BIJD RAG EN EN M EDEDEELING EN
VAN HET
H ISTORISCH G ENO OTSCH A P
(oRvEsTIGD TE IJTRECHT).
. , >
DRIE EH TW IS TIQSTE DEEL.
A M S T E R D A M )
JOH ANN ES M PLLER.
1902.

I N H O U D .
Blaiz.
TERSLAG VAN HET BESTUUR OVER HET DIENSTJAAR 1001 I
YIJLAGEN VPIN HET VERSLAG:
X. NAAMLIJST DER LEDEN VAN HET GENOOTSCHAP . .
B. GENOOTSCHAPPEN, WAARMEDE HET GENOOTSCHAP IN
BETREKKIXG STAAT . . . . . . . . . . .
OVERZICHT VAN DEN STAAT DER KAS VAN HET
GENOOTSCHAP. . . . . . . . . . . . .
JAARVERSLAG YAN DE CENTRALE COMMISSIE VOOR DE
HISTORISCH-STATISTISCHE KAARTEN IN NEDERLAND
OVER l 001 . . . . . . . . . . . . .
E. Llzs'r DBR u x JANUARI 1001 ToT JANUARI 1902
DOOR SCHENKING, RUILING OF AANKOOP YOOR
HET GENOOTSCHAP VERKREGEN WERKEN . . . . LXXII
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD (MET BIJLAGEN), meieïeieel;
ioor DR. H. BRUGMANS .
MEMORIZN VAN RIDDER THEODORUS RODENBURG BETREFFENDE HET
VERPLAATSEN VAN VERSCHILLENDE INDUSTRIZEN UfT NEDERLAND
NAAR DENEMARKEN , MET DAAROP GENOMEN RESOLUTIZN
vAN KONING CHRISTIAAN IV (1621) , me*egetleel; ioor DR.
(1. w. KERNKAMP. . . .
fORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND ) metlegeieel; (lO0r
DR. R. BROERSMA en MR .R. FRUIN * @ * 258
BTJDRAGE TOT DE GESCHIEDENIS DER OMWBNTELING IN 1747 EN
l 748 TE ROTTERDAM EN TE AMSTERDAM , meiegetleel; ;0Or
DR. #. J. L . KRMMER . . . . . . . . . . . .
AANTEEKENINGEN VAN J. A. VAN DE PERRE DE NIEUWERVE OVER
DE ACTE VAN VERBINTENIS EN DE DANKADRESSEN IN ZEELAND
(1787), medegetleeld door 1)R. TH. BUSSBMAKER 465
HE'r OORSPRONKELIJKE HANDSCHRIFT VAN GELDENHAUERS ITINERARIUM
) meiegedeel; d001' DR. ë. PRINSEN JLZ. 40û

VERSLAG YAN HET BESTUUR
OVER HET DIENSTJAAR 1901.
Belangrjker dan ooit te voren waren ditmaal de
veranderingen, in het personeel van 0ns Bestuur gekomen
: niet minder dan vier onzer leden hebben
ons in hetafgeloopen jaar verlaten.
begin van het jaar deelde prûf. Yan
dat hj uit onzen kring ging
onverwacht kwam ons dit besluit : de
Reeds in het
Veen ons medej
scheiden. Niet geheel
veelvuldige
bezigheden , die ook buiten het eigenljkeambtswerk
op den tjd van dezen hoogleeraar beslag leggen ,
maakten het hem inderdaad reeds lang moeiljkj 00k
n0g zorgen , die het lidmaatschap van 0ns
Bestuur medebrengt , het hoofd te bieden. W j
moesten dus zjn besluit billjken , maar wj deden
dit m et leedwezen : imm ers de aangename persoonljkheid
van den heer Yan Veen had ons zjn gezelschap,
al was hj slechts enkele jaren in ons midden
geweest , lief gemaakt. - ln Mei volgde onze grjze
voorzitter het gegeven voorbeeld. Zeker kon dit
besluitbij den meer dan tachtigjarige niet bevreemaan
de
den ; maar toch verraste het ons nog. Immers, niets
had doen vermoeden , dat het bjwonen en leiden
onzer vergaderingen den krachtigen en opgewekten
grjeaard moeiljk begon te vallen. 00k ditmaal
moegten wj natuurljk het besluit billjken ; maar
stellig met niet minder leedwezen dan de vorige
maal vernamen wj toch de mededeeling daarvan.
Bijdr. :.n Meded. XXIIl.
11
Niemand onzer kan zich het Bestuur van het Historisch
Genootschap voorstellen zonder den heer De
Geer : bjna sedert de oprichting 1id van 0ns genootschap
, is hj gedurende eene halve eeuw bestuurslid
geweest en hj buitengewoon langen
tjd de belangen van het genootschap jverig behartigd
, dat groote verplichtingen heeft aan zjne kennis
beeft in dien
en zjne toewjding. W j hebben gemeend , als erkenning
van zjne zeldzame verdiensten , den heer De
Geer t0t houorair bestuurslid te mogen benoemen ,
o0k in de hoop , dat 0ns eerelid nu en dan door
bezoeken der bestuursvergaderingen a1s vroeger er
krachtig t0e z0u willen bjdragen , om ze niet alleeh
nuttig , maar 00k vrooljk en amusant te maken.
Reeds in de volgende vergadering trof ons een niet
minder zwaar verlies. Dr. Kernkamp deelde ons
mede ,dat doorzjne benoeming t0thoogleeraar
te Amsterdam moest ophouden lid van het Bestuur
te zij n
Junivergadering , waarin hj ons het bericht
mededeelde , tevens de laatste zou zjn , die hj
bjwoonde. Een niet minder zware slag dan het verlies
van onzen voorzitter! Dr. K ernkamp is veel korter
en wel reeds met het eind der vacantie ,
zoodat de
Bestuurslid geweest dan de heer De Geer ; maar hj
heeft zich in die korte jaren bjna onmisbaar weten
te maken , niet alleen door zjne kundige adviezen
maar o0k door de onafgebrokene belangstelling, waarmede
hj de talrjke plichten , die op den tweeden
secretaris rusten , vervulde. En alsof de rj onzer
verliezen n0g niet groot genoeg was , moest prof.
Kalf ons in November berichten , hj benoemd
was t0t hoogleeraar te Leiden en 0ns dus eveneens
dat
ging verlaten. 00k hem missen wj zéer ongaarne.
Zjn jver en nauwgezetheid voor de belangen onzer
hem toevertrouwde bibliotheek werden door ons hoog
gewaardeerd : eerst sedert zjn optreden is deze tak
h ij
111
van dienst eigenljk goed georganiseerd geworden en
gebleven. W j zullen onze beide vertrekkende hoogleeraren
bljven herdenken , niet alleen met groote
dankbaarheid maar o0k met warme vriendschap.
Dat het vertrek van zoovele Bestuursleden
ons in eenige verlegenheid bracht , za1
verwonderen : het was niet gemakkeljk ,
op eenmaal zoovele geschikte personen te vinden ;
en zéergeschikte personen moesten wj vinden, zûu
niet door het nagenoeg geljktjdig vertrek van zoovelen
de dienst van het genootschap gedesorganiseerd
worden. W j slaagden echter gelukkig in het vinden
van plaatsvervangers. Dr. G. Brom ,
historicus , scheen als aangewezen om de plaats van
bekend kerk-
Van Veen te vervullen. Dr. N. J.
op eens
we1 niemand
te Utrecht
prof.
wenschten
Singels
wj als bestuurder van het Leesgezelschap,
waarvoor hij 0. a. door eene
Utrecbt en zijne inwoners
bovendien meenden
kundig classicus , bj het uitgeven van Latjnsche
teksten uit den nieuweren tjd de hulp z0u
kunnen bieden , waaraan wj dikwjls behoefte hadden
gehad. ln Dr. W . A. F. Bannier eindeljk, Kernkamps
opvolger aan het gymnasium , die Ons door
kenner8 Yan zjn Persoon als een n geboren secretaris''
beschreven werd , vertrouwen wj ook een geschikt
langdurige kennis van
geschikt scheen ; maar
WjJ*in hem te zullen vinden een
die 0ns
opvolger gevonden te hebben van Kernkamp a1s
tweeden secretaris.
De drie heeren werden door ons uitgenopdigd,en
wj verheugen ons te kunnen meedeelen, dat zj allen
zich onze keuze hebben laten welgevallen. W j verm
elden het met dankbaarheid en hebben alle reden
om te verwachten , dat zj
hunne taak zullen wjden en
hunner betreurde voorgangers
den. Doch met dat al bracht
met toewjding zich aan
ons allengs het gemis
geheel zullen vergoede
belangrjke mutatie
J*
IV
in ons mldden 0ns tot nadenken. 0p dat oogenblik,
tnen ons Bestuur slechts drie leden meer telde, bekend
m et den gang
het genootschap , waren wj stellig minder sterk dan
verleden jaar. De overweging deed ons op nieuw
overleggen , of niet een middel te vinden zou zjn ,
om o0k leden buiten Utrecht aan 0ns Bestuur te
van zaken en de antecedenten van
verbinden. Het was niet de eerste maalj dat dit
denkbeeld bj ons opkwam : reeds meer dan eens
hadden
WjJ*
ZOu
vroeger overwogen;
gestuit op het bezwaar , dat het niet
*@
z IJ n j
mogeljk
om personen buiten Utrecht te belasten
met de noch in omvang noch in
dende werkzaamheden , die ieder
gewicht onbeduilid
van het Bestuur
WJj*het maar steeds waren
te vervullen heeft. W j
steeds bepaald tot het
viezen wanneer wij
de stad over onze
Doch
duur bleek het ons toch stellig gewenschter, om meer
geregeld bj onze beraadslagingen het oordeel te kunal
werd ons dit nim mer geweigerd , op den
nen inwinnen van menigeen , op
wj meermalen getoond hadden prjs te stellen. Na
rjp overleg hebben wj thans een middenweg gevonden
, die zeer eenvoudig is en die ons tevens zeer
doelmatig schjnt. Toen wj bj het aftreden der
heeren Brill en Grothe deze beide veteranen n0g
wiens voorlichting
vragen van schrifteljke adhet
oordeel van
uitgaven
Per8onenbuiten
meenden te behoeven.
hebben ons daarom t0t heden
eenigep tjd , zj het ook ambteloos ,
wenschten te behouden , is in onze genootschapswet
de mogeljkheid geopend , om het getal der Bestuursleden
te brengen op tien. Na het overljden van
Brill en Grothe , die het eerst op de nieuwgeplaatste
zetels hadden plaats genomen , zjn deze onbezet gebleven.
Thans scheen het ons mogeljk om , terwjl
wj de oude Utrechtsche Bestuursleden behielden
in ons midden
en met de oude werkzaamheden belastten, naast hen
V
nog eenige Bestuursleden van buiten de stad te benoemen
, die, niet gedrukt door de gewone Bestuurszorgen
, ons met hunne voorlichting zouden kunnen
bjstaan. W j meenden zelfs nog een vierden zetel
voor hen te kunnen reserveeren : immers de werkzaamheden
van den ondervoorzitter zjn in ons Bestuur
, waar de voorzitters gewoon zjn geregeld te
verschjnen , niet zwaar : het scheen mogeljk de taak
van ondervoorzitter aan het oudst-aanwezige lid op
te dragen. Zoo besloten wj dus, de vierde vacature
in 0ns Bestuur te vervullen en rier nieuwe Bestuursleden
van buiten de stad te benoemen, die niet geregeld
zouden behoeven te komen ; maar die zouden
kunnen verschjnen, z00 dikwjls een belangrjk onderwerp,
op de convocatiebriefjes vermeld, hunne overkomst
gewenscht scheen te maken. W j achtten het
gepast, hun, wanneer ze overkwamen , vergoeding van
reiskosten aan te bieden.
Toen wj het hierover eensgeworden waren
ben wj a1s buitenbestuursleden benoemd de
P. L. Muller, P. J. Blok, 0. H. T. Bussemaker en
G. W . Kernkamp ) de vier hoogleeraren in de ge.
schiedenis aan de universiteiten buiten Utrecht. W j
wenschen daarmede geen precedent te stellen en ons
te verbinden , steeds de vier hoogleeraren in de gehebheeren
schiedenis aan de drie universiteiten t0t buitenbestuurders
te benoemen ;het
vervolg
king tot
gewenschter,
leeraar in de
is zeer mogeljk , dat in het
andere personen (b. v. door hun oude betrekhet
Bestuur of om eene andere reden) ons
nuttiger zullen voorkomen dan een hooggeschiedenis.
Maar thans meenden wj
de nieuwe serie der buitenbestuursleden niet beter
te kunnen inaugureeren dan door daarvoor aan te
wjzen de vier oëcieele vertegenwoordigers der historische
wetenschap in Nederland. W j verheugen ons
te kunnen mededeelen ? dat alle benoemden zich
VI
de keus hebben laten welgevallen ; wj hopen door
hunne medewerking op eene nieuwe periode van
bloei voor het genootschap onder zjn gereorganiseerd
Bestuur.
In 0ns ledental kwam o0k in het afgeloopene jaar
eene kleine vermeerdering : terwjl 32 nieuwe leden
tot ons tûetraden, verloren wj er 22. waarvan 5 door
overljden. Onder de nieuwe leden waren weder 2
honoraire: de heeren J. A. Fridericia teKopenhagen,
bekend door zjne ook voor Nederland z0o belangrjke
studiën over de 17e eeuwsche geschiedenis van Denemarken
, en prof. F. Nippold te Jena , die meer dan
een werk geschreven heeft over den Nederlandschen
hervormer David Joris en zjne geestverwanten.
Ons ledental bedroeg op 1 Januari 1902 32 honoraire
en 382 gewone. De ljst hunner namen volgt
hierachteronder BjlageA.
Met lene vereeniging werd eene ruilovereenkomst
gesloten over de toezending van wederzjdsche werken:
de redactie der Reru6 #'Aïdfpïr: eccllsiastique te Leu-
Ven.
Gent werd het ruilverkeer heropend j toen wj vernameq
, dat de Gesohied- en Oudheidkundige krfsg
Met de Soeilté #'Afdfpir: et #'crc/lëplpgï: te
te Gent , van wien wj sedert jaren niets vernomen
hadden en met wien dus het verkeer gestaakt was ,
onder dezen nieuwen naam herleefd was. W eder is
de toezending van werken aan eenige genootschappen
gestaakt, daar wj de reçu's over de toezending van
werken niet terugontvingen. De ljst der vereenigingenj
met wie wj thans in ruilverkeer staan j volgt
hierachter onder Bjlage B.
De staat onzer kas is ,
aanleiding te geven , iets minder gunstig
woonljk. Alweder is de drukkersrekening hooger,
maar dit verwondert ons niet , daar wj de noodzakeljkheid
hadden erkend ? om aan enkele reeds
zonder t0t bezorgdheid
dan geW
I
op ons genomene verplichtingen te bljven voldoen ,
terwjl wj ons kweten van de opdracht der Fruincommissie
m et betrekking tot Fruins nagelatene handschriften.
Toch zullen wj op zuinigheid bedacht
moeten zjn. De frma Kemink & Zoon verzocht ons
in het afgeloopene jaar het loopende contract te
mogen wjzigen en het drultloon iets te verhoogen :
een verlangen , dat wj als rechtmatig erkenden en
niet meenden te m ogen weigeren , omdat de niet
hooge prjzen sedert jaren onveranderd gebleven
waren , terwjl het loon der gezellen overal verhongd
was. De reiskosten onzer buitenleden zullen een
nieuwen post op onze
hebben wj de
Miedema ,
had , in het
derd : de leden van het Bestuur zouden zeer noode
rekening brengen. En bovendien
voorloopige overeenkomst met mej.
die tot wederzjdsch genoegen gewerkt
begin van het jaar in eene vaste verande
hulp van mej. Miedema , die zich met bjzondere
toewjding van hare taak kunnen missen.
Bovendien hebben wj met
jaar overeenkomsten gesloten
hulp bj het verifëeren der
Brieven van D e 'cïff en over
kwjt ,
haar in het afgeloopen
over het verleenen van
citaten in de uitgave der
het vervaardigen van
het naamregister op H uygens' J'plrxcles. Het eerste
werk is reeds door haar voltooid ; de uitgaven voor
het andere , uitgebreider en dus ook kostbaarder,
xullen eerst komen ten laste van het volgende dienst-
@ J22r. A1s gewoonljk volgt een overzicht van den
staat onzer kas hierachter onder Bjlage C.
Behalve het 22e deel der B'qdragçn en Mededeelingen
, zjn in het vorige jaar aan de leden toegezonden
het eerste leel van prnfessor Krâmers' uitgave
van de Gedenkschriften sc91 Hardenbroek en de uitave
van eene verzameling van onuitgegeven Collectanea
'tlcs Geravd Geldenhauer, waaraan de bewerker,
Dr. J. Prinsen JLz. ) een herdruk van eenige kleine
W I'
en zeldzame pamphletjes van denzelfden auteur heeft
willen verbinden.
De uitgaaf van Fruins nagelaten handschriften is ter
hand genomen. De door prof. Rogge aangevulde en
voor den druk gereedgemaakte verzameling van
Brieven scn Nicolaas van Sdk:rdldrcA is reeds grootendeels
afgedrukt en zal in den loop van dit jaar
verzonden worden. Waarschjnljk z0u het begin van
de Brieven van Jan de Witt reeds naar de drukkerj
gezonden zjn : indien de beslommeringen , verbonden
aan de aanvaarding zjner nieuwe betrekking , het
niet , noodig gemaakt hadden aan prof. Kernkamp
eenig uitstel te verleenen. Met prof. Bussemaker
hebben wj nader gecorrespondeerd over de uitgave
der Brieven van D'dlry. Nadere studie van de
door Fruin nagelatene afschriften heeft prof. Bussemaker
overtuigd , dat het niet gewenscht was deze
afschriften aan te vullen met brieven uitde Parjssche
van het archieven : hei belang ontbrekende scheen
dezen zeer kostbaren en tjdroovenden maatregel niet
te rechtvaardigen. W e1 bleef het natuurljk gewenscht
Fruins afschriften aan te vullen met kopieën
van D'AFry's belangrjkste brieven uit de in het
afschrift ontbrekende Jaren ; maar deze aanvulling
(uit het Haagsche rjksarchief) scheen niet zeer omvangrjk
te zullen zjn , daar het belang der correspondentie
in de latere jaren afneemt. Wj
hebben er zelfs een oogenblik aan gedacht , de uitmerkbaar
gave van het dus besnoeide werk te bespoedigen
door het voor onze Bgdragen en Mededeelingen te
bestemmen ; maar ten slntte hebben wj daarvan
afgezien , daar de collectie , voorzien van eene behoorljke
inleiding , daarvoor toch te ljvig scheen te
zullen worden. eenig uitstel aan
prof. Bussemaker, die m et bezigheden beladen was?
niet ongewenscht.
Bovendien scheen
IIt
Het eerst zal thans eerlang het tweede deel van
de Gedenkschriften w@> Hardenbroek ter perse gelegd
worden ; het werk zal verscheidene deelen beslaan ,
en prof. Krëmer wenscht dus daarmede eenigen spoed
te maken.
Terwjl wj ons ten vorigen jare van onze belofte
aan Dr. Prinsen kweten , dnpr zjne uitgave van
Geldenhauer'u Collectanea als buitengewoon
perse te leggen en onzen leden t0e te zenden, zullen
wj, eveneens volgens belofte , z00 mogeljk dit jaar
Dr. Yan Langeraads uitgaaf van het Journaal wcp BucAdlïu:
, dat reeds lang persklaar onder ons berust , ter
hand nemen. Toen op het laatst van het afgeloopene
deel ter
jaar Prinsens werk afgedrukt was en onze pers een
oogenblik ledig bleef , waren wj voornemens onmiddelljk
Buchelius' Journaal te laten volgen ; maar het
hooge bedrag der drukkersrekening van 1901 dees
ons besluiten tot het volgende jaar te wachten. Met
zekerheid kunnen wj echter ook voor dit jaar geene
belofte doen : als wj het o0g houden op den staat
onzer kas, die ditmaal twee dikke deelen (Harden.
broek en De Witt) za1 moeten bekostigen , terwjl het
bovendien wellicht noodig zal zjn , tegeljkertjd een
deel der Brieren wczl D e W itt en een der Brieven
cczl De Witt te drukken , ten einde (evenals Fruin
in zjn handschrift) gemakkeljk van het eene deel
naar het andere te kunnen verwjzen.
Over den druk van Buehelius' ùuff:xlcsddck rei'-
jpvrxllds hebben wj ditmaal weinig vernomen : deze
uitgaven doen zich onverklaarbaar lang wachten.
Van
Langeraad in het afgeloopen jaar weder verscheidene
proefvellen gecorrigeerd. R eeds lang geleden vernamen
wj , dat het Fransche reisjournaal ter perse
was gelegd. En het handschrift van het Duitsche
het ltaliaansche reisjournaal heeft Dr. Van
reijournaal is in het begin van het afgeleopen jaar
X
naar Bonn verzonden , om met het afschrift vergeleken
te worden. Toch schjnt te Parjs evenmin a1s
te Bonn nog iets verschenen te zjn 1). W j vertrouwen
echter , dat deze zaak overal in gang is , en houden
daarop onze aandacht gevestigd.
De uitgave der bekende Notulen van N@ en FïslA,,
waarover wj in het vorige verslag uitvoerig gehandeld
hebben, is door Dr. N. Japikse met bjzondere
voortvarendheid doorgezet : in het najaar werden wj
reeds verrast door de toezending van het handschrift,
dat geheel persklaar was. Doch tot onze teleurstelling
gaarne spoedig ter
te groot voor onze
wj moesten besluiten ze voorloopig te laten liggen.
Op verzoek van Dr. Japikse hebben wj wel overwogen,
de spoedige verschjning te bevorderen door
het manuscript te splitsen
Bqdragen en Mededeelingen te verdeelen ; maar zulk
eene splitsing streed geheel met onze gewoonten , en
en over twee deelen der
perse hadden gelegd ,
Bqdragen en *:#6#::!1#6s, zoodat
wj achtten het ook in het belang onzer uitgaven
geenszins gewenscht , om van dit oude gebruik af te
wjken. Yerdeeling van uitgaven over verschillende
deelen van een tjdschrift is ons altjd antipathiek, en
zj zou ondûelmatiger dan elders schjnen in het onzej
dat met tusschenpoozen van een geheel jaar verschjnt.
Brugmans verzocht 0ns om inlichting over
onze plannen met de Kroniek van Abel f'wep: ,
waarvan hj het afschrift sedert geruimen tjd ter
Dr.
bleek de interessante verzameling , w ij
zllr veel
die
1) Onder het afdrukken cntvangen wj na herhaalde aanvragen
het hoogst onverwachte bericht , dat het Parijssche journaal reeds
een jaar geleden verschenen is. Noch de D/JJJ & l'Mdfpir: d6
2> i# noch de uitgever, de heer Vidier, hebben het noodig geacht
ons daarvan zelfs kennis te geven. W ij vragen naar de reden
dezer zonderlinge handelwijze.
XI
bewerking onder
geachten medewerker, zéér t0t ons leedwezen, niet
veel hoop kunnen geven op een spoedige uitgaaf , met
het 00g op Fruins nalatenschap. Maar gelukkig heeft
Dr. Brugmans zich door deze teleurstelling niet laten
ontmoedigen en ons beloofd , dat hj met de bewerking
van het handschrift een begin z0u maken en
zich heeft. s;j hebben onzen
daarmede gestadig z0u voortgaan , wj met
stelligheid op de voltooiing daarvan voor onze werken
mogen staat m aken.
Enkele nieuwe werken werden 0ns ter
zoodat
aangeboden ; sommige moesten wij
weigeren , over andere zijn wij nog in
melden willen wj echter reeds met ingenomeuheid ,
dat wj hopen eindeljk te zullen slagen met de
uitgaaf van een werk , waarop wj reeds lang het o0g
gevestigd hadden en over welks publicatie wj reeds
m eermalen
protocnl
Jacobsz. over de
van gedachten gewisseld
van den Amsterdamschen
hebben: het
vergaderingen
pensionaris Andries
der Staten van Ho1-
land van
sche gem eente-archief.
1522- 1539 , dat berust in het Am sterdameindeljk
mogen wj
de hoop koesteren , dat deze vraag op bevredigende
wjze za1 worden opgelost ; waarschjnljk zullen wj
in ons volgend verslag daarover meer kunnen m ede-
Thans
uitgave
als ongeschikt
besprek. Verdeelen.
Voor onze Bqdragen
zooals de
en Mededeelingen mochten wj,
tegenwoordige bundel bewjst , wel niet
maar bjzonder belangrjke talrjke, stllkken ontvangen.
Allereerst kunnen wj thans eindeljk uitgeven de
Kroniek wcp de cù## Aduardt die reeds geruimen
tjd door Dr. Brugmans te onzer beschikking gesteld
was: de eenige gesehiedbron betrefende deze beroemde
abdj, thans in eene welverzorgde uitgave met talrjke
noten voor het publiek toegankeljk gemaakt. Dr.
Kernkamp liet d&arop volgen de geer belangrjke
X1I
M emoriën p@s den rid#dr Theodorus #p#:Alù=r#A ,
houdende allerlei voorslagen tot het invoeren van
Nederlandsche industrieën in Denemarken : een zeer
aangenaam van zjn z00 goed geslaagden
Scandinavischen onderzoekingstocht. Niek minder belangrjk
is de bjdrage over de Correspondentiën der
Z:du-dcl: regenten , die daarop volgi. W j hadden
het van Dr. Broersma ontvangene (reeds in 0ns vnrig
resultaat
verslag vermelde) Goessche correspondentie-contract
in handen gesteld van den rjks-archivaris in Zeeland ,
Mr. R. Fruin , met verzoek om voor den druk te
willen zorgdragen. Het zeer onverwachte resultaat
daarvan was j dat de uitgebreide kennis van den heer
Fruin oas eene geheele serie onbekende contracten
betreFende alle Zeeuwsche steden verschafte , waaronder
wj de bjzondere aandacht de
memorie van De Beaufort over
vestigen op
zijne ervaringen in
de correspondentie te Tholen , die een merkwaardig
helder licht werpt op het gedrag en het geknoei der
Orrespondenten. Prof. Krâmer verplichtte ons door
eene bjdrage uit het Huisarchief van H. M. de
Koningin , - een zler geheim stuk , door de stervende
prinses Anna aan den hertog van Brunswjk ter hand
geeteld , vo1 leerzame bjdragen betrefende de betrekkingen
der Oranjes tot sommige hoofden der volkspartj,
vooral voor en tjdens den bekenden tocht
van den Prins naar Amsterdam. Yan de Perre's
verhaal over het tot stand komen der Zeeuwsche Acte
van verbintenis, ons ten vorigen jare toegezonden
door Afr. Fruin en thans door prof. Bussemaker op
ons verzoek voor de pers gereed gemaakt, besluit,
met
uitgave van
eerelid prof.
eene knrte nalezing van Dr. Prinses op zjne
Geldenhauer, den bundel. Met ons
W rangel te Lund waren wj nog in
correspondentie over de uitgave van eenige door hem
te Dantzig ontdekte brievep yan Nicolaq: Heineius ,
1:111
die echter ten slotte met den bundel waartoe zj
behooren , door een Duitscher in het llcht gegeven
zullen worden. Een paar bjdragen , die ons aangeboden
werden , hebben wj tot ons leedwezen moeten
weigeren.
De voltooiing van de door den heer Brouwer
Ancher ondernomene uitgave der Enquête van 1565
naar misbruiken in den d-yf6r#c-dc/le. magistraat
heeft Dr. J. 0.
H et werk is
0P genomen.
reeds ver gevorderd en zal stellig in
onze volgende Bndragen en Mededeelingen kunnen
opgenomen worden. Dan hopen wj ook van prof.
Blok te ontvangen een overzicht van den Nederlanhchen
handel in 7688, door hem in dè Parjssche
archieven ontdekt en waarvan hj op ons verzoek
reeds een afschrift heeft doen maken.
Breen te Amsterdam zich
Over de historisch-statistische schetskaarten is in
den loop van het afgeloopene jaar nog een en
andermaal met de daarvoor benoemde commissie
correspondeerd j daar enkele moeiljkheden
weg moesten geruimd worden, die den goeden gang
van zaken aanvankeljk belemmerden. Voor de noodzakeljke
kosten verleenden wj aan de commissie een
krediet , dat echter ditmaal nog slechts een zeer klein
bedrag op onze rekening bracht. Over hetgeen door
de commissie reeds verricht is zie men hierachter
het verslag onder Bjlage D.
De aanvankeljk gunstige uitslag van deze Bchrede
buiten 0ns eigenljk arbeidsveld heeft ons in het
afgeloopene jaar den moed gegeven t0t eene tweede.
Op voorstel van een onzer is eene commissie uit
ons midden benoemd, die zal nagaan, of onder de
steeds meer bedorvene grafzerken in onze oude
Utrechtsche kerken er wellicht zjn, die verdienen
afgeteekend en z0o voor het nageslacht bewaard te
bljven. De commissie zal nagaan , of het aantal en
geuit
den
X1V
het belang van dergeljke grafzerken het uitlokken
van bjzondere maatregelen wettigt.
Over onze Bibliotheek valt niet veel mede te
deelen.
achter
onzen
De ljst der ingekomene boeken volgt hieronder
Bjlage E. Het trok de aandacht van
bibliothecaris j dat door allerlei omstandigheden
boeken aanwezig zjn van zoovele niet-historischen
aard , die onnoodig de weinige ruim te in onze
kasten innemen. W j hebben hem verzocht, ons een
bepaald voorstel tot opruiming dezer zwervelingen
te doen.
Ons Leesgezelschap verloor alweder eenige leden.
Eene
genootschap gericht, om hunne aandacht
circulaire , tot alle Utrechtsche leden van het
OP
eenige
ledental
deze
inrichting te vestigen , bracht ons echter
nieuwe leden aan, zoodat wj ten slotte in
iets vooruitgegaan zjn. Onze nieuwe tweede bibliothecaris
overweegt , of het 0ok mogeljk is , door
verdeeling der leden in serieën het groote ongeriei
weg te nemen , dat zoovele leden van het Leesgezelschap
de tjdschriften. eerst zeer laat ontvangen , -
een maatregel, die zeker het lidmaatschap aantrekkeljker
, maar daarentegen de rondzending veel gecompliceerder
zou maken ; het staat nog te bezien , of
de voordeelen tegen de nadeelen zullen bljken op
te wegen. Eene meer ingrjpende hervorming
werd door hem voorgesteld : het aannemen van buitenleden
voor het Leesgezelschap.
tegen steeds bezwaar gemaakt, omdat enkele vroeger
genomene proeven ons bewezen hadden , dat het
bijna
terugkomen
te bljven controleeren ; bovendien was de
der boeken zeer duur , zoodat het lidmaatschap
begeerd werd. Aan beide bezwaren meenden wj
tegemoet te kunnen komen door ons te wenden tnt
verzending
weinig
onmogeljk was , om het tjdig en
der boekwerken van buiten
volledig
behoûrljk
W ij hadden daarXV
eenige historische kringen buiten Utrecht, wier leden
dan tegeljk leden van ons Leesgezelschap zouden
kunnen worden , terwjl
kunnen houden op en de verantwoordeljkheid zou
dragen voor het rondzenden en terugzenden der portefeuilles.
H et plan scheen goed , maar het heeft
weinig resultaat gehad. Onze aanbiedingen aan historische
kringen te Leiden en Groningen werden
onder dankbetuiging terstond afgeslagen , daar men
in deze academiesteden voldnende van historische
een hunner het toezicht znu
lectuur voorzien meende te zjn.
was men zeer met het plan
Te 's Gravenhage
ingenûmen, maar weigerde
toch ten slntte. na eenige overweging Uit Amsterdam
hebben wj nog geen antwoord ontvangen. Voortdurend
overwegen wj middelen j om den toestand
van het Leesgezelschap te verbeteren.
0ns verslag over het dienstjaar 1901 is hiermede
geëindigd. Ditmaal wenschen wj echter daaraan ,
behalve de bjlagen , ook nog een naschrift toe te
voegen. ongewoon feit geeft ons daartoe aanleiding
: Dr. H. T. Colenbrander heeft goedgevonden,
in het October-nummer van den Gih over het
Een
Om
door prof. Krëmer in onze werken uitgegevene eerste
deel van de aanteekeningen van Hardenbroek eene beoordeeling
te plaatsen, wier voorbeeldeloos heftige toon
een ieder verbaasd deed opzien m et de vraag , wat
tpch de schrjver k0n bedoeld hebben met zôo 0ngewoon
optreden. Eene
in eene voorbjgaande
beoordeeling, niet geschreven
ontstemming, in eene knorrige
bui , waarover een schrjver spoedig van harte spjt
gevoelt; maar (bljkens het Spectator-artikel, dat
volgde en dat het geschrevene handhaafde en hier
en daar n0g wat verscherpte) het product van welXT1
gewikt overleg. Eene beoordeeling eindeljk, waarln
niet alleen over de uitgave en over den uitgever
bjzonder onaangename opmerkingen werden gemaakt,
maar waarin zeer bepaald het HistoriRh Renootschap
voor de aangeduide fouten mede verantwoordeljk
gegteld en ter verantwoording geroepen
een hoogleeraar in de vaderlandsche
dus besloot de vriendeljke schrjver, rmet zulk werk
vopr den dag durft komen , bewjst dat hier te lande
aan een arbeid , a1s hj ondernam , veel te lage
eischen worden gesteld.
heeft hier schuld.
Het Historisch Genootschap
Het bemoeit zich met punt en
Dat
eschiedenis ,''
dubbele punt , met j of y, en laat voor de rest
Nierd.
violen zorgen. M en geeft aan onze historiografe
teksten in handen , waarop zj n0g een behoorljk
apparaat maken moet, voor zj er iets mee uit kan
richten. Niet slechts voor een nauwkeurigen afdruk ,
maar o0k voor een in hoogeren zin goede uitgaaf
stelle men den uitgever aansprakeljk.''
W j hebben ons ernstig afgevraagd , wat 0ns
tegenover dezen onverhoedschen aanval te doen stond.
Over het feit zelf , dat men kritiek , ernstige kritiek
oefent op ons werk , zjn wj allerminst gevoelig.
Integendeel, wj zjn het met Dr. Colenbrander ten
volle eens , dat er hier te lande , althans op ons
gebied , te weinig gekritiseerd wordt ; ook wj zjn
van meening, dat men ten onzent (zooals in de
meeste kleine landen , waar alle m enschen elkander
min of meer kennen) te bevreesd is,
het openbaar te zeggen wat men meent. Maar terwjl
wj aldug oordeelen , maken wj toch op twee punten
een voorbehoud. W j houden niet van rslechte manieren
in de letterkunde'', en het voorbeeld onzer
om ronduit in
oosteljke naburen , waar de geleerden
ëen knuppel te 1jf gaan en waar allerlei persoonljke
rancunes samenwerking telkens onmogeljk maken of
elkander met
XYII
althans bemoeiljken , schjnt ons niet t0t navolging
te lokken. En daarbj begeeren wj alleen strenge
kritiek , a1s zj volkomen billjk is. Ieder , die in
een onderwerp thuis is , kan uit een dik boek een
ljstje van min of meer belangrijke fouten bijeenzamelen
; worden die fouten kortweg op eenigszins
luiden tnon opgesomd , dan is het gemakkeljk, een
indruk te maken op het publiek , die even diep is
als onjuist. Kritiek wenschen wj ; maar een criticus
a1s Dr. Colenbrander wenschen
Zwjgen zouden wj.
bepaald nondig. Het Historisch Genootschap kan ,
meenen wj, wel tegen een klein stootje ; het zou
zeker niet gerechtvaardigd zjn , om
onbetameljke regels zich aan te
genootschap in last was.
woord z0u moeielijk zijn.
tegen het corpus der recensie bezwaren, wj konden
er niet aan denken om de aangevallene uitgave zelve
te verdedigen, nu de uitgever in 0ns midden zetelt.
wegens een paar
stellen , alsof het
En bovendien, een antsrant
al hadden wj 0ok
W j wilden den schjn vermjden , dat persoonljke
gevoeligheid zich mengde in het rechtmatige protest
wj niemand toe.
Een antwoord scheen niet
van ons genootschap.
M aar ten slotte hebben
kunnen
wj toch gemeend niet te
H et werk ZW iJ* ï en. van den heer Krâmer
zullen wj natuurljk onbesproken laten. Maar terwjl
hj dit werk aanviel , heeft DI.. Colenbrander terloops
verschillende regels voor het uitgeven van handschriften
neergeschreven of aangeduid , waarmede wj
ons niet
meend niet te
kunnen vereenigen.
mogen sfilzwijgen,
En wj hebben gewanneer
dergeljke
regels op z:0 aanmatigenden toon verkondigd worden.
Onze hoogste belangen
publiek op dit punt
die uit den aard der zaak slechts zelden met onze
zjn er bj betrokken, dat het
niet misleid worde. En wj,
leden in aanraking
Bjdr. en Meded. XXIII.
komen , missen de gelegenheid ,
11
XVII1
om op andere wjze dan hier van 0ns gevoelen te
doen bljken.
Er is nog een reden , waarom wj juist thans het
bjzonder gewenscht en noodig achtten, dit
te bespreken. De heer Colenbrander is een
m an. W anneer het er hem om te doen
w are ,
zou hij
kunnen kiezen.
geweest
stemming te m aken voor eigen plannen , dan
daarvoor geen gunstiger tjdstip hebben
onderwerp
gelukkig
W ant 00k Z. Exc. de Minister van
Binnenlandsche Zaken bleek om tegaan met belanghad
rjke ontwerpen : nauweljks Dr. Colenbrander in
zjn artikel betoogd , dat het Historisch Genootschap
niet op de hoogte was van zjne taak en dat zjne
werkzaamheid niet voldeed aan de bestaande behoeften
op dit gebied , of de M inister deed onverwachts
het voorstel tot het benoemen eener Staatscom
missie voor het uitgeveu van
handschriften, en de Tweede
bezwaar haar zegel aan deze voordracht. Zoo hebben
wj dus plotseling eene zuster gekregen , - eene
zuster, jonger maar vrj wat krachtiger georganiseerd
dan wj , en die , naar het zich laat aanzien , ons wel
belangrjke historische
Kamer hechtte zonder
niet zal willen verdringen , maar toch zeker al dadeljk
naar de tweede plaats doen verhuizen.
harte en met bljde ingenomenheid zullen wj
welkom heeten. Geen wonder ! W ant diegenen onzer
Van heeler
haar
leden , die onze jaarverslagen gevolgd hebben 1) ,
zullen zich herinneren1dat juist wj voor een paar
jaren op het tot stand komen eener dergeljke commissie
met kracht hebben aangedrongen en steeds
van meening geweest zjn ,
gang van zaken op dit gebied werkeljk afdoende
zou kunnen verbeterd worden. Zelf hebben wj toen
dat alleen daardoor de
1) Zie onze Bijdragen en Mededeelingen. X1X p. XI-XVIII.
XIX
zelfs getracht het optreden van zulk eene commissie
te bevorderen en stappen gedaan om het denkbeeld
te verwezenljken. Dat de regeering , nu de
uitvoering ons mislukt is , deze taak overneemt,
kan ons niet dan aangenaam
zichten zjn op dit punt niet veranderd.
Maar het spreekt van zelf , dat de verschjning
juist op dit oogenblik van het artiltel van Dr. Oolenbrander
, dat onze werkzaamheid op zo0 minachtenden
toon besprak , eene veel ernstiger beteekenis had
dan anders het geval zou geweest zjn. Hadden wj
op een anderen tjd wellicht gezwegen , thans moeten
wj 0ns verweren , ons rechtvaardigen 1).
Z @P* 11 * want onze in-
W anneer wj terugzien op de werkzaamheid van
ons genootschap gedurende meer dan eene halve
e0llW ,
stelsellooze
het uitgeven van belangrjke verzamelwerken , maar
gestaakt voordat zj goed in gang waren gebracht , -
uitgaven zonder eenige toelichting , dikwjls slordig
bewerkt. Yeel is in den loop der jaren verbeterd.
dan staat aan den aanvang eene rj planlooze,
uitgaven. Nu en dan een aanloop t0t
Vergeljking uitgaven genootschappen
in binnen- en buitenland behoeven wj thans
niet meer te schromen. Maar toch erkennen wj
gaarne,
m et de van andere
dat het ideaal door ons niet bereikt is en
ook nooit bereikt zal worden. Volontairs aan het
hoofd van een klein legertje van vrjwilligers , kunnen
wj niet alles doen wat wj wenschen en zullen dat
1) Natuurljk zullen wij in ons betoog telkens het journaal van
Hardenbroek moeten noemen , dat het onderwerp was van Dr. Colenbranders
artikel. W ij verklaren hier echter eeus voor al , dat wij
dit alleen zullen doen, voorzoover bij dien aanval over algemeene
regels voor het uitgeven van teksten gehandeld wordt ; detail-aanmerkingen
op de uitgaaf zelf laten wij onbesproken.
XX
nooit kunnen doen. W j hebben niets dan lof voor
de toewjding en het geduld ûnzer medewerkers ; wj
herinneren 0ns met groote dankbaarheid de welwillendheid
van diegenen onzer leden , die zich ons
ten gevalle soms wel hebben willen belasten met
het ondankbare en delicate werk van het hnuden
Van toezicht en het oefenen van kritiek
dier medewerkers 1). Maar hun aller
vermindert onze bezwaren , zonder ze
Onze beperkte fondsen leveren eene
op het werk
goedwilligheid
weg te nemen.
onoverkomelijke moeielijkheid.
in dit
Commissie, zjn! Zeker zal zj
kunnen bezoldigen. Zj za1 dus
opzicht zal onze jongere
kiezen wie zij verlangt; en zij zal aan die uitvergroote
, eene
Hoeveel gelukkiger
zuster, de Historische
hare medewerkers
m eestal kunnen uitkorenen
o0k veelhoogere en veel strengere eischen
kunnen stellen dan
o0k zj zal het ondervinden , dat het aantal der
historici ten onzent te gering is , en vrees voor oppervlakkigheid
za1 haar allicht nopen haar arbeidsveld
te beperken. Ons kleine land heeft niet voor elke
w ij mogen doen. Afaar toch,
taak een
ernstig : is er eene enkele maal een
aangewezen uitgever , dan zjn er dikwjls honderd
redenen voor 1en , waarom die aangewezene zich niet
t0t onze beschikking kan of wil stellen , zooals wj
dat wenschen. Z00 bljft menige taak onverricht ,
man beschikbaar. aangewezen Voor ons is
dit bezwaar zéer
1) Wij kunnen dan ook
van Dr. Colenbrander, als
geenszins voldoen aan het verlangen
hij ons sommeert om de namen bekend
te maken van henj die ons soms met hunne adviezen dienen. ls er
van zulk eene bekendmaking eenig denkbaar nut te verwachten %
lmmers neen ! Waarom dan zouden wij hen , die ons door hunne
voorlichting verplicht hebben , blootstellen aan de kans, om betzrijonkekre
ng eetes tvwerowrdaennt enin î het geschrijf van Dr. Colenbrander of een
XX1
menig belangrjk handschrift
onzen wensch. O0k niet
onuitgegeven tegen
altjd het allerbeste , dat
te vinden was , hebben wj uitgegeven ; wj zelven
weten dit het best ! Maar dat allerbeste was dikwjls
niet bereikbaar , althans niet voor ons ; en
men verge niet , dat wj terwille van het n0g niet
bereikbare beste het goede zullen weigeren , dat 0ns
aangeboden wordt.
Erkenning van tekortkomingen , geene erkenning
van schuld ! W j zitten niet stil: wj hebben ons aangesloten
bj het Verein deutscher Publikations-institute
, en voor de bewerking der
kaarten het initiatief
historisch-statistische
genomen ; ledenvergaderingen
zjn onlangs voor het eerst gehouden ; Fruins onuitgegevene
nalatenschap wordt door ons voor den druk
gereedgemaakt en gepubliceerd ; door onze tusschenkomst
zal het interessante journaal van Buchelius met
de aardige reisverhalen thans eerlang uitgegeven worden
door ons genootschap, in verbinding met andere
historische genootschappen te Parjs, te Bonn en te
Rome. W aarljk, Dr. Colenbranders bittere verwjten
zjn onbilljk ! Is ons werk alleen goed , wj streven
steeds naar het betere. Eenige jaren geleden hebben
wj de archivarissen , de oëcieele deskundigen , gevraagd
om voorlichting en medewerking : het heeft
ons niet gebaat zjn wensch te
kennen gaf , om eene verzam eling partikuliere aanteekeningen
van leden der Staten van H olland uit
Toen Fruin ons
de 17e eeuw in het licht te zien verschjnen , hebben
wj ons ingespannen, om uit alle stemhebbende steden
eene verzameling bjeen te krjgen: het is niet gelukt.
Toen hebben wj baat gezocht in het scheppen eener
betere organisatie , eener Historische Commissie met
staatshulp : het resultaat van onze overleggingen was
eene mislukking. W il men weten hoe? Door het bedanken
van Dr. Oolenbrander gelven , op,
wiens mede.
XXII
werking wj gehoopt hadden. Dat bedanken werd volkomen
gemotiveerd door het feitj dat hj, terwjl wj
beraadslaagden , eene betere betrekking had aangenomen.
Maar het maakt toch weleen ietwat pjnljken
indruk , dat wj, die destjds met hem onze plannen
t0t verbetering van de uitgaven van Nederlandsche geschiedbronnen
uitvoerig hebben besproken, thans juist
van hem het verwjt moeten hooren, dat wj rviolen
laten zorgen'' en 0ns uitsluitend met kleinigheden
bezighouden. Zjn geheugen schjnt wel zllr kort!
Eéne zaak willen wj behandelen , voordat wj 0ns
tot de regels voor het uitgeven van handschriften
wenden : de waarde van Hardenbroeks aanteekeningen.
Deze questie raakt niet alleen den heer Krëmer,
zj raakt ook ons. W ant het Historisch Gennatschap
mag niet iets slechts en onbelangrjks uitgeven, allerminst
op dit oogenblik , nu ons van alle zjden overvloed
van belangrjke stof wordt geboden.
W anneer de heer Yan Hardenbroek van Bergestein
in des heeren Colenbranders voorzaal eenigen tj;
heeft vertoefd ) geeft deze , a1s hj zjne pinleiding''
heeft voltooid , last sden m an binnen te laten-'' Maar
het vergaat den arme daar binnen niet beter ! H et
discours vlot niet , de indruk is bljkbaar ongupstig.
Spoedig krjgt zde man'' dan 00k zjn afscheid; wj
willen hopen , dat Dr. Colenbrander hem althans zelf
heeftuitgelaten. Alleen gebleven noteert de gastheer
den indruk , dien hj van zjn bezoeker heeft gekregen,
in de
zelden , hj is daar bljkbaar arm aan ; die zelf wat
te zeggen heeft , ambieert niet in die mate het fonoin
eenige onvriendeljke regelen, die culmineeren
uitspraak : rEigen meening geeft hj hoogst
raafschap.''
Is dit oordeel, door Dr. Colenbrander opgemaakt
na de leçtuur van Hardonbroeks nagelatene aanteekvJLILIII
ningen, billjk 1) ? W j gelooven het niet. De criticus
vergeet , wat hj
had beweerd : Hardenbroek heeft 0ns
schriftenj maar slechts een dagboek nagelaten. Indien
men zich daarvan goed doordringt , verliest men ,
meenen wj , het recht , het den schrjver kwaljk te
even te voren met zooveel nadruk
geene gedenknem
en ,
spreekt,
sluiten , dat hj aan dergeljke meeningen arm is geweest.
Hj moge weiuig geprononceerde denkbeelden
gehad hebben of wel rjk zjn geweest aan de vernuftigste
opmerltingen , sinds hj zich t0t taak had gesteld
aanteekeningen te maken , slechts tot steun voor eigen
vervalt de aanleiding om daaruit te beherinnering
bestemd, kon het hem bezwaarljk invallen
hoogst zelden dat hij eigen meening uitdie
Puntig, maar voor hemzelven in
OP te sieren met kantteekeningen , ordinair of
ïeen geval van
belang.
De allerbelangrjkste bron voor den tjd van de
Gouvernante en den Dikken hertog levert H ardenbroek
0ns niet : wj weten zeer goed , dat de hertog
van Brunswjk zelf en 00k de bekende Bentinck van
Rhoon ons omvangrjke journalen hebben nagelaten ,
die bewaard gebleven en toegankeljk zjn. Gewis
zullen die in sommige opzichten belangrjker zjn dan
Hardenbroeks aanteekeningen , al zullen ze denkeljk
niet zpovele bjzonderheden
loopende onderwerpen bevatten a1s deze. Maar m en
vergete niet , dat deze kostbare stukken bewaard
worden te W olfenbiittel en te Londen , en dat het
kwaljk aangaat omvangrjke bronnen in het buitenover
de meest uiteen-
1) Men moet eens zien , h0e Fruin oordeelt in een dergelijk geval,
als hij den rijmelaar Droste - zeker in alle opzichten een
veel onbeteekenender man dan Hardenbroek - aan olls voorstelt
(Aantt. op Droste p. Q7l v1g.) : geestig e11 hoog, maal' ook ollpal'-
tijdig en humaan.
XXIV
land te laten afschrjven (en denkeljk na nauwkeurige
studie verkorten) zonder den bewerker reis- en verbljfkosten
aan te bieden. Hardenbroeks aanteekeningen
daarentegen waren onder ons bereik: de eigenaar
, een partikulier , besloot na lange aarzeling ze
aan prof. Krëmer ter uitgave t0e te vertrouwen. Z0u
het te verantwoorden
legenheid te laten ontsnappen?
De heer Colenbrander, wien Hardenbroeks werk
geweest zjn , deze éenige gehard
tegengevallen'' is, schjnt X te meenen van wel :
volgens hem sverrjkt het onze kennis van den algemeenen
loop der dingen weinig''. Maar is de eisch j
die in deze woorden opgesloten ligt , redeljk ? Het
komt er maarop aan , wat men verwacht. Mag men
van een boek j dat onze geschiedenis van de laatste
helft der vorige eeuw behandelt , verlangen , dat het
ons sden algemeenen loop der dingen'' beter doet
kennen dan vroeger? W elk boek zal ons dan voldoen?
W elk nieuws orer de grppf: Wnen der #::cAf:-
denis geven ons - na Fruins H ogendorp en de 0-v?:xteling
'pcp 1787 - zelfs de drie dikke deelen van het
voortrefeljke boek over den Patriottentjjd , dat Dr.
Colenbrander zelf ons schonk 1) ? Toch zjn wj niet
van oordeel, dat het ongeschreven had moeten bljven.
Het journaal van Hardenbroek is reeds nu telkens
vergeleken met de z0o bekende journalen van den
jongen Huygens, en het is gezegd door een, die het
beoordeelen kon, dat Ilardenbroek het van den veel
gesmaden , maar veel aangehaalden Huygens wint.
W j meenen , dat dit oordeel juist is. Huygens was
1) op het feit , dat eerst de revolutionairen van 1795 den eisch
van nationale eenheid en nationale vertegenwoordiging hebben
geformuleerd , - een eisch aan Fransche denkbeelden ontleendj niet
aan de partijprogramma's der patriotten , die hem niet kenden , -
heeft , voorzoover wij weten , Dr. Colenbrander het eerst gewezen.
XXV
een onbeduidend man , wiens onbeduidendheid zich
0ok uit in de keus zjner mededeelingen. Hardenbroek
was een ernstig man : wat hj mededeeltj niet
altjd amusant , is altjd de moeite waard.
W anneer Dr. Colenbrander de regels voor het uitgeven
van handschriften , die hj wenschtgevolgd te
zien , formuleert of aanduidt, beroept hj zich gedurig
op Fruin en zjne methode voor het uitgeven van
teksten. Natuurljk verleent dit beroep aan zjne beweringen
vrj wat gezag. Daarover dus allereerst
eenige opmerkingen.
rFruins grootste roem schjnt mj boven alle vergeljking'',
dus schreef Dr. Colenbrander, sdat hj niet
slechts den diamant dolf , maar hem o0k wist te
sljpen W j beamen dit
ten volle. Maar juist daarom stellen wj Fruins historische
opstellen , waarin hj de gedolven diamanten
sleep en kunstvol kaste , verre boven zjne tekstuitgaven.
Fruin was niet iemand , wien de overtuiging
iets nuttigs te verrichten genoeg bezieling leende ,
om zich daarvoor langen
tonige
tjd achtereen het eente
getroosten , dat een uitgever van
teksten moet verrichten. Hj hield niet van zulken
arbeid ; hj was geen handig man , en het gelukte
hem niet dan na lang overleg om de machinale voorwerk
en te kassen naar de kunst''.
bereidingen voor de uitgaaf praktisch in elkaar te
zetten. Die hem hebben gadegeslagen , wanneer hj
een uitgeversarbeid van eenigen omvang ondernam ,
weten wel , dat hj zich zuchtend en tegenstribbelend
aan het werk zette , het telkens neerwierp en eerst
na langen tjd onder den drang van allerlei omstandigheden
voltooide. Daarbj verrichtte hj dergeljken
arbeid eenigszins en grand seigneur : in hem kan
men het begrjpen en gemakkeljk verontschuldigen ,
dzat hj geen oog en geen hart had voor de minutieqse?
XXTI
van dit werk nu eenmaal onafscheideljke kleinighedenj
en dat hj daar wat hoog op neerkeek. Yoar
de diplomatische juistheid van een tekst voelde hj
weinig : a1s hj in zjne opstellen eene plaats citeert,
verbetert of verandert hj soms de spelling , een enkele
maal zelfs wel een woord; korte aanhalingen schrjft
hj wel eens neer uit het hoofd , zonder falen maar
zelden letterljk juist. Z0o zjn de teksten , die hj
levert, volstrekt geene
zooals zjne opstellen dat allen wè1 zjn.
Kan men dan Fruins toelichtingen der teksten
modellen noemen? 0ok dit niet zonder voorbehoud.
modellen van nauwkeurigheid ,
A1s wj dit verklaren , wenschen wj niet het geringste
te kort te doen aan zjn roem als historicus. Als
Fruin iets deed , dan deed hj dit altjd z4o , dat de
mindere volmaaktheid van 1en onderdeel meer dan
opgewogen
ljkheid van andere bjzonderheden. 0ns
heeft het voorrecht gehad lene groote
van Fruin ter perse te leggen ; het zou
genootschap
tekstuitgave
zich gelukkig
geacht hebben ook de drie andere te drukken , als
werd door de buitengewone voortreFehj
ons die aangeboden had.
Maar dit alles belet ons niet te verklaren , dat
naar onze meening het pprocédé van Fruin'' voor het
uitgeven van teksten niet zonder eenige restrictie
kan geroemd worden als een voorbeeld ter navolging
voor andere Niet het minst ,omdat
er
Fruin'' bestaat.
naar OnZ0 meening
Zjne vier groote tekstuitgaven (Dr.
er slechts twee te kennen) zjn
geheel geen procédé Yan
Colenbrander schjnt
op geheel verschillende wjzen behandeld : wj zouden
dus bezitten niet 1en procédé , maar vier, waaruit
tekstuitgevers.
wj zouden kunnen kiezen. Dr. Colenbrander schjnt
dit wel opgemerkt te hebben : hj onderscheidt het
Xprocédl-Dusseldorp'' en het mprocédé-Droste.'' Doch
gevraagd naar dq kenmerkende verschillen dezer twee
XXW I
rP rocédés'',
de ietwat
voorbijzien ,
van m atigen omvang , dat daarentegen de tekst van
Droste onverkort en als legger is uitgegeven-'' Ren
zéer geleerde vorm dus om uit te drukken , dat
m 0n
uitgeven. lnderdaadj dat is zoo; wj zouden er kunnen
bjvoegen , dat men een dik handschrift uitgeeft in
een boek kan excerpeeren of in zjn geheel
twee quarto-deelen , een minder dik in éen octavodeel.
00k dit heeft Fruin werkeljk gedaan ; maar
deze behandeling schjnt 0ns iets te eenvoudig, om
den kunstvollen naam rprocédé'' te verdienen.
Er bestaan tusschen Fruinsuitgaven andere , veel
ingrjpender verschillen ,die Dr. Colenbrander verzuimt
in het licht te stellen en die toch veel kenverbaast
0ns deze scherpzinnige man met
onnoodige waarschuwing , rniet te willen
dat van Dusseldorp slechts een uittreksel
merkenderZiJ'n voor zijne wijze van uitgeven. Laat
ons zien wat hj 0ne geeft.
Rerst Dusseldorp's Annalee. De tekst, wj weten
het, is geëxcerpeerd, - z4o geëxcerpeerd a1s alleen
Fruins buitengewone kennis en oordeel dit doen
konden. De kracllt van het toelichtendeapparaat ligt
geheel in de uitvoerige j meesterljke inleiding. Zj
behandelt het leven en het karakter van den schrjver,
de geschiedenis van het boek m et kritische opmerkingen
over de geloofwaardigheid daarvan , Dusseldorps
bronnen en zjn gebruik daarvan , en eindeljk
de regels bj de uitgaaf gevolgd. Onverbeterljk! Er
zjn verder naamregisters. 00k noten ? lnderdaad , er
zjn er eenige : aan het eind van den 480 bladzjden
beslaanden tekst vindt men 34 bladzjden met aanteekeningen,
- belangrjk natuurljk zooals alles wat
Fruin gaf. Maar noten , samengebracht volgens een
vast systeem , in wier geheel eene leidende gedachte
ligt en die den tekst op eene bepaalde wjze toelichten
? Geloove het wie kan ! De allereerste noot
XXVIII
betreft den tjd , waarin men de periode der rMiddeleeuwen''
het eerst met dezen naam heeft aangeduid
: eene belangrjke bjzonderheid zeker , kostbaar
voor een handboek van historische methodologie, maar
a1s toelichting van Dusseldorps tekst volmaakt nutteloos.
Maar wj behoeven hier niet te oordeelen.
Fruin oordeelde
reed heb : enkele
zelf : pik geef slechts hetgeen ik gelosse
aanteekeningen'' 1zegt hij.
Nu Droste's orerblljfsels ran geheugehenis. De volledige
tekst , zonder eenige inleiding , maar met eene
overstelpende massa noten , die een afzonderljk deel
vullen, en een naamregister. sAls men een tekst in de
hand heeft, die voornameljk gebruikt wil wezen om de
prosopographie van een tjdvak
volgt men het
Polenbrander.
verder te brengôn,
P racédé-Droste'' , doceert de heer
Men vergunne ons te oordeelen , dat
dit recept niet voorgeschreven kan worden zonder
eenige Wj voor 0ns denken ,
als wj ons soms vergasten aan de lectuur van Fruins
aanteekeningen op Droste , altjd aan eene anecdote ,
die verhaald wordt van Potgieter. Toen deze op
ebruiksaanwijzing.
zjn ouden dag het eerste deel had uitgegeven van
zjn Leren ran Bakhuizen ran den Brink (dat zonderlinge
dikke boek , dat é1n reusachtige tusschenzin is
en welks laatste bladzjde de toelichting voltooit van
hetgeen op de eerste bladzjde verhaald is) moet een
zjner vrienden hem een: vermaand hebben , om wat
maat te houden in zjne uitweidingen en het verhaal
wat ordeljker in elkaar te zetten , omdat de gewone
lezer dreigde den kluts kwjt te raken. rHet kan
mj niet schelen'' t riep Potgieter met zjn schalkschen
glimlach , smet dit boek wil ik nu eens geheel mjn
eigen zin doen ; er kome van wat will'' Niet gaarne
zouden wj zeker het curieuse Leven ran Bakhuizen
ran den Brink missen , al staat er meer in over allerlei
gaken ? die Bakhuigen nauweljks betrefen ? dan ovpr
XXIX
hem zelven. En zeker is ieder historicus Fruin n0g
altjd harteljk votlr zjne kosteljke aanteekeningen
op Droste's gerjmel , al is het uitgekomen
zooals Fruin voorzag, toen hj zich in het voorbericht
over zjne breede annotaties verontschuldigde.
dankbaar
De
noten hebben Droste's tekst versmoord : een nood ,
nu wj er iets veel belangrjkers voor in de plaats
gekregen hebben ! Maar vtspr Dr. Oolenbrander is
niemand op den inval gekomen , om deze tekstuiteen
model van methode gave a1s aan anderen voor
te houden.
Dan de Informatie en Enque?te. Eenvoudige teksten
m et uitvoerige historische inleidingen
ponding en de wjze waarop zj tot stand kwam.
Geheel geene noten , maar ljsten van woordverklaringen.
Een comm entaar, in de inleiding wenscheljk
gekeurd , wordt niet gegeven ; over hetgeen hj
zou bevat hebben licht de uitgever ons niet in.
En nu eindeljk de editie van Philippus de Leyden's
over de ver-
De curc re%ublicaet onvoltooid helaas, maar waarvan
wj althans Fruins plan goed kennen.
zler nauwkeurig bewerkt (met de hulp
huyzen) en met aanhaling van alle varianten. Geene
noten. W at de inleiding zou geworden zjn , weten
wj ongeveer uit Fruins voortreFeljk artikel over den
schrjver. Dan zou gevolgd zjn een kort résuml
van het betoog van elken casus. En eindeljk een
historische commentaar die zeker de binnenlandsche
Een tekst,
van Dr. Mo1-
politiek van de eerste Bejersche hertogen zeer uitvoerig
zou behandeld hebben , en bovendien 0ok
over het bestuur van het Sticht veel belangrjks
beloofde.
H0e verklaart Dr. Colenbrander
in de behandeling van deze vier
nu het verschil
teksten ? Bj de
belangrjke stukken van Dusseldorp eene buitengewoon
uitvoerige inleiding nageneeg zonder noten; bj de
XXX
onnoozele rjmelarj van Droste daarentegen geene
inleiding , maar een dik deel met aanteekeningen
even geleerd a1s onderhoudend ; bj de lnformatie
eene inleiding en woordverklaringen ; bj Van Leyden
geene noten, maar eene inleiding en een comm entaar.
De waarheid schjnt ons deze : Fruin hield er geheel
een vast rprocldé'' voor het uitgeven van teksten
op na ; hj liet zich bj het inrichten zjner edities
leiden door den aard van het uit te geven werk ,
en niet mipder door de neiging van het oogenblik.
Thans de regels voor tekstuitgaven,
Ydor alles plegen wj naar vermogen zorg te dragen
voor het verkrjgen van een zuiveren tekst. Het
heeft ons bjzonder getrolen , dat Dr. Colenbrander
zich zoo uit de hoogte heeft willen uitlaten over
onze zorgen in dit opzicht.
moeit zich met punt en dubbele
nHet genootschap bepun
t , met j ot' y ,''
zegt hj minachtend ; hj schjnt dergeljke bemoeiingen
bjzonder kleingeestig te vinden. W j veroorloven
ons met bescheidenheid , daaromtrent een geheel
ander inzicht te hebbenbemoeid
metpunten punten, met j en y,
en zoo wj met eenige zelfvoldoening op onze werkzaamheid
terugzien , is het juist ook in dit opzicht. De
oordeelkundige en conscientieuse uitgever mag dergeljke
daarvan
kleinigheden niet geringschattenj omdat juist
de hoofdzaak, de vaststelling van een zuiveren
en dubbele
W erkeljk, wj hebben ons
tekst , afhangt. Van kleinigheden hangt het werk
van den uitgever nu eenmaal aan elkander; wie zich
daartoe te voornaam rekentj wende zich elders heen.
Juist hier meenden wijbovendien iets te kunnen
doen van bljvend nut voor de opleiding van jeugdige
tekstuitgevers, en zoodoende middelljk o0k voor onze
eigene uitgaven. Het is altjd eene hacheljke zaak y
de verantwoordeljkheid te dragen voor eens anders
XXXI
werk , dat men toch altjd slechts gebrekkig controleeren
kan ; op dit punt alleen was iets tot stand te
brengen door het stellen van regels. Mrelnu , wj
meenen inderdaad iets bereikt te hebben ; onze regels
zjn met graagte door andere genootschappen overgenomen.
Geen wonder! Zj, wier studiën zich
vooral in de 18e en 19e eeuw concentreeren, kunnen
meenen dergeljke regels niet noodig te hebben.
Met de 17e eeuw wordt de behoefte daaraan reeds
grooter. Maar zj, die zich bj voorkeur met middeleeuwsche
tekstuitgaven bezighouden, kunnen geen
oogenblik aan de doelmatigheid van het stellen van
regels twjfelen.
geschieden , wat door ons gedaan is.
regels, voor middeleeuwsche teksten , oorspronkeljk
ontworpen door den beroemden Pertz en Böhmer,
naderhand omgewerkt door niemand minder dan
W aitz en door R0th von Schreckenstein , zjn ten
slotte vastgesteld door prof. M enzel te Bonn. Al
deze mannen , wier nam en een Europeeschen klank
hebben , achtten zich geenszins te goed , om zich
Overal ziet men dan ook hetzelfde
Onze eerste
het hoofd te breken m et het stellen van deze
eenvoudige regels, die Dr. Colenbrander schouderophalend
naar de lagere school verwjst. Alle Historische
Commissiën , die in de laatste jaren in Duitschland
zjn verrezen , hebben dit voorbeeld gevolgd en
zjn begonnen met het ontwerpen van een stel
voorschriften : onze regels voor de uitgave van handschriften
uit den nieuweren tjd zjn naar een daarvan
bewerkt. En de nieuwe Historische Commissie zelve
zal gewis op hare beurt evenzoo handelen. W ant
inderdaad , op dit punt althans kan eene commissie
aan hare ambtenaren regels voorschrjven , en het
zou dus wel vreemd zjn, als zj zich de gelegenheid
daartoe liet ontglippen.
ln onze regelen voor tekstuitgaven hebben wj
KXXII
onzen melewerkers een leiddraad in handen
Zooveel vrjheid a1s daarbj omschreven is , gunnen
WjJ* W j hopen en vertrouwen , dat zj zich
niet meer vrjheden veroorloven ; want op het punt
van een nauwkeurigen tekst zjn wj zéer conservatief.
W j kunnen niet zeggen ouderwetsch-cnnznzvatief
, want de nauwgezetheid in dezen is bepaaldeljk
een van den laatsten tjd : naarmate wj
vooruitgaan neem t de voorzichtigheid der uitgevers
steeds toe. Het is niet noodig , daartoe de befaamd:
edities van den jverigen professor Matthaeus naast
vrucht
de tegenwoordige te leggen ; reeds eene vergeljking
met die van eene groôte halve eeuw geleden is
hun.
welsprekend genoeg. wj
dus (0 wonder !) op het standpunt van onze eeuw ,
zelfs van de 20e eeuw. Dr. Colenbrander echter ,
die toch
A1s conservatieven staan
met
gegeYeh.
deze opvatting
niet zeer ingenomen ; het is wel gewenscht , daarover
nog even met hem van gedachten te wisselen. Wj
hebben het oog op de door hem opgeworpene quaestie
van de verandering van de ponden df6rlfsg in guldens.
H ardenbroek had naar m en weet , ergens ponden
Dterling #v!#:p,: ;Dr. Colenbrander
had dit verbeterd willen zien. Hj uit zjn
1
eschreven in plaats van
gevoelen natuurljk met de stelligheid , waaraan hj
ons gewend heeft; hj kiest zelfs den beleedigendsten
vorm , dien hj vinden kan. sEen knaap zou het
verbeterd hebbeny'' snauwt hj, xmaar de heer Krëmer
laat het staan !'' Niet waar , wanneer men aldus
spreekt, is er geen sprake van eenige aarzeling ;
men is zeker van zjne zaak? W j kunnen dus de
aangeduide behandeling van den tekst gereedeljk
noemen : het procédé-colenbrander. Intusschen, door
den heer Krâmer over dezeuitspraak geïnterpelleerd,
geeft de aanvaller tot onze verbazing dadeljk kamp,
al is het niet op de vriendeljkste wjze. pEvenmin
nog jong is , schijnt
XXXIII
a1s de uitgever,'' heet
ponden sterling druk-ken.
guldens vooli
uitgevery'' dus
verdedigen, dat hj op
niet in eene aanteekevervolgt
hj snibbig , rhet
de fout van zjn handschrift
ning gewezen heeft ? zo0 ja , hj
geene verbetering ,
Dit is het tweede
zegge het-'' Dus
maar eene waarschuwende noot.
Maar de
het nu , rwil ik
M aar wil de
procédé-oolenbrander.
niet ten einde. veranderingen zjn Enkele maanden
voor zjne geruchtmakende
Colenbrander in het licht
recensie heeft de heer
ezonden eene bewerking
van Fruins dictaat over de N ederlandsche Staatsinstellingen.
M ag men de van deze uitgave verschenen
aankondigingen gelooven , dan bevat de tekst daarvan
een aanmerkeljk aantal fouten , waaronder ernstige.
Dr. Colenbrander heeft die duideljke fouten niet
veranderd en geen in eene noot den
lezer voor de aanwezigheid daarvan gewaarschuwd.
Bljkbaar stond hj dus bj de bewerking van dit
boek n0g Op een geheel ander staudpunt dan enkele
maanden later : destjds achtte hj llet n0g niet gewenscht
de fouten in de teksten te verbeteren , en
evenmin om ze in noten aan te
reden van deze verandering van zienswjze licht hj
ook ditmaal het publiek niet in. Dit is het derde en
laatste procldé-colenbrander. W j moeten dus kiezen.
Maar de keus is moeieljk. W ant indien het ons
W I*J@ Z 0 n . Over de
enkele maal
geoorloofd is t ons gevoelen te zeggen over deze drie
zienswjzen en over het standpunt, door Dr. Colenbrander
daarbj ingenomen , dan moeten wj met
leedwezen verklaren , dat wj in elk der drie gevallen
anders zouden beslist hebben dan hj. 'F# wenschen
de ponden sterling niet in guldens veranderd te zienj
omdat wj onzen medewerkers absoluut de vrjheid
weigeren om de woorden van geschiedbronnen te
veranderen , - eene vrjheid, die, eenmaal verleend,
t0t de noodlottigste en niet te controleeren gevolgen
Bijdr. en Meded. XXIII. jII
XXXIV
zou kunnen leiden. Hadden wj over het geval ultspraak
mogen doen , dan z0u onze uitspraak eenigszins
anders geluid hebben dan die van Dr. Colenbrander
: veen àxclz z0u het verbeterd hebben, maar
een conscientieus uitgever laat het staan.'' - De fout
is door den uitgever bestendigd en niet in eene noot
gesignaleerd. Maar dit verzuim brengt ons bloed
niet in beweging. Een verzuim is het ; er had
natuurljk moeten staan : puit het verband van den
tekst bljkt , dat Hardenbroek zich hier verschrjft en
ponden .sfdrîïn.g zegt inplaats van guldens ,'' of iets
dergeljks. Maar wj kunnen 0ns moeieljk indenken
in de gemoedsgesteldheid van een criticus , die zicb
verontwaardigd toont over een verzuim , dat ieder
lezer onmiddelljk corrigeert. W j stellen het onzen
uitgevers natuurljk ten
tekst in noten te
plicht , om fouten in den
signaleeren ; maar indien de uitgever
van een slordig handschrift 0ns nu en dan
eens eene enkele noot over eene in het o0g vallende
fout bespaart , niet wj zullen ons humeur daardoor
laten bederven. ln het bjzondere geval van
Fruins dictaat daarentegen zouden wj geheel anders
gehandeld hebben. Het gold hier geene geschiedbron,
m aar een boek over geschiedenis, - een boek bovendien
, dat slechts m ondeling overgeleverd was en
welks tekst dus niet volkomen vaststond : twee redenen
voor 1en , waarom
zouden hebben den
schjnljk zouden wj hier bj uitzondering zelfs vrjheid
gevonden hebben den tekst stilzwùgend te
veranderen , - uit piëteit voor de reputatie van
den vereerden overledene , die anders door 0ns toedoen
kon schjllen gevaar te loopen.
Zoo staan wj dus in dit opzicht, wat het vaststellen
van een nauwkeurigen tekst aangaat, op een geheel
ander standpunt dan Dr. Colenbrander. Gelukkig
wj in dit geval niet geaarzeld
tekst te veranderen. W aarXXXV
zjn wj het Over een ander punt meer met hem eens.
Toont hj zich niet voldaan , a1s hj pslechts een
nauwkeurigen afdruk'' ontvangt, - wenscht hj? dat
men den uitgever ook voor % een in hoogeren zin
goede uitgaaf aansprakeljk stelle ,'' dan geven wj
hem gaarne geljk. Zéér zeker hebben wj ook in
dit opzicht de volmaaktheid n0g in de verste verte
niet bereikt. Maar wj hebben er toch ernstig naar
gestreefd , om ook in dit opzicht aan Onze lezers
goede tekstuitgaven in handen te geven. Sinds lang
hebben wj niet meer geduld, dat de spjzen op onze
tafel rauw voorgediend werden : naar vermogen
hebben wj steeds gezorgd voor behoorljke inleidingen
en voor noten.
Eerst de inleidingen. W ij OP
aangedrongen, dat daarin (wanneer er aanleiding t0e
bestond) twee punten behandeld zouden worden : de
biographie van den schrjver en de bronnen ,
gebruikt heeft. Tegen de biographie (die ook in dit
geval niet ontbrak) bljkt Dr. Colenbrander geen bezwaar
te hebben (hetgeen niet belet, naar men weet,
dieh ij
hebben er steeds
dat wj eenig bezwaar hebben tegen hetgeen hj naar
aanleiding daarvan in het midden brengt). Ook op
het tweede punt de bespreking der bronnen -
verheugen wj ons in gelukkige eensgezindheid met
den heer Colenbrander. mDe heer Krâmer heeftj''
zegt hj vriendeljk, pmet behulp van naamregisters,
oëciersboekjes en dergeljke de in het dagboek genoemde
personen terecht gebracht.'' W j laten , aan
0ns plan getrouw, natuurljk in het midden , of deze
omschrjving juist is; wj constateeren alleen , dat wj,
den eisch stellende , dat des schrjvers bronnen zullen
besproken worden , in volkomene overeenstemming
zjn met den heer Colenbrander, die van oordeel is,
dat wj bj het gebruik van het dagboek rtelkens maar
te vragen hebben, of Hardenbroeks zegsman het
III*
XXXYI
weten kon en geen reden had de zaak Fcheef voor
te stellen.'' Het schjnt dus vast te staan, dat deze
beide zaken in de
hooren.
ons hier in eerbied voor het voorbeeld,
gegeven in zjne inleiding voor Dusseldorps Annales,
inleiding eener tekstuitgave be-
En met den heer Colenbrander buigen wj
door Fruin
eene inleiding , waarin juist deze twee onderwerpen
uitvoerig besproken worden op eene wjze , die wj
gaarne aan al onze m edewerkers als onbereikbaar
ideaal wenschen voor te houden 1).
Niemand meene evenwel, dat Dr. Colenbrander
met zöp weinig tevreden is ; inleiding eener
tekstuitgave verlangt hj veel meer. Voordat hj een
tekst ter hand neemt, wenscht hj nog van den uitgever
is en wat
te vernemen swat ons van het tjdvak bekend
wj uit den aangeboden tekst nieuws leeren
kunnen''. Een thema, dat hj met variatiën nog een
paar maal te berde brengt. De uitgever pm oet
wjzen op overeenstemming
van elders'' ; hj rhoude angstvallig rekening met den
stand onzer kennis van een onderwerp of tjdvak, en
make er ons op verdacht , waar en op welke wjze
die door een oordeelkundig gebruik van den uit-
Overal
of verschil met berichten
gegeven tekst kan worden gebaat''. Dit is duideljk.
van de
1) De inleiding biedt bovendien nog iets : eene korte geschiedenis
der Roomsch-Katholieke kerk in den eersten tijd na de hervorming
, die noodig Scheen tot goed verstand van het door Dusseldorp
medegedeelde. Wij vestigen er evenwel met nadruk de aandacht
op : 1e dat Fruin het mededeelen daarvan rechtvaardigt (Inleiding
p. LXXIX) door de opmerking, dat hij den lezer in dit geval niet
door de verwijzing naar een bekend werk voldoende kon inleiden ,
omdat zulk een werk niet bestaat, QB dat hij zich hier blijkbaar
bij de keus uit zijn overrijk materiaal tGt het strikt noodige heeft
beperkt : immers hetzelfde onderwerp heeft hij tegelijkertijd afzonderlijk
en veel uitvoeriger behandeld in zijne voortrelrelijke Wederozlikfw
.q van het C/f/zolfcl-e.
XXXW I
Bj de opening zjner beoordeeling geeft Dr. Colenbrander
, bemerkende , dat de uitgever van H ardenbroeks
journaal pzjn plicht ontrouw'' was , ons zelf
verslag van de gebeurtenissen van 1747- 1780 :
49 regels, goed geteld, over den 100p der gebeurtenissen:
niet bjzonder nieuw en belangwekkend , maar
goed geschreven, een aardig verslag van de algemeen
bekende feiten , zooveel als iemand , die op de hoogte
is , in 1l/u bladzijde geven kan.
het oogenblik den lezer niet verder in'', zegt hj dan
met onnavolgbare deftigheid. pW aarom niet 8'' zjn
XW j leiden voor
wj geneigd hem t0e te voegen. rGeneer u niet ;
het gaat werkeljk heel goed ! Gj kwaamt juist goed
op gang,
ons belust
en het proefje , ons door u
op meer. Gj kunt toch
gegeven,
niet m eenen, dat
maakt
gj met dit weinige ons voldoende een indruk hebt
gegeven van hetgeen er bekend is over het tjdvak
der Gouvernante ?''
kan de
veel
Zeker, dat De heer
Oolenbrander stelt
proeve even
beteekenen. M oet de uitgever van eene geschiedbron
van eenigen omvang inderdaad vooraf verhalen , wat
vroeger bekend gemaakte bronnen reeds over het
behandelde tjdvak geleerd hebben ? Moet hj werkeljk
bj elk bericht van eenige beteekenis in de
nieuwe bron de afwjking van de oude lezing van
hetzelfde verhaal aanwjzen ? Moet hj althans bj de
twjfelachtige punten altjd wjzen op overeenstemming
van de nieuwe met de oude bronnen? 0ns dunkt deze
zich voor te stellen , wat die eischen
bedoeling niet zjn !
zwaardere eischen. M en beeisch
volkomen onredeljk , onjuist. Het is 0ok eenvoudig
onmogeljk er aan te voldoen : men denke zich
eene uitgaaf eener oude kroniek , bezwaard m et zulk
een apparaat , veel ljviger dan de tekst zelf ! Zou men
werkeljk , a1s het mogeljk was , elke telqstuitgave
op deze wjze willen belasten ? vervallen in navolXXXVIII
gingen van Huydecopers of Kluits zeer geleerde ,
maar weinig bruikbare editiën van Melis Stoke of het
Egmondsche kroniekje in tal van dikke deelen?
Slechts in éen geval, geheel verschillend van het
besprokene , kan en mûet 0. i. aan den eisch van
Dr. Colenbrander min of meer worden vnldaan. Hj
maaktgeen onderscheid tusschen geschiedbronnen van
algemeenen aard en dezulke t die alleen eene enkele
gebeurtenis , een op zichzelf staand feit verhalen of
toelichten. ln het laatste geral is de uitgever we1
verplicht duideljk te maken , waaraan het gepubliceerde
verhaal zich vasthaakt , t0e te lichten het
verband van het speciale geval met den algemeenen
gang
gemakkeljk , aan dezen eisch te voldoen.
Elders is het onpraktisch en ongewenscht.
stelden het zooevenvoor , alsof wj Dr. Oolenbrander
W ij
wilden aanmoedigen , om voort te gaan met zijne
inleiding in de geschiedenis van het bestuur van
prinses Anna en van den hertog van Brunswjk. Het
was van harte gemeend. Maar bj onze aanmoediging
zjn wj toch geneigd ééne restrictie te voegen. Wj
zouden wenschen den schrjver uit te noodigen , ons
dit verhaal te schenken in het W eekblad de Amstervan
zaken. En daar is het ook betrekkeljk
dammerof ergens anders, niet in onze Bndragen 6/
M ededeelingen of in eene andere voor tekstuitgaven
bestemde publicatie.
Het is niet de eerstemaal, wij met Dr. Colenbrander
op dit punt van gevoelen verschillen. Toen
wj voor twee jaren voor onze Bndragen 4n Mededeelingen
ontvangen zjne uitgave
van de Notulen der raderlanh ohe regenten ran 1783-
7787, die 63 bladzjden besloegen , was daarbj gevoegd
eene breede historische rinleiding'', die 53
bladzjden innam en over welks omvang de schrjver
zich bj de inzending verontschuldigde. W j oordeelvan
hem mochten
dat
XXXIX
den toen dat dit stuk geene inleiding 1 was ; marr
het was fraai en het scheen 0ns dus jammer , dat
het , eens geschreven, niet gedrukt zou worden ; na
eenige aarzeling hebben wj het dan ook opgenomen ,
onder protest. Destjds dankte rde nieuweling'' ons,
dat wj hem
snel tegenwoordig !
ln de plaats van algemeene
Dniet verketterd'' hadden : m en groeit
historische inleidingen
wenschen wj iets anders, veel prozaïscher, maar naar
onze bescheiden meening veel nuttiger voor hen ,
die de tekstuitgaven gebruiken: naamregisters en toelichtende
noten. Ook in dit opzicht echter is er
weder verschil van inzicht tusschen ons en den heer
Oolenbrander. Naast de breede inleidingen verlangt
hj een geheel apparaat van noten , en hj verzekert
met nadruk, dat Fruin raltjd'' gehandeld heeft zooals
hj thans wenscht.
bleek : naast den
Ten onrechte , naar ons reeds
overdadig met noten versierden
Droste staat de schaarsch bedeelde Dusseldorp met
de Informatie en met Philips van Leyden, die geheel
zonder toelichtende noten hun Weg moeten vinden.
W at WjJ*verkiezen uit deze vier voorbeelden ? H et
is niet gemakkeljk te omschrjven. Voor het bjvoegen
van noten kan men naar ons oordeelgeene vaste
regels stellen. toe: eene
mag
geven gaarne
eene raadsels ter oplossing opgeven. M aar waar
Dr. Oolenbrander met instemming een paar uitspraken
van Fruin aanhaalt , die in zjne inleiding op
Dusseldorp a1s zjn doel opgeeft: rde waarde der
verschillende brokstukken te beoordeelen, het onjuiste
te weerleggen , het juiste met bewjzen te staven'',
moeten wj opmerken , dat Fruin volgens zjne eigene
verklaring dit doel niet heeft bereikt. En waar hj ,
bljkens de inleiding op Droste, zde behoefte gevoelde
om de Personen en zaken , die ten tooneele werden
revoerd en niet altijd in het rechte licht werden ge-
W ij uitgave
XL
plaatst , opzetteljk te behandelen'', merken wj op ,
dat hj zelf zich daarover in het voorbericht eenigszins
verontschuldigt. Eene verontschuldiging, die 0ns
den moed geeft te herhalen , dat Fruin zoodoende
iets voortreFeljks verricht heeft , maar iets dat 0ns
(wj zeggen het met bescheidenheid) voorkomt hier
misplaatst te zjn en dat elders in anderen vorm veel
beteren indruk zou hebben gemaakt. De heer 001enbrander
zelf omschrjft dit pprocédé'' aldus: shet gebruikt
den tekst a1s legger en wil er een rjken
voorraad wetenswaardige bjzonderheden op aanteekenen''.
Zo0 is het, men wil bjzonderheden aanteekenen
en gebruikt daar den tekst voor: is het dan
te verwachten, dat die tekst door de aanteekeningen
beter t0t zjn recht za1 komen ? W j begrjpen den
heer Colenbrander niet : begrjpt hj zichzelven wel?
Plastisch vermogen
voelt hj dan niet in zich den onstuimigen drang, om
zulk een rijk apparaat van wetenswaardige bjzonderheden
ontbreekt hem waarljk niet : gemembra
disjecta , die hj wil bjzetten in
een knekelhuis - om te scheppen tot een levend
beeld ? En zjn beroep OP
men weten, h0e deze zelf later over dergeljke zwaarljvige
apparaten
leiding op Dusseldorp. p. cxxlll). rAanvankeljk had
dacht? Men hoore hem zelven (lnik
het voornemen gekoesterd om op den tekst een
breeden toelichtenden commentaar te laten volgen ,
waarin ik de waarde der verschillende brokstukken
Fruins m ethode faalt : wil
beoordeeld , het onjuiste weerlegd , het juiste met
bewjzen gestaafd z0u hebben. Doch ik moet schuld
bekennen. Nadat ik een poos met dien arbeid bezig
was geweest, is mj de lust ontgaan om hem ten
einde te brengen. Aangenamer werk trok er mj van
af, en zoo is van uitstel ten laatste afstel gekomen.
. . . . . . Z0o geef ik slechts hetgeen ik gereed
heb: in plaats van een doorloopende toelichting enkele
XLI
losse aanteekeningen , die echter , naar ik vertrouw ,
vooral datgene verklaren, hetwelk verklaring bovenal
behoeft. Niet het noodige ontbreekt, maar het overdadige''.
De conclusie ligt voor de hand : met z00-
vele woorden zegt Fruin zelf , dat sverklaren van
datgene, hetwelk bovenal verklaring behoefty'' noodig
is ; de rest (de beoordeeling van de waarde der
mededeelingen, de weerlegging der onjuistheden, het
staven van het juiste met bewjzen) is daarentegen
qrerdadig.
Z00 is het : hetgene in een tekst
bovenal verklaring behoeft , oplossing van raadsels
die een tekst aanbiedt , dit is noodig en dit bljve
dan ook het doel der
is bj slordig gestyleerde teksten van eenigen omvang
bjgevoegde noten. De eisch
reeds zwaar genoeg ! M eer mag men niet eischen.
H et toetsen en in het licht stellen van het medeverklaring
van
gedeelde kan soms gewenscht zjn. Maar het staven
en weerleggen daarvan bljve bepaaldeljk bespaard
voor den schrjver , die uit de nieuw geopende geschiedbron
de stof putten zal voor een nieuw geschiedverhaal
l).
Nog éene opmerking over de noten , die bj eene
tekstuitgave wenscheljk schjnen , moet ons van het
hart : zj betreft wat Dr Oolenbrander zelf noemt
het fam euze kassen 11 van de steenen.''
onderwerp , waarop
bladzjden , door hem aan Hardenbroeks journaal ge-
Er is geen
Dr. Oolenbrander in de enkele
1) Men versta ons wel. Wij hebben geen overwegend bezwaar
tegen dergelijke ,yoverdadige'' historisch-kritische opmerkingen in
inleidingen en noten ; wij zullen dan ook zulke noten niet afwijzenj
voortaan evenmin a1s vroeger. Maar wij meenen ze niet te mogen
eischen ; wij achlen ze zelfs niet zeer gewenscht. Indien zij groote
afmetingen aallnamen, zouden wij dan ook moeteu verzoekell ze
wat te besnoeien.
XLII
wjd , z4p dikwjls terugkomt als op dit. rW aarom
(heeft de heer Krëmerly'' dus had hj gevraagd j rin
eene zakeljke inleiding en in zakeljke aanteekeningen
de schoonste steenen niet meteen
laat het daarbj niet.
gekast ?'' Maar hij
nHier had de heer Krëmerr''
zegt hj elders ,
opbouw
Oaron.
geschiedenis der familie
Hj heeft er niets van opgemerkt : A# begrjjpt
niet , welken v7:# een tekst met hem zfïf wil.'' Als hj
zelf in eenige regels de opkomst der familie D'Ablaing
als de beroemde
heeft beschreven, vraagt hj zelfvoldaan, of men
Dniet ziet , dat het fpppddlt/: rrlj aardig is ?'' En niet
tevreden met zulke aanduidingen, spreekt hj verderop
de gegevens in handen voor een
duideljker van plaatsen , rwaar aan het werk eer te
behalen was.'' rZOO iets ,'' meent hj, zliet Fruin
zïcA niet psfglcs'' ; tot den heer Krëmer daarentegen
richt hj het verwjt , dat hj het zich sniet eens ,
maar twintigmaal laat plf#cJs.''
W j verklaren ronduit , allergeringste sympathie
te hebben voor de stemming , die uit al deze
citaten spreekt. H et kassen van de steenen in puntige
nootjes dunkt ons rolkomen p'pdrùp#k ,' de heer
Oolenbrander zelf kan dit kwaljk ontkennen. W ant
niet de
hoewel niet gewaarschuwd , raapt hj zelf de kostbare
steenen al lezende en a1s in het voorbjgaan op. En
wi1 hj beweren, dat hj voor de lectuur van een
boek over dit tjdperk niet de eerste de beste mag
heeten , dan kllnnen wj wjzen ep het voorbeeld van
professor Kernkamp , die , voorzoover wj weten , van
dit tjdvak nooit eene bjzondere studie heeft gemaakt
, en die , toen hj kort na Dr. Oolenbrander
dezelfde wandeling maakte , langs
wat meer kostbare steenen aantrnf dan zjn voorganger
er gevonden had. Daarop de aandacht te
vestigen , is dus volstrekt niet noodig. W aartoe dan
za1 men het rkasgqn'' aanbevelen ? Zeker, wj zien ook
den weg n0g vrj
XLIII
wel, dat het tooneeltje tusschen mevrouw D'Ablaing
en haren echtgenoot j zjner
burgerljke moeder in Oost-lndië verzwegen had ,
vermakeljk is ; de uitgever zal het stellig met 0ns
betreuren , dat het bestaan der oude mevrouw
D'Ablaing hem even onbekend is geweest als vroeger
aan hare schoondochter; het zOu nuttig geweest zjn,
haar bestaan in eene noot te constateeren. Maar
die haar het bestaan
verder gaan wj met Dr. Colenbrander niet mede.
Sf/ acht het z/p natuurljk te pronken met de gelukkige
vondsten , die hj deed , dat hj iemand, die
eene gelegenheid daartoe laat voorbjgaan, aanstaart
in stomme verbazing , niet zonder een lichten twjfel
aan zjne volledige toerekenbaarheid. YïJ' daarentegen
zullen niet zuurzien , indien een onzer medewerkers
bezwjkt voor de verleiding , om in inleiding
of noot aardige tooneeltjes even te schetsen ; maar
wj stellen hooger de zelfverloochening van den uitgever
, die het schilderen dezer tooneeltjes nalaat ,
omdat het daartoe thans de tjd niet is , - het
uitstelt, totdat zich daartoe wellicht eene meer gepaste
gelegenheid zal aanbieden. Nog meer : wj protesteeren
er tegen , dat hier een beroep wordt gedaan
op Fruin, alsof hj zich zulk eene gelegenheid sniet
liet Ontgaan''; ,,eer te behalen aan zjn werk'' was
zeker wel het laatste : waaraan deze ernstige en
eenvoudige geleerde dacht.
Ziehier wat bedoelen.
onze uitgaven op
deze leest , dat èr bljkt van verschil in talent , van
verschil in jver, 0ok van verschil in opvatting tusschen
onze medewerkers ,
zeggen ,
precies zjn geschoeid
wj zullen het niet
loochenen. M aar pviolen te laten zorgen'', is toch
onze gewoonte niet : met waardeering herinneren wj
0ns veelmeer het geduld en de vriendeljkheid van
w ij
niet allen
W i1 men dat
velen onzer mezewerkers. Maar het is eenvoudig
XLIV
ondoenljk, het schjnt ons bovendien even onnoodig
als onwenscheljk, om onze medewerkers , z00 verschillend
van aanleg en van kracht, allen te spannen
in hetzelfde gareel. W j geven hun wenken, deelen
hun mede wat wj wenschen , en in hoofdzaak schikken
zj zich steeds daarnaar. Dat niet altjd in allen deele
wordt gehandeld zooals wj zelven zouden gedaan
hebben, mag voor 0ns geen reden zjn om het
werk te weigeren. Onder dat werk schuilt het goede,
het betere, het zéér goede , soms - wj erkennen
het - 00k wel het middelmatige. Maar het slechte
geven wj niet ; en dat dit het geval is , is waarljk
niet het gevolg van onze gewoonte om pviolen te
laten zorgen-''
W j eindigen. De heer Oolenbrander heeft verklaard
, dat hier te lande te lage eischen worden
gesteld aan de uitgevers van historische teksten.
Van hem althans zal niet kunnen gezegd worden ,
dat hj aan zulke slapheid voet heeft gegeven. Hj
deed het zjne om daaraan een eind te maken ; maar
hj zjn doel voorbjgeschoten : de door hem
gestelde eiscben zjn billijk noch juist. De reden
dezer onjuistheid meenen wj te vinden in een verschil
van opvatting plichten van een uitgever
van teksten , - principiëel verschil, dat als résumé
over de
van het bovenstaande wel verdient ten slotte in het
heeft
licht gesteld te worden.
'F# leggen vooral den
den tekst en nauwgezette
heer Celenbrander meent
nadruk op zuiverheid van
vaststelling daarvan ; de
schouderophalend , dat dit
altjd wel terecht za1 komen.
A# niet tevreden met onze toelichtingen ; hj betreurt
het , dat smen aan onze historiografe teksten in
handen geeft, waarop zj nog een behoorljk apparaat
paken moet ? voor zj er iets pee uit kan richtqn.''
Maar daarentegen is
Xtf
apparaat
gaande gemakkeljk af te leiden.
het met hem rolkomen pz/:eAl.s.
andere opvatting van het doel:
uitgaven Leoogt. W j zjn tevreden met een tekst,
zuiver en zooveel toegelicht , dat de geschiedvorscher,
Op welk hj het o0g heeft , is uit het voor-
W elnu , wj zjn
W j hebben eene
dat men met tekstgebruikt,
hem aanstonds begrjpen kan.
Z0o Dr. Colenbrander meer wenscht te ontvangen ,
dan de taak van den met die
die hem
verwart hj uitgever
van den geschiedvorscller , die de teksten verwerken
moet, Ziedaar Ons verschil duideljk geconstateerd.
Begrjpen wj Dr. Oolenbrander niet verkeerd : dan
zouden wj van meening zjn , dat hj, als
denkbeelden in praktjk wil brengen, zich
leggenop iets anders , op het schrjven van historische
studiën met Oorspronkeljke bjlagen. Dit is een verdiensteljk
en o0k een aantreltkeljk procldé ; maar
het is bepaaldeljk een ander dan het uitgeven van
teksten. Vergissen wij Ons niet , dan ligt ook juist
daar het aangewezene gebied voor zjne talenten.
h ij z ij n e
moet toe-
Yoor hetuitgeven van teksten is hj naar aanleg en
temperam ent aangewezen. W ellicht
eischt ook de taak van den geschiedvorscher andere
gaven zjn deel zjn. Yoor het schrjven van
geschiedenis daarentegen bezit hj onmiskenbare
talenten : zjn pittige stjl za1 hem daar ruimschoots
stellig minder
dan
de gelegenheid schenken : om de kostbare steenen
te kassen , die zjn vernuft heeft ontdekt.
G. BROM,
ondervoorzitter.
S. M ULLER Fz.,
Secretavis.
BIJLAOE A.
NAAM LIJST DER LEDEN
VAN HET
H ISTORISCH OENOOTSCH A P 1).
BESTUU R.
Dr. F. J. L. Krëmer, Zpnrzïffer.
Mr. J. F. B. Baert , Penningmee8ter.
Dr. G. Brom , Eerste sïùlïpfkclrïd.
Dr. N. J. Singels , Tweede sïùlïpfk clrfd.
Dr. S. M uller Fz. , Eer8te dccr6fqrïd.
Dr. W . A. F. Bannier, Tweede 8ecretari8.
Dr. P. J. Blok.
Dr. C. H . Th. Bussemaker.
Dr. G. W . Kernkam p.
Dr. P. L. M uller.
M r. B. J. L. baron De Geer van Jutfaas , ffpnprir lid.
1) Bij deze lijst is aangenomen de feitelijke toestand
Januari l90Q.
XLVII
HONORAIRE LEDEN.
E. De Amicis , te Turijn.
W . Bode , te Berlijn.
E. baron De Borchgrave , te W eenen.
G. Edmundson, te Northolt.
M . Pardo de Figueroa , te M edina Sidonia.
P. Fredericq , te Gent.
J. A. Fridericia, te Kopenhagen.
G. Galland , te Berlijn.
S. Rawson Gardiner, te Londen.
J. Geddes , te Londen.
Jhr. J. J. De Geer van Oudegein , te Utrecht.
H. Havard , te Parijs.
J. H . H essels , te Cambridge.
K. H öhlbaum , te Giessen.
E. Hubert ,
E. Jacobs ,
L. Legrand ,
H . C. Vos
te Luik.
te W ernigerode.
te Parijs.
Leibbrandt , te Kaapstad.
E. M artin , te Straatsburg.
E. Michel, te Parijs.
0. Nachod , te New-Y ork.
F. Nippold , te Jena.
M. Philippson ) te Berlijn.
A. Lefèvre Pontalis , te Parijs.
0. Pringsheim , te Breslau.
Ch. Rahlenbeck , te Brussel.
M . Ritter, te Bonn.
G. M ac Call Theal ) te Londen.
F. Vanderhaeghen , te Gent.
L. Vanderkindere , te Brussel.
A. W addington , te Lyon.
E. W rangel , te Lund.
XLW II
GEW ONE LEDEN.
Dr. Th. P. H . Van Aa1st , te 's Gravenhage.
M r. J. H . Abendanon , te Batavia.
Dr. A. J. D'Ailly, te Amsterdam .
H . J. Allard , te M aastricht.
M r. S. J. Fockem a Andreae , te Leiden.
M r. J. baron D'Aulnis de Bourouill , te Utrecht.
Jhr. J. A. F. Backer, te Vreeland.
M r. J. F. B. Baert, te Utrecht.
M r. C. Bake , te 's Gravenhage.
Dr. W . A. F. Bannier, te Utrecht.
F. De Bas , te 's Gravenhage.
Dr. H . Bavinck , te Kam pen.
M r. A. J. De Beaufort, te Leusden.
J. B. De Beaufort, te W oudenberg.
Mr. J. F. De Beaufort , te Utrecht.
Mr. W . H . De Beaufort, te Leusden.
Jhr. M r. K. A. Godin de Beaufort ,te Alaarsbergen.
A. A. Beekman, te Schiedam .
J. H . Been , te Brielle.
G. J. G. C. graaf VanAldenburg Bentinck, te Amerongen.
M r. N. P. Van den Berg, te Am sterdam .
J. F. X. Van den Bergh, te hs Gravenhage.
Dr. J. Bergsma) te Groningen.
M r. J. L. Berns ) te Leeuwarden.
H . A. Van Beuningen , te Utrecht.
J. J. Beyerman , te Utrecht.
G. J. W . Koolemans Beynen, te 's Gravenhage.
Dr. J. P. De Bie , te Kethel.
Mr. A. S. De Blécourt , te Haarlem .
Dr. H . Blink , te 's Gravenhage.
Dr. P. J. Blok , te Leiden.
M r. Ph. Van Blom , te 's Gravenhage.
Dr. G. J. Boekenoogen , te Leiden.
XLIX
P. A. M . Boele van H ensbroek , te 's Gravenhage.
J. Boer Hz. , te Utrecht.
Dr. M . G. De Boer, te Hilversum .
M r. C. T. baron Van den Boetzelaer van Dubbeldam ,
te Bilt.
Dr. U. Ph. Boissevain , te Groningen.
Mr. A. C. Bondam , te hs Hertogenbosch.
B. J. M . De Bont, te Am sterdam .
P. R. Bos , te Groningen.
Dr. A. J. Boterm ans , te Zwolle.
M . ten Bouwhuys , te Utrecht.
M r. P. Van den Brandeler , te 's Gravenhage.
Dr. A. A. Bredius ) te 's Gravenhage.
Dr. J. C. Breen , te Amsterdam .
M r. J. B. Breukelm an , te 's Gravenhage.
J. Broekem a , te M iddelburg.
Dr. R, Broersm a , te Sam arang.
Dr. G. Brom , te Utrecht.
Dr. H . Brugm ans , te 's Gravenhage.
C. W . Bruinvis , te Alkmaar.
Dr. C. P. Burger Jr., te Am sterdam .
Dr. C. H . Th. Bussemaker, te Groningen.
Jhr. P. H . A. Martini Buys , te 's Gravenhage.
Dr. W . Caland ,te Breda.
M r. A. W . Van Beeck
Dr. J. R.
Calkoen , te Utrecht.
Callenbach , te Rotterdam.
Dr. H . J. Dompierre de ChauFepié, te 's Gravenhage.
J. W . Chevallier, te Am sterdam .
Dr. H. T. Colenbrander , te 's Gravenhage.
H . J. Coppens , te Nieuwveen.
W . P. Costerus , te Edam .
M r. L. M . Rollin Couquerque , te 's Gravenhage.
J. Craandijk , te Haarlem.
C. C. A.Croin , te Dordrecht.
M r. M . Cromm elin , te Utrecht.
Bjdr. en Meded. XXIlI.
L
H. S. M. Van W ickevoort Crommelin , te Haarlem.
A. H . A. C. Diegerick , te Gent.
N. D. Doedes , te Utrecht.
Dr. J. J. Doesburg , te Zwolle.
P. J. D. Van Dokkum , te Utrecht.
C. P. J. Domm isse , te Vlissingen.
P. N. Van Doorninck , te Bennebroek.
Dr. P. Doppler , te M aastricht.
Dr. G. J. Dozy, te 's Gravenhage.
M r. H . L. Drucker, te Leiden.
M r. W . H. F. Dubois , te Utrecht.
K. Dum on , te Beilen.
P. J. Van Dijk van Matenesse , te Schiedam.
H . Dyserinck , te 's Gravenhage.
M r. C. C. D. Ebell, te 's Hertogenbosch.
C. P. Van Eeghen Jr. , te Amsterdam .
P. Van Eeghen , te Am sterdam .
M r. C. Engchedé , te Haarlem.
J. W . Enschedé ,te Haarlem .
Dr. E. Epkem a , te Zalt-Bomm el.
Dr. W . Van Everdingen , te Rotterdam .
A. N. J. Fabius , te Am sterdam .
M r. D. P. D. Fabius , te Am sterdam.
M r. P. Falkenburg, te Am sterdam .
P. Feenstra Jr., te Am sterdam .
M r. J. A. Feith , te Groningen.
M r. P. R. Feith , te 's Gravenhage.
M r. B. F. W . Von Briicken Fock , te M iddelburg.
G. A. J. Franke , te Groningen.
M r. R. Fruin , te M iddelburg.
Dr. J. H. Gallte , te Utrecht.
J. F. Gebhard Jr. , te Am sterdam .
M r. B. J. L. baron De Geer van Jutfaas ,
Dr. W . Van Geer , te Utrecht.
Dr. G. H . J. W . J. Geesink , te Amsterdam.
te Utrecht.
Dr. H. Van Gelder, te Utrecht.
M r. S. J. Van Geuns, te Utrecht.
M r. J. G. Gleichman , te 's Gravenhage.
C. J. Gonnet, te H aarlem .
W . Gosler, te Amsterdam.
J. J. Graaf , te Ouderkerk a/d Amstel.
J. De Graaf , te Amsterdam .
M r. J. H ooft Graaiand , te Utrecht.
Jhr. M r. J. F. H ooft Graaiand, te Utrecht.
Alr. S. (lratanla, te Rotterdam .
M . Salverda de Grave , te hs Gravenhage.
D. De Groot , te Utrecht.
Dr. J. V. De Groot , te Amsterdam .
Dr. C. Hofstede de Groot , te 's Gravenhage.
Mr. W . T. Grothe van Schellach , te Utrecht.
J. baron Sirtema van Grovestins, te 's Gravenhage.
M gr. G. Gul , te Delft.
Dr. J. H . Gunning W z. , te Bilt.
M r. H . D. Guyot, te Groningen.
Mr. S. Van Gijn , te Dordrecht.
S. H aagsm a, te Sneek.
J. W . G. Van H aarst, te Groningen.
Dr. V. Van der H aeghen , te Gent.
H . van de H agt , te Rotterdam .
Dr. J. Hania Pz. , te Steenwijk.
G. C. D. D'Aumale baron Van Hardenbroek, te Utrecht.
M r. G. C. D. R. baron Van Hardenbroek , te Bunnik.
A. T. H artkam p , te Am sterdam .
M r. R. E. Hattink , te Almeloo.
M r. J. E. H eeres , te Delft.
Dr. K . Heeringa , te Schiedam.
Dr. L. H eldring , te Amsterdam .
M r. C. G. Berger van H engst ,
Dr. A. H . L. H ensen , te W armond.
C. H . Den Hertog, te Am sterdam .
te Utrecht.
;#8
LII
H. J. Heshuysen , te H aarlem .
J. A. Heuf Az., te Tiel.
Dr. G. W . Van Heukelum , te Jutfaas.
J. H . C. Heyse , te M iddelburg.
J. C. A. H ezenm ans , te 's H ertogenbosch.
J. C. Gijsberti Hodenpijl , te '8 Gravenhage.
F. A. H oefer, te Hattem .
M r. H. graaf Van H ogendorp , te 's Gravenhage.
A. Hollestelle , te Tholen.
Dr. A. G. H onig , te Zeist.
Dr. 1. M. J. Hoog , te Nijmegen.
A. J. J. Hoogland , te Rotterdam .
Dr. S. S. H oogstra , te Kampen.
T. Van H oogstraten , te Huissen.
M r. C. te 's Gravenhage.
E. B.
Pijnacker Hordijk
ter H orst , te Groningen.
Dr. M . T. Houtsm a , te Utrecht.
Dr. J. De Hullu, te Utrecht.
G. Hulsman , te Zandvobrt.
Jhr. M r. J. E. Huydecoper van M aarsseveen en Nigtevecht,
te Utrecht.
Dr. C. B. Hijlkema, te Zaandam.
M r. F. A. R. A. baron Van Ittersum , te Utrecht.
Dr. J. A. H . G. Jansen , te Bunnik.
J. J. Van Noorle Jansen , te Utrecht.
Dr. N. Japikse , %e Rotterdam .
M r. J. G. C. Joosting, te Assen.
W . H . J. Juten , te Bergen-op-zoom .
Dr. G. Kalff, te Utrecht.
Jhr. M r. A. P. C. Van Karnebeek , te
P. H . Van der Kem p , te 's Gravenhage.
Dr. G. W . K ernkam p , te Am sterdam .
W . J. Kernkam p, te Edam .
Dr. L. A. Kesper , te Gouda.
:. B. Kielstra, te 's Gravenhage.
's Gravenhage.
LIII
Dr. H. J. Kiewid de Jongej te Dordrecht.
Dr. P. A. Klep , te Velzen.
B. H . Klönne , te Am sterdam .
Dr. A. Kluyver, te Leiden.
Dr. W . P. C. K nuttel, te
W . Knuyf , te Utrecht.
H . F. Kol , te Utrecht.
M r. A. H . Koning , te Finsterwolde.
F. G. te Am sterdam .
's Gravenhage.
Kramp ,
Dr. F. J. L. Krëm er, te Utrecht.
Dr. M . A. Kreling , te Rotterdam .
A. J. C. Krem er, te Arnhem .
Dr. P. J. Krom sigt, te Rotterdam .
J. F. A. K ronenburg , te Roermond.
Dr. R.
J. M .
Krul, te 's Gravenhage.
Van Kuyk , te Assen.
Dr. A. Kuyper, te 's Gravenhage.
M r. Dr. A. R. Van der Laar, te Utrecht.
Dr. G. J. Landweer Az., te Arnhem .
Dr. L. A. Van Langeraad , te Lekkerkerk.
Mr. F. A. J. Van Lanschot, te 's H ertogenbosch.
Dr. P. Leendertz , te Am sterdam .
W . J. Leendertz , te Amsterdam .
M r. J. Van der Leeuw) te Am ersfoort.
Dr. E. H. Van Leeuwen ) te Utrecht.
Dr. M . F. Van Lennep , te H aarlem.
M r. J. A. Levy, te Am sterdam .
Dr. C. te Lintum , te Rotterdam .
Dr. J. P. T. Van der Lith , te Utrecht.
A. C. Lofelt , te 's Gravenhage.
A. Loosjes , te Amsterdam.
M r. J. De Louter, te Utrecht.
F. baron Van Lijnden van Hemmen, te Hemmen.
Mr. Dr. F. A. C. graaf Van Lijnden v&n Sandenburgj
te Langbroek.
L1V
Mr. R. Melvil baron Van Lijnden , te 's Gravenhage.
Mr. W. F. J. baron Van Lijnden , te Utrecht.
Dr. K. Lijndrajer, te Assen.
M r. oe . baron Mackay, te 's Gravenhage.
Mej. M. G. A. de Man , te Middelburg.
W . J. M anssen , te Zaandam .
Dr. B. Van M eer, te Utrecht.
Dr. R. P. M ees R.Az.: te Rotterdam .
K. 0. Meinsma , te Zutphen.
Dr. J. Mendels , te Groningen.
Mr. C. R. M erkus , te Utrecht.
Dr. W . W . Van der M eulen , te 's Gravenhage.
J. L. Meulleners , te Heer (bij Maastricht).
Mr. P. A. N. S. Van M eurs , te 's Gravenhage.
H. J. M eyboom , te Utrecht.
Dr. C. H . P. M eyer, te 's Gravenhage.
D. C. M eyer Jr., te Amsterdam .
G. A. Meyer , te Nijmegen.
W . Meyer, te 's Gravenhage.
M. A. Meyjes , te Hengeloo (Gelderland).
Dr. E. J. W . Posthumus Meyjes , te Middelburg.
Mej. L. Miedema , teUtrecht.
E. W . M oes , te Amsterdam .
M r. G. M oll , te Rotterdam .
Dr. M . M onasch , te Am sterdam .
Dr. K. W. M. Montijn , te Vlaardingen.
F. D. J. M oorrees , te Buurmalsen.
Dr. L. J. M orell : te Utrecht.
T. Morren ) te 's Gravenhage.
L. M ulder, te 's Gravenhage.
Dr. J. W . M uller, te Utrecht.
Dr. P. L. M uller, te Leiden.
M r. S. M uller Fz. ) te Utrecht.
M r. S. Muller H z. , te Rotterdam .
M r. J. C. Naber , te Utrecht.
LT
Mej. J. W. A. Naber, te Amsterdam.
Dr. H. M . Van Nes , te 's Gravenhage.
F. J. Nieuwenhuis , te Utrecht.
Mr. J.
M r. W .
R. P. J.
Dom ela Nieuwenhuis , te Groningen.
H. Nolens , te Rolduc (gemeente
Tutein Nolthenius , te H aarlem .
M. Noordtzij , te Kampen.
Dr. D. C. Nijhofr, te Meerssen.
W . Nijhof, te 's
M r. J. G. Brouwer
A. J. Nijland , te Utrecht.
Gravenhage.
sijhol, te
A. P. M . Va'n Oordt, te Leiden.
Utrecht,
J. Van Oordt tot Bunschoten , te Velp.
M r. J. C. Overvoorde , te Leiden.
M r. J. C. De M arez Oyens , te 's Gravenhage.
Mr. R. W . J. Van Pabst van Bingerden, te 's Gralrerkrade).
venhage.
M r. M . J. ridder
Dr. A. Pekelharing , te Groningen.
Mr. J. E. Van Persijn , te 's Gravenhage.
Jhr. Mr. F. H. De Pesters , te Arnhem.
M r. P. Pet , te Groningen.
M r. N. G. Pierson , te hs Gravenhage.
A. Pit , te Amsterdam.
J. R. Planten , te New-York.
C. J. Polvliet , te Amsterdam .
A. W inkler Prins ) te Voorburg.
Dr. J. Prinsen J.LZ. ? te Nijmegen.
te Leiden.
Pauw van W ieldrecht, te Leersum .
Dr. F. Pijper,
Mr. H. P. G. Quack , te Amsterdam.
Dr. L. A. Rademaker, te Zwolle.
M r. D. Ragay, te Utrecht.
J. C. Ram aer, te Breda.
Jhr. M r. F. F. ridder Van Rappard , te
Utrecht.
LVI
A. F. J. Reiger , te Keulen.
Dr. B. Reiger, te Utrecht.
Mr. W . A. Reiger, te Groningen.
Dr. J. Reitsma , te Groningen.
T. graaf De Renesse j te Brussel.
M r. W . J. Van W elderen baron Rengers , te Leeuwarden.
Dr. H . J. Reynders , te Amersfoort.
Jhr. B. W. F. Van Riemsdijk , te Amsterdam.
Jhr. Mr. T. H. F. Van Riemsdijk, te 's Gravenhage.
Dr. P. H . Ritter, te Am sterdam .
Jhr. M r. J. Roëll , te 's Gravenhage.
H. Roes , te St. Michielsgestel.
Dr. H. C. Rogge , te Amsterdam.
A. A. J. Van Rossum , te Benschop.
M r. A. J. Royaards ,te Am sterdam .
M r. G. Royaards , te 's Gravenhage.
Mr. K. J. H . Royaards , te Utrecht.
M r. W . H . J. Royaards , te Utrecht.
M r. C. P. L. Rutgers , te Zwolle.
E. H. Rijkenberg , te Voorhout.
F. Van Rijsens , te Alkmaar.
Dr. B. van Rijswijk te Dordrecht.
F. H . A. Sabron, te Breda.
A. H.Sassen ,te H elm ond.
Dr. P. D.Chantepie de la Saussaye , te Leiden.
J. H . L. Van der Schaaf, te 's Gravenhage.
Dr. A. C. M . Schaepm an , te Zevenaar.
Dr. H. J. A. M. Schaepman , te Rijzenburg.
D. F. Scheurleer, te 's Gravenhage.
H. D. J. Yan Schevichaven , te Nijmegen.
Jhr. Mr. F. J. C. Schimm elpenninck , te Renkum .
A. baron Schim melpenninck van der Oye van de
Poll en Nyenbeek , te Utrecht.
Dr. L. C. M . Schmedding, te Valkenberg.
Dr. M. Schoengen , te Leeuwarden.
LVII
L. Schouten H z. , te Utrecht.
Dr. J. Schrijner, te Roermond.
J. Schulman , te Am ersfoort.
M r. W . C. Schuylenburg , te Utrecht.
L. Gilliodts van Severen , te Brugge.
Jhr. M r. J. H . Hora Siccam a) te 's Gravenhage.
M r. C. J. Sickesz ,te Lochem .
Mr. J. A.Sillem , te Am sterdam .
J. C. Singels, te 's Gravenhage.
Dr. N. J. Singels Az. , te Utrecht.
Jhr. Dr. J. Six , te Am sterdam .
J. C. Van Slee , te Deventer.
Mr. J. J. S. baron Sloet , te Oosterbeek.
Dr. G. M. Slothouwer, te W ageningen.
A. C. baron Snouckaert van Schauburg , te 's Gravenhage.
J. F. Van Someren , te Utrecht.
J. F. AI. Sterck, te zknlsterdarn.
W . P. Van Stockum Jr., te 's Gravenhage.
Jhr. Mr. A. L. E. De Stuers , te Parijs.
Jhr. Mr. V. E. L. De Stuers ) te 's Gravenhage.
W . 0. Swaving , te Middelburg.
Mr. J. P. R. Tak van Poortvliet , te 's Gravenhage.
M r. A. Telting , te 's Gravenhage.
J. C. Alberdingk Thijm ) te Amsterdam.
Dr. P. P. H. Alberdingk Thijm , te Leuven.
M r. G. Van Tienhoven , te Haarlem .
Dr. G. Tjalma, te Veen (Noord-Brabant).
A. Des Tombe ) te 's Gravenhage.
J. W . Des Tombe , te Bilt.
Jhr. W . F. Trip van Zoudtlande , te Hattem .
J. Trosée , te Nijmegen.
W . J. Tuyn , te Edam .
M r. W . J. L. Umbgrove , te Zutphen.
J. H. W . Unger, te Rotterdam .
Tuvlll
Mr. 1. B. J. N. ridder DQ Vanderschueren , te 's Gravenhage.
Dr. J. S. Van Veen , te Arnhem .
M r. R. Van Veen , te 's Gravenhage.
F. van Veerdeghem , te Luik.
H . C. Vegtel, te 's Gravenhage.
B. P. Velthuysen , te H ertm e en Zenderen.
Dr. J. Verdam , te Leiden.
Mr. P. VerLoren van Them aat , te Utrecht.
A. Verwey, te Noordwjk.
G. H. Veth , te Hilversum.
Dr. H . Visscher, te Ouderkerk
Dr. T. Vlaming, te W arm ond.
Dr. G. Van Vloten , te Leiden.
Dr. W . Vogelsang, te Am sterdam .
a/d Ilsel.
Dr. G. J. Vos Az.) te Amsterdam .
Dr. J. G. De Vos, te 's Gravenhage.
Dr. W . C. A. baron Van Vredenburch, te 's Gravenhage
R. W . P. De Vries ) te Amsterdam .
M r. J. Van W alrô , te Utrecht.
P. M . H . W elker , te Num ansdorp.
H. M . W erner, te Brum men.
M gr. H . Van de W etering, te Utrecht.
M r. G. W icherlinck , te Zwolle.
L. W ichers, te 's Gravenhage.
Dr. C.E. A. W ichmann ,te Utrecht.
Dr. E. W iersum , te M iddelburg.
W . W ilde , te Katwijk.
Dr. H. D. Tjeenk Willink , te Haarlem,
Dr. J. Te W inkel , te Am sterdam .
Dr. J. Woltjer, te Amsterdam.
Dr. J. A. W orp , te Groningen.
M r. G. W ttewaall, te Arnhem .
Jhr. Mr. E. W . F. W ttewaall van Stoetwegen , te
'g Gravenhage.
LIX
J. M . W ûstenhoff , te Sassenheim .
C. N. Wijbrands , te Amsterdam.
Jhr. Mr. H. M. J. Van Asch van Wijck , te Utrecht.
Jhr. Mr. L. H. J. M. Van Asch van Wijck, te
Veenendaal.
Dr. J. A. Gerthvan Wijk , te 's Gravenhage.
Dr. P. J. Wijminga , te Amsterdam.
Dr. J. D. De Lind van W ijngaarden , te Utrecht.
G. E. V. L. Van Zuylen , te 's Gravenhage.
BIJLAOE B.
GENOOTSCHAPPEN ,
W AARM EDE H ET HISTORISCH GENOOTSCH AP
IN BETREKKING STAAT.
Aachener Geschichts-verein , te Aken.
Geschichts- und alterthumsforschende Gesellschaft
des Osterlandes , te Altenburg.
Koninklijke Akademie van W etenschappen, te Amsterdam
.
Académie royale d'Archlologie de Belgique , te Ant-
Werpen.
Historischer Verein fûr Schwaben und Neuburg, te
Augsburg.
Bataviaasch Genootschap van Kunsten en W etenschappen
, te Batavia.
Verein von Alterthumsfreunden im Rheinlande , te
Bonn.
Historischer Verein R r den Niederrhein, te Bonn.
Historische Gesellschaft des Kûnstlervereins, te
Brem en.
Académ ie royale des Sciences , des Lettres et des
Beaux-arts de Belgique , te Brussel.
Société d'Archéologie de Bruxelles , te Brussel,
De Bollandisten ? te Brussel.
LXI
Université royale de Norvège , te Christiania.
W estpreussischer Geschichtsverein , te Danzig.
Cercle archéologique de la Ville et de l'ancien Pays
de Termonde, te Denderm onde.
Dûsseldorfer Geschichts-verein , te Dusseldorp.
Bergischer Geschichts-verein , te Elberfeld.
Gesellschaft ftir bildende K unst und vaterlëndische
Alterthiim er, te Em den.
Historischer Verein fiir Stadt und Stift Essen j te
Essen.
Verein fïir Geschichte und Alterthum skunde, te
Frankfort a/M . l
Verein ftir Geschichte des Bodensees und seiner
Um gebung , te Friedrichshafen.
Société d'H istoire
Koninklijke vlaamsche
Letterkunde , te Gent.
Maatschappij van Geschied-en Oudheidkunde , te
et d'Archéologie , te Genève.
Akadem ie voor Taal- en
Gent.
Oblrhessischer Geschichts-verein, te Giessen.
Oberlausitzische Gesellschaft der W issenschaften,
te Görlitz.
H istorischer Verein ftir Steierm ark j te Grëtz.
Koninklijk Instituut voor Land-, Taal- en Volkenkunde
van Neerlandsch Indië , te 's-Gravenhage.
Algemeen Rijksarchief, te 's-Gravenhage.
Rûgisch-pomm erscher Geschichtsverein , te Greifswald.
Verein ftir ham burgische Geschichte , te Hamburg.
Historischer Verein fûr Niedersachsen , te H annover.
Provinciaal Genootschap van Kunsten en W etenschappen
in Noord-Brabant, te 's-H ertogenbosch.
Verein fûr thûringische Geschichte und Alterthumskunde
, te Jena.
Redactie van de Zeitschrift ftir die Geschichte des
1ufI1
Oberrheins (uitgegeven door de Badische Historische
Kommission) , te Karlsruhe.
Verein fûr hessische Geschichte und Landeskunde.
te Kassel.
Stadt-Archiv, te Keulen.
Görres-Gesellgchaft, te K eulen.
Redactie van de W estdeutsche Zeitschrift, te Keulen.
Gesellschaft fïir schleswig-holstein-lauenburgische
Geschichte , te K iel.
Alt-preussische M onatschrift, te K oningsbergen.
Socitté d'Histoire de la Suisse rom ande, te Lausanne.
Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en
Taalkunde , te Leeuwarden.
Maatschappij der nederlandsche Letterkunde , te
Leiden.
Königlich-sëchsische Gesellschaft der W issenschaften
, te Leipzig.
Redactie van de Revue historique trim estrielle , te
Lemberg.
Redactie van de Analectes pour servir à lhH istoire
ecclésiastique de la Belgique , te Leuven.
Redactie van de Revue d'Histoire ecclésiastique , te
Leuven.
Redactie van de English historical Review ,
Londen.
Verein fûr lûbeckische Geschichte und Alterthums- e
kunde , te Lûbeck.
Institut archéologique liégeois , te Luik.
Socilté d'Art et d'Histoire du Diocèse de Lilge ,
te Luik.
Universiteit, te Lund.
Institut luxembourgeois , te Luxem burg.
Geschied- en oudheidkundig Genootschap in het
Hertogdom Limburg , te M aastricht.
Real Academia de la Historia, te Madrid.
LXIII
Abbaye de Maredsous , te Maredsous.
Cercle archéologique , littéraire et artistique de
M alines , te M echelen.
Verein fiir Geschichte der Stadt M eissen, te M eissen.
Zeeuwsch Genootschap van W etenschappen, te M iddelburg.
K öniglich-bayerische Akademie der W issenschaften ,
te M ûnchen.
Verein fiir Geschichte und Alterthum skunde W estfalens
, te M unster.
Société archlologique de Nam ur, te Nam en.
Germanisches M useum , te Neurenberg.
Oudheidkundige Kring van het Land van W aas , te
St. Nikolaas.
Historische Gesellschaft fiir die Provinz Posen , te
Posen.
Historischer Verein fiir Oberpfalz und Regensburg,
te Regensburg.
Lim burg. Provinciaal Genootschap voor geschiedkundige
W etenschappen, Taal en Kunst, te Roerm ond.
Reale Società rom ana di Storia patria, te Rome.
Biblioteca apostolica vaticana, te Rome.
Gem eente-archief van Rotterdam .
Verein fïir m ecklenbûrgische Geschichte und Alterthumskunde
, te Schwerin.
The Board for international Exchanges of the New-
South-W ales-Governm ent ) te Sydney.
Akademie van Geschiedenis en Oudheidkunde , te
Stockholm .
H istorisch-litterarischer Zweigverein des Vogesen-
Clubs in Elsass-luothringen , te Straatsburg.
Verein fiir Kunst und Alterthum in U1m und Oberschwaben
, te Ulm .
Universiteits-Bibliotheek , te Upsala.
Oneicla historical Society, te Utica (New-York).
LXIV
Provinciaal utrechtsch Genootschap van Kunsten en
W etenschappen , te Utrecht.
Gem eente Utrecht.
Redactie van het Archief voor het Aartsbisdom
Utrecht , te Utrecht.
Smithsonian Institution , te W ashington.
K aiserliche Akadem ie der W issenschaften, te W eenen.
Institut fûr oesterreichische Geschichtsforschung , te
W eenen.
Harzverein fûr Geschichte und Alterthûmer , te
W ernigerode.
Geschied-, taal-, land- en volkenkundig Genootschap ,
te Willemstad (Curaçao).
Ortsverein fûr Geschichte und Alterthum skunde zu
Braunschweig und W olfenbûttel , te W olfenbiittel.
Historischer Verein fûr Unterfranken und AschaFenburg
, te W ûrzburg.
Vereeniging tot Beoefening
en Geschiedenis , te Zwolle.
van overijsselsch Regt
' % -
LXV
< O Y
o o l -- > m
1M T o
o -ë - Y w c
U or:: oc O >
. .
&
> *
@
# *
>p R
m m
o
o c
& &
= c
W
ON * *
& .
O
> *
m = -
W X.
$ P
&: l .X
> >
l p
m >
- * * 7 Mo
. o =
* Co
@ &
. &
>
@ *
àis F--z
O c
# o
MX >
>
G
to
QA
QY >p >> >> > >O ooe t t .mo- cOzq D:-o . z7p m-rg . oom ru.wm ->m . oyx& <so- .D>z :=>.g . -zv - >, rn- > . . p rXp c: w = .u or' o o o ; > u w g o s r r r c . m v m.o o . o m o m p , : > z
M rom m . = . j = . . . OQ >Q . o<o . -Og . p oOr .
* -e e* r o
& o * w * & : * > .
o X N >. aq r . . x . . o y .
> O p o e . * oe . pyx * '*
Q > x
> . T o .
o a = -O
p r '
= & . = = .
O p
> = .
O
MM
*
c
&
>
K19 Y o c= * cG
& G > oe > G
P D. bo . o oe c'
l I oê= I Q= =Q
@
tr K c
G c *
* c Qq
*k y* P 7 oa K
HV= & ->
x cr <
Z D, 4
1 = v
o 1.
:
cr 7 C *
X>%.
=
>
>
cM
*
&
&&
T>
Q
MO
<M
Z@
D9 %
n & =
D IA &
Bjdr. en Meded. XXIII.
G
X
9> => cK <
-
-
K
-- -=
c c oe o - = K c - c < = tr
-6 bK =y op c9 p- oeS o> -P x6 c% w6 xp
K c M oA- o c c K c - o -
#
% z >>
t*c c o:
* -> oa
&
k4 -.7 I -. t -.
o< Oo oX oC oX >TX - > - r -- > > m
o 4 No g' - o > @ - .O =o =w =o cw M -c
-o > x m >> oo
*: & :
o > * > > .
o X Mo - a . . -o y. > .
> *o . . => .
7. rn . lr .
D p
= p . - .
o
* c *
. > .
. & .
>@
Z8
<
Z
8
X
c
>
BIJLAOE D.
JAARYERSLAG YAN DE CRNTRALE COMMISSIE VOOR
DE HISTORISCH-STATISTISCHE KAARTEN IN NEDERLAND
OVER 1901.
A1s gevolg van de besprekingen op de vergaderingen,
door de contribuanten op de Historisch-statistische
schetskaarten van Nederland en de leden van het
H istorisch
1900 te
genootschap op den 27 en 28 December
Utrecht gehouden, werd besloten tot het
oprichten van eene Oentrale commissie voor de Historisch-
statistische kaarten in Nederland.
van het Bestuur Op uitnoodiging van het Historisch
genootschap namen onderstaande heeren zitting
in die commissie : Prof. Dr. P. J. Blok, M r. A.
Telting , F. A . H oefer , Dr. W . A . F. Bannier ,
A. A. Beekman , Dr. H. Blink, P. R. Bos, Prof. Mr.
J. E. Heeres, H. Hettema 1) en Mr. J. 0. Overvoorde.
In hare vergadering van 2 M aart 1901 kozen de
leden de vier eerstgenoemde heeren achtereenvolgens
tot lsten V oorzitter, 2den Voorzitter, lsten Secretaris
en 2den secretaris , terwjl de heer Bannier tevens de
functie van penningmeester op zich nam.
1) De heer Hettema nam op het einde van 1901 om gezondheidsedenen
ontslag a1s 1id der Centrale commissie.
LXVII
Ter verkrjging van de gewenschte eenheid in de
uitvoering der liggers, het verstrekken van inlichtingen
omtrent reeds bestaande en in bewerk-ing zjnde liggers
oprichten van een
Nederlandsch Oentraal-bureau voor Historisch-statisenz.
, werd besloten t0t het
tische kaarten. Ter wille van den geregelden gang
van zaken werd dit Oentraal-bureau te Hattem gevestigd
en de heer H oefer tot directeur benoemd.
Ten huize van den heer H oefer werd voor dit
bureau een bepaalde kamer ingeruimd , waarin voor
de kaarten een kast met ondiepe laden geplaatst is,
De Oentrale commissie gaf den 5 Juli bj gedrukte
circulaire kennis van een en ander aan de contribuanten
aan de schetskaarten. Behalve een lijst van
de onderwerpen , die in kaart kunnen gebracht worden
, werd tevens het verschjnen van een instructie
voor de invulling der schetskaarten aangekondigd.
Aangezien de Oentrale commissie over geen eigen
fondsen beschikt , maakte zij het HiBtorisch genooter
dat schap op Opmerkzaam : van hare leden niet
gevergd k0n worden , dat zj Op eigen kosten de
vergaderingen bjwoonden. Het Historisch genootschap
verklaarde zich bereid de reiskosten en de
noodzakeljke bureaukosten van het Centraal-bureau
te vergoeden tot een maximum-bedrag van jaarljks
200 gulden. Hiervan moet telken jare een gespecifeerde
opgave aan het Historisch genootschap
gedaan worden.
Onmiddelljk na haar optreden heelt de Centrale
com missie voeling gezocht en gekregen
missie, die in Duitschland belast is met het samenmet
de comstellen
van een instructie tot het invullen der schetskaarten
t0t liggers. De
Oentraal-bureau kreeg zitting in de Duitsche commissie.
Het ligt in de bedoeling: de voor Nederland
in bewerking zjnde instructie onmiddelljk na vasty*
directeur van het Nederlandsch
LXY1I1
stelling door onze Oentrale commissie aan de Duitsche
commissie aan te bieden.
Het Historisch genootschap stond hare exemplaren
der schetskaarten aan het Centraal-bureau af.
Aan de Regeering werd verzocht, een gedeelte van
hare schetskaarten - 60Q/o - ter beschikking van
het Centraal-bureau te stellen. De onderhandelingen
hierover worden n0g voortgezet.
De Minister van Oorlog deed van zjne belangstelling
bljken door, op verzoek , aan het Oentraalbureau
ten geschenke te zenden :
10 de Topographische en Militaire kaart des Rjks
op de schaal van 1 : 50000 ;
20 de Chromo-topographische kaart des Rjks op
de schaal van 1 : 200000 ;
30 de schets van de sub 20genoemde kaart en
40 de tot heden verschenen bladen van de Ohrom otopographische
kaarten des Rjks op de schaal
van 1 : 50000 en 1 : 25000 , zoomede van
laatstbedoelde kaart de in het licht verschenen
schetsbladen.
Aanvullingen en wjzigingen in die kaarten worden
geregeld door de Topographische inrichting toegezonden.
Door het Centraal-bureau werden onderstaande
boeken en geschriften van de schrjvers ten geschenke
ontvangen:
W . A. F. Bannier , De landgrenzen van Nederland.
1. Leiden , 1900.
Dr. H. Blink , Studiën over nederzettingen in Nederland
(overgedrukt uit het p'fjdschrift van
het Kon. Ned. Aardrjksk. Genootsch. jaarg.
1901).
F. A. Hoefer , Een bjdrage
tusschen Gelderland en
eeuw (overgedrukt uit
tot de grensgeschillen
Overjssel in de Xvlde
de Mededeelingen der
LXIX
Vereeniging t0t beoefening
Regt en Geschiedenis).
van den Heer P. R. B0s : Bjdragen t0t de kennis
van de provincie Groningen en omgelegen streken.
1. Groningen , 1901.
In den loop van 1901 kwam het Centraal-bureau
in het bezit van onderstaande bladen van de schetskaarten
:
van Overjsselsch
I v I l I I I
J
.j
j 9 l 3 j 14 j l 9 j Q0 5 I6 l 0 15 lQl
Historisch Genootschap 16 16l le/ .: 1: 1: l:1 1: 1: t:I 16
F. A. Hoefer. . . . Q Q Q Q Q 15Q Q Q Q i5Q 15Q
Te zamen . . 18) 18 18 18 18 l68 18 l8) 18 168 l68
De vjf
van December 1901
kaarten voor de provinciën
en Utrecht geheel gereed.
Uit de ontvangen verslagen en gevoerde briefwisseling
met de contribuanten bljkt , dat het aan
sommigen nog niet recht duideljk is , wat zj met de
schetskaarten moeten doen. Anderen beweren , dat
de arbeid aan de invulling verbonden zo0 groot is ,
dat zj hiervoor tjd en personeel missen. W ellicht
heeft het lezen van het jaarverslag en later van de
instructie op deze zwaartillenden 'een gunstigen invloed
,
één persoon gevergd
arbeid noodig is.
daar hun bljken zal , dat hier niet alles van
wordt , Di&ar verdeeling van
Enkele contribuanten hebben geen jaarverslag in11ezonden
, zelfs na hiertoe nogmaals te zjn aange- . +
ontvangen. Thans zjn de schets-
Noord- en Zuid-Holland
laatste nummers werden eerst in het laatst
LXX
zocht. W ellichtgaan zj van de onderstelling uit ,
dat dit overbodig
kaarten hunner
was aangezien 1 zij nog over
provincien beschikten.
geen
De wenk
vinde hier eenplaats , dat zj toch hun gedachten er
over kunnen laten gaan , welke personen zj geschikt
achten om dezen of genen ligger te vervaardigen.
Uit de ontvangen jaarverslagen der contribuanten
teekenen wj dankbaar de volgende toezeggingen aan.
Algemeen Wfjbcrc/lïd/'. De heer Algemeene Rjksarchivaris
meldt , dat onderstaande heeren zich bereid
verklaard hebben , Om te trachten de Historischstatistische
liggers , achter hunne namen vermeld, te
bewerken :
Mr. A. Telting : liggers voor Stadrechten.
Mr. P. A. N. S. van Meurs en W .G. van Oyen:
ligger voor de ambachtsheerljkhedenin Zuid-Holland.
J. Bruggeman : liggers voor Kloosters in Zuid-
Holland , en
0. H. Peters: liggers voor monum enten in Nederland.
De heer Rijksarchivaris
zal, wanneer de bewerking der rechterljke archieven
afgeloopen is , trachten liggers voor de oude rechterljke
indeeling van Zeeland te vervaardigen.
Centraal bureau. V erschillende onderhandelingen
voor het vervaardigen van liggers of het verkrjgen
van gegevens t0t invulling worden gevoerd. Yerkregen
zjn de volgende toezeggingen :
van den Heer Dr. R. Jesse : liggers voor Y44rhistorische
en Romeinsche vondsten in Nederland,
van den Heer G. A. Mejer 0. P.: liggers voor
de Dominicaner-kloosters in Nederland ,
Rijksarchief ïl Zeeland.
van den H eer F. A. Hoefer: ligger voor de tegenwoordige
gemeenten der Nederlandsche Hervormde
Kerk in Overjssel,
van denzelfden : ligger voor de m arken in Overjssel.
Deze kaart moet op schaal overgenomen
LXXI
worden van die , uitgegeven
beoefening van Overjsselsch
door de Vereeniging t0t
Regt en Geschiedenis.
Mogen wj in dit verslag reeds op enkele verkregen
uitkomsten wjzen , laat ons hopen, dat in een volgend
m et voldoening vermeld za1 kunnen worden,
dat velen dezen arbeid steunen ) hetzj door zelf de
hand aan den ploeg te slaan of geschikte krachten
er t0e OP te wekken.
Namens de Centrale commissie voor de
Historisch-statistische kaarten in Nederland,
P. J. BLOK , Voorzitter.
F. A. HORFRR , 1&t6 Secretaro.
BIJLAOE E.
LIJBT
DER VAN JANUARI 1901 TOT JANUARI 1902
DOOR SCH ENKING, RUILING EN AANKOOP
VOOR HET
GENOOTSCHAP VERKREGEN W ERKEN.
1. TEN GESCHENKE ONTVANGEN BOEKEN.
VAN DE SCHRIJVERS.
T h. W illin g Balch. Em éric Crucé.
J. B o e r H z. Rechtsontwikkeling, theorie en practijk
in de rechtswetenschap. (Overdruk uit Tijdschrift
voor Privaatrecht, Notariaat en fscaal Recht.)
P. Q. B r o n d g e e s t. Bijdragen tot de geschiedenis
van het gasthuis , het klooster en de balye van St.
Catharina der Johanniter-ridders en van het Driekoningen-
gasthuis te Utrecht.
C. W . Brui n vis. Aanteekeningen wegens het vercommissarissen
der handelde bij Staten van Holland
en W estfriesland in zake het weren van reguliere
priesters en van den pauselijken vicaris Damen. (Overdruk
uit Bijdragen voor de Geschiedenis van het
Bisdom van Haarlem.)
- Goederen voor den kardinaal-aartsbisschop
van Mechelen in 1795 geborgen te Alkmaar. (Over.
druk uit Bijdragen voor de Geschiedenis van het
Bisdom van Haarlem.)
LXXIII
C. W . B r ui n v i s. Nog iets over het geschil om de
Alkmaarsche pastorie in het begin der 16e eeuw.
(Overdruk uit hetzelfde tijdschrift-)
Handelingen van de gemachtigden der R. C.
gemeenten te Alkmaar in zake den zoogenaamden
afkoop der kerkgebouwen. (Overdruk uit hetzelfde
tijdschrift-)
G. G. Calk o e n. De wording en ontwikkeling van
het ,,Hof in die Haghe'? gedurende de m iddeleeuwen.
(Overdruk uit ,,die Haghe'' , Jaarboekje van 1901.)
H. C. D i f e r e e. Onze roeping in de twintigste eeuw.
N. D. D o e d e s. De Nederlanders. Schets onzer
vaderlandsche- en koloniale geschiedenis. 3e ed.
De Geschiedenis op het eind-exam en der
H. B. Scholen. (Overdruk uit het Schoolblad van
27 Augustus 1901.)
C. E n s ch e d é. Technisch onderzoek naar de
uitvinding van de boekdrukkunst.
J. A. F eith. H uisarchief Allersm a.
Familie-archief van het geslacht Van Bolhuis
te W arFum.
J. d e Fre m e ry.
boek van Holland en
zijne erfgenamen.)
J. F. G eb har d Jr. Nicolaas W itsen in 1672.
- Iets over Nicolaas W itsen.
W . G o s l e r. Nederlandsche alm anak van levensverzekering
, 1901.
A. H o y n c k van Pap e n d r e cht. Een halve
eeuw op het water.
P. H. van d e r K e m p. Raë es' betrekkingen m et
Nias in 1820-'21. (Overdruk uit Bijdragen tot de
Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned.-lndië.)
R. K r ul. De laatste dagen van M i.rabeau. (Overdruk
uit de Tijdspiegel.)
Supplement op het oorkonden-
Zeeland. (Gezonden namens
Lxxlv
De hervorming M. F. v a n L e n 1) e p. in Spanje in
de 16e eeuw.
M arie de M an.
J. E. B. M ay or.
G. M oncham p.
vais à M aestricht.
Le président K riiger en Europe.
Franz Heinrich Reusch.
Le distique de l'église St. Ser-
L'écrit d' Algerus sur la dignité de l'église
liégeoise.
J.D om ela N ieuwenhuis.Het Utrechtsche tuchthuis
in het begin der 17e eeuw. (Overdruk uit Tijdschrift
voor Strafrecht.)
M . P h ilip p s o n. La paix d'Amiens et la politique
générale de Napoléon 1. (Overdruk uit Revue historique-)
R e use n s. Ellments de paléographie.
H. D. J. van S ch e vi chav e n. Nijmegen en Karel
van Egmond. (Overdruk uit Bijdragen en mededeelingen
der vereeniging Gelre.)
- Penschetsen uitNijmegens verleden.
J. H . H o r a Si c c a m a. Prins W illem III in betrekking
tot Den Haag. (Overdruk uit yydie HagheC'.
Jaarboekje van 1901.)
- Mr. R. M elvil baron van Lynden.
N. J. S i n g e l s. Aanschouwelijk onderwijs. (Overdruk
uit Tijdschrift voor onderwijs en opvoeding.)
A. T e1t i n g. Bronnen voor de geschiedenis van
de Nederlandsche Antillen in het Rijks-Archief te
's Gravenhage. (Overdruk uit het Verslag van het
geschied-, taal, land- en volkenkundig genootschap
te Willemstad-)
- Verslag om trent de oude archieven van
Suriname en Curaçao. (Overdruk uit Verslagen omtrent
's Rijks oude Archieven 1900.)
G. M a c Call T h e a1. Records of South-Eastern
Africa. V? VIl.
LXXV
G. M a c Call T h e a1. Records of the Cape Colony.
May 1809-0ctober 1812. (V1I-IX.)
A. Tr o elst r a. De toestand der catechese in
Nederlapd gedurende de vôôr-reformntorische eeuw.
L. V an d e rk in d e r e n. Le premier duc de Basse-
Lotharingie.
J. S. v a n V e e n. De afval van graaf W illem van
den Berg in 1583.
De Zutphensche landvrede van 2 Februari
1375.
A. W a d di n gt o n. Recueil des instructions données
aux ambassadeurs et m inistres de France. X VI.
A. W i ch m ann. Der Ausbruch des Gunung Ringgit
auf Java im Jahre 1593. (Overdruk uit Zeitschr.
der Deutschen geologischen Gesellschaft.)
E. W r a n g e 1. Arkivaliska anteckningar frln Danzig
och Thorn.
b. VAN OF DOOR DEPARTEMENTEN VAN ALGEMEEN BESTUUR,
GENOOTSCHAPPEN, X A-&TSCHAPPIJEN ENZ.
V a n h e t M i n i s t e r i e v a n B i n n e n l a n d s c h e
Zaken.
Verslag omtrent 's Rijks verzamelingen van geschiedenis
en kunst. XXII.
Verslagen omtrent 's Rijks oude Archieven. XXII
(1899) , XXIII (1900).
De Rijks-archieven te Roermond in 1899.
P. J. B lo k. Verslag van onderzoekingen naar archivalia
in ltalië.
J. A. F e i th. Catalogus der inventarissen van de
archieven der voormalige zijlvestenijen en dijkrechten.
G. B u sk e n H u et. Derde verslag van onderzoekingen
naar archivalia te Parijs.
LXXVI
E. G. La ge m a n s. Recueil des traités et conventions
conclus par le royaum e des Pays-Bas avec 1es
puissances étrangères depuis 1813 jusqu'à Itos jours.
Aperçu général. 2e ed. XIV , 2.
V a n h e t I n d i s c h G e n o o t s c h a p t e
's- G ravenhage.
Verslag der vergaderingen van 23 October 1900-
25 M ei 1901.
Van de Internationale Unie.
N ederlandsch Com itl.
Beroep en protest betreFende den oorlog in Zuid-
Afrika en de Vredes-conferentie.
Van h et Provin ciaal M us eu m van o u dh e d e n
in D renth e.
Verslag aan de Gedeputeerde Staten over 19* .
Van h et St e d e lijk M u s e u m t e A 1km aar.
Verslag. 19* .
Van h et ge m e e nt e b e stu u r van D e v e n te r.
De cam eraars-rekeningen van Deventer, uitgeg. door
J. de Hullu en J. Ac q u oy. 5de Deel, Bladwijzer.
Van de Com m issie van b e h e er o ver de v erzam
elin g van ge s chie d- en oudhei dkundi
ge v o o r w e rp e n te 's-G r av enh ag e.
Verslag over 1900.
Van het gem e ente-be stuur van Le e uw arden.
Tweede supplement op den catalogus der stedelijke
bibliotheek van Leeuwarden.
V an de Bibliothèque W allon ne te Leiden.
Rapport over 1900,
V an
42ste Jaarlijksch verslag.
V a n R e d a c t i e v a n de K ath oliek'?
Ut r e c h t.
De Katholiek. Deel 119 , 120.
V an de redactie van het Jaarboekje van
Alberdingk T hijm.
Alm anak 1901.
Lxxvll
C o m m i s s i e v o o r h e t L e e s k a b i n e t
te R otterdam .
Inventaris van het huisarchief Farm sum , bewerkt
door Mr. C. P. L. Rutgers.
V an het D epartm ent of A griculture
of th e U. S.
North Am erican Fauna. 16 , 20 , 21.
V an S o c i 6 t é s c i e n t i f i q u e e t l i t t é r a i r e
d u Lim b o ur g.
Bulletin. XVIII , 1, 2.
V a n de U n i v e r si t e i t t e G e n t.
Bibliotheca Erasmiana. Bibliographie des oeuvres
d'Erasme. Apophthegm ata.
Luc d'H eere. Ses oeuvres littéraires. Bibliographie.
V an Prof. K. Lam pre cht.
H. E rm i s c h. Erlëuterungen zur historisch-statistischen
Grundkarte fûr Deutschland.
A. T i l l e. Uber historische Grundkarten.
G. S e e li g e r. Die historischen Grundkarten.
LXXVIII
V an P ro f. F. N i p p o l d te J e n a.
Deutsche Stimmen. Jahrgang I , 19.
Van den he er J. R. Plant e n te N e w -Y ork.
A. Car negie. De zegevierende republiek.
F. R. C o u d e rt. Orations.
C. W . D arli n g. New Amsterdam ) New Orange,
New-York.
J. D em are s t. Historical discourse.
G. E h r et. Twenty ;ve years of brewing.
J. W . G e r ard. The old streets of New-York under
the Dutch.
C. H . H all. The Dutch and the Iroquois.
J. J o h n so n J r. Recollections of old roads , residents
and their occupations.
F. Pa rk m an 's W orks. (3 vol1.)
F. de Pey ster. Early political history of New-Y ork.
F. L. S e e ley. Quinine from the ground up.
D. V e rste e g. De Pelgrim-vaders van het W esten.
D. E. W ag e r. Colonel M arinus W illett.
Am erican sentim ent. A plebiscite upon the Boer W ar.
The W ater-supply of the city of New-York. An inquiry.
Spraying a necessity.
The history of eighty years.
The forum . X XX , 2.
Yearbook of the reformed Protestant Dutch Church
of the city of New-York. 1900.
History of the school of the reform ed Protestant
Dutcb Church.
Quarter-millennial anniversary of the R. S. D. C.
In memoriam .
Chronological record Reform ed Church America.
I,xxlx
Twenty-eighth annual report of the State Charities
Aid Association.
Thirty-fourth annual report St. John's Guild.
Eighth annual banquet of the Netherland Society
of Philadelphia.
lI. DOOR RUILING MET ANDERE GENOOTSCHAPPEN
VERKREGEN BOEKEN.
A ke n. Aachener Geschichts-verein.
Zeitschrift. XXII , XXIII.
Am s t e r d am. Koninklijke Akademie van Wetenschappen.
Jaarboek. 1900.
Afd. Letterkunde. Verslagen en M ededeelingen.
4e reeks l7, 2 , 3.
Verhandelingen. III , 3, 4.
Poemata (Leg. HoeuFt). Patria
rura. Accedunt quatuor carm
ina laudata.
Afd. Natuurkunde. Verslagen. Deel lX.
Verhandelingen. Eerste Sectie.
IV, VlI , 7, VIII , 1.
Tweede Sectie. VIl, 6, :7111, 1.
A n tw e rp e n. Acadlmie royale d'Archéologie de Belgique.
Bulletin (5me Série des Annales). X ; 2me partie
I , 1I.
A u g s b u r g. Historischer Verein fiir Schwaben und
Neuburg.
Zeitschrift. 27 Jahrgang.
B a ta v ia. Bataviaasch Genootschap van Kunsten en
W etenschappen.
txxf
Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde.
XIuIII , 1, 2 , 3, 4 ? 5, 6 ; XLIV, 1- 4.
Notulen. XXXVIII , 2 , 3, 4 ; XXXIX , 1.
J. A. v an d e r C h ij s.Nederlandsch-lndisch Plakaatboek.
1602- 1811.
Deel X VII. Systematisch register.
Bo n n 1). Historischer Verein fiir den Niederrhein.
Annalen. H eft 70 , 71, 72 ; Beiheft V.
von Alterthum Bo nn. Verein sfreunden im Rheinlande.
Jahrbûcher. Heft 106, 107.
B russ el. Société d'Archéologie de Bruxelles.
Annales. XIV, 3, 4 , X V, 1, 2.
Annuaire. 1901.
Bru s s el. De Bollandisten.
Analecta Bollandiana. XIX , 4 , XX , 1, 2 , 3.
B ru s s e1. Académie royale des Sciences , des Lettres
et des Beaux-arts de Belgique.
Bulletin des Com missions royales d'Art et d'Archéologie.
39e année 1- 10.
Biographie nationale XV , 2 ) X Vl , 1.
Annuaire. 19* , 1901.
Bulletin de la classe des lettres. 1899 , 1900.
Com pte-rendu des séances. IX , X.
Inventaire des cartulaires belges conservés à
l'étranger.
Inventaire des obituaires belges.
La chronique liégeoise de 1402, publiée par
Eu g è n e B a c h a.
Cartulaire de l'église St.Lambert de Liége, publié
par S. B o rm an s et E. S c h o o l m e e s t e r s. 1V.
Nouvelles chartes inédites de l'abbaye d'Orval ,
publiés par A. D e l e s clus e et K. H a n g u e t.
Chartes du chapitre de Ste W audru de M ons, publiés
par L. D e v i l l e r s. 1.
LXXXI
Le soulèvement de la Flandre maritime de 1323-
1328. Docum ents inédits publils par H e nri
Pirenn e.
Relations politiquesdes Pays-Bas et de l'Angleterre
sous le règne de Philippe 1I, par L. G illi o d ts
v an S e v e r e n. Xl , 1.
D an zi g. W estpreussischer Geschichts-verein.
Zeitschrift. H eft XLl1I.
H . M ae r c k e r. Geschichte der lëndlichen Ortschaften
und der drei kleinen Stëdte des K reises
Thorn. 111.
D ii ss e ld o rf. Diisseldorfer Geschichts-verein.
Beitrëge zur Geschichte des Niederrheins. Jahrbuch.
XV.
Elb e rf eld. Bergiscber Geschichtsverein.
Zeitschrift. Register zu Band I- XXX .
E s se n. H istorischer Verein fiir Stadt und Stitt Essen.
Beitrëge zur Geschichte von Stadt urzd Stift
Essen. 21.
Fra n k f u rt a/M. Verein fïir Geschichte und Alterthumskunde.
Archiv fiir Frankfurts Geschichte und Kunst.
3e Folge , 7e Band.
Fri e dri c h sh af e n. Verein fiir die Geschichte des
Bodensees und seiner Umgebung.
Schriften. H eft 29 , 30.
G e n è v e. Société d'Histoire et d'Archéologie.
Bulletin. Tom. I1, 4.
G e n t. Koninklijke Vlaamsche Akademie voor Taalen
Letterkunde.
P. v a n D u y s e. De Rederijkkamers in Nederland.
1.
J. Ja c o b s. Vormleer van het oud-Friesch werkwoord.
Jaarboek. 1900.
Bijdr. en Meded. XXIIl.
LXXXII
ldioticon van het Antwerpsch Dialect. (Stad Antwerpen
en Antwerpsche Kempen.) Af1. 3.
Verslagen en M ededeelingen. Juli- December 1900.
G e n t. Maatschappij van Geschied- en Oudheidkunde.
Inventaire archéologique de Gand. Fascicule 1-
X XI.
Bulletijn van den Geschied- en oudheidkundigen
Kring van Gent. 3e-5e annle (1895-1897).
Bulletijn der Maatschappij van Geschiedenis en
Oudheidkundete Gent. se-geannle (1897-1901).
H andelingen van den Geschied- en Oudheidkundigen
Kring van Gent. Tome I-lV (1894-
1901).
G t; r l itz. Oberlausitzische Gesellschaft der W issenschaften.
Neues Lausitzisches M agazin. LXX VI, LXXVII.
Codex diplomaticus Lusatiae Superioris ll. Band
Il, 1, 2.
G rëtz. Historischer Verein fiir Steiermark.
VeröFentlichungen. XII , X11I.
Historische Landes-com mission fiir Steiermark.
Bericht. V1I.
's G rav e n h age. Algem een
Daghregister gehouden in 't casteel Batavia ao 1641,
1642, 1673. Uitgeg. door H. T. Colenbrander
en J. A. v a n d e r C h ij s.
's Gr av e n h a g e. Koninklijk Instituut voor de Land-
Taal- en Volkenkunde van Nederlandsch-lndië.
Rijksarchief.
Naamlijst der leden op 1 Juni 1901.
Bijdragen. Deel V11I , 1, 2 , 3, 4 , IX ? 1, 2.
Register op de eerste 50 deelen (1853-1899) der
Bijdragen.
G r eif s w ald. Riigisch-pom mersche Abtheilung der
Gesellschaft fûr pom m ersche Geschichte und
Alterthum skunde.
LXXXIII
Pom mersche Jahrbticher.Bd.11; Erglinzungsband 1.
H am b u r g. Verein fiir hambiirgische Geschichte.
Zeitschrift. X1, 1.
Mittheilungen. Jahrg. X X.
J e n a. Verein fiir thiiringische Geschichte und Altertumskunde.
Zeitschrift. N. F. X I , 2- 4 , X1I , 1.
Regesta diplomatica necnon epistolaria historiae
Thuringiae 11. Herausg. v. 0. D o b e n e ck e r.
K arlsruh e. Badische
Zeitschrift fiir die
Historische K om mission.
Geschicht'e des Oberrheins.
N. F. Bd. XVl , 1, 2 , 3, 4.
Neujahrsbl:tter 1902. - S. F. S a u t e r, Ausgewëhlte
Gedichte.
K ass e1. Verein fiir hessische Geschichte uud Landeskunde.
Zeitschrift. N. F. XXIV , 2 XXV.
M ittheilungen. 1899 , 1900.
K e u1e n. Görres-Gesellschaft.
H istorisches Jahrbuch. XXl , 4 , XXl1, 1, 2 , 3.
K e u le n. Stadtarchiv.
M ittheilungen aus dem Stadtarchiv von Köln.
8oes Heft.
K e ul e n. Redaktion der westdeutschen Zeitschrift
fiir Geschichte und Kunst.
Zeitschrift. XX, 1, 2. XlX , 3, 4.
K orrespondenzblatt. X1X , 11? 12. XX , 1, 2 , 3,
4 , 5 , 6 , 7 , 8 , 9 , 10.
K i e 1. Gesellschaft fiir schleswig-holstein-lauenbûrgische
Geschichte.
Zeitschrift. Band 31.
Quellensammlung V. J o h. P e tru s, Schriften iiber
Nordstrand.
K t; ni g sb e r g Redactie der Altpreussische
Monatschrift.
LXXXIV
Altpreussische M onatschrift. N.. F. XXXVII , 7, 8
XXX VIII , 1 , 2 ) 4- 6.
Le e u w ard e n. Friesch Genootschap van Geschied-,
Oudheid- en Taalkunde.
Verslag. 1899- 1900.
Lei d e n. Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde.
Handelingen en M ededeelingen. 1900- 1901.
Levensberichten. 1900- 1901.
Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde.
N. R. X I , 3, 4. XX , 1, 2.
Le i p zi g. Königlich sëchsische Gesellschaft der W issenschaften.
Jahresbericht der fûrstlich Joblonowski'schen Gesellschaft.
M ërz 1901.
Abhandlungen der philologisch-historischen Classe.
XIX , 1, 2. XX , 3, X XI , 1.
Berichte iiber die Verhandlungen. 1900 , 52er Bd.
5- 8 , 9.
Le m b e r g. Redactie van het K wartalnik Historyczny.
Kwartalnik Historyczny. Rocznik XIV , 4. XV ,
1, 2 ) 3,
Le u v e n. Redactie der Analectes pour servir à l'H istoire
ecclésiastique de la Belgique.
Analectes. 2me Série , XII , 4. XIII t 1.
Cartulaire d'Aë ighem. F. 83- 40.
L o n d e n. Redactie van de English historical Review.
English Historical Review. NO 61 , 62 , 63j 64.
Luik. Société d'Art et d'H istoire du Diocèse de Liége.
Bulletin. XII, 2.
Luik. Institut archéologique liégeois.
Bulletin. Tom . XXIX , 1 , 2.
L u n d. Universiteit.
Acta Universitatis lundensis. XXXV, 1, 2.
M aastri cht. Geschied- en oudheidkundig Genootschap
in het Hertogdom Limburg.
LXXX V
Publications. Tome , XX XVI , N. S. X VI.
M ad r i d. Real Academia de la Historia.
Boletin. XX XVIII, 1- 69 XXXIX , 1.- 6.
M are d s ou s. Abbaye de M aredsous.
Revue bénédictine. XVIII , 1- 4 et Table des
matières. Tom e XV, XVI.
U. B e rlière. M élanges d'Histoire blnédictine.
- - - Les chapitres généraux de l'ordre de St.
Benoit dans la province de Cologne-qarèves.
Rapport sur les cartulaires à publier in
extenso.
- - - Les anciennes archives de l'abbaye de Lobbes.
J. M . Be s s e. La Congrtgation bénldictine espagnole
dite des claustrales.
H . Pl e n k e r s. Un m anuscrit de M ontserrat.
0. R o tt m an n e r. Catholica.
M e ch e le n. Cercle archlologique de Malines.
Bulletin. T. X .
M e is s e n. Verein fiir Geschichte der Stadt M eissen.
M itteilungen. V, 3.
M i d d elb urg. Zeeuwsch Gcnootschap der W etenschappen.
Archief. Vllle Deel , 3e Stuk.
A. A. Fo k k e r en J. C. d e M an. Levensberichten
van Zeeuwsche m edici.
M iin ch e n. K önigliche bayerische
W issenschaften.
Akadem ie der
Sitzungsberichte der philos. u. histor. Classe. 1900,
4, 59 1901 , 1- 4.
lnhaltsverzeichniss der Sitzungsbericbte. Jahrgang
1886--1899.
Abhandlungen der historischen Classe. XX II , 1.
(Denkschriften. LXX11.)
Abhandlungen der m athematisch-physikalischen
Classe. XX1 : 2. (Denkschriften. LXX111.)
LXXXVI
H . R i g gau e r. Uber die Entwicklung der Num
ismatik im 19 Jahrhundert.
K. A. vo n Zittel. Ziele und Aufgaben der
Akadem ien in 20 Jahrhundert.
M û n s ter. Verein fûr Geschichte und Alterthumskunde
W estfalens.
Zeitschrift fiir vaterlëndische Geschichte und A1-
terthum skunde. Band 58.
N am e n. Socilté archéologique de Namur.
Annales. XXIV, 2.
N e ur e nb er g. Germanisches Museum .
M ittheilungen. 1899.
Anzeiger. 1899 , 1900.
S t. N ik o la as. Oudheidkundige Kring van het Land
van W aas.
Annales. X 1X , 2 ; X X , 1.
P o s e n. H istorische Gesellschaft fûr die Provinz Posen.
Zeitschrift. XV, 1, 2.
Historische M onatsblëtter. Jahrgang 1, 8--129
Jahrgang 11 , 1, 2 , 3.
R e g e n sb u r g. Historischer Verein fiir Oberpfalz
und Regensburg.
Verhandlungen. Lller Band.
Roerm ond. ,lluimburg'', Provinciaal Genootschap voor
Geschiedkundige W etenschappen, Taal en Kunst.
Tijdschrift. VII , 2 , 3 , 4.
Naamlijst der leden.
Ro m e. Reale Società romana di Storia
Archivio. XXIl1, 3, 4 ; XXIV , 1,
S ch w erin. Verein fûr m ecklenbiirgische Geschichte
patria.
2.
und Alterthum skunde.
M ecklenbiirgisches Urkundenbuch. XX Bd.
Jahrbiicher und Jahresberichte. 66er Jahrg.
S to c kh olm. Akademie van Geschiedenis en Oudheidkunde.
Lxxxvll
Handlingar. 33. (N. S. 13) 1.
Mlnadsblad. 1896.
S t r a at s b u r g. Historisch-litterarischer Zweigverein
des Vogesen-clubs in
Jahrbuch fûr
Elsass-luotharingen.
Geschichte , Sprache und Litteratur
Elsass-luothringens.XV11.
T e r m o n d e. Cercle archéologique de la Ville et de
de Term onde.
Reeks , V111, 4 ; IX , 1 , 2.
Notre-Dame à Term onde et son
l'ancien Pays
Gedenkschriften. 2de
L'église collégiale
ancien obituaire.1, 2.
U lm . Verein fiir Kunst und Alterthum in U1m und
Oberschwaben.
Wiirtembergische Vierteljahrshefte fiir Landesgeschichte.
X , 1- 4.
Up s ala. Universiteits-Bibliotheek.
Nyare Bidrag till K ënnedom om de Svenska
Landsmllen ock Svenskt Folklif. 68-71.
Urkunder till Stockholms H istoria. 1. Stockholms
Stads-privilegiebref , 1I.
U tr e c h t. Provinciaal Utrechtsch Genootschap van
K unsten en W etenschappen.
Verslag. 1900) 1901.
Aanteekeningen der sectie-vergaderingen. 1900 ,
1901.
U tr e c h t. Gemeente Utrecht.
Verslag van den toestand der gem eente Utrecht.
1901.
Verslag van het voorgevallene in de gemeenteverzam
elingen in 1900.
U tre cht. Redactie van het Archief voor de Geschiedenis
van het Aartsbisdom Utrecht.
Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom
Utrecht. XXVII, 1, 2.
W as hi n gt o n. Smithsonian Institution.
txxxvlll
Miscellaneous collections. no 1253.
Annual report. 1898 l , 1899 , 1900.
Annual report U. S. National M useum . 1897 , 11 ,
1898 , 11 , 1899.
Annual report Am erican Ethnology. X VII, 1, 2.
X V11l , 1.
S. P. Lan gley and F. W . V ery. On the cheapest
form of light.
W e e n e n. Institut fiir österreichische Geschichtsforschung.
M ittheilungen. Bd. XX II , 1, 2 , 3, 4. VI Ergënzungsband.
W e e n e n. Kaiserliche Akadem ie der W issenschaften.
Archiv fiir österreichische Geschichte. 87, 88, 89 1.
W e rni g e r o d e. Harz-verein fiir Geschichte und Alterthûm
er.
Zeitschrift. Jahrg. 33 , 2 , 34 , le Heft.
W il le m s tad (Curaçao). Geschied-, taal-, land- en
volkenkundig Genootschap.
Vijfde jaarlijksch verslag.
J. H. J. H am elb er g. De
W est-lndische eilanden.
Nederlanders op de
- Documenten behoorende bij de Nederlanders
op de W est-lndische eilanden. 1.
W olf e nb ûtte 1. Ortsverein fûr Geschichte .und Alterthumskunde
zu Braunschweig und W olfenbiittel.
Braunschweigisches Magazin. 6er Band.
W ii r z b ur g. H istorischer Verein von Unterfranken
und AschaFenburg.
Archiv des historischen Vereins. 42er Jahrgang.
Z w o 11 e. Vereeniging tot Beoefening van overijselsch
Regt en Geschiedenis.
Verslag der handelingen der 87e vergadering.
LXXXIX
111. AANGEKOCHTE BOEKEN.
a. Awxxoopsx vAx HET GExooTscHwr.
D e Bas , Prins Frederik en zijn tijd. Af1. 29, 30.
D e Ro e ve r!,'p Het leven van onze voorouders. A;.
44 , 45.
Revue d'histoire diplom atique. XIV, 3. 4.
b. OVISRGENOMEN vAN HET IuEEsGszsluscHwp.
Archief voor Nederl. kerkgeschiedenis. N. Ser. 1, 1. 2.
Neues Archiv ftir ëltere deutsche Geschichtskunde.
XXV', 3, XX VI, 1.
Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom
H aarlem. XX V, 2, 3.
H ansische Geschichtsbl:tter. Jahrg. 1899.
Oud-H olland. X V11l, 1- 3.
Nederlaudsch archievenblad. 1899/1900, no 49 1900/1901.
1 , 2.
Bulletin historique
l'histoire du Protestantisme
et littéraire de la Socilté de
français. IX , 4= 12.
Bulletin de la Commission pour l'histoire des églises
wallonnes. V1l1 (2e Sér. 111) no 1.
Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel. 2e Ser.
Ill , a;. 1.
Amsterdamsch
Rotterdamsch jaarboekje.
jaarboekje. 1899.
7e Jaarg. 1900.
Jahresbericht der Geschichtswissenschaft. XXl (1898).
Mittheilungen aus der historischen Litteratur. Red.
von F. H i r s c h. X XVIII , 2- 4.
Revue belge de numisrnatique. 1900, no 3. 4.
Revue historique. LXXIII, 1, 2 , LXXIV , 1, 2.
Geldersche volksalmanak. 1901.
Historische Zeitschrift. XLIX , 1- 3) L , 1.
Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde.
4e Reeko 1, 3, 49 Register op deel 1- 20.
De navorscher. 1900 , nc 2- 12.

DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD,
MEDEGEDEELD DOOR
DR. H. B R U G M A N S.
De kloosterkroniek van het eens z0o vermaarde
A duard, die hierachter is
en , wat meer zegt , niet
maal werd zj ter perse
éénmaal in Nederlandsche
afgedrukt, is niet onbekend
van het publiek.
was de bekende Yan Heussen , die haar inlaschte in
onuitgegeven. Reeds tweegelegd
; bovendien kwam zj
vertaling onder de oogen
De eerste , die haar in druk uitgat
zjn beschrjving van het kortstondige Groningsche
bisdorn 1). Een vertaling daarvan gaf Yan Rjn in zjn
Oudheden en Gestichten van
tekst en deze vertaling
jaren gered. In 1850 gaf echter dr. F. Koppius een
Groningen 2). Met dezen
heeft men zich ruim honderd
1) Historia seu Notitia
de Historia episcopatuum
3Q 43. ln de llova editio
Episcopatus Groningensis (in deel 11 van
Belgii. Lugduni et Bruxellis 1719) , blz.
(I. Lugduni et Bruxellis , lI. Antverpiae,
1755) op dezelfde plaats. Behalve deze beide bezit de Koninklijke
Bibliotheek nog een nieuwe titel-uitgaaf van 1733.
Q) Kerkelijke llistorien en Outheden der Zeven Vereenigde Provintien
V . . . ln 't Latijn beschreven door den Heer H. v. H. ln
't Nederduits overgezet . . . door H. v. R. (Leiden 17Q6. Fo1.) , blz.
32 5- 353 - en Oudheden en Gestichten van Groningen en Groningerland
, mitsgaders van het l'and van Drellt . . . Uyt het Latijll
vertaald . . . . Door 1I. v. R. (Leideli 17Q4. 80.), blz. Qll-3QQ
BM''dr. en Meded. XXIII. 4
2
nieuwe uitgave : den 27September van dat jaar werd
hj te Groningen tot doctor in de godgeleerdheid
bevorderd na verdediging van een proefschrift getiteld
: Specimen theologicum continens Vitas ac gesta
abbatum Adwerdensium 1).
W anneer ik niettemin een nieuwe uitgave aanbied
, dan. geschiedt dat om verscbillende , naar het
mj voorkomt overwegende redenen. Noch de uitgave
van Yan Heussen noch die van Koppius voldoen
aan de eischen , die men aan een behoorljke teksteditie
mag stellen. De grondfout is , dat zj beide
jongere, onnauwkeurige handschriften hebben gebruikt,
geljk beneden uit de beschrjving daarvan bljken
zal. En de daaruit ontstane fouten hebben zj niet
verbeterd door gelukkige conjecturen , zelfs niet waar
die voor de hand lagen. Een enkel voorbeeld. Ten
zuiden van de stad Groningqn lag het Cistercienser
nonnenklooster Yesse of Essen
trekking stond tot Aduard 2).
in de oudste handschriften
is in alle jongere verhaspeld tot Teske en noch Van
H eussen noch K oppius hebben dat verbeterd : de
eerste is zelfs zoozeer
1 dat in nauwe be-
Deze naam
natuurlijk juist
Yesse , die
voorkomt,
het spoor bjster, dat hj, wat
in de kroniek van Aduard over Yesse vermeld wordt,
toepast op het Benedictjnerklooster Thesinge , waardoor
natuurljk een allerzonderlingste verwarring ontstaat
3). Van Heussen maakt zelfs door onbekendheid
met de Groningsche plaats- en persoonsnamen fouten ,
die waarschjnljk 4) geen handschrift hem aangaf.
DE KRONIEK VA> HET KLOOSTER ADUARD.
1) Groningae, z. j. (1850).
Q) Vgl. over dit huis : Reitsma ) De abdij Essen , in den Groningschen
Volksalmanak voûr 1890, blz. 7: vlg.
3) Historia seu Notitia
4) Waarschijnlijk j
schrift niet bekend
bezeten,
Episcopatus Groningensis , 45.
omdat het door Van Heussengebruikte handis
; over de vraag , welk handschrift hij heeft
zie beneden blz. l:.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADPARD.
Zoo wordt Wyndesen (W insum) ) wat alle handschriften
juist hebben , door hem verknoeid t0t W yndelere ; zo0
worden de goede oud-Groninger namen Ohristophorus
ab Ewsum , Rempt Jensema en Hieronymus Yerrutius
'bj hem vervormd bjna tot onherkenbaar worden
toe in Ohristophorus ab Erosum , Remt Gensema ,
Hieronymus Verratius. En op deze wjze is de tekst
in beide uitgaven herhaaldeljk bedorven én tengevolge
van slechte hoedanigheid der gebruikte handschriften
én door onnauwkeurigheid bj de bewerking.
Er is nog een andere reden : waarom ik t0t een
nieuwe uitgave besloot.
de
De oudere handschriften ,
die ik heb
tekst, vrj van onjuistheden en latere invoegsels ,
maar deden mj ook het middel aan de hand de
kroniek in haar deelen te ontleden. Dit vraagstuk
gebruikt , gaven mj niet alleen een beteren
is , voor zoover ik weet , nog nooit behandeld. Van
Heussen laat zich er niet over uit. Koppius is bljkbaar
van m eening , dat de kroniek omstreeks het midden
der 16de eeuw en later door een Aduarder monnik
is geschreven en wel a1s een geheel: hj spreekt
ten minste steeds van den pauctor libri'' l). Dat de
door hem bedoelde monnik slechts een continuator
was , heeft hj niet opgemerkt. Ten slotte heeft
mr. Nanninga Uitterdjk , die een monographie aan
de abdj van Aduard wjdde 2) , de kroniek wel a1s
bron gebruikt , maar haar niet aan eenige kritielt
onderworpen
werd het
ontleden.
punt duideljk
herhaaldeljk naar den tekst zelve te verwjzen. O0k
m ij
H et
Door vergeljking
mogeljk de kroniek in haar deelen te
bleek mj al spoedig onmogeljk dit
en afdoende uiteen te zetten zonder
der handschriften
1) j Q van de inleiding: De auctore libri.
Q) J. Nanninga Uitterdijk. Geschiedenis der voormalige abdij
der Bernardijnen te Aduard. Grollillgen z. j. (1870).
4 DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD.
daarom was een nieuwe uitgave niet alleen gewenscht,
maar zelfs beslist noodzakeljk.
Voordat ik echter de kroniek in haar deelen ga
oplossen , zal het noodig zjn de onderlingeverhouding
der handschriften vast te stellen. Daaraan dient
evenwel een beschrjving der verschillende handschriften
vooraf te gaan.
AG 1. Handschrift van hetRjksarchief in Gr0-
ningen en aldaar genummerd HS. folio nO. 10 1).
Geschreven op perkament. Hoog 340 , breed 230
m.M. 8 folia. 2 kolommen op iedere bladzjde. 45
regels in iedere kolom . Geschreven in het begin der
16de eeuw. Katern van 8 bladen. Roode en blauwe
beginletters. Roode opschriften. H et handschrift
bevat op fol. 1r- 4V de levens van den eersten tot
en met den zevenentwintigsten abt (Bernhardus 11,
gestorven in 1506). Dezelfde hand schreef daarop
nog twee regels van het leven van den achtentwintigsten
abt Elbertus , maar liet daarna de pen over
aan een andere , maar geljktjdige hand , die verder
het leven van Elbertus ten einde bracht (tot 1522).
Deze tweede hand schreef ten slotte
van Elbertus'
n0g den naam
toen de
opvolger Lambertus neer, maar legde
Pen neder, hetzj hj n0g niets wist van den
nieuwen abt daa dat
afwezigheid of iets anders hem belette voort te gaan.
hij verkozen was , hetzij ziekte,
In ieder geval is dit tweede gedeelte niet lang na
1522 geschreven : het schrift is dat van dien tjd.
Het komt mj hoogst waarschjnljk voor, dat dit
handschril't in de abdj zelve is geschreven ; waar
elders toch zou m en zulk een nauwkeurig en keurig
uitgevoerd manuscript aanleggen dan daar? Het
maakt dan ook geheel den indruk van een oë cieel
exemplaar, mogeljk voor den abt zelven vervaardigd.
1) H. 0. Feitll, Register van het archief van Groningen. V, blz. 116.
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 5
ls deze onderstelling juist , dan is het waarschjnljk
al spoedig na de te boek stelling uit het klooster
geraakt.
klaren , dat het niet is voortgezet : want dat de
Z00 toch meen ik het feit te m oeten verkroniek
vervolgd is door een monnik der abdj, staat
vast. Een andere mogeljkheid is deze , dat het vervolg
door een monnik voor zichzelven is ûpgesteld :
want dat de geschiedenis der verdere abten geen
oëcieel karakter ten minste draagt, niet onder de
oogen van den abt isopgesteld , bljkt
de kritiek , door den ltroniekschrjver op de buitensporigheden
van den abt Arnoldus Lanth uitgeoefend.
Maar ik begeef mj hier op het wjde veld der ûnderstellingen
: keeren wj terug tot de vaststaande feiten.
Van de verdere geschiedenis van het handschrift
@
IS
bekenden Frieschen
weinig bekendl). ln 1851 werd het door den
geschiedkundige en jurist De
Haan Hettema aan het toenmalige Provineiaal Archief
van Groningen geschonken S). Omtrent de afkomst
van het handschrift zegt de schenker in een uitvoerige
beschrjving ? die met een met Yan Heussen en
Koppius gecollationeerde copie aan het stuk is toegevoegd
: ,,1k m een dat dit Handschrift voor eenige
jaren door den toen te Groningen , doch thans te
Leeuwarden wonenden boekhandelaar J. Swarts van
wel b.v. uit
eenen van de familie Bindervoet , m et meer andere
stukken is gekocht geworden.'' Verder is van de
geschiedenis van het handschrift niets bekend. Er is
misschien een band te
de familie Bindervoet. Deze stamt langs de vrouweleggen
tusschen Aduard en
1) Op fol. 8r staat: 1809 (nummer of jaartalz). Op fol. 8: is
nog zoo iets a1s . . . . haepwille te onderscheiden.
Q) Yoorin ligt een copie van den brief van De Haan Hettema,
waarbij hij dat doet, d.d. Q7 Februari 1851 , geveriûeel'd door den
griffier der Staten van Groningen , d.d. Q8 Februari 1851. Vgl.
ook de bijgevoegde Provineiale Groninger Courant van 18 Maal't 1851.
6
ljke 1jn af van de Olanten, die op hun beurt weer
verwant waren met de Gaickinga's, wier burcht niet
ver van Aduard stond en die , 0ok bljkens onze
kroniek , in herhaalde betrekking tOt het klooster
stonden 1).
B. Handschrift van de Koninkljke Bibliotheek te
Berljn en aldaar genummerd HS. Phillipps 1899 2).
Geschreven op papier zonder watermerk. Hoog 124 ,
breed 91 m.M. 57 gefolieerde beschreven en een
groot aantal ongefolieerde onbeschreven folia. 15
regels op iedere blz.
der
Geschreven in de eerste helft
16de eeuw. Katernen van 8 bladen. Roode
beginletters en opschriften.
fol. 1'- 47Y de levens van
Het handschrift bevat op
den eersten t0t en met
den achtentwintigsten
1522). Dan volgt in
(f01. 48r) en in een
16de eeuw het
abt (Elbertus , afgetreden in
een iets latere hand het begin
hand van de tweede helft der
vervolg en slot van het leven van
Lambertus Helt 3) (1522- 1528 , Iol. 487- 50r) en het
begin van dat van Johannes Reekamp (fol. 50r- 51r).
Bovendien voegde een andere hand dan deze laatstgenoemde
, m aar 0ok uit de tweede helft der zestiende
eeuw , een aantal aanvullingen aan de kroniek toe ,
die in alle volgende handschriften in den tekst zjn
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
Opgenomen.
Het komt mj waarschjnljk voor, dat o0k dit
handschrift in de abdj zelve is geschreven : o0k van
de toevoegsels meen ik dat te mogen aannemen.
1) Ik dank deze bijzonderheden
van mr. J. A. Feith.
aan de vriendelijke aanwijzingen
Q) Valentin
de Königlichen
des sir Thomas
Rose, Verzeichniss der Lateinischen Handschriften
Bibliothek zu Berlin. 1. Die Meerman-Handschriften
Phillips. Berlin 1893, blz. 348 vlg. no. 156.
3) Deze tweede vervolger begon het leven van Lambertus Helt
weer van voren af , zoodat dit een dubbel begin heeft, wat de laterl
handschriften door een ingevoegd ,,inquarlà'' trachten te bedekken.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD.
W ant deze toevoegsels zjn deels onbeduidend , deels
geven zj enkele bjzonderheden , waarmede men buiten
het klooster wel niet bekend za1 zjn geweest. sYat
er later met het handschrift is gebeurd, is niet duidelijk.
Op een voorschutblad zjn nog sporen van een
Wapen
karakter daarvan duideljk is aan te geven. In ieder
te constateeren , zonder dat evenwel het
geval behoorde het in de vorige eeuw aan Gerard
Meerman , den bekenden bibliograaf en jurist (1692-
1771). Hj toch was het 1) , die op fol. 52 tot 57 een
volledige abtenljst tot 1578 schreef j dus naar een
ander H S. dan dit, en daaraan dan ook de volgende
aanteekening toevoegde : pllaec strictim anotavi ex
libello alio MS. cui titulus est :Vitae Abbatum omnium
quiOoenobio Adwerdiano praefuerunt.'' Hj zal dus
een der latere handschriften in zjn bezit of ten
minste onder de oogen
ons manuscript met de
hamer gebracht S) en gekocht door den bekenden
verzamelaar Sir Thomas Pbillipps , van wien Pertz
in 1827 een notitie er van ontving 3). Toen iu 1887
hebben gehad In 1824 werd
bibliotheek-M eerman onder den
de collectie-phillipps op haar beurt verspreid geraakte
$) , werden de Meerman-handschriften aangekocht
door de Berljnsche Koninkljke Bibliotheek.
Zoo heeft ons handschrift na minstens drie landen te
hebben bezocht en tweem aal de zee te Z Ji-n over-
1') Volgens vriendelijke inlichting van dr. Bijvanck.
Q) Bibliotheca Meermanuiana. lV. Catalogus codicum manuscriptorum
, blz. l4Q no. 8Q4.
3) Pertz , Archiv der Gesellschaft fûr âltere deutsche Geschichte
VII , 99. Daaruit werd het overgenomen door Muller, Lijst van
Noord-Nederlandsche Kronijken (Werken van het Historisch Genootschap.
Nieuwe Serie n0. 31) , blz. 79.
4) Zie daarover S. Muller Fz. , De aankoop der Hûllandsche
handschriftell van Sir Thomas Phillipps te Cheltenham , ilk Fruins
Bijdragen , Derde Reeks Y , blz. l0$ vlg.
8
gestoken ten slotte een
sua fata libelli.
H. H andschrift der
vaste plaats gevonden. H abent
Koninkljke Bibliotheek te
's Gravenhage genummerd X 88 (oud nummer
Th. 333) 1). Geschreven op papier met watermerk :
wapen van Amsterdam. Hoog 209 2breed 164 m.M.
33 gefolieerde beschreven en eenlge ongefolieerde
onbeschreven folia. 24 regels op iedere bladzjde.
en aldaar
Geschreven door Abraham Gronovius S), den bekenden
Leidschen bibliothecaris (1695- 1775). Katernen van
8 bladen. H et handschrift bevat de geheele geschiedenis
van het begin af tot 1578. De tekst is in het
algemeen geljk aan die der volgende handschriften.
Maar later heeft Gronovius bljkbaar het bovengenoemde
handschrift AG l of anders een daarmede
Z0O geheel
kregen daarnaar
d. i.
overeenstemmend in handen gekjn
afschrift gecollationeerd ,
aanzienljk verbeterd. Daar het betere handschrift
slechts tot en m et het leven van Elbertus
loopt j houdt ook daar de collatie
Gronovius dan ook :
wert'' bljkbaar evenals
OP.
))Hactenus MS. domi de Adu-
Daar schreef
ik van meening , dat het
betere handschrift uit het klooster zelf afkomstig
was. Dat bljkt ook uit de wjze , waarop hj heeft
gecollationeerd. Regels , die moesten worden weggelaten
, werden onderstreept met de opmerking in
margine : pverba subvirgulata in textu originali non
reperiuntur''. Gronovius' verbeterd handschrift heeft
dus ten slotte den tekst geljk de beide vorige.
De geschiedenis van het handschrift is zeer eengoed
a1s
en
voudig. Bljkens zjn eigenhandig inschrift kocht de
in alles belangstellende Bondam het op de auctie der
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
1) Vermeld bij Muller, Lijst , 79.
Q) Volgens vriendeljke inlichting van dr. Molhuysen.
DE KRONIEK VAN HdT KLOOSTER ADUARD.
Gronovii in 1785
werd het in 1800
1). Na den dood van Bondam
uit zijn bibliotheek 2) waarschjnljk
door den Leidschen aangekocht advocaat J. Romswinckel.
Nadat dezebj de ramp van 1807 was omgekomen,
werd zjn bibliotheek door Koning Lodewjk
voor de zeer door hem begunstigde Koninkljke Bibliotheek
aangekocht.
L. Handschrift der Universiteits-Bibliotheek te
Leiden en aldaar genummerd Cod. lat. nO. 180 c. 3)
(Oud nummer X#IlI 180 c.). Geschreven op papier
met watermerk : wapen van Amsterdam. Hoog 209,
breed 1ç4 m .M . 34 gefolieerde beschreven en eenige
Ongefolieerde onbesehreven folia. 24 regels op iedere
bladzjde. Geschreven door Abraham Gronovius.
Katernen van 8 bladen. Het is
van H in het net , met opneming
aangebrachte verbeteringen. Aan het slot van het
leven van Elbertus staat evenzoo :
Domi de Aduwert.''
,)Hactenus1'n M.S.
Alleen enkele randopmerkingen
zijn blijven staan ,geljk in H. Zoo merkt Gronovius
in het leven van Eppo naar aanleiding van het in den
tekst voorkomende : M enterna alias Termunt , op : zIn
alio exemplari legitur : in Menterwalt sive in Oampis
Silve.'' Zoo is de uitweiding, bij abt Fredericus Onderstreept,
bljven staan , met een opmerking als boven
bedoeld in margine. Zoo staat bj abt Thybodus :
Dln alio exemplari legitur Thyboldus.''
H et handschrift is niet tot 1785 in het bezit der
eenvoudig een
van alle
copie
daarin
Gronovii gebleven. W aarschjnljk
Gronovius zelf het aan Dumbar
heeft Abraham
geschonken. Uit
1) Catalogus Bibliothecae Gronovianae. Codd. MSS. pag. Q9 no 4l.
Q) Catalogus Biblinthecae Petri Bûndam pag. Q86 no. 97.
3) Geel, Catalogus librorum manuscriptorum qui unde ab anno
1741 Bibliothecae Lugduno Batavae accesserunt , blz. 186 no. 630
en daarnaar bij Muller, Lijst, blz. 79.
10 DE KRO>IEK YAN RET KLOOSTER ADUARD.
diens boekerj werd het ten minste in 1746 door de
Leidsche bibliotheek aangekocht.
BG I Handschrift der Universiteits-Bibliotheek te
Groningen en aldaar genumm erd
nummer AE 47). Geschreven op
merk :
m.M .
Geschreven
wapen van Amsterdam. H oog 165 , breed 150
50 bladzjden. 26 regels op iedere bladzjde.
n o. 136 1) (oud
papier saet Nzaterin
de eerste helft der
Katernen van 8 bladen.
17de eeuw 2).
H et handschrilt bevat de
geheele geschiedenis der abdj van het begin af tot
1578 j met opneming van alle latere toevoegsels.
Naar dit manuscript hoofdzakeljk bewerkte Koppius
zjn uitgave 3).
Omtrent de geschiedenis van dit handschrift is
alleen bekend , dat het in de vorige eeuw in het
bezit was van den Groningschen jurist Hendrik Jan
Nauta j door wien het omstreeks 1775 aan de Groningsche
Universiteitsbibliotheek werd vermaakt,
BG II. Handschrift der Universiteits Bibliotheek
te Groningen en aldaar genummerd nO. 135 4) (oud
nummer Bd. 42). Geschreven op papier met watermerk
: de H ollandsche Leeuw in den tuin met devies:
Pro Patria. Hoog 193, breed 155 m.M. 88 bladzjden.
18 regels op iedere bladzjde. Geschreven in het
begin der 18de eeuw door Theodorus Adriani , zjlrichter
in Aduarderzjl 5). Katernen van 8 bladen.
1) Mijn Catalûgus codicum manu scriptorum Universitatis Groninganae
Bibliothecae , blz. 59. 0ok vermeld hij Pertz , Archiv
VIII , blz. 589 en daarnaar bd Muller, Lijst blz. 80.
2) Een oogenblik meende ik de hand van Emmius te herkennen j
maar een vergelijking lnet ontwtfelbare autografen van dezen heeft
mij van diemeening teruggebracht.
3) Specimen theologicum etc. blz. XIV.
4) Mijn Catalogus blz. b9. 0ok vermeld door Pertzj Archiv. VIII,
blz. 589 en daarnaar door Muller, Lijst, blz. 80.
5) In mijn Catalogus t. a. p. staat : judex in Houwerderzijl.
Naar een mij welwillend verstrekte inlichting van mr. J. A. Feith
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
H et handschrift is een kopie van het vorige , zooals
reeds door Koppius , die het mede gebruikte , is opgemerkt
l). Dat wordt bewezen door eenige zeer
aanstooteljke fouten. BR I heeft in het leven van
Wigboldus: trans Emesara (voor Emesam) : dit heeft
BG 11 gedachteloos overgenomen. Nog erger : in
het leven van Eggardus wordt een accusativus cum
infnitivo terecht ingeleid door inquiens , geschreven
inqens. Dit nu wordt door Adriani eenvoudig a1s
ingens overgenomen , waardoor de zin geheel verloren
gaat.
ln 1736 schonk Adriani het handschrift aan de
Groningsche Universiteitsbibliotheek.
P. E. H andschrift, toebehoorende aan bet Groningsche
Genootschap zpro Excolendo Iure Patrio'',
met de boekerj van dat genootschap gedeponeerd in
de Universiteits-Bibliotheek aldaar en genummerd
P. E. 93 2) (0ud nummer 40 nO. 27). Geschreven
op papier met watermerk: ieschvormig vat
met letters : F. F. Hoog 190 , breed 145 m.M . 227
fol. , waarvan fol. 125 tot 146 de kroniek van Aduard
bevatten
11 o.
22 regels op iedere blz Geschreven in
het einde der l7de eeuw. Katernen van 8 bladen.
Het handscbrift heeft Ongeveer denzelfden tekst a1s
de beide voorafgaande.
Het was in het bezit van den Groningschen archivaris
mr. R. K. Driessen en is op de auctie van
diens boekerj in 1832 door het Genootschap aangekocht
ô).
A. G. lI. Handschrift van het Rijksarchief in
was Adriani in 1148 secretaris
za1 daar dusvroeger zijlrichter
t. a. p. te verbeteren in Aduarderzijl.
1) Specimen theologicum , etc. blz. XIV.
Q) Mijn Catalogus blz. 356.
3) Cat. HSS. 40 no. ,18.
en flscaal van Aduarderzijl : hij
zijn geweest. Houwerderzijl is dua
12 DE KROXIEK vAx HET KLOOSTER AogAao.
Groningen en aldaar genummerd HS. 40 nO. 2 l).
Geschreven op papier zonder watermerk. Hoog 208 ,
breed 163 m.M. 172 bladzjden. 16 regels op iedere
bladzjde. Geschreven in de eerste helft der achttiende
eeuw door den bekenden Groningscheu jurist
Henricus H ofsnider, wiens naam op het titelblad voorkomt
2). Katernen van 8 bladen. Het handschrift
heeft ongeveer denzelfden tekst als de voorafgaande.
Het werd doûr Koppiusvoorzjn uitgave gebruikt 3).
Dit handschrift , hoewel berustende in het Rjksarchief
en in den inventaris van dat archief0Pïenomen,
behoort eigenljk aan de gemeente Groningen 1),
zooals bljkt uit een aanteekening van den archivaris
mr. H. 0. Feith Sr. van het jaar 1834. W anneer het
daar gekomen is en van wien het afkom stig is , is
ten archieve te Groningen niet meer bekend 5).
Deze acht handschriften zjn mj bekend. Het is
zekerj dat er nog andere hebben bestaan en mogeljk,
dat er n0g bestaan. Twee in iedergeval worden nog
1) H. 0. Feith , Register van het Archief van Groningen V,
blz. 178.
Q) llofsnider was van 1714 tot 1730 syndicus en in 1733/4,
1737,/8 en 1741 raadsheer der stad Grûningen. Vermoedelijk is hij
in laatstgenoemd jaar overleden , daar hij in 174Q niet onder de
gecolltillueerde raadsheeren voorkomt. Vgl. Feith , Regeeringsboek
der provincie Groningen 1, op de genoelnde jaren. Hj is de schrijver
van : Kronyk van Groningen ende Ommelanden , die in 1731 te
Gronillgen verscheen (çgI. Nijhol, Bibliographie van Noord-
Nederlandsche plaatsbeschrijvingen 110. 131) , waarbij hij ook de
af beeldingen teekende en graveerde. Nog bestaat van hem: Benedicti
Accolti de Bello a Christianis contra barbaros gesto pro
Christi Sepulchro et Judaea recuperandis libri IV . . . curavit
Henricus Hofsnider.
3) Specimen
Groningae
enz. blz. XIV.
1731. .
theûlogicum
4) Daar de gemeente Groningen zich met haar oud-achief weinig
bemoeit, heeft sedert jaren het Rijk der grootste gedeelte daarvan
11in bruikleen'', een toestand, die met de eer v&n de derde koopstad
des Rijks zeker niet in overeenstemming is.
5)Vriendeljke mededeeling van mr. J. â. Feith.
DE KRONIER VAN HET KLOOSTER ADUARD. 13
vermeld. Yan Heussen deeltmede, dat hj de kroniek
afdrukte naar een PMS. hactenus abscondita , benigno
Olarissimi Viri Domini N. 0. J. C. studio Groninga
nobiscum communicata'' l). -urisconsultus moeten worden aangevuld J ; maar wie is
N. O ? Mr. Feith maakte er mj op opmerkzaam, dat,
zoo men een drukfoutmag aannemen, wat bj Yan
Heussen geoorloofd is , mogeljk bedoeld is Maurits
Clant Dan z0u deze familie dus twee handschriften
J. 0. zal natuurljk t0t
Van de Yan
H eussen H S. AG I
kroniek hebben bezeten , want dat
heeft gezien, is onmogeljlt ; immers
dit looptslechts tot 1522 en Van Heussen's tekst t0t
1578. Maarafgezien daarvan , is zjn handschrift een
der boven beschrevene? Bljkens den volledigen tekst
kan het AG I , B , H of L niet zjn. Bljven dus de
vier andere. Toen ik mjn catalogus der Groningsche
handschriften bewerkte : was ik van meening? dat van
Heussen BG 1 had gebruiltt S). Na nauwkeurig onderzoek
ben ik daarvan teruggekomen. W el hebben beide
teksten natuurljk groote overeenkomst ,
verder tal van verschilpunten door onjuist en Onnauwkeurig
lezen en afdrukken van Yan H eussen worden
verklaard ? maar er bljven toch nog eigenaardigheden
over, die bewjzen , dat de geleerde vicaris een ander
handschril't voor oogen moet hebben gehad. Zoo
ontbreekt b-v. in BG l de titel : Vitae ac gesta abbatum
qui Coenobio Adoardio praefuerunt , die Van
Heussen heeft. Zoo heeft het handschrift boven het
we1 kunnen
leven van den eersten abt W ibrandus het opschrift :
Vitae et nomina Xbbatum , dat weer bj Van Heussen
wordt gemist. Zoo is er meer. H etzelfde kan van
P. E. worden gezegd. Eerder zou ik aan AG 11 willen
denken , z0o daartegen niet dit bezwaar bestond , dat
1) Historia seu notitia episcopatus Groningensis , 3Q.
Q) Mijn Catalogus, blz. 59.
14 DE ERONIEK vAx HET KLOOSTER ADUARD.
dit handschrift waarschjnljk na den tjd , dat Yan
H eussen het moet hebben gebruikt , door H ofsnider is
geschreven. Ik geloof dan ook , dat wj het handschrift
van Van Heussen niet meer bezitten : want
zjn tekst vertoont afwjkingen van alle ons bekende
handschriften , die niet alleen door onnauwkeurig
lezen en afschrjven kunnen worden verklaard. Z00
verschillende afwjkingen in de volgorde der woorden,
zoo de spelling Rigardus voor Richardus en meer
audere. W j zullen het verlies van Van Heussens
handschrift wel te boven komen : in het algem een is
zjn tekst die der laatste vier bekende handschriften.
Een tweede handschrift, dat vermeld wordt , is
niet verloren , maar heeft nooit bestaan. K oppius
nameljk somt als nO. 4 der hem bekende handschriften
op een scodex Bibliothecae Burgundicae
Bruxellensis'' squem tam en videre mihi n0n contigit''
naar hj zich beklaagt l). W j gelooven dat gaarne :
ook wj zullen ons het genoegen moeten ontzeggen
met dezen codex kennis te maken. lmmers mjn
Brusselsche ambtgenoot , de heer J. van den Gheyn,
conservator der handschriften, was zoo vriendeljk
mj te berichten , dat hem geen handschrift der
Aduarder kroniek in de aan zjn zorg toevertrouwde
bibliotheek bekend was.
dus de handschriften Nu wj der kroniek hebben
beschreven. kan hun onderlinge verhouding worden
vastgesteld. Na wat ik boven mededeelde , is dat
niet moeiljk. BG 11 is een copie van BG 1, evenals
L van H. W at de betrekking van AG I en B
betreft , zj komen z00 goed als woordeljk overeen :
de vraag bljft , of zj zjn
origineel , dan wel of B een copie is van AG 1.
lk ben geneigd dit laatste te onderstellen , voorbeide
afschriften van één
1) Specimen theologicum , blz. XV.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTXR ADUARD. 15
nameljk omdat AG 1 een zeer oëcieel karakter
draagt , dat m en eerder voor een standaard-exemplaar
dan voor eeu gewoon afschrift z0u houden. Eenvoudigheidshalve
neem ik dat dus aan. Yerder staat
het vast ,
onbekend aantal
Bj de vergeljking
onmiddeljk , dat alle handschrifien en uitgaven kortere
dat alle andere handschriften m et een
tusschentrappen van B afhangen.
der handschriften trof het mj
en langere
allen ontbraken.
stukken hadden Opgenomen,die in AG l
De oplossing van dat raadsel werd
gegeven door B. Hier toch zjn , geljk ik zeide , in
margine en Op ingevoegde bladen 4oor een latere hand
verschillende toevoegsels bjgeschreven. W elnu , deze
toevoegsels zjn juist die
schriften geinterpoleerd
gedeelten , die alle handhebben.
Zo0 is dus van B
een thans verloren afschrift gemaakt , waarin alle
bjgevoegde stukken in den tekst zjn opgenomen en
deze geinterpoleerde kroniek is vervolgens voltooid
tot 1578 , den dood van den abt Arnoldus Kenninck.
W anneer wj dus de genealogie van onze handschriten
zouden willen Opmaken , zouden wj de volgende
willen voorstellen :
AG l (tot 1522)
l
B (vermeerderd met aanteekeningen en
l vervolgd t0t 1528)
(vervolgd tot 1578)
BG
I
BG 11
y
I
P.E.
Z
I
AG 11
H
I
L.
(verbeterd naar AG 1)
Door x , y en z versta ik hier verloren gegane
tusschenvormen; hoeveel handschriften ieder van deze
letters vertegenwoordigt j is natuurljk niet meer uit
te maken.
16 D: KRONIRK VAN HET KLOOSTER ADUARD.
Hoe ik mijn uitgave moest inrichten was na de
vaststelling van bovengenoemden stamboom niet
twjfelachtig. Yoor den tjd t0t 1522 druk ik eenvoudig
AG l af , telkens met vermelding in noten
van de aanteekeningen van B , met toetsing harer
waarde. Den tjd van 1522 t0t 1528 geef ik uit naar
B. Na 1528 heb ik naast elkander BR I , P.E. ,
AG 11 en H gebruikt , maar toch P.E. tot grondslag
genomen , daar dit mj het meest met den
tekst scheen overeen te komen : bj de
van alle handschriften met AG l bleek mj, dat P.E.
het m eeste met het oudste manuscript overeenkwam
en dus het nauwkeurigst was afgeschreven. Van
H eussen heb ik niet vergeleken; hoewel ik meen ,
origineelen
collatie toch
dat hj een afzonderljk handschrift vertegenwoordigt,
is het natuurljk niet meer uit te maken , of wat hj
in zjn manuscript vond staan, nauwkeurig door hem
in den druk is weergegeven.
Na de verhouding der handschriften te hebben
vastgesteld , kom ik tot dewjze , waarop de kroniek
is samengesteld. De manuscripten zelven wjzen reeds
uit 1dat wij
van één
eeuw de geschiedenis der abdj te boek stelde, maar,
geljk bj de meeste kronieken , met een verhaal ,
dat op verschillende tjdstippen is vervolgd. AG I
loopt t0t 1522 , B t0t 1528 , de andere handschriften
auteur,die uit allerlei bronnen in de zestiende
tot 1578. Al dadeljk moeten dus de afdeelingen
1192--1522, 1522--1528, 1528--1578 worden Onderscheiden.
Is de kroniek verder te
hier niet hebben te doen met het werk
Minstens lén grens staat
schrjver eindigt het leven
de woorden : robiit
toli anno currente
autem altera die Andreae Apos-
1485''. In dat jaar eindigde dus
de monnik zjn kroniek. W as deze monnik de schrjver
van de geheele kroniek van de stichting van het
nog
nog vast. De
van abt Henricus
splitsen ?
kroniek-
11 m et
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 17
klooster af t0t 14858 Hetis wel waarschjnljk. Dat
in ieder geval een zeer groot gedeelte door een en
denzelfden auteur is geschreven 1 staat vast. Yan
den lbden abt Fredericus verhaalt b.v. de kroniek , dat
hj te Rome is geweest om de heiligspreking te verkrjgen
van S. Richardus en S. Emanuel, die vroeger
in Aduard hadden gewoond , pde quibus supra mentio
facta est''. Dit slaat terug op
t0t en met den twaalfden abt is
zulk een uitdrukking natuurljk verwjzen naar wat
een ander geschreven heeft, maar waarschjnljk is
het toch , dat de schrjver zjn eigen verhaal op
het oog heeft. Andere aanwjzingen brengen ons
n0g verder, in ieder geval t0t in de 15de eeuw.
Wanneer verhaald wordt van den tweelen abt dat
wat van den derden
gezegd: nu kan
hj begraven wordt min praedicta capella , quae nunc
Episcoporum camera vulgo dicitury'' dan wjst dat in
ieder geval naar veel latere tjden. Bj de beschrjving
van den vloed van 1218 , zegt de kroniek rut invenitur
in Dialogo Oaesarii''.
bach schreef zjn in de Middeleeuwen zeer geliefd
boek rDialogus miraculorum'' omstreeks 1230 : ten
minste hj leefde tusschen + 1180 en + 1240. En
wordt men nu niet onmiddelljk herinnerd aan het
verhaal , dat W essel Gansfort , toen hj in de abdj
was , de monniken aanried in het vervolg niet meer
steeds in Caesarius te lezen : wat een onnut boek
was , maar liever in de Heilige Schrift ? 1) Wesgels
verbljf te Aduard valt ongeveer tusschen 1475 en
1489. Z0o onze historieschrjver in 1485 zjn werk
Caesarius van Heister-
1) Hardenbergj Vita Wesseli, 17 , vôôr de Opera omnia Wesseli,
Groningae 1614. Hain vermeldt twee ollde drukken van Caesarius:
no. 4230, s. 1. et a. (Keulen , Ulrich Zel1) en no. 4Q31 , Keulen ,
Johannes KoelhoF 1481. Beide kunnen door onzen kroniekschrijver
zijn gebruikt. Maar even goed mogelijk is het , dat hij handschriften
vôôr zich heeft gehad.
Bijdr. en Meded. XXIII. Q
t8 oz xRoxlxx vwx Hxe KLOOITER wogARn.
besloot , kan hj een der monniken zjn geweest ,
wien W essel de lectuur van Caesarius ontried. M aar
dat is een hypothese. Op vasteren bodem staan wj
in het volgende. Abt Eppo (1257- 1262) stichtte
het klooster Menterwold l). Naar aanleiding daarvan
verhaalt de kroniek , dat dit convent in 1299 wegens
herhaalde overstrogmingen van den Dollard verplaatst
is en dat de lTde dit convent en
nog
deze abt Boyngus
tot 1433: zjn
abt ,
heeft gereformeerd. W elnu :
komt voor in stukken van 1415
optreden als visitator van de Benedictjner-
kloosters valt van omstreeks 1410 tot 1424 2).
In ieder geval moet dus de kroniek na ongeveer
1435 zjn opgesteld.
Er is n0g een verhaal , dat een tjdsbepaling aan
de hand kan doen. In het leven van den liden abt
de dat de m onniken van
Boyngus ,
vele andere kloosters
Thyboldus zegt kroniek,
oudsher een afkeer hebben van
wegens de wreedheid der vorsten ,
vroeger hebben ondervonden , rsicut
Chronicis H ollandiae''. Daar toch wordt vermeld ,
dat de Noorsche koning Godfried ten tjde van
Lodewjk den Vrome de Friezen heeft onderworpen
en allen boven de twaalf jaren dwong een strop om
den hals te dragen.
koning wegens zjn groote
met bjna al zjn soldaten in den oorlog gedood en
werden de Friezen van de vernederende slavernj
Maar na eenige I-aren is deze
wreedheid in Britannië
door Keizer Karel weer in vrjheid hersteld. W aar
alle slavernij , vooral
die zij als Friezen
invenitur in
vinden wj nu dit phantastische verhaal in Hollandsche
1) Over deze zaak later.
Q) Zie uitvoering over Boïngus : Reitsma j Twee hoofdstukken uit
de geschiedenis van het Overijselsche klooster Sibkeloo , in: Historische
Avonden , uitgegeven door het Historisch Genoolschap te
Groningen , 184 vlg.
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 19
kronieken ? Ik heb in geen
ditzelfde kunnen vinden , maar het is wel ontwjfelbaar,
dat wj hier de verhaspeling voor ons hebben
van de bekende geschiedenis van Godfried den Noorman
, die in alle H ollandsche kronieken van de
15de eeuw wordt gevonden. Ik bljf echter den moed
nietOpgeven : mogeljk brengt mj het toeval de kroniek
in handen , waaruit de Aduarder monnik puttel).
Al deze aanwjzingen te zamen genomen wettigen
mjns inziens de onderstelling , dat de kroniek
oorspronkeljk in ieder geval in de 15de eeuw is
opgesteld. Daarop wjzen ook de levens der abten
Menardus (1400- 1421) , Saccherus (1421- 1423) ,
Rodolphus (1423-1449) en ten slotte Henricus 11
(1449- 1485) : waarin
aan berichten van
doen denken.
ieder geval
plaatsen , wat ligt dan meer voor de hand , dan dat
WJj*
eenige, dat ons een aanwjzing in dien geest aan de
hand doet. lk erken , dat het doodsbericht van
hetjaar 1485 voor haareindpunt aannemen , het
Hendrik van Rees later kanzjn toegevoegd, maar
het is vrj uitvoerig en draagt toch allerminst het
karakter van een aanhangsel. Ten overvloede geeft
het daaraan voorafgaande tjdvers , zoo ik goed zie ,
ook hetjaartal 1485.
bjzonderheden voorkomen ? die
Oudere en jongere tjdgenooten
En wanneer wj dus de kroniek in
na het midden der 15de eeuw moeten
kroniek uit de 15de eeuw
1) Men z0u n0g geneigd zjn een aanwijzing te vinden in de
11antiquiora huius loci scripia et libri'' (in het leven van Albertus) en
dit vertalen door handschriften en boeken. Maarj afgezien van het
feit, dat in de 15de eeuw die (gedrukte) boeken niet zoo oud kunnen
zijn geweest , is mij deze tegenstelling van scriptum en liber in
dezen zin nog npoit voorgekomen. Men onderscheidde nog veel
later boeken en handschriften nietscherp. Ik zou dan o0k liever
bij scripta aan archiefstukken , bij libri aan boeken en handschriften
uit de bibliotheek denken.
Q*
20 oE KRONIEK vAN HET KLOOSTER ADUARD.
W elke bronnen gebruikte Onze kroniekschrjver?
Ongetwjfeld bestonden er in het klooster ljsten van
de abten , waarschjnljk verrjkt met eenige biographische
bjzonderheden ,
ze ons van vele kloosters
zoogenaamde annalen , zoûals
bewaard zjn. Vanwaar
anders die nauwkeurige data , die mogeljk onjuist
zjn - dat is niet meer te bewjzen 1) - maar die
toch onmûgeljk aan het vruchtbare brein van den
kroniekschrjver zjn Ontsproten ? Aan zulke annalen
ontleende de schrjver ongetwjfeld de enkele bjzonderomtrent
het karakter heden, die hj der abten vertelt.
Z0o berust het stichtingsverhaal zeker op een oude
overlevering. Zoo vond de schrjver den zhumilis et
devotus pastor'' W ibrandus
vitae'' Eylwardus svalde in
laborans'', Rippertus ,,vir vitae venerabilis atque per
omnia laudabilis'', zeker in oude aanteekeningen in de
1 Albertus psanctissimae
aedifcatione hujus ecclesiae
abdij . Dat wordt ook nOg hierdoorbewezen , dat hj
van den negenden abt H erebrandus mededeelt sde quo
nihil constat ut aliquid annotatione dignum reperiatur''
maar er goedgeloovig aan toevoegt ,,quamvis laudabiliter
praefuisse m inime dubitatur''. Alsof nooit een
onwaardig abt te Aduard den staf had gevoerd ! De
kroniek zelve wist het wel beter : abt M enardus ,
van wien overigens
voor zjn wjding
betaald te hebben.
op dit punt zuiver,
stekelige aanmerkingen van
veel goeds wordt verteld , bljkt
sim oniace'' 100 Philipsschilden
Zjn opvolger Saccherus, hoewel
verwaarloost het klooster en m oet
zjn bezoekers aanhooren.
Natuurljlt heeft de schrjver de abtsljsten c.a. aanevuld
uit zjn eigen ervaringen en uit wat anderen
hem hadden medegedeeld. Z0o zjn dan waarschjn-
1) Er mag echter we1 op worden gewezen, dat geen bewaarde
oorkonde met de data der kroniek in strijd is.
DE KRONIEK V1N HET KLOOSTFR ADUARD. 21
ljk de minder gunstige oordeelvellingen over eenige
abten te boek gesteld, alle evenwel, opmerkeljk genoeg,
uit de 15de eeuw. Daarnaast moet de kroniekschrjver
echter Ook uit het archief en de bibliotheek van het
klooster hebben geput, hoewel uit het eerste betrekkeljk
weinig : mogeljk heeft de abt hem slechts
laten zien , wat hj
waarschjnljk verreweg de meeste charters van het
klooster door den brand van 1580 zjn verloren gegaan,
onder de weinige resten , die wj nog over hebben ,
zjn er a1, die de kroniek bljkt niet te hebben gekend.
oorbaar vond. lmmers hoewel
zj nameljk Oude stukken aan.
In het leven van den tweeden abt Albertus merkt
Tweemalen haalt
de OP , Onder
m annen telde , die
schap verlichtten , put patet in antiquioribus hujus
loci scriptis et libris''. Dat hiermede bjna zeker geen
dat de abdj hem geleerde
geheel Friesland door hun wetenoorkonden
zjn bedoeld , ligt voor de hand : dergeljke
bjzonderheden worden in den regel niet door zegel
en brief geboekstaafd. Maar natuurljk heeft de kroniek
een charter Op het o0g , waar zj in het leven
van abt Hoytatus (1350--1352) vermeldt , dat de
Aduarder schlppers vrjdom van tol te Stade verkregen
Dquem admodum literae Stadensium quae apud nos sunt
optime testantur.'' lnderdaad is daarover een charter
bewaard , maar van 12 September 1342 1), zoodat de
kroniek zich een tiental jaren vergist. Zeer zeker
heeft ze nog andere charters gebruikt : ik zal dat bj
den tekst zooveel mogeljk aangeven. Dat de kroniekschrjver
de bibliotheek van het klooster S) t0t zjn
schrijver
1) Oorkondenboek van Groningen en Drenthe, no. 31Q.
Q) Alles wat over de helaas ! verbrande boekerij van Adlzard was
te vinden , heb ik verzameld in Historische Avonden, uitgegeven
door het Historisch Genootschap te Groningen ) blz. Q10 vlg. Seders
heb ik geen uit Aduard af komstig boek aangetroffen,
22 DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
beschikking had , spreekt van zelf , maar zeer veel
heeft hj er niet uit gehaald. Hj spreekt eenmaal
van santiquiora hujus loci scipta et libri'' 1) , maar
dat hj andere boeken dan Caesarius 2) en de H01-
landsche kronieken 3) heeft gelezen , bljkt niet.
Een hoofdbron van onzen schrjver was evenwel
het klooster zelf. De bouwgeschiedenis ervan verhaalt
hij vrj
omtrent de inrichting ervan , verbouwingen enz.
Talrjk zjn de grafschriften en andere opschriften
door hem vermeld : zelfs het vrj onbeteekenende
grafschrift van Emanuel van Oremona wordt medeuitvoerig
en hj deelt allerlei mede
gedeeld en het opschrift op een waschbekken niet
vergeten. In het algemeen schjnt hj genoeg verstan;
van bouwkunst te hebben gehad , om de
verschillende stadiën van den bouw en deuitbreiding
van het klooster vrj nauwkeurig te kunnen beschrjven.
Is nu uit al die bronnen een belangrjke kroniek
opgebouwd? Ja en neen. W anneer wj wat meer
documenten van en over Aduard bezaten , zouden
wj de kroniek veelal wel kunnen missen ; zoo overmatig
belangrjk zjn haar mededeelingen in den
regel niet. Maar nu wj juist van het grootste ,
rjkste en beroemdste klooster der Friesche Ommelanden
zoo weinig origineele stukken over hebben ,
nu is de kroniek , vooral voor de oudste tjden j een
onwaardeerbare bron. Zonder haar zouden wj zelfs
de namen der meeste abten niet kennen : de m eeste
zjn niet van elders bekend. Van de inrichting van
het klooster zouden wj slechts een zeer vaag denkbeeld
hebben. Enkele typische bjzonderheden , die
een eigenaardig licht werpen op de kloostertoestanden
1) Vgl. boven blz. l9, Q1.
Q) Vgl. boven blz. 17 vlg.
3) Vgl. boven blz. 18 vlg.
DS KROXIEK VAX HET KLOOSTER ADUARD. 23
zouden wij missen. Yerschillende belangrjke
beurtenissen zouden ons minder duideljk zjn,
daartegenover staan 0ok onvervulde wenschen.
zouden gaarne eenige wonderverhalen hebben gemist ,
met hoeveel genoegen onze monnik ze bljkbaar O0k
neerschreef , a1s wj daarvoor in ruil andere zaken
hadden ontvangen. Over Aduards roem a1s kweekge-
Afaar
W ij
plaats van wetenschap , over de bekende school ,
die reeds in de 13'1e eeuw beroemd , n0g in de
16de door niemand millder dan M elanchthon werd
geprezen , over het wetenschappeljk leven der monniken
, over hun methode van Onderricht : over de
inrichting der school, over de bibliotheek en haar
schattenen nog meer , waarover wj z0O gaarne iets
zouden weten , verm eldt Onze kroniek uiterst weinig.
Het is waar, hj zegt
(1205-1216) , dat de school destjds druk werd bezocht;
zvandaar kwam het, dat hier mannen woonden ,
in alle wetenschappen bekwaam , die geheel Friesland
met hun kennis verlichtten-'' M aar vooreerst ontveel
in het leven van abt Albertus
breken hier bjzonderheden en bovendien vermoed ik ,
dat de plaats hier eigenljk niet thuis hoort : dat de
school twintig jaren na de stichting der abdj reeds
z0o zou hebben gebloeid , is niet waarschjnljk :
mogeljk heeft de kroniek den lateren toestand voor
een vroegeren genomen.
Bovendien deelt de kroniek veel mede over het verbljf
van Emanuel vanCremona en Richardus de Busto,
zoodat de schrjver daarover vrj uitvoerige bronnen
voor zich moet hebben gehad. M aar dat is z0o goed
als alles. Als hj van de bibliotheek iets mededeelt
is het om te vertellen t dat het dak ervan werd
vernieuwd. En wat wel het zonderlingste van alles
is en bewjst , h0e
werkeljk belangrjke
bloei op wetenschappelijk gebied vaa zjn
weinig de schrjver 00g
gebeurtenissen : van den
had voor
grooten
klooster
24 DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
in de 15de eeuw , toen Aduard n0g meer een hoogeschool
dan een convent was , weet hj weinig te
zeggen. Van den beroemden abt Hendrik van Rees
(1449- 1485) , door Rosewinus van Halen als den nooit
enoeg geroemden geprezen
in wetenschap, heet het ,
1) , een man uitblinkende
dat hj veel hervormde in
wereldljke en geesteljke aangelegenheden , hj
matig was , een voortreFeljk zanger, een vrjgevig
schenker van aalmoezen , begaafd met zin voor studie,
een voortreFeljk prediker : verder omgaf hj de abdj
met een muur, groef twee vischvjvers , vermeerderde
dat
de bezittingen van het klooster, stichtte drie altaren
en herstelde de kerk. Dat is alles. Maar dat onder
dezen zjn geestverwant , de groote W essel
Gansfort, jaren lang in het klooster heeftgewoond
en geen
zjn geleerdheid en practische vroomheid de broederen
ten goede deed' komen , daarvan weet onze schrjver
niets. Dat is te opmerkeljker, daar hj bjna zeker
W essel persoonljk in het klooster moet hebben gekend
, in ieder geval veel van hem m oet hebben
gehoord.
kroniek
er waarljk kluizenaarsleven leidde , maar
In 1489 stierf W essel : *ln
zeggen,
1485 is de
voltooid. M en zou haast dat deze
abt
monnik een vjand der nieuwe denkbeelden WaS ;
maar elders bljkt dat toch niet.
Een ander
volledig is ,
herhaaldeljk
de kroniek uiterst onnatuurljk
twisten met Groningen
verband daartusschen en met de
twisten , waarin Aduard
geweest. Zj vermeldt
zj weet wel iets van
en met de Friezen, maar het
gebeurtenissen buitenslands
ontgaat haar. Zeker was de schrjver niet
ingewjd in de rol, die de abt van Aduard als een
der vermogendste en invloedrjkste heeren der Ommepunt
, waarover
zjn de politieke
is gewikkeld
we1 een en ander :
1) Vita Wesseli vôôr zijn Opera Omnia 1614 , p. 16 vlg.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 25
landen in de politieke
Er bestaan voor hem
haar som s zeer lastig
zjn blik niet. Dankbaar zjn wj voor het staaltje
van de weerbaarheid der Aduarder m onniken , dat
hj geeft , nam. het verhaal van dien magister der
conversen , die zich kleedde om de mis te lezen ,
maar Op het bericht , dat de vjand voor de poort
stond : zjn miskleed onmiddelljk uittrok en naar
buiten jlde , waar hj den dood voor het vaderland
vond. ZOo moeten W*Jl:ons inderdaad deze Ommelanverwikkelingen
telkens speelde.
vjanden der abdj, die het
maken ; maar veel dieper gaat
der monniken voorstellen :
verdiensten uiterst weerbaar.
bj alle wetenschappeljke
Evenmin weet de kroniek veel te
uitgestrekten handel , dien het klooster dreef , wat
te Groningen altjd grooten najver verwekte. Z0o
goed als het eenige is het boven reeds aangehaalde
bericht van de tolvrjheid der schepen der abdj te
minder weet de kroniek over de
Zeggen van den
Stade l).
waterstaats-aangelegenheden, waarin de abdjnatuurljk
herhaaldeljk betrokken was.
was van rechtswege hoofd van het Aduarder zjlvest ,
De abt van Aduard
een der groote zjlvestenjen , waarin destjds de
Ommelanden waren verdeeld , de voorgangster van het
tegenwoordige waterschap pl-let W esterkwartier'' 2).
Yerreweg de meeste Oorkonden , waarin de abt
Van Aduard Optreedt , betrefen waterschapszaken.
N0g
1) Vgl. boven blz. Ql.
Q) Geertsema , De zijlvestenijen in de
l8. Reeds in 1312 komt het Aduarder
Groninger Ommelandeu ,
zijlvest voor. Namens deu
abt nam altijd de keldermeester van het klooster den post van
hoofd der zijlrechters waar. Ook in het Winsumer zijlvest had
Aduard een belangrijken , hoewel rniddellijken invloed. Hier toch
was de opperste zjlrechter de Hofmeester vall het Uyterhuis of de
Roode School , die aan het klooster âduard toebehoorde. (Geertsema
t. a. p.)
26 DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
Van al deze aangelegenheden , die
slechts a1s deel van een
Lan o0k het klnoster
staatsrechterljk geheel -
als men het z0o noemen mag aangingen , heeft
de kronielt met geen enkel woord melding gemaakt.
De moeiljkheden van de afwatering, die n0g altjd
t0t de gewichtigste behooren , waarover onze provinciale
besturen hebben te beslissen , hebben voor den
leek weinig aantrekkeljks : Ongetwjfeld was onze
monnik zulk een leek.
Z00 was de kroniek , zooals zj in 1485 werd v0ltooid.
nemen ,
een der monniken , mogeljk o0k dezelfde, die de
kroniek
H et is aan te dat daarna telkens
schreef , haar vervolgde. lk onderstel , dat
eerst het leven van W olterus l (1485- 1494), daarna
de levens vaa W olterus 11 (1494- 1500) en Herslotte
mannus (1500- 1504) , ten die van Bernhardus
l (1504-1505) en 11 (1505-1507) zjn toegevoegd.
lk maak dat hieruit op , dat de levens van Avolterus
11 , H ermannus en Bernhardus 11 alle eindigen met
de woorden : rRequiescat in pace. Ameny''
dergeljke slotformule. Op zichzelf is dat niets opmerkeljks
, maar het wordt het hierdoor, dat zulk
een formule in onze kroniek niet dan uiterst zelden
of een
voorkomt 1). Deze ten
tweede , ï oeten dan
aan het slot van het
toevoegingen , minste de
geschied zjn na 1516 : want
leven van Hermannus wordt
opgeteekend , dat hj in dat jaar stierf.
n0g OP
bovengenoemde
worden
Er moet
gOWeZOM ,
abten alle uiterst onbeduidend
dat de levens der vjf @@
Z IJ n 1
zj dragen geheel het karakter van aanhangsels van
een bestaande kroniek.
1) Van alle levens van abten Mllr 1485 heeft sleckts dat van
den vierde, Eylwerdus , de slotclausule: jjobiit . . . . ad laudem Dei,
qui est benedictus in secula. Amell.'' Maar hier kan natuurlijk
geen sprake zijn van het aannemen van een scheidinp.
DZ KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 21
T0t zoover
AG 1. Het
loopt de eerste hand van handschrift
vervolg der kroniek liet niet lang op
zich wachten. Een bjna geljktjdige schrjver voegde
het leven van Elbertus
1528
(1507- 1522) t0e en wel na
want aan het slot vermeldt 1 hj den dood
van dien abt in dat
jaren na 1528 l).
bekende slot : roujus anima
jaar
0Ok Elbertus' leven eindigt met het
misschien zelfs eenige
requiescat in pace Am en.''
H et onderscheidt zich gunstig van de voorafgaande
korte , droge levensbeschrjvingen : de schrjver verhaalt
meer
dagen dan die der abdj) wat zjn ruimeren blik bede
geschiedenis der provincie in die
wjst, daar de abt destjds op den voorgrond stond
bj de politieke verwikkelingen. Maar dat hj gaarne
het kwaad , dat in de abdj voorviel , voor de nakomelingschap
verzweeg , bewjst wel het feit, dat hj
metgeen woord m elding m aakt van het groote schandaal
, dat daar in 1520 plaats greep, den m oord , op
Hendrilt en Frederik Gayckinga door monniken der
abdj binnen de gewjde muren gepleegd S).
Twee nieuwe vervolgen heeft ons handschrift B
bewaard. Een latere zestiende eeuwsche hand begon
het leven van Lambertus Helt (1522- 1528) te beschrjven,
een tweede voltooide het 3) en begon het
1) De schrijver van het leven van Elbertus berûept zich eens op
het Boeck der partijen van Jancko Dûuwama. Deze schreef dit
boek in de gevangenis te Vilvoorde, waar hij in 45Q9 overleed ,
(vgl. de uitgave van het Friesch Genootschap , blz. 56.), in 15Q6
(t. a. p. blz. 10). Geen der bestaallde handschriften klimt hooger
op dan tot .+. 1540. Maar zelfs verondersteld, dat onze Aduarder
monllik Douwama'sautograaf heeft gebruikt , wa: mogelijk , maar
niet waarschijnljkis , dan kan hij dat toch lliet eerder dan 1530
t0t zijn beschikking hebben gehad.
Q) Vgl. Nanninga Uitterdjk , Geschiedenis der voormalige abdij
der Bernardijnen te Aduard , 88 vlg.
3) 0f liever: begon het opnieuw ; want het blijkt duidelijk uit
de bewoordingen , dat de tweede voortzetter geen acht sloeg Op
wat zijn voorganger had geschreven.
28 DE KROXIEK vAN HET KLOOSTER ADUARD.
leven van Johannes Reekamp , maar liet na de
woorden : rid est (ut explicator sim) plane simulandi
dissimulandique nesciusl'' de pen uit de handen glippen.
De schrjver van dit gedeelte heeft Lambertus Helt
niet
dezen abt van diens tjdgenooten te hebben vernomen
, zoodat hj misschien ongeveer vjfentwintig
jaren na diens dood sçhreef , wat 00k we1 met de
hand is overeen te brengen. Om welke reden hj
persoonljk gekend ; h ij zegt veel aangaande
zjn werk staakte , is onbekend.
Maar gelukkig werd Reekamps leven en daarmede
de kroniek vervolgd door iemand , die ons verder
onbekendis, maar die ongetwjfeld in Aduard woonde
en daar veel merkwaardigs zag geb.
euren. Het komt
mj z0o goed als zeker voor, dat wj voor het vervolg
met één en denzelfden schrjver te doen hebben: ten
minste bj het lezen ontvangt men zeer sterk den
indruk , dat alles door dezelfde hand geschreven is.
Het is dezelfde , die door Koppius voor den schrjver
der geheele kroniek werd gehouden 1). Ziehier wat
omtrent zjn persoon en leeftjd bljkt. Ongetwjfeld
heeft hj Reekamp persoonljk gekend : de beschrjving
van diens karakter verraadt den tjdgenoot en
ooggetuige ; maar hj steeds op
den grjsaard in zjn latere jaren het oog S). Zjn
bewondering voor den eerwaardigen abt is groot :
waarschjnljk is hij onder zjn bestuur en we1 in zjn
laatste jaren in het kloqster opgenomen.
even zeker heeft
Hj bleef
daar in ieder geval t0t 1578: want met den dood
van den abt Arnoldus Kenninck besluithij zij n ver-
1) lloppius , Specimen theologicum , XI vlg.
Q) ,,Ut illi numerus annorum non sûlum eorum (sc. vires judicii
atque memoriae) nihil abstulerit , sed auctoritatem ei multo majorem
pepererit: unde factum est, ut sexagenarius , ve1 aetate etiam provectior,
exercuerit singularis ingenii vim atque praestantiam-''
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 29
haal. Hj schjnt kort daarna te zjn gestorven : dat
mag men hieruit opmaken , dat hj den nieuwen abt
Johannes Greven : die reeds den 18del1 Februari 1578
als zoodanig voorkomt , niet eens noem t. ln ieder
geval bljkt het duideljk , dat hj den jammerljken val
der abdj in 1580 niet meer heeft beleefd. Immers in
het leven van Johannes Reekamp zegt hj: rGebouwen
storten of door verloop van tjden in of worden door het
vuur m aar wat ik nog zal toevoegen ? zal
nooit vergaan, zoolang dit klooster ongerept staat'' 1).
Dat schrjft zeker niet iemand neer, die den brand
van het klooster had beleefd , en wist , dat daarmede
het einde was gekomen. Bovendien bljkt overal aan
zjn geheele manier van zeggen , dat onze monnik
het klooster in zjn volle pracht heeft gezien
h ij
wanneer onder den abt Johannes R eekamp de meiers
1toen
zijn kroniek opstelde. Hj is uiterst voldaan ,
der abdj worden gedwongen meer huur te betalen
dan tot dusverre, Hj juicht in den strjd der abdj
met den Groningschen bisschop Johannes Knjfl', diq
krachtens de hem toegekende bevoegheid Aduard voor
zjn bisdom wilde annexeeren. Hj beschrjft de
veranderingen, nog onder den abt Johannes Lanth
in het klooster
bjgedachte bljk geeft , dat al dat schoons spoedig
ten ondergang gedoemd was. Bj den dood van den
abt Godefridus van Arnhem verhaalt hj, dat deze
aangebracht, zonder dat hj van de
in het kapittelhuis in een graf , een abt waardig , is
gelegd 2) , zonder er in het minst op te zinspelen ,
dat dit graf zOo spoedig zou worden verstoord. Iets
dergeljks verhaalt hj van Arnoldus Lanth : pzjn 1jk
verteerd ;
1) ,,Nam aediûcia aut intervallis temporum collabuntur aut incendio
absumuntur : verum haec quae nunc adjiciam , donec hoc
quidem steterit monasterium , peritura nunquam-''
Q) ,,In capitulo nostro conditus in sepulchro âbbate digno-''
20 DE XRONIEK vAx HRT KLoosTxR AorARo.
werd echter naar Aduard vervoerd en in het kapittelhuis,
bj zjn voorganger aan den schoot der aarde
toevertrouwd , rust het nu'' 1). En alsof hj deze gebeurtenis
onder zjn oogen ziet geschieden , beschrjft
h ij de uitvaart van Arnoldus Kenninck : XZ ij n l ij k
wordt niet alleen uitgeleverd, m aar o0k m et gewapend
gevolg buiten de poort naar een schip vervoerd en
komt daarna in Aduard : het wordt , wat ongewoon
is , tegen de gewoonte der abten , in het koor voor
het hoogaltaar bj het grafmonument van bisschop
Emanuel van Cremona begraven'' 2). Ongetwjfbld is
datonmiddelljk na de
Er is echter een
begrafenis z0o Opgeschreven.
plaats , die er voor schjnt te
pleiten , dat de schrjver
abdj nog heeft beleefd.
onzer kroniek den val der
Sprekende van de hebzucht
van bisschop KnjF, zegt hj, dat deze het er op had
toegelegd het klooster te vernietigen : rDat was de
wensch en het werk der Geuzen, zooals wj helaas
met onze eigen oogen hebben gezien'' 3). Heeft de
schrjver hier het O0g op de verwoesting van het
klooster in September 1580 ? Ik geloof het niet.
Had hj dat droevige feit beleefd , hj zou ongetwjfeld
zjn kroniek er mede hebben besloten en in
ieder geval er herhaaldeljk Op hebben gezinspeeld ,
niet eenmaal ter loops. Ik onderstel, dat hj meer
in het algemeen aan het verwoesten van kloosters
denkt: en onze monnik had waarljk ook vdpr 1578
1) j.corpus nihilominus relatum in âdwert et in capitulari domo
terrae mandatum juxta praedecessorem suum quiescit-''
Q) jycorpus nihilorninus libere non modo dimissum , verum etiam
m ilite non inermi sequente extra portam ad navem deductual venit
in Adwert: atque, quod insolens est, contra consuetudinem Abbatumj
in choro ante summum altare , juxta tumulum D. Emanuelis Episcopi
Cremonensis sepelitur-'' Men lette op het praesens , dat anders
niet wordt gebruikt.
3) jjGeusiorum hoc erat desiderium ac opus , sicut nostris heu
oculis percepimus-''
b: KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 31
gelegenheid genoeg om op te merken , dat het plunderen
van kloosters tot de geliefkoosde ontspanningen
der Geuzen behoorde 1).
sfat de persoon van deu
na het bovenstaande is het
in de abdj
zienljk ambt
bljkt in ieder geval nergens.
man zou zjn geweest , geljk Koppius vermoedt , is
onwaarschjnljk : de door hem aangehaalde bewjzen
zjn deels getrokken uit deelen der kroniek , die
kroniekschrjver betreft ,
duideljk , dat hj monnik
zelve was. Dat hj een of ander aandaar
bekleedde , is onwaarschjnljk en
Dat hj een Franschniet
door onzen auteurzjn geschreven ,en in ieder
geval van geen beteekenis. W at hj aan Franschen
invloed toeschrjft Q) , is niet anders dan vulgair Latjn,
zooals dat in de vroegere en latere Middeleeuwen door
duizenden monniken: die Cicero nooit tot model
namen 9 is geschreven. - W at het karakter van Onzen
schrjver betreft , men kan zeggen , dat hj een
middenslagsman was , zonder hooge roeping a1s kloosterling
, maar zjn plicht doende met overtuiging,
zonder hevige gemoedsbewegingen , tenzj wanneer de
belangen der abdj door den Groningschen bisschop
werden bedreigd ; dan is geen woord hem te scherp :
van den bisschop is letterljk niets goeds te zeggen :
1) lk wijs er nog op , dat Rengers aan zijn kroniek extracten
uit die van Aduard heeft toegevoegd. Vgl. uitg. Feith 11 , Q75.
Het opschrift daarboven is mij niet tluidelijk , ook niet nadat ik
het vergeleken heb met het autograaf. M ogelijk schuilt er de
naam van den schrijver der Aduarder kroniek in. Rengers uittreksels
loopen tot 1578 t0e , zoodat in zijn tijd de kroniek geheel
vûltooid was , zooals wij haar kennen , wat ik trouwens ook niet
betwijfel. Rengers
Q) jysic e. g. saepius scribit suis , ubi Latini scripsissent ejus ;
loco rei gestae ve1 factae dicit passagium ; l0co legionis vel cohortis
Germanicae de garda Germanica loquitur ; ubi Romani dixissent
publicojuramento ve1 sacramento dominum agnoscere, dicit homagium
praestare; et hujusmadi plura habet.'' ,,l-lujusmodi plura'' kan men
bij zoo goed a1s alle middeleeuwsche krolliekschrijvers aantre/en.
schreef zijn kroniek na 1585.
32 DE KRONIEK vAx HxT KLOOSTER wDvARo.
zelfs de Geuzen zjn beter dan deze herder, die zjn
schapen niet hoedt , m aar tracht te verslinden.
Onze monnik is bovendien geesteljke genoeg , 0ln
een asceet a1s Johannes Reekamp te waardeeren , al
bljkt het nergens
ging
trekt hem aan en is in ieder geval niet strjdig met
hj het t0t daadwerkeljke navolvan
den vereerden abtheeft gebracht. Tafelgenot
een godvruchtigen wandel. M aar een abt als Arnoldus
Lanth vindt hj berispeljk , al pleit hj verzachtende
omstandigheden en al vergoelijkt hj zooveel mogeljk :
nergens vaart hj tegen hem uit als tegen den bisschop.
Tegenover dezen wordt zelfs Lanth's houding geprezen
: de abt krjgt zelfs een l0f 1), geljk de tegenwoordige
Duitsche Keizer ze voor zjn voorouders ten
beste heeft. Het onoardeelkundig optreden der visitatoren
, die het kwaad t welks bestaan en omvang
door de kroniek niet wordt geloochend , verkeerd
aanvatten , wordt door hem in een helder licht gesteld.
De eer en vooral de onaantastbaarheid der
dat
abdj gaan den schrjver boven alles : hj kan het
niet verkroppen , dat een vreem de abt a1s Arnoldus
K enninck haar als heer en meester wordt opgedrongen
, hoewel hj de voortreFeljke hoedanigheden van
dezen abt moet erkennen : maar zelfs de plaats, waar
hj begraven wordt , vindt
Resumeerende verdeelen
geen genade in zjn oogen.
wij dus de kroniek in de
volgende deelen :
lo* Van W ibrandus t0t en met
Henricus l1.
W olterus 1.
1192--1485.
1485--1494.
1494--1504.
1504--1507.
1507--1522.
20@
30 @ W olterus
4O. Bernhardus
5O. Elbertus. . . .
6O. H et begin van het leven van
Lambertus H elt 1522.
11 en Ilermannus
l en II.
Q) jjMurus aëneus'', vgl. de rocher de brollze van W ilhelm Il.
DQ KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 33
Lambertus Helt en het begin
van Johannes Reekamp
8O. Vervolg van Johannes Reekamp
tot en met Arnoldus
1522-- :11530.
Kenninck. . Hi 1530--1578.
Van deze zijn
ln deze uitgave heb ik, zooals ik zeidej AG 1 t0t
1522 afgedrukt j met opneming in de noten van de
bjvoegsels van B. Dit handschrift heb ik verder
gevolgd zoover het liep , tot + 1530. Ten slotte
heb ik P. E. ten grondslag gelegd : daar het mj bj
de collatie van alle handschriften met AG I
W aS,
gebleken
dat dat handschrift het m eest met het oudste
overeen kwam en dus de beste lezingen had. W aar
dit dus voor het eerste gedeelte van P. E. vast-
@ @
dus nO. 1 en 8 de vpornaam ste.
stond j meende ik het o0k voor het tweede te kunnen
onderstellen. lk heb daarbj zooveel mogeljk de
varianten der andere handschriften
11 , BG I en 11 en H) :
P. E. een aannemeljker lezing aall te bieden.
het eerste gedeelte was de opneming van varianten
natuurljk overbodig: tegenover AG I en B hebben
B ij
de andere handschriften geen gezag.
Ook nog in een ander opzicht wjkt mjn uitgaaf
Opgenomen()k(1
o0k hier bleek m enigmaal
af van die van Yan H eussen en Koppius. lk heb er
verklarende aanteekeningen aan toegevoegd , die de
waarde der kroniek in het licht kunnen stellen. W at
verduideljking
opgehelderd :
veel duisters
mogeljk
bljft n0g
over ; ik betreur dat meer dan het mj
genoegen doet eenige punten te hebben verklaard.
Bronnen zjn waar noodig en mogeljk aangegeven.
Yoor de oudste tjden heb ik de charters vermeld ,
waarin de abten voorkomen , t0t staving van de
betrouwbaarheid van de jaartallen der kroniek : voor
noodig had 9 heb ik zooveel
zooveel mogeljk , want er
de latere
Bij dr.
abten ) wier bestaan historisch voldoende
en Meded. XXlII. 3
24 DE xaoxlEx vAx HE: KLOOSTER ADUARD.
vaststaat, scheen mj dat onnoodig. Voor de zestiende
eeuw heb ik hier en daar plaatsen van den ooggetuige
Sicke Benninge aangehaald , ter kenschetsing van de
waarde van de berichten der kroniek. Zooveel mj
bekend was heb ik de litteratuur betrefende verschillende
onderdeelen opgegeYen. De data zjn door
mj opgelost.
Z0o hoop ik den
van de beroemdste
toekomstigen geschiedschrjver
abdj der Ommelanden het pad
te hebben geëFend. Daarm ede wensch ik niets te
kort te doen aan de vefdiensten van het boek van
mr. J. NanningaUitterdjk , Geschiedenis der voormalige
abdj der Bernardjnen te Aduard (Groningen
1870) , maar er is in verloop van tjd zooveel gevonden
en beschreven , dat de geschiedenis der Cisterciensers
kan toelichten en waaruit 00k voor Aduard
veelis te putten , dat de schrjver zelf ongetwjfeld in
een nieuwe uitgave veel te veranderen z0u hebben !).
M aar voordat de geschiedenis kan worden gegchreven ,
dienen de bronnen verzameld. Een nieuwe uitgave
van een der hoofdbronnen voor de géschiedenis van
A duard , de kroniek , was dus noodig. Ik heb daaraan
a1s bjlagen eenige onuitgegeven stukken toegevoegd
en daarbj een ljst der abten , die tevens a1s inhouds-
Opgave
der onbekende Aduarder stukken afgedrukt.
der kroniek kan dienen , benevens een ljst
Verder meende ik voorloopig niet te moeten gaan ,
Een algemeene nalezing op Nanninga Uitterdjk was
minder met den aard van deze uitgave overeen te
brengen : men kan nu eenm aal niet alles in aanteekeningen
aan den voet der bladzjde samenkrimpen.
Z0o z0u over de bouwgeschiedenis, over den handel,
1) Het zegel der abdij, dat tegenover den titel staat , is veel
beter afgebeeld in lzet Oorkondenboek vall Groningen en Drenthe,
plaat IX no. Q.
bE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 35
over de waterstaatsbelangen , over het wetenschappeljk
leven van Aduard veel meer tezeggen zjn
geweest, dan ik in de aanteekeningen heb kunnen
ter sprake brengen. Toch boop ik menig punt te
hebben opgehelzerd , waardoor de geschiedenis onzer
beroemdeabdj, het licht van het Noorzen , ons weer
meer gemeenzaam zal zjn geworden 1).
mijn plicht , wanneer
ik aan mijn vriend mr. J. A. Feith , rijksarchivaris
in Groningen , mjn harteljken dank betuig voor den
ltrachtigen steun , dien deze uitgave bj hem heeft
gevonden. H . B.
Het is ten slotte niet meer dan
1(ROXIEK vAx HET xluoosq'ER ADUARD 2).
Anno Domini MOX0Il Nonis Junii 3), ipso videlicet
plaats er op te wijzen , dat van de
abdij nog verschillende voorwerpell zijll bewaard gebleven : een
mis schel , een N'ijzelj de zegelstempels , een knop van een abtsstaf ,
een paar prachtige tegels , een stukje beeldhouwwerk in zandsteen,
alles aanwezig in het Groningsch Museum , vermoedelijk een paar
schilderijen in het Rijksmuseum te Amsterdam, en ten slotte een
marmeren beeld uit de 15de eeuw , een mater dolorosa, die vermoedelijk
in een gothieke nis bovell den illgang van de zieketlzaal
heeft gestaan. Dit beeld is opgegraven ter plaatse ongeveer van
het klooster en is het eigendom van pastoor Veling Smale te Den
Hoorn (gem. Leens). ln het Museum te Assen is nog aanwezig
een gladde zilveren ring, van binnen met het randschrift : y,sanctus
Bernardus'' )misschien dus van een der abten van Aduard.
De gewone titel (Vitae
ac gesta abbatum qui coenobio in Adwert praefuerunt) komt
Q) Noch A.G l noch B heeft een titel.
alleen boven de latere handschriften vûor en is dus lliet origineel.
De meeste HSS. bovendieu achter abbatum omnium
'1) Het is hier wellicht de
voegen nog
toe, waardoor het opschrift bovendien onjuist wordt , daar de kroniek
slechts tot 1578 loopt. BG l en dus ook BG 11 hebben n0g dell
tweeden tltel: Tempus et occasio fundandae Abbatiae Adwerdiensis,
die om dezelfde reden als de eerstgenoemde is weggelaten.
3) AG I en B hebben Julii , wat in tle jollgere HSS. verbeterd
is in Jllnii. S. Bonifacius valt0P 5 Ju ni .
36 oE KRONIEK vAN HET' KLOOSTER ADPABb.
Sancti Bonifacii episcopi et martyris sociorumque ejus
die, fundata est abbacia in Frisia ad Sanctum Bernardum
in Adwerth Monasteriensis
Olaricampi secunda 1) , tricesimo octavo anno 2) post
obitum Beati Bernardi. Cujus causa fundacionis fuit
crebra in eodem l0c0 plurimorum nocturno tempore
luminum apparitio , praesagium ut pie creditur futurorum.
Quare fdeles devocione accensi pro monasterii
constructione unanimiter laborarunt, sperantes 3) hoc
ipsum 4) Omnipotenti Deo gratum fore , qui predictum
locum tam evidenti preostendit indicio. In eo enim
l0co sanctissimi viri fuerunt, ut patet in scriptis hujus
diocesis-, élia
loci , qui nulli labori neque sumptibus pepercerunt, ut
dignum Deo habitaculum prepararent ; et cum muros
erigerent, sanctos mores nequaquam dereliquerunt.
Nam penuriam ipsimet sepe paciebantur , ut exinde
pauperes rehcerent 5). Et infrascripti fuere abbates
istius locl vel m onasterii , et hec nomina eorum secundum
ordinem .
SVIBRANDUS ABBAS PRlMUs.
Primus siquidem abbatum dominus W ibrandusjhujus
monasterii humilis et devotus pastor, cum parvo grege,
videlicet XII monachis, habitavit juxta portam aquilonarem
in duabus domibus, quarum una capella altera
1) Het oudste dochterklooster van Klaarkamp was Bloemkamp
bij Bûlsward , gesticht in 1191.
Q) AG l en B. Alle jongere halldschriften hebben : ocfavo anno
wat onjuistis , daar S. Berllard in 1153 stierf.
3) AG I en B. Sperantes ontbreekt in de jongere handsclzriften
BG l en 11 hebben achter fore autumantes ingevoegd.
De jongere HSS. hebben h0c ipsum id potenti.
ld is waarschijnlijk onjuist gelezell uit de verkorting oî voor omni.
5) AG 1. B en de jongere handschriften hebben reficerentur,
wat ldatuurlijk op hetzelfde neerkomt.
4) AG I en B.
DB KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 37
dormitorium fuit, que usque hodie inconcussepersistunt,
in quibus utriusque sexus homines modo hospitantur ,
lltqllo Primllm Paupores monachos
pauperes recrearent 1).
quarto incepit ordo Sancte Trinitatis 2). Anno autem
ejus septimo incepit ordo Praedicatorum 3). Hic
itaque venerabilis pater obiit anno Domini MCCV
susciperent , postea
Huius sancti abbatis anno
postquam prefuit X11 annis, et sepultus est in eadem
capella ipso
martyris 4).
die Thome Oanthuariensis episcopi et
ALBERTVS ABBAS sEcuxogs.
Post eum rexit sanctus vir nomine dominus Albertus
5). Iste claruit miraculis et sanctissime vite fuit.
Quapropter dilatavit monasterium h0c et gentem suamj
multos ad conversionem6) suscipiens. Unde necessitate
compulsus aliam maiorem
vocatur schola.
iunioresque 7) fratres, postquam in Rubea Schola 8)
juxta W yndesen grammaticalibus 9) competenter essent
capellam edifcavit) que
Nam processu temporis illic novitii
1) AG l en B. De jongere handschriften hebben recrearentur.
Bij recrearellt heeft B in een jongere lland in margine : ,,siquideln
ecclesia tunc erat, ubi nunc est camera episcopi in hospitali virorunl-''
Q) 1198. De berekenillg der kroniek is dus onjuist.
3) 1Q15, door den Paus bevestigd 1216. Deze berekening is dus
nog onjuister.
4) Q9 December 1205.
5) ln een cllarter van lQ September 1Ql1 , waarbij otto ,
van Munster, de kerk te Maarhuizell tot eeu parochiekerk
komt deze abt (Aldbertus abb. as sancti Bernardi) onder de gctuigen
voor. (Oorkolldenboek van Groningen en Drenthe n0. 51).
6) Conversio= monachismus (oucange), dus niet op te vatten als
bisschop
verheft,
convers zijn.
7) AG I en B. De
palaeographisch
jongere handschriften hebben alle minoresque,
zeer verklaarbaar. Maar van Minderbroeders is
natuurlijk geen sprake.
8) De Roode School bij Winsum of liever bij Bedum , want daar
lag zij dichter bij.
9) Natuurlijk Latijnsche grammatica.
38 oz KRONIEK vAN HET KLOOSTBR ADUARD.
imbuti , studium in hac schola sive auditorium 1)
frequentabant, artes et canones S) solemniter andientes.
Unde accidit ut hic habitarent viri in omni doctrina
expediti, qui totam Frisiam sua scientia illustrabantj
ut patet in antiquioribus hujus loci scriptis et libris 3).
Hujus abbatis anno quinto incepit ordo Minorum $).
Et anno X inchoata est abbatia in Yesse 5) Oisterciensis
ordinis iuxta Groningen 6). Hic abbas sanctus
rexit annis Xl et mortuus est anno MCOXVI ipso
die Katherine virginis 7), et sepultus cum antecessore
su0 in predicta capella que nullc Episcoporum camera
vulgo dicitur 8) , quorum tamen ossa in domum capitularem
postmodum honorifce sunt translata.
SVIGBOLDUS ABBAS TlRclvs.
Post quem huic monasterio laudabiliter prefuit
dominus W igboldus abbas tercius annis XXY et XI
septimanis. Tempore cuius , scilicet anno D omini
1) AG I el1 B. De jongere handschriften hebbell , waarschijnlijk
verleid door in hac schola j auditorio.
Q) Vrte kunsten el1 kanoniek recht.
3) W ij moeten dit op het woord van den kroniekschrijver gelooven
, maar zelfs de namen van deze groote mannen zijn voor
't overige onbekend.
4) Gesticht lQ09 , bevestigd door den Paus 1219, statuten bekrachtigd
1QQ3.
b) AG 1 en B. De jongere handschriften hebben hier Teske.
Vgl. de illleiding blz. Q.
6) AG 1. In B staat hier fn margille : yypropterea vehementer
errant, qui dicunt ve1 potius somniallt Jesse esse antiquissimum
monasterium ordinis Cisterciensis in Frisia et a beato Berllhardo
patre nostro constructum vel visitatum-'' Deze periode is door alle
andere handschriftell in den tekst
stoute bewering hebben geuit,
over Jesse het in de illleiding
gebleken. Vgl. verder
genoemde artikel vall prof. Reitsma.
opgenolnen. svie de bedoelde
is mij niet
7) Q5 November 1Q16.
8) AG 1. In B staat in margine: allte majus altare, wat donr
alle andere handschriften is overgenomen.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 39
MCOXVIII, mare in partibus Frisie terminos egrediens,
ut invenitur in dyalogo Cesarii 1) j propter irreveren-
1) Caesarius Heisterbacensis , Dialogus miraculorum , dist. YII
cap. 3: y,parvt) post haec emerso tempore j anno videlicet gratiae
m illesimo ducentesimo decinlo ûctavo , mare in partibus Frisiae
terminos suos egrediens, multaruln provillciarum terras Occllpavit,
villas delevit , ecclesias lapideas deiecit , tantam hominum extillguens
m ultitudinem , ut summa centum millia transcenderet. lta exaltati
sunt fluctuseius, ut turrium altitudines operire viderentur etj procella
procellam impellens , generale diluvium terris minaretur. Et sicut
dictum fuit Abbati nostro , cum eodem anno visitationis gratia
Frisiam fluctus furentes etiam Cololliam
pervenissent ,
postea dicetur,
tantae plagae <? Mollachus. N0A'i. Friso quidam arte pugil i11 eadem
provincia exstitit, qui quotiens de taberna ebrius rediit, totiens
uxorem verberibus et plagis satis tribulavit. Tempore quodam
timore mariti illflrmitatem simulans , ne simulatio eadem possent
notari, corpus Domini sibi dare postulavit. Venienti sacerdoti
pugil cum scypho cervisiae ebl ius occurrens, bibere eum monuit.
precibus compescuisset.
Et cum ille responderet : Corpus Domini porto, non modo bibam ;
iratus Friso cum scypho pixidem percussit , et omnes hostias de
illa excussit, ita ut per pavilnentum dispergerentur. Matronae
vero , quae consolationis gratia convellerullt, super sillgulas
tanquam stellas radiantes viderullt. Quas sacerdos gemens ac
dolens i11 pixidem recollegit et abiit. Friso vero a Decano provinciae
citatus , excommunicatus est, sed 11011 curavit. Qui tandem
ad h0c compulsus est, ut cruce pro tallto sacrilegio sigllatus cum
iam dicto sacerdote etiam cruce signato velliret Romam. Cui
dominus Honorius Papa culpam confitellti pro
ut mare transiret, ibique
Mare
hostias
poenitentia iniunxit,
tribus annis in armis Christo serviret.
et allte
suae , ut
causam
usque
excitaverat j Genetricis
Novicius. Nosti
intrasset, quod
si 11011 is , qui e0s
Quid plura ?
sunt ambo.
transierunt ambo , Damiatam mortui
Quibus defunctis , cum allno eodem Dominus provinciam
terribiliter, ut supra dictum est, plagassetj et eausa plagae
populum lateret , matronae cuidam valde religiosae , Domino ieiuniis,
orationibus , vigiliis et eleemosynis servienti , lnaterterae videlicet
domini W icboldi Abbatis sancti Bernardi , beata Dei Gelletrix ,
lacrimis eius mota populique lniserta , apparells sic ait: Propter
illiuriam lllii mei in sacralnentum corporis eius factam , submersa
est Frisia , et adhuc arnplius plagabitur, si condigna poellitentia
llon fuerit subsecuta. Ex quibus verbis colligitur, quod 11011 solum
pugilis j sed communibus populi peccatis exigentibus
Moxque adiecit mater misericordiae: Leva oculos tuos contra mare.
Quod cum fecisset, contemglata est pixidem a pugile percussam ,
hoc evellerit.
40 DE XRONIEK vAx HET KLOOSTER ADUARD.
tiam venerabili Sacramento factam in domo cuiusdam
in summitate fluctuum natantem.
masset, ut posset cognosci j ait : Ecce corpus fllii mei. ln loco
enim ubi dispersum est , aedificanda est ecclesia, et debet ei tanta
exhiberi reverentia , quomodo sepulchro Dominico. Hoc etiam
Quae cum in tantum approxinoveris,
quod
pugil , eo quod sine contritione obierit , sepultus est in inferno;
ambo mortuisuntj pugil scilicet et sacerdos. Sed
sacerdos vero adhuc tenetur in purgatorio.
Theodericus Prior de Yesse, eundem pugilem, quantum ad signa
exterioraj cum proficisceretur, satis magnum habuisse contritionem;
sed credendum est beatae Dei Genetrici. Hac visione cognita,
Retulit tamen nobis
dominus Theodericus Episcopus Monasteriensis , ad cuius Dioecesim
maxima pars Frisiae pertinet, missis litteris suis per Ydidam sancti
Bernardi cellerarium , sicut nobis ipse retulit, solemnem provillcialibus
poenitentiam iniunxit. Quod autem insufûciens fuerit ,
ex hoc probatur, quod anno praeterito denuo punita est Frisia,
m ultis millibus per aquarium inundationes submersis. Matrona
quaedam praedives ex praedicti pugilis domo ecclesiam aedificavit.
Ex his
hominum salutem beata Virgo Maria, cui tanta cura exstitit de
poenitentia-'' Uit dit verhaal heeft de kroniek het begin , de geschiedellis
der overstrooming , woordelijk overgellomen. Het overlge
is sterk opmerkelijke afwijking is deze , dat il1 de
kroniek het verhaal , dat de golven bijna tot Keulen waren doorgedrongen
, wordt toegeschreven aall de tante van abt W igboldus,
terwijl het bij Caesarius eenvoudig een gerucht is.
bekort. Een
De genoemde
quae dicta sullt considerare potes , quam sollicita sit circa
tante is bij dezen evenwel de rijke dame, die de oorzaak van alle
ongevallen ontdekt en tell slotte aan Maria een kerk wijdt. Waarschjnlijk
heeft de kroniek door al te groote beknoptheid hiar twee
zaken verward. Dat zij een zelfstandige overlevering volgt, is
ollwaarschijnlijk : daarvocr is de navolgillg van Caesarius te duidelijk.
Catsarius en dus o0k de kroniek plaatserl den vloed in 1Ql8 (l6
Jalluari, S. Marcellus) , waarschijnlijk met gebruik van den Maria
Boodschapstjl. Wallt dat zij in lQ19 moet ztn voorgevallen , is
bewezen door Wijbrands (De abdj Bloemhol te Wittewierum, Q00
v1g.). Aan twee overstroomillgen (1Ql8 en 1Ql9)j zooals Nallninga
Uitterdijk wi1 (Geschiedenis der abdij te Aduard, 9 vlg.), behoeft
men niet te denken : de twee stijlen verklaren , zooals Mellco zelf
trouwens al aangeeft, voldoende da verwarring. Eigenaardig is hetj
dat Emo van de geschiedenis &an dell pugil niets weet: Caesarius
is de eerste en eenige zegsman. In een charter :an 5 Mei 1QQ8
komt 6en Godescalcus pugil voor (Oûrkondenboek n0. 8% uit Emo). -
Een andere beschimping van het H. Sacrament, nog we1 door een
Frieschen priester gepleegd, vermeldt Caesarius, Dist. IX cap. LV.
DE KROXIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 41
Frisonis ebriosi nomine Pugil 1) , ubi nunc monasterium
W ytwert S) situm est , multas provinciarum
terras occupavit , villas integras delevit , ecclesias
lapideas evertit , tantam extinguens hominum multitudinem
ut summa centum milia transcenderet. Ita
enim exaltati sunt :uctus ejus , ut turrium altitudines
operire viderentur et prncella procellam impellens
generale diluvium imminere videretur 3). Et uni
devotissime matrone , matertere scilicet domini W igboldi
abbatis , revelatum fuit iuctus usque Coloniam
pervenissent , si n0n Maria mater Dei intervenisset.
Ecce irreverentia venerabili Sacramento facta quanta
1) Ongetwijfeld is Caesarius juister, waar hij pugil als appellativum
opvat.
Q) Er zijn in de Ommelanden twee dorpen van dezell naam #
ééll tell Z. 0. van Psquert, één ten Z. 0. van âppingedam. Bij
llet eerste lag een komlnanderij der orde van St. Jan, bij het
tweede had de
grallgium.
de eerstgenoernde kommanderij.
kommanderij derzelfde orde van Oosterwierum eell
De kroniek bedeelt ûllgetwijfeld met het monasterium
Het is mogelijk , dat deze kûmmanderij
omstreeks 1Q20 is gesticht - il1 1:39 bestond zij blijkens
het charter Oorkondenboek 110. 97 - , maar nergens wordt de
stichtillg in verballd gebracht met den door onze kroniek vermeldell
gruwel der Sacramentsonteering.
weest , die onzen vijftiende-eeuwer ter oore kwarn en die hij aan
Caesarius' verhaal toevoegde. Ik ben het dan ook volkolnell eens
Mogelijk is lzet een traditie gemet
den lleer B. P. Velthuysen , waar hij waarschijnlijk maakt ,
dat het bewuste feit lliet te W ïtwert is gepleegd el1 geen verband
houdt met de stichting der kommanderij (Archief voor de geschiedenis
#an het Aartsbisdom Utrecht j XXVI , l v1g.). Maar
nOg
Hasselt is
minder waarschijnlijk is zeker zijn onderstelling, dat het te
voorgevallell. Daarvoor is zelfs geen later getuigenis
vool'handen. lk
Aall het geheele verhaal. W aar Emo niets van de schanddadell
vatl dell kampvechter weet , hoewel ze onder zijll oogen zoudell
zelfs verder en betwijlel de histprische ga juistheid
moeten zijll voorgevallell, daar komt het gezag van een lichtgeloovig
causeur als Caesarius in het geheel niet in aallmerking.
Terecht heeft dall o0k de lleer Jall Kalf de muurschildering in
de kerk te W esterwytwert lliet in verband gebracht met onzen
pugil. (Vg1. Gron. Volksalmanak 1899 blz. 95 :1g.).
3) Et prncella - videretur ontbreekt in de jongere handschriften,
42 DE KRONIFK YAN HET KLOOBTER ADUARD.
severitate punitur.
terium Schole
lste W igboldus fundavit monas-
Eliam nostram , que alias
Yle dicitur,
Hic etiam posuit fundamentum ecclesie nostre et
claustri , in sumnla paupertate aggressus opus anno
creationis sue XXIlI , videlicet anno Domini MOOXIu,
per manus cuiusdam conversi ad similitudinem ecclesie
Clarevallensis, quam Sanctus Bernardus pater noster
edifcari fecit 2). Fuerat siquidem idem conversus
Dei, primam
trans Emesam anno creationis sue X1lI 1).
1) 1Q28, vg1 over het klooster Ihlo : Suurj Geschichte der ehemaligen
Klöster in der Provinz Ostfriesland , 40 vlg. De daar aangevoerde
argumentell , dat dit klooster een stichting z0u zijn van
Bloemkamp , schijnen mij van weinig gewicht. Ollgetwijfeld heeft
de schrijver onzer krouiek de bewijzen van zijn bewerillg in het
archief gevonden ; bovendien wist men 00k zonder schriftelijke bewjzen
zeer goed, welke de dochtel kloosters waren , aangezien er
steeds betrekkingen tusschen moeder en dochter bleven bestaan.
2) Emmius, die Aduard wel verwoest , maar nog lallg niet met
den grond gelijk gemaakt heeft gekend , beschrijft de kerk aldus :
Operis sane substructio admirabilis non solum magnitudine, sed
etiam arte ac speciej spectabili et praecelso fornice, et super
eum fastigiato tecto clausa , subnixa columnis ingentibus XVIll ,
porrecta in longitudinem ad passus L, lata passus XV, dein transverso
quoque aedificio, qua media longitudo, ampliata in modum
crucis , fastigii altitudine pari , in longum patente passus XXV, in
latu na
praeter
passus
has dimidiata utroque il1 aedis latere non
XIV, in quoaliae etiam columllae similes VIII. Et
paucae numero ,
sublimis structurae parietes , quibus fornix incumbit, sustinentes.
Ara
ntiuoribus teretibus un0 lapide excisis , binis et binis ) numero XII.
summa , in cella fani intima semicirculari, cincta columnis
quibus cellae interioris tergum clauditurj modico inter aram et
columnas relicto intervallo : cellamque ipsam exterius forma eadem
ambientia , sacella XI cum aris totidem : cuncta intus supra fidem
sunaptuoso operenitentia. Et haec aedes in latere alterius, eadem
in area exstrllcta , quae etiam llunc cum hac majore superest ,
qua ante dedicatam hanc coenobitae et tota vicinia sunt usi.''
(Rerum Frisicarum Historia XI , 164). Het zou zeker een dankbare
arbeid zijn j met behulp van de gegevens van de kroniek en van
Emmius de kerk van âduard ten minste weer op papier op te
bouwen. Mogen wij dit onderwerp onder de aandacht brengen
van onzen rijksbouwmeester, den Heer Peters , die reeds zooveel
Ypor de bouwkundige geschiedenis van Stad en Lande heeft yedaan )
DE KROXIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 43
missus ad Olaralnvallem cum filio suo ob huiusmodi
causam ut illam consideraret. Dicebatur enim artifciosissime
facta.
sepulturam in
Quapropter meruit idem conversus
ecclesia , quod nulli abbati usque in
presens concessum est nisi episcopis. lacet autem
sepultus in introitu ecclesie partis occidentalisj habens
petram sepulchro suû superpositam 1). Hic etiam
abbas gloriosum nostrum Richardumj natione Anglicum
vere magistrum et sanctum, ad professionem suscepit
eique primus pater extitit. E0 tempore magna hic
viguit religio. Nam ut fertur, nonnulli eorum tante
simplicitatis fuere, ut nonnunquam super solares radios
cucullas suspenderent arbitrantes perticam esse S).
Unde fama sancte
diiusa multis huius
conversationis
vite fallacias
eorum longe lateque
penitus declinandi
1) AG 1. B heeft hier ill margine: jyllic abbas fundavit monasterium
Scholae Dei primam filiam nostram anno suo 13. Cujus
fundationis causa fuit Abbas de Meerhuysen.'' Deze bijvoeging , een
vermeerderde herhaling van wat reeds vroeger hierover was gezegd,
is natuurlijk 0ok door de jongere handschriften overgenomen.
Meerhuizen was een nonnenklooster tusschen Auric: en Esens.
(Vg1. Suur t. a. p. 46 vlg.). Het is in denzelfden tijd a1s lhlo gesticht ,
xqaar bleef altijd van geringe beteekenis. Onwaarschijnlijk is het,
dat de abt van dit klooster de bewerker van de stichting van lhlo
zoll zijn geweest. Het omgekeerde is veel waarschijnlijker. Ik
werp ten slotte de vraag Op , of het volgellde bericht op Meerhuizen
kan slaan j zonder haar te kunnen beantwoorden. ll1 1Qt9 werd
op het Generaalkapittel der orde het volgende besloten : jjpetitio
abbatis nigri de Marasa (Merusa 2) in Frisia de abbatia sua incorporanda
ordini exauditur, ita tamen , quod diocesani voluntas
interveniat super h0c et assensus. Porro abbati de S. Bernardo
(d. i. Aduard) conceditur, ut eam sibi assumat in flliam lege
expressa superius ûbservata.'' (Statuta capituli generalis ordinis
Cisterciensis , bij Winter, Die Cistercienser des nordöstliche Deutschlands
III , Qt4).
Q) In de lzde en l3de eeuw komt il1 de Friesche
geloof aan de wondergave om zijn
te kunnen ophangell meer dan eens voor. Vgl. W ybrands, Gesta
ahbatum Orti Sallcti Marie, blz. X, XlI lloot 2.
gouwen het
kleederen aan een zonnestraal
44 pE KRONIEK vAN HET KLOOBTER ADUARD.
incentivum prebuit. Quorum Sanctus Emanuel 1) ,
episcopus Cremonensis et comes, de Italia veniens unus
fuit. Obiit autem iste abbas anno Domini MOOXLII
altera die Agathe virginis et martyris et in capitul:
nostro sepultus 2).
EYLwARDUS ABBAS qvwRTvs.
quoque mortuo successit dominus Bylwardus
abbas quartus, qui septimanis ,
valde in edifcio hujus ecclesie laborans , adjutus
ducentorum auxilio conversarum ) cunctis rite pro
diversitate operum dispositis atque ordinatis. Sed
n0n minuspr: debita observantia regularis discipline
erectione sollicitus. Sed et h0c
rexit XlI annis et XV
quam parietum
mirabile quia lapides n0n portabantur ad structuram
nec vehebantur , sed conversi in ordine stantes in
loco quo cocta fuerant projiciebant a primo usque ad
ultimum et ille ultimus juxta ecclesie structuram
deponebat 3). Obiit autem quinto kalendas Junii 1) ,
Huic
1) Vgl. over Richardus de Busto en Emanuel van Cremona : Van
Heussen j Historia Episcopatus Groningensis , 43 vlg. Nanni% a
Uitterdijkj De abdij Aduard , blz. 11, 14, 18 vlg. Q& vlg. ell over
Richardus de achter de kroniek door Koppius uitgegeven Yita
beati Richardi.
Q) 6 Februari 1Q4Q. Deze abt Wigboldus moet de niet bij name
genoemde kloosteroverste zijn , aan wien paus Honorius III den
16 December lQ20 met zijn ambtgenooten van Norden en Feldwerd
opdroeg den vrede in de gouwen Federga en Hineta te herstellen.
(oorkondenboek no. 65). Hij moet het ook zijn, die met de abtell
van Bloemhof en Rottum op een in lQQ5 te Luik belegde vergadering
is verschellen , waar over den bisschop vau Munster z0u worden
gericht. (Emo en Menko, uitg. Feith en Acker Stratingh blz. 114).
3) Ditzelfde verhaal komt ook voor bij de stichting van het
klooster ter Apel. ln later tijd bezat Aduard een eigen steenbakkerij
te Legemeeden 9 op ongeveer Q0 à Q5 minuten afstands. Of deze
onder Eylwardus reeds bestond, is ollzeker,
4)28 Mei 1:54.
DE KRONIEK VAN IIET KLOOSTER ADUAIID. 4$
centum quasi pater monachorum ad laudem Dei ,
qui est benedictus in secula. 1)
EGBERTUS ABBAS QUINTUS.
Post Eylwardum prefuit venerabilis vir Egbertus,
qui anno ejus secundo consecrari fecit XV altaria ,
XV1 anno post inchoationem ecclesie. Huic predixit
sanctus Richardus noster, quod futurus esset abbas
sed n0n diu
tribus annis prefuit.
viveretj sicut contigit
Et obiit VII
1quia tantum
Idus Junii 2) in
senectute bona , n0n minus virtutum quam plenus
dieru na.
EPPO ABBAS sExTus.
quoque mortuo prefuit dominus Eppo , abbas
sextus loci istius, quinque annis minus XV septimanis.
Hic fundavit monasterium sanctimonialium
anno creationis primo,
MCCLVIII 4), et abbatiam iliam nostram secundam
anno ejus secundo ad Sanctum Benedictum in Menterna
in Assen 3)y
anno vero incarnationis domini
H0c
t) Deze abt komt zonder naam voor in Oorkondellboek 110. 104
(Q8 September 1Q45 over het patronaatrecht van Stedum) en no.
l14 (Q0 October 1Q50, waarbij de elect Hendrik vall Vianden aan
den pastoor van Anloo schrijft , dat hij abt en convent van Aduard
verlof heeft gegeven om in al zijn landen, inzonflerheid te Groningen,
handel te drijven). In lQ5Q teekent Eylwardus abbas a1s getuige
de keuren van Hunsingoo , t. a. p. no. 118.
Q) 7 Juni 1Q57. Juist op dezen dag kende paus Alexander IV
aan Aduard de kerk van Stedum toe. (oorkondenboek no. lQ5).
3) B heeft hier in margine: ?,campo Sancte Marie'', wat de jongere
HSS. hebben overgenomen.
4) Letterlijk genomen is dit onjuist. In lQQ8 stichttell de Drenten
een klooster te Ane a1s zoenofl'er voor den op die plaats il1 lQQ7
door hen gedooden bisschop otto lI. Dit klooster is omstreeks
1Q58 naar Assen verplaatst. Vgl. Magnin , De voormalige kloosters
in Brenthe , 164 vlg.
46 DE KR0xIBk vAx HE: KLUOSTER ADUARD.
alias Termunt 1). lpso autem 1ie translationis Benedicti
emissus est Eltatus abbas cum XlI fratribus, quorum
nomina sunt hec : frater Eppo de Menterwalt oriundus,
1) In Menterna aliaq Termunt is in A.G I doprgehaald en in
margine vervangen door: in Menterwalt sive in Campis Silvae.
B el1 alle alldere HSS. missen deze glosse , die waarschijnlijk uit
het verdere bericht omtrellt de verplaatsing van het klooster is
Overgenomell.
betering onjuist.
Mellterwold en eell allder Menterne of Termunten. Dit laatste is
Zie ik goed , dan is de tekst hier juist en de ver-
Men moet onderscheiden eell Cistercienser-klooster
volgens onze kroniek , die op
wordt , gesticht in 1Q58 en
klooster Menterwold is
dit punt door lliets weersprûkell
van uit Aduard bevolkt. 'W anneer het
gesticht , is onbekend. Maar het bestond
reeds il1 lQ47. Wij vinden toch in de Statuta capituli generalis
ordinis Cisterciensis op het jaar 1Q47 : rylllspectis loci de Montrevalt
in Frisia , in quo
monialium gex ntesj qui volunt incerporari ordini et ab vicem
separari j ita quod fiant duae abbatiaej una monachorum et altera
monialium , de Claro Campo et de Schola Dei abbatibus committitur,
ut ad locum etc-, et sint flliae sancti Bernardi in Frisia'' (d. i.
Aduard). (W interj Die Cistercienser der nordöstlichen Deutschland
1II , blz. Q24). De in den tekst genoemde broeder Eppo kwam
van daar: het is echter ook mogeljk , dat deze eenvoudig uit het
landschap Mellterwold (het W old-oldambt) afltomstig was. Ik
vind het eerste het waarschijnlijkst : er is toch niet de minste
reden om alleen van dezen Eppo op te geA'en, vanwaar hij geboortig
was , terwijl het noodig was te vermelden , dat hij uit een
ander klooster dall Aduard kwam. Dit klooster Menterwold , dat
in de buurt van Midwolde in het Oldambt lag en waarvpll nog
de grondslagen bewaard zijn, is in 1Q99 verplaatst naar Menterne
of Termunt , of liever het is er mede vereenigd, wat o0k blijkells
de Aduarder kroniek meer voorkwam. W at de reden van het
t0t sunt monachi quot m ulieres habitum
verlaten van Menterwold is geweest , bldkt niet. Dat herhaalde
overstroomingen van den Dollard de oorzaak van den olldergang der
abdij zijn geweest, zooals de kroniek vermeldt en Stratingh en
Venema (De Dûllard, blz. 41 vlg-; het jaartal 1399 aldaar is onjuist)
op haar gezag aallnemen , is onwaarschijnlijk. Prof. Blok (Gron.
Volksalmanak van 1890 , blz. 36 vlg.) heeft bewezen , dat de Dollard
eerst in de 15de eeuw zijn grooten omvang heeft gekregen en eerst
toen voor de plaats , waar het klooster Menterwold had gelegen ,
gevaarlijk begon te worden. Het vlak bij Menterwold gelegen
nonnenklooster der Grijze-vrouwen liep toetl nog zelfs geen gevaar.
Mogelijk is Mellterwold il1 1Q99 door armoede, ollderlinge verdeeldbE
KRONIEK VAN HET K LOOSTER ADPARD. 41
frater Tytardus , frater Hayko , frater W igbolzus ,
frater Hylcko supprior, frater Iludolphus cellerarius
major, frater Heyko succentor, frater Syardus prior,
frater Fredeburnus vestiarius t frater Embeko cantor,
frater Rodolphus magister noviciorum , frater Sicco
diaconus. Nomina autem conversorum scripta sunt
in libro vitae. Item anno domini MC00 minus un0
translatus est conventus de M enterwalt sive de
Campis Silve ad locum , qui dicitur ad Sanctum
Benedictum in Menterna, in festo Sancti Stephani
pape et martyris, sepultis priori
fundatione in quadam capella Oampis Silve, jam sub
aquis Dullardi salsissimis. Longo post tempore dominus
Boyngus abbas XVII illius monasterii reformavit n0n
soluna ipsum monasterium in temporalibus , verum
etiam totam Frisiam in spiritualibus , eo quod esset
visitator et commissarius tocius provincie auctoritate
tribus abbatibus in
capituli
larium
generalis. Et monasterium canonicorum reguin
Sybekeloe fecit monasterium ordinis nostri.
Et monasterium monialium in Yesse , quod fuit sub
nostra visitatione, ordinavit ut esset sub regimine et
visitatione de Sibbekeloe, volens eis prestare gratiam
ut et ipsi aliquam haberent fliationem l). Et hic
venerabilis pater abbas dominus Eppo obiit anno
Domini MOOLXII ipso die Albini episcopi 2).
heid of waardoor dan ook verlaten , niet ter wille van overstroomingen.
:an mr. J. A. Feith mijn harteljken dank voor de
bereidwilligheid, waarmede hij mij het notulenboek van het Historiscll
Genootschap te Groningen afstond , waar deze zaak in den
breede is besproken (vgl. Historische Avonden , blz. 14). Na toetsing
der daar te boek gestelde uiteenloopellde gevoelens
t0t bovenstaand resultaat gekomen.
1) Vgl. over abt Boyngus de illleiding boven blz. 10, het daar
aangehaalde artikel van Reitsma en van denzelfde, De abdd Essen
il1 den Gron. Volksalmanak voor 1890 , blz. 7Q vlg.
Q) QQ Julli 1Q6Q.
bell ik
48 DE KRONIBK YAN éET KLOOdTER ADUARD.
GEVKO ABBAS VII.
Post Rpponem electus est dominus Geyko abbas
septimus hujus monasterii, qui rexit quasi sex annis
et resignavit parvoque post tempore. Obiit sicut illi
predictunz
ipse prius
voluerit vite ipsius
fuerat a Sahcto
oculos clauserat 1).
Richardi
Richardo prefato , cujus
Si quis autem scire
sanctitatem , insuper et
miracula, que Dominus per quam
post mortem operari dignatus est, legat tabulam
imagine ipsius depictam metro prosaque conscriptam
et inveniet luce clarius eundem (quum longum est
eum tam in vita
hic
exemplar perfectissimum
mediocriter eruditum.
omnia inserere) in omnibus tocius sanctitatis
et in omni facultate non
Legerat quippe
ante conversionem suam. Obiit autem,
ginta et eo amplius hic in monasterio
noctuque in omni humilitate servivit, senex et plenus
dierum anno Domini MOOLXVI. Cujus corpus ante
introitum ecclesie juxta imaginem beate Yirginis est
Parisiis publice
postquam tri-
Domino die
sepultum .
lari in
Et postmodum ossa ejus in domo capitualtari
pro reliquiis ipso honorifce collocata
sunt 2). Et item dedicata est sub eodem venerabili
patre Geycone ecclesia nostra ad Sanctum Bernardum
in Adwerth anno Domini MOCLXIII et majus altare
cum quinque altaribus. Emit preterea predia graugie
B heeft hier in margine
voeging:
quod essellt futuri abbates et quod neuter esset habiturus gratiam
fratrum, sicut etiam contigit ,'' wat door alle jongere HSS. is overgellomen.
De kroniek vermeldt, dat Richard aall Egbertus en Geyko
den abtsstaf had voorspeld, maar dat zij spoedig daarop zouden
sterven.
Siquidem iste S. Richardus praedixerat duobus monachis,
Van Egbertus wordt niet vermeld , dat hij bij de monniken
11iet in aanzien was: Geïko deed afstand , maar zijn spoedig daarop
agnevdoelrged er eddeonad vozoar1 zoijpn ztwearkutget roefd eonu dbeerhdoemf t wteij zweno rj dezno ndgerz ocdhat .een
Q) Vgl. over Richardus de Busto, Van Heussen j Historia episcopatus
Groningensis , blz. 43 vlg.
1) AG 1. de N'olkomen overbodige toe1)
E KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARI).
in Everswolt 1) a communitate civium in Zwtlaren.
0uigrangie postmodum episcopus Q)
nove capelle propter amenitatem loci nomen Hortus
Sancti Bernardi imposuitj conferens XL dies indulgenciarum
ita locum nominantibus 3). Obiit
profesto Viti martyris 4) anno Domini
postremo in
MCOLXVIII.
in dedicatione
EGGARDUS ABBAS ocTwvgs.
Mortuo Geycone electus est Eggardus abbas octavus,
qui rexit conventum suum XIX annis. Hic anno
su0 primo dormitorium monachorum eziflcari fecit.
Qu0
Fecit
consummato abbaciam
praeterea
quoque
fundi lavachrum eneum ante refecnoviter
construxit.
torium, quo fratres manus abluerent antequam altare
vel mensam accederent. In quo lavachro Romana
littera hi versus reperiuntur conscripti :
Sordes mentales magis ablue quam manuales.
Infciunt tales quia plus quam materiales.
Hoc n0n carnales sapiunt sed spirituales 5).
1) Dat Everswolt de streelt is , waar nu Zuidlaarderveen e)1 Annerveen
liggen , is bewezen door mr. S. Gratama in Historische
Avonden. Bundel uitgegeven door het Ilistorisch Genootschap te
Groningen , blz. Q95 Vlg. In 1262 verltochtell de ingezetenell vall
Zuitllaren aall de abdij van Aduard de vellen el1 weidell , aan de
Hunze tusschen Gronesbeke el1 Prurnesleke gelegen (Oorkondenboek
110. 131). Twee jaren daarlla sloten de beide partijen een nadere
overeenkomst over de vellen en weiden tusschen Gronesbeke en
over de were Prumesleke, deel eener marke)
bij Everdeswolde en
laardermeer (t. a. p. 110. 135). Naar aanleiding van de afwatering
dezer bezittingen kreeg Aduard later moeilijkheden met de in>-
zetenen van Osterwalda en Gha (het Goorecht), die den 8 April 1285
werdenbijgelegd (t. a. p. 110. 168). Het klooster heeft deze bezittingel),
zooals uit het vervolg der krolliek blijkt , tot het einde t0e behoudell.
Q) Natullrlijk de bisschop van Utrecht, waarûnder Drenthe ressorteerde.
3) Sic. Schrijflbut voor A'isitalltibus f? Ygl. echter blz. 56.
4) 14 Juni 1268.
5) Vgl. mr. J. A . Feith in Gron. Volksalmanak voor 1892, blz. Q16.
(het ongesclleiden
het vischrecht van Gronesbeke t0t aan het Zuid-
Bijdr. en Meded. XXIII. 4
50 DE KROXIEK vAN HET KLOOSTER ADUARD.
Hic eciam erexit crucem in choro conversorum
cum maximis reliquiis , que fertur locuta ad quendam
conversum , dum nimis aëigeretur, inquiens se multo
maiora perpessum quam ipse pateretur in temptacionibus
j ut eum ab eterna morte eriperet. Tandem ipso
die Ambrosii 1) obiit anno Domini MCCLXXXVII 2).
HEREBRAXDUS ZBBAS xoxvs.
Quo defuncto dominus Herebrandus abbas nonus
rexit quatuor annis , de qu0 nihil constat nec aliquid
annotacione dignum repperitur, quamvis laudabiliter
prefuisse minime dubitatur. Obiit autem anno Domini
MOOXCI tertio nonis Decembris 3) et in capitulo
nostro sepultus.
RIPPERTUS ABBAS DEclMrs.
Rippertus abbas decimus rexit
uno anno minus octo septimanis. H ic vir vite venerabilis
atque per omnia laudabilis fuit. Consummatusque
in brevi (ut scribitur) , explevit tempora
multa et intempestiva morte
proposuit , que suis posteris
autem altera die Mauritii sociorumque
Domini MOOX0I1
preventus , plura m ente
facienda reliquit. Obiit
*
OJVS anllo
1).
Post hunc dominus
1) 4 April lQ87.
Q) Den 18 Maart 1Q76 deden eenige abten en andere geestelijken
uitspraak in een geschil over kerkelijke boeten en inkomsten
tusschen bisschop Everhard van Munster en de vier Friesche landen
&an zijn diocees. onder deze is Etggardus) de Sancto Bernardo
(Oorkondenboek no. 147*1. Verder verklaren Etggardus) abbas
monasterii in Aduwart en zijn klooster met den bisschop vall
Munster eenig goed te hebben geruild (Q5 November 1Q81, t. a. p.
110. 155).
3) 3 December 1Q9! .
4) Q3 September lQ9Q.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 51
ALBERTUS ABBAS nxoxclxgs.
Post istum vero dominus Albertus abbas undecimus
prefuit tantum XlI1 septimanis. De isto fertur, quod
etiam miraculis claruit
portam sanavit.
Schola Dei monasterio
itus ejus quedam
extasin rapiebatur, sicut nonnunquam
cum multa secreta panderentur in visione Domini ,
cepit eciam sciscitare de isto domino abbate in
Adwerth. Cui mox divinitus responsum est: Quid
de illo interrogasj qui hodie celestibus civibus aliunctus
; nam leprosum quendam ante
Preterea de eodem reperitur in
scriptum, quod
sanctim onialis in
tempore trans-
Meerhusem 1) in
solebat. Oui
coronam suorum recepit meritorum ? Que m0x suscipiens
vidit illum in choro angelorum exultantem. Et
post pusillum venit fama ,
et rectus corde Obisset,
Januarii , h0c est altera
anno qu0 suus predecessor
quod dominus iste iustus
scilicet decimo Kalendas
die Thome apostoli eodem
obierat 2).
HExRlcus PRIMUS ABBAS X1I.
Tunc post istum
coronatum H enricus
annis. H ic
in regno celorum absque dubio
abbas duodecimus circiter novem
magnum in:rmitorium extruxit mottachorum
cum capella sua et altari anno ohristi
MOOXOVII. Unde hi versus sequentes parieti ejus
reperiuntur inscripti :
Abbas H enricus , virtutum verus amicus ,
H anc infrmorum fecit cellam monachorum ,
Ad laudem Ohristi , pia virgo, quem genuisti,
Semper et ad sancti Bernardi seu Benedicti.
1) Vgl. over Schola Dei , Ihl0 en Meerhusell bovell blz. 40.
Q) 03 December 1Q92. B. heeft hier in margine : jjDicitur autem
quod primo fuit abbas Scholae Dei et inde electus slt''? wat door
alle jongere halldschriftell is overgenomen. Suur, Geschichte der
ehemaligen Klöster der Provitlz Ostfriesland , blz. 40 v1g vermeldt
dezen abt ollder Ihlo niet.
4*
52 ou xltoxll:lt vwx Ilil'r xlueosrsR AtluwRo.
Que quidem capella consecrata est ab antistite magnifco
domino Emanuele, Dei gratia episcopo Cremonensi
et comiteac juris utriusque doctore 1). Qui Emanuel
procurantibus emulis propter parcialitates Italie cum
amicis expulsus a civitate sua et patria , solo amore
justitie exiens de terra sua, venit ad monasterium
nostrum Adwerdense, tunc religione et personis potentissimum
, in qu0 tribus annis humanissime tractatus
est. Qui ductus ad orationem , locum sepulture baculo
designavit dicens : pHec requies mea in seculum seculi,
hic habitabo, quoniam elegi eam-'' Et in eodem loco
sepultus est, habens petram imagine su0 insculptam
h0c quoque epitaphium continentem : sllic jacet Emanuel,
Dei gratia Episcopus et comes Cremonensis ,
juris utriusque professor , qui obiit anno Domini
MCOXOYIII ipso die Remigii episcopi et confessoris
2). Cujus anima per misericordiam Dei requiescat
1) Nanninga Uitterdijk heeft (Gesch. der voormalige
Bernardijnen te Aduard Q5 v1g.) reeds er op gewezen , dat
nologie van Emanuel in onze kroniek geheel
W igbold (1Q16 124Q) moet hij in de abdij zijn gekomell, dus op
zijn laatst in IQ4Q. Hij sterft in 1298. Toch zegt de kroniek boven ,
dat hij ,,tribus annis'' in Aduard heeft gewoond. Waarscbijnlijk
abdij der
de chroin
de war is. Onder
moet hier triginta wordell gelezell , maar zelfs dan komt men n0g
slechts tot 1Q68 : immers het sterfjaar staat Yast. Maar vanwaar
dan de bepaalde mededeeling , dat hij onder Wigbold te Aduard
aankwam z verwarring met de namen kan niet worden aangenomen
; in 1Q68 stierf Geyko en werd Eggardus abt , wat geen
verwisseling met W igboldus kon veroorzaken. Maar aan den anderen
kant moet Emanuel , z00 hij
Een
van votll* 1Q4Q tût 1298 i11 de
abdij heeft vertoefd , na in Italië reeds bisschop te zijn geweest ,
zeer oud zijn geworden. Stel zij n geboortejaar op -h lQl0, dan
kan hij volgens het kanoniek recht lliet voor
Cremona zijn geweest , terwijl hij vôôr lQ4Q
Stelt men zijn gebûortejaar + lQ00 , dall wordt alles waarschijnlijker,
maar een leeftljd van -90 jaar mag men toch ook niet zon-
+ foio-Lsschop van
in Aduard reeds was.
der nadere aallwijzing aannemen. Dit punt eischt nog nader ondcrzoek.
Mogelijk daagt uit Italië zelve het licht.
2) l October 1Q98.
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 53
@ ln pace. Amen.'' Cujus meritis plurima miracula facta
sunt etc. l). Sed redeundo ad venerabilem dominum
Henricum abbatem , scire convenit quod miraculum
maximum , de quo in passione Sancte Barbare legitur,
scilicet quod captlt cujusdam amputatum sibi loquebatur
et ad corpus
beatissime Barbare
repositum conûtebatur m eritis
precibusque S) , dum cum duobus
abbatibus - videlicet abbate ze Olarocampo et FlOridocampo
- ad capitulum pergeret generale 3). Obiit
altera die Albini episcopi anno Domini MO00l 1).
EYBOLDUS ABBAS DECIMUS TBRTIUS.
Eyboldus abbas XII post eum rexit quatunr annis
1) Vgl. over Emanuel van Cremolla Vall Heussen , Historia episcopatus
Groningensis blz. 41,.
Q) De
zollder
Heilige Barbara gold a1s schutspatrones tegen het sterven
absolutie. Bovendien wordt haar passie beschreven a1s een
onthoofding. Waarschijnlijk verklaren beide eigenaardigheden vereenigd
het verhaal der kroniek , waaromtrent in het leven der Heilige
niets is te vinden. Het is zeker onnoolig er op te wijzen , dat tle
bovenstaande zin nict goed loopt: de bedoeling is echter we1 duidelijk.
3) De Friesche abten behoefden het gelleraalkapittel der orde
slechts om de twee jaar bij te wonen. Zoo werd in 1198 , waarscllijnlijk
wel om den verrell afstand van hun kloosters van Citeaux
besloten. (y,Abbates de Frisia secundo anno ad capitulum veniant''.
Statuta capituli generalis ordinis Cisterciensis bij W inter , Die Cistercienser
des nordöstlichen Deutschland III , blz. Q68.) I)1 1266
werd hun zelfs toegestaan 0l'n de drie jaar om beurten te A'erschijnen
, ollder voorwaarde , dat van hen minstens twee zouden opkomen.
(yyA.bbatibus Frisiae conceditur auctoritate capituli generales
quod tertio allno vicissim veniallt ad capitulum generale , ita
tamen quod du0 ipsorum ad minus singulis annis venire personaliter
non Omittant'', 1. c. lll , blz. Q31.) Alaar in 13Q'1 werden zij weer
verplicht jaarlijks minstens twee abten te zenden (,,Et ideo abllatibus
de Dacia et Fl'isia sub depositionis poena illjungitur ut de qualibet
praedictarum provillciarum duo abbates velliallt quolibet anno ad
capitulum , alioquill colltra eorum colltellturn durius procedetllr'',
1. c. lIl , blz. Q76.)
4) Q3 Juni 1301. ollder dezen abt viel dus het geschil over de
erfenis van den Aduarder monllik Johannes Pluckrose voor. Ygl.
Qorkondenboek N0. Q03, Q07, Q11 j Q'13.
54 o: KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
minus sex septimanis. Iste dedicari fecit altare Undecim
milium virginum a domino W ydone episcopo
et monacho ordinis nostrl !). Obiit autem ipso die
Anthonii confessoris anno Domini MOOOV 2).
EYLARDUS ABBAS X11II.
Ipso vero saortuo Eylard us 1(1111 rexit 1(1(1111
annis et XXIIII septimanis. Temporibus cujus facta
est fames valida per omnes inferiores terras, ita ut
inopia plerique defcerent 3). Quod considerans benignus
pater ollam mire m agnitudinis conQari fecit
anno Domini MOOOXV, in
mentaria sive legumina
ne fame miserabiliter
qu0 olla quotidie pulpr0
pauperibus coquebantur,
interirent. In cujus rei testimonium
usque hodie reservatur et multis ostenditur 4).
Hic eciam erexit crucem in altari Sancti Bernardi ,
que m ultis claret
Item dedicari fecit
quod
Quam
dum
miraculisusque in hodiernum diem.
altare in in:rmitorio conversorum ,
aquilonem .
quidem domum conversi tempore intermedio ,
idem abbas pergeret ad capitulum generale, infra
modo translatum est in ecclesia ad
1) Guy vall Henegouwen , bisschop van Utrecht (1301-1317).
Eigenaardig is , dat dit altaar door dezen bisschop en niet door dien
van Munster, waaronder Aduard ressorteerde, werd gewijd. De
verklaring is mogelijk in het ,,monachus nostri ordinis'' te zoeken.
Bisscllop van Munster was in dezen tijd Otto lII (1301-1308).
Q) 17 Januari 1305. Het is dus Eyboldus , die in 130i mede
optrad als scheidsrechter in een geschil over tienden tusschen het
klooster Assen en Rotger &'an Eelde, schulte van Drente.
3) Emmius vermeldt op hct jaar 1315 een groote lzongersnood ,
maar mogelijk alleen op grond van onze kroniek.
4) Deze ketel bevond zich in Van Heussen's tijd nog in het Heilige
Geestgasthuis te Groningen , ten minste daar bevond zich een ketel ,
die voor den Aduarder van 1315 werd gehouden. Vgl. Historia episcopatus
Groningensis blz. 31. Thans is in genoernd gasthuis , zooa1s
mr. Feith mij welwillend inlichtte , geen spoor meer van een
ouden ketel te vlnden.
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD 55
sex ebdomades multosudore 1) fabricarunt. Negaverat
autem eis licentiam edihcandi antequam pergeret j
veritus magnitudinem sumptuum. Hic etiam venerabilis
pater monasterium sanctimonialium in Tribus
montibus 2), cum esset ordinis Sancti Benedicti et ad
extremam devenisset paupertatem et desolationem ,
sub cura sua suscepit. Obiit anno Domini MCCCXXIX
undecimo Kalendas Maii 3).
FREDERICUS ABBAS QUINTVS DECIMUS.
Fredericus abbas XY rexit XXl annis. Iste nobilis
capitaneusj natus juxta monasterium h0c ex domo
Gaykemannorum $), multas fecit elemosinas multaque
instituit de numero monachorum : conversorum, famulorum
et candelarum in ecclesia. M ultas reliquias
exaltavit et honeste collocavit precipue in cruce
deaurata, H ic dedicari fecit capellam animarum in
capitulo cum altari su0 et constituit , ut ibi semper
lampas ardeat.
propter m ulieres
Longawert 5) et
Capellamque juxta portam edifcavit
et pauperes , necnon capellam in
in Holmis 6) et ecclesiam in Me-
1) Multo sudore is zeker aannemelijker dan nullo sudore, dat
alle jongere handschriften hebben.
Q) Het klooster Trimunt bij Marum.
3) Ql April 13Q9. Dcn 11 Juli 1326 regelde dominus Elardus
dictus abbas in Aduwerth met eenige anderen de opvolging in het
redgerschap van Huizinge. (oorkondenboek n0 300.)
4) Het geslacht Gayckema of Gaaikinga is eeuwen lang in de
Ommelanden bekend. Eltetus Gaikinga komt in 1283 (Oorkondenboek
van Gron. no l6Q) en 1.285 (t. a. p. no 168) iu oorkollden
voor, Liudo Gaikinga in 1301 (t. a.
king abt Frederik tot deze heeren
p. no Ql0). In welke betrekheeft
gestaan , blijkt niet , ook
niet uit het door mr. H. 0. Feith uitgegeven Nobiliarium van
Coenders, blz. 43. Zie verder benedell onder Elbertus.
5) Langeweer , een kwartier ten Zuiden van Aduard. (Nannillga
Uitterdijk , De abdij Aduard, 34.)
6) Het refugium der abdij op het Munnekenholm te Gronillgen ,
waarover vgl.
1890, blz. 101 vlg.
mr. J. A. Feith in den Qron. Volksalmanak voor
56 DE KRONIEK vAN HET KLOOSTER ADUARD.
dis l). Ipse etiam fundavit anno Domini AICCOXL
monasterium sanctimonialium Parve Adwerth , cujus
novam ecclesiam
Annam vocavit ,
rium nominantibus XL dies indulgenciarum Q). Fuit
preterea Rome pro canonizatione Sancti Richardi
nostri et Sancti Emanuelis , de quibus supra mentio
facta est , sed nimietatem expensarum veritus, infecto
episcopus dedicans ad Sanctam
conferens omnibus sic illud monastenegocio
rediit. 0ui tunc summus pontifex pro labore
suo et honore brachium Sancte Margarite dedit, quod
impresentarium est in Medum 3) et a Ohristi fdelibus
summ a veneratione colitur. ltem eodem anno , quo
idem venerabilis dominusFredericus 1),videlicet anno
Domini MOOOL ipso die Felicis episcopi et martyris 5),
obierunt cum eo in peste 6) Alerdus prior cum
XLlIlI monachis, item conversi centum et XX. Sed
numerus aliorum
Qui omnes requiescant in pace.
pre multitudine scribi n0n poterat.
Amen 7).
1) Lagemeedcn
Q) Het klooster Klein-zkduard of St. Annen lag bij tell Boer.
Met Assen en Essen was dit cotlvellt het eenige Cisterciensernonnenklooster,
waarvan het hoofd den titel abdis voerde.
3) Lagemeeden.
4) Abt Frederik was in 1338 cell der scheidslieden in het geschil
tusschen de Friezen en de stad Groningen. (Oorkondellboek
nn 354.) O0k sloot hij in 1316 een overeenkomst met Groningen
oçer de verhouding van het kloosterhuis aldaar tot de stad. (0ork.
bij Aduard. Vgl. t. a. p.
no 385.)
5) 30 Augustus 1370.
6) Bedoeld is natuurlijk de Zwarte Dond , die in 1317 en v01-
gende jaren geheel Europa teisterde. - Zie over het merkwaardige
testament van Frederik , waarover de krolliek geheel zwijgt , belledell
onder Elbertus.
7) Il1 B. zijn hier twee bladen illgeschoven , waarop met een
alldere hand het volgende verhaal is geschreven : jjlltljus Frederici
tempore tanta fuit strages Frisorum, ut etiam religiosi quoque a'd
arma sumenda cogerelltur. Illa vero strages a comite Hollandiae
facta cûgnoscitur , ut patet ex scriptis. Hujus quoque Frederici
tempore est factum illud nobile passagium inter praelatos ac domiDE
KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD . 51
IIOPTATUS ABBAS XY1.
Post ipsum Hoptatus abbas XY1 rexit duobus
annis minus Octo septimanis. Hic Friso natus mtllta
cellos tam Frisiae qualn Drenthiae, il1 qu0 sumlna pax et collcordia
ftlit propter illcursum aliegenaruln gentiuln in Frisiam.
genses prolnisertlnt libertatem Frisorum contra quoscullque tueri
At Gronilldominos
et ob hollorem Frisorum murum sllae civitatis ab Ebbinga
porta illclusive Grollingellses destruxerullt funditus lleque ad turrim
proximuln ad occidelltaleln partem Buttrillgae portae etiam
inclusive cum ol-nnillus suis illtermediis , ut liglleus rnurus cuîn
portis ligneis
praeselltibus
laribus apud
il1 Adwert collservalltur cum sigillis terrarum Frisiae , Hullesrepararetur.
Et alia pltlra collcltlsa tunc fuerullt
omllibus praedictis superioribus spiritualibus et secu-
Selwert. Cujus telnporis literae apud S. Bernhardum
goviae, Fivelgoviae, Drentiae , Groningae, Fredewolt , Langewolt,
Hummersee et octo parûchiarum. Nam et antea saepe comites
Hollandiaq infesti Frisollibus) aliqualldo victores aliquando devicti
fuerunt , quia et comes Gulielmus in Frisia interemptus est. llic
in glacie durissima cum equo cecidit et a Frisonibus i11 uligille
et fossa lutis hinc inde obtectis occiditur inermis , Hollandorum
acie penitus prostrata A0 1Q55. Postea autem ao lQ7Q quidem
Lotharingiae dux nomine G'othofridus pugnavit cum Frisollibus
occidentalibus, assistente sibi Gulielmo Episcopo Trajectensi , et
obtenta victoria cum ingenti praeda Alcmariam intravit Qt10
audito Frisii Orientales cum illgenti exercitu llovem septimallis
Alcmariam obsederunt , sed Episcopo praefato evertente in subsidiuln
Ducis, obsessi octo millia Frisorum et
al1110 @ ItenA dux dominus
ultra perierunt bello
Frisiae
factus est :
Gothefredus utriusque
vero anno postea 1276 T heodoricus
llollandiae, comitis iqlorentii fllius, duo bella cum Frisonibus
hyerne in glacie durissima. Il1 primo bello 40,000 ,
53,000 Frisonum utriusque sexus ceciderullt , tam feminae quam
viri ; postea ad tempus aliquod sub dorninio Comitum llollalldiae
fuerullt usque ad allnum 1315. Tum Comes Hollalldiae W ilhelmus
a Frisonibus est interemptus et i11 Florido Campo sepultus.'' Dit
verhaal is natuurlijk door alle andere handschriften overgenomen.
llet zonderlinge van het slot behoeft nietllat-ler il1 het licht te worden
septimus Comes
gessit
in secundo
gesteld. Dat Godfried met dell Bult (+ 1076) en bisschop Willem
van Utrecht (+ 1076) il1 IQIQ gezamelijk de Westfl'iezen met
succes bevechtell is cven verrassend als dat Dirk VII (+ 1Q03)
in 1Q76 twee zu arc oorlogen met hen heeft gevoerd. Maar vanwaar
heeft, onze krolliek deze verhalen î
0pSP0rel1. Mij is geen
lk heb dat niet kunnen
l-lollandsche kroniek uit de 15de eeuw -
58 oE KRONIEK vàN HET KLOOSTER ADUARD.
bella cum suis conversisgessit. Qui quidem conversi
tunc pauciori numero remanserant t sed et ipsi pauci
libertatem Frisiae defensabant. Nam priscis temporibus
fere 00 conversos atque centum semper minus
un0 monachos regulariter vixisse, certa seniorum nostrorum
relatiane compertum est. Contigit aliquando
Groningenses prevaluisse contra conversos nostros.
Unde unus conversorum indignatus in crucem impegit,
que adhuc ante portam aquilonarem conservatur, et
statim corruens incurrit amenciam et tertia die expiravit.
ses magna
Invenitur etiam, quod propriam habuerunt monetam
Sed tandem nostriprevaluerunt et Groningendata
pecunia nobiscum confederati sunt 1).
in conventu2). Sed et rex Dacie Reynerus 3) peren
aan zulke moeten wij toch wel denken , voûral omdat in dien tijd
allerlei verwarde geschiedvezhalen de ronde beginnen te doen -
onder de oogen gekomen , waar ketterijen als de bovengenoemde zijn
te vinden Ik acht het waarschijnlijk, dat onze interpolator vroeger
wel eens in een Hollandsche kroniek had gelezcn en nu uit zijn
geheugen allerlei heeft neergeschreven j dat kant noch wal raakt.
1) Deze strijd el1 dit verbond met Groningen is uit andere
bronllen niet nader bekend. Vgl. Nanninga Uitterdijk, blz. 40.
Q) Dit is niet zeer waarschjnlijk. Vgl. Feith j Het muntrecht
der Ommelanden , 8.
3) Zoowel AG I en B a1s de jongere HSS. hebben hier ,,llacie''.
Van Heussen heeft daarvan waarschijnlijk ex lnera conjectura ,,rex
Daniae Regnerus'' , gemaakt , welke lezing Nanninga Uitterdijk
(Gesch. der abdij Aduard, blz. 40 v1g.) voor de juiste houdt, onder
opmerking trouwens , dat er in dezen tijd geen koning Regner
vall Denelnarken bestond. Dacia komt echter meer in de beteekenis
van Denemarkell voor: vgl. Gesta Abbatum Orti Sancte
Marie , uitg. door Wijbrands , blz. Q09 en dez., De abdij Bloemhof,
blz. Ql6 vlg. Maar wie is dan ,,rex Daciae Reynerus'' f? In dezen
tijd regeerde in Denemarken de bekende Waldemar 111. 0ok in
Denemarken zelf kon men mij niet veel verder inlichten. Dr. Birket
Smith , hoofdbibliothecaris der Koninklijke Bibliotheek te Kopenhagen
, schreef mij : y,llie v0n Ihnem cilierte Stelle aus dem Leben
des Abtes Hoptatus ist eigentlich ganz unverstândlich , weil ein
König oder Prinz Regllerus il1 Dâllem ark ganz unbekannt ist
ausser in dEr Sagenzeit.
Quellenwerke ) Scriptores
Doch habe ich in dem bekannten
reruna Danicarusa sRedii aevi t. 4p. 502.
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 59
cepta magnanimitatc
monasterii, silvam nobis
hodie Silva Monachorum
fratrtlm et sanctitate hujus
dedit in terrasua, que usque
dicitur , et phialam argen-
team nomine stlo insignitam. Sed et Hamburgenses
nobiscum confederati sunt. Similiter apud portum
que Staden dicitur, ubi omnes naute compelluntur
exactiones dare , nostri libere et sinealiqua exactione
transierunt , quemadmodum littere Stadensium , que
apud n0s sunt, optime testantur 1). Obiit autem anno
Domini MCCCLII quarto kalendas Junii 2).
eine Notiz ùber einen s011st unbekanntell Regnerus gefunden , der
iln Jahre 1367 einiges Gut an das Marienkloster in Sorö (Seeland)
geschenkt hat. Kann dieser der Regnerus des Hoptatus sein f? Jedenfalls
finde ich bei Sorö keine Lokalitât oder Stiftung deren Name
durch Silva monachorum ûbersetzt werden könnte. Es mûsste in
dânisch Murkestov oder Munkholt heissen.''
1) Deze vrijdem van t:l te Stade voor Aduarder schepenen de
verhouding tot Hamburg worden illderdaad door oorkonden toegelicht.
De zaak is
is het onjuist
enkele der desbetrelrende stukken is gedagteekend onder zijn bestuur.
Den 12 September 1312 vel.leent Borchardus, aartsbisschop
van Bremen , aan het klooster Aduard vrijdom van tol te Stade
(Oorkondenboek no 37Q). Wat Hamburg betreft, den Q3 April
1346 schrijft de raad dier stad aan den abt van Aduard om aan
lloptatus op te nenaen: geen
te dringen op bescherming der Hamburgsche kooplieden in de
Friesche streken (Oork. n0 388). In hetzelfde jaar verklaren
burgemeesteren en raad van Groningen , dat door ltet klooster aall
den wensch van Halnburg is voldaaa (Oork. no 389). Beeds QQ
April 1347 geven de rechters van het Oldambt aan Hamburg beongeveerjzooals
de kroniek ze mededeelt , alleen
ze in het leven van
richt over genoegdoening, aan geMallgen genomen llalnburgers
verleend (00rk. no 396). Den 9 Augustus van hetzelfde jaar
sluiten Aduard en Hunsingoo met Hamburg een verdrag (Oork.
no 400 en 401).
kamp, dat Aduard Hamburger kooplieden nimmer vijalldig heeft
Den Q Februari 1348 verklaart de abt vau Bloelnbehandeld,
wat door den abt van Foswerd wordt bevestigd (00rk.
no 405). Ten slotte sluit Hamburg den 11 Augustus 1355 met
Aduard en een aantal Friesche kloosters een verdrag betrelrende
de schade, in 1346 aan Hamburger schepen toegebracht (00rk.
no 440). Aan de hand dezer stukken kan men zich den loop van
zaken eenigszins voorstellen.
Q) 29 Mei 1352.
60 DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD.
Tllvsoous ABBAS XYlI.
Qu0 defuncto Thybodus abbas XYII rexit X1X
annis j et duobus annis ante mortem sponte resignavit.
Tempore cujus fuerunt in tota Frisia multa
bella, unde et conversi se victores exhibebant magnanimes.
M agister autem conversorum , stans ante
altare et preparans
audivit hostes
se ad celebrandam missam , ut
ornamenta adYentare , sacerdotalia
exuens, animaturlls conYersos ad
que pr0 libertate patrie occubuit.
animosi Frisones libencius mortem
libertatem amitterent aut
portam processit , ibi-
Fuerunt autem tunc
sustinentes, quam
alicui ingressum tribuissent,
precipue conversi hujus monasterii , qui
quingenti ad bella procedebant ex h0c
quando simul congregati erant de
servilem condicionem nimis
plerumque
monasterio ,
grangiis. Nam
propter seviciam
principum , quam antea experti fuerant , sicut
invenitur in chronicis Hollandie, quod tempore Ludowici
Imperatoris quidam Gothefridus , Norwegiae rex,
stlbjugatis sibi Frisonibus coegit eos, ut singuli duodecimum
etatis annum nacti et ultra funiculos in collis
exhorrebant
gererent. Sed post
crudelitatem idem rex
aliquos annos propter nimiam
in Britannia cum omnibus
ferme militibus suis prostratus bello interiit. Et
Frisones per Karolum Imperatorem ab illa servili
mancipacione restituti libertati l). Obiit autem iste
1) Ik heb in geen enkele Hollandsche kroniek het verhaal in
dezen vorm gevondell. Beka (vgl. Buchelius , blz. 30) heeft het
volgende over Godfried den Noormall : ,,Novissime vero Gotfridus
Nordmannorunl Rex ad interloquendum de pace perductus et hac
sequenti collditiolle Christianus electus estj ut Ghisela Lotharii
Regis fllia sibi traderetur in uxûrem , insuper et Fresiensis provintia
sibi daretur in dotem , quod ita factum est. Et idem Gotfridus
Rex exinde Fresones sibi rebellantes redegit in vile servitutis improperium
ita, quod omnes circa collum circumastrictum bajularent
laqueum , ut unumquemque sine mora suspenderet , qui contra
DE KROA lEK YAN IIET IILOOSTER AD U ARD . 6 1
venerabilis dominus Thybodus abbas 1) anno Domini
MCCOLXXI Idibus Maii S).
EIPPERTUS ABBAS ocTAvus DEeIMUS.
Tunc isto defuncto
annis. lste studens
prefuit Rippertus abbas X XIX
pacifcus
Fredewolt
aut parcialitates
mari terraque sedavit.
pacifce vivere in libertate , que antea multis annis
Parisiensis 3) fuit, vir bonus ,
et in temporalibus satis providus : natus ex
de M ydwolda. M ultas inimicicias et guerras
contra conventum istum excitatus,
Quare tunc tota Frisia cepit
quasi continuis variisque attrita erat bellis et adversitatibus.
lste pius pater multos thesauros pr0 con-
Majestatem suam aliquo modo rebellare praesumeret. Sed ecce
jam dictus Gotfridus Rex post quaedam annorum curricula cum
illflllitis Dallis il1 Batua Deo vindicante peremptus et sanguis multorum
Christi ûdelium sufflciellter ultus est.'' Ongeveer ditzelfde
verhaal , waarscbijlllijk we1 uit Beka geput , vinden wij i11 de latere
Hollandsche kronielten (Hollandsche Beka , Goudsch krolliekje, Clerc
utell laghen landen , Johalllles a Leydis , Chronica de llollant ,
Chronicon Belgicum magnum) , maar ook daar niet met de eigellaardige
verallderitlgen tler Aduarder kroniek , die Godfried tot eell
kolling vall Noorwegetl maakt , hem onder Keizer Lodewijk dcll
Vrome laat regeeren en in Britallllië doet slleuvelen. Avaarschijnlijk
schreef onze mollllik llaar een slordig hatldschrift af, waardoor hij
Norvegiae voor Nordtmallnorum , Ludovici voor Lotharii en Britannia
voor Batua las.
1) In een charter
1Q3i) komt a1s abt
lliet , dat dit charter
Er kan in het
van Q5 Augustus 1369 (Oorkondenboek N0.
van Aduard Syalpbo voor. Men vergete evellwel
slechts uit een afschrift vall 1633 bekend is.
Thybodus
2)
3) Of dit juist
geval komt
versitatis
origineel b. v. Thïabbo hebben gestaall , waarvall
de verlatiniseering kan zijn.
15 Mei l 37 l .
is , heb i1t niet kunnen controleeren. ln ieder
naam niet voor it1 het Auctarium ziJ- 11 chartularii Uni-
Parisiensis edid. H. Denifle, Aem. Chatelaill 1. Liber
procuralorum nationis Anglicanae (Alemalllliae) 1333 1406 , waarill
anders de namen vall tallooze Nederlanders , o. a. oolt Gronillgersj
zijn te villden.
02 DE KRONIEK 5'ztx HET KLOOSTER ADUARD.
ventus sui utilitatibus studiose cumulavit,
cessori su0
exponendos.
capitaneis et domicellis totius Frisie ,
prospere
religiosis, ut
QIIOS SIIClargifer
lmmo prodigaliter dereliquit
Erat autem multum dilectus omnibus
successit ; siquidem h0c requirit
ideoque illi
timor Dei in
temporalia accrescant , sicut e contrario
contemptus religionis ut annihilentur et decrescant,
quod luce clarius pene in omnibug religiosis quotidie
cernittlr. Tandem obiit 1) anno Domini MOCCC quinto
ldus Februarii 2).
MENNARDUS ABBAS X1X.
Post hunc Mennardus 3)
annis.
consilio domini Papae et aliorum episcoporum', eo
quod omnes prelati Alemanie illic adesse preciperentur
1). De qu0 eciam qui aderant referebant, quod
abbas XIX rexit XXl
concilii Iste fuit tempore Oonstantiensis in
1) Den 18 October 13:1 geeft Rippertus ad Sanctum Bernardum
in Adwerth met andere abten regels voor de waardeering van
munten (Oorkondenboek N0. 593). ,,Her Rippert abbet'' oorkondt
QQ September 1387, 10 Mei 1388 en Ql Maart 1389 (00rk. Ne. 775,
783, 793).
Q)
3) Mennardus heet in een charter van 30 àpril l40Q j,her Menne
abt . . . . des collventes van Adewart'' (Oorkondenboek N0. 1110).
4) De tegenwoordigheid 0P
stanz is mij niet uit anderen hoofde gebleken. Ulrich v0n Richental
vermeldt hem in zijn Chronik des Constanzer Concils (hrsg. von
M. R. Buck. Bibl. des litt. Vereins v0n Stuttgart Ne. 158) niet,
hoewel daar de aanwezige abtell op blz. l1Q vlg. opgesomd staall.
Het is echter de vraag, of Ulrich volledig is ; hij zelf zegt op blz.
Ql4: ,,Und hett ich darinu iilltz vergessen , das so1 mall miner unwissenhait
zulegen und miner vergessung-'' 0ok bij Finke , Forschungen
und Quellen zur Geschichte êes Konstantzer Konzils , en
in de door dezen uitgegeven Acta concilii Constanciensis (waarvan
dl. I verschenen is) zocht ik onzen abt te vergeefs. Maar daarom
behoeft llet bericht onzer kroniek niet te worden betwijfeld. Er
van Menllardus het concilie van Conwaren
zoovele duizenden te Constanz,
9 Febl'uari 1400.
dat een abt van Aduard
DE KRONIEK YAN HET KLOO3TER ADKARD. 23
n0n erat ei similis in toto concilioin stature elegancia,
formositate , eloquentia vocisque sonoritate ; habuit
namque vocem tubalem resonantem dum loqueretur.
Habuit nihilominus sermonem coram omnibus, quia
fuit vir doctus et litteratura
reverentiam suam summus pontifex episcopalia sibi
concessit insignia, quibus tamen uti noluit ulla
precum instancia in tota vita sua. Fuit proinde
multum largus atque dapsilis. Et cum frequenter ac
libenter in civiiate Groningensi moraretur, ibidem in
pestilencia obiit anna Domini MOCCOXXI 30 kalendas
Augusti. 1)
magnlls. Quare ad
SACHERUS ABBAS vlcEslMus.
Et huic domino Mennardo successit Sacherus abbas
XX. Hic rexit duobus annis et XVIII septimanis.
Qui cum venisset ad episcopum Monasteriensem Q),
licht vergeten k0n worden. Daarentegen was voor
een reis een zaak van gewicht , waarvan mell aanteekening hield
en die in het geheugen bleef.
1) 30 Juli 1iQl . Het is weer opmerkelijk , dat onze kroniek met
geen woûrd meldillg maakt A'an het geweldj
klooster heeft blootgestaan. (Vg1. Bijlage 111..)
Q) De Munstersche bisschop, wien hier het misdrijf der simonie
Avardt
waaraan in 1417 het
aangewreven , is Otto IV van lloya (l39Q- t4Q4). Er zijn
evenwel omstandigheden , die het aannemelijk maken , dat onze
kroniek hier zich of vergist of schromelijk overdrijft. W ant juist
voor dezen prelaat heeft de Munstersche bisschopskroniek veel lof.
van hem : venerandus diocesim invenerat
het klooster zulk
Zij zegt pater
angustatam , castra et cetel'a bona ecclesie pr0 maiori parte obligata
et inpigllorata. Que omnia collegit et reunivit ac mxgniflce dilatavit.
Jnsuper quam strenue quamque viriliter et gloriose rexit , et quomodo
Octavianuln Augustum in terra sua faciendo pacem imitatus
est , patebit in sequelltibus-'' Vgl. Die Mûnsterschen Chroniken des
Mittelalters hrsg. v0n J. Ficker (Die Geschichtsquellen des Bisthums
Mûnster 1) , 78. Nu kan Otto juist voor het inlossen van verpande
goederen veel geld noodig hebben gehad en daardoor den l'ijlten
abt van Aduard wat hebben geknepen. Maar vreemd is het dan ,
Iste
6 1 D 14 11 R 0 ; 1 E1t YA N 11 ET lf 1a O i')S 13 1'2R A DU A1t D .
petens humiliter (ut ordinis est 1) ) benedictioneln,
respondit episcopus , nisi tantum daret quantum
prezecessor suus dominus Mennardus dederat (centum
videlicet scuta
modum in annalibus
Philippi regis Francorum , quemadrepperit)
j minime obtineret.
Respondit Sacherus : rEt nunc asscribatis quod venit
unus , qui penitus nihil dare voluit-'' Et sic absque
episcopali benedictione recessit. Postea tamen perrexit
ad episcopum Osanaburgensem, a qu0 facile impetravit
quod alter symoniace dare voluit. Fuit autem studens
Coloniensis 2) , dictator et scriptor egregius , in omni
pene instrumento musicali psallere sciens , letus et
bonus conviva , temporalis nihil. Quapropter monasterium
h0c ad extremam pervenit paupertatem , ita
ut fratres in refectorio serum ve1 lac acidum biberent
dat Sacherus zich daarna heeft gewend t0t den bisschpp van
Osnabriick , die hem zônder llazwaar pro Deo wijdde; want in
dezeu tijd was doze stoel bezet door denzelfden Otto van Hoya ,
tevens bisschop van Munster (14l0-14Ql). Vgl. t. a. p. blz. 85: ,ylpse
preterea ordinavit seu procuravit, quod Henricus de Holsacia in
Osnaburgensem electus est episcopumj post cujus renunciacionem
ipsam Osnabllrgensem ecclesiam a papa in commenda ad vitam
habuit.'' Mell zotl kunnen vragen , of soms ook Otto's opvolger als
bisschop van Osnabrùck , Johan lII van Diepholt (l4Q4-l407) ,
kan zijn bedoeld , maar daartegell kan worden opgemerkt , dat
Sacherus na Otto's dood dan nog waarschijnlijker diens opvolger
a1s van Hendrik 11 van bisschop Munster , Meurs (14Q4-l450)
om de wijding zou hebben gevraagd.
1) Een voorbeeld van een abt , die door een anderen bisschpp dan
dien ,
Mariengaarde, die in lQ40 door den bisscllop van Minden werd
gewijd , maar - een belangrijk verschil met Sacherus - met diswaaronder
hij ressorteert , wordt gewijd , is Ethelyer van
pensatie van den bisschop van Utrecht. (Wijbrands, De abdij Bloernhof
, 39,
Q) De
Sacherus
noot).
waarheid van dit bericht heb ik niet kunnen controleeren.
komt echter niet voor in : Die Matrikel der Universitât
Köln , 1389- 1559 , bearbeitet von H. Keussen I , 1389- 1466 , waarin
overigens talrijke Nederlanders zijn te vinden. Maar de registers
zijn onvolledig en beginnen eerst met 1389 ; mogelijk ook heef't
Sacherus zich lliet Iatell illschrijvell.
bll KROXIEK YAN HET KLOOSTER ADUAItD. U5
pro cervisia , butirumque
eis. Contigit aliquando, ut cum quibusdam honestis
viris hospitibus deambularetper mgnasterium, ostendens
mirabilem structuram hujus monasterii atque
antiquorum labores , tunc unus illorum ceteris sapientior
dixit ei : sDomine abbas , ad vestram profecto
varios
confusionem hec nobis ostenditis ; cunl patres
hec in paupertate tam sumptuose fundaverint , v0s
autem sinitis constructa cadere et n0n potestis in
vestri
ristino vigore retinere.'' Hec P pauca sqëciant: nam
plura supersunt, que n0n edifcant. Obiit XVI kalendas
Januarii anno Domini 1423.1).
et alia cibaria meciebantur
RooolzplTus ABBAS XXI.
Et isto defuncto prefait dominus Rodolphus cognomento
Yriese de Groningen abbas XXI 2) , qui
rexit XXVI annis et una septimana. Vir pulchra
facie et j ut fertur, venusto aspectu ; sed hec gratia
vana est, nisi etiam virtutibus adornetur. Idcirco
pauca ejus facta subnectimus, quatinus prudens lector
ex parvis magna conjiciens , facile intelligat , quanti
boni causa et origo fuerit , qui hoc monasterium
primo reformavit , quoniam , ut supra dictum est : cum
monasterium nostrum ad extremam venisset paupertatem,
n0n 3) tam in temporalibus quam in spiritualibus
1) Letterlijk is dit 17 December
met den duur van Sacherus' bestuur
dat 14Q3 is bedoeld.
Q) ln 1469 was Albertus Vriese secretaris der stad Groningell
(Reg.
die in eell charter van 1455 voorkomt (t. a. p. 1455 N0. Q) , tot
dezelfde familie. Bj gezet onderzoek in het Groningsche archief
zouden ongetwijfeld nog meer Vriesen voor den dag komen; hier
volsta de mededeeling, dat het een bekend Groningsch geslacht was.
3) N0n ontbreekt in de jongere handschriften. AG l en B hebbcll
het t'chter beide, waarom ik llet heb laten staall. llet ïs
Al-ch. Groll. 1169 N*. Q9). Mogelijk behoort o0k Clawes Vrese ,
Bijdr. en Meded. XXIII. a
l4QQ , maar door vergelijkillg
(Q jaar en 18 weken) blijkt,
66 DE KRONIEK VAN HET KLQOSTER ADVARD.
et etiam defectu personarum , sane omnia per ipsum
reformata sunt. 0 virum vere laudibus extollendum ,
im mo omni veneratione dignissim um , qui n0n solum
presentibus , verum etiam posteritati prodesse voluit !
Hic anno Domini MCCOOXXXIII consecrari fecit altare
Sancti Anthonii. Capellam juxta portam noviter reedifcavit.
Turrim ecclesie a fundamento ligneo usque
ad summum erexit. Aqueductum construxit. Tectum
totius dormitorii et bibliothece petris contexit. Et
multa edifcia turpiter
restauravit. Postremo
colapsa n0n sine magno labore
anno Domini MCOCOXLIX
ipso Sanctorum lnnocentium 1) sub prima missa obdormivit
in Domino , habens lapidem baculo pastorali
insignitum sepulchro su0 superpositum .
HExRIcUs szcuxous ABBAS XXII.
Uui successit dominus Henricus de Rees 2) abbas
X Xll, qui laudabiliter rexit X XXYI annis minus
aannemeljker dat het later geschrapty dan dat het in de oudere
handschriftelh ingevoegd is. We1 was toch de abdij , gelijk uit het
voorgaallde blijkt , vervallen ,,in temporalibus'', maar een kloosterreformatie
betrof toch meer den toestand ,,in spiritualibus.''
1) Q8 December 1449.
Q) Ik wees er il1 de
mededeelt omtrent den
illleiding op, dat de kroniek zoo weinig
geestelijken bloei der abdij. llet kenmerkendst
is we1 de schrale behandeling van het bestuur vall
Hendrik val) Recs. Dat was de tijd j toen Wessel Gansfort zicb
daar wiells naam zelfs bevûnd , door de kroniek
noemd. Als
niet wordt getegellhanger
van onze kroniek
schrijf ik hier een gedeelte Groningschen
pater Goswinus van Halen , ,,olim W esseli famulus'' , aan Albertus
Hardenberg d. d. die Clementis (:3 November) 15Q8 : l,Deinde
gratulor tibi etiam et toti monasterio Adwerdensi , cui spero hollori
eris , et pristinam erllditionem per te ac tui similes restitui. Novi
en aanvulling tegelijk
af van den brief van den
Adwerdam ante annos quadraginta, et eo plures : tufn doctum
virum si quaesivisses , hunc in Adwert invenisses , aut alibi nusqllam
ik1 tota Phrisia. Erat ea tempestate Adwert non tam monasteriuln
, quam academia, Horum mihi testes essent, si superessent,
bE KRONIEK YAN 11E'1' I(LO0S'1'Elt ADPAR D. 67
un0 mense et multa reformavit in temporalibus et
spiritualibus. Fuit sûbrius , cantor egregius , largus
Rodolphus Agricola , W esselus Grpningensis , Guilhelmus Fredericlls
, pastor , Joannes Oestendorpius , qui adhuc superest j canonicus
Daventriensis et idem praeceptor meus , Rodolphus Langius Mollasteriensis,
Paulus Pelantinus , Alexander llegius, ibidem praeceptor
meus , Joannes Canter Groningensis , pater Jacobi Canter poetae
laureati , Lambertus Frylingus Gronillgensis , et quem pelle praeterieram,
eques auratus Ollno ab Ewsum, itèm Arnaldus Hildesimensis,
et alii , qui totos hebdomadas ne dicam menses, il1 Adwert diversari
soliti sullt : ut :el audirellt vel digcerent , unde et doctiores
et meliores quotidie efûcerentur. Quid dicam de llunquam satis
laudato Patre Hellrico a Rees î Cujus pectus nihil aliud fuit quam
armarium Spiritus Sancti et divinarum literarum; cujus omnis
sermo doctrillam et Spiritus Sancti suavitatem spirabat , ut saepenumero
ex praedecessore meo , Joanne a Veteri Ecclesia, audivi.
Verum quorsum haec? Ut laudentur, quorum nomina sullt in
libro vitae. Neque etiam a me laudati sunt illi viri , sed mirati sullt
a me , et a longe sequens libenter eorum vestigia exosculor. Deus
bone, quantus amicus mihi fuit , qui alioqui nihil sum , Arnoldus
Grijp, Bernhardus de Doesborch, postea Abbas , Henricus Edammis,
longe majoris eruditionis quam credebatur, et Rodolphus Hilbrandus
alias Boleus , cui infinita negotia ademerunt ut non omnium
esset doctissimus î ls cum mortem suum obiret , arbitrabar fore,
ut nullum inquam talem amicum in Adwert adsequerer.'' (M.
W esseli Gallsfortii . . . . Opera. Groningae 1611, in de ongepagineerde
Vita Wesseli Groningensis collscripta ab Alberto Hardenbergo )
ln een anderen brief zegt Goswinus :
quod fui cum praedecessore meo
brandi, qui tum post pl'andium toturn conventum fecit in âbbatiam
convenire et di/erre fere ad horam pulsam ad vesperas. Spero
knni fere quadraginta sunt ,
Adwert , tempore W olteri llilme
ante mortem semel adhuc Adwert ita visurum 1si Domino
placet . . . . . Emi ante annos aliquot haec ab Antonio , ûlio Antonii
Liberi Susatensis. Hunc Adwertellses suis sumtibus aluerunt in
Universitatibus . . . .'' Verder vertelt Ilardenberg omtrent W essels
verblijf te Aduard: jjvenit Adwerdiam famatissimus quidam Doctor
Parisiensis. Nomen non certo teneoj puto tamen Martinum fuisse
adpellatum. Cepit in mensa Abbatis , Henrichi Reess , multa mox
interrogare, dum omnes cibum sumerunt. W esselus nillil respondebat:
ûebat magna exspectatio omnium : putabatur, nihil esse
quûd
placet,
responderet. Facto prandio dixit W esselus : ,yNullc , si quid
oppone-'' Opposuit ille multa ; sed talia a W esselo accepit
responsa , ut Doctor ille de mensa desiliret et abiecto bireto
inque illud genibus procumbens ,
su0 ,
admirallundus dixit : ,,Aut tu alter
5*
68 ol xaoxlEx vAx HET KLOOSTER ADUARD.
elemosinarum distributor , et studiosus predicator
egregius. Dominus quix e dederat sibi linguam erues
Alanus , aut Angelus de coelo, aut aliud quod dicere nolo.
Benedictus Deus , n0n sum fraudatus a desiderio me0 : non frustra
te quaesivi: non frustra Magistrum contradictionis et admirati sullt
et oderunt Sorbonistae-'' Mallsit ille ad tempus cum eo fere ad
exemplum Reginae Austri; retulit justa ad quaestiones suas responsa.
Haec narravit mihi , qui vidit et audivit , Andreas Munterusr
Philosophus Stoicus ldwerdie. Habet Ordo Cisterciellsis librum
Dialogorum Cesarii , valde ineptum , qui in coenobiis ejusdem
Ordinis solebat ad maensa:a
parum
ridebat.
staret sacras literas et Bernhardi devotalia Frafribug proponi :
nam hec preter ineptiam etiam multa periculosa continent-'' Solebat
autem W esselus mensae Fratrum libenter interesse, quae nunquam
est sine lectione sacrarum literarum , aut aliorum scriptorum.
Adwerdiae autem post illam admonitionem cepit contemni Caesarius
et jam omnino obsoletus est . . . . . Semper die Caenae Dominicae
legi : nam novitas delectabat monachos
âd illum auscultabat W esselus peritos. et subinde suave
Rogatus causam , dicebat: ,,llideo crassa mendacia ; praein
coetu Fratrum vesperi pro collatione, ut illi vocant, legebat
sermonem Domini in coena habitum , a capite Jûannis 13 usque
ad l8. Sed cum senex esset et alioqqi male videret , aberrabat
frequenter a textu, ut a monachis rideretur. Hebraica plerumque
legebat , idque edita voce, ut monachi quasi stupentes et admirabundi
ad voces igllotas auscultarellt. Qua de re Joannes Gallus,
quem de Valeta vocabamus , mihi frequenter narrabat. Exponebat
junioribus Fratribus àdwerdiae Psalterium, conquerebaturque ,
translatiollem vulgarem nimium esse obscuram. Et mox , ut Fratres
aliquid interrogabant, jussit adferri Hebraïcum codicem , ex quo
et Fratrum quaestiollibus respondebat et multa alia erudite explanabat.
Erat autem Adwerdiae quasi academia quaedam , ad quam
nobiles et docti ex tota Phrisia turmatim accurrebant; et multa
multorum A'estigia meo tempore exstabant, fortasse adlluc exstant,
qnae nolim perire propter coenobii celebritatem et W esseli gloriam
in Deo. Conabatur restituere veterem illam Scholam Adwerdensem,
in quam soleballt totius Phrisiae studiosi recipi. Erant scholae
duae: altera erat intra septa coellobii , quae nunc est domus
sartoria et adhuc scholae nomell retinet. I11 ea adolescentes instituebantur
primis literarum rudimentiq.
Beduln ,
professores, qui juventutem in Philosophia et Sacris literis erudiebant.
Allnales Adwerdeypses dicullt ibi una aliquando aestate ad
llonagillta studiosos cum aliquot magistris esse mortuos. Ad illam
scholam pertineballt omnes coloni j quos nunc veBtiarius Adwer-
Altera erat ad pagum
quae hodieque Rubra Schola vocatur. In ea docti erant
DE KRONIEK YAN H&r KLOOSTER ADUARD. 69
ditam , ut sciret quem debebat proferre sermonem .
Pomerium abbatiale extruxit ; ab altera parte monasterium
muro circumdedit, quem quidem murum
Groningenses jan) penitus everterunt l). Duas piscaturas
eflbdit. Agros et predia multa comparavit. Et
tamen semper erat plus spiritualibus intentus quam
temporalibus S). Erexit preterea in maiori ecclesia tria
altaria, scilicet Trium Regum , Anne et Eligii. Ecclesiam
eciam intus renovavit et desuper tectum induxit.
Unde hi versus in laudem ejus in eadem ecclesia
scripti sunt, quos
temporis supprior :
fecit dominus Arnoldus Grjp, tunc
Luminis hoc templum stat nobiliter renovatum ,
Yirgineum claro post partum scilicèt anno
MCCOO quater semel L septenaque lustra gerente,
Sub domino Henrico de Rees, abbate benigno.
Huic pater insignis claustro qui pluribus
Prefuit , haut aliter radians quam stella
annis
valenter,
integrum :
sed impediebatllr a quibusdam , cum mortuus esset Henricus abbasj
qui Svesseli conatum adjuverat. Praelegerat in illa schola Richardua
de Busto , homo doctissimus , cujus il1 bibliotheca Adwerdensi
multa praeclara scripta adservabantur meo tempore: llam scripsit
iu omni genere doctrinae et philosophiae. Erat et Emanuel episcopus
Cremonensis ibi professor aliquando, homo doctus et nobilis
familia : nam comes natus erat. Sed propter seditiones ltalicas
profugit et Adwerdiam intravit, ubi supra triginta aklnos vixit.
Ingressus pulcherrimum templum Adwerdensej et pedo episcopali ,
quod mallu gerebat, solum feriells clamabat : yyllec requies mea.''
De llauwlettellde lezer van ollze kroniek zal hebben opgemerkt ,
dat Hardenberg het laatste gedeelte van zijn verhaal daaruit heeft
geput , een bewijs te meer, dat de kroniek ongeveer l5Q0 reeds
als zoodanig bestolld.
het korte berichty door
gedeeld in den Gron. Volksalmanak , 1899, blz. 66.
Ygl. llog over W essels verblijf te âduard
dr. J. B. Kan uit ecn W eener IIS. mede-
1) De jongere handschriften hebben hier contiverunt of conterunt
, wat palaeographisch wel te verklaren , maar natuurlijk
onjuist is.
Q) De jongere handschriften hebben hier corporalibus.
densis habet. Eas Wesselus conabatur restituere in
70 DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
Non gecus ac cedrus vel in alto monte
Tum sermone potens , tum vir pietate
Tum fama redolens , tum digna laude quiescens,
Quem favor Excelsi iubeat nunc luce foveri ,
Perpetua summique frui dulcedine regni l).
cupregsus,
refulgens ,
Hic itaque venerabilis pater, cernens sibi mortem
pre foribus stare , advocato domino abbate de Olarocampo
sponte coram cunctis dignitatem resignavit ,
ut et ipsius consilio bonum et idoneum sibi fratres
eligerent successorem. Quibus peractis tres septimanas
supervixit et felicem (ut speramus) resolutus
est in mortem. Cujus corpus in sarcophago lapideo
positum , domus capitularis m edio requiescit in pace.
Obiit autem altera die Andree Apostoli anno currente
LXXXY 2).
W olzTsRvs pBlMus Assws XXIII.
Post ipsum W olterus abbas X XlI1, ex Drenthia
oriundus,
septimanis taln in temporalibus quam spiritualibus
huic monasterio novem annis minusquinque
laudabiliter prefuit. Vir vite profecto venerabilis et
magni consilii , vehemens zelator ordinis , humilis ,
sobrius , nulla curiositate notabilis ac pr0
monasteriorum reformatione 3)
Hic eciam ampliavit possessiones nostras.
pauperum
laborator indefessus.
Novam
1) De dichter van dit
student in het album der
Grjp profess. in Aedwaert.
Vgl. Keussen , Die Matrikel
435. Grijp is de eenige ,
abdij Aduard is te vinden.
Q) l December f 485. Hier eindigde
3) De jongere
Blijkbaar was reformatione in hull
en verstond mell het eigenaardige
oorspronkelijk de kroniek.
halldschriften hebben hier utilitate of sustentatione.
origineel onduidelijk geworden
begrip reformatio niet meer,
vers , Arnoldus Grijp , werd in 1454 als
Keulsche Universiteit ingeschreven : Arn.
o. Cist., d. Mon-, art-; i, et s. Juli Q7.
der Universitât Köln 1389 1566. I ,
die in het register als afkomstig uit de
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 71
coquinam conventus extrtlxit.
ecclesia , alterum in Nigra
Novam eciam capellam in grangia nostra juxta Roden
Infernus dicebatur, (in l0c0 qui nunc autem Paradisus
l)) edifcavit. Et alia quam plurima, que brevitatis
gratia sunt omissa 2). Obiit autem anno etatis
sue LVI, anno vero Domini M CCCOXCIIII ipso die
gloriosi Hieronimi 3), sepultus sub lapide nomine suo
intitulato juxta predecessorem suum, cum qu0 idem,
dum viveret , cor erat unum et anima una in Domino,
Duo altaria ) unum in
Oamera consecrari fecit.
ut collateralis et vicina
Christi antea conjunxerat ,
Amen.
sepultura uniret quos amor
qui est benedictus in secula.
W OLTERUS sEcuNous ABBAS XXIIII.
Mnrtuo isto successit secundus W olterus de Rees
abkas XXI11I. Rexit quinque annis et 1111 mensibus.
Tempore cujus, videlicet anno Domini M.COO.XCVll1
tercia feria Pasche, que erat ipso Georgii die 1), venit
Nythardu: Fouyx 5) cum garda germanica sive cum
1) Het Huis de Helle tusschen Leek en Rodell komt nog in
lb5Q als zoodanig voor (Reg. Gron. Arch. 1552 no Q5). In de l7de
eeuw heet het nog in de rekenillg der kloostergoederen Adwerderllelle
of Roder llelle. Het is dus eell monnikenaardigheid het a1s
Paradisus o:n te doopen.
Q) Deze zin ontbreekt in de jûngere IISS.; in P. E. en AG. 11
naet debijvoeging : hicest lacuna.
3) 30 September 1494.
4) Q3 April 1498.
5) Na eellige jaren strijds had
koopers in 1495 zoo goed a1s geheel
weldra keerde de kans. De
Groningen met behulp der Vet-
Friesland Onderworpell. Maar
Schieringers boden Albrecht van
Saksen de opperheerschappjaan , die deze afsloeg : maar hij zond
zijll bendehoofd Neithard Fuchs met,
gers. Met behulp van deze gelukte het de
in 1497 uit Friesland terug te
haald, vervolgt Benninge : ,,ltem i11
las Paeschedags dell 15. dagh Aprilis; des Dinghsdaeghs in den
eenige duizenden woeste krij-
Schieringers de Groningers
drijven. A1s hij dat heeft ver-
't Jaer ons Ileeren MCCCCXCVIII
72 PE KRONIEK vAN HET KLOOSTER ADUARD.
tumultuariis mililibus multis, quiplurima damna nostro
ut summa Octo monasterio intulerunt, milia dorenorum
Renensium excederet. Sed ne
gerent, XXXII milibus :orenorum receptis a Groningensibus
et eorum subditis placati sunt. Et nona
tandem post ingressum hujus monasterii die via qua
venerant redierunt cum preda magna. Nec mirum ;
nam idem Fouyx , caput et ductor omnium aliorum
satellitum , quemadmodum ipsemet fatebatur , nocte
preterita adea exterritus fuerat, ut amodo manere in
monasterio minime auderet. Imago etenim beati
Bernardi juxta altare ipsius in ecclesia admodum
plura mala continselfde
Paeschen Heilige dagen qualn d0e die selfte Nittert Focx
ofte Jr. Focx mitten hoop vall den knechten omtrent 4000 vremde
knechten van overlallsche en Nederlansche knechtenj de soo lange
il1 W esterland hadden geleegen , en toogh hïr in Groninger gebiede
over Gereskesbrugge, en deeden aldaer onmanierlijcken schaden
en veele quaedes en geweldes, vermits rooven , barnell j vangen
en doodslaen booven recht en reeden , sonder ontseggen liggen in
Aduart . . . . en des Saterdags toe Paeschachten zanden de Gr0-
ningers en Prelaten en Hovelingen der ommelanden in Groningen
gebeeden mit deesen selste Capiteinen el1 knechtenj soodat se wedèr
solden ruimen uit Groninger verbund, en doen daer geenen naeer
schaden, en wat se geroovet en gevangen bij em hadden, soldense
naoogen naeedenelnen en solden ena daerenboven geven 33 dusent
rinsgulden; daerop ruimeden sij , en daervoor wort em gijsele
gesat . . . . dat men em de voorgenoemde summa van penningen
binnen acht dagen solde betalen ; binnen de vergelloemde termijll
en tijdt booven der soene voerden se de voergenoemde gijselaers
uit Aduart t0e Doccum , en daer wort em 0er geld betaelt . . . . en
alsoo reyseden se omtrent 0ns Heeren Heemelvaertsdach uiten lande
nae den Hartog van Geller, dese doe alle weder int solt narn.'' Het
verhaal van den tijdgenoot Benninge komt dus ongeveer met dat
vau onze kroniek overeen ; er kan in het getal Bijllsche gtlldens
bij den een of den ander een schrijflbut zitten. Alleen onze kroniek
kent het wonder, waardoor Fuchs de abdij heeft ontruimd.
Het moge waar zijn , dat het zweet van den H. Bernard heln tot
den aftocht heeft bewogen , de 32.000 Rijnsche guldens zullen hun
uitwerking ook wel niet hebben gemist. Vermoedelijk heeft de
rllwe krijger meer voor dit laatste motief gevoeld. (Brouerius ,
Analecta, blz. Q3 v1g.)
DE IVRONIEIV YAN HET KLOOSTER ADUARD. 73
miraculose sudasse visa est , sicut a veridicis hoc
ipsum videntibus et sudorem extergentibus audivimus.
De quo nulli dubium, quin permaxime loco su0 condoluit
, in qu0 tam dissimiles fratres tunc temporis
habuit. ltem anno sequenti ipso die M arie M agdalene
1) occurrerunt idem Groningenses armato milite
eidem in Kroepswolda, ubi interfectus est cum trecentis
electis viris , qui cum ipso venerant 2) , et facta est
letitia magna in populo. Fuit autem venerabilis pater
1) QQ Juli 1499.
Q) Inmiddels nam llbrecht de heerschappij over Friesland aan ,
waar hij werd gehuldigd. Maar de strijd , thans tegen den vreemden
heer, duurde voort. Etlzard van Oost-Friesland sloot zich bij
Albrecht aan. Fuchs kwam weer ill Saksischen dienst. Benninge
verhaaltop deze wijze zijn uitelnde : ,,0p St. Maria Magdalenen dagh
Anno 99, soo quam Nittert Focx, des Hartog van Sassen opperste
Hovetman, uit Leeuwarden, ontrent Q50 starck, mit drie karbussen
el1 uitgelesen overlantsche krijgesknechten, door dat lant van Drente
t0e Croppeswolde tlpe, el1 wolde bij den Grave wesen il1 den Dam ;
dat worden de van Gronnungen wijs , ende leeten haestelijck oer
schutten en knechten vallell in torfschuiten , en voerell haestelijcken
nae Wolde, en een deel liepen toe voete , een deel t0e peerde,
el1 Jr. Focx de loysde ellde teerde int llof t0e Colham ; en de Gro11-
ningers treeden in den Oordell Onse Leve Vl'ouwe Laene lallges ,
voorbij de Roode poorte na dell Ham ; en als Focx deu Gronnillgers
sagh mit oer fanekens, sette he sijn volck il1 den orden , en quam
em toe moete , ez1 sloegen sich koenelyckelà ollder malkanderen ;
el1 de Groningers hildent velt , en versloegen' Jr. Focx daer doot ,
en daer t0e doodt van sijnell volcke omtrent dartich , ell villgell
omtrent 1Q5, s0o datter omtrellt bleeven toesaemen anderhalf hondert
gevangen en geslaegen ; en de ander ontliepell in 't meer na
Broecke en int holt ; en daer wort een goet man mede gevangen
vall dell Grave Hooftluiden , geheeten Fictoor Freese , de lange sat * . gevangen il1 Poelpoorte , ende wort gerantsonneert op twaell hondert
goltgl.; e11 de Grollningers brochten de drie karbussell mede
toe Gronllillgen , el1 brochtell Jr. Focx doot mede in de stadt , el1
wort ter Minnebroederen i1I de kercke begraven bij des Hilligelz
Cruys olter; en dit was dese Focx, de des jaers te voren nlitten
vremdell knechtell in Aduart was , en dat gewelt daer dede . . . .''
(t. a. p. blz. 3Q vlg.) 7gl. 0ak het grafschrift vall Fuchs bij Sïbe
Jarichs , t. a. p1. blz. 451 el1 T. A. Romein , Nittelt Fox , in den
Qrol). Yolksalmanak voor 1839 , blz. 40 vlg.
74 DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
iste, forma egregius, maturus
diocriter eruditus , scd in
pertus.
sectis
abbatie
Unde fenestras
lapidibus reparavit.
cum fenestris suis renovari fecit.
moribus , litteratura metemporalibus
maxime exper
claustrum mnnasterii
Aulam etiam australem
Fecisset
nihilominus et alia, si licuisset pre valetudine. Nam
a principio regiminis sui usque ad Enem vite adversa
crurium valetudine laboravit , illud sepe commemorans
: rllic ure, hic seca, ut in eternum parcas-'' Obiit
altera die Scolastice virginis anno Domini M. quingentesima
1), sub lapide nomine suo intitulato sepultus.
HERMAXXUS ABBAS XXY.
Post ipsum anno Domini M Q) quingentesimo ipso
die Petri ad cathedram electus 3) est Hermannus de
Yredenj vir honeste vite , morigeratus et zelator 0rdinis
eximius. Quapropter a quibusdam minus dilectusj
resignavit abbacialem dignitatem in presencia omnium
abbatum Frisie ordinis nostri , servata sibi annuali
pensione, postquam (quatuor) annis et tribus septimanis
sollicite prefuit. Item anno ejus primo Albertusj illustris
dux Saxonie, obsedit magno
ningen octo septimanis 1). Et tandem facta inter eos
treuga discessit et parvo post tempore in Emedam
usque deveniens,
e xercitu civitatena (lrodiem
clausit extremum 5). Anno
1) 11 Februari 1500.
Q) QQ Februari 1500.
3) Heussen en Koppius hebben
4) De jongere HSS. hebben llier
et tandem facta enz.
5) Na in Friesland te zijn gehuldigd , trachtte Xlbrecht ook Gronillgell
te onderwerpell. Benninge verhaalt : ,,AIs hie des Vrieslanden
dus weldigen was, keerde hy weder nae Gronningen en
ginck liggen il1 Aduart , en leet al sijn gereetschap van oorloge
mit scheepen naekoomen op 't Reitdiep en op St. Peter Vinckelsdagh,
de doe op een Saterdagh was, so quam he voor Grollllingen
en beleede de stadt'' enz. ??A1s de Hartoge Gronninyen dus belecht
hier evectus (!)
eenvoudig : obsedit Gronlngen
DE KRONIEK VAN HET KIZOOSTER ADUARD. 15
istius abbatis
Virginis in
cum tribus
pletorium de
devotîus
quarto appensa est imago beate Marie
medio chori , ante cujus imaginem lampas
cereis jugiter dependens semper ad com-
Domina 1) accenditur, ut fratres tanto
postmodum Salve regina decantent. Yixit
autem iste venerabilis pater post resignationem suam
annis XII et duobus quasi mensibus in omni humilitate
et intima cordis devotione , de nullo se introm
ittens acsi ultim us fuisset in congregatione, soli De0
et sibi vacans. Pr0 cujus S) amore decretum electionîs
suae annualemque pensionem resignavit, volens pauper
mori monachus , quod et factum est anno D om ini
M quingentesimo sexto decimo in profesto Silvestri
pape 3). Oujus corpus in capitulo nostro sepultum
est ad australem partem 4).
BERXARDUS PRIMUS ABBAS XXVI.
Post resignationem domini Hermanni abbatis prefuit
Bernardus abbas, de Groningen oriundus, tantum
un0 anno minus quinque septimanis , cujus corpus
in capitulo jacet sepultttm cum predecessoribus suis.
hadde en op den voorbenoemden Saterdach voor de stadt quam ,
des Dinghsdages daernae quam de Bisschop van Utrecht . . . . in
Aduart m it de Ridderschap en Statell des Landes en Raden der
drie steden Overijsele . . . . om peys en vreede te maeckell; en daer
wort vau den Bisschop met sijnen hoogen raede alsoo in verarbeit,
s0o datter toe daege en stonde ter vrientschap tusschen de Hartoge
en de stadt geset wordt . . . . en des Vryedages voor S. Bartholomeus
en daarnae wordt de soene in schriften overgegeven onder
zegull en brieve naebescllreeven'' (volgt het verdrag). (Brouerius ,
Analecla , blz. 49 vlg.)
1) De jengere HSS. hebben ten onrechte Domino.
Q) De jollgere HSS. hebben hier prossus amore ,
een te verklaren leesfout.
palaeographisch
3) 30 December 1516.
4) Van dezen Hermanllus bezitten wij
die ook voor de kennis der toestanpen il1
is. Z, ie bijlage lV.
een merkwaardigen brief ,
het klooster #an gewicht
76 DE KRONIEK vAN IIET KLOOSTER ADUARD.
BERxkuors sEcvxpvs ABBAS XXVII.
Cui successit Bernardus Doesborch abbas XXVII,
vir grandevus sed totus pacifcus , optimus dictator
et fliorum spiritualium suorum indefessus amator.
Tempore mcujus civitas Groningen iterum fuit obsessa
a regentibus ducis Saxonie, qui etiam non parvum
monasterio nostro damnum intulerunt , pr: quo gloriosissimus
et illustris Georgius dux Saxonie mille
postmodum :orenos Renenses nobis reddi jussit, quos
et in prompta pecunia recepimus in quinque annis ,
singulis annis ducentos 1). Rexit autem idem vene-
1) Van een bepaald beleg van Groningen door de Saksers in
dezen tijd heb ik niets kunnen vinden. Wel kwelden beide partijen
elkander zooveel mogelijk en plunderden b. v. de Saksers dikwijls
tot voor de poorten van Groningen en hielden zij den toevoer zooveel
mogelijk op. Mogelijk ook bedoelt de kroniek het bcleg, dat
graaf Edzard van Oost-Friesland in 1506 voor de stad sloeg en dat
de onderwerping van Groningen aan dezen vorst tengevolge had.
Maar dat is aan den kroniek uitdrukkelijk sapnrdeeekretn vkana net elnl iebtelwega adroscorh jdne lijrkeg, enomtedna tv adne
bertog George en daarop van zijn komst te Aduard en de aall het
klooster verleende schadeloosstelling (1505). Aduard was in dezen
tijd het hoofdkwartier der Saksers. Benninge zegt: ,,Als de Regenten
der Sassische Heeren in W estvrieslant vernamen , soo senden se
van stonden an op St. Bonifacius dagh omtrent 300 Overlantsche
krijgesknechten in Aduart , om dat daernae bet toe bewaeren ; en
hadden se Aduart alsoo in konnen krijgen , soo solde de meeninge
geweest hebbekl de poorten en muiren onder voeten te werpell ,
en de graft gedempet, en bysuimich de heele clooster soo distrueerden
, en onder voeten brengen; hetwelcke Godt en St. Beerent
hebben voorgeweest, en hebbent alsoo beschamt, soodat soo heerlijcken
religieusen clooster soo jammerlichen niet solde worden
destrueertj en toe niete gelnaeckt; soo riepen sij, jonck en olt,
geestlijck en warlijck in Gronningen : ryoch Aduart , Adurrt , wat
bistu Gronningen een eeuwig verdarFenisse ; uyt dy wort Gronningen
een eeuwig verdarFenisse , uït dy wort Gronningen en
Vrieslant verdorven-'' 0ch neenj 't is alsoo niet, oer onnutte, quaede
voornemen en raet hevet se verdorven ; want hadden se W estvrieslant
niet angenoomen in 't verbundt , het hadde hyr nummermeer
toe yekoomen ? daer Groninngen en Vrieslant mede in peryckel
DE IIRONIEK VAN HE'1' KLOOSTER ADUARD. 11
randus pater duobus annis minus tribus mensibus , et
mortuus est ac sepultus in domo capitulari, habens 1)
lapidem ad caput nomine suo intitulatum 2). Cujus
anima requiescat in pace. Amen.
ELBERTUS ABBAS XXV1I.
Anno Domini M. quingentesimo sexto 3) ipso die
Quatuor Coronatorum rursum electus est dominus
sint geset, dat se besuimicht eeuwelycken onder Heeren sullen
moeten staen , door de oorsaecken voor in desen Chronycken meer
van is geschreven. Op welck articul voorgeroert , dat lduart
Gronningen en Vrieslant krencken willen , de willen wall s00 starck
koomen , dat se des wa1 al gewegen A'indt, wat ghij vall aller uwer
macht cunnen uitbrengen, Godt geve 't is em even voele dan of se
liggen il1 eenen vesten ofte dorp.'' (Brouerius, Analecta, blz. 86 v1g.)
1) subtus,
Q) Ik haal aangaande dezen abt , die herhaaldelijk il1 deze veelbewogen
dagen eell ro1 speelde, het volgellde uit Benninge aan :
Daer was een Abt toe Aduart gehieten Heer Beerent 11 ter Hoefstede ,
gebooren van Doesborgh uitten lande van Gelre , de hadde eene
suster t0e Gronningen woonachtich, geheeten àlyt Huinge ; soo
weeren daer voele gevangenen uyt Gronningen in Xduart vall
BG I en 11 en P.E. hebben hier AG 11 sub.
borgeren en inwooneren , soo wordt dese daer hen gesant om de
gevallgene mit hulp oeres broeders den Abt daer hen uitter vanckellisse
toe helpen quyten ; s0o quam se vaecke mit Jr. Yyt, de in âduard
doe regellt was , van der Sassischer Herell ter sprake , alsoo datse
mit em vercalde woldell , de van Grollningen sich redelijck vinden
laten , he wolde dat mitten Vursten van Saxen alsoo welle voorhandelen,
se solden onderlinge in vrundlijckheit well vereenight
worden ; dat welck Alijt dan van Gronnillgen soo voorgaF, en dat
belevede ern beyde, soo wort daer een dagh op beraemt tot lloytingh-
huys in des Hilligen Geestes Voor-warck by den W oltgrofl-;
daer quemen vier Heeren van den Sassischen Heerell wegen uit
Aduart mit Q0 starck, desgelyx quemcn de van Gronllingen oock
so0 starck elck op seecker vastgelegde enz-'' (Brouerius , Analecta ,
1Q7 v1g.) Deze onderhandelingen hadden geen verder gevûlg.
3) De jongere Rijll hebbell
1507, maar dat moet onjuist zijll. Hermanllus wordt abt QQ Februari
1500 en regeert vier jaren en drie wekell , dus t0t half Maart
1504: Bernardus I een jaar min vijf weken , dus iot begill Februari
1505: Bernardus 11 twee jaar mill drie maallden , dus t0t begill
November 1506. Elbertus wordt dall 8 November 1506 gekozell.
HSS. en o0k Van lleussen en Vall
28 D: KRONIE: VAN HET KLOOSTRR ADUARb.
Elbertus de Rees 1) abbas XXVIII , qui vir divina
quadam dispensatione huic monasterio concessus fuisse
videtur, ut necessitatibus nostris subveniret pr0 temporum
illorum conditione varia ac periculosa. Nam
veluti Aioth quidam ambidexter 2), in religionis disciplina
et gpiritualibus diligentissimus observator et
custos erat. Ac in rebus seculi ab otio
transferens ad Marthe
et nobis utilissima
pes , optimates ,
omnes aFabilitate
Marie se
negotium, mira quadam gratia
ac necessaria valuit apud princibellique
quadam
duces , ceterosque hospites,
sua jocundus et liberalitate
simplici gratissimus
datis et
Pauperes fovens eleemosinis
delinquentibus consolatione j fatribus castigator
clemens, et penitentibus semperbenignissimus,
quatenus tamen ordinis disciplina n0n :accesseret.
Ipse enim visitationis oëcium , sibi a reverendissimo
domino Cisterciensi commissum, diu gollicitis studiis
et cum laude religionisque fructu per totam Frisiam
exercuit. Dive Virginis m atris cultor et am ator studiosissimus
fuit. Altare ejus ante valvas aquilonis in
oratorio reponi curavit. Et aulam abbatialem a pavimento
ad summum renovari fecit. Suis temporibus,
auno scilicet M.COOO0.XlllI 3) , illustrissimus dux
Georgius potentissimo ac egregie
Groningam frustra oppugnavit 4) , et Frisiam comitis
instructo exercitu
1) Hier
Q)
3) De jongere HSS. hebben 1513, maar uit het vervolg blijkt,
dat 1514 het juiste jaartal is. De belegering van Appingedam , die
eolem anno'' heeft plaats gehad , valt in 1514.
4) Dit beleg duurde met allerlei tusschenpoozEn en andere krijgsbedrijven
het geheele jàar 1514.
zijn Friesche bezittingen hem nooit zeker zouden toebehoorell ,
zoolang het machtige Groningen zich tegen hem verzette. Valldaar,
dat hij alles in de waagschaal stelde om de weerbarstige stad, die
in 1506 Edzard tot heer llad aangenomen j te bedwingen. Maar
Groningen gaf het niet op. Eerst na den val van Appingedam
George van Saksen begreep, dat
begint
Zoo wordt de richter Ehud il1 Richteren lII , 15 genoemd.
in AG I de tweede hand.
bE KRONIEK 4AN HET KLOOSTER ADUARD. 29
Emdensis Orientalem 9 ubi in obsitlione arcis, que den
Oert 1) vulgo dicitur, illustrissimus princeps Henricus
dux ze Bruynswiick senior, pila craneum trajectus
ex bombarda occubuit vigilia Joannis Baptistae S).
Militabant enim cum Georgio Saxonum dqce du0
Henrici 3) , pater scilicet et flius, Ericus quoque de
Bruynswiiclq et Philippus de Grobbenhaghen 1) ducesj
omnes preter Henricum seniorem in monasterio nostro
multis mensibus conversantes , quibus omnibus,precipue
tamen ipsi Georgio principi , acceptissimus fuit
semper
causis
in multis sepe
personarum et rerum Frisie oppidique Groninnon
utilis modo , sed et necessarius intercessor.
noster , apud eos
gensis
Eodem anno
que est quinta Augusti , expugnaverunt duces predicti
oppidum Dam armata manu , occisis ibidem
mille trecentis viris , quorum major pars in templo
parochiali , ad quod confugerant, cesa est , ut ad
ipsa die Saucti Dominici confessoris ,
Rlbertus
begon het met George te onderhandelen : maar de hooge eiscllen
van dezen maaktenovereenstemming ollmogelijk. Tell eitlde raad
riep nu Groningen de hulp van Karel vat: Gelder in , wiezl ook
Edzard bereid was zijn rechten af te staan.
de stad dan ook Karels veldheer Van 00y.
Saksische heerschappij spoedig daar. Onder leidillg van Jancko
In 151* nog huldigde
Nu was het elnde der
Douwama
George's gezag met den dag slonk.
het opbreken van het beleg van
verschenen de Geldersche benden in Friesland, waar
Een gevolg daarvan was ook
Grollingen. George verliet in
en stond het volgellde 1514 Friesland voor goed, jaar zijn rechtell
af aan Karel V. (Vg1. Benninge passim.)
1) De burcht van het machtige geslacht Ewsum bij Middelstum.
Q) 23 Juni 1514.
3) Vgl. hierover het hoofdstuk bij Bennillge, getiteld : ,,Va11 dat
Hartogh Hindrick van Brullswijck den oort belede. Erlle daervoor
doot bleel, en woese Nveder
van Sassen toe Adewart-''
in dezell tijd was âduard nog het Saksische hoofdkwartier, zooals
afgetoogell ende quamen by den Vursten
(Brouerius t Analecta, blz. Q35 v1g.) Ook
ook
hier dux Henricus , waarschijnlijk het gevolg van een leesfout.
trouwens uitde krolliek bl ij k t.De *Jollgere HSS.hebben
4) Ygl. de kroniek vall Bellnillge (Broueriusj Allalecta , blz. Q13).
80 DE 1tRON1E1f VAN HET RLOOSTER ADUARD.
talos
estate
nostro , n0n inter seculares modo et milites stipendiarios
, quorum sexcenti fere mortui sunt , sed etiam
inter nostros sacerdotes , quorum decem et octo cum
priore W ychero de Zwollis sublati sunt e vivis 2).
Hyeme sequenti illustrissimus dux Gelrie etc. Carolus,
valido exercitu Groningensibus veniens in auxilium ,
coegit Saxones obsidionem sèlvere : et ob h0c Gr0-
usque in sanguine vaderetur l). Eadem quoque
pestis inguinaria grassata est in monasterio
ningensium 3) dominus factus est, recepto ab eis juramento
et homagio publico in se et heredes suos perpetuo
4). Arx diruta funditus , quam Edzerdus comes
Emdensis ad portam oppidi orientalem extruxerat 5).
1) Vgl. hierover de uitvoerige beschrijving daarvan bij Bennillge
in het hoofdstuk: ,yvan den anslagh dat den Hartogh van Sassen
tooch vcor den Dam , en den stormenderhandt innam-'' (Brouerius,
àllalecta , blz. Q4l vlg.)
Q) Van deze pest spreekt Benninge niet.
3) Veniens - Groningensium ontbreekt in de jongere HSS-, een
gevolg van een leesfout (Groningensibus , Groningensium).
4) Eigenaardig genoeg spreekt de kroniek niet van de huldiging
van Edzard van oostfriesland a1s heer van Groningen (150G), maar
hier toont hij met het feit bekend te zijn , w&t trouwells ook
natuurljk is. Zie over het kasteel van Edzard bij de Oosterpoort
te Grollingen : Feith in den Gron. Volksalmanak voor 1896, l06 vlg.
5) Al deze zaken worden llatuurlijk weer uitvoerig bj Benuinge
vermeld in het hoofdstuk : ,,Van dat de llartogh van Geller sande
SiJ- nen
(Brouerius, Analecta , blz. Q57 vlg.)
Maersclzalck mit
Karakteristiek is Benninge's
oardeel daarover: pDit is n u de darde huldinghe, plicht en Eedt,
de die Gronningers gedaen hebben , elcken eenen sonderlingen
Heeren , waellicht se moegen noch waellt cortelycken een Heeren
hulden , plicht en Eede doen ; nu ist vollentoogen dat de Grave
mitten Vursten van Geller verhandelde, doe he in den verleeden
Somer was by den Vursten in 't Landt van Geller, daer he van den
Roomschen Rijcke sich gafl en ginck onder de Croone van Vranckrijck,
dat welcke de van Gronningen nu hïr oock soo hebben
achtervolget en gedaen ; nu mogell se mit recht den Dubbelden
Arent, den se booven oere wapenen voerell van dell lteyser en
Rijcke, affleggen, en setten daervoor drie lelien van wegen des
Coninges van Vranckrijck.'' (Broueriusj Aflalecta , b1z Q59.)
volck om Gronningen toe ontsetten.''
DE KRONIEK YAN HE'P K LOOSTER NDUARD.
Frisiam quoque
exercitu idem Gelrie dux magna ex parte occupat ,
per mare invadens propter Frisonum dissidium, authore
Janneke Douwens 1). Tum etiam in .die festo divi
Thome Apostoli S) Groningenses, quia Saxones e0s ex
monasterio nostro expugnaverunt nulla nostra voluntate
aut culpa , tamen invadunt monasterium nostrum j
spoliantes ac diripientes omnia ad minimum usque
quadrantem 3). Prefatus itaque pater
sui Oë cii sexto decimo mensibus quasi tribus , cum
'am non sine m agna omnium J laude summaque industria
, virtute ac diligentia ornatus prefuisset , corvenerabilis
anno
poris imbecillitate gravatus ,senioque fractus , regimini
et oneri amplius preesse n0n valens, sed exonerari
cupiens, dictam abbatiam matura deliberatione prehabita
resignavit , annua nihilominus pensione sibi
reservata. Sic De0 maximo ac sibi vacans
Occidentalem eodem mense alio
optimo
annis 1111 , cum jam oculorum lumine
pacientiam Tobie
nllm ero consolantes 9 h0c qtloque
Didimo Alexandrino , cui amisso visu Deus pro visibilibus
oculis intelligibiles condonavit , quem consolans
divus Anthonius fertur dixisse : rNon te conturbet,
o Didime ! amissio sensibilium oculorum ; tales non
oculi tibi desunt , quibus et musce et culices nocere
possunt. Sed gaude potiusj quoniam habes oculos ,
quibus etiam angeli contuentur, per quûs videtur Deus
imitaLatur.
fuisset orbatus ,
Quem fratres seperetulerunt
illi de
1) Deze gebeurtenissen zijn
Douwamaj zelf een der hoofden
in Friesland had gehaald , in
het Friesch Genootschap) , blz.
Q) Q1 December 1514.
3) O0k dit beleg is uitvoerig door
woe dat de Grave van Oûstvrieslant
legden met groot volck.'' (Brûuerius ,
Bijdr. en Metletl. XXIII.
Benninge beschreven : ,,val1
en de Groningers Adewart be-
Analecta: blz. QQ6 v1g.)
6
uitvoerig beschreven door Jancko
van de partij, die Karel vall Gelder
zijn Boeck der Partijen (ultg. van
Q0'1 vlg.
82 os KRoxlllK vzx IIET Itlaoosl'ER Aotiwub.
et ejus lumen inspicitur''
et confessoris 2) nature
est patribus suis in domo
suo nomine insculptum.
perpetua pace. Amen.
1). Ipso die Eligii episcopi
Deoque concessit ; appositus
capitulari , habens lapidem
Cujus anima requiescat in
LAMSERTUS ABBAS XXIX 3).
Interea 4) , dum hec agerentur, electus est dominus
Lambertus Heelt, qui vivo adhuc domino Elberto ad
1) Didymus werd + 3l0 te Alexandrië geboren , waar hij langer
dan 50 jaren aan hei-hoofd der catecheten stond. Reeds als kind
had hij het gezichtsvermogen verloren. Hij was een aanhanger
van origenes en liet dogmatische en exegetische geschriften na.
Hij bestreed Arius in zijn werk De Trinitate; van hem bezit men
llog: De Spiritu Sancto el1 : Colltra Mallichaeos. Vgl. Herder's
Kirchenlexikon in voce. De desbetrelende plaats uit het leven van
S. Antonius luidt : j,ouodam tempore
nasio Alexandrie Episcopo propter confutationem haereticorum in
urbem esset adductus , perrexit ad pum Didymus , vir eruditissimus ,
captus oculis. Cumque m ulta de Scripturis Sanctis loquerentur
illter ceteras sermocinationes , quas de sanctis voluminibus habebant,
cum Antonius miraretur ingeniurn eius et acumen allimi
collaudaretj sciscitum ait ad eum : ,,Non tristis es, qucd oculis carneis
careasz'' Et cum ille prae pudore reticeret . secundo retroque
eum interrogans Antonius, tandem elicuit , ut moerorem allimi
simpliciter fateretur. Cui Antonius ait : yyMiror prudentem virum
eius rei dolere damnum, quam formicae et muscae et culices
habellt, et llon potius laetari illius
Apostoli meruerunt. Melius enim
carne et illos oculos possidere,
incidere, quam illos , qui solo visu per concupiscentiam possullt
hominem in interitum gehennae mittere-'' (Ac1a Sanct. B011. Jan.
11 , blz. 145 v1g.) llet is duidelijk , dat onze kroniekschrijver deze
plaats voor zich had.
possessione , quam Sancti et
multo est spiritu videre quam
in quos peccati festuca uon possit
cum B. ântonius a S. Atha-
Q) 1 December f5Q?.
3) Hier eindigt AG I en begint in B een eenigszins latere halld.
Hier ook heeR H. de opmerking : ,,llactellus in MS. domi de Aduwert-''
4) Dit begin van het leven van Lambertus Helt is geheel overbodig,
sluit lliet aan bij het vorige el1 is bovendien zeer verward
el1 slecllt gesteld. Ik vermoed , dat het bestemd is geweest om bij
de deflnitieve vaststelling van den tekst te vervallen. Daar het
b2 KROSIEK YAN HET KLOOSTER ADPARD. 83
quadriennium
ministravit.
pene summa cum laude oëcium ad-
Oriundus ex nobiliori Groningensium
vere nobiles ac civium 1) (quos generosos oportuit
fuisse parentes, qui tam generosam aediderunt prolem)
prosapia 2), qui: quum apud suos in n0n minima existim
atione nec minore deliciarum delectu vivere p0-
tuisset, statuit omnem potius facultatem , copiam ,
exuberantiamque contemnere , quam animum hisce
dedere ac mancipare , eum vere divitem existimans ,
qui divitias spernere dizicerit: quique sua sorte con.
tentus sit , eum vero nobilem.
cui totius orlinis consensu
functio , ab Elberto deposita , delegata erat , abbas
creatur. Nam cum haud dubium probitatis specimen
per id tempus edidisset : qu0 superstite adhuc Elberto
per quadriennium
re8
prudentissime cumque omnium laude
monasterii administraverat , n0n diu ambiguis
votis de successore controversum est. Oujus virtutes
Lambertus Helt 3)
rerumque gestarum decus , consilii morumque promptitudinem
et reliqua , quae in commendando homine
consilerari solent , quia pignis encomiis prosequi
dië cile est , placuit sulma rerum fastigia paucis
perstringere et brevitati consulere. Natus est Groningae
parentibus civitatis nobilissim orum civilitate
ac familiae decore iorentibus 4) , qui etiamsi ignobiles
vixissent prius , tamen ex illo laudabili flii
gevonden, heb ik gemeend het te moeten
opnemen : al dadelijk bemerkt men hier het gemis van het zorgvuldig
geschreven HS. AG 1.
1) De jongere HSS. hebben: ex nobilibus Groningensibus.
Q) Prosapia ontbreekt in de jongere HSS.
3) Hler begint de tweede latere hand in B. Het HS. geeft geheel
dell indruk van opnieuw te beginnen. De jollgere HSS. hebben dan
ook gemeend dat duidelijk te moeten makell en hebben : yqllolninus
inquam Lambertlls Helt.''
4) De familie lleldt of Helt was eell bekend
ll1 1509 draagt Arend Ilelt aall voogden der St.
Nvalburgskerk een
Groninger geslacht.
stuk evenwel in B wordt
6*
84 oE KRONIEK vAN HET KLOOSTER IDUXRD.
oëcio, quod certissimum erat virtutis veraeque nobilitatis
indicium , n0n potuere n0n esse famatissilni.
Est vero magnum in primis pietatis ac religionis
argumentum , quod valedicto omni voluptatum genere,
quibus per fortunam aëuere licuisset , solitariam hanc
vivendi rationem elegerit , malueritque omnem in
Ohristianae philosophiae exercitatione aetatem consumere
quam mundi sequi praestigias. Hunc autem
in religionem praecipuum amorem adeo factis expressit,
ut , quemadmodum ab ejus aequalibus accepimus, cum
morbus aliquando subito profciscentem corripuisset ,
jaarrente van 3 Arllhemer guldens uit een huis en h0f in de
Heerestraat op (Reg. Gron. Arch. 1509 llo. 8). In 1533 komt hij
nogmaals voor (t. a. p. 1533 no. 5). Hij is dezelfde als Arend
Wigger Helt, die met een ander in 1519 nogmaals een jaarrente
van ll/a Arnhemer guldens uit een lluis in de Heerestraat aan de
St. Walburgskerk opdraagt (t. a. p. 1519 110. 5). Gheert Helt bezat
in 1507 een huis in de Ebbingestraat (t. a. p. 1507 no. 46). Over
den koopman Claes Helt, die in 1549 te Gent voor schulden der
stad Groningen in gijzeling zat, vgl. Rutgers in den Gron. Volksalmanak
voor 189Q , blz. l31 vlg. In 1565 verkreeg hij van de
H fdmannenkamer mandaten ter invordeiillg oo van achterstallige
huur (Reg. Gron. Arch. 1565 no. Q3). Nog in 1571 had hij een
vordering tegen Claas van Bouman (t. a. p. 1571 no. 13). In
1595 sluit een Claes Helt tdezelfde of een ander) een overeenkomst
rnet vele anderen over land bij Garsthuizell (t. a. p. 1595
no. 75). Hendrik Helt was in 1563, 1564 en 1565 pastoor deç
Akerk (t. a. p. 1563 no. 31 j 1564 no. l0l , 1565 no. 3 en 94).
Herinneren wij ten slotte n0g aan den beroemden Uv0 Helt, die
als student Leuven mede tegen Maarten van Rossum verdedigde
en zijn dapperheid met zijn dood betaalde (vgl. Gron. Bijdragen
% 37 vlg.). Uit alles blijkt , dat wij met gezeten burgers te doen
hebbell , al moet worden erkend, dat de Aduarder kroniek het
geslacht van den abt wat in de hoogte steekt. - Een naam- en
tijdgenoot van onzen abt was Lambertus Helt , die tusschen 1531
en 1535 yjin scenobio (sic) W erphum'' een handschrift met Friesche
wetten schreef (vgl. mijn Catalogus cod. mss. un. Gron.
bibl. no. Q5i). Ook het origineel van HS. P.L 35 (aldaar blz.
323) is door hem geschreven. Hij eindigde deze HSS. met het voor
eell monnik wel wat scabreuse rijmpje : jjDatur pro penna scriptori
Pulcra puella.''
DE KRONIEK VAN HBT KLOOSTER ADUARD. 85
cohiberi n0n potuerit , ut corpus curaret , quill maximo
itinere properaret , adfuturus ad eam horam , quae
cantandis D. Yirgini hymnis destinata ex consuetudine
erat. Remissiore paulum fuit ingeni: , ut nonnullis
in contemptum abierit , quidam etiam ad res novas
animum azjicerent , facilitate ipsius abusi.
studiu nl cum se videri intelligeret,
Qtlorum
quia austerius
represserat , aliam in se tragoediam excitavit , multa
passus convitia gropter subitam eam que acriorem
disciplinae monasticae correctionem. Eam domicilii
partem , ubi tonstrina est , magnis impensis instauravit
t picturisque diversi argumenti intus ornavit
concameravitque. D. Emanueli episcopo Cremonensi
monumentum ex candido lapide extruxit. Ad summi
altaris gradus duas columnas statuit , imagunculis
atque acantho incrustatas. Pauli quoque apostoli
simulachrum , quod in medio choro est , eadem prorsus
arte fabricari curavit ut et illas columnas , quae ab
oriente sacrifcaturis objectae sunt. Plura monumenta,
quibus suam posteritati memoriam consecrasset, procul
dubio relicturus erat , si vita diuturnior suppeditasset.
M oritur anno supra millesimum quingentesimo vigesimo
octavo 80 Cal.
modum sex patrumque
'Maj i l). Pr0P0-
antecessorum tumulis illatus
Gubernavit annis
est. Lapidi , quo ossa teguntur , pedum ex aenea S)
lamina impositum est 3).
1) Qi April 1528. De jongere HSS. hebbell 60 Cal. Maji (Q6 ztpril).
Q) De jongere HSS. hebben hier het dwaze aerea.
3) Het is zeer opmerkelijk, dat de schrijver van Lambertus' leven
lnet geen woord melding maakt van den strijd , die nog steeds in
Groningen e)1 de Ommelanden gestreden werd tegen de dreigende
Bourgondische overmacht ; een bewijs te meer, dat wij hier met
een anderen schrijver te doeu hebben y dan in het voorafgaaude.
Het was ook onder dezen abt, dat de mnord der gebroeders Gaickinga
in het klooster voorviel , waarvall ollze kroniek a1s een voor den
goedeu naam
melding maakt.
van het convent al te bedenkelijk feit met geen woûrd
(Yg1, Nanninga Uitterdijkj 88 N'lg. en bijlage V en YI.)
86 DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD.
JoHAxxEs RECAMP ABBAS XXX.
Qu0 anno e vivis Lambertus excesserat , Jobannes
R ecamp abbas paribus om nium suFragiis eligitur eo
die , qui Philippo ac Jacobo apostolis 1) sacer est.
Vir haud dubium , qui unus superiores omnes longe
antecelltlerit et naturae dotibus et eruditione , quaeque
res in gubernando plurimum possunt, gratia et el0-
quentia, naturae quodam privilegio adeo eximius . ut
quae praestantissima universo hominum generi dona
erogari a sum mo D eo solent , in hunc unum velut
augustissimum quoddam sapientiae
omnes un0 0re aërmarent. Patriam
gam , parentes plebejos S) ,
Elio honeste cum educando
adytum collata ,
habuit Groninquibus
tamen studium in
tum instituendo nullum
defuit. Cujus rei
pietateque acta
testim onium summa cum honestate
vita omnis esse poterit, et nobis ,
quibuscum familiaris ejus consuetudo fuit , et aliis ,
apud quos virtutum commendatio citra hominis notitiam
per se abunde valet. D e concionibus autem
uid artifcio,
in quam 3) promptissimam naturae vim cum arte ,
quam assidua exercitatio 4) orandi confrmavitj acerrimo
conQictu pugnare videre 5). Nec 6) vero tam
dicere attinet et de mirabili in dicendo
1) l Mei 15Q8.
Q) Dat is wel De llaam Reecamp is mij len
het Grollingsche millste in archief
komen.
twee gekleurde tegels in het Gronillgsch Museum, afkomstig uit
het refugium van Aduard op het daarnaar genoemde Munnekeng0e11enkel
stuk van Voorgellij
voerde evenwel a1s abt eell wapen , zooals blijkt uit
holm thans het Academisch Ziekenhuis en het lduarder Gasthuis.
Vgl. Verslag vall het Museum van Oudheden te Groningen j 1892
blz. 3l.
waarschij nlij k.
3) De jongere HSS. hebben hier quo.
4) De jongere HSS. hebben hier exercitatione.
5) Deze zin is lliet zeer duidelijk; een voorslag tot verbelering
durf ik evenwel niet doen.
6) De jongere HSS. hebben hier minder goed hic.
DE KRONIEK VâN HEr KLOOSTER ADUARD. 87
dicendi magister erat
ad vitae ac morum
quam eorum om nium , quae
institutionem pertinent , vivum
unde tanquam ex ore velut exemplar , aliquo sibi vitae
quisque exempla puriora 1) fngere potuit. Quam
ingenii solertiam orationisque gravitatem 2) n0n certis
clausit terminis , neque aut privato studio et velut
solitario ornamento ac lucro astrinxit , sed in stabilienda
patriae impriluis ac monasterii concordia pene
omnem absumpsit. Quae res fecit, ut quamquam tacitis
votis omnium judicio dignus haberetur , cui quam
plurimum authoritatis et gloriae et in rebus civilibus
tribueretur. A nimi is candor erat, ut missis ambagibus
protinus profteretur, quid verum aut secus
esset 3) , id est (ut explicator sim) plane simulandi
dissimulandique nescius 4).
Tam promptus de omnibus bene merendi , ut aliquoties
indignis etiam suam opem n0n negaret.
Liberalis quidem in omnes , sed maxime in bonarum
literarum studiosos ac e0s dom esticos, quibus domi
res erat angusta et curta supellex. Fide tam candidus
et incorruptus , ut in neminem verius quam in
ipsum competeret vulgare illud dictum : Dignus qui
emices 5) in tenebris. Ad ejus laudem hoc accedit
, quod ad mediocrem eruditionem mirabilem
m orum attulerit innocentiam , sapientiam que singularem
cum eadem stupenda eloquentia conjunxerit ,
1) De jongere HSS. hebben hier purioris.
Q) B, P.E. el1 AG 11 hebbell gravitatem , H, BG I en BG 11
suavitatem.
3) Hj BG 1, P.E. en AG 11 hebben hier in margille: yyvidetur
: lossema'' , opgenomen.
4) Hier eindigt B.
5) P.E. heeft: cum mices ; BG l en lI, H en AG 11 hebben ongetwijfeld
juister : qui emices. De schrijver van P.E. heeft blijkbaar
pe e vaor de verkorting cum (con) aangezien.
dat il1 BG 11 zelfs il1 den tekst is
88 DE KROXIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
ut qui n0n modo vitam ab omni dedecore censervarit
immunem , verum etiam famam , quae pene nusqtlam
non celeberrima de ipso percrebuerat 1) , nulla unquam
sinistri rumoris asperserit S) nubecula. Porro quam
civium Groningensium amator , quam Reipublicae
communisque utilitatis studiosus) nemo ignorat : sincerae
religionis censor, concionator egregius et ab omni
superstitione alienissimus, cui tanta omnium virtutum
concordia , tantusque omnium laudum gloriaeque concentus
contigerit , ut nihil ejus severitati hilaritas 3) ,
nihil gravitati simplicitas , nihil denique majestati
detraxerat hum anitas. Porro vere pius et m axime
colendus pater tam habebat aetatem susceptis laboribus
parem viribus , judicio atque memoriae , ut illi numerus
annorum n0n sûlum eorum nihil abstulerit , sed authoritatem
ei multo majorem pepererit , unde factum
est, ut sexagenarius ve1 aetate etiam provectior
exercuerit singularis ingenii vim atque praestantiam.
Post ergo egregias dotes , virtutes atque oë cia ,
quibus omnes juvare studebat , aedi:cavit in lnonasterio
nostro aulam aestivalem in horto abbatis , domo non
imparem parietibus optimis tabulis adornatis ; coenaculum
, in qu0 m onachi nostri carnibus vescuntur ,
fecit renovari , historiis utriusque Testamenti in
depictis 4) tabulis adûxis parietibus. Summum etiam
altare , quod tempore Lamberti H eldt praedecessoris
inc'hoatum erat , eadem industria et arte ad perfectionem
deduxit : item D. Virginis in septentrionali
parte templi pictoris arte decoravit ; sicut et illius
sacellum cum aeratis altaribus, quod est sacrario
1) P.E., BG I en 11 hebben percrebuerat , H en XG 11 onjuist
perexhibuerat , maar palaeographisch wel te verklaren.
Q) AG 11 heeft hier aspersit.
3) BG 11 heeft hier onjuist hilaritati.
4) BG I en 11 hebben (natuurlijk onjuist) inde pictis.
DE KRONIEK VAX HET KLOOSTER ADUARD. 89
vicinius 1), quam ornatissimum reddidit 2). Praeclarissima
quoque organa
vario musicae artis
nOn renovavit solum , sed etiam
genere
contentus fuit ex veteri
sed si quid elegantius aut fngi aut excogitari queat ,
novo quodam additamento auxit , ut pene nihil in eo
cumulavit :
0Per0
neque enim
constituisse novllm ,
desiderare POSSOS. Praeterea domum &
ad summum
capitularem
s0l0 usque tabulis ex aere
optimo ad latus sinistrum adjunctis , dextrum eodem
modo exornaturus , nisi alia incommoda institutum
impedivissent. Majorem insuper abbatiae aulam necnon
et abbatis cubiculum a calce usque ad verticem elegantibus
tabulis appositis renovavit. Bibliothecam nostram
ornavit n0n tantum variorum librorum magna copiaj
verum etiam ipsas aedes eleganter fulcivit. Ad haec
Groningae in arce nostra studio magna n0n pauca
reparavit : majus videlicet atrium picturis ornatum
reliquit; gradus item illos lapideos , quibus ad domini
abbatis cubiculum ascenditur) ipsum quoque abbatis
restauravit ,
1) 11 , I)G I el1 11 el1 AG 11 hebbell vicinum.
Q) Van andere zijde, llamelijk van ltarel van Mander, weten wij,
dat de beroemde Jan vall Scorel voor Aduard eell altaarstuk met
deurell heeft gemaakt met een voorstelling van het Laatste Avondmaal
met levellsgroote flgurell , allell portrettell. Dit stuk is
helaas ! spoorloos verdwenen. Mogelijk zijn beide doekell, die il1
1879 (jammer gelloeg !) uit het Provinciehuis te Groningell naar
het Rijksmuseum te Amsterdam zijll overgebracht (het bezoek der
kollingin van Scheba en David en Bathseba) , uit Aduard af komstig.
(Vgl. Gron. Yolksalmanak , 1893 blz. Q4.) Een derde doek vall
Jan van Scorel , dat sedert onlleugeljke jaren in Grollingen
is bewaard geweest en dus misschien o0k uit Aduard af komstig
is , is in 1899 voor den dag gekomen. Het stelt voor een vader,
moeder en vier kinderen , starende naar het lijkje van een op
eell tafel liggend kindjej de vader rnet een opengeslagen boek
voor zich : de achtergrolld vorlnt een half Duitsch , half Romeinsch
landschap. Het stuk za1 eerlang in het Museum te
Groningell een plaats verkrijgen. (Vg1. Bull. v. d. Ned. Oudh. Bond ,
1899/1900, blz. 1Q4 ; Verslag v. h. Mns. v. oudh. te Gron. 1899 ,
blz, 8 , 1Q.)
90 DE KRONIEK vAN HET KLOOSTER ADUARD.
cubile summa commoditate ac diligentia- restituens.
Haec omnia quamvis magna , ideoque perpetua memoria
digna, nemo negaverit ; attamen minera, si cum
sequentibus conferantur. Nam aedifcia aut intervallis
temporum collabuntur aut incendio absumuntur , verum
haec jquae nunc adjiciam , donec h0c quidem steterit
incolume monasterium , peritura nunquam. Quia enim
libertate nimia fuissent usi coloni nostri , factum est ,
ut libertas in licentiam aut potius contemptum 1)
sit mutata : negabant etiam 2) se parituros nostro imperio
ac ceu dominos legitimos agnituros , sed se
potius
futuros.
dominos ac heredes
Nam
possessionum nostrarum
volebant dabant; nullum
praeterea patiebantur
ferendum n0n
imperium. Quod cum nostris
esset ,res 3) ad judices 1) delata fuit ,
qui tandem rem plene cognoscentes , praesidente
judicio personaliter ipso domino Georgio Schenck,
gubernatore generali Frisiae , Drenthiae et Groninganae
ditionis , locumque tenente nomine R egis
Hispaniae 5) , hujusmodi tulere sententiam , ut abbas
optimum quemque caballum simulque vas aureum
praestantissimum in domibus eorum deprehensum a
colnnis auferret Pr0 contumacia : nec ulli colonorum
quantum
1) H ell AG 11 hebben hier: in contemtum aut licentiam.
2) AG 11 heeft hier we1 juister enim.
3) BG 1 heeft res , maar met zulk een haal vôôr aall de letter,
dat er ongeveer pes staat , wat dan ook door den schrijver van
BG 11 is gelezen.
4) In
Luitenant
verband met het volgende zjn hiermede klaarblijkelijk
en Hoofdmannell, het hoqgste rechtscollege in Stad en
Lande, bedoeld.
5) George Schenck , heer van Toutenburg , was van 1536 tot 1540
stadhouder van Friesland , Groningen , Drenthe, overjssel en
Lingen. Het is vreernd, dat de kroniek llarel V Xoning van
Spanje noemt en hem dus den Keizerstitel onthoudt. Verder verdient
het opmerking , dat de kroniek de ollderwerping vall Groningen
en de Ommelanden aan Karel V în 1536 met geen woor4
vermeldt,
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD 91
supra
nisi
Quo factum est, ut sexto quoque anno eosdem agros
sexaginta jugera seu mensuras 1) , idque non
in sexennium colendas et usurpandas, traderet.
a nostris 2) jam porro
uantum emolulnenti nostro m onasterio accreverit in
redimere sunt 3) coacti : unde
annos singulos , vir prudens levi negotio perspexerit 1).
Sub :nem vitae in Tribus Montibus 5) du0 aedifcia
1) 11 heeft mensiones.
Q) A llostris Olltbreekt in BG 1.
3) AG 11 heeft wel juister : fuerillt coacti.
4) Geen enkel officieel document in het Groningsche archief bevestigt
de waarheid van het hier te boek gestelde,
zelf schijnt ollbetwistbaar.
maar het feit
Het ligt voor de halld, dat dit bericht
reeds herhaaldelijk il1 verband is gebracht met het beklemcontract
en zelfs aanleidillg heeft gegeven tot de veronderstelling, dat het
recht van beklemmillg bepaaldelijk uit het beheer der kloostergoederell
z0u zijn Ontstaan , eell Onderstellillg , waar#an Feith op
afdoende gronden de onhoudbaarheid aantoonde. W at de uitlegging
van het vonnis betreft , mr. S. Gratama schrijft daarover (Het
Beklemrecht il1 zijne geschiedkundige ontwikkeling, blz. 107
(Het) sprillgt il1 het o0g ) dat kennelijk de gebruikers
zich slechts A'erplicht achtten tot het betalen van den dopr hen
verschuldigden
vlg.) :
der landen
huurprijs, maar niet t0t het vragen van toestemming
voor beschikkillgen over hun recht en wat daarmede in
verballd Stond , el1 tevens ) dat zij allerminst gebonden waren , wat
den duur der reclltsbetrekking betreft , aan den wil Yall den
eigenaar. 0p dit punt heeft het vonnis lnet zooveel woorden hen
t0t de orde teruggeroepen , in dien Zill, dat de termijn uitdrukkelljk
op zes jaren werd bepaald en daarmede de vernieuwing van de
verhouding tot den eigenaar, van den grondslag
tegen een bepaalde retributie verplichtend werd gesteld.
van hun recht
Aan een
willekeurige weigering daarvan door den eigenaar schijnt niet te
zijn gedacht j althans er wordt niet over gesproken.
deze uitspraak de zelfstandigheid der meiel's vrij wat ingekrompen,
hun recht vall den eigenaar weder tamelijk wel af hankelijk gemaakt.
Dit was echter niet de hoofdzaak uit het Oogpullt der
kloosteroverheden j maar het meerdere geldelijke voordeel. Geell
wonder, dat bij die beschouwing, zoolang slechts het verschuldigde
iedere zes jaar werd betaald , de voortduring der rechtsbetrekking
gewoonte en langzamerhand gewoonterecht werd.''
5) Het nonnenklooster Trimunt in het W esterkwartiel' was Onder
Toch was door
abt Eylardus onder Aduard's hoede pekomen. (Vg1. boven onder
yenoemden abt-)
92 DE KROXIEK vAN HET KLOOSTER ADUARD.
noviter ab integro construxit ,
nialium et domum earum
refectorium sanctimocapitularem
, eam item
domum , in qua lamiliares hospites accipiuntur 1)
atque benignius tractantur, et coquinam sub un0
tecto. Anteriori templi structurae sacellum adjecit ;
vix ad Enem perducto jam annis quo 21 et mensibus
4 completis, ibidem extremum Deo spiritum reddidit
tertio Nonas Septembris anno 1549 2). Unde in
proximum domiciliuln curru vectum 3) corpus sepulturae
tradituna jacet in domo nostra capitulari ad
dextram ingredientibus , supposito lapide nominis
sui charactere insignito. Anima ejus omuiumque
Edelium defunctorum requiescant in pace. Amen.
GODEFRIDUS ARNHEMIEXSIS ABBAS XXXI.
m0x inque demortui locum stlbstituitur
Godefrilus , ex Arnhem Relriae oppido
oriundus , virj ut sacrarum literarum ac prophanarum
non omnino expers , sic artis musicae peritissimus.
D e salute sibi commissi
tudinem gerebat
ovicula vel errore vel propria petulantique
gregis domi forisque
non m odicam , ne scilicet
sollicialiqua
malitia
Periret. Delinquentium quippe fratrum castigator
quidem acerrimus , sed amator tamen. Peccantes ç)
enim n0n Heli 5) more corripiendo lenibus, sed acriojriubsutist
iavee rrbeilsi gpioanriisteqruea cr evdeurcbeerrei b6)u s visatsu :d esbica t taimn erne,c taust
Eligitur
dominus
1) H, AG 11 en BG I hebben excipiuntur.
Q) 3 September 1549. H. heeft 1562, wat zeker onjuist is.
3) BG l heeft victum.
4) Koppius heeft hier op grond vall zijn handschriften peccantia
en dit gevoegd bij den vorigell zin ; zoodat bj studebat reducere
het
5)
6. ) P.E.
voorwerp
Samuel 11 , IQ vlg.
ontbreekt.
De overige HSS. hebben minder juist deducere,
b2 KRONIEK YAN IIET KLOOSTER ADUARD. 90
zelo bono cuncta ,
nihil. Poenitudine
propriis autem 1) aTectibus tribueret
namque ductos non modo poena
liberabat , sed etiam ut hlios charissimos paterno
fovebat s) amore , volens nimirum eo modo praedecessoris
sui laudibus ac virtuti in regimine respondere.
Quod
Quippe
divinitus nec unum sit
quidem nihilominus ei fuit haud 3) facile factu.
cum nec eadem omnibus dona concedantur
idemque omnium mortalium
ingenium , prorsus aliorum sese moribus accommodare,
quis n0n rem diëcilimam esse julicet ? Pecit tamen,
ut n0n inglorius viveret. Deum namque timens ,
divinas leges sacris voluminibus assidue invigilans ,
ex oculis nedum e corle removit nullatenus : unde
fervens in oëciis divinis persolvendis, ipse suggestum,
populo Dei semen illud Evangelicum seminaturus,
multoties magna cum gravitate auditorumque fructu
conscendit. Et quoniam ipse libenter studiis inhaerebat
honestis , omnes artium liberalium studiosos siagulari
benevolentia complectebatur munera largiendo
indigentibus.
His breviter de pietate illius erga Deum et bein
studiosos honestos animo nevolo dictis transeamus
ad ea, sumptibus
parcens atque magnifcam
cochleam , per quam in abbatiam ascenditur,
cum gradibus e candidis lapidibus , similiter et alteram
, qua e culina Et ascensus , inde et tertiam ,
qua ad penuvinarium ex atrio majori descenditur i
miro ornatu construxit. Deinde tres claustri ambitus
quibus suum m onasterium nullis
exornavit. Excelsam enim illam
magnis elegantissimisque vitreis fecit renovari et
ltransitum aquilonarem aedi sacrae proximum polito
apide struxit. Hinc egregium illud horologium cum
1) P.E. el1 BG l en lI. Autem ontbr. in H en AG II.
Q) P.E., H en BG I ; BG 11 e)1 AG 11 hebben favebat.
3) P.E., BG I en II. Haud ontbr. in H en AG 1I.
0* 4 oE Kltoxlxx vAx HET KLOOSTER ADCARD.
praeludio concentus
operis , quod est Groningae in turri ecclesiae D.
Mariae ter Ae 1), ab eodem magistro feri fecit. Aulam
musices ad exemplum illius
abbatialem picturis novis atque tapetis decoravit. Porro
grangiam seu Paradisum prope Roden 2) novo aedifcio,
cui aediculam sacram cum ara conjunxit ,
haud minimis omnium Sibyllarum fguris
de Salvatore ac Domino nostro Jesu Ohristo
sumptibus
et vaticiniis
parietibus
appensis ornatissimum n0n modo , sed et jucundissimum
fecit. Et, quod dictum oportuit, bibliothecam
nostram multis probatissimorum authorum voluminibus
auxit. Denique summi Romani Ponii:cis implorato
diplomate , Regis Hispaniae consensu vpluit conventuales
seu sanctimoniales Trium M ontium ad collegium
virginum transferre , eo quod h0c
tunc temporis numero pauciores , illae vero fortunae
tenuloris essent , quam ut commode et pr0 sua dignitate
sese sustentare possent : sed voti sui compos
feri non potuit , utrimque sim ul nonnullis conatui ac
bono illius desiderio obsistentibus. Attamen tres
Vestalium in Assen
transiere : una M echtildis nomine , aetate matura, et
sacellana juniores duae , quarum altera loci illius facta
est. Bulla Pontifcia nihilominus apud n0s est in
Adwert j qua permittitur abbati pro tempore licentia
eas de Tribus M ontibus in Assen transferri , quando
utriusque consensus
vero usque ad unnum
intercesserit conventus. Cum
1561 satis graviter nec minus
1) De hier bedoelde klokkenmaker is mr. Vyt , :an wien de
uurwerkmakers Johan van Zwolle en Peter Jorys van
del) Q6 Maart 1557 getuigdenj dat het door hem gemaakte klokkellspel
in den Atoren een ,,oprecht
Gron. , vervolg , 1557 no. 98. Vgl. Acker Stratingh in den Gron. Volksalmanak
voor 1846 , blz. ll5 en Nanninga Uitterdijk, De abdj
Aduard, blz. 134.) Geen wonder dus, dat men in Aduard hem de
vervaardiging van een klokkenspel oplroeg.
meisterwarck'' was. (Reg. Arch.
Q) Het huis Ter Helle , door de monniken herdoopt in het Paradijs.
(Vg1. boven blz. 75).
Leeuwarden
bM KROXIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 9$
pie suos pascendo 1) protexisset , propter valetudinem,
immo lethali , ut omnes metuebant , correptus morbo
diuque detentus 2) , in praesentia Frisiae praelatorum
maluit se magistratu abdicare quam t0t onera molestiasque
resumere j licet restituta post aliquot menses
pristina sibi corporis valetudille, easdem tolerare
potuisset. Accepta proinde pensione annua , in suam
sese Paradisum
vivens.
prope Roden 3) contulit , Deo sibique
eques per
rusticorum sumptibus aleretur 1), at ille mores
tumultus eorum n0n ferret : rediit in Adwerth.
Tandem cum Regius Ilrenthianz
atque
Ibi
paulo post, scilicet anno 1574 ipso S. Oatharinae 5)
die, hominum quidem ereptus sed coelestium associatus
consortio, in capitulo nostro conditus in sepulcro
abbate digno. Quiescat in pace. Amen.
ARXOLDVS LAXTH ABBAS XXXII.
H0c resignante Godefrido, clavibus gubernationis
anno 1561 in profesto S. Gregorii Papae 6) acceptis ,
Arnoldus Lanth a Peyse et, ut in Adwert haberet
domum , ad quam diverteret ) quoties e Paradiso huc
ei transire 7) libuerit , Nigram illam cameram , quae
est e regione culinae 8) abbatialis , disjecto ex ea
altari , roboreis tabulis atque picturis j lectis et vitreis
1) P.E. , H en AG 11 hebbel)
Q) Diuque
3) Vgl. boven blz. 49.
4) Bedoeld zjn llatuurlijk Spaansche ruiters.
denkell ôf aan den tocht vall Alva naar het Noordell in 1568 , ôf
aan de il1 157Q in het Noorden , vooral in Frieslalld , uitgebrokell
troebelen. Daarheen trokken herhaaldelijk Spaansche troepell. (Zie
pavendo; BG I en 11 pascendo vitam.
detelltus ontbr. in H en AG lI.
Wij kunnen hier
daarover A. J. ândreae , Het jywonderlïck Jaer 1b7Q'' il) dell Fl 1eschen
Volksalmallak voor 1899, blz. 74 v1g.)
5) Q5 November 1574.
6) 11 Maart 1561.
7) P.E. De andere handschriftell hebben translnigrare.
8) BG I en 11 hebben curiae.
ot >s XROXIEK vAx nET kL00sTsa Aog.&ub.
fenestris instructam, abbateque
suae creationis habitationem
dignam mox a principio
fecit. Hic quidem propter
1) in orando pr0 concione ad populum linguam
n0n eruditam , morum molestiam atque alabilitatem
apud complures 2) fuit vir n0n illaudatus. Sed ubi
ad clavum jam sedit , mutatus est , at n0n uti Saul 3) ,
in virum alterum . Erat enim vir animo sincerus ,
pacis amans 1) , mitis benevolusque i immo bonus totus
nec ulli nisi sibimet ipsi malus. Latine mediocriter
doctus , gratus civibus pariter atque colonis : nulli
enim gravis unquam. Sed , heu ! vinum et mulieres
apostatare faciunt etiam sapientes. Quapropter tepidus
paulatim et acediosus 5) cum feri occiperet , perexigua
divini cultus cura tangebaturj caballos saginando , cum
canibus venaticis et dissolutius ipse vivendo ; quid
mirum , si praebuit 6) ansam fratribus vitae liberioris ,
praesertim cum tam mitis atque propitius delinquentibus
castigator exstiterit , ut nullum paulo maturioris 7)
aetatis publice vel in os sit ausus redarguere : cum
tamen a tergo
ofsciuna naorderet.
reptis audiret : ràledice , cura te ipsum.''
cavillando quoslibet praeter suum
Metuebat nimirum 8) , ne a cor-
Quae ejus
ninaia levitas9) facile eicontemptum peperit , quem
magis etiam auxit cum levitate animi volubilitas l0) ,
tanto utique abbate indignissima: rarus in choro j sed
1) BG I en 11 hebben prope.
Q) Apud complures ontbreekt in H el1 AG lI,
3) Paulus, de apostel.
4) Pacis amans ontbreekt in BG I en II.
5) ln margine
Graece xxytlx.
6$ P.E. Maar
wordt dit verklaard als : incuriosus, negligens a
H , BG l en Ii hebben praebuerit. AG 11 tribuerit.
7) P.E. De andere handschriften hebben majoris.
8) BG I en 11 hebben nimium.
9) H heeft lenitas.
l0) P.E.. ln H. en AG 11 ontbreekt volubilitas. BG I en 11 hebben
voluptas.
bE KROXIEK YAN HET KLOOSTKR AbUARb. 92
frequens in commercio , res conventus nimium atterendo
dilapidans, grave aes alienum con:avit atque contraxit.
Sed ut quae nulla laude sunt silentio tegens , multa
paucis complectar, mali patris mala exempla mali flii ,
sed tamen haud omnes sunt imitati.
abbate cepit omnino irregularis
conventuales , qui negligentes rerum 1) coenobii et
Sub h0cnempe
vita inter nostros
liberioris vitae studiosi, otio tantum et libidini vacabant.
Quamobrem Occidentalis Frisiae praelati , malis istis
ut occurrerent, crebrius quidem n0s , ut n0n sine dedecore,
sic quoque n0n sine detrimenta conventus nostri j
visitaverunt, gregarios fratres acrius quidem castigantes,
h0s abducendo secum, alios S) alio ablegando et carceribus
mancipando, abbatem etiam verbis acrioribus,
immo sub poena dejectionis 3) admonendo , ut omnem
in turpitudinem fugiens omni virtutum genere suis
praeiret 4) discipulis , forma factus honestati: gregi suo.
Sed quoniam Scriptura loquitur, quod stultus verbis
n0n corrigitur 5), actum egerunt.
in proverbio de quercu 6) : ad jucundiora magisque
utilia transeamus. Nam pro ingenio et simplici candore
animi sui in monasterium nonnulla memorata dlgnissima
praestitit. Fossam enim orientalem ab aquilonari
ad australem portam oblimatam pene colonorum opera
et impensis detergendo perpurgavit. Ex agro deinde
frumentario , ubi etiam tum holera cum herbis domes-
At satis , ut est
ticis utrique culinae , domini abbatis scilicet et conventus,
necessariis et suëcientibus serebant7), magnum
1) BG 11 heeft hier aerum (sic).
Q) BG 11 heeft hier alius (sic).
3) BG l en 11 hebben dijectionis.
4) P.E. proiret.
5) Een dergelijke Bijbelplaats heb ik niet kunnen vinden : de
monnik citeert waarschijnlijk uit het geheugen.
6) W at dit spreekwoord is j heb ik niet kunnen vinden.
7) P.E. In BG I en 11 ontbreekt serebant. AG 11 heeft fereballt.
Btidr. en Meded. XXIII. 7
08 DE KROXIFK vAN HBT KLOOSTER AbUARD.
illum et sumptuosum deliciarum hortum, in qu0 et
labyrinthus 1) est , n0n sine magnis impensis construxit,
arboribus cujusque generis Trajecto S) allatis.
Aedifcavit etiam conventui refectorium hyemale , cui
cochleam cum gradibus ex candido lapide , per quam ft
ascensus in dormitorium, conjunxit 3). Laminam tum
ferream , in quam ignis conjicitur, ante annos aliquot
a cellario emptam invenit. ltem magna arti:ciosa
nec minus sumptuosa, illa in choro summi 1) templi
sediliaj biennium integrum laborantibus praeter ipsum
operis magistrum duodecim operariis peritissimis ,
construxit , chorum ipsum novis lapidibus exornans.
Anno 1566 in vigilia Dominicae Invocavit 5) ultima
manus operi
triginta pedes latam fodit , conventum porta quoque
muniturus adversus erroneos illos nebulones, nisi alia
incommoda propositum impedivissent. Everswoldt
addita fuit. In TribusMontibus 6) fossam
novis 7) duobus aediEciis restauravit. Anno 1568 die
lunae ante Pentecosten 8) circa horam duodecimam ,
cum comes Ludovicus de Nassovo , Orengii frater,
Dammonam cum fnitimis agris 9)
Groningam cum duobus
Adwerdiensis de coelo
occupans , urbenz
castris obsideret ,turris nostra
tacta, aliquot cubitus e parte
superiori con:agravit. Sed idem abbas eandem postea
sic reparavit, ut nulla laesionis in ea vestigia appareantj
Pinnaculum quoque deaurans. Argentea vasa multa
1) Nog in 1743 komt in een stuk (R. A. Grpningen no. Q5) de
dwaalhof'' van Aduard voor.
Q) In en bij Utrecht werden dus destijds boomkweekerijen gevonden.
3) P.E., BG 1 en II. H en AG 11 hebben construxit.
4) P.E. , BG I en lI. H en AG 11 missen summi.
5) Q Maart 1566.
6) Trimnnt.
1) BG I el1 11 hebben nobis.
8) 3 1 Mei 1568.
9) H heeft agros.
bE KRONIEK VAA HE'1' KLOOSTER ADUARD. 99
mutavit et nova constituit : nam duos
puro argento tantae magnitudinis fnxit 1) ,
viri foemur im mo lumbos contigeret.
aureorum gemmarumque pretiosarum magna illi copia
erat. Rt quamvis a superbia erat alienissimus, tamen
illis apprime delectabatur. Hoc vero tempore sub
D. Francisci festum S) Franciscanus monachus , Pater
Joannes KnijF, primus
in urbem ac postridie
alia collegia
trahere modis omnibus laborabat 3). Hic Hermannus
episcopus Groningensis, venit
ad n0s in Adwerth , ubi praeter
etiam nostri monasterii abbatiam ad se
Oornelii, abbas in W ittewerum , ordinis Praemonstratensium,
episcopo monasterium tradit ea lege , quod
ipsius fratres canonici , ipse vero sumlnae aedis foret
cantharos e
ut altitudo
Annulorum
1) H en AG 11 hebben fecit.
Q) 4 October 1568.
3) Het spreekt van zelf , dat de
Aduard tegen den bisschop van
dûor onze kroniek verre van
strijd om het bestaan , dien
Groningen heeft moeten voeren ,
onpartijdig is te boek gesteld. Johannes
ltnij; is voor haar een hongerige wolf , zoekende wien hij za1 verslinden,
begeerig naar het geld en goed der brave en vrome klposterlingen
; voor hem is geen goed woord te vinden. Het ligt voor de
hand , dat deze beschouwing ten zeerste onjuist is. De Groningsche
kerkvorst had een moeilijke positie in een gewest , waar niemand
zijn komst had gewenscltt , integendeel. Maar hij moest toch zjn
bisdom als een goed herder organiseeren en daartoe was in de
eerste plaats geld noodig. Zonder de inkomsten , die hem krachtens
Pauselijke bul en Koninklijk besluit uit Aduard waren toegelegd ,
kon het bisdom ollmogelijk bestaan. Z0o er van schuld in dergelijke
aangelegenheden sprake kan zijn , ligt zij bij Paus en Koning ,
of liever bij hun raadgevers , die aan den Groningschen stoel de
zeer welvarende en machtige abdij van Aduard hadden toegewezen.
H0e zij daartoe zijn gekomell , is niet duidelijk. Waarschijnlijk is
hun het onmiskenbare verval van het klooster met al te helle
kleuren afgeschilderd en meende men het daarom zonder tegenstand
te kunnen annexeeren , gelijk
goed als uitgestorven W ittewierum. Ygl. over de geschiedenis van
het Groningsche bisdom e11 zijn strijd met Aduard : Reitsma , De
laatste dagen van de heerschapplj der Roomsch-Katholieke Kerk , in
het Gedenkboek der Reductie vall Gronillgen in 1591, blz. 13t) vlg.
het verlaten Esens en het zoo
-i+
100 D: KRONIEK #AN HET KLQOS'1'ER AD:ARD.
praepositus acceptis annuatim 300 daleris l). Conventus
ordinis Praedicatorum Dammonae, tum quidem
vacantis, reditus ad se traxit 2). Domum item Fratrum
Groningae (hi erant regulae S. Francisci) in suum
usum cûnvertens, multa aedifcia adjiciendo et immutando
in coemiterio S. W alburgis , in aulam suam
episcopalem convertit 3). Et licet a Regia Majestate
1) Hermannus Cornelii was de laatste abt van het eens z0o beroemde
Wittewierum. Hij werd bereid bevonden zijn klooster aan
den bisschop af te staan. Er waren trouwens n0g slechts drie of
Yier monniken in Emo's aloude stichtillg aanwezig, die bovendiell
den regel hunner orde niet meer genoegzaam onderhielden. (Vg1.
Reitsma , t. a. p. 146.) De abt begaf zich eerst in het Praemollstratenser
klooster te Dokkum y maar keerde later naar Groningen
terug kapittelplaats op. Hij verkreeg
die en werd door het kapittel verstandig genoeg belast met het
beheer der aan den bisschop gekomen W ittewierumer goederen;
en eischte de hem beloofde
hij nam dat ambt llog waar, toen deze goederen aan Rennenberg
waren toegekend. (Vg1. Reitsma t. a. p. 15l ; Boeles , Geestelijke
goederen , 41 vlg.; Wijbrands , De abdij Bloemhotr, l77 noot.)
Q) 'Het Dominikanerklooster te Appingedam was eigenlijk den
bisschop niet toegewezen. (Vgl. Reitsma t. a. p. f 45.) Maar op
bevel van Alva werden de inkomsten van dit klooster, dat geheel
verlaten was en korten tijd a1s Jezuietenschûol was gebruikt , bestemd
tot onderhoud van de seminaristen. De bisschop had namelijk
te Groningen in het refugium van W ittewierum een seminarie
opgericht voor zjn diocees. (Vg1. Reitsma t. a. p. 147.) Ilet is dus
onjuistj wanneer onze kroniek den bisschop ook deze anllexatie
ten eigen bate aanwrijft.
3) Op last van Alva werd in Januari 1568 het fraterhuis van de
Broeders des Gemeenen Levens aan het Martinikerkhof (destijds
St. Walburgskerkhog te Groningen den bisschop tot verbljf aangewezen.
(Vgl. Reitsma t. a. p. 147.) De tusschenvoeging: ,,hi erallt
S. Francisci'' is natuurlijk niet anders dan de randglosse van een
wijsneuzigen lezer der kroniek , die de Broeders des Gemeenen
Levens met de Minderbroeders verwarde. Het Franciscanerklooster
stond in de daarnaar genoemde Broerstraat.
Groot, De Broerkerk , passim.) Vgl. over de
merkwaardige huis , dat eerst de zetel der Grûningsche praefecten,
daarna Fraterhuis , vervolgens Bisschûppelijk paleis , toen Prinsenhof
was en ten slotte thans gedegradeerd is iot militair ziekenhuis
en nachtleger-magazijn : G. Acker Stratingh , Het Huis of
(Vj1. Hofstede de
geschledenis van zhet
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 101
quotannis ei da0 millia ducatorum, praeter nominata
collegia illa tria, in honorabilem suae dignitatis sustentationem
numerarentur, his tamen (ut avarus nunquam
satiatur pecuniis) n0n contentus 1) j Adwerdiam
quoque devoraturus erat , si voti sui compos feri
potuisset. Habebat quidem Pontifcium diploma, Regis
Hispaniae sigillo munitum , qu9 permittebatur ei post
sessum (sic enim loquebatur) vel discessum abbatis
moderiri jus ac reditus abbatiae nostrae ceu abbas
usurpare. Sed Deus hOc illi n0n permisit. Is enim S),
qui religionis antistes ) monasteriorumque protector
esse debebat , tam nobilis atque laudatissimi conventus
personas ac bona (Geusiorum h0c erat desiderium
ac opus , sicuti nostris , heu ! oculis percepimus) diripiendo
atque faucibus m endicantium escas extorquendo,
disturbare satagebat. Tametsi vero noster abbas
facilis erat 3) in annuendo nec petentibus se viriliter
denegando resistere noverat , hic tamen se non virum
mndo verum etiam m urum ahaeneum praebuit : cum
nimirum ab episcopo m ultoties et quidem eximiis
promissis tum vero minis acrioribus impeteretur, in
nullo se Reverentiae illius (quantum quidem concernebat
causam tradendae abbatiae) cessurum vel assensurum
, licet in periculum quoque vitae propterea
foret adducendus 4) , saepius aërmavit. 'Ut autem in
Hof Groningen , in den Groningschen Volksalmanak voor 1838,
blz. 40 vlg.; dez., Het oude Selwerder Hof, vermoedelijk ook het
Hof der Prefecten. in Gron. Bijdragen , VI , 25 vlg.
1) De kroniek is hier weer zeer onbillijk tegen den bisschop.
Deze toch
lijke kasj tafelgoederen met Aduard enz.
zou zijn geregeld. (Vgl. Reitsma t. a. p. blz. 145.) Het moet echter
wordell erkend , dat de bisschop bljna eenstemmig van gierigheid
en schraapzucht werd beticht. (Vg1. Reitsma t. a. p. blz. 150.)
Q) Deus - ellim ontbr. in BG l en lI.
3) AG 11 fuerit.
slechts Q000 ducaten genoot voorloopig uit de koninktotdat
de kwestie van de
4) H heeft abducendus.
102 DE KRONIEK vAN HET KLOOSTER ADUARD.
pio isto atque laudabili animi sui proposito constantior
esset j invenerunt 1) praelati prudens consilium.
Nam Munterna 2) tum a pyratis Geusiacis 3) pene
devastata coenobitas in tutiora loca secedere compulit.
Quapropter ipsius 1) loci abbatem , dominum Arnoldum
Kenninck , propter 5) ingenium boni ferax ,
addunt nostro in regiminis administratinne socium
Frisiae
consilii
atque coadjutorem , qui comes ei individuus actuumque
omnium ejus oculatus testis , impugnantis episcopi
vires mirum in modum attrivit : unde n0n par modo
abbati factus , sed etiam authoritate superavit eum.
Sicque 6) per coadjutorem res nostrae dirigebantur 7),
ut praeter nomen ac sedem ipse abbas retinuerit,
nihil exauthorandus haud dubie (postquam tres e
diversis liberos sustulisset) a praelatis, nisi conventum
tribus abbatibus onerare timuissent 8). Anno 1570
quarta feria ante Pentecosten 9) venit in Adwert
venerabilis pater visitator generalis omnium collegiorum
1) BG 11 heeft inceperunt.
Q) Over Menterne (Termunten) zie boven blz. 46 noot.
3)H en AG 11 Geusanis.
4) P.E. De andere HSS. hebben istius.
5) BG I en 11 prope.
6) AG 11 heeft: superavit. Cum sicque etc.
7) Bij een charter van 1 Mei 1576 verkoopen yyArnoldus Kenninck
abt thoe Munthe end administrator in Aduwerth'' en de conventualen
van Aduard aan kerkvoogden , pastoors en priesters van
St. Maarten en St. W alburg te Groningen een jaarrente van 14
Emder guldens uit een heerd land onder Wierum. (Reg. Gron. Arch.
1576 n0. 7. Nanninga Uitterdijk, blz. l4Q.) Hier was dus van den
abt geen sprake meer.
8) Wanneer Arnoldus Kenninck als coadjutor te Aduard is 0pgetreden
, blijkt niet. Het is dus mogelijk , zelfs waarschdnlijk ,
dat met deze drie abten worden bedoeld Arnoldus Lantb , Arnoldus
Kenninck en Godfried :an Arnhem , die eerst in November 1574 is
gestorven. Nanninga Uitterdijk (blz. 139) gist, dat met den derden abt
bedoeld wordt de eventueele opvolger van Lanth. Maar dat kan toch
in de gegeven omstandigheden moeilijk een ander zijn dan Kenninck.
9) 10 Mei 1570.
DS KROXIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 103
ordinis nostri) dominus Joannes a Murimundo abbas 1),
missus a generali synodi , a Pontifce Summo et
Majestate Regia , literas habens credentiae , qui post
exquisitissimam singulorum fratrum de rebus omnibus
monasterii , oëciariorumque actibus et moribus indagationem
, abbatem quidem in oëcio reliquit, sed
Cl1m emendationem continuamque cum sobrietate
castimoniam sancte polliceretur. In aliquos nihilominus
(quorum nomina honestatis causa silentio tegenda
censui)poena carceris animadvertit. Postquam multa
ordinis disciplinam concernentia in chartam charitatis
nobis S) , cum episcopo de remittendo coenobio agere
cepitj oferens ei quotannis de bonis nostris sex millia
carolinorum. Quibus tamen placari n0n potuit ; sed
ipsum m onasterium esuriens , instantius res suas in
Ouria Regis per suos agere institit ; neque nostri e
contra negotium in annos diFerendo procrastinantes.
Visitator autem ) ubi octo dies continuos apud nOs
haesisset , de rebus omnibus monasterii nostri jam
certior factus, ad Occidentalis Frisiae collegia pervexit,
inde ad sua remeaturus , sed vacuis interim haud
manibus. Et quamvis vir doctus videbatur,
m unera tamen
verum sit vetus illud
ac pius satis
n0n est aspernatus. Porro quam
atque commune proverbium :
DQui semel scurra , nunquam bonus paterfamilias'',
nostro malo didicimus. Quia cum irregularitatis
atque vitae dissolutioris nota labesque nobis est
inusta ,
tuimus.
dië culter n0s hac suspicione liberare p0-
Quamobrem sexta jam vice n0s visitaturi
1) Johannes Coquaeus , abt van Morimond , was a1s zoodanig bekleed
met de waardigheid van ,lcapitali generalis necnon abbatis
Cistercii vicarius generalis cum potentate substituendi.'' In de
lente van 1570 deed hij een bezoekreis door de Noordelijke gewesten
van ons laud. Zie daarover Reitsma in Historische Avonden.
Bundel uitg. door het Hist. Gen. te Groningen , blz. 193 vlg.
2) Hier is blijkbaar een werkwoord uitgevallen.
104 DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD.
Frisiae praelati convenerunt ; multo certe austerius
an prudentius ignoro, res nostrastractaverunt, addentes
h0c fgmentum , quod per literasa Marimundo abbatis
hoc facere jussi fuerunt. Sub Calendis igitor Julii
anno 1571 3) Allardum Arnhemium priorem , paulo
ante ab ipsis creatum , vinctum compedibus (nam ab
oëcio detrusisse non suëciebat eorum libidini) et
brachio seculari in carcerem Claricampensem avexerunt:
mitius paulo cellarium majorem Joannem Daventriensem,
prudentem 2) oeconomum, tractantes ablegarunt
praeter depositionem in Hierusalem 3) , ubi, cum dies
aliquot cum conventualibus libere 1) egisset , tandem
carceribus est inclusus. Haec tum erat rerum nostrarum
deploranda mirabilisque metamorphosis. Nam Joannem
scribamj qui dux et instigator omnium harum turpitudinum
exstiterat 5)j non modo n0n puniunt, verum
etiam ipsius prioris titulo et authoritate sublimatum
exornant. Ipse tamen male sibi conscius , remordente
nimirum et atterente conscientia metuensque se
aliquando justas suae impuritatis poenas daturumj
mature sibi fuga
multo post cum ecclesiastica, quae secum bona abstulerat
6)j pessum ire cerneret, dolore tabescens emoritur.
Coadjutor ergo nostri abbatis , dominus Arnoldus
Kenninck, bursarii et cellarii onera et munera 7) in se
consuluit Embdam abeundo : ubi non
recipiens, eolus nummos accipiebat et exponebat, abbate
nostro Arnoldo Lanth nominetenus
Quamvis autem eorum , quae h0c tempore contigerunt,
permanente.
1) l Juli l5.
Q) H en AG 11 hebben prudenter.
3) Jeruzalenz of Gerkesklooster tusschen
nusga, een in lQ40 gesticht Cisterciencer
4) Libere ontbr. in H.
5) H: extiterant.
6) H , BG I en 11 hebben attulerat.
7) Et munera ontbr. in BG I en II, H
Buitenpost en
mannenklooster.
heelt a munera,
AugustiDR
KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 105
multa volens omitto: illud tamen narrationi inserendum
putavi , quod abbas Munternensis cum suis conventualibus
(qui praeter ipsum duntaxat numero tres
erant) , cum pistore uxorato et flium habente cum
ejus uxore et liberis cum praedario nummoso et annoso
sit eo facilius admissus , quia bona seu reditus illius
nobis cederent in conventus sublevamen nummorum
Episcopo
ad bella
numerandorum. Quod attinct
regionibus exorta propter 1) Geusianismum
, singulari alias tractatu 2) complexurus sum.
Hic obiter attingo, quod anno 1566 novi Evangelici
imaginibus et aris templû Minnritarum ejectis suis
novae doctrinae evangelistis ibidem fecerint potestatem
praedicandi 3). Anno
Ligny, comes ab Arenberch, hujus terrae gubernatorj
in coniictu adversus Ludovicum Nassovium prope
Hilligerlee fortiter dimicando occubuit 5) : quem Ludo-
1566 4) dominus Joannes de
vicum mox eodem anno duobus castris urbem cingentem
d0n Ferdinandus, dux Albanus, cum copiis militaribus
adveniens , proiigavit urbem que praesidarii
militis signis sex munitam in Brabantiam rediit 6).
quotannis
in his
1) BG I en 11 hebben prope.
Q) Van dit andere tractaat van den schrijver der kroniek is mijj
ook na langdurig onderzoek, niets naders bekend geworden.
3) Anno 1566 - praedicandi ontbr. in BG Ij maar opmerkelijk
genoeg niet in BG 11 , waar het dus uit een ander HS. moet zijn
ingevuld. Vgl. over de ingebruikgeving van de Broerkerk te Groningen
aan de Hervormden : Hofstede de Groot, Geschiedenis der
Broederenkerk te Groningen , 33 vlg.
4) Deze schrij/out is door alle HSS. overgenomen. Dat ollze
kroniekschrijvel' zeer goed wist, in welk jaar Lodewijk van Nassau
ill Groningen was gevallen ,
5) Vgl. over den slag bij
und Niederlande zur Zeit del.
Franz, Ostfrieslalld
Regentschaft Albas, 17 vlg-, Q8Q vlg.
bewijst zij :1verhaal boven blz. 98.
Heiligerlee vooral
6) Opmerkelijk genoeg spreekt de kroniek niet van het kasteel j
op Alva's bevel ten Zuiden van Groningen aangelegd. (Vgl. Feith
jn den Gron. Volksalm. 1897, blz. lll v14.)
106 Ds KRONIEK vAN HBT KLOOSTER AogARo.
Anno deinde ipsa nocte Sanctarum Animarum 1) mare
inundans, his in terris maximam jumentorum et hominum
stragem edidit S). Sequuntur et alii duo cataclysmi
sed n0n tam nocentes. Sed fnem facturus, ad
abbatem nostrum Lanth redeo , qui post multas
calamitatum pressuras morbo diëcili corripitRr atque
aerem puriorem quaerens, secedit in Assen, ubi tandem
vitam cum morte mutavit anno Domini 1576 Nonis
Junio 3). Oorpus nihilominus relatum in Adwerth et
in capitulari domo terrae mandatum , juxta praedecessorem
suum quiescit : animam vero ejus omniumque
fdelium ut Omnipotens Dominus in aeterna secum
tabernacula recipiat, humiliter oremus. In laudem
nihilominus mei abbatis tale qualecunque carmen
subjungerevisum fuit :
Finis hic abbatis ; fatorum hic exitus illum
Sorte tulit , corpus crudelibus occubat umbris :
Attamen Elysiis aeterna luce beatus
In campis vivat cum Christo ç) spiritus. Amen.
porro post ejus discessum 5) reverendissimus
episcopus egerit, paucis aperiam. Sicut morte illius
plurimum consternati sumus 6) , sic episcopus eadem 7)
juxta bullae suae tenorem obtinuisset, nisi tres Frijsiuateo
rep rrleesl antioscteraus atudtvoerressu s fidlelulimssiamni imuisn ai mcpuemr tecroraitdis-
Quid
1) Bekend is het, dat
(1570) wordt genoemd.
hoogtepunt eerst een dag
Q)
3) b Juni 1576.
4) Het is zeker een echt renaissance-denkbeeld en men behoeft
niet te vragen in welke sfeeren onze kroniekschrijver in Aduard
leefde, wanneer hij den abt Arnoldus Lanth in de Elyseesche
velden Christus laat ontmoeten.
H en AG 11 hebben
deze vloed gewoonlijk de Allerheiligenvloed
Het is mogelijk , dat zij in Groningen haar
later, op Allerzielen, heeft bereikt.
addidit.
5) AG 11 heeft decessum.
6) BG l en 11 : fuimus.
7) Eadem ontbr. in H en AQ. 1, J.
DS WROXIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 101
ac heroico plane spiritu fuissent tutati : donec tandem
licet cum ingenti diëcultate ad certas pacti leges
obsistendo, perpulerunt eum spondentes nimirum ïn
singulos annos, ut et superius est notatum, ei quatuor
millia dalerorum. Atque istud pactum missum fuit
in Curiam Regis Hispaniae , ut illius Majestatis ac
Summi Pontifcis sigillis confrmaretur l). Quod cum
spe tardius obsignatum rediret , anxius 2) animi episcopus
varia secum cogitare 3) multaque mente volutans,
intimisque praecordiis Adwerdiae possessionem magis 4)
esurire cepit ; cujus memoriam ac desiderium nec
ultima quidem spiranti suspiria 5) extorserunt nec
adimere potuerunt. At fortuna , quin potius ipse misericors
Deus, clementer n0s respiciens, maximo nos
metu exsolvit, ipsum episcopum eodem ill0 anno sub
festum D. Francisci 6) peste tollendo. Hic paululum
respicantes animisque resumptis calente immo ardente
adhuc bello Geusiaco 7), cum in locum n0n remitteretur
8) a Regia Majestate episcopus alter , nostri
paulatim de restituendo abbate secum deliberare 9)
constituunt : nihilominus et praedicti praelati suis
collegiis 10) a belli furore male ! 1) metuentes j non admodum
festinarunt. Oaruimus igitur abbate proprio
sesqui fere annum, coadjutore illo Kenninck 12) interim
res nostras administrante.
1) H en AG 11 :
Q)
3)
4) Magis ontbr. AG II.
5) H : suspicia.
6) 4 October 1576.
7) H en AG 11 : Geusiano.
8) AG 11 : mitteretur.
signaretur.
Anxius ontbr. BG I en 11 ; anxius -
H : cogitans.
9) BG 11 : deliberans.
l0) AG 11 : collegis.
ll) AG 11 : male ontbr.
$%) 1110 Kenninck ontbr. BG I en II.
volutans ontbr. in AG II.
108 DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
ARxoluous KExxlxcx ABBAS XXXIII.
Qui tandem anno 1577 in vigilia Undecim Millium
Virginum 1) non tam 2) sulragiis ac voluntate fratrum
coenobitarum, quam praelatorum Frisiae authoritate
procerumque agri precibus in oëcio sic 3) cnntinuatur,
ut et nomen abbatis Adwerdiensis consecutus
sit. Et seculares omnes quanquam nullius habito
respectu portis 4) monasterii solent excludi, minus
vero 5) ad consilium electionis novi abbatis 6) almitti,
hic tamen propter 7) nimis vehemens ac diuturnum
inter urbanos et Proceres agri de privilegiis , quae
illi praetendunt , dissidium , sic sunt admissi, ut petitionem
conventui proponerent, nihil interim imperiosius
adferentes, sed submisse deprecantes, ut ipsorum
voluntatipavendo 8),
abbatis Adwerdiensis
ipsum Kenninck nomine deinceps
dignaremur et honore , et quod
vir ille consiliis actibusque suis futurus esset utilis-
@ SlmlIs. Aricissinz illi , Ohristophorus ab Ewsum 9) ,
Rempt Jensema 10), Hieronymus Verrutius ll) syndicus,
totius agri deputatorum nomine legati , non tantum
datis dexteris receperuntj sed etiam literisj quae apud
1) Q0 October 1517.
Q) AR II: tanlen.
3) H j BR 11 en
4) BG II: partis.
5) BII II: viro.
6) Abbatis ontbr. in H.
AG 11 : suo.
7) B@ I en 11 :
8) BG I en 11 j parendo.
9) Vgl. over hem T. P. Tresling in den Gron. Volksalmanak, 1844,
blz. ll7 vlg.; Veldman in deh Groll. Volksalmanak, 1897, blz. Q vlg.
l0) Rempt Jensema komt in stukken van het Rijksarchief in
Groningen tusschen 1563 tot 1590 herhaaldelijk voor. ( Vgl. alpha-
PrOPe.
AG 11 :
betisch register, in voce-)
11) Hieronymus Verrutius, de syndicus der Ommelanden , komt in
stukken van het Rjksarchief in Groningen tusschen 1575 en f 600
herhaaldelijk voor. (Vgl. alphabetisch reçister, i,n voce.)
DE KROXIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 109
n0s in Adwerth diligenter asservantur ,
sigillo munitis 1) spoponderunt, si aliquando Regiae
Majestati placuerit alterum episcopum his nostris
orlinare terris , sese nos ab ejus gravedine liberaturos
, neque solius Adwerdiae sed communi agrorum
collegiorumque eundem sumptum fore sustentandum.
His itaque rationibus voluntati eorum est satisfactum.
Fuit ille autem dominus Arnoldus Kenninck Osnaburagrestiunl
gensis natione , vir statura procerus , animo magnus ,
audax , ingenio acutus , consilii prudens , verumtamen
Teutonica quam Romana in lingua facundior ) ideoque
n0n parvae authoritatis et aestimationis apud nobiles
Plerosque.
mirum in
tutaretur)
Agrestibus primoribus (quod eorum partes
modum contra Groningenses fovendo 2)
quam oppidanis et propriis utriusque monasterii
t Munternensis scilicet et Adwerdiensis , fratribus
gratior. Quam porro vir fortis exstiterit ad
bibendum sed tam en apud suos in symposiis
facetus , oenopolis est notiusj quam ut a me prolixiore
debeat 3) oratione referri. Cum ergo jam biennium
integrum , postquam praelati ad sua redissent , abbatis
nomen habuisset, concessit in urbem , vocatus
nimirum literis comitis de Laleyn 1) et magistratus
civilis, OmneSqlle BOd0m ConveDillnt agrorum dOPlltati
, ut ibi inter sese de communi Reipublicae
patriaeque salute consultarentur ; in qua quidem consultatione,
cum male inter partem utramque conveniret,
agrestes sibi comitem magis faventem opinantes 5) ,
importunius sese et contumeliose satis oppidanis
opposuere , qui mOx clanculum portis suis conclusis
agrestiam primores , tum ecclesiasticos quam seculares
vinum ,
1) BG 11 : maritis.
Q) BG I en 11 : favendo.
3) BG 11 debellt.
4) De andere HSS. hebbpn a Laleyn. Natllurlijk Rennenberg.
5) H , AG 11 : existimantes.
110 Dx ItxoxlElt vAx HE.1. ltluoos'rEu wouARb.
apprehenlentes ,
deinde vero in
primum in suis quemque aedibus ,
una domo congregatos, nocte dieque
civibus armatis custodierunt 1). â tque in hac detentione
novus ille spei tam amplae famcsissimusque abbas,
nescio an magis poenitentia ductus an potius dolore
tabeque exanimatus, 29 Januarii die anno 1578 vitae
valedixit , suos complices in magno moerore constitutos
suo n0n tantum consilio verum etiam corporali
ac nunquam reditura praesentia
Corpus nihilnminus libere n0n
etiam milite non inermi
destitutos relinquens.
modo dimissum verum
sequente extra portam
navem deductum, venit in Adwerth atque, quod
insolens est contraque consuetudinem abbatum j in
choro ante summum altare juxta tumulum D-Emanuelis
episcopi Cremonensis sepelitur , grandi lapide cum
nominis inscriptione sepulcro ipsius super imposito.
Anima ejus omniumque Edelium requiescant im perpetua
pace. Amen.
ad
1) Zie over deze gewelddadige handeling de studie van mr. C. P. L.
Rutgers , De gevangenschap der Ofnmelander Heeren in 1577, in
den Gron. Volksalmanak voor 1896 blz. l9Q vlg. In het Aduarder
refugium werden behalve de abt #an dit klooster die van Selwerd ,
Thesinge , Rottum en Oldenklooster bij den Dam opgesloten. De
hoofdzaak , die Stad en Lande destijds verdeelde , was het stapelrecht
der stad , dat deze met hand en tand zelfs gewelddadig handhaafde.
De stad werd steeds door de Koning begunstigd, waardoor
de ommelanden hoe langer hoe meer naar de zijde der Staten
werden gedreven. Zelfs zeiden zij het verbond met de stad van
1482 formeel op. Van het Aduarder huisj waar de abten sedert
l November 157: zaten, werden zij met de gevangen edelen den
IQ December overgebracht naar het huis van dr. W estendorp naast
den Martinitoren. Daar is Arnoldus Kenninck evenwel niet overleden.
Toen deze namelijk tengevolge van de onvoldoende luchtverversching
en de slechte behandeling ziek werd , werd hij naar
het refugium overgebracht , waar hij den Q9 Januari 1578 is gestorven.
Eerst den QQ December van dat jaar werden de laatste
gevangenen in vrijheid gesteld.
B IJL A G E 1.
LIJST DER ABTRN VAN ADUARD.
W ibrandus
Albertus l
W igboldus
Eylwardus
Egbertus .
Rppo
Geyko .
Eggardu: .
H erebrandus.
Rippertus I
Albertus 11
Penricus 1
Eyboldus .
Eylardus
Fredericus
Hoptatus -
Thybodus. .
Rippertus II.
Mennardus.
Sacherus
Rodolphus
H enricus 11 .
W olterus I .
W olterus 11 .
Hermannus
1192- 1205.
1205- 1216.
1216--1242.
1242--1254.
1254--1257.
1257--1262.
1262--1268.
1268--1287.
1287--1291.
1291--1292.
1292--1292.
1292--1301.
1301--1305.
1305--1329.
1329 - 1350.
1350--1352.
1352--1371.
1371--1400.
1400--1421.
1421--1423.
1423--1449.
1449--1485.
1485--1494.
1494--1500.
1500--1504,
112 oE ltftoxlElt v-tx HET KLOOSTER ADUARD.
Bernhardus I
Bernhardus 11
Elbertus .
Lambertus
Johannes I
Godefridus
Arnoldus I
Arnoldus 11 .
Johannes 11 .
1504 - 1505.
1505--1507.
1507--1522.
1522--1528.
1528--1549.
1549--1561.
1561--1576.
1576--1578.
1578--1580 1).
1)Deze laatste, Johanlles Grevell , wordt niet meer in de kroniek
gelloemd. hij voor het
eerst a1s abt van Aduard voor tNanllinga Uitterdijk , l53 v1g.). Met
de verbrallding der oude abdij op 9 September 1L80 (N. U., 166)
nam zijll bestuur llatuurlijk een einde. Desniettemin bleef hij het
refugium te Gronillgen bewonen en de nonnenkloosters Trimunt
en Assen besturen. Zelfs heeft Johannes Greven n0g een opvolger
(men zou bijna zeggen : in partibus intldelium) gehad. In 1595
werden de goederen van Aduard bestuurd door den abt W illem
Emmen (N. U., 169). Hij is de stichter val: het Aduarder gasthuis
op het Munnekenholm , dat een gedeelte van het oude refllgium
van het kloo%ter vormt. In 1613 moet hij reeds zijn overleden
In een acte vall 18 Febrllal i 1578 komt
(N. U., 17Q).
BIJLA G E ll.
LlzsT vAN STUKKEN j AANWEZIG 0P HRT RIJKSARCHI:F
IN GRONINGEN j BETREFFENDE HBT KLOOSTER
ADUARD , DIE NIET ZIJN OPGENOMEN IN :
Driessen, Monumenta Groningana.
Feith, Register van het Archief der provincie
Groningen.
Nanninga Uitterdjk, Geschiedenis der voormalige
abdj der Bernardjnen te Aduard.
Het oorkondenboek van Groningen en Drente 1).
1426 nO. Koopbrief 9
burgemeester
aan abt en
land
Renghers,
verkoopt
convent van Aduard 'eenig
op Aldyngahuzer-uiterdjk. Op
Sente Petersdach ad cathedram (22
waarbij Ditmaer
in Groningen ,
1437 nO. 16.
Februari).
Grondscheiding
Aduard
meus) en de markgenooten van het
tusschen het convent
(abt Rolef,kelner Bartholo-
Zuytholt onder Rhoden. z. d.
Yerzegeling, waarbj
koopt aan het convent van Aduard
1460 nO. 19. Alta Focken ver-
1) Ik dank deze lijst aan de welwillendheid van den archivaris
mr. J. A. Feith. Zij is genomen uit llet geschreven vervolg op
het gedrukte register van mr. H. 0. Feith.
Bjdr. en Meded. XXIII.
114 DE KROx1EZ VAN HET KLOOSTIR ADUAAb.
eenlg land en uiterdjk, bezegeld door
Ghert, kerkheer op den Ham, en Heyddo
, kerkheer in Oostwold. St Gregroriusdag
(12 Maart).
1472 nO. 22. Quitantie voor den raadvan Groningen
wegens bj dat lichaam gedeponeerde
en teruggegeven gelden in een geschil
tusschen den abt van het klooster
1488 nO. 31.
van der Munten 1) ter eene en Johannes,
kerkheer te Feerwert en Johan Backer,
burger te Goch ter andere zjde , over
een geldsom van wjlen Johan van
Goch.
pont. (7
Verklaring
Aedwerth , dat bj den kopp van land
aan Johan W yntynck deze laatste het
recht heeft behouden, gedurende zekeren
tjd des jaars vrj zjn turf over
dat land te m ennen. St. Petri ad
van W olterus , abt van
Vrjdag na Sixti mart. et
Augustus).
Cathedram (22 Februari).
1493 nO. 29. Transfxverzegeling, waarbj eene nader
omschreven rente wordt verkocht aan
den abt van Aedwerth ten behoeve
des kloosters van Trimonte , z00 daar
een klooster gesticht wordt, anders
van dat te Aedwerth. Up hilligen
Crucis avent inventionis (2 Mei).
Koopbrief t waarbj Andreas, kelner te
Thrymonte, met verlof van Elbarig 2),
abt van Aduard , verkoopt aan Albert
Hindrickss ,,0p die torne'' eene rente
des
1504 nO. 51.
f) Mellterne bij Termunten ; het stuk is hier wegens zijn nauwe
betrekking tot Aduard opgenomen.
Q) Bedoeld is natuqrlijk Elbertus. Ilet stuk is slechts il1 afschrift
voorhanden.
DE KRONIEK YAN HKT KLOOSTER ADUARD, 115
1531 nO. 35,
van vier gouden rjns g1. uit het erf
Op die torne.'' St. X Calixtus (14 October).
(Afschrift).
Verzegeling , waarbj Otte Aukema ,
Henrick W ijnssche , volmachten van
Lothyngewoldt , Egberth W ylhems j
Ghese Reyners van Foxwolde , Sycko
Synnynghe, Bgbert Eels van Lyveren,
Johan W yltens van Steenbergen ,
Henrick Hoiemans, Barrynck W ynsschen
van Roden , volmachten van
het kerspel Roden, verhuren aan Johan
Recamp, abt van Aduard, het recht om
cley oFt potteerde'' te graven in dg
mark Roden. St. Matthyas apostol
(24 Februari).
1545 nO. 48. Uitvoerig betoog van rechten , opgesteld
door den abt en kelner van het
convent in Aduard met Gheert Lewe
in de Marne in hun proces tegen
Luell Panser over het strandrecht van
het eiland Bosch voor den rechter
Abell Tammyngha , hoveling te Hornhuizen
1). z. d.
1551 nO. 37. Het convent van Aduard staat aan
1553 nO. 75.
K arel Y af , ter voorkoming van een
proces, de gerechtigheid op het eiland
Bosch , waarvan de titels verbrand of
verduisterd zjn. 25 Augustus.
Acte , waarbj de abt van Selwerd en
Focko Ripperda van W insumverklaren,
dat de abt van Aduard en de andere
zjlvesten van Aduarder-zjlvest hun
1) Vgl. daarover Nanninga Ultterdijk , blz. l05 v1g , waar een
dupliek over deze zaak is afgedrukt.
:*
116 DE KRoxI:K vAx HET KLOOST:R AbuARb.
hebben tnegestaan een pomp te leggen
door den djk van het Reitdiep ten
behoeve der landen tusschen den
djk , den Paddepoelster weg en de
Gruutzyll'' onder % 1 eenige voorwaarden.
1 November.
1556 nO. 112. De abt van Aduard verzoekt aan de
Gedeputeerden van Stad en Lande
de bemiddeling in het geschil tusschen
het convent voornoemd en de gilden
van Groningen. z. d. (Afschrift).
Johannes Staell , pastor te Roden ,
Hinrick Hoiman , schulte , benevens
de overige volmachten der markgenooten
geven consent aan Godefridus
Aernhem , abt in Aduard , en zjne
kloosterlingen t0t het graven van
klei of potaarde onder Roden voor
1558 nO. 121.
1567 nO.
hun
75.
panvoor
Mei(30 April).
Arnoldus Lanth, abt, Stephanus Rees,
prior en kleedmeister, Johannes
Daventrie, kellery en Teodorus, rjunge
keller'' $m et rde senioren en gemene
conventualen'' van Aduard, verklaren
te hebben verpacht voor 6 jaren
aan Jacob Derxen en echtgenoote te
Zuidhorn tien grazen land. 30 Januari.
Met een transfx, handelende over
of tichelwerk aldaar. Zondag
1567 nO.
die pacht.
Arnoldus Lant , abt van Aduard, en
de overige volmachten der markgenooten
van Roder Zuidholt en Noortholt
verkoopen een stuk land uit die
m arke aan Burgemeester Johan Thedema.
20 Juli.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 11;
1582 nO. 104.
1612 nO. 56.
Pachtbrief , waarbj Johannes Greven,
abt van Aduard , Cecilia Benninge ,
priorin ) Grete Janssens , subpriorin,
Geese van Overhagen , keldersche ,
enz. van Trimunt
hoeve van Alyt wed. Olaes Torringa
en haar tweeden man Luytien Geerts
de pacht van Torringelant. Allerheiligen
(1 November). (Afschrift).
Yerzegeling ) waarbj Johan Jantzen
anders Backer en
wonende
zjne echtgenootj
aan de Vischmarkt zuidverlengen
ten bezjde
, waar de Drie
voor in den gevel
aan den gewezen
eene jaarljksche rente uit hun h0f
buiten de H eerepoort, door hen gekocht
van Jacob Ouba alias Roeber.
gouden roemers
staan , verkoopen
abt tho Aduard
5 M ei.
B IJ L A G E 111.
Verklaring rcn abt en cpnecAlf Aduard ppdr ltet
#:g:!# ,
Friezen aangedaan , niettegenstaande zïj dezen een
/l14x in 1417 dppr de W esterlauoeersche
brief 'cAl 13 Juni van dat J'ccr hadden gdfppntf ,
waarbq Nlp,sfzwpp , Fivelgoo ea Jrpxïzw:s de
neutralitdt der cl## beloven te handhaven en die
ïzl het chavter f: ingelascht. 0p Sunte Pcct$/76l:
avent cpzltl6r.sfp (2# Januari) 1419.
W j her Meynart , bj der ghenaden Godes abbet ,
ende ghemene oldermans de8 convents Adewert, doen
kundich allen luden mit desen openen breve , dat
in dert ij t1doe men schreef dusentvierhondert ende
soventien des Soendages voer Sunte Vitus daghe 1),
vergadert weren die W estfresen mit oeren hulperen
te Horm ende bj onsen convente ende daerommetrynt.
In derselver tjt d0e senden die W estfresen 2) benoemde
lude an ons, begherende
On8Q
of wij em ende
Oeren hulperen cloester ende convente mit
willen yet overleveren ende updreghen wolden , dat
sie daeruut oerloghen m ochten teghens die van
Gronyngen. W j gheven em to antworde, dat ons
dat yn gheenre wjs en stonde te doene, van enen
1) 13 Juni 1417.
Q) De Friezell Yan Westerlauwersch Frieslalld,
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 119
Rodeshues een roefhueste makene, men dat sie omme
Godes willen also wal deden ende bleven oere
bj goeder lude woerden ) want die van Groningen
dat wa1 doen wolden, a1s wj hadden verstaen. Sie
segheden ende antworden 0ns , dat en konde niet
gbeschien , maer sie weren anstaende ende begherende
van ons dat cloester yn Oer m acht te hebben , als
schelinge
* VOr8Z. 1S, wj alse bedrovede lude van em
scheyden ende een myddel an onse zjt zochten, ende
quemen weder an em ende beden em) ofte wj mochten
van den van Groningen ende den Ommelanden, als
Also dat
Honseghen- ende Fyvelghen-landen, ende oeren hulperen
verwerven , dat sie onse cloester niet besetten
en wolden teghens de W estfresen ende oere hulperen
ende gheven 0ns des enen openen beseghelden brief,
of sie 0ns des ghelikes 0nl Godes wille 0ec jet doen
wolden , updat wj an beyden zjden rostelike ende
vredenlike daerto m ochten sitten. Sie segheden ? sie
en weren niet m achtich ons allene daerop to antworden
, maer sie wolden sich mit den alinghen
here beraden , wes sie daert: doen wolden ; bynnen
desen berade soe hadden wj onse truwe boden an
die stad van Groningen)
nieren als vorsz. is. Daer
begherende van em yn m asie
ons op antworden, sie
wolden sich bespreken mitten ghenen, die uut llonseghe-
ende Fyvelghe-lanze daer weren. Als sie sich
besprolten hadden, gheven sie ons weder to antworde,
sie en wolden onse convent niet beschadeghen noch
besetten , daer schade yn of uut te doene , inden
dat 0ec also bewisset ende versekert wj worden van
den W estfresen ende de mit em daer Weren;
daerup soe gheven sie Ons oeren beseghelden brief,
sprekende van woerden to woerden aldus : ,,W j hovelinge,
rechters ende mene meente van Honsegheende
Fyvelghe-lande , borghermeistere ende raet der
'tad van Groningen doen kundich allen luden mit
ende
120 DE KRONIBK vAN HET KLOOSTER ADUARD.
desen openen breve, dat wj
bede willen des eersamen vaders
omme Godes wille ende
yn Gode, heren
Meynard , abt t0t Adewert ,
broderscap hebben ghelovet
desen openen
schadeghen noch besetten en willen yn of uut schade
te doene, dewjle dat de W estfresen mit oeren hulbreve
, dat wj 0er convente niet bePeren
vergadert sjn to Horm ende daeromtrynt ,
inden dat den vorsz. abbate sjnen broderen ende
convente ons ende onsen hulperen desghelikes weder-
Varen mochte van den W estfresen ende oeren hulsjnre
ghemeenre
ende loven vastelike mit
ende
peren , dat sie dat vorsz. cloester onbeset ende
onbeschadighet
beschadighen.
secreet , daer ons anderen landen vorsz. t0t deser tjt
an ghevoghet. Ghegeven in den jare onses Heren
dusent vierhondert en soventien des Soendaghes voer
2Z0l1.1î In aldusdaner forme weren wj
enen breef van den W estfresen ende
welden laten , nyemant daeruut te
.In orcunde beseghelt mit der stad
Sunte Yitus
begherende
oeren hulperen , updat wj ende onse brodere rostelike
ende vredelike des onses mochten hebben ghebruket ,
des ons van em leyder niet geschien en m ochte ,
maer sie makeden enen vrede mit onsen prior ende
mit denghenen , die met em daer weren, ende loveden
den mit upgerichten vyngheren zeker ende vast te
holdene, al want ter tjt dat hie weder an em qaeme
ende em ene guede antworde seghede op die zaken ,
de sie begherende weren. Ende a1s de vorsz. prior
van em ghenc sich mit 0ns te besprekene ende een
antworde em weder te brenghene, soe quemen sie
onontseghet
ende breken neder onse ghewelFde
ghelegen
van Groningen 1) j updat ons onse vrende niet to
ende onverwaert buten onsen schulden
steenbrugge , de
is tusschen onsen cloester ende der stad
1) De Aduarder-til,
DE KROXIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 121
hulpe comen en solden , ende belegheden onse cloester
terstont
vorsz. 1) en vochten dat an mit groten
beyden zjden ende ghengen onse vorsz. cloester yn
mit machte , mit ghewapender hand bynnen den
gueden vrede ende boven den gueden gheloven, den
gie onsen vorsz. prior toegheseghet ende gelovet
hadden, ende deden ons groten jamerliken schaden
mit rove , mit brande , mit wondigen : mit brekinge
van hueen , kameren ende glasvynsteren. Des naesten
Yrjedaghes daerna S) ghesciede de strjd bj
up den velde van desen vorsz. W estfresen mit oeren
Horm
mit ïroten volke desselven Soendaghes
storme an
hulperen
hulperen, van welken schaden , onrechte ende mysdaet
ons ende onsen convente noch ter
ende van desen vorsz. landen ende oeren
beschiet gheschiet
ende oeren hulperen , dat wj Gode ende allen gueden
lude niet to vollen claghen en konnen. In oerkunde
deser vorsz. punten s0e hebbe wj her Meynard abt
vorsz. onse seghel beneden an dessen breef doen
tjt gheen
en is van desen vorsr. W estfresen
hangen , doer 0ns anderen oldermans vorsz. to deser
tjd an ghevoghet. Ghegeven yn den jare onses
Heren dusent vierhondert ende neghentien up Sunte
Pauwels avent conversio.
Rnksarchief in Grpsïzly6zl, Register, ./#./.9, no. #.
IVgI. Nanninga Pïff6rtf#k , blz. 50 vlg.)
1) 13 Juni 1417.
Q) 18 Juni 1417.
BIJL A G E 1V.
Brief van Hermannus . abt van Aduard , aan
H enricus , abt 'pcs Altenberg , over een cffttfï6 om
te compareeren te 21/ 'unster. Altera die Slncff
Thome cpzl/b.spri,s de zlglfïnp (8 Maart) 1503 1).
Reverendo in Christo patri ac domino domino
Henrico, abbati Veteris Montis Cisterciensis ordinis S),
frater Hermannus, dictus abbas ad Sanctum Bernardum
in Aedwert ejusdem ordinis , obsequiosi amoris promtitudinem
et jocundo pacis munere perpetuo gaudere.
lntelleximus ex literis jam pridem acceptis a dignis-
1) Munster, en dus waarschijnlijk ook dedaaronder ressorteerende
abt van Aduard , begon het jaar nlet l Jauuari. Vgl. Grotefend , 1,
Q05.
Q) Het klooster Vetus Mons (kltenberg) 1ay bij Rijllberk.
1503 is dus het juiste jaartal.
Vgl.
Miraeus , Chronicon ordinis Cisterciensis blz. 93 , ll7 en 185. Op
deze plaats zegt hij : ,,kdolphus, primus comes de lltena, fratrem
habuit Gerardum , cui in divisione patrimonii cessit castrum Aldenbergense
ad Dunum lluvium. Gerardus postea factus monachus
in Morimulldo : qu9 petente castrum Aldenbergellse in Cistertiensis
ordinis coenobium commutavit, quod Vetus Mons nuncupatur,
apud Rhenobercam , sepulcris
Factum id tradit Cratepolius et alii temporibus Brunonis lII Archiepiscopi
Coloniensis , qui relicto archiepiscopatu in dicto monasterio
pie vivens , defunctus ac sepultus est. Visitur ibidem tumulus Adolû
fundatoris-'' Bruno III was aartsbisschop van Keulen van 1191
Ducum Montensium olim nobile.
tot 1193. Op een alldere plaats (blz. ll) zegt
dat Vetus Mons in l14Q is gestichl. Het ligt te ver buiten on&
hestek ? dit vraagpunt hier op te lossen.
Miraeus echtery
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 123
simo p. v. peremptorie. nos esse citatos ex commissiune
reverendissimi ordinis Cisterciensis ac verius auctoritate
tocius capituli generalis in civitate Monaeteriensi
ad proximam leriam quintam post Reminiscere
proxime venturam 1) hora vesperarum èum ceteris
eque
quod legitimis ex causis impediti commode et oportune
comparere nequimus juxta prefatam citationis
formam in gropria persona, tum ab aeris inclementiam
subito in dies invalescentem, que revera itineri jam
prope accinctos propter immeabiles accedendi vias
venerabilibus coabbatibus nostris Hinc est ,
nos quodammodo contra voluntatis propositum domi
detinuit quamquam invitos , cum presens brumale
hibernum tempus intensum magis magisque cotidie
inhorruerit , tum etiam propter quoddam exortum
disturbium inter generosissimum dom inum episcopum
Monasteriensem et personam nostram pr0 exoptate
benedictionis munere obtinendo ,
sacri nostri ordinis libertatem
visus est
qui quidem contra
plus solito exigere
quam rationi sit consonum juxta antiquorum
patrum traditiones. Si quidem hujusmodi ex racionabilibus
causisquam aliis prepediti j ad presentandum
distulisse non n0s in presenciam imm erito cernimur ,
ne igitur nimium egre ferat optima placabilis d. v.
absenciam noStram ) Prosortim PrO n11110 )
m agna precium instancia supplicando expetimus Nam
in omnibus possibilibus , quantum facultas nostra
exilis suppetit , ipsi generali capitulo vel ejus commissario
in factilibus obtemperare , nec in aliquo ab
ipsius mandatis umquam intendimus exorbitare. Suscipiat
idcirco prememorata venerabilis d. v. hanc juxte
excusacionis nostre missivam , cui plenaria hdes potest
adhiberi , prout religiosus N, , presentium exhibitor ,
humillime
1) 16 Maart 1503,
124 pl AROXIEK vAx HET KLoosTsR XDUARD.
enucliaceus absque fucato colore declarabit , quantis
videlicet jam fere sex ve1 septem annis elapsis continuis
et diversis gravaminibus innumerosisque vexationibus
a superveniente hostili manu noster cnnventus
Aedwerdensis fueritsupra aëictus j nedum in
et permaxime in spiritualibus ,
modum
temporalibus , verum
cum predilecti fratres nostri ob ingruentes bellorum
perturbationes jam diu fatigati a proprio cenobio jam
tercio exulare sunt compulsi residere alienis in sedibusj
demptis duntaxat quatuor ve1 quinque curam snllicitam
nostri monasterii habentibus , ita quod bonis pene
temporalibus exspoliati et devastati una cum nostris
colonis, quorum domos in cineres usque vorax Eamm a
consumpsit , ut ex annua pensione minime nobis satisfacere
queant. Quo actum est, dampnum nostrum ,
quod perpessi sumus , ultra communem estimationem
excedere videatur circiter Xll millia iorenorum etc.
Ceterum visis et auditis tantis ferocium hostium incursibus
, quos
miserabili
etiam annuis exactionibus nostre
egestati pocius ex
dum , quam aliquid inconsulte
dum , uicholominus ex annua
pro hoc anno mittimus septem Eorenos justi et aequi
ponderis et septem Eorenos ducis Philippi , pro et
cum ipsis instructissime exorantes, ut quitanciaB super
his recipere mereamur et de aliis retroactis nostram
recipue personam reddere dignemur excusatam , P
donec mutuis aspectibus in unum cenvenerimus.
Datum sub nostro abbatiali sigillo in premissorum
evidens testimonium , ex Aedwerth anno currente
tercio altera die sancti Thome confessoris de Aquino
pietate foret succurrenultr:
vires extorquencontributionum
snlucione
qua citatis. (?)
L. S.
b: KRONIEK #AN HET KLOOSTER ADUARD. 125
Et eg0 W ilhelmus Frederici,
curatus ecclesie Sancti
Martiniin
Groningen, quia
majorem partem prenarratorum
scio esse veram ,
ideo ob rogatum supradicti
venerabilis domini abbatis
in Aedwert hec manu et
sigillo propriis signavi. Datum
ut supra.
Eg0 Everhardus Jarghes2
curatus ecclesie Sanctl
Martini in Groningen, quia
majorem partem prenarratorum
scio esse veram ,
ideo ob rogatum supradicti
venerabilis domini abbatis
in Adwert hec manu et
sigillo propriis signavi. Datum
ut supra.
L. S. L. S.
W'pkdcrchlf in Grpzlixg:?l. Register, 75p.7, sO. 31.
d#p/lriJf uit het begin der 19de 8:'/$/7 , genomen
naav het 0r#fx::I. (Verz. ran stukken, Tf, blz. 221).
In lfïffreàdel bU xtlnnïngtl Uitterdljk, blz. 77 rI#.
B 1J L A G E V.
Uitspl-aak van :c7l:f#.:!J:&s l'n bet geschil van
het klppqsfpr Aduard en de erfgenamen Gaykinga ,
over den doodslag , aan H endrik dp Frederik
Gcycàlgc in het àlppdfdr gepleegd. Des *.:9,-
daghes nae Si-ppf: et Jude dppdfpfpr?gpl (29
october) 1520.
W ij W ilhelmus Frederici, artium et medicine doctor,
persona personaetschap 1)j oeverman , Everardus
Jarghes, legum doctor, pastoren der kercken to Sunte
M erten in Groningen , Rodolphus M epsche, utriusque
juris doctor, pastoer der kercken to Beem 2) , Ooerdt
ooenrades ende Reynt Duerts , borghemesteren in
der
der tjdt in Groningen , arbitratoren ende segghesheren
in der naghescr. saeken , bekennen ende doen
kondt openen
weerdighe ende relligiose heren Elbertus, van der
myt dessen breve , dat naeden die
ljtsamheit Godes abbet, Rodolphus prior, Theodericus
H oerencken cleetmester, Johannes Rees senior, Jacobus
Rees cappellaen, vulmachtich van den ghemenen conventslueden
des convents to Aedwert Sunte Berndes
1) Vgl. over hem Reitsmaj M'illem Frederiks , in Bijdragen tot
de geschiedenis en oudheidkunde, inzonderheid van de provincie
Groningen, IV, blz. 157 vlg. en Zuidema , W ilhelmus Frederici,
persona van Sint Maarten te Groningen (.1489-15Q5) en de Groninger
staatkunde van zijn tijd (Groningen 1888).
Q) Bedum.
I)E KRONIEK YAN HE'1' K1aO0STis'R ADUARD. 122
oerde , s0e wj desulve hpere vulmacht in hoerens
convents ghenoechsame segel ende breve dairaF gesien
ende ghelesen hebben , up de ene , ende de
erberen ende vromen Johan Gaykema myt sjne
vruuden , swaghers ende maeghen , nementlick Derck
SchaTer,
kumma,
Ompteda,
Allert
Johan Hoernken , W illem
Melle Aykumma, Eltet t0e Lellens , Ffecko
Eyse to Ilellens , Remmert to Lellens ,
Cather,Focko Ay-
Olant , Merten Yrijlincks ,
W icheringhe, Johan Scatter,
Doema, gebroderen , Jemme
Johan Tedemaj
Menne ende Eyllert
Alma 1), up die ander zjde, alle hoere twyst ende
schelinghe j de sie myt malkanderen hadden ende
Luerdt Cather, These
ghehadt hebben omme den doet ende nederslach
saligen Hinrick ende Ffrederick Gaykumma ghebroederen
, de G0d ghenade , dewelcke bynnen
Aedwert vurs. van enyghen conventslueden aldaer
ende horen denaren nedergheslagen ende van den
levende ter doet ghebracht sjn, an 0ns oeverman
ende Vl1rS. wittelike
ghestelt ende gans ende heel
pene twe dusent golden Rjnsche gulden nae luede
compromittiert,
belevet hebben bj
ende
ghemaket is ghewest 2) ,
vermoeghe des compromisses, datwelcke dairup
s0e hebben wj oeverman
segghesheren
ende segghesheren
ende behoerlicke verhoert ende verstaen ende na
vurs. deselve vurs. Bake wet.telike
behoerlike verhoer, examinatie ende deliberatie dairup
ghehadt ene compositie ende guetlike dedinghe
in vruntschap , naesten besten rechte in derselver
vurs. sake ghemaket ende bj weten , wille ende
f) Hier is een waar buitenkansje voor genealogell : het zoude
toch zeer hun moeite loonen, de familierelatiën vall al deze Ommelander
heeren met de Gayckillga's uiteen te zetten. Mij ontbrak
daartoe de gelegenheid.
Q) Daze overeenkomst is vall Q2 September l5Q0 en 11prt1st op
het Rijksarchief in Groningell (Register Feitll 15Q0 no. 15).
128 DE Itktoxlllt vAx HET KLOIIST:R ADUARD .
consent beider parten vurs. uuytghesproken in navolghender
maneren :
1. ln 1en eersten sollenheer Sweder van Merwjck ,
de olde kelner, heer Johan van Steenwjck, beermester,
ende Broder Gheert, hoelmester, to ewighen
daghen bliven uuyt den cloester van Aedwert ende
alle den cloesteren j de onder Aedwert hoeren , alle
hoere uythoven oFte voerwarken ende anders uyt
allen den steden , dair die van Aedwert to bidden
nFte to beden hebben, die in Yreeslandt ghelegen
sjn tusschen de Eemze ende Lauwerzee ; ende broder
Jacob , de mulner, sa1 in dren jaren naestkomende 9
van datum van dessen an te rekenen, bynnen Aedwert
neet wonen ; ende Evert , des kelners vurs. knecht,
sal in Aedwert neet wonen; neet dat hie in den
doetslaghen schuldich ghevunden is , dan den vrunden
vurs. to ghevalle sal hie in Aedwert neet wonen.
Ende de twe brouwer- ende backersknechten , de
daer mede ghewest sjn , sollen neet weder in Aedwert
noch in Yreesslandt tusschen de Eemze ende Lauwerzee
komen. Itke ende Cûrnelys m oeghen wonen , daert
hem belevet, want sie onschuldich ghevunden sjn.
2. Ten anderen sal dat cloester van Aedwert
UP
heer
kumma, alsoe dat heer Sweder vurs. ofte nemant
van sjner weghen up Johan Gaykumma vurs. ofte
up sjnnen erfgenamen tot ghene tiden myt ghenen
rechte omme de onwille spreken sal; dede oick
jemant, dat is her Sweder oFte anders wel , van
heer Sweders oFte de Abbetes ofte convents vurs.
sick nemen den onwillen , de gewest is tusschen
Sweder, den kelner vurs. , ende Johan Gayweghen
kumma oFte
dairenthegen , dat is
sjnen erFgenamen vurs. myt rechte
dat sal dat cloester van Aedwert aFdoen
de up Johan Gayspreke,
buten Johans ende
Ten derden sal dat cloester van Aedwert overgheven
sijne erFgenamen vurs. schade.
bE KRONIEK YAN IIET KLOOSTER ADUARD. 129
ghelick sye overmytz dessen breve overgheven , alle
hoer heerlickheit, rechtinghe ende ius patronatus
ofte koir, de sie hebben in den kerspellkercken ende
allen bene:cien vanSuethorn , to ewighen daghen t0t
behoef ende in handen Johan Gaykumma ende sjnen
erven 1) , ten weer dan sake ) dat Godt Almachtich
saligen Hinrick Gaykumma natuerlike erigenamen
verleenée 2) , up denwelke dat dan vallen sal ende
up nemant anders ; beholden dat de meyeren van
Aedwert in densulven kerspel sollen bliven na older
ghewoente onder den redger van Aedwert.
3. Degheliclts sollen de van Aedwert oick overgheven,
gheljck sie oick myt dessen overgheven, ius
patronatus ofl'te koir , die sie hebben oYte hebben
moeghen to der kercken oFte ander benefcien in den
kerspel van W erum t0t behoel salighe Ffrederick
Gaykumma vurs. erigenamen to ewighen dagen 3).
4. Noch soll de van Aedwert funderen twe ewighe
vicarien , elke vicarie voir dertich golden Rijnsche
gullen van
de ene to
ghewichte jaerliker ende ewigher renten ,
Suethorn , de ander to W erum, myt dessen
beschede, dat die vicarii der vurs. vicarien to ewighen
daghen
missen j ghebeden ende godesdeensten voir salighe
Hinrick en Ffrederick Gaykumma ghebroderen , de
G0d ghenade. Ende sollen de vicarii vurs. geholden
truweliken sollen bidden in allen hoeren
weseu in kracht desser fundacie eerlike ende rekkelike
to leven ende des horen pastoren een hantschrift
gheven; ende ofte sie s0e neet en levelen ende des
1) Sedert berustte de collatie van de kerk te Zuidhorn bij de
familie Gaykema, van wie zij overging op de Clanten en hun erfgenamenj
de familie Clant Bindervoet.
Q) Hieruit blijkt dus , dat llendrik Gaykema een zwangere weduwe
had nagelaten.
3 ) Ook de collatie te :vierllm kwam ztnr) aan c1e f:trnilie Gahkelna-
Bijdr. en Meded. XXIII. 9
130 oE KRONIEK vAN HET KLOOSTER ADUARb.
gherechtelike vermaent worden eens, ander ende derde
mael , ende sick neet en beterden , sollen de collatoren
dan de vicarie , dair dat van gheboerde , enen anderen
gueden preester moeghen gheven. Oick sollen de
vicarii alle weke ten minnesten elck dre missen dnen ;
w eren
oirsake
sie oick onghestelt , alsoe dat sie uuyt enigher
de missen ter weken neet doen en konden
oFte mochten
preester
Drevûldicheit olte van der tjdt nae
der kerken ;
sollen sie de van 1 enen anderen gqeden
doen laten : des Sondaghes van der Hilligher
ghelegentheit
des Vridaghes voir Alle Kersten-ghelovighe
Zelen mitter collecten Animabue en mytter
collecten van den hillighen vjT wunden Domini Jesu
Christi Elii Dei unici ;
ter weken, a1s den preester even kompt, van Onser
Liever Vrouwen mytter collecten voir alle Kerstene
zelen Animabus. Rnde ummer s0ll beide vicarii in
de derde misse sal wesen eens
allen horen missen ende
voer salighen Hinrick
goedesdeensten truwelike
ende Ffrederick Gaykumma
ghebroderen vurs. bidden ; dairto sal elck vicariqs
van den twen vicarien vurs. alle daghe voir den twen
broders vurs. ende alle Kerstene-ghelovighe zelen
lesen : de twee salmen M iserere ende De
myt een Pater noster, Et ne nos, Requiem eternamj
A porta Inferi , Credo videre bona Domini j Domine
profundis
exaudi orationem nostram t
der collecten Animabus
Dominus vobiscum , myt
ende Fidelium Deus ende
Requiescant in pace ) uuytghesecht de Passye- ende
Paescheweken ende de octava Nativitatis Christi.
Dairto heholden ende verbunden
sjn ,
to doen , to singhen , prediken , bichte to horen ,
sacramenten to ministreren ende ander godesdeenste
doen
begheren ;
onderdanich wesen in
elck in hoere kercke alle godesdeensten mede
als hoer pastoir ende kerspellude
voert horen pastoer elck hoersam ende
van hem
gheboerliken ende kerkensaken.
sollen beide vicarii
DE KRONIXK YAN 11E1' KLOOSTER ADUAItD. 13 1
to Suethorn alle jaer des
eersten Maendaghes na Sunte Bernardl dach 1) to
ewighen daghen bidden den pastoir mytten anderen
preesteren der kercken van Suethorn ende den pastoer
ende den vicarium to W erum : de dan alle ghelick
des morghens in 1er kercken te Suethorn sollen lesen
ene vigilie ende daernae elck misse doen. Ende
als die laeste misse uuyt is , sollen alle de voerg.
pastoren ende preesters to den graven ghaen salighen
Henricks ende Ffredericks ghebroderen vurs. ende
lesen daer Miserere endeDe profundis
versiculen ende Collecten vurs ;
samentlick to des vicarius vurs. hues ghaen , de hem
dan een maeltjdt van dren gherichten
myt gueden Groningher
ghedaen is , sollen sie
Miserere ende De
gheven sal
beer; ende als de maeltjdt
samentlick Gratias lesen myt
profundis pr0 defunctis ; endeals de
Grafias ghelesen is , sal die vicarius van W erum den
twen pastoren voerg. gheven elck vjF stuver, a1B in
der tjdt ghanck ende ghave synt , ende elken preester
twe gtuver ghelikes payments.
6. Yan der vicarien, de to W erum wesen sal, hebben
myt Pater noster
ende dan soll sie
wj, oeverman ende segghesheren vurs., bj weten ,
wille ende consent der vrunden alle vanGaykummaluede
vurs. ende bj consent heren Otten Doelinck ,
in der tjdt pastoer to W erum vurs. , omme salicheit
de zelen der van Raykumma , de voirhen ghestorven
sjn ? gheordineert in gtede den vicarien , de wandaghes
van enen salighen kbbet Gaykumma in den
jair dusent drehundert enentwintich 2) tc Gaykumma-
5. Dairto sal de vicarius
1) Q0 Augustus.
Q) Frederik Gaykema was van 131-1350 abt te Aduard. De
kroniek vermeldt niets van deze vicarie, maar het stichten ervan
komt we1 overeen met het karakter van dezen abt , tlie een zeer
devoot man was. De kroniek schijnt trouwells oûk zijn testamellt
q*
122 DE KaoxlEx vAx Hu'r KLOOSTER wogwao.
capelle ghefundeert sjn
tjden ende der lueden
der kerken ende der
voerhen sjn ende naemaels noch sterven
ghenoech te doen ,
den verghelle ende ghestorten blode
m oeghen ,
soe dan desse sulve vicarie van
salighe Frederick
Gaykumma vurs. ghestichtigd is , gheordineert
ende uyt dessen ordineren ende uuytspreken , dat
men dat hues der vurs. vicarien
stede ende plaetze , daert salighe Frederick Gaykumma
erFgenamen beleven ende bekomen konnen ,
dair die vicarius vurs. in woenen ende resideren sal.
tymmeren sal upt
enle overmyts verloep der
verkomen sjn , omme G0d ,
zelen van Gaykumma-volck ,
Ende sal van sjnen dren missen vurs. ter weken
twe to Gaykumma capelle doen ende ene toe W erum,
soeveer dat doenljck is ; ist oick uuyt relelike oersaken
neet doelllick , sal hie de derde oick to der
vurs. capellen (loen; maer alle de principael ende
rote hochtiden sal hie sjn missen ende goles- g
deensten to W erum doen ende den pastoer behulpelick
ende bjstandich ende ghehoersam sjn a1s @
Yllr8. lS.
7. Ende myt wederuprichtinghe desser vicarien ende
capellen en sal dat principael hues bj Gaykummadjck
, dair salighe Ffrederick Gaykumma up ghestorven
is , van sijnen
neet ghevrjet sjn , noch oick ghene van allen den
anderen husen, de bj Gaykumma-djck oF daeromolden
kerckenrecht t0e W erum
trent staen ende to W erum van oldes to kerken
niet te hebben gekend , ten minste ze spreekt er met geml woord
o&er. Waarschijnljk bestond het charter, waarbij Frederik deze
vicarie stichtte , nog in l5Q0 : ten millste de nauwkeurige opgave
van het jaartal schijnt daarvoor te pleiten. - ) uiste jaartal is ,wat wij
Zoo 13Q1 dus het
mogen
de vicarie nog vôôr zijl) abtschap.
onmogelijk
aannempll jdan stichtte Frederik
Het is trouwens volstrekt lliet
dat hij flaar vôôr dien tijd als kelner of wat dan ook
Averkzaa na isgeweest.
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 133
horen , sal ghevrjet sjn van sjnen kerkenrechte ;
dan dat elck van oldes schuldich ghewest is , sal hie
betalen.
8. Die vicarius to Suethorn
manen myt wat rechten hie
der van Aedwert to Suethorn
sunderlinghe, dair he bcst ghelevet,
der van Aedwert.
9. Die vicarius to W erum sa1sijn renten manen
Van
djck,
10.
den meyeren up Gaykummaals
vurs. is van den vicario to Suethorn,
der van Aedwert
W ylt de van Aedwert de renten der twyer vicarien
aëossen , dat moeghen sie to allen tiden doen
myt s0e voele gheliker ghenoechsamer renten, de m en
neet sal m oeghen lossen dan myt oick ghelike ewighe
renten ende de vulle pacht, en s0e voirt in ewicheit
ende anders
11. De
neet.
collacie
sa1 sjn renten vurs.
wil , uuyt den erven
ofl'te uuyt elck besunder
oevelmoet
Oll'te presentacie van der vicarien
to Suethorn sal ewelick bliven by Gaykummahues to
Suethorn, a1s vurs. is van der rechtinghe ende jus
patronatus ; Presentacie van der
vicarien toe W erum sal ewelicke bliven bj salighe
Ffrederick Gaykumma vurs. hues up Gaykumma-djck
ende sjnen erFgenamen.
12. ltem voir
ende de collacie oll'te
crucen , de bilix na ghe-
Ieghentheit personen de , Godt
betert! gheslagen sjn , is gheordineert , dat de twe
Pastoren, als van Suethorn ende W erum , sollen uuyt
bevell der van Gaykumma kesen enen van den
ende erberheit der
junghen ofte olden
gheen Oë cilzm en
wen sie wilt; den sa1 die Abbet dairto vermoeghen,
dat diesulve altjdt, als hie misse doet, sal lesen
ende misse doen voer Allerzelen-altaer , dat salighe
preesteren bynnen A edwert, de
heFt , dat hyr hinderlick in is ,
her Ffrederick Gaykumma , wandaghes Abbet to
Aedwert ? in den capittelhues ghestichtiget hevet,
de stenen
134 D: KRONIEK vAN H:T KLOOSTBR ADUARD.
ende sal
gebroders ;
in de
truwelike bidden voir de vurs. gheslagene
ende desse misse sa1 neet gherekent wesen
missen , de salighe heer Ffrederick voirg. up dat
altair ghesath hevet ; dan als de hoghe misse beghunt
wordt alle daghe to ewighen tiden , sal desse
preester ten altair ghaen; ende als hie neet gheschikket
en is , sa1 hie een ander in sjn stede
warven ; ende de misse sa1 heten Gaykumma twyer
broeder misse ; ende als desulve preester ster/t ofte
enich bevel krjghet , dan solt de pastoren voirg. to
enigher tiden enen anderen als vurs. is kesen , den
de Abbet indertjdt als vurs. is, bewilligen gal ; ende
densulven preester
indertjdt altjdt up Sunte Bernardi-dach in eghener
den sal de kelner van Aedwert
personen
lick voir de zelen
Sunte Berent, de den convente moghelick is , solt sie
des avendes vigilie bolden ende des morghens elck
preester in A edwert een zeelmisse lesen ; ende dan
sa1 de kelner des middaghes elken broder gheven
een half menghelen Rjnsches wjns ende en wyt
ter misse denen ende s0e to zamen truwebidden;
ende den eersten dach na
weitenbroet.
13. Endeto wat tjden enich van dessen
versumet worden sonder redelike oersake ,
punten
dat G0d
verbede, sollen de van Aedwert to allen tiden
ende soe vake dat ghescheghe, ghebroken hebben
vjFtich golden overlantsche Rjnsche gulden van
ghewichte , de de beide pastoren voirg. dan moeghen
saanen uuyt
hem alderbest
enich Van Aedwerder arYen , dairt
ghelevet, myt wat rechte, gheestlick
, warlick ofte botbreven , hoet den pastoren bet
ghelevet sonder oevelmoet der van Aedwert ; ende
noch snllen de van Aedwert allikewal geholden
wesen de vurs. articulen bj der vurs. pene ende
maneren to holdeu , ende so vake de pene ghebroken
worde sonder redelike oirsake a1s vurs. is , sal men
DZ KROXIEK VAX HET KLOO8TER ADUARD. 135
de pene keren tot verbeteringhe beider vicarien, dat
is de ene helFte to Suethorn ende de ander helfte
to W erum o:te Gaykummacapelle.
14. Item, de van Aedwert sollen bewissen beide
kerken in Groningen , t
kerckheren ende ghemene
Sunte Merten ende ter Ae , den
reesteren P aldaer ses golden
Rjnsche gulden van ghewichte jaerlicker renten ,
van welcken ses Rjnsche gulden sollen vere to
Sunte Merten ende twe ter Ae wesen , dair de vurs.
salighe beide broeders in beiden kerken van beghaen
sollen worden jaerlix myt twe punt wasses
ende zeelmissen na ghewûente derselver kerken ; ende
dat dair dan overlopt, sa1 men den kerckheren ende
ghemene preesteren der vurs. kercken ende oick den
preesteren van SunteW alburghe delen, omme truwelike
to bidden voir die vurs. salighe beide broeders in
missen ende vigilien , als dat behoerlick ende ghewoentlick
is. Ende s: langhe de renten vurs. onverwisset
sij n ,
de vurs. ses
mach de Procuratorvan Sunte Merten
ghewichtige gulden manen uuyt enighen
van allen Aedwerder guederen, oick wair die ghelegen
sjn ende hem best belevet , schadeloes gheltj myt
wat rechte gheestelick ofl'te warlick hie wi1 ; ende
van dessen sesseu den procuratori ter Ae twe van
ghevenj daer men dan in beiden kerken van doen sal
a1s vurs is.
15. ltem t0e der vicarii husen spllen de van Aedwert
gheven , tot elken hues vjfdusent steens , soevoele
pannen als men dairto behoevet ende enen gueden
oven kalckes.
16. De van Aedwert sollen to ewighen daghen to
alle jair up Sunte Bernardi-dach vjF arme menschen
in de ere der vjF wunden Ohristi in hoeren reventer
de kost gheven ende dairtoe elck enen cruesden
penninck.
17. Solle oick in jenighen tekomenden tiden duester136
DE RRONIEK vzx HET KLOOSTER ADDARD.
nisse ofl'te swaerheit tusschen den parten vtlrs. van
den articulen oFte sake vurs. , sollen altjdt staep
ende bliven an verclaringhe ofl'te interpretacie onser
overman ende segghesheren vurs.; ende in ghebreke
onser ofte enich van onsen maeghen, de in den levende
sjn j ander guede , onstrafber luede in der oite des
stede kesen ende dan verclaren als vurs.
18. Ende hyrenboven hebben de werdighen ende
relligiosen heren Abbet ende Prior vurs. in onser oeverman
ende segghesheren tegenwordicheit Johan Gaykumma
ende sjnen vrunden vurs. in naem ende van
weghen des hantdadighen vurs. enen gheboerliken
voetval ghedaen , dairup dan oick ende alle den vurs.
articulen Johan Gaykumma ende sjne vrunden vurs.
de bovengescr. nederslach Hinrick ende Ffrederick
oaykumma ghebroderen vurs., om dat bitter liden ende
de leeFte Ohristi, den principalen , als naemlick heer
Sweder van Merwjck , heer Johan van Steenwjck ,
broder Gheert holmeister ende de twe brouwer- ende
backerknechten vury., vergheven,
voirtmeer omme deselve misdaet
to njden OF oick beth omme de vurs. sake to spreken
up jemande m/t rechte oFte sunder recht , dan des
mjrt man, nemant uuytgenomen, verliket ende versoent
sollen wesen ende bliven. Hebben Oick dairup
itlick
al
desulve oite nemant
bet to haten ofte
deselve Johan Qaykumma myt allen ende een
besonder sjner vrunden voers., voir hem ende hoeren
0rFgQn&m0nj Vrxndonj SWaghers endo
m annon 0nd0 Vr0RW0nj ghoboron 0nd0
ghegunt ende ghegeven en in kracht desses breeis
gunnen ende gheven ene stede ende vaste maegheseude
kelner, heer Johan
mnedeszoene denselven heren Sweder , olde
van Steenwjck j beermeister,
broder Gheert hoeFmeister ende den twen brouwermaeghen,
ongheboren,
ende backerknechten vurs. ende elck besunder , als
denghenen , de die misdad vurs. ghedaen , medeDE
KRONIEK VAN IIET ELOOSTER #DUARD. 137
ghedaen
hebben
S Ji-ne
ende maechsone ghegunt ende toghestaen ende myt
dessen breve tostaen den weerdigen ende relligiosen
ofl'te
oick desulve
heten deen hebben.
Johan Gaykumma myt alle
Dairenboven
vrunden ende in maneren vurs. desulve moetheren
abbet, prior, supprior, kelner, bursario , cleetmeister
ende voirt alle den broderen ende conventualen
, klerken ofte leken des convents van Aedwert
ende elck besundere , de nun sint ende in ewicheit
komen moeghen : m/t alle hoere denaren ende inwoneren
, alsoe dat alle ende een jewelick besunder
in ende myt desser soene ende moetsoene ghesoent
ende verenighet in ewicheit sollen wesen ende bliven.
Breke oick jemant van beiden partien desse vurs.
sone , de sal vervallen wesen in een pene van twedusent
golden overlantsche Rjnsche gulden van ghewichte
, een dusent t0t des hoenden behoel ende een
dusent t0t der fabrico van Sunte Merten in Groningen
behoeF, sonder alle arch ende list.
ln oirkunde der wairheit hebben wj, oeverman
ende segghesheren vurs. , elck onse seghelen witlick
doen hanghen , ende omme de mere vestenisse , want
wj ElLertus , abbet ende convent vurs. desse vurs.
soene , dair sie ons ankumpt : ende wj Johan Gaykumm
a myt alle unsen vrunden desulve soene , dair
sie ons ankompt , belevet ende toghestaen hebben ,
onse ende onse convents ende Dirck Schallbr ende
Focko Ayktlmma segelen witlick beneden an desen
breeF doen hanghen. ln den jair Onss Heren dusent
vjfhundert ende twintich des Maendaghes nae Simonis
et Jude apostolorum.
Rijksarchief ïzl Groningen. Wtlgï.sfer 1520 Al0. 1J.
Origineel. (Vgl. Nanninga Uitterdijk , blz. 18 vlg.)
BIJLA G E VI.
VITTREKSEL UlT DE KRONIEK YAN SICKE BENNINGHE.
Yan Hendrick Gaickinga ende Frederick gebroederen,
de doodtgeslagen worden in Aduwardt.
In den jaere Ons Heeren
twintich so0 weeren daer twee
duisent vjfhondert en
gebroederen, (dlen eene
geheeten H indrick Gaickinga j die ander Fredrick
Gaickinga, gebooren van Raickingahuys ; en weeren
van oldes van ridderljcken geslachte , en mede van
den oppersten hovelingen tusschen Eemse en Lauwersche
; de hadden seeckere summige heerlickheeden
en privilegien in 't Olooster van Adewart van oldes ,
dat em nu en die
privilegien ,
heer van
seer weinich geholden wort ;
vrjheeden en heerlickheeden
eenen Abt , die
queemen
gebooren was van Gaickinga-
huys , Heer Frederick , geheeten Gaickinga , booven
anderhalF hondert jaeren vefleeden 1) ; de lede sich
weder tegen gj'ne waerljcken gebroederen met oorloch
en veide, en was den Gaickinga-valck overlegen
mit macht en goedt, soodat he sjne gebroederen
en vrinden mit macht afdraack en creegh een gront
1) Benninghe taxeert hier vrij jnist. Zooals wij zagen , wAs
Frederik abt van 1.329 tot 1350.
DS KRONIEK VAX HET KLOOSTER ADUARD. 139
part van Gaickinga-landen 1) ; doch ten laesten wort
daer eene vrundschap tusschen beyden partjen gehandelt,
den landen hebben
solden hebben
solden ;
seggen ,
en de van
wat elck van
Gaickinga
jaerlyx in 't euwigevan dat convent
van Adewert alle
witte swaen en een capuin en een kanne wjns ,
en solden in eeuwige eene misse holden in capittelhuys
, en eene barnende lampe voor alle Gaickinge
J@aer OP S. Meertensavondtz) eene
geslachte ; en Ofte
geslachte , dat geestelyck wolde worden , solden
se in 't Convent anneemen ; en ofte ienich van den
begeerde een kindt van den
eslachte verarmenden , den solden se geeven en
als ick heb hooren
gunnen de cost sjn levent lanck ; ende t0t wat tjden ,
nacht ofte dach , dat se queemen mit 0er dienaers ,
soo solde men oer Abdie openen en geeven em daer
bier en cost en wjn ; en op alle Sunte Berende
daegen 3)solde men se bidden ter stacie in 't Oonvent
en geeven em daer gebraeden en
die taeFel. Soo woonde Frederick
gesooden en op
Gaickinga op 't
principale huys, dat em ter scheidinge gevallen was ;
den nooden se en beeden den daer toe koomen op
St. Bernardo dach 1520 4) , meenende dat se daer
genoch an gedaen hadden j en beeden Hindrick
Gaickinga , en Johan , den jongsten broeder, niet;
want se woonden t0e Suidthorn op oer vaeders huys,
is , is lliet meer uit te makell. Zooals reeds is
gezegd, de kroniek zwijgt van dat alles, en andere stukken uit den
tijd zelf staan ons niet ten dienste. Benninghe's grond ,,als ick heb
hooren seggen ,'' is wel wat vaag. Het eenige , dat vaststaat ,
is de y,mulldtschap tusschell beïden partijen gehandelt'' wallt de
bepalingen daarvan werden ook later nog nageleefd en konden
dus Benllinghe bekcnd zijll.
1) Of dit juist
Q) 10 November.
3) Q0 Augustus.
4) Er staat 15Q1 , maar dit is natuurlijk een drukfout. lk heb
meer drukfouten van Brouerius stilzwijgend verbeterk.
140 DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
geheeten ; soo was dese l-lindrick
Gaickinga s0o stolt en onversaegede coene man als
tusschen der Eemse en Lauwersclle eene wnonde ,
en daerbj vrisch en wael van persoen , gestalt ; en
wort ontseen (ende) bevruchtet van geestelick en war.
lyck , de em ienich onrecht en ongeljck voorleede ;
en mocht oock van de huisluiden en buiren
ongeljck en onrecht ljden ,
ljcken en t0e vrede stellen ; want elck ontsach
geen
en conde s0o wael verem
gedachte sjns geljck in Langewoldt en Hommersee 1)
niet is geweest ; en was dat hoovet van alle sjn
geslachte j de d0e leveden; sjn vader Allert Gaickinga
was gebooren van Gaickingahuys j sjn moeder
Yrouke was Claws Oaters dochter, en he hadde eene
huisvrouwe , geheeten Grietje , Geert W icheringe
dochter uit Gronningen ; en olzen Johan Tema was
om sjn manheyt willen , soodat in mensche
Grieten Oldevaler , soodat he was van grooten
vrunden en geslachten binnen en buiten Gronningen S).
A1s he nu niet gebeeden was als sjn vader voorgenoempt,
soo tooch he en Johan de jongste broeder
daerhen t0e Oloester ongebeeden, en aten en droncken
mede in 't reventer mit dat Convent en ander graften 3)
als dat gewoontlyck was ; nae der maeltjt gengen
die drie
lyck t0e maecken ,
gebroederen op die Abdie omm e daer vrooals
em dat toebehoorde ; s0o
worden se daer niet getoevet en geleft , als em dat
toebehoorde ; s0o wort H indrick voorgenoemt quaet,
en genck nae de poorte omme toe huis toe vaeren ,
ende Fredrick , sjn broeder, volgede em; dat was een
Allart Gaickinga
sachtsinnich , braei, goet man en geen vechter ; en
1) Humsterlalld.
Q) Hieruit kan reeds de verwalltschap met eenige der il1 het
charter van Q9 October 1520 genoemde vriendqn van Hendrik Gaickinga
worden afgeleid.
3) Gasten 0
1)E KRONIEK YAX HET KLOOSTER ADUARD. 14 1
Johan , de jongste broeder, quam achternae , de heell
droncken was ; s00 was de kelner op 't hoF tusschen
die nie oorte en dat brouhuys P , en desse kelner
was een starck, wreet man , geheeten Sweer van
Maerwjck , van hoveluiden uit den lande van Cleve
gebooren , en daer was oock bj em beermester heer
Hindrick van Steenwjck
mit voelen knechten uit dat brouhuys en lanckhuys ,
de den Johan Gaickinga bespotteden en vechtelyck
mit em worden ; dOe dat de andere twie gebroeders
en welcke covelbroeders
sagen , s0o liepen se mit oer geweer tegen
conventsvolck , geestlyck en waerlyck ; en de kelner
starckeden sjn knechten mit woorden starckelyck an
ter weer, soodat die twie gebroederen Hindrick en
Frederick beide voor die nie poorte worden dootgeslaegen
, dat jammer en schaede is s0o toe hooren
all dat
en t0e schrjven , en in langen jaren s00 grooten
ongeluck en jammerlycken doodtslach van soodaene
geestelycken luiden is geschiet in 't Convent van
Adewart ; en worden vermoort en dootgeslaegen a1s
rasende honden, want Hindrick voorgenoemt wort op
't hoovet geslaegen mit eenen grooten stock , dat
hoovet in allen stucken , dat he niet bet sprack; Frederick
wort
hoovet,
genediche.
geworpen mit eenen backsteen voor sjn
dat se beyde doodt bleeven, Godt wese dese
Item corts daernae in denselven jaere ve1 de Abt
van Adewart, Heer Elbert
Frederici en Mr. Evert
geheeten j an M r. W illem
Jarges j beyde kerckheere
t0e Sunte Meerten, omme eene soene te verhandelen
en t0e maecken van den
desser tweer broederen ,
grooter swaericheyt en beede der beyder pastooren
hebben believet ; en sint van beyden partjen t0e
geraelnet vier scheydesheeren ende dedingesluiden ,
entloos , steede ende vast , alse Mr. Evert Jarges ,
gestorteden bloede
welcke dat de vrunden mit
142 DE KRONIEK YAN Hd'r KLOOSTER ADUARU.
Doctor en kerckheere toe St. Meerten, Mester Rûelof
Mepsche , Doctor en kerckheere t0e Bedum , Coert
Coenerdes en Reindt Duerdes 1) , beide Borgemeesteren
in Gronningen , en Mr. W illem Frederici, Doctor
en kerckheere t0e St. Meerten , a1s een overman ,
welcker overman en deedingesluiden desse voorbenoemde
partjen stede , vast in euwige hebben verljcket
in maniere naebeschreeven.
(Volgt een resuml van het boven - bjlage V -
medegedeelde charter.
volgende bepalingen
voorkomen, is niet
Vanwaar Benninghe evenwel de
ontleent , die niet in het charter
duideljk ; mogeljk waren er nog
mondelinge afspraken gemaakt, of heeft Benninghe
misschien een concept gezien , waarin deze bepalingen
waren opgenomen , die bj de defnitieve vaststelling
van den tekst weer werden geschrapt.)
Item oock sullen se (abt en convent van Aduard)
koopen en bestellen op elck
blauwen steen 2). Yoort soo
kostigen en senden eenen preester toe Roemen ,
eene bedevaert voor der beider broeder ziellen toe
graft eenen grooten
sullen dat convent bedoende
, en sall in elck kercke van den soeven kercke
lesen ofte laeten lesen vjF missen.
(Brouerius van Nidek , Analeeta vc#ff aeri ,
blz. 321 v%.)
1) Er staat Diverdes.
Q) In de Provinciale Groninger Courant van 6 October 1877 deelde
ds. G. Heeres mede, dat in het zuiderkruis der kerk van Zuidhorn
nog een groote grafzerk lag met opschrift : ,,In den jare 1520 op
Sint Bernardi dagh starf Frerick Gaikinga ende ligt alhyr begraven-''
Dit is dus de y,grooten blauwen steen'' van Benninghe.
(Vriendelijke mededeeling van mr. J. A. Feith).
B1J L A G E V11 1).
REKENINGE JOHkN LUTTEMA VAN SIJNNEN ONTFANCK
ENDE UTGAVE, DlE HIJ ALS RENTMEESTER YAN DEN
GEW EZENE CONVENTE YAN AEDW ERT, TRIMUNTE,
CUSEMER , SELW ERT ENDE W INSUM GEHAT HEEFT
YAN DEN JARE ANNO XVC YIJFF ENDE TNEGENTIPH
, GEMAECT YN CAROLUSGULDRNS,
TSTUCK TOT TW INTICH STUVERS BRABANTS
GEREKENT, STUVERS ENDE PLACKEN.
Ontfanck van de Cpr/asfd-lcl#en ran Xe#v?6rf Toors.
Desen Rentmeester is van de Heren Gedeputeerde
1) Bij het ontbreken van geregelde rekeningen van het klooster
zelf 9 die in den loop der tijden zijn verloren gegaan - het is
evenwel zeker , dat -zij de abdij hebben overleefd , - za1 de volgende
rekening welkom zijn , ten einde ten minste eenigszins een
denkbeeld te verkrijgen van den rijkdom van Aduard. Eenigszins -
want het is bekend (vg1. de volgende noot), dat lang niet alle
kloostergoederen 9 waarvan de abdij in haar bloeitijd de opbrengst
had genoten, in 1595 meer aanwezig waren. Maar deze rekening
is de oudste volledige, die wij kennen , en dqs de uitgave overwaard.
Uitvoerige toelichtingen heb ik niet gegeven , daar mr.
1. â. Feith voornemens is den rijkdom der ommelander-klocsters
tot een voorwerp van zijn onderzoek te maken en de resultaten
141 I)E KltoxlElt vwx 11s1. xLOIIS'I'ER ADUARD.
Staaten deser
dwelcke die
zeker register, onder
corpuslanden int generael , belopende
omtrent vier hondert twalef grazen lantz !), zonder
specifcatie,
beyde van de
soewel van de grastalen a1s dhuyeringhe
corpuslanden ende oeck tmerendeel
van de huyringe der meyerlanden , geljck hem rentmeester
oeck van de volgende conventen ende
cloosteren geen pertinente register ofte specifcatie
gelevert zjn ; doch gemerct dvoors. Rentmeester (als
dlanden van Aedwert bekent sjnde) groote diligentie
heeft gedaenj zoevoele mogeliclten ware, dnavolgende
specifcatie van de huyringe tjde deser rekeninge
gestelt, onder correctie van Mjn Heren , inde nje
hueringe van de olde te verdragen, als mede van de
provincie gelevert
navolgende cloosteren.
daarvan naede te deelen in den Groninger Volksalmalzak; daarheen
verwijzen wij dus den belangstellenden lezer. overgang
der kloostergoederen op het gewest Stad en Lande betreft , is
het volgende op te merken. Volgens een uitspraak der Staten
Generaal van 17 Februari 1595 kwamen deze goederen j,tho
dispositie van de Gedeputeerden deser Provintien , umme ad pios
usus und insonderheit tho underholdt van schoelen und educatie
van de jöget uth Stadt und Ummelanden vorschreven binnen
Grönningen geappliceert tho worden''. Tot de ontvangst dier inkomsten
en hun verdere administratie zouden jyeen ofte meer bequame
svat den
ende gequaliûceerde personen
Van deze ontvangers zijn de hierachter volgende rekeningen der
landerijen en der veenen afkomstig; zij berusten il1 het Rijksarchief
te Groningen. W at de waarde der in de volgende rekening
tot ontfangers geordonneert worden''.
genoemde geldspecien betreft, zij kan geen moeilijkheden opleveren,
daar alles tot Carolusguldens is herleid.
1) De corpuslanden zijn de landen om en bij het klooster gelegen
, die voorheen door de kloosterlingen zelven en later voor hen
door hun onderhebbenden werden bebouwd. Deze landen hadden
in 1555 nog 669 grazen beloopen (vgl. het schatregister van dat
jaar bij Boeles , De geestelijke goederen in de provincie Gronillgen ,
blz. 34) ; het verschil bewijst , hoezeer de vestiging van het Groninger
bisdom el1 de troebele tijden van den Geuzenoorlpg het
grondbezit der abdij haddell verminderd.
bE RRONIEK YAN HKT KLOOSTER AbUARD. 145
Corpus-landen tlpprdcr6d?6zl.
Berent Jansz., schoemaecker buyten die
noorderpoort 1) , heft int verzet 2) dartien
grasen 3) lantz an diversche stucken ; ergo
hier gestelt by . . . .
Johan Fransz. heeft int verzet 29g1'azen
lantz; ergo
Johan van
graezen
hier . .
W inssum heeft int verzet 14
lantz , solde darenboven thuyer
gegeven hebben veertien daler, dwelcke
hem geremitteert worden, vermitz dzelve
landen an eenen anderen verhuyert zjn;
ergo alhier . . .
Juirouwe Tetke Jarges heeft int verzet
29 graezen lantz, geeft darenboven te
huyer, ende desen rentmeester untfangen
heeft , thien daler ; facit in Carolusguldens
ter somme van .
int
l11. jj .jj.
nihil.
11.l j,j j. j.
15- 0-0
Cornelis Cock heeft
ende twintich graezen lantz ,
Embder guldens,m itz cortende van
sjn geltzrenten vjF
gulden ; comt voor toverscot bj dezen
rentmeester untfangen , veertien daler
achtehalve stuvers Brabantz ; facit
Den E Borgemeester Melle Coenders 4)
heeft achtien grazen lantz, boven tgene
wegen
ende dartich Embder
verzet seven
tgras twee
21- 7-4
1) Bedoeld is natuurlijk de noorderpoôrt van het klooster, een
plaatsbepaling, die llog il1 de buurt van Aduard bekend is.
Q) Int verzet beteekent in onderpand : vandaar dall o0k , dat
voor deze landerijen geen huur wordt berekend. Alleen als het
1)int verzet'' gegeven land naeer waarde heeft dan de schuld, wordt
er huur voor gegeven.
3) Een gras lalld was en is ongeveer een halve lzectarp.
4) Mpll0 Coentlers , tlit llet beroomde Groningsche geslacht.
Bkjdr. en Metled. XX 111. 10
146 Du KROXIEK YAN HET KLOOSTER ADUARU.
hj aen Auwerderzjl 1) a1s een eenjarich
mejer ê) verschoten. Ontfangen vjftien
daler, cûmt .
Abel Grevinck heeft 20 grazen lantz ,
facit @ * @ *
Bronger Pieters heeft 10 graezen lantz,
facit . . . - 15- 0-0
in de Collegio 3)
160 daler, comt
Popcke Alles heeft 35 graesen lantz,
tgras een daler, facit
Johan Jacobs in Aedwert bruyct 55
graezen lantz, tgras een daler; noch 18
graezen, tgras een Rmbder gulden, tsamen
68 daler 15 Brab-, facit
Claes Jansz. Bloem heeft 25 graezen
lantz, facit
Berent
lantz, facit
Hindericksz. bruyct 10 graezen
- 52-10-0
-102-15-0
- 37-10-0
. 15- 0-0
Roelef Cornelisz. ende Jan Cornelisz.
-240- 0-0
graezen lantz
gehuyert, den hoop voor
Claes Tonnis heeft 60
0-0
22-10.0
30- 0-0
hebben thien graezen lantz , facit
Alldries Andriesz. ende Dyje W yertz
bruycken tzamen 60 graezen lantz , tgras
een daler, facit .
Summa totalis der verhuerunge dercorpuslanden,
voorgaende 2 sjden ende een
post begrepen, bedraget tsamen ter summe
in de
90- 0-0
1) Aduarderzijl ligt aan het Aduarderdiep in de buurt vall Ezinge.
Q) Meijer of beklemde meijer is de gebruiker van onder beklemming
uitgedaan land. Maar een eenjarig meijer kan bezwaarlijk
iets anders zijn dan een huurder voor één jaar.
3) Onder
Gedeputeerde
collegium wordt doorgaans verstaan het college van
Staten of het provinciehuis. Vermoedelijk wi1 jqin de
collegio'' zeggeu , dat de verhurillg is geschied door Gcdeputeerde
Statell , terwijl bij de andere posten de verhuring een voortzetting
is van bestaande , nûg dûor het klooster zelf uitgegeven huren.
1)2 KRONIEK VAN HET KLOUSTER ADVARD. 142
van seshondert sevenveertich gl. twalleF
st. vier p1. . -647-12-4
Landen pz de ffpg: Meeden 1).
Temme Oornelisgebruycttachtichgraezen
lantz, tgras een daler, comt in car. gulden. -120- 0-0
Jacob Dreuwers brnyct 76 graesen lantz,
facit . 4 @ @ * @ . -114- 0-0
Dreuwer Reintiens ofte
achtentzestich
Edse Bouwes bruyct sessentseventich
graezen lantz , tgras een daler, comt
Eetke Stollinge-plaetse is 65 grazen
lantz, tgras een daler; hiervan bruyct Abel
Groeningh 9 grazen, comt. .
-114- 0-0
97-10-0
Johan Knarsius weduwe, nu Johan
Pietersz. ,bruyct 52 graezen, facit .
Johan Tjmens bruyct 84 graezen lantz,
facit .
. 78- 0-0
-126- 0-0
graezen lants , facit -102- 0-0
haer zoon bruyct
Thonis bruyct 38 graesen lantz,
facit
Jan Rempts bruyct 49 graezen
lant ende 25 graezen leechlant 2) , tgras
vant hogelant een daler, facit .
Louwes weduwe bruyct 501/:
grazen lantz , facit .
Jij tien
hooch-
Egbert Dirricksz.,
bruyct 491/: graezen lantz , facit .
G'errit Jouckes bruyct 34 graezen lants,
tgras een daler, facit
Koene Jansz., nu
57- 0-0
73-10-0
75-15-0
74- 5-0
51- 0-0
@
Cornelis
Hoogemeeden ligt een half uurtje ten zuidoasten van Aduard.
Q) Waarschijnlijk bedoelt de rekenillg met hoogland kleilalld ,
gelijk nog de Groningsche kleistreek tusschell het Rietdiep e)1
Damsterdiep, behalve de gemeellten Bedum en Ten Boer, llet hoogeland
lleet. Laaglalld zal dall veelllalld zijn , dat 's willters (lllder
water loopt.
1)
10*
148 Du KROXIEK vwx HET KLOOSTER Aopwub.
Grete Datema bruyct 25 graesen hoochlant
ende 16 graezen leechlant, tgras vant
hogelant een daler, facit .
Jan Gerritz bruyct 60 graesen lantz, facit.
Pieter Jochums bruyct 46 graesen lantz,
facit . . . . 69- 0-0
Gerrit W olters bruyct 44 graezen lantz,
facit . - 66- 0-0
37-10-0
90- 0-0
Cornelis Duyertz bruyct 58 grazen lantz,
facit . . . . . . . . .
W olter Tonis bruyct 66 graesen lantz,
facit .
87- 0-0
99- 0-0
UP Louwensplaets
bruyct 60 graesen
tgras een Embder gulden
plac. , also in der Collegio verdragen, com t.
Roelef Cornelis, nu Jan Claesz., bruyct
73 grasen Fransemer-lant 2) , tgras een
Embder gl., facit .
nylanster-lant l),
drie Brdts st 6
Nannynck Cornelis
daeronder 12 graesen
bruyci 79 graesen ,
nylantster-lant, het
Hin*lerick Olaesz. O @
ornelis
78-15-0
82- 2-4
anderFransemer-lant, tgras vantFransemerlant
een Embder g1. ende tnyelanster-lant
tgras een .Embder gulden 3 Brab. st. 6
plaMckeernte , n faJcaintsz. * * @
up het Nylant
graesen nylanster-lant , tgras een
bruyct 62
Embder
gulden 3 Brab. st. 6 plac. , facit in Carolus-
gulden . .
LjA o Zwager bruyct 44 graesen nyelantster-
lant, tgras een Embder gulden 3
Brab. st. 6 placken , facit .
91- 2-4
81- 7-4
57-15-0
1) Nijlansterland is waarschijnlijk nieuwgewûnnen land bij
Fransllm.
Q) Fransemerland is land bij Fransum, ten noorden van Aduard.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 149
Evert up het Lent bruyct 44 graesen
nyelantster-lant, tgras a1s boven, facit.
Lue up den Djck bruyct 6 graesen
mit de weyde bj den wechj tgras een dalerj
comt in Carolus-gl. . . . . -
- 57- 15-0
9- 0-0
Ariaen H ynnes ende H eynne Heynnes
up Claes Tonnis-plaetz bruycken Tsgraesen
lantz j tgras 2 Embder gl. , nae de nye
huyeringe , Iacit . . . . -168-15-0
Landen gelegen in den Ham l).
Bronger Brongersma heeft in de huyer
66 graesen lantz , ende noch 29 graesen
in pacht ofte verset, tgras van de 66
graesen een l/c daler, facit -148-10-0
Johan Harmansz. weduwe
graezen lantz , tgras een daler, facit - 43-10-0
Dubbeltbier ofte M eynert lsbrantsz
bruycken 104 graezen lantz , tgras een
daler, facit . -156- 0-0
heeft 29
Jurgen Olaesz. bruyct CC graesen lantz,
facit . 99- 0-0
Jacob Dirricksz. heeft int verset 44
raesen lantz ,ergo hier n@l 'jj j. j.
Arys Jansz. bruyct 66 graesen lantz,
tgras een daler, facit . - 99- 0-0
H arm en Valcks bruyct 38 graesen lantz,
tgras een daler, in munte deser rekeninge
dsomma van . . . - 57- 0-0
Olaes Jansz. bruyct 651/: graesen lantz,
tgras een daler, in Carolus-gl. . . . . - 98- 5-0
Anne Pieters, nu Koene Jansz., bruyct
651/: graesen lantz: comt . 98- 5-0
1) Den Ham lirt niet ver van Fransum, ten noorden van àduard.
150 DE xRox1EK vAx HET KLOOSTER ADUARD.
Telle Jansz. bruyct 54 graesen lantz ,
facit . . . . . . . - 81- 0-0
Pieter Berents bruyct 38 graesen lantz,
facit . . . . . . . - 57- 0-0
O#ke Jacobs bruyct 38 graesen lantz,
com t . . .
Jan Allertz heeft int verset 68
lantz, ergo hier
Mello Frericks heeft
graesen lantz, ergo
Oltger Frericks bruyct vierentsestich
ende een halve
nihil.
graesen lantz, tgras een
daler, comt in munte deser rekeninge
dsomme van - 96-15-0
grae8en
@ X1. jj j j@
verset 60
hier . . .
- 57- 0-0
Oornelis Itkens bruyct 58 graesen lanfz,
tgras een daler, comt in Caroolus-gl. .
Cornelis Jochums heeft int gebruyck 70
graesen lantz, 0ft Sybrandt Menoltz , facit.
Tonis Folckerts bruyct 51 graesen lantz,
facit @ @ *
- 87- 0-0
-105- 0-0
76-10-0
Pieter Luytiens bruyct 15 graesen lantz ;
maer gemerct tzelve lant hem is streckende
an den wech, derhalven onbegraven
m oet blyven
daler hiervan
leggen , nooyt m eer a1s negen
betaelt, in munte deser
Johannes Pieters bruyct 301/: graesen
lantz , tgras 30 Brab. stuvers, facit.
Johan Assiens bruyct 5 graesen lantz,
tgras een daler, comt in Carolus-guldens
dsomme van
13-10-0
45-15-0
7-10-0
Landen gelegen fp: Fransum 1),
Hans olaesz., nu Anna Thomas, bruyct
1) Fransum vgl. boven blz. l48 noot Q.
DE KRONIEK VAN H6T KLOOSTER ADUARD. 151
39 grasen Hamsterlant 1) ende 10 grasen
Frameerlant , com t 461/'7: daler, facit in
Car. g1. . . . .
Claes Yechters bruyct 70 graesen lantz ;
daeronder sjn 5 grasen l/4 Hamsterlant ,
dreste Framserlant; comt 53 daler 24 Brab.
st. 3 placken , in munte deser
Syabbe Abberinge bruyct 82 graesen
lantz, tgras een Embder gulden, in munte
dezer .
Hindericksz.
69-15-9
80-14-3
92- 5-0
bruyct graesen
lantz, tgras een Rmbder guldenj comt .
W abbe Jansz. , nu Arent Jansz. ende
Aybe
Albert
6-15-0
Boeles , gebruycken tzam en 85
lantz , daeronder graesen zjn 44 grasen
Hamsterlant; comt 74 daler 221/: stuver,
facit in Carolus-gl. . . . . -1 l2- 2-4
Dirrick Cornelisz., nu Gabbe Garbrantz.,
bruyct 65 graesen lantz, tgras
gulden , comt in Carolus-guldens
Reynner Jansz. bruyct 52 graesen
igras een Embder gulden , com t in Carolus-
1. dsomme van
@ @
lantz,
een Embder
73- 2-4
58-10-0
Olaes Grebers bruyct 51 graesen lantz
Hamsterlant , tgras een daler) comt in
muntes deses . .
Gerrit Symons bruyct 60 graesen H amsterlant
Pieter Luytiens weduwe bruyct 55
graesen , tgras een Embder gulden , facit
in Carolus-gl.
Jonge Jan Geerts ofte den gebruyckers,
a1s Ariaen Jacobs ende Eebe Sjpkes,
76-10-0
90- 0-0
61-17-4
1) Hamsterland is land bij Den Ham , vgl. boven blz. 149 noot.
152 DE KRONIRK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
bruycken hondert graesen lantz up Ferwerder-
mieden l), tzamen voor 50 daler,
comt in lnunte deser .
Enne Jansz. weduwe bruyct drie en
dartich graezen lantz , den hoop voor
dartich Smbder-guldens , facit .
Jan Oornelisz. bruyct 70 graesen,
van sjn 54 graesen Hamsterlandt ende
16
daergraesen
Framsemerlant; comt tzamen
66 daler, in munte deser rekeninge .
S) bruyct 54
graesen lantz ; is metten heren Gedeputeerde
Staten deser provintie veraccordeert,
Jan Brantz in Humsterlant
dat hj voor tgras betalen zall 15 st. zrab, ,
comt in munte deser
Nanninck Pieters bruyct 22 graesen
lantz Hamsterlant ende 17 Fran-
75- 0-0
33-15-0
99- 0-0
40-10-0
grae8on
comt 33 daler 221/: semerlant ; st. , facit in
Carolus-gl.
M elis Jacobs
tgras een Embder gulden, .
Jacob Eebels bruyct 54 graesen lantz,
tgras een Embder gulden, comt in munte
deser .
*
bruyct77 grao8on
facit
lantz ,
52- 2-4
86-12-4
60-15-0
Pieter Pieters bruyct 73 graesen lantz,
tgras eenEmbder gulden, facitin Carolus-gl.
HubertReynerts, nu Anna Claesz., bruyct
90 grasen, in de Collegio verhuyert voor
80 daler, comt.
- 82- 2-4
-120- 0-0
Albertz Trjn ) een weduwe, bruyct zes
1) Ferwerder-lnieden bij Feerwerd aan het Rietdiep, ten noorden
van Aduard.
Q) Humsterland is het noordwestelijk gedeelte van Hunsingoo.
De plaatsbepaling is n0g al vaag en men zou in de verleiding
komen om Hamsterland in plaats van Humsterland te lezen ; dit
laatste staat er echter duidelijk.
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUIRD. 153
graesen
in munte
lantz, tgras een Embder guldell,
Huge
bruyct
vant
deser rekeninge .
Cornelis up Jan Fockes-plaetz
101/g grasen lantz) tgras int ansien
gebruyck van de weyde up
5 arentz gulden, facit
de wech
6-15-0
19-13-6
Dqcksters ofte Legemeetsters 1).
Evert Fockes bruyct 22 graesen lantz
ho.ochlantz ende
tgras
in Carolus-gl.
Claes Jansz.
37 graesen leechlandt ,
vant hoogelant voor een daler, comt
bruyct 23 graesen lantz
hoochlant ende 251/: graesen leechlant,
tgras vant hoogelant voor een daler , facit
in m unte deses
33- 0-0
34-10-0
H eynderick
bj de cleyuve bruyct honderttwaleTgraesen
leechlant ; m aer also dese landen woest
leggende, heeft desen rentm eester daervan
nyet ontfangen ; ergo hier . .
Jacob Temmes bruyct 36 graesen hoochlant
ende 37)/: graezen leechlandt, tgras
vant hogelant voor een daler, comt
Jacob Cornelisz. bruyct 22 graezen
hoochlant ende 32 grazen leechlandt, tgras
vant hogelant voor een daler , facit
Jan Pietersz. bruyct 51 graezenhoochlantj
ende in de gae 2) 4 grazen, tgras vant
hogelant voor een daler, comt
@
Ilarmens t0e lloochkerck
nihil.
54- 0-0
33- 0-0
76-10-0
1) Legemeeden ligt ten zuiden van Aduard tusschen Zuidhorn
en Hoogkerk. Even benoorden dit dorp ligt een weg , de Munnekedijk.
Zoo zal de benaming : y,Dijcksters ofte Legemeetsters'' zijn
te verklaren.
Q) Ga Of goa is laag land met ondergrond van veen en derrie.
Nog bestaat de Noord- en Zuidhornerga ten westen van deze
orpen , waar de kaart van Beckeringh enkel De Qaa heen,
154 DE KROXIEK vAN HET KLOO&rER ADUARD.
Jan Dirricksz. bruyct 32 graezen lantz ,
i: hoochlant , tgras een daler, facit. . . - 48- 0-0
Rjckert Jytltens bruyct 57 graezen lantz,
daervan 2 graezen in de gae verbjstert
zjn, respondeert alhier van 55 grazen ,
tgras een daler, facit . . - . . . . . - 82-10-0
Hinderick
grazen leechlant, tgras
vant hoochlant een daler, comt . . . - 18- 0-0
Frjck bruyct vier graezen hoochlant
Thonnis bruyct 12 grazen
hoochlant ende 12
ende 24
hoogelant
Tomes Pieters bruyct 12 graezen hoochlant
ende veertien graezen leechlant, tgras
vant hoogelant voor een daler, facit .
graezen leechlant, tgras vant
een daler, comt. . . 6- 0-0
- 18- 0.0
Dnavolaende cpdfdr: en tf#/fdf6r: 1J voorsz.
Cornelis Berentz heeft 30 graezen leechlant,
leggende woest; ergo . . .
Popcke Jansz. ofte Popcke Hil by de
M atsloot, nu Jan Claesz-, heeft 36 ofte
40 graezen leechlant, mede unbru/ckbaer
leggende ; ergo hier .
Pieter Fockens weduwe dardehalve
graezen lantz , leggende onbeheert ; ergo
hier . . .
Remke Jansz.j nu Bernier Remkesj van
een graB landes; is m ede nyt van gecommen
, ergo hier . . . . . .
Tamme Duertz bj Meedsterkerckz) plach
nihil.
ni hil.
ni hil .
nihil.
1) Coeters zijn natuurlijk keuters of keuterboeren. Over Dijcksters
zie boven blz. 153 noot 1.
Q) De Meedsterkerk is de kerk van Legemeeden , die omstreeks
1860 is afgebroken. Hooçemeeden heeft, naar het schjnt, nooit een
kerk yehad,
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 155
20 Embdergulden en 12 Groninger stuver
lecht m ede te woeste , ergo hier
daer Jan Engelberts op
woont, groot 84 graezen met thien graesen
; dese landen leggen
twater, ende heeft desen rentmeester
daervan niet meer koenen ontfangen als
meest onder
veertich
geven ;
Dat tichelwerk,
Oarolus-gulden tien stuvers :
hier dzelve .
nl. jjjj.
40-10-0
Landen fp: Suythot'n ende Apprfhprn.
bruyct achtendartich
grasen hochlant ende vier graesen leechlantj
tgras vant hoochlant een daler, comt
in Oarnlus-gulden, munte deserrekeninge
Tymen Jansz. is van sjn gebruyck
bj Jan Fransz. dorch wissel 1) afgetogen
6 grazen lantz , dwelcke up de landen
van Abel Florisz. te Garnewert zjn ge-
- 57- 0-0
addeert, vermogens die versegelinge an
eenige heren getoont , blyvende in reste
401/8 graezen ende noch 201/: grasen ,
tgras van deselve 401/8 grazen een
Embder gl., gerekent in munte deser
Jan Tymens, nu Jan Eppes ofte W ale
Popkens , heeft vierentwintieh grazen
45- 2-61/:
lantzin degae ende noch veertich graezen,
tgras van de 40 graesen een Embder
gulden gerekent , facit in munte deser
rekeninge. . - 45- 0-0
W alle Popkensz., daernae Pieter
Claesz., heft na de abtzlegger S) 38
Johan Geertz
1) Verwisseling.
Q) Hieruit blijkt, dat destijds nog de legger dar landen van het
klooster, die daar vroeger onder den abt zelf berustse, bestond.
156 DE KRONIEK YAN HET KLOOSTBR ADUARD.
grasen lantz , a1s
dezen rentmeester
woest gelegen t doch by
van denzelven Pieter
deser rekeninge Claesz. tyde unfangen in
CaHroilnuds-egrli.ck L @
ouwens
hoochlant , tgras
na de abtzlegger
die vuer 20 jaren
Heddes, vermogens
van zjnde ; facit
hoochlant in munte
bruyct 26
gerekent
151/4 grazen galandt 1),
verzet zjn an Campe
die versegelinghe daergraesen
een daler en
die voorsz. 26 graezen
deser
4-10-0
39- 0-0
Oornelis Claesz. bruyct 89 graesen lantz,
waervan sijn 20graeson
djck S) , tgras een daler, ende 69 grazen
buyten dBlachtdjck , alsoe in de Collegio
verdragen voor dezen jare tgras een halven
daler, comt tzamen 541/: daler, in munte
deser .
binnen den Slach-
@ @ @ 81-15-0
Gerrit Jansz. en Jan Garbrantsz. bruken
761,/: graezen lantz , daervan 12 graezen
in de gae , 15 grasen buten dslachdjck ,
tgras een halven daler en 491,/: grazen
binnen dslachdjck, tgras een daler, comt
57 daler, facit . . . . . . .
Pieter Benningun Scholtes weduwe 44
grazen lantz, dhelfte buyten ende dhelfte
85-10-0
Trouwens de laatste abt , Willem Emmen, zal ten minste dergelijke
stukken van waarde we1 naar het refugium in Groningen hebben
medegenomen. Hij woonde in Groningen llog lang na 1594 , zoodat
de Staten of hun rentlneester waarschijnlijk van hem de boeken ,
die hij nog over de administratie van de kloostergoederen onder
zich had , zullen hebben overgenomen.
1) Galandt, vgl. boven y,in de gae'' blz. l53 lloot Q.
Q) Een slachte is in de 15de eeuw in het Westerkwartier een
uitdrukking voor dijk. Later werd dit woord een eigennaam en
verstond men onder Slachte de dijk , loopende van Noordhorn af
in westelijke richting ; dit ;a1 we1 de yenoemlq Slachdijk zijn.
b: ItRONIèIIf VAN HET KLDOSTER ADUkRD. 157
binnen dslachdjck, comt driendartich daler,
facit in munte deser rekeninge dsomm e van
Lambert Pieters, nu Pieter Jansz., bruyct
vjfenveertich graezen lantz , daervan zjn
vierentwintich binnen ende eenentwintich
49-10-0
buyten dslachdjck, ider gras a1s voorsz. ,
comt 341/: daler,
Huige Cornelis,
bruyct 12l/u graezen lantz; daervan zjn
51/: graezen in de gae, vjT grazen buyten
ende twee graezen binnen die Slachdjck,
in Carolus-guldens .
nu Harmen Frericks ,
comt 41/u daler, facit in munte deser .
Johan Pietersz., nu Jan Claesz., bruyct
vjftich graezen; daervan zjn 45 graezen
buyten ende vjF graezen binnen dslachdjck
, comt Jacob Di rr2ic7k1/s:z . dhaleeerf, t faicnit. @
verzet thien
51-15-0
6-15.0
41- 5-0
raezen lantz, ergo hier n@l jj j j.
Ooeters ïn de rpprqsc. karspelen.
Johan Syckens , nu Harryt
geeft na de abtzlegger thien
gulden; heeft verclaert te
graezen
graezen
garsthuyre ende anders , untfangen.
Bartolmeeus Sickes, nu Jan Jansz., geeft
na de abtzbouck thien Embder gulden ;
lantz in de
ander
gae
lant, daervan, zo0 van
Tyabbens ,
Embder
hebben vjftehalve
ende elleftehalve
heeft verclaert te hebben 41/: graesen
lantz in de gae ende 101i grazen ander
lant, daervan, z00 van garsthuyer als anders,
untfangen . .
Harmen Fockes, nu Jan Lubbertz, geeft
na de abtzbouck vjF oort daler, facit. .
Lubbert Harm ens, nu Dirrick Frericks,
geft na de abtzlegger 25 Embder gulden
7-16-2
7-16-2
1-17-4
28- 2-4
158 D1: KitoxlElt vAx Hls'r Klutluslizit Aoulltb.
Jan Meertens, nu Hinderick Rngelbertz,
geft na de abtzbouck 33 Embder gulden,
facit @ @ -
Berent Rqelols , Eylert Fransz. , nu
meester Albert Hensyngae , geeft na de
abtzlegger thien Embder gulden , waervan
twee graezen gaelant a1s woest zjn
algeslaegen, bljft negen Embder guldens,
facit
37- 2-4
10- 2-4
Pieter Geertz geeft na de abtzlegger
een Embder gulden, facit .
Harmen Hemmesj nu Jan Garbrantsz.,
geeft nae de abtzlegger een ende twintich
Embdergulden ,
FlorisPouwels,
na de abtzlegger 10 Embder gulden 12
Groninger stuver, facit .
Crjn Berentz plach
te geven 5 Embder gulden, bevonden van
21/g gras in de gae, die nu geheel woest
@
na de abtzlegger
leggen ; ergo hier. .
Jacob Scoemaeckers-hiem geeft na de
abtzbouck een daler; leyt als woest , ergo
Ede W ielmaecker, nu een smidt !geeft
na de abtzlegger l/g rjcxdaler, faclt .
Jan Moller t0e Noorthorn geeft vjftien
comt in Carolus-gl.
nu Pouwels Floris, geeft
1- 2-4
23-12-4
11-14-0
nihil.
n.l u j.j.
1- 3-0
Groninger stuvers , facit . . . - 11-2
Johan van W insum heelt in verzett 6l/z
graezen goet lant, ergo hier. . . .
Albert Backer t0e Noorthorn, nu Jacob
Backer, geeft 25
Menolt Bouwens
gulden; is noch
Groninger stuvers , facit
geeft twee Embder
nyet gefonden , ergû hier
Broercke Pieters, nu Pieter Broerkens,
geeft 15 Groninger stuvers, facit.
Lubbe Smidtz to Noorthorn, nu Jacob
- - 18 - 6
n.l j) .jj.
nihil.
b: ItItOXIEK YAX l1E f KLOOSTER AD/ARD. 150
Isbrantz
ninger
D0e
geeft 2 Rmbder 1 gulden 20 Grostuvers
, facit.
Gerrits, nu mr. Johan Baertsceerder,
geeft vier Embder gulden 15 Groninger st.
Johan Pieters geeft 2 Embder guldens
20 Grûninger stuvers , niet gefonden
Harmen Scroer geeft een Embder gulden
5 Groninger stuvers, a1s woest der credi.
toren halven , ergo .
W icher Joriens te Suythorn, nu Albert
Pieters , geeft na de abtzlegger 2 Embder
gulden 20 Oroninger stuver, facit .
Daete Decker geeft 20 Groninger stuver,
woest, ergo hier . . . .
W jbe Pouwels geeft een Embder guldenj
noch niet gefonden, ergo
3- 0-0
5- 1-2
3- 3-0
nihil.
3- 0-0
lïillil.
nihil.
Landen fp: Oestwolt 1).
In Oostwolder-karspel legghen umtrent
350 graezen lantz , waervan in zestien
voorleden jaren 2) alsmede tyde dezer
rek-eninge niets van gecomen zjn , daeromme
hier ni h il .
Landen f08 Garnwerd 3).
Eppe H ilbrantz geeft na de abtzlegger
hondert graezen lantz, voor hondertEmbder
gulden gerekent -112-10-0
1) oostwold bij het Leekstermeer.
Q) Zeker een zeer duidelijke aanwijzing
waaraan de ommelanden in de j trell A'ôôr
blootgestaan, en van de verwaarloozing , waaraall het bofrenbedrijl
dientengevolge was overgeleverd.
3) Tell noorden q'an Aduard aan het Reitdiep.
A'an de verwpestillg,
de Reductie llebbell
1t10 DE ItROXIEIt YztN IIET KLOOSTER ADUAZD.
Berent Oleverinck, nu Reintien Berentz,
bruyct 59 graezen lantz , tgras een Embder
g1. gerekent, facit. . . . . . .
Cornelis Jacobs te Alingehuys 1) heeft
103 graesen lantz, com t
Cornelis Jacobs heeft in verset 85
sen lantz , ergo hier .
W irck Moma heeft 71
een Embder gulden ,
Claes Jansz. heeft
-115-17-4
graen.
l jj j. j.
graezen lantz, tgras
facit . . 79-17-4
79 graesenj tgras een
Embder gulden gerekent , facit .
Ubel Floris, nu Pieter Foppes, heeft48l/:
graezen lantz na de abtzlegger ende dorch
verwisselinge van Jan Fransz. 6 graezen ,
tgras een Embder gulden, comt. - 61- 6-2
Temme Reinties heeft 581/: graezen
88-17-4
lantz, tgras een Embder gulden gerekent,
facit . 65-16-2
66- 7 4
@
graesen lantz,
facit.
lantz ,
tgras een Embder gulden gerekent,
Albert Jansz. heeft 34 graezen
tgras een Embder gulden
Mente Olaesz. heeft
. 60- 3-6
gerekent , facit.
67 graesen lantz ,
75- 7-4
tgras een Embder gulden gerekent, facit
Reng- Jansz. heeft 61/: graesen lantz,
tgras een Embder gulden gerekent, facit. - 69- 3-6
Johan Ulfers te Aelingehuyzzen heeft
100 graezen lantz, tgras een Embler gulden
gerekent , facit. @ * -1 12-10-0
Cornelis Olaesz. , nu Claes Cornelisz. ,
heeft 69 graezen lantz ; hiervan getogen
8 graezen, staende up Olaee Mentesheer ,
*
Elle W illems heeft 531/:
l ) Alingehuis is een boerderj bij W insum , toen ten westen r
thans ten oosten van het Reitdiep.
D8 KRONIEK VAN 112 1' ItLOOSTER ADUARD. 161
hier naerder verclaert, blyvende 61 graezen,
tgras een Rmbder gulden gerekent , facit - 68-12-4
Johan Goetiens, nu Abbe Annes, heft 57
graezen lantz, tgras een Embder gl. gerekent
j facit . . . . . . . . 64- 2-4
graezen lantz,
tgras een Embder gulden gerekent , facit - 46- 2-4
Claes Mentes heeft 60 graesen lantz ,
ende acht graezen van Cornelis Claesz.
hierboven , komt 68 grason ,
Embder gulden gerekent j facit.
tgras een
@ - 76-10-0
Noch twee koeters van Auwerdersjll ,
D. Smidt ende De W eert, elcq drie daler,
waervan deene plaetze tyde deser rekeninge
woest gelegen heft . . . -
D'Olde Pastoor by de kerck heeft 10
grazen lantz, tgras een Embder gulden, comt - 11- 5-0
4-10.0
Gerrit Lubbertz heeft 41
Landen fp oestem l).
Tamme Lupkens , ofte nu Oornelis Symens
ende Jan Hilbrantz , hebben 84
graezen lantz, tgras een Embder gulden
gerekent , facit. @ @ @ * @
Focke Pieters heeft 74l lg graesen lantz,
tgras een Embder gulden gerekent , facit
Pieter Jacobs, nu Karstiaen Taeckens
- 94-10-0
- 83-16-2
ende GerritTonies, hebben 68 grazenlandes,
tgras een Embder gulden gerekent , facit
Hinderick Schulte heeft 65 graesen lantz,
tgras een Embler gulden gerekent, facit
Olaes Jansz, Decker heeft 20 grasen
lantz , tgras een Embder gulden gerekent,
facit
76-10-0
73- 2-4
22-10.0
1.) oostum ligt bij Garllwerd.
Biidr. en Meded. XXIII. lf
1ç2 DE KROXIEK vAx IIE'r KLOOSTER ADUARD.
Hinderick W eeck heeft in verset 12
graesen lantz , ergo hier nihil.
Landen f0: Y6rv- 1).
Johan Tyeertz heeft 68 graesen lantz j
tgras tot een Embder gulden gerekent, facit
in Carolus gulden . . - 76-10-0
Albert Jacobs heeft 52 graesen lantz j
tgras een Embder gulden gerekent , facit - 58-10-0
Harmen Lunsche heeft 35graezen lantz,
tgras een Embder gulden gerekentj is bj
de certer van de abtz hant niet meer a1s
30 Embder guldens , facit . .
Reynner Nannens heeft 76
lantz, volgende tcerter van den abtz hant
J-aerlicx te geven 42 daler, facit .
Pieter Delis heeft 55 graesen lantz ,
tgras een Embder gulden , facit . . .
Roelef Delis, nu Jacob Cornelis, heeft
. 63. 0-0
- 61-17-4
- 33-15-0
grae8en
62graesen lantz, tgras een Embder gulden
gerekent , facit. . . . .
Olaes Symons , nu Hilbrant Bauckens ,
heeft 48
gulden gerekent , facit
graesen lantz, tgras een Embder
- 69-15-0
@ . 54- 0-0
Schulte Claesz-j nu Ruert Jansz., heeft
80 graezen lantz, tgras een Embder gulden
gerekent , facit. . . .
LuloF Deuyrtz j nu Jan Gerrits, heeft 71
graezen lantz , tgras een Embder gulden
gerekent , facit. . .
. 90- 0-0
- 79-17-4
Bûrgemeester Ubbena 2) , nu Louwe
1) W ierum ligt aan het Rietdiep niet ver van Garnwerd.
Q) Burgemeester Joachim Ubbena was in den Spaanschen tijd
een der invloedrijkste regeeringspersûnen in de stad Groningen.
Hij was burgemeester in 1563/4 , 1L68-1576 , 158011 j 1584/5,
bE KRONIEII VAN l4ET KLOOSTER ADUARD 163
Dellis , heeft 52
Embder gulden
Pieter Jansz.
heeft 44 graezen
gulden gerekent,
dsomma van
graezen lantz , tgras een
gerekent , facit .
ofte den weert up Steentil
lantz,
facit in
tgras een Embder
Carolus guldens
58-10-0
49-10-0
Landen fp4 Leechkerek 1).
Cornelis Meertens, nu Roelef Zwartwolt,
heeft 33
graezen leechlant zjn, tgras van de 22
graezen voor een Embder gulden gerekent,
facit in Oarolus-guldens
Jacob Claesz. heeft 45 graezen leechlant,
daervan tyde deser rekeninge niet
van is gecommen , ergo hier . .
raezen lantz ï , daervan ellef
- 24-15-0
nihil.
Johan Gerrits, nu Lulo; Diuerts, heft 30
graezen, daeronder wesende een gras leechlantz
, tgras van de 29 grasen voor een
Embder gulden, facit . . . . . . . - 32-12-4
Claes Jansz. up Gaeyckemadjck heeft
64 graezen lantz, daeronder zjn vier graezen
leechlant , tgras van de 60 grasen
gerekent t0t een Embder gulden , facit
Hinderick ter Till heeft 60 graeson
- 67-10-0
lantz , daervan een dardendeel leechlant
zjn, tgras van de 40 graezen een Embder
gulden j facit . 45- 0-0
1588/9,
1517/78 ,
1592,3 en zat namens de stad in de Hoofdmannenkamer in
158Q/3, 1586/7 en 1590/1. Hij was een der krachtigste
hoofden der Spaansche partij en werd herhaaldeljk naar Brussel
en zelfs naar Madrid gezonden om hulp voor het bedreigde Grpningen
te vragen. De Reductie van 1594 zette hem natuurlijk uit
alle bedieningen, terwijl hij zich te Brussel bevond om nog een
laatste poging te doen om de regeering tot het ontzet van Grollingen
te bewegen.
1) Leegkerk ligt ten zuiden vall Aduard.
164 pE KROXIEK vAN uET Klaoos'rER ADTTARD.
Lippe
daeronder
Jansz. heeft 67 graesen lantz,
zjn 50 graezen hoochlant, tgras
een Embder gulden gerekent : facit .
Heynderick Jacobs j nu Melis Jacobs ,
heeft 15 grasen leechlant , ergo hier . .
Jacob Holl heeft 18 grasen leechlandt,
56- 5-0
R1. jj .j j.
ergo . . . . . . . nihil@
Pieter Mertens heeft 44 graezen @ lan* tz *,
tgras een Embder gulden gerekent,facit.
Roelo; Jansz. heeft 531/: graesen lantz,
daeronder zjn ellei' grasen hoochlant, tgras
een Embder gulden gerekent, facit.
Jnhan Fockes heeft 32 graesen leech-
49-10-0
12- 7-4
lant , ergo hier . . . . . . . nihil.
Yeyt Reyngers, nu Pieter Rengers, heeft
561/: graezen lantz 2 tgras een Embder
gulden gerekent , faclt . . - 63-11-2
12 graesen leechlantz
, is in tyde deser rekeninge nyet van
ecomm en , ergo hier . . .
Benedictus Taeckes heeft 31/: graezen
leechlantj ergo hier @
W illem Oldebuer heeft
Daniël Rengers up het W ashuys 1) heeft
int verzet 20 graesen hoochlant ende 8
raezen leechlant, ergo hier . .
Berent Jacobs heeft 70 graesen leechlant,
ergo hier
ni h i1.
n.1 jjjj.
nl. u.jj.
nl. jj .jj.
Landen fp6 Maerslacht ende ScAïll#dAc- 2).
Dirrick Reiners heeft 84 graesen lantz,
D0g a1s W aschhuis of De waschhuizen
bekend , was een voorwerk (boerderij) van het klooster aan het
Aduarderdiep. Het heette van oudsher W aseghhuisen (Oorkondenboek
no. 938) en zal dan heeten naar het geslacht W asinghe.
Q) Maarslag en Schillingeham liggen even benoorden de groote
klliebocht van het Rietdiep.
1) Het W ashuys , thans
DE KROXIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 165
tgras een Embder gulden gerekent, facit
in munte deser . . .
ende voor tswjn 1) zes dalers, facit
Berent Eppes heeft 80 graesen lantz ,
tgras een Embder gulden gerekent, facit
in Carolus guld. . .
ende voor tswjn zes dalers , faoit
Jacob Tonis, nu Ruert Jansz,, heeft 43
graesen lantz , tgras een daler, facit .
Jacob Jansz. t0e Maerhusen heeft
- 90- 0-0
9- 0-0
64-10-0
- 9 4-10-0
9- 0-0
60 graesen lantz, tgras een
gerekent , facit. .
ende voor tswjn 6 daler, facit
Frerick Plaesz. heeft 131 graesen lantz,
:)
EmLder gulden
67-10-0
9- 0-0
@
daler, facit
Jûhan Menoltz, nu een weduwe genaemt
Liefke , heeft 3 graezen lantz , tgras een
daler, facit .
Pieter Hindericks bj de moelen , nu
Olaes Molner, heeft 6 graezen lantz, tgras
een Embder gulden , facit .
Goris Lambertz, nu Luel Jansz., heeft
104
6-15-0
graesen lantz, tgras een daler, facit in
munte deser rekeninge . -156- 0-0
ende voortswij n 6 daler , facit 9- 0-0
Hinderick Pieters up het Hooge-heem,
ofte H inderick H indericksz., heeft 40 grazen
lantz, tgras een Embder gulden gerekent,
4-10-0
facit . @ * @ 45- 0 0
Eppe Hindericks t0e Maerslacht 3) heeft
tgras een ende dvoaloerr , tsfwacjint 6. . -196-10-0
9. 0-0
1) ongetwijfeld zal dit land onder de verplichting hebben gelegen
jaarlijks een varken te leverell , wat dan later door een
uitkeering in geld is vervallgell.
Q) Maarhuizen is een dorpje ten westen van onderdendam.
3) Maarslag. Zie bovell blz. 161 noot :.
166 DE KR0x1lx vAx HET KLOOSTER ADUARD.
49 graezen lantz j tgras een Embder gulden
gerekent , facit. . - 55- 2-4
Cornelis W iersma te Rollingeweer 1)
heeft 109 graezen lantz, tgras een Embder
gulden gerekent
ende voor
t1swfajcnit 6 daler. , facit -122-12-4
e 9- 0-0
Onne Sygers heeft 33 graessen lantz ,
tgras een Embder gulden gerekent , facit
RoeloF Gerritz heeft 60 graesen lantz ;
noch 15 graezen, dwelcke hy sustineert
begrepen t0e zjn in de 60 daler huyer,
facit die 60 daler. . . .
. 37. 2.4
90- 0-0
ende voort swjn 6 daler , facit 9- 0-0
Johan Pieters heeft omtrent 42 grasen
lants, tgras een Embder gulden gerekentj
facit . . . . - 47- 5-0
Johan Oltgerts heft int verset 67 graezen
lantz , ergo . . . . . .
Claes Lambertz te BaFelt S) heeft 32
juck lantzj geeft jairlicx 20 Embder gulden,
facit . . . . . .
graezen lantz ,
tgras een Embder gulden gerekent, facit 47- 5-0
Ewke Ennes heeft 94 grasen lantzj tgras
een daler, facit . . . -141- 0-0
Johan Claesz. heft 45
llillil.
22-10-0
Pieter Onnes heeft 42
noch 35 graozen lantz,
neert begrepen t0e zjn in de 45 graezen,
tzamen m aer voor te geven 20 dalerj facit.
Maritgen Tebbens heft 12 grasen lantz,
tgras een daler gerekent , facit .
Taecke Ennes heeft 46 graesen lantz,
tgras een daler, facit
graesen lantz ;
dewelcke hy susti-
30-. 0-0
18- 0-0
69- 0-0
1) Rollingeweer is een boerderj bij Maarslag.
Q) Baflo.
DE KROXIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 16;
Laurens Huysman , nu Evert Symons,
heft int verzet 12 graezen lantz , ergo . llihil.
Melle Hayes) nu Cornelis Ennes, heft int
verzet omtrent 70 graesen lantz , ergo - nihil.
Landen ïAl de Spd#6 Schoel 1).
Lambert Syuwertz) nu Sywert Lambertz,
heeft 70 graezen lantz, tgras een Embder
gulden gerekent, in munte deser rekeninge
dsomme van . . . . .
Olaes Tonis, nu Luytien Jacobs, heft 80
graezen lantz in plaetze van de 68 graezen,
tgras een Rmbder gulden gerekent , l'acit
Maertien, nu Gele, Sickens heeft hondert
dartien graesen lants; vermitz eenige questie
vant gebruyck tgras voor een daler aI1-
genomen ; ende dewyle haer nabueren
van nyeus niet gehuyert hebben , is haer
tot naerder dispositie van de Heren dselve
nabueren geljck gelaten ,
Embder gulden gerekent , facit
Gerrit Dirricksz. heeft 80 graezen lantz,
tgras voor een
tgras een Embder gulden gerekent , facit
in Carolus gulden
- 127- 2-4
90- 0-0
Pieter D orenbosch, nu Cornelis Dorenbosch
,
Embder
graezen lantz , tgras een
gulden gerekent , facit .
heeft 72
79-17-4
ende heeft in versettinge omtrent 27
graezen lantz , ergo hier .
Remke Reiniers , nu Pieter Janszoon,
heeft 70 graezen lantz ; sustineert nochtans
maer C0 graezen toe hebben , tgras
R .1 jj j j@
90- 0-0
78-15-0
1) Roodeschool ligt in het noordoosten der provincie Groningpn
$en Qosten #an Dithuizermeeden.
168 oE KROXIEK vAx HET KLOOSTER ADVARD
een Embder gulden gerekent, facit die 70
graezon . . . . . .
Lambert Roeches , nu Jan Lambertz ,
heeft 80 graezen lantz ; sustineert nochtans
maer 70 graezen t0e hebben , tgras
een Embder gulden gerekent , facit de
78-15-0
80 Tgeruawezeesn J.ansz. h @ 90- 0-0
eeft 79 graesen lantz,
tgras een Embder gulden,facit in munte
deser rekeninge
Olaes Jansz. heeft hondert
lantz, tgras een Embder ghulden
facit in Carolus gulden. .
88-17-4
graezen
gerekent,
-112-10-0
Albert Pieters, nu W armolt Hilbrantz,
heeft int verzet 26 grazen lantz, ergo hier
Luytien van Metelensweduwej nu Theeus
Jansz., heeft 15 grazen lantz , tgras een
Embder gulden gerekent, facit
nihil.
16-17-4
Landen fp: Harsens , Padepoel ende dtfprp l).
In den eersten tusschen Harssens ende
Adorp , dat het convent solvest gebruyct
heeft, vjFentzestichgrazen lantz , nu derfgenamen
van Jacob Hilbrantz ende Entesj
staet t0t verclaringe van de Herenj tgras
up een daler gerekent , cnmt in Carolus
ulden munte deser rekeninge dsomme van
Olaes Gerritz heeft aldaer achtiengrazen
lantz aen sjnne rente , ergo hier .
Die weduwe van Goesen van der Eem
heeft 27 graesen lantz met vier dach-
97-10-0
nihil.
1) Harsens j Paddepnel en Adorp liggen op geringen afstand van
elkallder, ongeveer een uur belloordell Groniugen.
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER NDUARD. 169
werck 1)
dusent
hooylanà achter onnen S) voor
gulden in versettinge haer levent
lanJcakc ,o be rPgioe tehries rheeft 99 @
graezen lantz, tgras
een daler gerekent, facit in munte dezer
rekeninge . . . @ @ @ @ : @ -148-10-0
Borgemeester Harmen Olant 3), nu Johan
Crul, heeft 33 graezen lantz , tgras een
daler, facit . . . . . . . - 49-10-0
Reynner up
lantz, tgras een
Djck heeft 13 graezen
daler, facit .
llarmen Koertz, nu Geert Fransz.,
19-10-0
bruyct
een heert landes, groot 47 graezen lantz,
tgras een Embder gulden, facit . - 52-17-4
Frerick Moysteyn heeft int verzet negen
graezen lautz, erg: alhier . nihil.
den
nih 1- l .
Evevsoeolt ende Gpl//bùlrg: 4).
Angaende dguederen van
ende
Drenthe
m eester geen register ofte speci:catie is
gelevert, vermitz den E. Clant by Mjn
E. H eren daertoe is gecom mitteert , ergo
elegen, waervan dezen renthier
W olfsbarge , int Goorecht ende
Rverswoldt
nihil.
1) Een dagwerk is oorspronkelijk zooveel a1s in eell dag uitgeveend
of gehooid kan worden ; later is het een vaste maat gewordell
, waarmcde llog heden in de vecnkoloniën wordt gemeten.
Q) Onnen ligt een uur ten zuidoosten van Groningen.
3) Burgemeester Herman Clant komt als zoodanig in 1566/7 voor.
4) Everswolt en W olfsbarge liggen ten oosten van het Zuidlaardermeer.
(Vgl. over het eerste: Historische Avonden van het
Historisch Genootschap te Qroningen , blz. Q95 vlg. - en boven dq
kroniek passim.)
170 DE KRONIBK VAN HBT KLOOSTER ADUARD.
Roen ende Helle in de Drentke. 1)
Desen rentmeester heeft ter gueder
rekeninge ontfangen van eenen Cristofer
Jansz. dardehalve dalers , facit in Carolus
guldens . . . . .
Item van eenen Albert Jansz. ter
goeder rekeninge ontfangen anderhalve
daler, facit . . . . . .
Beroerende dwydere administratiej soewel
van de busgchen j veenen ende dergelicke
guederen na de lantz gelegentheyt
van Roen ende Helle voorsc., is den gemelten
Clant dienangaende by Mjn Heren
mede gecommitteertj ergo hier
3-15-0
2- 5-0
nihil.
Landen frpr.sz. convent van d6#-6rf behorende,
gelegen p, Collumer-nnlant 9 , waervan ïzl den
abtzlegger geen eyntlicke staet rerhaelt wordt , als
lderroeren naerder verelaert is 3).
up Collumer-nylant, eertjtz
bj I1e Jeltema gebruyct , nu Gerrit
W illems, heeft achtentzestich pondematen 1)
lantz , waervan by dezen rentmeester
ter goede rekeninge ontfangen sessenveertich
Carolus-guldens achtien stuvers Brab.,
is volgens by
lant in arrest
deser rekeninge
de Heeren Staten van Yriesgedaen
, hier dselve tyde
dselve .
In den eersten
46-18-0
1) Roden en Ter Heil. Vgl. boven de kroniek passim.
Q) Kollumer-nijland is het ingedijkte land aan de Lauwerzce
benoorden llollum.
3) Waar dit naarder verklaard is, heb ik niet gevonden.
4) Een pondemaat is ongeveer een derde hectare ; deze maat
FAs en is een s?eciaal Frieschq.
DE KRONIEK VAX HET KLOOSTER ADUARD. 171
W ichersj nu Jan
Jacobsj nae de legger 46
ende nae tangeven
gedaen 50 pondematen, daervan ter goeder
rekeninge ontfangen .
pondematen lantz
an dezen rentm eester
Dweduwe van Berent
Johan Pieterssz , nu Jurriaen Jouckes,
heeft 67 pondematen lantz, dwelcke Abelius
Franckena 1) in eigendom heeft becommen;
ergo hier
33-12-0
Sll ujj.
Stadt ende Stadtaefel van frppïng:n.
ln den eersten Aedwerderholm , dat
huys , holl' ende hofsteden 2) met sjnen
annexen , dwelcke den abbet W ilhelm
Emmen van Mjn Heeren gehuyert heeft ,
tyde deser rekeninge niet verscenen , ergo
hier .
een ander nye huys met het hofke
ende camers daerafter up Hollum , ende
voortz bj de Rjpe langes nae de pastorie
streckende ter Aa 3). Daervan nochtans
Johan zjn eegen woninge ende
noch een vrje getemmer op den Holm
voor 500 gulden gepachtet ende aen hem
Geertz
Noch
drie jaren vercregen , ergo hier . . . .
Und is dat nije huys, dair die Erb.
nihil.
nihil.
1) Abel Frankena is de bekende Friesche predikallt, later lid
van Gedeputeerde Staten dier provincie , die o. a. een belangrijk
aandeel heeft genomen in de stichting der hoogeschool te Franeker.
Q) Het refugium op het Munnekenholm , thans het Academisch
ziekenhuis en het door W illem Emmen gestichte Aduarder-gast
huis. Vgl. J. A. Feith j De refugia, in Gron. Volksalmanak 1890,
blz. 102.
3) De pastorie van de Akerk stond ten zuiden daarvan op den
hoek yan het Schoolholm.
172 DE KRONIEK vAN HET KLOOSTER ADUARD.
Raetzheer ReeleF Battinck 1) in woont,
oock voor vierhondert daler verpachtet)
ergo hier
Item
daerinne
* @
een camer, dwelcke vervallen is ,
pro De0 wonende een weduwe ,
Tiaucke , naest dvoorsz. pastorie ,
* *
genaemt
ergo hier
Item daernaestaen
is wonende
een camer, daerinne
een arm e vrouwe , genaemt
ofte W ytge-moer, staende
van de Heren .
W ytte Berens
tOt dispositie
Noch
W illem
een camer daernaestaen , die bj
Scroer bewoont wort j vermitz
syne pretensien tyde dezer rekeninge niet
ontfangen , ergo hier .
Item een cam er daernaestaen, daer
Pieter Cock inne woont , vermitz sjnne
pretensien staet t0t dispositie van Mjn
H eeren , ergo hier
Item een camer daeraen , daer Jan
Tromslager inne woont, waervan by desen
rentmeester tyde desser rekeninge boven
dreperatien an dezelve camer gedaen
maer ontfangen @
Noch tegen den Hollem over een camer,
daer W illem dolde rotmeester inne woontj
heeft eenen tjt lanck om Godes wille
gewoont, stellende mede tot dispositie van
Mjn Heren .
llillil.
nihil.
llillil.
nihil.
R1. jy .j j.
3- 0-0
nihil.
1) Roelof of Rudolf Battinck was een der Staatsgezinde
van den Raad van Groningen. Hij komt in 1616 en1619/20 als
burgemeester, in 1617/8 als hoofdman , in 1595/6 , 1600/1 , 1603/4 ,
1608 en 1614 als lid van Gedeputeerde Staten j ten slotte in
1597/8 a1s 1id van den Raad van State en in 1613 als curAtor
4er uieuw o? te l'iclttpn hoogeschool voor,
leden
VE K RONIEK VIN HRT K LOOSTER ADU#RD. 173
een calner, die ledig ende onbewoont
staet , ergo hier . @
Noch twee camers ende een
Scholholm 1) gelegen ; dat huys
za. Harmen Mensens erTgenaemen jaerlicx
in die pacht ofte huyre
Embder guldens ; ende die eene camer
huys op
hebben
voor twintich
wort bewoont by Hauck Tonis jairlicx
voor drie daler; die ander camer wort bewoont
bj Nese Hindericks voor drie daler;
tzamen ses daler, facit in Carolus-guldens
dhuyre van de voorsz. huysinge
is vermitz drenten daerop staende ende
dreperatien
Angaende
daeran gedaen tyde deser
rekeninge niets ontvangen , waer zal in
de naestvolgende rekeninge daervan worden
gerespondeert ; ergo hier . .
Vljt Pieters, een weduwe , drie pachtsteeden
zes daler, facit .
Lambert Schuytemaicker van een pachtstede
ende hofte, up de horn ean de drift
nelens Aedwerder-huys over gelegen S),
doende jairlicx twee daler ; maer alsoe
deze zaeke in rechte questioes is hangende,
Noch
ergo hier. . . . . .
Hinderick Oesewolt over dgrondtpacht
van een hofte, jairlicx drie Embder gulden,
facit . . . . . . . .
Dat huys ende hofte, daer dconventualen
Rl. u j j.
nihil.
9- 0.p
nihil.
3- 7-4
1) Schoolholm.
Q) Dit zal het huis zijn op den hoek (horn) van het Munnekenholm
en de tegenwoordige Schuitemakerstraat (de drift = straat).
Naar Lambert Schuytemaecker en andere schuitemakers in de
bullrt za1 dan de straat haar naam hebben gekregel). Dit is ten
minste waarschjnlijker dan mr. Feiths verklaring in den Gron.
Yûlksalm. 189Q , blz. 61.
1t't ol :RONIITK vAx HlT KLOOSTE: kD:&Rb.
van Trimunte inne plaegen to
ende jegenswoordelicken noch
zjn zonder huyre 1) te geven ,
Jan Jurgeng schuytmaecker voor een
camer in de Katrype 2) gelegen j jairlicx
vjftehalve daler, facit .
W onen
wonende
ergo hier - n*l y j j.
6-15-0
Noch thien graesenl antz by Jacnpynerwech
3), bj de ofâciael Krjt in pacht
vgehadt voor zjn gedaenen dienst; by den
Heren afgehandelt , ergo hier. .
Noch negen graesen
die Oleene hoeve
lantz buyten der
Aa-poort, genomt, aen
Frerick Moysteyn verset , ergo hier. .
Drentmeester Fritema, nu Hayo Stapeert,
heeft drie koegangen 4) buyten die Cranepoort
ende negen grazen lantz by de
Reydjck 5)j geeft tzamen vjftien daler ,
comt
ni hil.
R1l ujej.
@ @ @ * @ @ - 22-10-0
Noch volgende d abtzlegger 12 graesen
lantz up Gaeyckema-djck 6) ; is bj den
heeren Staten deser provincie bevonden
1) Het
Aduard
refugium van het klooster Trimunt, dat met dat van
gecombineerd was , bevond zich aan de oostzijde van het
Munnekenholm, het vijfde huis van het Akerkhof. (Vgl. Feith in
Rron. Volksalmanak 1890 , blz. 118.)
Q) De Katrijpe is de tegenwoordige Kleine der A. (Vgl. Feith in
Gron. Volksalmanak 1892 , blz. 60.)
3) De Jacobijnerweg liep van het Boterdiep naar het oosten ,
naar Noorddijk, waar hij zich bij den grooten weg naar Bremen
aansloot. Thans is hij een straatje binnen de stad, van het Boterdiep
naar de terreinen der gasfabriek, terwijl het verlengde ervan
aan de overzijde der stadsgracht doodloopt in de landerijen. (#g1.
Feith in Gron. Volksalmanak 189Q , blz. Ql7 vlg.)
4) Een koegang is het recht een koe in een weide van een ander
te Iaten weiden.
5) De dijk van het Reitdiep.
6) De Gaaikemadijk of Raaikingedijk is een weg of dijk van
Leegkerk naar Oostum.
bE KRONIEIC #AN HE1, KLoosTEll .&DLTARD. 125
naaer vier
als gebruycker ,
gulden, comt .
Noch leggen ses graesen in Hummersche
1) ,
graezen te sjn , Iselmuyden
tgras een Embder
aen W illem H inderickszoon
verset , ergo hier .
Summa totalis des geheelen ontfanck
des conventes Aduwert voer een
geheel jaer van anno 95, in de voergaende
vjfenveertich sjden S) begrepen
, bedraegen ter summa van
twallef duesent een hondert vier en
tachtentig Car. gl. eïJ-#'fh1Al st. veerde-
Acl//' plaok -12184-15-31/:
4-10-0
nihil.
1) Hllmsterland.
Q) De origineele rekening ileeft namelijk zooveel blvzdden.
B IJL A G E V 1l1.
R E G 1 S T R R
VAN ALLE VEHNEN EN TOERFFLANDEN T0T DEN CLOSTEVEN
DESER PROVINCIE BEHOERENDE, UND W 1E
S1: NA MRLCKANDER LIGEN, OCK W AT YAN
EX IDER YEHN DIT JAER ANNO 1595 YOR
TOERFF IS GELEVERT W ORDEN.
Anno 1595 den 11 Aprilis hebben Min Heren die
Gedeputeerde Staten der Stat ende Omlanden van
Groningen und Taeko H aringius , in der tit Provest
t0e Schildwoldt, en Johan Klandt geekere com missie
unde last gevenj
boschen deser provincie goede trouwe opsicht toe
dragen. Welcke wj voert int warck gestelt unde
onse utterste devoir unde vljt sovoel ons moeglicken
west angewendetj a1s wj verhopen ut volgent register
van Min Heren doer lesen sal gespueert worden.
om over alle clostervehnen ende
Adwert in W olfsbargen.
Albert Alberts oFt Month und Hindrick Harmens
op het voerwarck !) van Adwert te WolFsbarg S)
hebben verclaert , verleden jaren gelevert te hebben
die prelat van Adwert 6 schuitte torf 3).
1) Het voorwerk van een klooster is een boerderij.
Q) Vgl. boven blz. l69 noot 4.
3) In margine : 5 schuitte.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER IDUARD. 177
0P desen haer vehn gewest ,
hebben. Ten
ende
navolgende torF bevonden gegraven te
eersten en sloet van 20 clampen, 3 clampen ruim en
schuitte , facit 6 schuitte 2 clampen. Noch 6 kleine
clampen , gereekent op een schuitte. Secht dat voer
die vragt gegraven te hebben.
Noch een sloet van 48 clampen , die 3 clampen
Den 31 Julj
een schuit , facit 16 schuitt.
Dese meyeren hebben Min Heren den 5 Augusti
gesettet up 5 schuitte torF.
Lens heFt verclaertjaers
dat
te geven
hj jaers plecht to
te huire
2 schuitte torll', ende secht ,
geven tag torF 1).
0p dat vehn den 31 Julj gewest ende navolgende
gegraven tûrF gevonden. Ten eersten een sloet van
12 clampen t0t an die erst grope , clampen
een schuitte , facit 3 schuitte. Noch een sloet van
die 4
15
Johan
30 clampen, 4 en schuitte, facit 7 schuitte 2 clampen.
Dese meyer hebben Min Heren den 5 Augusti
settet op 2 schuitte tori.
Evert Reiners , der tapper in W ollsbargen, heft 8
rohe landts int gebruck ; geFt niet, kan ook niet graven
, dan plecht die prelath jarlix to denste to wesen,
waer hie siner behuefde.
Adwert. A'pdr,s,svlpî#f Q).
Volgen die meyeren j so die beginnen int
swettende an Selwert en streckende int
Groninger vehn herrup.
Reiner Jansen, den erste meyer van Adwert in
Everswoldt naest an SelwerderhoF oFt vehen 3).
norden,
suiden an
1) In margine : Q schuitte.
Q) Zie boven l)1z. 140 noot 1.
3) In margine : 4 schuitte.
Bijdr. en Meded. XXIII. IQ
178 DE KRONIEK YAN HE1' KIZOOSTER ADUARD.
Dese meyer heFt verclaert,
3 schuitte gaF torFs , ende
jars gruf 26
Op
vehen
dag.
den 23 Julj 95 is bevonden op dese meyers
egraven to sin wie volgt. Ten eersten so
heft hy begonnen op
m eyer, een sloet van 70 clampen ,
goede schuitte torfl', facit 6 schuitte
Noch van die goete 8 clampen doppel gegraven ,
die 3 clampen en schuitte , facit 2 schuitte 2 clampen.
Arent,
5 clampen een
tot an die goete.
het suiden van Selwerder
Noch 13 clampen tot noch een goete , 4 clam pen
een schuitte , facit 3 schuitte een clamp.
Noch 44 clampen, die 4 een schuitte tot die derde
goete , facit 12 schuite.
Noch 34 clampen , die 5 en schuitte , facit 6 schuitte
4 clampen. Hieran licht omtrent 3 taggrauwe wust.
Ilese me)Terhebben Min Heren settetOP4 schuitte.
dat hye jaers to huire
vercklaerde ock , dat hy
Op s Freriks op die Knjpen vehn hebben gegraven
navolgende personen. Und volgt voert int zuiden
nu geteekend Renier Jansens vehn.
h'kijpvehn 1).
Ten ersten heft hierup gegraven en weduw, genoemet
llille j 24 clampen , die 5 clampen een schuitte,
facit 4 schuitte 4 clampen.
Noch Jan Koerst und Anne Fleckens hebben hier
und daer 5 tag gegraven , ende hier hebben die
schuitteschuvers harop gethan ten nyen op die
schuitte 4 daler, ock iiij ende beloft 8 schuitte.
Ende het ander vehn van die Knjpe ligt wust.
1) Knijpveen staat misschien in verband met de Knijpe of Knijp,
een sluisje in de Hunze ten oosten van Zuidlaren , te midden der
aan Aduard behoorellde venen.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER ADUARD. 179
Hierna volget en vehen, dat men plege t0e noemen
Bontehorstvehen, und hebben hierup gegraven, so die
dixter vercklaert heft , dese navolgende :
Ten ersten van norden 50 clampen, die 5 ruim en
schuitte : facit 10 schuitte.
Daerna 6 clampen
een schuitte, maekt 2 schuitte.
Noch 12 clampen darbj, die 5 en schuittej facit 2
schuitte en 2 clampen.
Van dese 3 perceelen w0l die dixteren 1) niet weten:
ende 1l/u , die 3 clampen wel
wel sie gegraven hadde.
Noch een sloet van 36 clampen , 5 een schuitte -
ende dit heFt H ilbrant Reinier dixter ofte vrouw
bekentl van Drewes Olasien gehuiert te hebben
facit 1 schuitte 1 clamp.
Noch daer recht tegen 4 clamp , bilopende wel 2
schuitten met die een deel diek.
Noch 8 clampen Hilbrandt R eniers, 4 wel en schuitte
met 3 clene clampen , maek wel to samen 2 schuitte
3 clampen.
Noch PaterEgberts 32 clampen, 2ie 5 en schuitte ;
noch op het nie 7 clampen gegraven, a1s sy droge
worden, die 5 clampen we1 een goede schuitte : facit
7 schuitte 4 clampen.
Otto Reniers heh't vercklaert jaers te huire te
geven den prelath 2 schuitte torF, en graft jaers
30 tag S).
Op 27 Julj op dit vehn, daer Otto plecht to wonen,
bevonden gegraven te wesen , wie volgt:
Ten ersten heFt Otto W illem Stevens verhuiert
een sloet ; darup stehen 29 clampen, 3 clampen een
schuitte , maeket tesamen negen schuitte en en halve.
1) Dijksteren vlg. blz. l53 noot 1,
Q) ln margine : Q schuitte.
1Q*
180 DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
Noch heft Otto daer en sloet van 46 clampen ,
waervan die erste 5 op en schuitte sint geteekent ,
ende die ander 41, die 3 clampen een schuitte maekt ;
dan also te samen 16 schuitten 2 clampen.
Noch een sloet van 20 clamp , die 4 een schuitte ;
so sint die vorderste 3 natte clampen , ende op llet
hoege vehen niet gereekent ; dit is by een hoerne
und goete toegemeten , ende 13 clampen over die
goete, 4 een schuittej tot
vehen ; vermenende daertoe
tegen een goete int hoege
Otten vehen t0e wesende,
dan hy was niet tegenwordig; maekt to samen 7 I/g
schuitte 3 clampen.
Noch heft Otto gegraven , daer hy nu wonet , nast
RoleF Olassen, een sloet van 38 clampen , en is 2 mal
gegraven, 4 clampen
schuitte een halve.
een schuitte seerwel,maeket 9
Dese
kan niet
hebben Min Heren gesettet op 4 schuit ende
3 leveren om sin armoets halven.
Johan Jansen oFt Klein vercklaert jaers to huire
te geven 28 Emder gulden ende heFt het jaer gegraven
30 tag l).
Noch hei't hy vercklaert ,
en die
dat hie voer een ider
schuitte torl te
ontfang oFt klein darvor betalt oder gekortet is 5
graven OP die sloet to leveren
daler van die praelaeten , ende o0k we1 4:/: daler.
Den 29 Julj op dessen vehn (welk nast in zuiden
ligt an Otten vehn, da hie plecht to wonen) bevonden
nest 24 lange clampen natte , die 3 rum en
schuitte , facit 9 schuitte.
Noch en sloet van 71 clampen , die 4 en schuitte ,
al op gedicket , facit 17 schuitte 3 clampen ,
men ock wel op een schuitte moege rekenen.
Noch en sloet natte clamp , tot 4 clampen , 72
die
1) In margine: 5 schuitte.
DE KRONIEK VAN HET KLOOSTER kDUARD 181
hoch an die groep. groepe t0t noch een
21 clampen nat , die 4 een groepe schuitte , maeken
also 6 schuitten een
groepe Oite wateringe 11 clampen
, 4 en schuitte ) twemal gegraven , lnaek also 3
schuitte 2 clampen. Noch een sloet van 44 clampen,
die 4 rum een schuitte , maeken elF schuitte 1 clamp.
Dese meyer hebben Min Heren op ses schuitte gesettet
; kan niet mehr dan 5 geven.
clamp.
Nûch van die
Van die
Pyeter Hinricks heft gegraven 23 clampen, die 4
clampen gereekent op een schuitte , maek 5 schuitte
3 clampen ; ende dit is gelegen tussen Kleins ende
Drews Clasens-vehn zuiden en nnrlen, niet wetende
we1 het verhuiert heit.
Hierna volgt noch een stuck vehn , dat men niet
weet wel het gegraven heft ; ende hier volgt Ottenvehn
dan na,dat hie nu huiert heft.
Peter Egberts hebben wy verhuiert 7 tag gravens,
warvoer hie en halve schuitte torF sall leveren, so
als dit vehen Otto Reniers plecht to gebrucken ende
nu verlaten helt l).
Drews Olassen heft vercklaert
te geven
27 tag 2).
Op den 23 gegraven gem
eten;
graven
schuitte ,
Noch 20 clamp , die 4 ruim en schuitte torf ; en
heft to nye al die schuitte verckoft voer 4 daler an
Jan Möller ende Hansgien van Borger; facit 5
schuitte.
clampen twemal geende
sint wel die 3 clampen een goede
facit 4 schuitte 2 clamp.
Julj dese meyers
bevonden den ersten 14
torF
jaers to huier te
die prelat 2 schuitte tnr: , en graTt jaers
1) In margine : 'h schuitte.
Q) In margine : 3 schuitte.
182 p: KRoxIEK vAx HET KLoosTER ADrARD.
Dese meyer hebben Min Herell gestelt op 3 schuit.
Is hiel arm ; kan niet wel m er dan 2 schuitte
geven.
RoeleF Olassen helt vercklaert die praelath jaers
to huier toe geven 25 Embder-gulden ende graTt
jaers 30 tag 1).
Den 23 Julj desemeyers gegraven tor: in bywesent
Allert Ipping gemeten ende opteekent.
Ten erst 51 clamp , t0t an die goete t0e , die 4
clamp en schuitte , facit 12l/u schuitte een clamp.
Noch 3 groete ende hoege clamp , wel 1l/g schuitte.
Noch van dien af 44 clamp , die 4 we1 een schuit
ruim , facit 11 schuitte.
clamp
facit 4 schuitte 2
Noch 12 clamp
schuitte , l'acit 3 schuitte.
Noch 14 twemal
clanap.
tot 0na die
gegraven, die 3 en schuit,
gnete , 4 ruim een
Noch over die goete 23 clamp, die 4 een schuitte,
facit 5 schuitte 3 clamp.
Dese meyer hebben M in Heren
torf; und segt, hie kan niet pehr
die groete swaricheit und schatting.
gesettet op 5 schuitte
dan 4 geven wegens
Alert lppinge soehn heft verklaert jaers te huier
te geven 30 E mder gulden , ende graFt jarlix 35
dag torf 2).
Op den 23 Julj is dese nabeschreven torl gegraYen
dese torf, glick
wesen bevonden OP
andere
desse m eyors vehen und
schen , voert
op meyeren geschuitte
alle gesett in bywesent en
vehn ock
OP
mit adviess van Arent Luitiens vanAnlo, Selwerder
moyer.
1) In margine : 4 schuitte.
Q) In margine : 4 schuitte.
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 183
clalnpen an eell groepe , die
clampen we1 ruim een schuitte , facit 5 schuitte ; want
het kan die ene klamp wel ruim to nemen. Noch
van die groepe 31 clamp , die 5 een schuitte , facit
6 schuit een clamp.
Noch een sloet van 53 clampen , die 5 ruim een
schuitte , facit 10 schuitte 3 clamp.
Daerna 20 clamp , die 5 een schuitte , so sie kan
droege worden , facit 4 schuitte.
meyer hebben M in H eren gelaten op 5 schuit
ende geft man 4 schuitte.
Dese
Ten ersten : 24
Egbert W armeltsj in Adwerder-hof wonende, heft
vercklaert jaers te huier te geven den praelat 40
Emder-gulden , dan hie heft in die 2 verleden jaren
die praelaet nset mehr dan 30 Emder gulden geven ,
graft des jaers 27 tagen een velt. Plecht voer olts
50 Emder gulden te huire te geven I).
Noch heft dese meyer bekent 6 bomen in het
Oldampt verkoft to hebben a1s het
belech vor
ut dese bosch,
die stat gewesen, endeock 300
Op den 23 Julj dese torF gemeten.
clalnp doppel gegraven : die 3 en
facit 8 schuitte,
schentzen 2).
Ten ersten 24
goede schuitte,
Noch 10 clamp, die 5 een schuitte. Noch elF clamp,
die doppel
schuitte 2
clamp
worden , facit 2 schuitte 1 clamp. N och 35 clamp ,
die 3 een
droeg worden. Noch elF
na gegraven , die 5 en schuitte , so sie droeg
gegraven , schuitte , facit 3
clamp , so sie
die 5 en schuitte ,facit 7 schuit.
Op den 15 Augustus
meyer gesettet op 5 schuitte torYs.
'95 hebben Min Heren deze
Claes Luitiens heft vercklaert, dat hy die praelaeth
1) In margine: 5 schuitte.
2) Takkebossen.
184 DE KRoxIxK vAx HET KLOOSTER ADUARD.
jaers te huire plecht te gevea 20 Emder gulden ende
graft 20 tag torF 1).
Op dese meyers vehn is den 23 Julj bevonden
gegraven
Ten ersten
te wesen wie volgt :
negen clamp , die 3 en schuitte , facit
3 schuitte. Noch 34 clamp doppel, die 3 en schuitte,
facit 11 schuitte een clamp.
Noch 41 clamp, die 5 een schuitte, facit 8 schuitte
1 clamp. Noch 15 clamp doppel, 3 clamp een schuitte,
facit 5 schuitte.
Ilese meyer is gesettet op 3 schuitte.
Abel Hoving ofte Rnelefs heft vercklaert die
praelaet jaers te huier te geven 40 Emder-gulden,
ende graft jaers 30 tag 2).
0p 23 Julj iss dese nabeschreven torf op dese
meyers vehen gegraven te wesen bevonden :
Ten ersten 18 clamp doppel, die 3 clamp een
goede schuitte torf ,facit 6 schuitte.
Noch 22 clamp , die 5 een schuitte, facit 4 schuitte
2 clamp. Noch 22 doppel clamp, die 3 een schuittej
facit 7 schuit 1
clamp, die 5 en schuitte , facit 13 schuitte
3 clamp. Noch over die goete 14 clamp , die 4 een
clamp.
Noch 68
schuitte , facit 3 schuitte 2 clamp.
Dese meyer wohnt int norden VaR Hilligengeester-
meyer.
Dese meyer hebben die Heren gestelt op 6 schuitte
torF; und segt hie kan niet mehr dan 5 geven.
Johan Reiners j Awerder meyer, heft vercklaert
jaer te huire te geven ses schuitte torf; und plecht
ertides voer en half ar; ter schattung liggen; moet
1) ln margine: 3 schuitte.
Q) In margine : 5 schuitte.
DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 185
nu voer een hiel arF betalen , ende hoert in Anloer
caspel ; graft jaers 35 tag l).
Dese iss vertragen op 6 schuitte torFs.
Hinrick Berens op Anloer vehn heFt vercklaert,
dat hy van die helfte sins gebrucks , so die praelaet
I van Adwert toekompt , jaers t0e huire geft 1 schuitte
toris.
Desen hebben Min Heren bj die olde huire gelaten.
Van dese voergeschreven Adwerder vehnen in
Everwoldt en W nlfsbargen) wie 0ck Selwerder vehn,
sint dit jaer 95 geceuret 55 schuitte een halve 2).
Adwerder hell fp Roltn 3).
Anno
die Rode
sinnen wy gereiset na
Heell by die
Johan Hinricks, ende
hebben het
wat dar toe hoert
vehn
W insum des verstorvenen abts
behalven die 12 tag gravens int
het tigelwarck, wecks ende sich Johan van
H iervan sal hy
bint, het erste jtter geven 10 daler, het 2e jaer 20 j
het 3e jaer 30 daler, ende dat alsoe voert dan t0t
zwager anmetiget.
die abts , wan het vredlicke jaren
landt , van die Hell genompt j und alls
ses jaeren toe jaers 10 daler mehr.
Hieruit heit W igbolt Leuwe jarlix 5 mudde haver
teenden.
meyer van Adwert, genompt
heit vercklaert in die huire te
1595 den 18 Aprilis
Adwert fàp Rohn.
Dese nabeschreven meyeren van Adwerlt hebben
wy van wegen die Heren Gedeputeerde Staten van
Stad ende Omlanden by die schnlte van Roden haer
1) In margine: 6 schuitte.
Q) In margine : Summa 55 schuitte een halve schuitte.
3) Roden. Vgl. boven blz. l70 noot 1.
186 DE KRONIEK YAN H8T KLOOSTER ADUARD.
gebruckinge van landen
den 18 December 95.
rechtlicken laten opseggen
Johan Hindricks in die Rode Hell
Johan van W insum t0e Rohn op Backeringeherth.
Albert Jansen in die Sulte.
Claes Hinricks in die Sulte.
Cristoier Jansen t0e Rohen.
Die meyer ock to Seyen ingelick.
Hiervan helt die schulte to Rohn Wegen
salaris van 0ns ontfangen 24 stuber.
A1s uns van Min Heren belastetwordenj die landen
op die Drente opseggen to laten , worde ons ingelicken
en open missive m edegethan , umb ofthuenge
enige aresten oftte besaten , so op eenige closters
vehnen torg oftte holten gethan m ohten sin ofte
gedan worden ,
13 December '95
blickende ut de principael , so den
datiert und stande.
Johan van Starckenborch vidit.
sin
wy in die Roede Hell
ende die vehnen tot gewest die Hell behoerende
vergichtiget. ende in dat holt, da die delung gevallen
sint, die houwen oFte marcken uptekent, so het convent
van Adwert te diele gevallen sint anno 95
Den 18 December hebben
ende 94.
Undt sint het
anno 94 dese
convent van Adwert in
nabeschrevene houwen in
October in
ohre vier
wahren to diele gevallen , ende is dit die erste und
kleinste delung, so nu noch mest ock op die worttel
stehet.
Dit iss die erste deelung im
gescheen.
3 de W aher , het W oeninge waher .
4 de Kampinge waher
7 de lmige whaer .
October in anno 94
9 stock.
9 stock.
12 stock.
DE KROXIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD. 181
11 de Hojinge waher
Anno 95 in Mayo heft Ewsum met
de marckgenoten
int Northolt gethan.
noch een dielung
6 de K ampinge whaer.
7 de Imige waher
8 de W oenige waher .
2 de Hojinge waher
maeken to samen
12 stock.
18 stock.
21 stock.
16 stock.
16 stock.
. 113 stock.
S0 het convent van Adwert to dele gevallen sint ,
ende so dar enige missbruck van die convents-meyer
ant houwe gescheen lnochte , koenen Johan Orumis ,
Timen Lunsing ende Sick Krumis wel goede beendunge
van doen , rechtlicken daerop versocht sinde.
Dit nabeschreven iss et holt, so to Rohn (stehet)
ligt met naum , ende hoevol die prelaet in en
ider buschh waren heFt specifciert.
Int Nordtholt, daer dese bovengeschreven delinge
geschen sint , waervan het convent van Adwert 4
waher tokomt.
lnt Suidtholt sint- 1) wahren, warvan 2 wahren und
een achsten theel het convent van Adwert tokomt.
Yan dese whaeren segt Jan van W insum , dat een
waher tot sin arF hoert.
ln Lieverholt sint - 4) wahren, warvan het convent
van Adwert en halve wahr toekoempt.
Adwert Trymunte S).
Trimunte Adwerder vorwarcken under Marumer
klockenslach , gelegen an die palen van Vrieslandt.
Hiervan ligt een klene bosch : het heft hen und
1) Ollingevuld.
Q) Trimunt ligt bij Marum.
188 DE KRONIEK YAN HET KLOOSTER ADUARD.
wehr up die heide half , swart und grauw vehn
liggen ; hier is ghen waterung, umb mit schepen hier
an to komen, oFt ock anders niet wal mit wagen
hier 0fl' te komen is des winters.
Op den 3 Augusti to Trimunte gewesen, hebben
die meyeren , so darup wonen , mit name Raucke Allerts
ende Douwe Allerts, verklaert, dat sie jarlix to
huire geven voer het hiele gebruck van Trimunte
15 Carolus-gulden.
MEM0Rl2N VkN RIDDER TREODORUS
RODENBURG BRTREFFENDE HET VERPLAATSEN
YAN VERSOHILLENDE INDUSTRIEZN
U1T NEDRRLAND NAAR DENEMARKEN,
MET DAAROP GRNOMEN
RESOLITTIZN VAN KONING
CHRISTIAAN IV (1621),
MEDEGEDEELD D00R
DR. G. W . K E R N K A M P.
Lofelt , en op zjn voetspoor Jonckbloet,
aan de vrj wel Aergeten litteraire fguur van Dirk
Rodenburg - maar hj zelf noemde zich liever Theodorus
- de haar toekomende plaats in de galerj
onzer letterkundigen hebben hergeven, zjn het leven
en de werken van dezen tooneeldichter een geliefd
de beoefenaars onzer let-
Sinds
onderwerp van studie voor
terkundige geschiedenis geworden. Bj dat onderzoek
is veel aan den dag gekomen , dat 0ok waarde heeft
voor de geschiedenis van ons land in het algemeen.
Nadat de heer
lingen had gedaan
als zaakgelastigde
Spanje 1), heeft Dr. J. A. W orp , in zjne levens-
Unger reeds belangrjke mededeeover
Rodenburg's werkzaamheid
van Nederlandsche kooplieden in
1) J. H. W . Ullger, Theoddlre Rodenburg, Ridder van de ordre
van den Huyse vall Borgongiën , in .Brederoo-Album . Feestnummer
'ptzn Oltnl-Holland p. 91- 100.
1â0 MEMORIZN vAN RIODER THEOD. RODENBURG.
schets van Dirk Rodenburg 1) : niet alleen alles samengevat
wat t0t dusverre over hem bekend was , maar
ta1 van nieuwe berichten daaraan toegevoegd, vooral
over zjne diplomatieke loopbaan. Volledig kan deze
alleell bescbreven worden dcor wie zelf een onderzoek
heeft kunnen instellen in allerlei buitenlandsche
archieven. niet in de
gelegenheid gegeven om
zooveel mogeljk inlichtingen te verkrjgen over den
inhoud van
archivalia , geleerden
zjn hem daarbj van dienst geweest. Zoo heeft bv.
Dr. J. A. Fridericia destjds onder-bibliothecaris
op zjn onderwerp betrekking hebbende
en verschillende buitenlandsche
van de Universiteitsbibliotheek , tegenwoordig hoogleeraar
aan de U niversiteit te K openhagen - hem
allerlei mededeelingen verschaft uit bet Rjksarchief
te dier stede. Uit den aard der zaak hebben die
De heer W orp , die daartoe
was, heeft zich veel m oeite
mededeelingen echter, hoeveel nieuws zj 00k brachten
over de eigenaardige rol , door R odenburg in Denemarken
gespeeld , bet onderwerp op verre na niet
uitgeput.
Tjdens mjn
Stockholm en te
verbljf, in den zomer van 1900 , te
K openhagen, heb ik allerlei stukken
onder de oogen gekregen , die van belang zjn voor
de kennis van Rodenburg's handel en wandel. H et
doel, waarvoor ik de archieven bezocht ? liet natuurljk
niet t0e alles te noteeren j dat mj daarin merkwaardig
scheen. Op mjne aanwjzing heeft het bestuur van
het Historisch Genootschap enltele stukken betreFende
Rodenburg's werlqzaamheid in Denemarken laten overschrjven
, en nu ik deze voor de uitgave gereed
maak , voeg ik daaraan uit mjne te Stockholm en
te Kopenhagen gemaakte aanteekeningen een en
1) Dr. J. A. Worp, Dirk Rodenburg, in Old-kolland XIII p.
65- 90 , 143- 173 en Q09- Q37.
AIEMORIZN VAN RIDDER THEOD RODENBURG. 191
antler toe , waardool' de mededeelingen van Prof.
Fridericia worden aangevuld en dat tevens iets nieuws
brengt over de verhouding , waarin Rodenburg heeft
gestaan tot de regeering van Zweden De lezer gelieve
daarbj in het oog te houden , dat , wat ik hier
kan geven , niet het resultaat is van een opzetteljk
aan dit onderwerp gewjde studie ; van allerlei ondernemingen
kon ik slechts het begin ter sprake brengen:
die ik gaarne ook in haar aqoop zou hebben gevolgd
, - niet omdat Ridder Tlleodorus mj zoo zeer
interesseert , maar omdat zij mij van belang schijnen
voor de n0g grootendeels Ongeschreven geschiedenis
van den invloed , door Nederlanders
den handel en de industrie van de
sche volkeren in de zeventiende eeuw.
uitgeoefend op
overige Europeevoorspoed
van onze Republiek in hare wittebroodsweken
deed bj buitenlandsche vorsten den
verltlaarbaren wensch
delaars
lokken.
opkomen, Nederlandsche hanen
K arel IX
industrieelen naar hun eigen land te
stelde zich in betrekking met
Amsterdamsche kooplieden om een Nederlandsche
kolonie te stichten in
H essen bood gunstige
zjn land wilden komen vestigen 1) ; de koning van
Denemarken , Christiaan lV, deed hetzelfde. In het
begin van 1607 zond hj Dr Jonas Oharisius -
Gothenburg; de landgraaf van
voorwaarden aan wie zich in
denzelfde , die in December 1607 met Jacob Ulfeld
nanlens Ohristiaan IV werd afgevaardigd a1s bemiddelaar
bj de vredesonderhandelingen met de Aartshertogen
- naar ons land rfor at form aae fremm ede
Kiöbmaend Og H aandwerksmestere at nedsette sig
De
1) ,,condiciollen , so den Niederlanderll vom luandtgralen zu
Ilessen praesentiret'': i)1 de in de volgende lloot te lloemen portefeuille
van het R. A. te Kopenhagen.
192 MEMORIZN YAN RIDDER THEOD. RODRNBURG.
her i Danmark'' 1) (0m vreemde kooplieden en handwerksmeesters
over te halen zich hier in Denemarken
te vestigen). Verschillende Nederlanders lieten zich
daartoe bewegen en verhuisden naar Kopenhagen.
Ook voor hun eigen belang knoopten de koningen
van Denemarken en Zweden betrekkingen aan met
Nederlandsche kooplieden en ondernamen , in compagnieschap
met hen , allerlei handelszaken. De Amsterdamsche
koopman Paul de W ilhem was bv. op
dergeljke wjze a1s sfactor'' van Christiaan IV werkzaam
en dreef met Zjne Mat. voor gezamenljke rekening
negotie.
komt hj aan : er zullen schepen worden uitgerust
naar Candia en Zante , naar Moscovië, naar Spanje,
naar Guinea en Angola , naar Oyprus en Egypte ;
winst en verlies za1 hj voor de helft deelen of dragen
en 50/0 van het kapitaal genieten als provisie voor
de uitrusting ; s0p ider schip sal een sopracargo sjn
wegens sjn Kon. Mat. om de handeling te leeren 2)''.
voorslagen Met allerlei tot svoiages''
1) ,,papirer vedrörande Jakob Ulfeldts og Jakob Charisius sendelse
ti1 Holland 1607-1608''(Holland A , R. A. Kopenhagen). In
deze portefeuille (waarvan de meeste stukken betrekking hebben
op de afzonderlijke zéndillg van Charisius in 1607, en niet op de
gezamenlijke zending vàn Charisius en Ulfeld in 1607-16081 zijn
llog tal van nadere bizollderheden te villden over het in den tekst
genoemde onderwerp. Rogier Luppart , een Leidsch burger, was
Charisius behulpzaam bij de werving in Leiden en Delft , Peter
Schuilr, uit Antwerpen , verleende zijne diensten om Antwerper
en Gentsche burgers over te halen naar Denernarken te gaan. De
laatste bericht dat sommigen , die zich eerst daartoe bereid hadden
verklaard t later weer terugkrabbelell ,jmit diesen trebus und das
man saght so strack von friedt-''
Q)Het bovenstaande uit een brief van Paul de W ilhem aan
Christiaan IV, dd. %a Februari l6Q1 , in de ,,llelationer'' 16Q1-l6Q5
(Holland B , R. A. Kopenhagen); belangrijk in deze verzamelitlg
zijn ook de brieven , door De Rvilhem aan den Kanselier Friis geschreven
, dd. 3/,, Maart 1623, 6/,: Maart 16Q3, ïnlgg Maart 16Q5 en
1 Allg. l6Q5. De W ilhem kwam herhaaldelijk zelf naar Kopenhagen.
Dat hij reeds in 1613 allerlei zaken voor Christiaan IV
MEMORIZN YAN RIDDER THEOD. RODXNBURG. 19q
ln het najaar van 1619 verschjnt Ridder Theodorus
Rodenburg te Kopenhagen , om zjne diensten
aan den koning van Denemarken aan te bieden 1).
In een. uitvoerige memorie zet hj uiteen , in welke
aangelegenheid hj
@*
Z IJ n .
Z. Mt. van nut meent te kullnen
Uit Denemarken : z00 betoogt hj, worden e1k
jaar veel huiden uitgevoerd naar andere landen , om
daar bereid te worden ; uit het buitenland komt dan
weer leer naar Denemark-en. U we M at. heeft we1
getracht den uitvoer van onbereide huiden en den
invoer van bereid leertegen
katen worden voortdurend
te gaan , maar die plakontdoken.
Dat kan o0k
niet anders j zoolang ervaren bereiders van de huiden
in Denemarken ontbreken. Maar hierin is te voor-
@ Z10n. Yerscheiden Nederlandsche looiers zjn bereid
zich in Denemarken te komen vestigen. Uwe Mat.
m oet dan bevelen , tegen
een bepaalden prjs moeten worden geleverd aan de
door Uwe Mat. aan tewjzen personen. De bereiding
kan geschieden voor rekening hetzj van de kroon ,
hetzj van Deensche onderdanen , die zich daartoe
dat alle onbereide huiden
bj contract zullen verbinden.
hunne penningen niet willen wagen aan deze zaak ,
dan zullen rdezelfde personen , die op dit stuck met
M ochten de laatsten
my hebben gecommuniceert ,in contract treden atle
behartigde, blijkt uit de brieven van hem ,
portefeuille r,skrivelser (til Kollgen, Kantsleren o. a.) og kkter vedrörande
Private i Hollalld 16lQ-1613'' (Holland A , R. A. Kopenhagen).
1) De brieven van Rodenburg aall den Koning vall Denemarken
of den Kanselier villdt men in de portefeuilles ,,Relationer Th.
Rodellburg 16Ql, 1625-1626, l63Q'' (Holland B , R A. Kopenhagen).
In de collectie ,,Ho11and B'' vindt men ook nog een omslag met
het opschrift ,,rfbeod. Rodenburg
dateerde brievell juist de
16Q5 lr. Udaterede.'' Deze Ongebelangrijkste
- zijll van 1619 e11l6Q0
of 1621, zooals uit den inhoud , of uit een aallteekening in dorso ?
is af te leiden. Rodenburgs brieven, met bizonder groote t fraaie
letter geschreven j verrassen hier en daar door een Latijnsch citaat.
Biidr. e11 Meded. X.XIl1. 13
die voorkomell in de
194 MaMORI:S vAx RIDDER THEOD. RODRNBURG.
de onbereyde huyden
(nl. in Denemarken)
t'ontfangen en hier te lande
te bereyden, om naderhand daervan
te disponeren naer hun welgevallen.'' W anneer
echter sommige Uwer Mats. onderdanen een dergeljk
contract willen sluiten , dan zullen de Nederlandsche
looiers zich tevreden stellen met het arbeidsloon
voor de bereiding.
Een volgende 1)brief vestigt de aandacht van den
de wenscheljkheid Koning op om den invoer van
geverfde lakenen in Denemarken te verbieden , opdat
de lakenbereiding en lakenweverj 0ok daar een inheemsche
industrie worde. Rodenburg staat in verbinding
met
voor dit alles
menschen , die de noodige werkkrachten
uit Nederland zullen aanvoeren 2).
Christiaan IV begon met te informeeren, 01 de
Nederlander, die hem met deze voorstellen aan boord
kwam, wellicht een Arminiaan was en gelegenheid
zocht een ladingvol Arminianen in Denemarken binnen
te smokkelen 3).Toen hj op dit punt gerust gesteld
was , schjnt hj op de plannen van Rodenburg te zjn
ingegaan. Ilet verdere verloop van deonderhandeling
kunnen wj ook daarom
omdat niet alle brieven
niet nauwkeurig mededeelen ,
of memories van Rodenburg
1) De volgorde kan alleen worden afgeleid uit den inhoud; maar
deze biedt daartoe gelloeg gegevens aan.
Q) Rodenburg beweert in contact te staan met een zekeren Hans
Sporendonck, y,die voor desen in de quartieren van Uw K. Mts.
rijcke in compagnie van Jacob W illemsz. Moens Q0X lakenen
jaerlijckx heeft verhandelt-'' - De uitvoerige brief, waaruit ik
slechts enkele aanteekeningen kon maken , bevat veel wetenswaardigs
över lakenhandel en lakenbereiding ook in andere landen ;
Rodenburg was zelf uit een familie vall lakenfabrikanten (vgl.
oe d-Rolland 'XIII
ollderwerp eenige
3) Dit blijkt uit een aanteekenillg in dorso op de memorie,
P.69
waarde
vgg.), zoodat zjne mededeelingen over dit
kunnen hebben.
waarin Rodenburg
te brengell. Vgl. ook
Dagboek ran G ïfle- & Groot enz. , p. 137.
voorstelt Nederlandsche looiers naar Kopenhagen
mr. H. van Vollenhoven , Broeders Getlcl-çenidde.
XEMORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 105
bewaardzjn gebleven , wat o. a. blijkt uit de omstandigheid
, dat Christiaan IY , in zjne dadeljk te
noemen besluiten, verschillende dingen aan Rodenburg
toestaat : waarom wj dezen n0g niet hadden hooren
verzoeken. Den 22en Februari 1620 verleende de
Koning hem een privilegie om te Kopenhagen oliemolens
te mogen oprichten en gedurende acht jaren
te drjven , en stond aan hem en zjne cûnsorten toe
om : voor éénmaal , wit zout uit Holland naar Denemarken
temogen invoeren l). Een week later beval
Ohristiaan IV aan de regeering van Kopenhagen een
in de nabjheid van het slot Rosenburg gelegen tuin
voor Rodenburg beschikbaar te stellen , opdat deze
daar oliemolens zou kunnen bouwen S).
M et het octrooi voor het zout
gehaperd te hebben , althans ,
Koning , die uit het voorjaar van 1620 moet dagteekenen
3) , hooren wj Rodenburg verzoeken dat Zjne
Mat. vtl/l- zjn vertrek - naar Engeland , waar Christiaan
IV zich in het najaar van 1620 ophield - het
schjnt er n0g iets
in een brief aan den
octrooi van het zout za1 teekenen en dat een zeltere
Volckert commissie van Zjne Mat. moge ltrjgen om
den schilder Govert Jansz. Poelenburch uit H olland
mede te nemen naar Denemarken , desgeljks een
m eesterkuiper , een looier en een brouwer ; verder
verzoekt hj dat de Koning hem zeen bequame plaets
voor de plantinge van zjn bomen ende bloemen benevens
andere curieusiteyten'' zal geven en dat Z. Mt.
1) Sjaell. Reg. Dlplomatar'Jl-
I p. 631 , 11 p. 617 (aangehaald bij Bricka en Fridericiaj
Christian Jr',: Brere I p. l90 , noot G).
Q) lbidem , p. l90 , lloot 6.
3) De brief heeft datum noch plaatsnaam ; de tjdsbepaling leid
ik af uit de woordel) , waarin van het aa/lstaand verlrek van den
XVII , 1 en 0. Nielsell , Kl'öbenltarns
Koning wordt gesprokell.
13*
196 MEMORIZN VlN RIDDER THROD. RODENBURG.
een besluitmoge nemen op het stuk van den lakenhandel
en de lakenverwerj.
Kort hierna moet Rodenburg naar Engeland zjn
vertrokken , waar hj betrekkingen trachtte aan te
knoopen met lakenbereiders, die ongeverfde Engelsche
lakenen naar Kopenhagen zouden willen voeren : z00-
dat m en deze daar voortaan rechtstreeks zou kunnen
bekomen en niet over Hamburg , zooals t0t dusverre
geschiedde 1). Klaarbljkeljk was de Koning dus ingegaan
op het vroeger ontwikkelde plan om de
lakenverwerj tot een inheemsche industrie in Denemarken
te maken.
Uit
vandaar
Engeland reisde Rodenburg naar 0ns land ,
weer naar Engeland , en vervolgens , hetzj
direct, hetzj over de Nederlanden , naar Denemarken
S). Te Kopenhagen teruggekeerd , diende hj
in het begin van 1621 een uitvoerige memorie bj
den Koning in - de eerste van de twee , die hierna
1) Dit blijkt uit den aanhef van den brief j die beneden , p. Q06j
is afgedrukt.
Q) In het voorjaar van 16Q0 vertrok Rodenbllrg uit Kopenhagen
naar Engeland , in Julli was hij in ons land , in den herfst
reisde hj weer naar Engeland (O%d-Rolland XIII p. Q10 en Qll).
Tijdens het verblijf van Rodenburg il1 ons land in den zomer van
IGQO schijnt hij ook onderhandeld te hebben met Wtenbogaert,
om hem te bewegen naar Dellemarken te komen. In het Rijksarcbief
te Kopenhagen wordt althans een brief bewaard van J.
W tenbogaert, uit Antwerpen ,
burg, in Den Haag, waarin men leest : ,,indien Sylle Con. Mt. my
ut Con. goedertierenheyt allergenedichst welde vergontlen aldaer in
S. M1. Coninckrijck van Deenmarcken met myne familie a1s een
privé persoon myne conscientie geinquieteert
te worden, mits gheen scandael gevende, ende my tot dien eynde
te doen expedieeren S. Mts. Coninckljcke brieven van sanvegarde
ende speciale protectie, ick zoude, daervan toesegginge hebbende
door Uwe Ed., op mijn vertreck derwaerts naerders konnen resolveren''
(Holland A 9 Brev fra J. Utenbogaert lil Theodor Rodenburg
l6Q0). Vgl. hierbij Prof. Rogge, Johannes G/elso-çlerf en z't/n f##
l October 1620, aan Theod. Rodente
wonen , sonder in
1lI p. 63 Vgg.
MEMORItN YAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 191
zjn afgedrukt die allerlei voorstellen bevat, waarvan
zoowel het aantal als de verscheidenheid ons
verbaast. Het bljkt dat hj zich zjn
Nederland te nutte gemaakt en daar
verbljf in
waarschjnljk
z00 hoog had opgegeven van zjn invloed bj den
Deenschen Koning, dat ta1 van handelaars en indusdie
hunne zaken trieelen, wel naar Denemarken
wilden Overbrengen ,
hebben gesteld, Zo0
spreken over geschut- en jzergieterjen en staalmalterjen
, Over bierbrouwerjen en witwasbleekerjen ,
over tras. en oliemolens , scheepstimmerwerven en
ljnbanen en nog vele andere industrieele onderzich
met hem in betrekking
kan hj t0t Ohristiaan IY
nemingen ,
gevestigd zullen worden,
voorwaarden , die zj stellen , wi1 aannemen; zQ0 biedt
hj den Koning een collectie schilderjen
bekende m eesters te koop aan , of wil
z00 de Koning slechts de
van allerlei
dezen proefstukken
laten zien van kunstenaars , die bereid zjn
te verhuizen naar Kopenhagen - en dit alles, z0o
die door Nederlanders in Denemarken
m en hem gelooft ,
dienen , maar uit waarachtige belaugstelling in den
niet Om er zelf wat aan te verbloei
van Z. Mts. rijken.
lk wil wel bekennen , dat ik , bj het eerste doorloopen
van dit stuk , een ongeloovig gezicht zette
en mj herinnerde dat Ridder Theodorus zich we1
eens aan grootspraak heeft schuldig gemaakt ; misschien
, dacht ik , was de Ridder in de orde van het
Huis van Bourgondië Ook wel ûpgenomen
chevalerie d'industrie. Maar ik deed hem onrecht.
in de
De tooneeldichter bljkt tevens een man van zaken
te zjn. De sresolutionen'', door Christiaan IV op
Rodenburg's genomen , zjn kort en bondig
- een enkele maal snauwt hj den Ridder zelfs
af , a1s deze het netelige punt
voorstellen
van den Sonttol ter
spralte brengt maar bovendien heel verstandig.
198 MEMORIAN v&N RIDDER THEOD. RODENBURG.
Op de meeste aaubiedingen gaat de koning in ; niet
op alle , en niet altjd staat hj de conditiën , die
gesteld worden , toe , maar in het algemeen kûnden
de Nederlandsche industrieelen , als wier zaakwaarnemer
Rodenburg optrad , tevreden zjn. Bovendien
verkreeg deze , op denzelfden dag, toen Christiaan IY
Z iJ*n e 5resolutiones'' nam (13 Februari st. vet. 1621),
een algemeene volmacht van den Koning om namens
dezen te contracteeren met alle Nederlandsche kunstenaars
, kooplieden en industrieelen, die naar Denemarken
wilden komen 1).
In een tweede memûrie , die tusschen 13 Februari
st. vet. en 23 Maart st. vet. 1621 moet zjn ingediend,
komt Rodenburg nog terug op enkele punten uit
de eerste ; van de nieuwe onderwerpen , daarin ter
sprake gebracht, trok vooral 1én mjn aandacht , n1.
dat Isaac le Maire en consorten deel willen nemen
in de Deensche Oost-lndische Compagnie. Verder
bljkt er uit , dat Rodenburg reeds druk aan het
bouwen is in Kopenbagen; dat hj zelf daar enkele
industrieele ondernemingen op gezet
en vooral geïnteresseerd is bj de zeepziederj en de
oliemolens ; dat hj naar Holland gaat vertrekken ,
om daar te trouwen S) , maar met zjne vrouw dadeljk
weer terug wil keeren naar Denemarken en het liefst
dan zjn intrek z0u nemen in eenige vertrekken van
het na den dood der Koningin - leegstaande
slot te Ipstrup , waar hj dan tevens gelegenheid zou
vinden de honderden schilderjen en andere kunstvoorhet
touw heeft
werpen onder dak te brengen , waarin hj handel drjft.
In M aart 1621 was R odenburg weer in H olland ;
1) Dit volgt uit den inhoud van het zesde punt der tweede
memorie van Rodenburg, die hierna is afgedrukt , p. Q47.
Q) Op 13 en Q0 Maart 16Q1 werd zijn huweljk met ,jonckvrouwe
Anna Nottelmalls J. d.'' te Delft en te Amsterdam aangeteekend :
Oud-H olland XIlI p. Ql1.
MEMORIZN YAN RIDDER THEOD. RODENBURG 109
of hj, geljk zjn voornemen was , daarna weer naar
Denemarken isgegaan ? lk heb er geen enkel spoor
van gevonden. In Augustus en October valt dat
jaar vertoefde hj in elk geval te Delft, vanwaar hj
eenige brieven aan den Koning van Denemarken
schreef 1) , waaruit 0.a. bljkt dat hj pkaTawerkers en
anderen'' uit ons land naar Denemarken heeft gezonden
; saengaende de hoppeplanting, daermede ben ik
besich Om met besondere boeren te veraccorderen ,
die hun zullen transporteren na Denemarcken om de
hoppen te bearbeyden S)'' ; o0k behartigt hj hier te
lande de aangelegenheden van de Deensche 00st-
Indische Compagnie. Maar overigens kan ik nietg
m ededeelen over het
nemingen , die
bracht. Geen
dagteekqnende uit de
verdere verloop
aan den
van al de onder-
Rodenburg
enkele brief
gang had geof
memorie van zjne hand,
is bewaar4 gebleven ,
waarin deoverige bjeen liggen ;
niet gezegd , 4at in andere afdeelingen van het Kopenhager
archief - b.v. bj de in de Kanselarj ingekomen
stukken niet iets betreFende Rodenburg's
werltzaamheid in de genoemde jaren te vinden ig.
Voorloopig moet ik er het zwjgen toe doen. Er
is echter één aanwjzing , dat de reputatie van den
jaren tusschen 1621 en
altbans niet in de
1625,
portefeuilles,
daarmede is echter
Ridder niet heeftgewonnen door zjne bemoeiingen
met handelszaken. In 1628 schreef W illem van den
Hove j de stadhouder van de in H olstein door Nederlandsche
Remonstranten gestichte kolonie Frederikstad
, aangaande Rodenburg: ssjn credit is niet so
1) Relationer Th. Rûdenburg l6Ql (Ilolland B j R. A. Kopenhagen).
lk maak er opmerkzaam op , dat deze omslag , die vier
brieven bevat, niet gelloemd wordt i)1 den ms. inventaris van de
afdeeling ,,Relationer Holland B'' il1 het genoemde archief.
Q) Rodenburg aan Konillg ûhristiaall lV) dd. Delft, 31 Aug. 1621.
200 M:MORItN YAN RIDDER THEOD. RODENBURG.
greot by de lleeren Staten, ende noch veel min by
vermogende coopluyden a1s het 1 wel sjn mochte ,
smakende sjn actiën veel nae sinistre practyken om
gelt te becoomen , daer de luyden qualyck van connen
weer crygen , belovende veel dingen , daer dickwjls
niet nae volcht 1).''
Met het begin van 1625 kunnen wj den draad
weer opvatten. Sinds 1 Januari van dat jaar
Rodenburg aan de Deensche regeering, op verzoek
van Nicolaus Eggebrecht 2), salle acht ofte veerthien
daeghen aengaende d'occurrentiën hier te lande 3).':
Uit de 1625 en 1626 brieven
schreef
jaren
van E odenburg
zjn verscheiden
bewaard, waarin hj politieke
mededeelt; tevens bljkt daaruit dat hj de
van de Deensche regeering behartigt o.a. in het jaren
lang hangende geschil tusschen de Noordsche Compagnie
en de Deensche Oompagnie voor de walvischvangst,
aan hdt hoofd waarvan Johann Braem stond ,
efn
Herhaaldeljk
met den titel
VOOrn&am Duitsch koopman te Kopenhagen 4).
verzocht Rodenburg te worden begiftigd
van agent
te vergeefs; de D eensche
of resident, saaar steeds
regeering had vermoedeljk
hare redenen om hem niet als oëcieelen vertegenwonrdiger
te wenschen 5). Na 1626 zjn er nog
nouvelles
belangen
1) Oud-Rolland XllI p. Q14.
Q) Nicolaas Eggebrecht was
kanselarij (vgl. benedell, p. Q18, noot 1).
3) Blijkens een brief van Rodenburg aan Kolling Christiaan lV,
dd. 's Gravenhagej 5 Sept. 1625.
sinds l6lQ secretaris van de Duitsche
4) Vgl. het hoofdstuk ,,Deensche pretensiën'' bij mr. S. Muller
Fz.,Gesclûedenis der Fpor#dcâe compagnie p. Q36 sqq.
5) ln den ms. inventaris van deafdeeling ,yRelationer
op het R. A. te Kopenhagell worden, te beginllen met 1617 en tot
1630, de volgende vertegellwoordigers van de Deensche regeerillg
hier te lande genoemd, met den titel en gedurende de jaren , die
Holland B''
achter llun naafn zijll <e) meld : Adriaan Strick , commissaris,
ï619- 16Q3, Paul de S'Vilhem, factor) l6Ql en 1623, agent 1625,
MEMORIZN YAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 201
slechts enkele , onbelangrjke brieven van Rodenburg
voorhanden , uit 1630 , 1632 en 1636 ; dat hj
in 1628 n0g in connectie stond met de Deensche
regeering , bljkt uit een schrjven , op 3 Augustus
1628 t0t hem gericht door den bekenden cartograaf
Hessel Gerritsz. 1) , die hem mededeelt dat hj bezig is
een kaart te snjden van Denemarken , Noorwegen en
Zweden1
en Archangel , en zjne hulp inroept om daarvoor
IM ensche rgeographische afteykeningen'' of sbeschryvingen
met woorden'' t0t zjne beschiltking te krjgen.
ln 1625 Of 1626 had Rodenburg den z0o lang
begeerden titel van resident gekregen - echter niet
van Ohristiaan IY , maar van den hertog van Sleesmet
aangrenzende landen , tot aan lloscou
wjk-Holstein. Sinds 1630
dezen aan het hof te Brussel.
vertegenwoordigde 1) ij
Dr. W orp heeft 0ns
medegedeeld , dat Michel le Blon ,de bekende plaatsnjder,
die tegeljk een diplomatieke r0l heeft vervuld
en , . evenals Rodenburg , voor geld allerlei politiek
nieuws aan den man bracht , daar in 1638 bj Rodenburg
logeerde , toen hj namens de Staten-Generaal
onderhandelingen kwam aanknoopen met de regeering
te Brussel. W at Rodenburg over die onlerhandelingen
van zjn gast vernam , briefde hj natuurljk
aan zjn Hertog over S).
Cornelis Vinck , agent, 16Q4, Theodoor Rodenburg j correspondentj
1625- Q6, 163Q , Josias van Vosbergen, resident, 1627 en 1628,
Johannes Scultetus , resident, 1628, l6Q9. 00k Gaspar van Vosbergell
had hierbij genoemd moeten worden , met den titel van
agellt , il1 de jaren 1623-1631 , blijkells dell inhoud van de portefeuille
,:Gaspar vall Vosbergens Breve til Kongen og Kalltslerell m.
f1. 1623 1631'' (H0llatld A , R. A. Kopenhagen).
1) Hessel Gerritsz. aan Ridder Thecdorus Rûdenborch , in Den
Haag, dd. Amsterdam 3 Aug. 1628.
Holland A (R. A. Kûpenhagell) il1 een omslag , waarop : ,,skrivelse
De brief ligt in de afdeeling
til Theodor Rodenborg fra el1 borger i Xmsterdam 1628.:'
Q) Vgl. Dr. J. A.. Avorp , Yredesonderhandelingen ill 1638 gevoerd?
in Bljdr. 'tlpor rad. Gedc#., Derde Reeks , Y11I p. 1Ql 424.
202 MEMORIZN YAN RIDDER THEOD. RODENBURG.
H0e en wanneer Rodenburg met Le Blon ia kennis
was gekomen , kan ik nog nader toelichten uit enkele
aanteekeningen , die ik te Stockholm maakte. Sinds
1632 had Le Blon zich
regooring Yerbondon 0m peonigo P0rS00n0n Yan Yerscheyde
conditiën in onderscheydeljcke diensten ende
plaetsen , so buyten als binnenslands , t0t curieuse
advisen ende inteligentiën te bewegen j zunderlingen
eenen agent t0t Brussel'' l). hran deze fraaie taak
bj contract met de Zweedsche
kweet hj zich naar behooren ; niet alleen uit 0ns land ,
maar uit Brussel , Antwerpen , Londen en Spanje
(waar hj zjne handlangers had) voorzag hj de
Zweedsche regeering van het nieuws , dat voor haar
van belang was. Uit de bewoordingen van het contract
bljkt reeds , dat men in Zweden vooral prjs
stelde op een spion te Brussel. In Januari 1636
schrjft Le Blon aan den kanselier Oxenstjerna: svan
Brusselen valt mj een goede occasie voor, daer ick
lange om gevrjd hebbe'' S), nl. om daar een geschikten
agent te krjgen. En twee maanden later kan hj
den kanselier reeds berichten dat deze agent bj
contract heeft beloofd hem , gedurende een vierendeel
jaars , elke week kopieën te zenden van de
adviezen , die hj aan zjne principalen schrjft : pDitto
heer agent is Ridder ende met seer heerljcke
kwaliteyten begaeft , trefeljck gestudeert ende in
alle taelen seer
wel gesien , so om de voorschreven qualiteyten a1s
om de Spaensche spraecke , die hem heel eygen
schjnt te wesen'' 3). Hj is met deze nieuwe aanexpert
, oock te hove aldaer heel
contract ligt in den bundel : Extranea. Holland. Le Blons
Avisor (R. A. Stockholm).
Q) Le Blon aan Oxenstjerna , Q Januari st. n. 1636 (Oxenstjernska
Saml. R. A. Stockholm).
3) Le Blon aall Oxenstjerna, 2/,z Maart 1636 (Extranea. Hollalld.
Le Blolls Avisor ; R. A. Stockholm).
1) Het
MEM0RI2N YAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 203
winst z00ingenomen , dat hj
werpen , over wien hj toch in
heel tevreden was , maar zal
zjn leverancier te Antden
laatsten tjd niet
afdanken.
Le Blon noemt den naam niet , maar in den met
zeer heerljke qualiteiten begaafden Ridder, die z0o
goed Spaansch kent , hebben wj Ridder Theodorus
reeds herkend. W erkeljk vindt men dan 00k in de
afdeeling sExtranea , Holland'' van het Stockholmer
Rjksarchief een ljvigen bundel , getiteld : rRodenborgs
Avisor'', uit de jaren 1636- 1644. Het is
dus niet b ij 00n verreljaar gebleven.
bundel alleen vlug kunnen doorloopen ; hj bevat
brieven van Rodenburg , gewoonljk uit Brussel, een
enkele maal ook uit Antwerpen en Den Haag , aan
Michel le Blon , soms aan den Zweedschen resident
in Den Haag , Spiering , waarin hj al het politiek
nieuws , dat hem ter Oore kom t, Overbrengt ; 0ok vindt
lk heb den
men er afschriften van zjne
hertog van Sleeswjk-Holstein t en uit het
een aantal berichten van een ongenoemde
die 0. a. aan Loord van Tromp's vloot is
veel verhaalt over de gebeurtenissen
slag bj Duins voorafgingen , slag zelf.
Yermoedeljk zjn deze berichten eerst aan Rodenburg,
en door hem weer aan Le Blon of Spiering
geweest en
1 die aan den
en over dien
jaar 1639
uit Londen ,
brieven aan Frederik,
toegezonden.
H iermede ben ik aan het einde gekomen van wat
ik uit mjne aanteekeningen over Rodenburg kon
samenlezen. Over den inhoud van de stukken , die
ik thans laat afdrukken: heb ik opzetteljk slechts
weinig medegedeeld , omdat ik mjne lezers gaarne
tot de lectuur ervan wil uitnoodigen. Gaat het hun
zooals mj, dan zullen zj door die lectuur weer versterkt
worden in het besef , hoe ver de Nederlanders
van het begin der zeventiende eeuw hun tjdgenooten
204 MSMORIAN vAN IIIDDXR THEOD. RODENBDRG.
vooruit waren.
en vakkennis
W at een overvloed van kapitaal
en werkkrachten moet hier gestroomd
dat men er zooveel hebben , van kon afstaan aan
het btlitenland ! W elk een ondernemingsgeest , welk
een volslagen gemis aan wat eerst in later jaren een
nationale karaktertrek z0u worden : huisvastheid !
H0e steekt bj dat alles de economische achterljkheid
van Denemarken af , dat n0g z00 weinig voordeel
weet te trekken van zjne gunstige ligging voor
handel en scheepvaart , dat zjne huiden in het buitenland
t0t leer laat bereiden , dat van de Nederlanders
het lakenverven en saaiweven ,
en bierbrouwen , het steenbakken en
het hopplanten
zeepzieden moet
leeren. N0g in andere opzichten bljkt die achterljkheid
: de notabele burgers van Kopenhagen moeten
hunne zonen naar den vreemde sturen , naar Hamburg,
Bremen of naar Nederland j om hun onderricht
te laten geven
boekhouden en andere
in de arithmetica en het Italiaansch
noodsakeljcke scientiën''.
Ook voor de kunst moet Denemarken zich tnt ons
wenden: R odenburg brengt een scheepslading van
niet minder dan 350 schilderjen mede ! In zjne
memoriën zullen 0ok onze kunsthistorici een en ander
van hunne gading vinden.
Ten slotte n0g iets over dewjze van uitgave. De
volgorde van de stukken is , in den bundel , waarin
zj zjn saamgebracht, aldus :
NO 1). De memorie van Rndenburg , zonder datum,
maar zij moet ingediend zijn in de eerste
helft van Februari 1621.
NO 2). DKon. Mayts zu Dennemarken , Norwegen etc.
'resolutiones uf unterscheideliche puncte, so
herrn Theodoro Rodenburg zu ertheilen
digst ahnbefohlen worden
13 Februarj (st. vet.) 1621.:'
De tweede memorie van Rodenburgj znnder
gne-
Roschilde , den
NO 3).
MEMORIZN VAN RJDDER THEOD. RODENBURG. 205
datum , die ingediend moet zjn nà 13 Febr.
(st. vet.) en vlôr 23 Maart (st. vet ) 1621.
NO 4). Een stuk , getiteld : mTheodori Rodenburgs
unterschiedtliche puncte etc.'' Daarin worden
de door Rodenburg *l n Z(J*RQ tweede
memorie gedane verzoeken in het Duitsch
kort sam engevat,
margine -
Bj sommige punten
door den Kanse-
@ @
IS ln
waarschjnljk
lier aangegeven , h0e er op besligt moet
worden ; deze voorloopige beslissing verschilt
een enkele maal van de latere , door den
Koning genomen ? defnitieve beslissing , die
wj vinden in 't volgende nummer.
NO 5). sK0n. Maytts. zu Dennemarcken ,
etc. j unsers gnedigsten hernn ,
ull* unterschiezliche puncte, so her Theodorus
R odenburg, ritter,
penhagen , 23 M artii
NO 6)
ubergeben, ertheilet. Co-
(st. vet.) 1621.''
bevat slechts enkele
voor memorie opgeteekende punten,
van de hand van Rodenburg.
klalaanteekeningen en
deels
Voor het gemak van den lezer heb ik , achter elk
Norwegen
resolutiones
punt van de eerste memorie van Rodenburg, dadeljk uit
N0. 2 de genomen resolutie van den Koning tusschen
( ) laten afdrukken ; bj NO. 3 , de tweede memorie, heb
ik eveneens gehandeld met de resolutiën uit NO. 5;
NO. 4 kon vervallen , omdat het in hoofdzaak slechts
een herhaling van NO. 3 'is ; ik heb echter in de aanteek-
eningen aangegeven , op welke punten de meening
van den Kanselier van de beslissing van den
K oning verschilde ; zoo heb ik eveneens het weinige
wetenswaardige , dat NO. 6 bevat , in de noten 0ndergebracht.
G. W . K.
206 MEMORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURG,
THEODORI RODENBURRS VORSCHLXGE UNDT EMPFANGENE
RESOLUTIONBN W EGRN EXRLISCHEN LACKEN IM
REICHE DENNEMARCK ZU MACHEN ETC.
1.
Groot moghenden , machtigen koning en
ghenadigen heer.
(als een ootmoedich onderdaen)
alleenljck van hier na Engelandt ben vertrocken op
het stuck van de Engelsche lakenen , waerop ick oock
een zekere partie heb besloten pm die lakenen wit
hier te bekomen , zonder dat men die van Hamburch
za1 behoeven te laten komen (waervanick de ver-
Alhoewel
bintenis en ondertekening met my brenge) , zo zjn
my besondere propositiën tot vermeerdering van de
trafque in u ko. mats. koningrjcken te vooren ghekomen
, die ick onderdanicljc by gheschrift heb ghestelt.
Yersoeckende dat u ko. mat. die ghenadeljck
gelieve in consideratie te nemen.
dat ick
U ko. mat. ootmoedigen onderdaen
Theodorus Rodenburg.
1.
llngelsche lakenen.
Also ick , in Engelandt komende , niet heb ghevonden
den heer ridder Robbert Anstrader l), met
wien ick soude gecommuniceert hebben het stuck van
1) Aldus de tekst. Bedoeld wordt Robert Anstruther , die a1s
gezant van Jacobus I in Denemarken was geweest.
A1EMORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 207
de Engelse lakenen , en , wederom komenze in H01-
landt, by accident my voorvallend: , door trefeljcke
koopluyden , die my aenpresenteerden om jaerljckx
te leveren , op hun perikel en kosten , twee , drie
duysent ofte m eer Engelse witte lakenen , en de
voorseyde lakenen hier in uw ko. mats. koningrjck
te laten bereyden , verwen en verhandelen , en t0t
dien eynde hunluyder personen hierwaerts te transporteren
. heb ick by provisie hunluyler propositie
by gheschrift doen stellen, en 0Oc laten ondertekenen ,
doch alles op het welgevallen van uw k0. mat. , gheljck
bljckt by de schrifture , aen den heer Canselier
ghelevert. Naderhandt heb ick versta,en , door brieven
van de heer Canselar, h0e dat uw k0. mat. heeft
ghelieven te vergunnen aen de koopluyden deser stede
Koppenhaguen zeker Octroy van de lakenhandel,
bereyderye , verwerye en aenkleven van dien. Diesniettegenstaende
zal uw ko. m at.
lieven te considereren de
ghenadeljck ghegroote
consequentie van
dese hollandse koopluydens propositie, om met grooter
fondement dese handeling in uw ko. mats. koningrjck
te planten ) waeruyt spruyten zal de navigatie op
W esten. W ant die koopluyden, die hun contante
penningen in de lakenhandel inployeren, zullen practiseren
besondere andre comm ertiën. W aerover zeer
geraden waer te wege te brengen , dat
giën van Hollandt hun vereenden met
dese compande
koopluyden
van K oppenhaguen t ten eynde dat zy % machtiger
zjn om zo treFeljcken handeling uyt te voeren. En
aengesien dat ick , als een ootmoedich onderdaen en
dienaer, dit stuck zo hebbe gediligenteert, dat de
voornoemde koopluyden in Hollandt t0t dese resolutie
zjn ghekomen, en datter in de elf propositiën niets
werdt versocht als 't guntt) meest accordeert met het
octroy, dat uw k0. mat. alrede ghenadeljck heeft
ghelieven te vergunnen aen de koopluyden van Kop208
M:MORIkN vAN RIDDER 'IHEOD. RODENBURG.
penhaven, zo ben ick van oppinie dat dese compangiën
we1 vereenicht kunnen werden , 't welck ick
onderdanichljck remittere aen uw k0. mats. wyse
deliberatie.
(Diesen vorschlag haben höchstgeëhrte kon.
m aqtt. gnedigst bewilliget , also das die ange.
gebene niederlendische kauëeute in die compagnie
des lackenhanzels , darauf die burger zu
Copenhagen gnedigst privilegyret , mugen mit
eingenommen werden.)
2.
Aengaende de sfll.scA: munt.
my te vooren ghekom en van zekere
valsche muntemakers , die nagheslaghen hadden uw
k0. mats. marcken , niet waerdich sjnde in aloye
zes schellingens deensch j waervan ick één medehebracht
En wesende een saeck van zeer
en
ghestroyt
daerbeneven door sommighe
dat de voornoemde valsche marcken van
Denemarcken
desreputatie
ick gheïnformeert
over valsche
quamen ,
van uw ko. mats. onderdaenen; en also
streckende t0t seer groote
werde van besondere Personen
m unters , die vluchtich waeren en hun
hebbe en den heer Oancelier behandicht.
tluade consequentie,
booswichten uyt-
.absenteerden ,
de hondert
vervolght
mylen ghereyst 9 so gaende a1s wederkomende,
doch de voornoemde personen niet kunnen
betreFen ,
gheschreven. Naderhant is my by accident te vooren
ghekomen dat eenen Karel Nauwens , die hem
gheabsenteert hadde , verstaen hebbende dat hy
van de valsche munt ghesuspecteert was , versocht
waervan ick aen den heer Canselier heb
door brieven , gheschreven aen zynen vrundt Peter
heb ick die en boven
In Hollandt is
MEMORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 209
Bacherot , om aen my voor te houden dat, zo ick
by uw ko. mat. mocht verwerven pardon voor zjn
persoon , also hy de valsche marcken niet ghemaeckthadde,
maer wel ghebruyct had gheweest om
yemant te vinden , die zich zoude willen onderwinden
de stempel te maeken en de voornoem de marcken
te slaen; belovende voorts te ondecken alle het
secreet en wien de valsche marcken
Den voornoemden Bacherot by my
industrie ghebruyckt dat ick van hem hebbe bekomen
den brief , die Carel Nauwens aen hem had gheschreven
j die ick 00c noch in mjn possessie hebbe.
En heb hem hoop ghegheven , dat ick zoude dilienteren
om van uw ko. mat. pardon voor Carel
Nauwens te en zo allenskens alle het
gheslagen hadde.
komende , heb ick
bekomen ,
secreet ontdeckt , a1s te weten : dat Zacharias Jansen,
wonende te Middelburch l), de voornoemde valsche
marcken ghemaeckt
heb ick niet gheraedzaem
en versonden hadde. Yerder
ghevonden hierin te procederen
, maer uw ko. mat. zulckx onderdanichljck aen
te dienen en uw k0. mats. ghenadighe ghebieden
hierop te verwachten , niet twjlelende oft zal daerop
ghelieven te letten ; want zonder faulte zullen de
voornoemde valsche marcken
m ats.
mettertjt in uw ko.
koningrjcken ghesonden werden en goede rjckxdaelders
daervoor uytghevoert , 't welck alles is te
voorkomen. Tot welcken eynde ick onderdanichljck
zal
mogen procederen. Vooreerst : dat uw ko. mat. gheProponeron
, hoe men hierin ten besten zoude
liefden ghenadeljck te pardonneren Carel Nauwens
zjn delict , zich hebbende laten ghebruycken om een
Persoon te vinden , die de stelpel heeft ghemaeckt,
a1s Carel zelven bekent , om de voornoemde valsche
1) Zoo leeren wij dus den man , die met de ontdekkillg der
verrekjkers is gaan strjken , tmk a1g valschen munter kennen.
Bijdr. en Meded. XXIII. 14
210 MEMORI:N vAx RIDDER THEOD. RODENBURG.
marcken te slaen ; maer also den voornoemden Carel
daer
dat uw
gheen voordel ofte profjt van heeft ghenoten )
zulckx ghenadeljck pardonneertten
, aentgelsien dat hy het secreet ondeckt , te
weeten de personen aenghewesen , die hem eerst
hebben ghebruyct
ko. mat. hem
0m de stempel te laten maken ,
en desgheljcx de persoon , die de stempel heeft gllemaeckt.
Dit pardon door uw k0. mat. ghenadeljck
vergunt
ghelevert
wysinge personen ,
hebben om de stempel te doen maken. Dit alles
wetende , is 't nodich dat de Heeren Staten General
zjnde , zal 't aen Carel Nauwens niet overwerden
, voordat hy verklaert en aendoet
van de die hem beweegllt
zulckx voorghehouden werdt door de die
u k0. mat. , door brieven van
persoon,
credentie , daerin zult
ghelieven te ghebruycken , opdat zodanigen schandeleusen
bedrjf gestraft mach zjn na de justitie vereyscht,
ten eynde datter gheen grooter quaet uyt
spruyt. Hierin diendt o0c zeer gediligenteert te
zjn, want ick ben vasteljck van ghevoelen datter
dageljckx veel quanteteyt valsche marken ghemaeckt
en versonden werden.
(Dieses puncts halber wollen ihre kon. maytt.
ahn dero agenten in dem Hage gnedigsten befehll
ergehen laszen.)
Zaye-wevery.
Van Hollandt heb ick aen de heer Canselar gheschreven
't guntt) my gheproponeert was door een
coopman van Rotterdam , Ruiliam Leemput, met zjn
compagnie , om besondere goede meester, en knegts
van H ollandt hier tot Koppenhaguen te brenghen
om de zaye-wevery in 't werck te stellen , wesende
een seer treleljcke neringhe , also het aenkleven
MEMORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 211
van dien van groote consideratie is , waerover i'ck
vertrouwe , dat uw ko. mat. zulckx wel za1 ghevallen.
Hebbe daerover, opdat men versekert mocht wesen,
van den voornoemden Guiliam Leemput afghenomen
zjn schrifteljcke ondertekening , ten eynde dat men
mocht weeten in wat manier en op wat conditie dat
hy 't voornoemde stuck zoude willen aenvaerlen.
M aer bemerckende dat hy calculatie maeckte het veel
duysenden zoude kosten , en meerder was zoeckende
zjn perticulier voordel en proffjt
van uw m ats. rjcken j hebbe daerover uyt hem ghetrocken
het secreet h0e hy 't voornam in 't werck
te stellen , waeruyt ick verstae dat zulckx wel gh'effectueert
kan werden met veel minder kosten a1s
als de welvaert
den voorseyden Guiliam Leemput is voordragende ,
en ick zelven , zo uw k0. mat. zulckx ghenadeljc
ghebiedt, de zaye-wevery hier te lande wel zoude
weten te brenghen , en princepaljck in dese ghelegentheyt
des tjts , bestaEnde alleenljck in 't goedt
beleydt en industrie , zonder dat uw mat. zo groote
en excessive ongelden en kosten zal behoeven te
doen , gheljck voor desen is geschiet om ander
neringhen hier te brengen. W ant , ghesproken a1s
een ootm oedich onderdaen uws ko. m ate. , het stuck
van de ambachten en manefacturen bestaet meest
daerin j om de ghemaekte goedren vorderljcx en
proftabelste te venten , en daervan te desponeren.
Hetwelck bequamljckste gheschiet door de koopluyden
die zulckx aanvaerden , streckende t0t groote
vermeerdering van de navigatie en augmentatie van
uw k0. mats. tollen en inpositiën. Hierbeneven
ghelieve uw k0. mat. ghenadelijck te considereren ,
dat de zayehandeling veroorsaecken za1 trefeljcke
commersie op de quartieren van Spangiën , Portugal
en de Eylanden : alwaer de meeste zaeyen , die voor
desen ghemaeckt zjn gheweest j ghesonden en verkoft
1.i*
212 MRMORIZN vAN RIDDER THROD RODRNBURG.
zjn ; en aengesien dat uw k0. mals. ingesetenen vry
en vranck op Spangiën altjt zullen moghen trafqueren
, waer ander landen en provintiën onseker
van zjn , in oorloghe ljckste koopluyden h unv erinv alluewn dem ,atzsu. llrejnc kdee wiirlellicehtransporteren
, aengesien de tranquileteyt en gherustheyt
deses rjckx , beneven de bequaemheyt van
havens , seer wel gheleghen tot de navigatie : waerin
uw ko. mats. rjcken andre landen overtreTen. Remitterende
voorts ootmoeleljck de voornoemde propositie
aen uw k0. mats. genadige en wyse deliberatie.
(Guiliaum Leemput mit seiner compagnie soll
zugelaszen sein zu H elszingnoer sich nieder zu
laszen und die sayeweberey ahn zu richten 1).)
Drie schepen met een jacht na Ctzzp de ùppc esperansa.
Jan Jansen van Vlielandt , met zjn compagnie
hebben aen my gheproponeert
ootmoedich te vertonen,
bescherminghe van uw ko. m at. hier tot Koppenhaguen
zoude m oghen uytrusten en equiperen drie
schepen met een jacht : als te weeten : twee schepen,
yder van hûndert lasten tot hondert en vjftich lasten t
of zy onder de protectie en
ophebbende yder zestich mannen en zestien gotelinghen
, het derde schip van omtrent hondert lasten ,
daerop vjf en veertich mannen en twalf gotelinghen,
om aen uw ko. m at.
f ) Zijne Mat. gaat dus lliet in op het voorstel van Rodenburg,
nl. dat deze zelf , nadat hj op slinksche wjze zich kennis van het
bedrjf heeft verschaft , de saaiweverj in Denemarken zal beginnen,
maar geeft er de voorkeur aan dat Leemput met zdne gezellen naar
Helsingör za1 komen , al was deze dan ook , naar Rodenburg's
zeggen , rqmeerder zoeckende zijll particulier voordel en prolrijt als
de welvaert va'l uw mts. rijcken'', waarom het dell Ridder alleen
te doen was !
MEMORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 213
een jacht van omtrent vjftich lasten , daerop dertich
mannen en acht gûtelinghen , dese' drie schepen m et
het jacht gheprovideert van victualie voor tweejaeren,
in koopmanschappen en gelt omtrent acht duysent
rjckxdaelders , calculatie makende dat de voornoemde
drie schepen met het jacht kosten zullen , met de
uytreding en alle toebehoring, omtrent vjftich duysent
rjckxdaelders in spetie , en met die schepen te zeylen
na Capo de bona esperansa , alwaer in de bocht een
schone revier is , en buyten 't landt een eylandt : zeer
rjck van mineralen. En van daer te zeylen met een
schip oft twee na 't eylandt van M auritius , hetwelck
zeer goudtrjck is , door 't uytwerpen van 't water,
en ten andren zeer abondant van andere ghewassen,
daerzy hun voordel en profjt mede meenen te doen ;
de voornoemde reys ghedaen hebbende , wederom te
keeren zeylende van de Oapo nederwaerts, 2 en alle
de revleren en uytwateringhen te besoecken , want
aenghesien datter van Gunea t0t aen de Capo niet
als gheberght is, komt alle het goudt van daer 't guntt)
in Gunea verhandelt werdt. Den voornoemden Jan
Jansen van Vlielandt met zjn compagnie presenteren
hierbeneven dat, zo yem ant van uw ko. mats. onderdaenen
eenich ghedeelte ofte parte in de voornoemde drie
schepen en het jacht avonturenj
dat zy zo weynich ofte zo veel zullen m oghen houden
a1s zy gheraedsaem vinden. En so zy gheen parte
begeren,
willen herideren ofte
dat de voornoemde compagnie alles voor
hun eyghen rekening zullen uytvoeren , en , de voyage
gedaen zjnde , tot Koppenhaven hun lading brenghen.
(Es s0ll Jan Jansen v0n Ylielandt und seiner
cûmpagnie zugelaszen sein zu Copenhagen die
ahngegebene schile ausz zu reden und zu loszen.
W orauf ihnen konigliche paszbrieFe sollen m itgetheilet
werden.)
214 MSMORI:N vAx Rlposa THEOD. RODENBURR.
Plat lppf te gieten j diek en dun , d'ienstiolt p- kereken ,
paleysen en ander g:ùpy-dzl mede te decken.
Cerusa ofte lppfYïf , oock ghenaemt ù!y$/?#,s , te maken.
lnnober p/'f: vermilion lyf guickuilver en dwcs6l
te trecken.
Swc6l: groen te maeken.
#0p#f koper Yif te maken.
Alderkande beelden in zllyyfdr te gieten.
Jeremias Flemminck versoeckt aen u ko. mat. ootmoedich
voor te draghen , dat hy zich hierwaerts
zoude transporteren om in de voornoemde zes wetenschap
zjn dienst te betonen. En ten aensien dat den
voornoemden Jeremias een zeer eerbaer en deughdsaem
persoon is , die zjn vocatie meesterljck wel
verstaet, za1 u k0. mat. genadeljck ghelieven daervan
te delibereren.
(Es s01l ihm zugelaszen sein sich zu Copenhagen
nieder zu setzen und uf seine eventur
seine kunste ins wergh zu richten.)
6.
Ghesehutgietingh.
Jan oornelison Ourogj meester van gheschutgieting,
heeft my voorghedraghen onlangs verleden
ghegoten te hebben in Hollant zes en veertich metaele
canons, zeer extraordinares goedt, te weten : stucken
van acht voeten lang) schietende achtien pondt yser?
MEXORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURR. 215
wegende 2200 t0t 2300 ponden, hebbende gestaen
t0t hun behoorljke proef; noch stucken van tien en
een halve voeten lang, schietende vier en twintich
ponden ysers ,
staen hebbende
Heeftïhenomen een van de voornoemde stucken,
ordenarie ghegoten, van achtien ponden ysers schietende
, en dezelfde gheboort op vier en twintich ponden
ysers , en nochtans de behoorljcke proef uytghestaen.
Noch ghegoten kleene stuckxkens , van
drie voeten lang , schietende een pondt yser , en
wegende drie en zestich ponden , uytghestaen hebbende
behoorljcke proef.
By hem is ghemaeckt een zeker model in 't kleen j
om met een stuck vier ofte vjf mael schieten , eer
men m et een groot stuck eens kan schieten ; doch
wegenze 3200 t0t 3300 ponden, ghet0t
hun behoorljcke proef.
in 't groot noch niet gheproeft. Desen voornoemden
meester Jan Cornelison presenteert ootmoedeljck zjn
dienst aen u k0. mat-, waervan ick zjn ondertekening
hebbe.
glan Oorneliszen ourog
daferne er in Norwegen im
nach der Englischen ardt stucke zu gieszen auF
sich nehmben wolle , dasz alszdan deswegen mit
ihm feruer solle gehandlet werden.)
werdt eingewilliget ,
bergwergk daselbst
Musketten en rpdrd.
Johan Ditersen , een zeer goedt meesterj wonende
tot Delfdt , voor lange jaeren ghewrocht hebbende
voor de Heeren Staten Generael, heeft my ghecommuniceert
dat hy zjn persoon en familie wel zoude
willen transporteren van Hollandt na Koppenhaguen ,
zo hy uw k0. mat. dienst zoude kunnen doen in
216 MEMORIàN vA> RIDDBR THMOD. RODENBURG.
't maken van musquetten , roers , pistolen, schuppen,
spaden en alle sorte van yserwerck ten oorloch.
(Johan Dieterszen v0n Delft wirdt vergönnet
au# sein eigen unkosten und eventur solch angegeben
wergk ahn zu richten und vort zu
setzen.)
Legateur en :-@!fw:,6?'#.
Twee meesters en achtien kneghts , legateur en
smalwevers , presenteren hun personen en familie van
Hollandt na Koppenhaguen te transporteren , zo u
ko. mat. dienst kan geschieden.
(Den 2 meistern und 18 knechten s01l zugelassen
sein uf ihr unkosten sich herein zu begeben
und nieder zu laszen , daferne sie nach
Oarl Thieszens 1) gemachten taxa den kauF ihrer
wahren geben wollen.)
9.
SchzMer.
Salmon Simonsen Biayj schilder, wonende tot
Haerlem , discipel gheweest van Hendric Goltius en
Cornelis Oornelisen , zjnde twee van de vermaerste
schilders van Hnllandt , is willich zich van Haerlem
te begeven en hier t0t Koppenhaven te komen 2) , so
hy met zynen dienst u ko. mat. zoude kunnen ghe-
1) Thijssen zie beneden j p. Q50, noot 1.
Q) Bij Krammj D6 Ierel: 6n 'lnerkdl der eollls4.scA: e. Vlaam-
:cAe Kunstsailders enz. wordt niet vermeld dat Salomon de Bray *
te Kopenhagell geweest is. 0ok in Oud-Rolland (jaargang I- XVIII)
vond ik niets daarover. Uit de resolutie, door Christiaan IV op
Rodenburg's voorslag genomen , is niet af te leiden gf De Bray
paar Denemarken is gegaan.
Over dezen Carel
MEMORIZN YAN RIDDER THEOD. RODEXBURG. 217
vallen ; en also hy zeer werdt ghepresen door veel
treFeljcke meesters ,
laeten maeken door een ander
hy wist dat het voor my was ,
zeer redeljck daervoor laeten betaelen , waerin men
kan zien de zuyverheyt van zjn penseel. Het voornoemde
stuckxken , wesende een vrouwenbeeldt, heb
ick met my ghebracht,
ling van zjn kunst mach
voornoemden Salmon Simonsen noch
opdat u ko. mat. de handezien.
En overmits dat den
vry jongman is
en zeer deugdsaem van leven , heb ick de presentatie
zjns dienste niet kunnen laten u ko. mat. onderdanichljck
voor te draghen.
heb ick hem een stuckxken
persoon 1
en heeft hem oock
zonder dat
(Ihrer kon. maytt. sein gnedigst in wollens
nach dero glucklichen wiederkunFt das kunststucke
zu sehen und sich alszdan darauF gnedigst
zu resolviren-)
10.
Tapetmaeker.
Huybrecht Jacobsen Rrimani , een zeer goedt
schilder en conterfeyter, twalf jaeren ghewoont hebbende
in ltaliën , en tegenwoordich zich generende
met tapetmaekingh 1) , is geresolveert zich te trans-
1) Deze Huybrecht Jacobsz. - die van den Venetiaanschen doge
Grimani, voor wien hij werkte, het recht had gekregen zijn llaam
te voeren - was compagnoll geweest in de tapijtfabriek van Karel
van Mander Jr., maar had twist met hem gekregen : vgl. Dr.
A. Bredius, De tapijtfabriek van Karel van Mander den Jonge, in
O'ud-Holland III p. 3-7. Uit de memorie van Rodenburg blijkt,
dat Huybrecht Jacobsz. onder de duiven wil schieten van zijn gewezen
compaguon , die in de jaren 1616-16Q1 een aantal tapijten
voer Christiaall IV l1a(l gemaakt , tot versiering van de groote zaal
op Frederiksborg : vgl. Kron3jk Sïdfd'r. Gen. 1856, p. 62 vgg. en
Oud-R olland llIP.10 ygg.
218 MEMORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURG.
porteren hier tot Koppenhaven met een meester, zes
kneghts en twee patroonschilders; doch bevindende
dat het ambacht meerder meesters en kneghts vereyscht,
eynde dat het voornnemde ambacht hier in trayn
zal dezelfde naderhandt verschryven, ten
mocht komen. W aerop ick aen de heer Cancelier
tan Hollandt1) hebbe gheschreven , die my heeft
geantwoordt datter voor dese tjt geen bequaemheyt
van huysen was , waerover daerop niet geresolveert
koste werden. Diesniettegenstaende heb ick de
schrifteljcke verbintenis en ondertekening van den
voornoemden Huybrecht Jacobsen met
versekert zjnde dat hy ,
te vooren sekerheyt geve , zich hierwaerts zal transporteren
met zjn compagnie , daerbenevens zich verbinden
, dat hy de tapeten zo goedt en van zo goede
my ghebracht,
als ick hem twee maenden
stoFen aen u k0. mat. zal leveren , 12 ofte 16 ten
hondert beterkoop a1s die nu kosten , ja mogheljck
20 ten hondert beterkoop ; doch versoeckt zekere
previlegiën , die in mjn oordel , reverenteljck ghesproken
, zeer redelijc zjn en u ko. mat. in 't minste
niet schadljc. Refererende 't zelfde onderdanichljck
aen u ko. mats. resolutie.
(Diesen punct belangende haben ihre kon.
maytt. denselben gnedigst abgeschlagen.)
Brouwer.
Ick hebbe met my ghebracht , op myne kosten ,
1) Bedoeld wordt de kanselier vall de ,jDuitsche of Latijnsche''
kanselarij , tot wiens ressort de correspondentie behoorde met alle
buitenlandsche mogendheden , behalve met Zweden en Rusland ,
die ollder de Deensche kanselarij vielell. Vgl. Dr. V. A. Secher,
Dannke Kancelli o.g d6 dermed à-lld.
çf:dd Lnstitutionev , in M eddelelder
fra det ktlngelk: Geheimearkiv 0.g det dermed Jorenede Kon-
Jeùef: Arkiv Jor 1883-85) p. 65) 66.
MEMORIEN YAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 219
Augustjn Joosten van der Steyn, een van de ervarentste
personen in 't bierbrouwen , en princepaljck in 't
maken van goed m oudt , vertrouwende dat hy goede
dienst zal kunnen doen t0t nut van 't rjck , om zo
goedt bier te brouwen a1s nu van ander plaetsen
komt, also den voornoemden Augustjn proeve
watren genomen hebbende, dezelfde zeer goed
van de
bevindt.
gAugustin
laszen v0r
nieder zu
brawer thun
kon. m aytt.
von nöten-)
Josten von
seiner person
setzen und zu
und leisten.
seines eignen
der Stein wirdt zugezu
Copenhagen sich
leisten was andere
Sonsten haben ihro
dienstes jetzo nicht
W it-was-bleking.
Also de wit-was-blekerye een zeer treFeljcke nering
is , ten aensien van de groote quanteteyt,
Italiën , Vranckrjck en ander quartieren
en dat het
die Spangisn,
consumeert,
geele was van Oosten door u k0. mats.
Zond na de Nederlanden werdt ghesonden , alwaer
men 't bleeckt, benefcieert en verhandelt , hetwelck
zo bequaemltjck , en met veel gheringer kosten , kan
gheschieden hier tot Koppenhaguen. W aerover ick
gediligenteert hebbe in Hollandt, om een compangie
op te rechten , en hun
hierwaerts te
capitalen , personen en familiën
transporteren ; daerbeneven oock bekomen
twee meesters m et hun knechts , om de voornoemde
wit-was-bleeckery in 't werck te stellen , zo
11ko. mat.gheliefden ghenadeljck te vergunnen een
bequame plaets buyten Koppenhaguen , om huysing
te moghen bouwen , op hunluyder kosten , en de
voornoemde
m eerdering van trafque en neering za1 veroorsaeken,
aengesien dat in u k0. mats. koningrijck van Deneblekery
te aenvaerden , 't welck ver220
MEMORItN vAN RIDDER THBOD. RODENBURG.
marcken gheen zaec nodiger is als diverse koopmanschappen
en manefacturen hier te lande te hebben ,
waerin de koopluyden hun penninghen (die sy van
de goedren maken , die hier verkoft werden) moghen
besteden , en ander waeren van hier verschepen na
besondere quartieren , ten aensien dat het geltj a1s
rjckxdaelders , zo uytnemende hoogh gaet in uw ko.
mats. koningrjcken , datter gheen voordel noch profjt
aen te doen is ; en zonderling geen ander goedren
hier vindende a1s princepaljck kooren en huyden ,
veroorsaeckt dat de handeling m et minder couragie
werdt ghedreven. W aerover dat het zeer 10f baer
en pryseltjck is , d'aFectie die u k0. mat. betoont om
alle soorte van ambachten , waerdoor de manefacturen
in trayn
planten ,
de zaeyewevery by vereyscht te wesen , en consequenteljc
andere diverse ambachten zullen volghen ,
tot welvaeren en prospereteyt van u ko. mats. koningzullen
komen , in dese koningrjcken te
gheljck de kafa- en bnortwerckers , waer
rijcken.
(Dieser punct soll bewilliget werden , jedoch
uF vorhergehende ihren kon. m aytts. besichtigung
des begehrten platzes 1).q
Hoppe-planting.
Also de hoppe in groote quanteteyt van Hollandt
hier te lande werdt ghebrocht en met goedt profjt
verkoft, alhoewel dat de gronden en clymaet van u
k0. mats. koningrjck zo bequaem is om hoppe te
1) In de kladaanteekeningen van no.
klaarblijkelijk als latere beslissing:
bleicherey ist zu papier gebracht ;
werden , privilegium utr zehen jhar;
v0n solcher bleicherey billige abgllTt
6 (hiervôôr, p. Q05) staat ,
Patent wegen der wachsder
platz sûl auszgewieszen
llach verflieszung derselbigen
zu geben.''
MEMORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 221
planten en te winnen als andere landen , ghebreeckt
het alleenljck de voornoemde hoppeplanting in 't
werck te stellen , gheljck u ko. mat., na ick ben
onderrecht , zedert mjn vertreck na
de boeren zulckx hebt ghelieven te
weten : dat yder sekere hoppe moet
metter tjt u k0. mats. koningrjck te
hoppen , zonder de uytlandsche
ten aensien dat
Engelandt aen
ghebieden , te
planten , om zo
Provideren van
te behoeven. En
my onbewust was de resolutie ,die u
k0. mat. heeft ghenomen aengaende de planting van
de hoppen, hebbe ick mjn goede meeninghe 0m de
hoppeplanting in
stelt , en met
lange jaeren de hoppeplanting ghebruyckt hebben en
dat stuck grondich wel verstaen , ghesproken om hun
personeljck hierwaerts te transporteren Om de hoppetrayn
te brengen in 't werck ghebesondere
personen iu Hollandt , die
planting by der handt te nemen , en eyndeljck met
hun veraccordeert om tegen 't voorjaer over te komen,
met die conditie Lat ick midlerwjl aen u ko. mat.
ootmoedeljck zoude versoeken om bequame landen
tot de hopplanting van u k0. mat. ghenadeljck te
verkrygen , om dezelfde landen te cultiveren en te
bereyden op eygen
jaeren vry te moghen ghebruycken j en naderhand
jaerljckx daervoor te betaelen zoveel als u ko. mat.
hun kosten en voor eenighe
ghenadeljck- zult ghelieven te ghebieden. En also
die propositie niet onredeljck is , remitteer ick hetzelfde
aen u ko. mats. wyse resolutie.
gHiertzu wollen ihre kon.
auszweisen laszen j welcher
bawet werden s01l.)
maytt. einen platz
cultiviret und be-
14.
Steevbaekeryen.
Aenghesien dat de nleeste steeu ) die hier te lande
222 MEMORIZN VAN RIDDER THEOD RODENBURG.
gebruyct werdt , van Holland , Yriesland en ander
quartieren komen moet , heb ick ghepractiseert of
men gheen meesters steenbackers en kneghts van
H ollandt zoude kunnen bekomen om hier in Denemarcken
te komen
steenen ,
wonen ,
pannen 1estricken 1) en fguursteenen 2) te
backen. En ten aenzien dat ick t0t die propositie zeer
bequaeme meesters en knegts heb gevonden , die personeljck
en met hun familiën en capitaelen geresolveert
zjn hier t0t Koppenhaven te komen , heb ick
vooreerst noodsaeckeljck gevonden (0m met meerder
fondement dit werck t'aenvaerden) twee personen
hierwaerts te zenden om de landen en gronden te
ondersoeken, of de klay en de aerde bequaem is tot
alderhande soorten van daerbeneven of de
en alderhande soorten van
steen ,
veengronden om turf te maken
bevonden hebbende de
bequaem waeren ; en
klay- en leemgronden zo goed
a1s in eenighe plaetsen in Hollandt kunnen zjn , heb
ick een compagnie versaem t ,
vjftich personen uyt Hollandt hier te brengen om
soveel ovens hier in 't koningrjck Op te stellen en
huysen daertoe te bouwen , die nodich daertoe zullea
bevonden werden ; met die conditie , dat u ko. mat.
die hun zullen verbinden
ghenadeljck zoudt ghelieven te vergunnen de landen
vry zonder yets voor te betaelen , daer de klay ,
leem en turf uyt te haelen , en ten aensien van die
ghenade , dat alle de steen, pannen , estricken en
fguursteen , die u k0. mat. zal behoeftich zjn , voor
minder prjs zal ghelevert
is gheldende ; en ten laesten , ten aensien van de
groote ongelden , die gheschieden moeten tot de bouwerden
a1s die van buyten
wing
dien ,
van de huysen ,
dat u ko. mat.
ovens en het aenkleven van
ghenadeljck mocht ghelieven
1) Estrlcken = gebakkell vloersteenen , tegels.
Q) Figuursteenen = haardsteenen.
MEMORIZN vAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 223
te vergunnen, dat niemant voor de tjt van eenighe
jaeren zodanighe steenbaclteryen in 't koningrjck van
Denemarcken opstellen zullen moghen , aengesien dat
de compagnie vjftich personen op hun eyghen kosten
zullen van Hollandt hier laten komen , en m et de
eerste schepen die van H ollant zullen kom en alle
preperativen hierwaerts zenden ()m dit jaer de steenbackeryen
in 't werck te stellen.
(Esz laszen ihre kon. maytt. dieses puncts
halber es bey dem hiebevor gnedigst ertheiltenn
privilegiën 1) bewenden.)
14c 2).
Trasmolen.
Also ick ondersoecking
of de steen in u ko. m ats.
heb laten doen Om te weten ,
rjcke ooc bequaem mochte
om tras ofte sement bevonden werde te maken , die
nu van anderquartieren hier moet ghebrocht werden ,
en bevindende datter bequaeme steen is, heb ick gediligenteert
werden gesonden om de tras te maken, met meester
en kneghts, zo u kon. mat. ghenadeljck geliefden te
vergunnenj datter voor eenige jaeren gheen ander trasmolen
zal
datter een trasmolen van H ollandt sal
mogen werden opgestelt, en een bequ&m e
plaets te ordonneren om de trasm olen op te stellen.
tcimentmuhlen auF zu richten und tras zu
m ahlen ist von der kon. maytt. gnedigst bewilliget
werden.)
1) De inhoud van deze privilegiëll is mij onbekelld. Vgl. echter
de mededeeling Over de uitbreiding van het octrooi voor de steenbakkerij,
hierna , p. Q56 en Q57.
2? Het hs heeft bij vergissillg 14.
224 MIMORIZN vAN RIDDER THEOD. RODENBURG.
Haringvangste.
personen , koopluyden tot
Rotterdam , professie makende buysen uyt te reden
tot de haringvangst , hebben
hun
resolveren
personen , schepen en buysen hierwaerts zouden
my gecommuniceert om
te transporteren , om de haring alhier te
benefcieren en verhandelen na ander quartieren van
Diverse gequalifceerde
Europe , versoekende tot dien eynde zekere previlegiën
, daer oock byvoegende of zy zoude m oghen
paert en ghedeelte hebben in de Oostindische compagnie
1). En alsoo 't coopluyden zjn van trefeljcke
middelen, heb ick ootmoedeljc u ko. mat. 't voornoemde
raedsaem gevonden aen te dienen.
(Dieser punct ist von der kon. maytt. gnedigst
eingevilliget worden-)
Jaques ffpcgudî.
Den voornoemden K ocquel, wonende tot Delfdt ,
heeft besondere malen met m y in communicatie gheweest
, verstaen hebbende dat ick mjn residentie in
Denemarcken had , onder de goedertieren en ghenadighe
vleuglen uws ko. mats. , als een ghering en
ootmoedich onderdaen ; waerover hy aen my versocht
te willen vernemen of zjn persooll en vocatie hier
te lande oock aenghenaem zoude m oghen wesen , zo
lly mochte resolveren zich personeljck hierwaerts te
transporteren ; tot welcken eynde hy aen my oock
heeft gheschreven desen navolghende cnpie , waer-
1) Nl. in de Deensche Oostindische Compagnie, die in 1617 was
opgericht. Vgl. ook hierna, p. Q46 en Q47.
MEMORIZN vAN AIDDXR THEOD. RODENBURR. 22$
van ick de heer Canselar den prigenalen heb laeten
lesen , inhoudende 't guntt) volgt :
Copie.
Also ick bericht ben dat X U.E. wederom na k0.
m at. reyst, bidde U.R. wil in memorie houden 't guntt)
daer wy lest t' mynen huyse propoogten van hadden ,
aengaende de groote somme van penninghen , diewelcke
die van Lubec overlanghe schuldich geweest
hebben aen k0. mat. van Denemarcken. Voorts
lieve U.E. aen zjn ko. mat. voor te dragen , dat die
yvore instrumenten , zjnde zeven accoorden , welcke
gheko.
mat. voor lange gesien bespeelt , en vier duysent
daelders daervoor doen bieden door zjn capelmeester
Gregorio Trehu , noch by my voorhanden zjn , en in
de kosteljcke kerck t0t Fredrickborgh we1 zoude
voeghen. Alsoock zal gelieven te ghedencken van
mynen grooten en schonen diamant. Voirder , mijn
heere , en kan niet laten U.E. te seggen dat voor
langen tjt , by 't leven van heer Hendrick Ramel l)j
denzelfden heer Ramelj zaliger, my gaerne in Denemarken
ghehadt hadde, en daerna noch eenen W illem
Adriansen K ock , die oock commissie hadde my dat
voor te draghen , maer heb 't altjt uytgestelt. En
aenghegien de zaecken hier te lande zo zelsaem staen,
en noch zelsamer mochten vallen , zo zjn mat. my
nu woude eenich vordeel gunnen, zoude wel van
zinne zjn rny in Denemarcken te transporteren , en
my in ko. mat. dienst te begeven etc.
Jaques Kocquel.''
1) Hendrik Ramel , die in 1610 was gestorven ; hj stond geruimen
tijd aan het boofd van de Duitsche Kanselarij en werd in
allerlei diplomatieke zendingen gebruikt.
Bijdr. en Meded. XXIII.
22C MEMORIkX vAx RIDDER THEOD. RObkNBURG.
Grootmachtigen koning en ghenadigen heer , ten
aenzien dat my den voornoemden Jaques Kocquel
lange jaeren zeer we1 bekent is gheweest , wesende
een persoon van groote ervarentheyt ) hebbende veel
princen hoven ghefrequenteert en in juwelen trefeljcke
partyen ghedaen, zo met zjn keyserljcke mat.
(a1s) ander koningen en princen , en ghestimeert
zjnde voor zeer trefeljck van middel , hebbende noch
onder hem berustende zeer kosteljcke rareteyten en
princeljcke curieuseteyten van groote waerde , die
ick , tot Delft zjnde , oock alles hebbe ghesien , en ,
onder andere seer uytmuntende schone juwelen , den
grooten diamant, daer denvoorngemden Jaques Kocquel
in zynen brief van vermaent ,
stuck is , also ick zelven in 't
van de koninginne Elisabet I),
drie duysent ponden sterling vnor hebbe geboden.
Hebbe het model van den voornoemden diamant oock
jaer 1602 in de name
hoogloEjcker memorie ,
't welck een zeer real
met my ghebracht j om u ko. m at. te vertonen. Heb
niet willen nalaeten u ko. mat. zulckx ootmoedeljck
voor te draghen , op avontuur of u ko. mat. 't zelfde
gheliefden in consideratie te nemen ; want een persoon
van die qualeteyt , middelen en ervarentheyt
zich transporterende hierwaerts , t0t gheen onnutbaerheyt
kan strecken.
(Diesen punct betreiend haben ihre kon. mtt.
gnedigst abgeschlagen.)
Schilderyen die ïck met my wtzx Hollandt g/l6ùrpgf hebbe.
Also ick bemerckt hebbe de reale alectie j die u
1) Kort vôôr den dood van Elizabeth werd Rodenburg tot agent
vall de stad Emden te Lollden benoemd , waar hj toen reeds
èenigen tjd woonde. Vgl. Dr. J. A. Worp in Oud-Rolland XlII
p. 1Q- 76.
MEMORIZN vAN RIDDER THEOD! RODENBURG. 227
ko. mat. heeft tot de schilderkunst 1) , heb ick met
my ghebracht omtrent de waerde van twintich duysent
rjckxdaelders courant in schilderyen , en in
ghetal omtrent drie hondert en vjftich stucken ,
waeronder zjn veelen van de trefeljckste, vermaerste
meesters , a1s van :
Lucas van Leyden.
Alartin lleemskerck.
Den ouden Breugel.
Zotte Kleef S).
Frans Floris.
Scheel Neel 3).
Jochem Bukelaer.
Lange Pier 4).
Den ouden M ostert.
Aert van Leyden.
Oornelis Engelbrechts ,
Leyden.
Lucas Kunst.
Jeronimo Bos.
meester van Lucas van
Hans B0l.
Jochem Patenier.
f)
vertoefde, kocht hij daar voor rekening van
meester, Christiaan lV, l45 schilderijen en 7
(llolland C , Reiseregnskaber 1607-16Q7 , R. A. Kopenhagell). Ik
hoop deze rekeningen, waarill van elke schilderij de schilder, het
onderwerp en de prijs wordt genoemd , il1 het tijdschrift Oud Ao/-
land uit te geven. Het groote aantal schilderijen , vroeger door
Charisius gekocht en thans door Rodenburg medegenomenj zpu
zij n konink lij ken
muziekinstrumellten
doen vermoeden dat Christiaan IV er zelf handel in dreef.
Toen Dr. Jonas Charisius in 1607 en 1608 in de Nederlandell
Q) Joost van Gleef , bijgenaamd de zotte Gleef:
levens en 'ltlerkds der JfpllcAlddc/le en Fllg-#cA:
vgl. Kramm , De
fxsdfzcMlder: enz.,
i . v.
3) Dezen llaam heb ik noch bij Kramm , noch in de registers
van jaargang I-XVIII van Owd-Holland aangetrolfen.
4) Pieter Aertsz. , gezegd Lange Pier : vgl. een artikel over hem
van mr. N. de Roever in Owd-Rolland VII p. 1- 38.
15*
228 MEMORIXN VlN RIDDER THEOD. RODENBURG.
Marten van Kleef,
Virgilius Solus.
Johan Blaeubus.
Johan Nagel.
Karel van M ander den ouden.
Louys Vinson.
Henricus Goltius.
Den ouden Steenwjck.
Pourbus 1).
Den ouden Koningsloo.
Gheldorp.
Den ouden DeVries 2).
Fransisco Badens.
W arnar van den Yalckert.
Adrian Stalpart.
Meester Cornelis van Haerlem.
Hendric Vroom.
Mr. Michiel van Mierevelt.
Abraham Blommart.
Jochem W ttewaell.
Roelant Savry.
H ans Jordaens.
Ambrosius Bosschart.
Snyders.
Abraham Jansen.
David Yinckeboans.
Hondecoeter 3).
Joost de Momper.
Hans de Momper.
Den jongen Brtelugel.
1) De tekst heeft: Poëribus.
Q) Waarschijnlijk Jan of Hans Vredeman de Vries : vgl. Krarnm,
i. v.
3) De tekst heeft: Hondekot. W aarschijnlijk wordt Gillis of Gijsbert
bedoeld. De beroemde Melchior Hondecoeter kan het niet zijn.
MEM0Rl2X YAN RIDDZR THEOD. RODENBURG. 229
David Teniers l).
Stalbems ê).
Tobias Vcrhaeg.
Yan der Ast.
Hendric van Bale.
Ante Vadoute Italiano 3).
Sebastian Franckx.
H endrick Snayers.
Ter Brugge.
Govert Jansen Poelenburch.
Perselles 4).
Van Djck.
Valckenburch.
Denjs Steensloot.
Yosm eer.
W iltens.
De Stomme 5).
Van Zante.
Den jongen Steenwjck.
Lasttlman.
Van Someren.
H endriek Vlegel.
Frans H als.
Den advocaet Veen 6).
Jonge Yranck.
Pupjn 7).
1) De tekst heelt : Deniers.
Q) Kramm noemt : Adriaan Stalbent of
3) Dezen naam - die er verdacht
aangetrolen.
4) Johannes Parcellesj Percelles of Porcellis.
b) Waarschijnlijk Hendrik Averkamp , ,jde Stomme van Kalnpen''.
Maar ook kan bedoeld worden : yjde Stomme van Nijmegell'' j of
J. J. de Stomme, of Maerten Boelema de Stomme. Vgl. Mr. N.
de Roever in Oud-Holland lII p. 53 en Dr. A. Bredius in ()ud-
Kolland IX p. 147.
6) Mr. Pieter van Neen : vgl. Kramm , i. v.
7) Dezen naaln heb ik nergens aangetro/en.
Stalbemt.
uitziet - heb ik nergens
230 XEMORItN YAN RIDDER THEOD. RODENBURR.
Hercules Pietersen 1).
W esel van Koeberghen.
Verbooms.
Olivier Jansen.
Isack Oliviersen.
Z0 u k0. mat. gheliefden den voornoemden schilderyen
ghenadeljck te besichtighen , ick twjfel niet
of u k0. mat. za1 een welghevallen daervan hebben ,
en zommige stucken t0t zo redeljcken en civilen
prjs bekomen, dat u mat. volkomen contentement
zult hebben , also de partie groot is en alle gheljck zo
uytmuntende schoon, dat gheen prins in zjn h0f meerder
kunst kan hebben j waervan ick anderen zal laten
oordelen , die de kunst grondich en onpersial verstaen.
(Ihre kon. maytt. sein gnedigst erbietig dieselbige
kunitig zu sehen.)
Den vermaerden dc/lfld4r M ompert.
Desen schilper, wesende een van de vermaerste
t'Antwerpen, in landschappen, heb ick ghepersuadeert
zich hier in Denemarcken te transporteren 2) , daer hy
eyndeljck resolutie op heeft ghenomen ) byaldien u
ko. m at. daer welgevallen van heeft , tot welcken
eynde u k0. mat. zijn wercken ziende , die ik met
my ghebracht hebbe, ghenadeljck zult gelieven daerop
te resolveren j of u ko. mat. met so een vermaert
meester ghediendt zal zjn.
(Daferne der berumbte contrefaiter Mompert
1) Hercules Pietersz. Seegers: vgl. Mr. N. de Roever in O%d-
S olland III p. 5l, 5Q, en Dr. à. Bredius in Owd-kolland XYI p. 1- 11.
Q) Of Jodocus de Momper, de zoon van Bartholomeus -- want hij
moet hier bedoeld zijn - gevolg heeft gegevell aan dit voorllemell,
wordt in geen der door mij geraadpleeyde werken vermeld,
MEMORIZN YAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 231
uf seine eigen handt und von sich selbst nach
Copenhagen sich begeben wolle , stehe ihm solchs
frey ; was er alszdan v0r ihre kon. maytt. verfertigen
werde , solle ihm beszahlet werden.)
19.
Geraert .Lc,-ùdrf,s:s, beeldthoawer.
zjnde , heb ick wesen besichtigen het
werkhtlys van mr. Hendrick 1) ,
en Eguuren voor u ko. m at. gemaeckt heeft en noch
onderhanden heeft , so hy seyden. W elcke beelden
en fguuren alle ghehouden 2) zjn door een van zjn
princepaelste kneghts, ghenaemt GeraertLambertsen 3);
en ick , met hem sprekende , bemerckten we1 uyt
reden , dat hy
zjn
van resnlutie was om hem van H oldie
besnndere beelden
t'Amsterdam
landt na Denemarcken te transporteren , als hy versekert
(was , dat hj) in u ko. mats. wercken ghebruyckt
mocht werden. Ick heb daer znnderlings niet
ep gheantwoordt; maer heb hem yets voor my zelven
in houdt laten snyden , van zjn eyghen inventie , om
zjn handeling en stelling van de fguuren te moghen
zien , hetwelck ick met my hebbe ghebracht , om aen
u ko. mat. ootmoedeljck te vertoonen,
of so een P0rSO0l1
op avontuur
dienst zoude kunnen doen.
(lhre kon. maytt. wollen das kunststuck sehen
und sich daruf ferner erkleren.)
1) llendrik de Keïser , de beroemde
houwer.
stadsbouwmeester en steen-
2) Gehouwen.
3) In het proces-verbaal
het rondwerk (beeldhouw- en
lliëll en een root
eener veiling
boetseerwerk) genoemd : jytwee trosatertgen''
van ,,Gerrit Lambertsz. , beeldsnyder
op de Brestraet''; vgl. Ond-Holland IlI p. 181. Z0o er dus al iets
gekomen is van
in elk gEval il1
zijll plall om naar Dellemarken te gaan , was hij
1626 weer terug in Amsterdam .
van 16Q6 worden onder
232 xEMORItx vAx Rlopsa Tuxop. RODXXBUR/.
20.
Stael-maken.
Hendrick Schoormans , koopman van goed credyt ,
naem en faem , woonende t0t Dort , heeft my gheproponeert
om hier in Denemarcken een staelmakery
op te rechten met seer redeljcke conditiën , die in
mjn oordel j eerbiedeljck ghesproken j we1 geaccordeert
moghen werden , zonder schade van u k0. mat.
noch het rjck ; onder andere versoeckt hy dat 't stael,
't welck hier in 't land niet verkoft noch vertiert kan
werden ,tolvry na ander quartieren versonden mach
werden , voor soveel jaeren als u ko. mat. ghenadeljc
za1 ghelieven te vergunnen. Ten anderen , dat vonr
dezelfde tjt van jaeren niemant in 't koningrjck van
Denemarcken eenighe staelmolens za1 moghen opstellen.
den heer Cancelier heb gheschreven ,
laten antwoorden door Fredric
propositie aen
die daerop heeft
Gunter 1) , dat u ko.
m at. zulckx wel geviel , zal u ko. mat. ghenadeljck
gelieven te ordonneren dat het octroy daervan mach
werden
En also ick aengaende dege
ghepasseert.
(Heinrich Schoorman, von Dort, solle zugelaszen
werden sich alhier im reich alsz ein underthan
nieder zu eetzen ; daferne er so viel stahls wirdt
machen konnen alsz man von nothen hadt , sol
er folgendes privilegiret werden.)
0m g:d duysent tonnen Snlf:r met een molen in vier
en twintieh uyren uyt f: wercken.
Den voornoemden Hendrick Schoormans heeft een
1) Frederik Gûnther was van 1621 af eerste secretaris van de
Duitsche kanselarij.
MEMORIZX YAX RIDDER THEOD. RODENBURG. 233
nieuwe inventie om een molen te stellen j die in
vier en twintich uyren uyt zal wercken zes duysent
tonnen water. Zo u k0. mat. zodanighen molen dienstich
mocht zjn , om eenige gheïnondeerde landen
droog te willen maken , den voornoemden Hendrick
Schoormans za1 het lnodel van de voornoemde molen
my leveren om u k0. m at. te laten besichtighen.
(Bey diesem puncte muste man zuvor weiszen ,
wie viel fusz hoch das waszer durch sothane
muhle konne auFgetrieben werden.)
22.
Alderbande dpprf: van gd:rltldrcà , als lrpuY- en ,:'rwersketels
, ysere ypff6zl , oock g/l6,sc/lyf te gï6ftlzl.
Francisco Massone heeft , t'Amsterdam zjnde , aen
my
octroy voor eenighe jaeren om op te rechten een
ieterye van yserwerck , als brou- g en verwersketels ,
ysere potten en gheschut , in 't koningrjck van Denem
arcken , en also ick aen de heer Oanselar daerop
hebbe geschreven , die my geantwoordt heeft dat u
ko. m at. zulckx accordeerden , za1 u k0. m at. gelieven
versocht oln aen u k0. mat. te versoeken een
het octroy te laten passeren.
(Es s0ll Francisco Massone zugelaszen werden
solchs wergk uF seine uncosten und eventur zu
gebrauchen , daferne er billigen kauf geben
w0lle.)
23.
Fransoischen dc/lppl-dddf6r, ppcà boeckhouden na de
Italianse maniere , ende arithmetica.
Voor mjn vertreck na Engelant hebben sommige
van de ghequali:ceerste burgeren deser stede Kop234
MEMORItX vAx RIDDER THEOD. RODEXBURG.
penhaven met
waer hier tc
educatie en
my ghecommuniceert , h0e nodich ket
hebben een goet schoolmeester, t0t
onderwysinghe van hun kinderen , zo
zonen als dochteren , ten aensien dat zy hier daert0e
gheen ghelegentheyt hebben , om hun kinderen
d'arithmetica, italians boeckhouden en andere noodsakeljcke
scientiën voor de jeugden te laten onderwysen
, waerover zy ghenodruckt zjn hun kinderen
na Hamburch , Bremen ofte Nederlanden te senden ,
't welck veel accidentale ghevaeren onderworpen is ,
wenschende daerover datter een bequaem persoon
ghevonden mocht werden )
tale , italians boeckhouden en arithmetica , daerbeneven
dat
ervaeren in de fransoische
zjn huysvrou bequaem mocht zjll om de
dochteren te onderwysen alle soorten van handwercken.
T0t welcken eynde ick in Hollandt hebbe
ghediligenteert om zo een persoon te bekomen , en
ghevonden eenen Bernart Zundens, wonende t0t
Amsterdam , professie makende van de Augsburghse
confessie , wel ervaeren in de franchoise tale , arithm
etica en italians boeckhouden , daerbeneven een
zeer kunstich schryver, en zjn huysvrou zeer bequaem
om de dochteren alle soorten van handwercken
0nz zich te
leeren , jegenwoordich oock
principale scholen binnen
hem heb ghecommuniceert
van transporteren Amsterdam hier tot
Koppenhaguen , is geresolveert zulckx te doen, daer
ick oock zjn ondertekening van hebbe met my ghebracht,
doch hem vertrouwende OP my Om e0n V0rdeljcke
partie voor hem hier te maken , also diergeljcke
personen meest ooghen op hun perticulier
profjt. Zoo u ko. mat. deze propositie nu gheliefden
ghenadeljck te begunstighen om dit stuck in
't werck te stellen , 't waer zeer lof baer, aengesien
dat k0. mat. so grooten zorghedrager is voor
en goede opvoeding te
ophoudende een van de
Amsterdam. Ep also ick
M;MORl2N YAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 235
en welvaeren des ondersaten ,
waerin u k0. mat. overtreft alle predesesseurs van
hooglo:jcker memorie. En overmits ick verstaen
hebbe van Jan
't ghem een besten
Post, ko. mats.muntemeester,datter
zeltere duydse pneantinei nzgjenn onder zommige personen van de
berustende ,gedestineert om zo een
schole op te rechten , en dat het alleenljck ghebreeckt
aen 't beleydt en ghenadighe bevordering uws
k0. m ats., heb ick gheraedsaem bevonden 't zelfde
voor te draghen met behoorljcke onderdanicheyt.
(Diesz wergk wirdt den burgern anheimb gestellet-)
Hospital van f'dgl'lzlfïch bedden , en orgel in de
duytscbe kerck.
De princepaelste
sche kercke , heb
coureren, h0e noodsaeckljck dat het waer binnen
Koppenhaguen op te rechten een hospital voor de
vreemde natie , gheljck in ander landen ghebruyckt
werdt ,
armen , die dickwjls door ghebreck van Opsicht en
ten aensien van krancken en nootruftighe
caritative handreyck vervallen in groote miserie , en *
door die miserie gheraeken t0t veel ontucht , streckende
tot schande van de natie. s7aerover daerin
Persouen , bedienars van de duydick
besondere maelen hooren desbehoort
versien te werden om een hospital te stichten ,
hetwelck niet kan gheschieden zonder merckeljck
verschot van penninghen om 't voornoem de hospltal
te bouwen , en daerbeneven jaerljckx te onderhouden,
om de krancken nootruftige armen te besorghen ,
werter ootmoedeljck voorghedraghen , dat zo u ko.
m at. gheliefden genadeljck te vergunnen , dat in de
voornoemde duytsche kercke mocht ghedoopt , ghetrout
en begraven werden y dat mQt hetguntt) daer236
MEMORIZN vAN RIDDER THEOD. RODENBURG.
uyt zal getrocken
za1 gebnudt en
mat. noch de
werden het voornoemde hospital
onderhouden werden , zonder u ko.
stede van Koppenhaguen in yets
te vallen , ten waer m oeij elij c dat u k0. mat. uyt
ghewoonljcke goedertieren
werck gheliefden eenighe
beneven dat de natie de
ghenade tot zo godsaligen
assistentie te betonen. En
penningen , die sy van
't doopen , trouwen en begraven zullen trecken , tot
bouwing en onderhoud van 't hospital zullen (gebruiken
, zullen zij) t0t ornement der kercke en cieraet
deser stede , een schonen orgel in de voornoemde
kercke oprechten en op hunluyder kosten een meester
organist onderhouden en jaerljx betaelen. En aengesien
datter vertrout werdt dat u k0. mat. hier ghenadeljck
van zult gelieven te oordelen h0e deze
Propnsitie spruyt uyt een zeer goede meening , waerin
niemant perticulier profjt is zoekende , werter verhoopt
dat u ko. mat. het voornoemde zult gelieven
te nemen in ghenadighe consideratie.
IDieser punct wirdt von ihre kon. maytt. zu
dero gnedigsten nachdenckeu auszgesetzet.)
25.
Zeepsiederye.
U ko. mat. heeft ghelieven ghenaedeljck te vergunnen
Hans Roper het octroy van de seep , om die
nering hier in u ko. mats. stat van Koppenhaguen in
trayn te brenghen , en tot dien eynde oock verboden
en dûen publiceren datter op pene van confscatie
gheen seep van buyten in zoude mogen komenj en
ten eynde dat de olie, daer de zeep mede ghesoden
werdt, oock niet van ander landen zouden nzoeten
gebrocht werden , heeft u ko. mat. oock ghenadeljck
ghelieven te vergunnen octroy voor d'opstelling van
MEM0RI2N YAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 231
olymeulens 1). T0t welcken eynde ick drie molens in
Hollant heb laeten kopen , waervan d'eene hier tot
Koppenhaven is ghekomen , en de ander twee met
de eerste schepen , die van Hollandt komen j ghesonden
werden , en kosten zqllen boven twee duysent
rjckxdaelders in spetie. Hierbeneven heb ick met
my ghebrocht een meester olyslager y om in de molen
te ghebruycken , alles streckende t0t excessive groote
ongelden ; doch fondement makende op de vergunde
octrûyen van u ko. mat. , verdriet my niet het verschot
van penninghen. Alhoewel ick bevinde dat
den voornoemden H ans Roper zeer ghecontramineert
werdt van die om hun eyghen voordeel
het
personen ,
aen H ans
anulleren,
h0e dat de
Roper verleent , pretenderen te
en aen de heer Cancelier vertoont (hebben),
zeep , die Roper maeckten , niet so goedt
was a1s de Hollandee seep. W aerop den heer Canselier
my
een goedt zeepsiedermeester zouze zien te bekomen ,
daer ick oock dadeljck
m y
dat
zeepsieder is , vier jaeren by Jan Uornelisen Bogart,
op hebbe gediligenteert. Rn
onder de zeepsieders informerende , bevond ick
Hans Ulderich , 't welck H ans Ropers meester
een van de princepale zeepsieders van Amsterdam ,
ghewrocht heeft, en alle zjn zeep gesoden heeft op
de keur van Amsterdam , en aldaer ter stede Amsterheeft
laten schryven j dat ick in Hollandt
dam oock
dat
zjn behoorljcke meestersproef
my versekerden dat ick
gedaen , zo
een yder in Hollandt
gheen beter meester zoude kunnen bekomen als den
voornoemden Hans 'Ulderich ; en toi meerder veroctroy
,
sekering van zulckx heb ick een vierendeel van
Hans Ropers zeep doen zenden van Koppenhaven
na Amsterdam , en door de keurmeesters , die daertoe
1) Vgl. hiervôôr , p. 195.
238 MEMORI:N vAN RIDDER THEOD. RODENBUUG.
beëedicht zjn , laeten besichtigen en proeven , die
verklaerden dat die zeep
ghemaeckt kost werden.
kom ende , bevinde,
al uytghegheven
niet goedt is , en dat
Zacharias ,
verkoopt die t0t zes schellingen het pondt, waer dat
H ans Roper die verkoopt tot vier schellingen ; verscheelt
een derde part in de prjs. En alhoewel u
niet zuyverder noch schoonder
En ick naderhandt hier
diesniettegenstaende, datter noch
werden dat de zeep van Roper
principaljck door een Geraert
die zeep van Hollandt laet komen , en
ko. mat. stricteljck hebt gelieven te ghebieden , datter
geen zeep van buyten zoude ingebrocht werden ,
so heeft diesniettegenstaende den voornoemden Gerart
Zacharias laten komen in May verleden zes lasten ,
den 17den Augusti drie lasten , den 6deu Novenlber
drie lasten door schipper Johan Albertson en by
nacht an land gebrocht , daerbeneven meer lasten ,
daer men gheen particuliere proeve van kan doen ;
en diesniettegenstaende werter by de heeren magistraten
der steden , die u k0. m ats. ghebodt nochtans
selven van 't raedhuys hebben ghepubliceert , gheen
J-ustitie
m ineurs van den voornoemden Hans Roper hebben
over gedaen. Ja, @lS ,
roote quanteteyt van zeep doen brengen tot M almuyen
1) , Landskroon en Helsenburg , en van daer
versonden na Kueck 2) en ander havens , waerdoor
dat meer de contra-
Roper te minder consumtie heeft gehadt dit jaer. Zodat
jeghenwoordich by hem leydt onverkoft de waerde
van drie duysent rjckxdaelders in zeep , en heeft oock
na Rostock zekere quanteteyt van zeep gesonden ,
die van daer na Lubec is versonden , en werdt zo
goedt bevonden dat van daer werdt gheschreven , meer
1) Malmö.
2) Köge.
MEM0R12N VAN RIDDER THROD. RODENBURG. 239
van dieseep te willen hebben , gheljc bljckt by de
brieven , van daer gheschreven , die de heer Oancelier
vertoont zjn. En aengesien dat Hans Roper volkomen
voldoet , nopende goede zeep te zieden , en zoveel
provideert en provideren kan als de plaetsen nodich
hebben , die in 't contract ofte octroy begrepen zjn ,
en daerbeneven drie hondert personen burgers binnen
Koppenhaguen , desgheljckx alle de vrouwen op
Amack 1) verklaring zullen doen , dat Ropers zeep so
goedt is als nj't van H ollandt is ghekomen , werdt
ootmoedeljck versocht dat u ko. mat. ghenadeljck
gelieve te ghebieden aen de magistraten der steden ,
zo van Malmuyen : Landskroon en Helsenburg a1s
andere plaetsen, datter geen zeep getollereert werdt
van buyten in te komen , en dat het edict op nieus
mach werden gepubliceert. W ant a1s er zeep
quartieren zoude inkomen , en Roper daerdoor gheen
consum tie zoude
Olymolens op
komen
van ander
hebben , waer 't verlooren kàsten de
te stellen. Dus om die schade te vooren
daerbeneven dat 1 de zeepery in trayn
mach blyven ? desgheljckx Opdat u k0. mats. gepubliceerden
mandaten in autoreteyt blyven , ghelieve
u ko. mat. hier genadeljck van te considereren.
(Es solle dem stadtvoigt ernstlich ahnbefohlen
werden , Gert Zachariaszen und andere, so wieder
das privilegium ? welchs H ans Ropern gegeben ,
gellandlet: ahngeklaget und wan sie uberzeuget ,
der gebuhr gestraFet werden. Alsz auch das Hans
Roper , wan er wieder sein erlangtes privilegium
handelt , gleicher gestalt muge mit strafe ahngegehen
werden.j
1) Amager, het eilalld bij Kopenhagell, waar onder de regeering
van Christiaan 11 een kolonie van W aterlandsche boeren was gea
vestigd.
240 MEMORI:N vAN RIODER THEOD. RODENBURG.
2s.
Manuel S-edrd.
ghesien in possessie van
Manuel Sweers een zeer uytnenlendt schoon cabinet,
wesende alleen voor 't ghebruyck eens prinse , ghemaeckt
van ebbenhoudt , daerin veel secrete laden ,
verciert zjnde met besondere schoone stenen , a1s
Tot Amsterdam heb ick
jaspis , agaet, amatist, topas en christal de montange,
waervan 't gesicht meer uytwjst als men met de
penne kan afbeelden , daerbeneven de keysers van
Romen, van hoofde tot de voeten na 't leven gheschildert
, zeer kunetich , door een zeer vermaert
meester, schilder van zjn keyserlyck mat, , ghenaemt
Ravesteyn '). Den voornoemden Manuel Sweers heeft
aen my
voordraghen, gheneghen zjnde 0m de voornoemde
goedren u k0. mat. te laten besichtigen , op avontuur
of die verkoft mochten zjn , versoeckende daerover
een vry paspoort om
te m oghen brenghen.
die goedren tolvry in en uyt
versocht om aen u ko. mat. daervan te willen
(Ihre kon. maytt. haben wegen des cabinets
eine abschlagliche andtwort gegeben-j
27.
Lgnte tlcl betaeling scx de goedren , die #ppr de
Zpp# passeren.
In Hollandt heb ick bevonden in 't general een
zeer groote misnoeghing tegens u k0. mat. onder de
1) Dirck de Quade van Ravesteyn was hofschilder geweest van
den Duitschen keizer Rudolf 11 : vgl. Dr. A. Bredius en E. W .
Moes in oe d-koltand IX p. Q08- 213. Uit dat artikel blijkt ook ,
in hoeverre de eigenaar van het kunstwerk , Manuel Sweersj aan
de familie Van Ravesteyn verwant was.
MEMORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 241
koopluyden die op Oosten trafqueren , ten aensien
van de groote tollen , die zy in de Zond m oeten betaelen
, daerbeneven dat het een seer groote desordre
maeckten in de koophanzel en princepaljck overmits
zy geen rekening kosten (maken) wat hun goedren
in de Zond ordenaris voor tol betaelden , maer moeten
aen gheloof gheven de die hun zulcke
excessive groote
de koopluyden
de saeck
ongelden
weynich
grondiger heb Ondersocht, examinerende de
rekeningell vall besondere schipperen,
jaer besondere malen de Zond
die het verleden
ghepasseert hebben,
en stellen van één soorte van goedren besondere 1)
tollen , ja verschelende de helft , meerder betaelt
hebbende d'eene mael als d'ander, de schippers zeggende
en verklarende soveel betaelt te hebben. Eyndelyck
(ben) ick ghewis dat alle het misnoeghen van
de generale koopluyden spruyt j niet uyt de verhoging
van tollen van u ko. mat., maer uyt de eyghender
door redenen navolschipperen
,
in rekening brengen ? dat
voordel doen. En also ick
profjt-zoeckiug schipperen ,
ghende. Ten tyde datter zo strickten opzicht en
visitatie van
gheschiet
hebben de
schepen in de Zond niet was , alser
is zedert de komste van Balthasar Bitter S) ,
schipperen gheen ghelegentheyt ghehadt
u ko. mat. te frustreren van de gherechticheyt des
tollen 3) , want al was 't schoon dat de schipperen de
goedren versweghen en gheen tollen betaelden , so
namen zy die vordelen voor hun zelven, ten aensien
dat zy de peryckelen van con:scatie op hun namen,
en brochten de volkomen tollen de eygenars van de
goedren in rekening , ten waer dat de koopluyden
1) Besondere = verschillende.
Q) Visitateur bij den Sonttol.
3) 9it geeft , in verband met het volgendej geen zill. Er zal
moeten staen : iyhebben de schipperen ghelegentheyt ghehadt'' enz.
Bijdr. en Medetl. XXIIl. 16
242 MEM0Rl2x vAN RIDDER THEOD. RODENBURG.
zelven aen de schipperen belasten de koopmanschappen
te verswyghen in de Zond , stelende de behoorljcke
tollen van u k0. mat., en lopende zelven het perjckel
van confscatie.
En aengesien dat de schipperen dese voordelen
van de tollen nu niet kunnen hebben : door het groote
opsicht datter teghenwoordich in de Zond is , practiseren
zy, om hun profyten te hebben, hetzelfle te
wege te brengen met de koopluyden in rekening te
brengen swaerder tollen als u kO. mat. heeft geordonneert.
Hetwelck alles is te voàrkomen , gheljck
de princepaelste coopluyden in Hollandt aen my oock
hebben versocht u k0. mat. ootmoedeljck voor te
draghen , datter een ljste en ordonantie ghedruckt
mocht werden , waerin ghespecifceert j hoeveel yder
soorte van koopmanschap in de Zond m oet betaelen
van tolle , opdat de schipperen de koopluyden niet
bedrieghen kunnen , gheljck voor desen gheschiet is ,
en dat de voornoemde ljsten en ordonantiën een
yeder bekent ghemaeckt m oghen werden, waerdoor
de koopluyden geen reden van mescontentement
meer kunnen hebben om onbehoorljck te spreken
Van
zo 't u ko. mat. geraden mochte vinden, tot meerder
de rechtvaerdige proceduren in de Zond. En
satisfactie van die van Hollandt , zal m en wel te wege
brengen dat de voornoemde ljsten en ordonnantiën
in de capitale koopsteden van H ollandt op de beursen
en ander plaetsen aengeplact werden , tot vermeerdering
van de trafque. Remitterende 't zelfle aen
u ko. mat. wyse deliberatie.
(Diesen punct wollen ihre kon. maytt. selbst
wiszen in acht zu nehmben 1).)
1) Het billijke verzoek , dat Rodenburg namens de Nederlandsche
kooplieden deed y scheen een lninder barsch antwoord te verdienen,
MEMORIZN VAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 240
28.
Scheepstimmevluyden.
Besondere koopluyden , die door mjn persuasie
geresolveert zjn hier tot Koppenhaguen hun schepen
te bouwen , verstaende dat die bequaemljcker en met
minder kosten hier gheboudt kunnen werden als in
H ollandt, hebben aen my versocht u ko. mat. ootmoedeljck
te vertonen of hun ghenadeljck vergunt
zoude moghen werden previlegiën , dat de meesters
timmerluyden noch hun kneghts nimmer tegen hun
wille door u ko. mat. zullen OP
Holm 1) oft ander plaetsen in dienst van u mat. ,
maar vry en vranck blyven voor hun zelven , ten
waer dat hun eygen wercken zulckx toelaet, en willich
ZiJ*n u ko. mat. te dienen.
gebruyct werden den
gEs soll ihnen sich alhier nieder zu laszen ,
dem begehren nach , vergonnet sein.)
29.
Lijnbaen.
En also by 't ghebou van schepen een ljnbaen zeer
hoogh nodich is , is mjn ootmoedich verzoeck my de
ghenade te doen dat ick zoveel lands meer mach
hebben in eygendom , after de hondert roeden , waermede
u ko. mat.my alreede ghenadeljck heeft ghemaar
op 't pllnt van den Sollttol was Christiaan IV altijd kitteloorig.
0ûk zal hij we1 begrepen hebben , dat het verzoek om een gedrukte
tollijst niet alleen voortsproot uit den wensch , om tegen bedrog
van de schippers gevrijwaard te zijn , maar oûk uit de begeerte om
wat meer stabiliteit in den Sonttol te krijgell. Zie hierover mijne
Rleutels van de Spsf p. 19.
1) De Holm (holm = eilandje) was een scheepswerf bij Kopenhagen.
16*
214 MEMORI:N vAN RTDbAR TI1EoD. RODEXBURG.
lieven te verobligeren , om een ljnbaen van behoorlycke
brugge
diergarden , mach bebout zjn , opdat de plantage van
geboomte 1) en blekerye van wit was S) mach bevrjt
langhte op te bouwen , opdat de straet , van de
af tot de Noordsee , oft teynde van u ko. mats.
zjn voor ontuchtighe menschen.
(Diesen punct haben ihre kon. maytt. bisz sie
den platz besichtiget auszgesetzet-)
II.
Grootmoghenden koning en alderghenadichtsten
heer.
Theodorus Rodenburg , u ko. mats. onderdanichste
onderdaen en ootmoedighen dienaer , versoeckt op
dese navolghende punten u k0. mats. ghenadighe
resolutie.
Eikenhout lïf Noorwegen 3).
Dat u ko. mat.
dat ick soude
ghelieve ghenadeljck te vergunnen ,
moghen twee schepen m et eyckenholt
uyt Norweghen laten komen , en na H ollandt te
senden , om ghereedt te maken voor mjn ghebou $).
IBelangendt die zwey schife mit eichenhûltz
1) Reeds
plantinge
vôôr, p. 195.
Q) Vgl. hiervôôr, p. Ql9.
3) De opschriften boven e1k punt dezer memorie zijn door mij
aangebracht.
4) W elk gebouw hier - en in punt Q -- bedoeld wordt, kan
ik niet zeggen. Een woonhuis vopr Rodenburg was het in e1k
geval niet : vgl. hierna , p. Q54 en Q55.
vroeger had Rodenburg ,jeen bequame plaetsvoor de
van zijn bomen ende bloemen'' enz. gevraagd: hierMEMORItN
YAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 245
ausz Norwegen ausz zu staten , haben ihre kon.
mtt. gnedigst abgeschlagen.)
Gotlandsche df66zl.
Een schip jotlantze
H ollant , om aldaer te
makcn tot mjn ghebou.
gAbgeschlagen 1).)
steen te m oghen zenden na
laten wercken en ghereedt
K uipers.
't Schjnt zeer hoogh nodich te wesen etlycke kuypers
hier te laten komen , want u ko. mat. onderdaenen
daer zeer groot ghebreck aen zullen hebben,
aengesien hier tegenwoordich biertonnen gebreck zjn.
(Die kuypers oder boddeker belangendt sein
ihre kon. maytt. gnedigst friedlich , das sie bestellet
und anhero verschaFet werden.)
4.
Grond rppr een Avïd.
246 MEMORIZN vAx RIDDER THEOD. RQDENBURG.
ren ihre kon. maytt. sich gnedigst dahin , das
der ordt zuvor muste besichtiget werden, worauF
alzsdan folgendts resolution zu erwarten 1). J
5.
Bierbrouwerij.
Aenghesien Augustjn Joosten van der Steyn door
mjn persuasie hier is ghekomen 2) om te brouwen ,
en dat u ko. mat. , midlertjt dat ick in Hollant geweest
ben , van een ander brouwer geprovideert is ,
en daerover hem niet enployeert, zo zach ick nochtans
zeer gaeren hy niet wederom vertrock , om
de consequentie , ten aensien dat ick hem hier gebrocht
hebbe. W aerover mjn ootmnedich versoeck
is , dat u k0. mat. hem ghelieve genadeljck te vergunncn
zjn bygaende versoeck 3), so 't eenichsins
mogeljck is , ten aensien van zjn lange ervarentheyt
in 't moutmaken en brouwen.
dat
IDie bierbrawerey v0n Augustin Joosten von
der Stein belangendt, sein ihre kon. maytt.
gnedigst erbietig zu solchem gebeut den verlay
zu thun gegen entrichtung 6 pr0 100.)
6.
haao le Yir: en cpnqsprfdp op & nemen ïAl de
Deensehe opdfïAltfïdc/l: Compagnie.
Diverse personen, a1s namentljck Isac le Maire met
1) In no. 4 (vgl. hierv6ôr, p. Q05) is bij dit punt in margine
geschreven : y,ouaeritur ob er nicht au; Amacker bauen wollez''
Q) Vgl. hiervoor, p. Ql9.
3) Dit verzoek ligt niet meer bij Rodenburg's memorie, maar in
het duplicaat (N0. 4) leest men , dat Augustijn Joosten van der
Steyn grond verzoekt om daarop een bierbrouwel.ij op te richten ,
tegen een jaarlijksche betalingj aanvankelijk van 3% , later meer?
yan de waarde.
MEMORIZN YAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 247
Zyn compagnie l), daerbenevens besondere andren ,
hebben my gecommuuiceert hun ghenegentheyden
om in de compagnie van Oost-lndiën te participeren en
personeljck hun te transporteren hier tQt Koppenhaguen
onder de obedientie van u k0. lnat., waerop
zy my oock hebben geschreven zedert mjn komste
alhier, hetwelck ick hebbe gecommuniceert met de
president en bewinthebbers van de Oostindise compagnie
alhier. En also zulckx hun zeer wel gevalt , vinden
gheraedzaem dat men de voornoemde personen in
devotie houdt , op avontuur Of men een vorderljcke
partie met hun zoude
nodich is een besondere
kunnen trefen , waertoe zeer
bestelling te hebben , opdat
zien dat ick volmacht zy moghen hebbe om m et hun
te m oghen contracteren.
heeft
't Is waer dat u ko. mat.
my gelieven genadeljck te vergunnen een bestelling
, in dato den 13 Februari , om te mogen contracteren
mct alle kunstenaers , handelaers en handwerckers
, maer het stuc van Oost-lndiën , wesende
een saeck van grooter importantie , vereyscht wyder
verklaringe , gheljck ick gelove dat u k0. mat. zal
gelieven genadeljck te verstaen , en oock by de heer
president en bewinthebbers verstaen werdt , en by
ons geresolveert is dat ick zulckx u ko. m at. onderdanichljck
zoude voordraghen.
(Höchstgedachte kon.maytt. haben diesenpunct
in gnedigste deliberatiûn genommen.)
1) Hieruit volgt dus , dat deze felle vijand van onze Oostindische
Compagnie zich tegenover de Deensche Compagnie al even weinig
gebondell achtte door de belûfte, die hij bij zijn uittreden uit de
rij der bewilldhebbers had afgelegd , a1s hj zich vroeger daardoor
llad laten weerhouden om met llelldrik IV te onderhandelen over
de oprichting van een Iudische handelscompagnie in Frankrijk.
De belofte hield in , dat hij van zijne a1s bewindhebber verkregen
kenllis geell partij zoll trekkell ten nadeele der Netlerlandsche
Compagnie , en dat hij zelf geen handel op Oostindie z0u drijven ,
noch anderell daartoe radell of behulpzaam zijn. Vgl. Vall Rees,
Ge&cltiedeais tf:r staatltuisltoudkunde J> bkdevland 11 p. 3&.
248 MEMoRI2x vAx RIDpsa TuEoo. soDExBvRG.
7 .
ILanselarnbode.
En aengesien dat ick my op dese zaeck en besondere
andere , in conformeteyt van u ko. mats.
mening en resolutie, in dato den 13 Februari my
ter handt ghekomen door Xicolaus Rngelbert, wederom
transportore na Hollandt en ander plaetsen ; en aengesien
dat de wegen zeer onvaylich zullen zjn , ten
aensien van de oorlogen , die met groote violentie
zullen aengevaert werden , en dat ick occasie za1
hebben diverse depesches zo van Bremen op Hollandt
a1s van Hollandt op dese quartieren te doen , opdat
u ko. mat. puntuel mach weeten wat ick handel, en
wat inconvenienten
resolutiën daerop te moghen hebben , vind ick onderdanichljck
geraden u k0. mats. goedduncken daerop
te hebben j of 't oock convenient zoude wesen een
my voorvallen , om u ko. mats.
bode van de canselarie met nemen ,
van een ander mjns dienaers , also die alle
Vry
my
plaetsen
ten aensien van 't ontsich
te in plaets
z&l m ogen Pissoren ,
uws ko. mats-, waerover ick zeker zal wesen dat
mjn brieven zeker gaen en niet geintersepieert kunnen
werden ; doch remittere alles aen u ko. mats. wyse
deliberatie, want wat ick proponere geschiet sincereljck
als een in 't getal uws k0. mats. onderdanichste
en ootmoedige dienaer.
(Der siebende punct wegen des cantzleybotten
ist gnedigst abgeschlagen worden , weil es bei
jetziger sommerzeit zu waszer die schreiben vort
zu schicken ahn gelegenheit nicht manglet.)
Paspoort.
En in consideratie van de onvaylighe wegen, opdat
mjn persoon , doch gering, als qen onderdanigen
MEMORIZN YAN RIDDER THEOD. EODENBPRG. 249
dienaer uws k0. mats. ,
mjn ootmoedich versoeck , dat u
nadeljck gelieve te vergunnen een
aen alle prinsen en repuLlycken ,
Vry zal
en dienaer van u ko. mat.
m ogen passeren , is
k0. mat. my ghegeneral
paspoort
als een onderdaen
gpassus securitatis in consueta forma gnedigst
eingewilliget 1).)
9.
Lotern sppr ycAppl te ffpz6xAlgel.
Also u k0. mat. ghelieft heeft ghenadeljck te
remitteren aen de burgeren van Koppenhaven, nopende
de oprechting van een school voor de duytse , italianse
, franchoise tale , italiaens boeckhouden ende
educatie van jonge dochters 2) , daerop heb ick in
communicatie geweest met de voornoemde burgeren.
En vinde alleen het inconvenient van gebreck van
contant gelt , die tot opbouding van sodanighen
schoole nodich is ; in conclusie remitteren 't zelfde
aen my , wat middel men zoude kunnen voorslaen
om aen gelt te genomen
hebbende in consideratie , sonder dat men u k0. mat.
in
bequaem expedient , te weten : dat u k0. mat. gelieve
heraeken. H etwelcke ick
yets lastich zal vallen , vinde daertoe een zeer
bestelling te verleenen aen de bewindhebbers van de
opbouwing des voornoemden schools om te m oghen
een rifelarie 3) van silvere stucken opstellen en de
vordelen , daervan kom ende ) te gebruycken tot de
1) In de kladaanteekeningen van NB. 6 (hiervôôr, p. Q05) staatj
bj het pro memûrie opgeteekende verzoek om een pas, de voor
Rodenburg minder vleiende aanteekelling: ,,N.B. zu erinnern das
ers miszbrauchen möchte.''
Q) Vgl. hiervôôr, p. 233-Q35.
3) Loterij .
250 MBMoaltx vAx RIDDSR THEOD. RODENBURG.
opbouwing van 't voornoemde schûol, hetwelck met
goede ordre geschiedende , van één duysent rjckxdaelders
capital dryj ja vier duysent zal inbrengen ,
volgende de ordenantie van Antwerpen , Amsterdam
en ander plaetsen , die ick hun zal beschryven.
(Ihre kon. maytt. haben das mittell, nemblich
die lottery, zu dero gnedigsten bedencken auszgesetzet.)
10.
Keurmeester ?00r d6 zd6r.
U ko. mai. ghelieve ghenadeljck te consideren dat
de occasie , dat de
roem en aftreck is ,
van de goede ordenantie ,
spruytende ten aensien
die daerin gehouden werdt ,
als te weeten dat als de zeep gesoden is , en mach
die niet verkoft werden , voordat die van de gesworen
keurm eester wert gevisiteert en gheoordelt goet te
W eSon j
brandt het
en die goed bevindende , werdt daerop
WaOPOM
gevan
de stat van Amsterdam. Zo
u ko. m at. geliefden o0c zo een keurm eester te ordonneren
,zo zullen u ko. mats. onderdaenen versekert
wesen , dat H ans Roper goede zeep
En also hier niemant in Koppenhaguen is , die beter
van de zeep kan oordelen als Oarel Thysen 1) , ten
zal zieden.
van Amsterdam zeep in zo grooten
alleen is
1) Carel Thijssen
die zijn zaak uit Nederland naar Kopenhagen had overgebracht.
Zie over hem de plaats uit het Rapport van Vosbergen (aangehaald
bij Worp , Oud-Holland XIII p. Q1l noot 4) , waar hij de tusschenkomst
van den gezant komt inroepen om voor zich en zjne gezellen
de hem beloofde vrije uitoefening van de Calvinistische religie
in Kopenhagen te verkrijgen. llij heet daar ,,carel Tijssen , den
meister van de caffa- ende saeiwerckers, 30 familiën sterck sijnde'-;
uit die plaats bljkt ook, dat Dr. Jonas Charisius - die in het
begin van 1618 in 0ns laud was - met hem had onderhandeld
was 'een fabrikant van saai j kala en ûuweel ,
MEM0Rl2N YAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 251
aensien dat de zyden daerm ede
en also hy nu door belasting
de
gewossen
des heers
werdenj
Oanseliers
zeep van Hans Roper geproeft heeft, en die bevindt
uytnemende goedt , zal u k0. mat. gelieven te
ghebieden , tot nutbaerheyt der onderdanen , dat
Hans Roper geen zeep zal mogen verkopen a1s waer
het wapen van Koppenhaguen op gebrandt is, nadat
Carel Tysen de proeve gedaen heeft, waerdoor
de zeep in ander landen oock in roem zal komen.
(Der lode punct ist v0n höchstgeëhrter K0n
maytt. gnedigst eingewilliget worden , alse das
Carl Thieszen der keurmeister sein und mit der
stadt Copenhagen wapen , wan die seife gut
befunden , dieselbe mercken soll.)
1 1 .
Prljs w@> de zeep.
Den voornoemden Hans Roper is geordonneert zjn
zeep niet hoger te verkopen als t0t vier schelling
over zijne vestiging te Kopenhagen. In de afdeeling Eolland a: van
het R. A. te Kopenhagen vond ik een contract , Q4 Juni st. vet.
1618 te Amsterdam gesloten tusschen dell bekenden groothandelaar
Lambert van Tweenhuysen en den kamerdienaar Christophorussen,
beiden optredende in naam van Maurits , Landgraaf van Hessen j
eenerzijds , en Karel Thijssen van den Boem , ,,Calht- undt geblûmeten
Sammetmacher'' , anderzijds , waarbij de laatste aanneemt
zijll bedrijf naar Kassel te verplaatsen. lk neem aan dat dit dezelfde
persoon is als de bovenbedoelde Carel Thijssen. Hij heeft dan eerst
onderhandeld over het verplaatsen van zijne zaak naar Denemarken,
vervolgens zich bij contract verbonden naar Kassel tegaan, maar
ten slotte dat contract weer
hagen
verbroken el1 is toch naar Kopengetrokken.
- Uit bovenaangehaalde plaats uit het rapport
van Vosbergen blijkt o0k , dat Rodenburg de Calvinistische gezellen
van Thijssell j,colltramineerde j ellde geerne eenige Roterdamsche
werckluyden il1 plaetse van dese soude invoeren , die hy
soude gesegt hebben de Lutersche religie toegedaen te sijn.''
Carel
252 MExoalzx vA> RIDDXR THE0o. RODXXBVRG.
het pondt , hetwelck hem niet mogeljck is te doen
sonder schade , aengesien de 0ly zo zeer is geresen j
daer ick zeer goede
nodich zjnde , en aengesien dat de kramers die verreden
van zal kunnen geven,
kopen tot zes schellingen het pondt , is vjftich ten
hondertwinst , gelieve u k0. mat. genadeljck te vergunnen
tot vjf schellingen het pont j
blyven j en de kramers noch twintich ten hondert
winnen , geljc zy op de hollandse zeep gewonnen hebben,
ten eynde dat de zeepery mach in trayn blyven.
Roper zjn zeep mach verkopen
so mach hy behouden
dat Hans
(Der elfte punct ist auch gnedigst eingewilliget,
alse das Hans Roper gnedigst vergonnet
v0r ein pfundt seife 5 schelling zu nehmben.)
Uitbreiding van het pcfrppï sppr de zeep..
En aengesien dat de zeep van H ollandt met voordacht
nu gesonden werdt op Malmuyen , H elsenburg
en Landskroon , en van daer door sinisterljcke middelen
en
zeep aengesien dat
ick besich ben dese olymeulens op te stellen , en zo
der geen aftreck van zeep is, alle die groote kosten
verlooren zullen wesen , is 't ootmoedeljc versoeck
ander plaetsen ,
van Hans Roper belet werdt , en
weder OP Koppenhaven 1Elseneur , Keuck 1)
waerdonr de vertiering van de
dat u k0. mat. gelieve genadeljc te vergunnen dat
de voornoemde drie steden, als Elsenburg , Malmuyen
en Landskronn, in 't octroy van Hans Roper mogen
getrocken zjn en dat de stapel van de seep hier
tot Koppenhaguen gestabilieert werdt.
(Belangendt den 12en punct s0l1 burgermeistern
und rhat der stëdte Copenhagen , Helszingnoer,
1) Köge.
MEMOHIZN YAN RIDDRR THEOD. RODENBURG. 253
Koke , Arhausen und Ahlborg
fohlen werden nicht zu gestaten das hollendische
seife
H elszingburg, Landtscron und
M almö betrift, das die in Hans Ropers privilegium
mugen mit eingezogen werden , haben ihre
kon. maytt gnedigst so lang auszgesetzet , bisz
man wirdt erfahren konnen Ob H ans Roper solche
stâdte auch der gebuhr nach versorgen könne.)
muge und verkauFt werden.
Soviell die
eingefuhret
stâdte
ernstlich ahnbe-
W atermolen.
Aengaende de watermeulen 1) , daer heb ick op
ïeschreven om te weten , hoe hoog dat de voornoemde
m eulen het water brenght en verstae dat
het zes voeten rjst . de meulen gaende zonder windt ,
paerden oft menschenhulp : en m aelt meer water a1s
twee windtmolens; versoeken daerover octroy voor
twintich jaeren , en sullen hier de voornoemde meulen
opstellen
nodich bevinden , zo u kon. mat. genadeljck gelieft
het octroy te passeren. lck zal de luyden van H ollandt
hier terstont laten komen , om u ko. mat. te dienen.
oft soveel m eulens als uw ko. mat. zal
(Die waszermuhle belangend , behnden ihre
kon. maytt. das die höhe nicht suëcient, dannenhero
abgeschlagen 2).)
14.
Hopplanting.
Aenghesien dat u ko. mat. ghenadeljck heeft ge-
1) Vgl. hiervôôr, p. Q3Q e)1 Q33.
Q) In llo. 4 leest men: ,,octroy u; 10 jhar-'' De Koning is dus
bij zijn i)1 den tekst genoemde eindbeslissing afgeweken van het
advies van den Kanselier.
254 MEMORIAN vAN RIDbER THEOD. RODENBURG.
lieven te vergunnen de propositie van de landen
voor de hoppeplanting 1) , is mjn ootmoedich versoeck,
hetzelfde nu mach gheschieden om de preperativen
te maken tot de plantage , wetende waer de landen
ïelegen zijn.
(W egen des ordts zur hopffenpiantzung ist
dieser bescheidt j das der platz soll auszgewiesen
werden.)
15.
H uis te Jzdfrv.p.
Onderdanichljck za1 ick u ko. mat. vertonen t dat
ick , na de inspectie die ick ghenomen hebbe, gheen
bequaemer plaets viàde voor de hoppeplanting a1s
omtrent Ipsdorp 2), ten aensien dat men daer boscage
heeft om luwte te vinden door 't gheboomt, die de
hoppe vereyscht, daerbeneven de goede bequaemheyt
van messe 3) , die daer bekomen kan werden. Ten
anderen heb ick oock besichticht het huys , dat u
ko. m at. daer heeft laten bouwen tot recreatie van
u ko. mats.koninginne , hooglo:jcker memorie , hetwelck
, mits het onbewoont is , in desordre comt.
En also ick in K oppenhaguen gheen bequaemheyt
van huysinghe kan vinden , om de schilderyen , die
ick met my gebrocht hebbe , te accommoderen , also
der uytmuntende groote stucken onder zjn en diverse
curieuseteyten , die ick onderdanichljck aen u ko.
m at. gaeren zoude vertonen , en ten aensien van de
groote quanteyteyt , is mjn ootmoedich en onderdanich
versoeck , dat ick van u ko. mat. genadeljck
zoude moghen verwerven om op het voornoemde
1) Hiervôôr, p. Q2' 0.
Q) Ipstrup.
3) Mest.
MEMORIZN vAN RIDDER THEOD. RODENBURG. 255
huys t0t Ipsdorp residentie te nemen met mjn toekomende
huysvrou 1) en familie , om het huys , ten
dienste van u ko. mat. sorgfaldich en curieuseljck te
onderhouden , a1s u k0. mat. onderdanige dienaer 2).
En gheljc ick wel considerere dat in zo princeljcken
gebou veel ghemacken zjn die u k0. mat. niet gepccupeert
begeert te hebben , zal daer zeer puntuel
in gevolgt werden u ko. mats. genadeljc ghebieden ,
en in de geringste ghemacken zal ick my contenteren
, en met sodanige conditie als u ko. mat. ghenadeljck
za1 gelieven te gebieden ; en 0ft u ko. mat.
mocht raedzaem vinden Omtrent het voornoemde
huys de hoppeplanting te ordonneren , zo waer 't bequamer
voor my om daer te resideren ; hetwelck
ick onderdanichljck remitteel' aen 11 k0. mats. genadige
deliberatie.
gW egen der hopFenp:antzung und residenlz
bey und u; Ipstrup haben ihre kon. maytt.
eine abschlegliche andwort gnedigst gegeben.)
lcalk.
1ck heb van H ollandt doen zenden hondert lasten
kalck , die overmits de vrost noch niet zjn hier gekomen
, en also ick mjn muurwerckers en ander
arbeyders gaeren werckende zoude houden , is mjn
ootmoedich versoek , dat u k0. mat. my genadeljck
1) Hij stond op het punt te trouwen : vgl. hlervôôr, p. 198, noot Q.
Q) Il1 de kladaallteekeningen van no. 6 leest men nog : jyvoor
't huys t0t Ipshdurp presenteer ick Q00 rijckxdaelders , jaerlijckx
te betalen , ofte meer . na zijn kon. mat. genadelijc zal gelieven
te gebieden. Zo ic dat huys lliet kall bekomen , dat zijn kon. mat.
gelieve brieven van voorschryvinge aen Otto Bra te verlenen om
my zijll huys te willen verhuren-''
256 MEMORIXN VAN RIDDER THXOD. RODENBURG.
gheliefden vjf ofte zes lasten kalck te laten hebben , en
zal die wederom leveren , mjn kalck ghekomen zjnde.
(Den kalck belangend , wehre ahn jetzo deszen
kein vorraht. l)j
Grond spor een Acfïd.
Z0 u
het erf
de
geen
te bebouwen j gelegen after de renterie , naest
suykerbackery van ChristoFer van der Heyden ,
waer altans mjn steen leydt, men zal der een huys
op bouwen na de tekening , nevens desen gaende S) ,
tot cieraet deser stede , zo u ko. mat. dat ghenadeljclt
gelieft te vergunnen.
ko. mat. besondere occasie heeft om
(W egen auibawung des hauses hinter der
zuckerbackerey haben ihre kon. maytt. zum
gnedigsten bescheide ertheilet , das dem . . . . 3)
auT Amacker zu bawen vergonnet sein s01le.)
18.
Uitbreiding sJAl het pcfrppf 'voor de steenbakkern.
U ko. mat. gelieve genadeljck te vergunnen, dat
het octroy van de steenbacltery 1) een weynich meer
geëxtendeert mach werden , want my niet mogheljck
vjftich personen van Hollandt hierwaerts te doen
1) ln margine van dit punt in no. 4 staat : ,,Wehre woll zu
consentirenn''. Ook hierin was de eindbeslissing van den Koning
dus minder gunstig voor Rodenburg dan het advies van den
Kanselier.
Q) 00k deze teekening ontbreekt. Over de bestemming van dit
gebouw - het derde reeds , waarvan in deze memorie gewaagd
wordt - is mij al evenmin iets bekend.
3) Dit woord is niet te lezen. Vermoedelijk staat er : Rodenburg.
4) Vgl. hiervôôr, p. QQ3.
MEMORIZN YAN XIDDER THEOD. RODENBURG. 257
transporteren ,
te gheven 1). Bidde
dat zulckx m ach
breke blyve
maniere in 't werck te stellen , waertoe de preparativen
in Hollandt gemaeckt werden.
yets meer contentements
daerover zeer ootmoedeljck
geschieden , opdat ick niet in geom
de steenbackerye na de hollandse
zonder hun
U ko. mats. onderdanigste dienaer,
Theodorus Rodenburg.
(Den platz zur steinbackerey betrefendt
derselbe
andern ohne schaden , die grunde frey , die behausungen
erblich , der torF aber oder das mohr
1soll
eingereumet werden , jedoch einem
nicht frey.j
(De bundel , waarin dehiervplr afgedrukte stukken
zjn verzameld, berustte vroeger
Bibliotheek te Kopenhagen, met het
Saml. Jpl. 837 : tegenwoordig in het Ri.jks-archief te
Kopenhagen , onder het opschrift : Indkomne Breve
til danske Kancelli 13& 1621.)
in de Koninkljke
signum : Thottske
. lk ()p
lallgd , wordt in no. 4 aldus geformuleerd :
NB. Steino/en , allerhande steine, pannen, astrach , figursteine
etc. , so bisz dato ausz anderll landen gebracht.
De extensie van het octrooi , die door Rodenburg wordt ver-
1. So viel alsz ihnen gut
Q. Aulr plalz da es ihnen gelieben wirdt.
3. Die grullde frey und fraflc.
4. Die behallszung , so sie bawell laszell werden,
duncken wirdt.
5. So viel mohr oder torfl zu grabell
ewig Ilnd erlllich.
alsz sie werden vol) noten
haben , ohne abgifh.
6. UIT zeit von 10 jhar solche ofl'en ohne ihrell wiszen nicht
muge gebawet werdell.
Dagegen solche steille etc. 10 pro 100 beszerkaul, den underthanen
5 pro l00 beszerkau/, alsz man sie in Ilollandt bekommen
kan.
W all befundell das sie das königreich mit solchen steinen etc.
kollnen versehen , alszdan verbotten , das keine steine, pannen
etc. mugen eingefuhret werden , sub poena collflscationis-''
Bjdr. en Meded. XXIII.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN
ZEELAND ,
MEDEGEDEELD DOOR
DR. R. BROERSMA EN MR. R. FRUIN 1).
ZIERIKSEE.
van correspondentie, tusschen
de regenten van Zieriksee gesloten , geeft De W itte
vàn Citters tal van bjzonderheden , die door het
achterstaande stuk , afkomstig uit het kabinet Slagregen
, in eenig opzicht worden aangevuld. De W itte
van Oitters verhaalt , hoe de bestaande contracten k
1672 werden vernietigd , en hoe in 1684 de twisten
tusschen de regeeringsleden over het vergeven der
ambten weder z0o hoog waren gerezen , dat zelfs
Zjne Hoogheid tusschen beiden moest komen. A1s
Omtrent de contracten
1) Door den heer Broersma werd bij het bestuur van het Historisch
genootschap ingezonden de Goesche akte van correspolldentie
d.d. 17QQ met eene inleiding. Daar de heer Broersma te Semarang
woont, werd mij verzccht toezicht op den druk van die publicatie
te willen houden. Dit gaf mij aanleiding om , 11a verkregen machtiging
van het bestuur, aan de bijdrage van den heer Broersma
nog het een en ander toe te vpegen , wat in het Zeeuwsche archiefdepôt
berust en betrekking heeft op contracten van correspondentie
in de andere Zeeuwsche steden. Middelburg alleen ontbreekt thans
in de serie , doch niet uit gebrek aall stûf : integendeel , het materiaal
is zoo omvangrijk , dat ik de publicatie daarvan tot eene
andere gelegellheid moet llitstellen. R. F.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELXND. 259
hoofden der beide fractiën worden door de zaar
gepubliceerde stukken aangewezen de raadsheer 1)
Anthony Htofer) en de pensionaris Nicolaes C(au).
In 1685 kwam tusschen beide partjen een nieuw
contract tpt stand : waarbj o.a. bepaald werd , 2at
in geval er een nieuw geschil ontstond) de beslechting
er van z0u staan bj Zjne Hoogheid en zjn representant
in Zeeland : den heer van Odjk. De wordingsgeschiedenis
van dat contract wordt nu door het
hierachter staande stuk eenigermate opgehelderd. Er
bljkt uit : dat de hoofden der beide partjen zich in
October 1684 door tusschenspreken van den heer van
Odjk
invloed OP
gehad. Zj heeft plaats gebad
die vernieuwing
en 1at de prins grooten
der correspondentie heeft
op zjne ernstige begeerte
en recommandatie , en alvorens het verdrag
van verzoening te teekenen , zjn de beide heeren
Hofer en Oau naar Soestdjk gereisd , en hebben er
de goedkeuring van Zjne Hoogheid op gevraagd en
verkregen. Minder zeker waren de beide leiders van
hebben verzoend
de approbatie hunner respectieve partjgenooten.
Yandaar de eigenaardige bepaling , dat naast deze
overeenkomst pyets afgonderljcx'' zal worden opgesteld
, om aan de wederzjdsche vrienden te vertoonen.
R . F.
Overeenkomst fzf.sdc/l6zl de magistraat8leden Sp///r
en Ocv #.#. 1684.
Alsoo tot
ordre #an
saem er is
onderhoudinge van goede politye ende
regeringe niet nootsaeckeljcker en heyla1s
eendracht ende ondqrlinge goede
correspondentie van de regenten met den anderen ,
a1s waerdoor de ruste ende vrede binnen de steden
1) D. w. z, 1id van het college van Gecommitteerde raden.
47*
260 CORRESPONDENTIZN IN STEDEN vAN ZEELAND.
best wert behouden , ende
schadeljcker en is als de
onder deselve , s0o ist , dat wy
oock sterck maeckende voor
dat ter contrarie niet
quctuerende dissentiën
ondergeschreven - ons
diegene , die m et ons
in vrientschap sjn - niet anders beoogende a1s de
herstellinge van de voornoemde ruste ende eenicheyt
binnen onse stadt ende de
voorgaende goede
tjt herwaerts door opgeresene misverstanden sjn geturbeert
geworden , ende omme daerinne te voldoen
de goede intentie van Sjn Hoocheyt den heere
prince van Orange , die deselve geerne door een
minneljck accommodement sage wechgenomen , omme
daerdoor des te
sooveel in ons is, te connen
bequaemer te sjndesselfsinteressen,
uytwercken , elcanderen op
appuyeren ende helpen
nieuws verbinden ende
obligeren mits desen t0t een altjtduyrende en onverbrekeljcke
correspondentie, uyt crachte van dewelcke
wy niets el1 sullen ondernemen ofte doen in saecken,
de regeringe van de stadt, s0o binnen als buytten j
ende tgene daeraen dependeert , mitsgaders de
interessen van hoochgemelte Sjn Hoocheyt concernerende
, sonder alvorens naer voorgaende communicatie
en concert met den anderen deselve saecken
vernieuwinge van onse
intelligentie , die tsedert eenigen
rypeljck te hebben overlecbt en gesamentljck vastgestelt
, wat in deselve ten meesten dienste van de
stadt, Sjn Hoocheyt ende de onderlinge correspondentie
behoorde te worden gedaen, sonder afsonderljck,
buytten kennisse ofte in prejuditie de eene van de
andere, yets te entrepreneren ofte döor onse vrienden
te doen
W esen.
entrepreneren, wat het oock soude 'm ogen
Ende naerdemael niets en is , waerdoor een
goede correspondentie ende eendracht meer can
werden verswackt ende geturbeerù , a1s door de verscheyden
interessen int regarde van de collatie van
de openvallende ende te vergeven ampten , ende dat
OORRESPONDEXTIZN IN STEDEN VAX ZEELAXD . 26 1
derhalven daer wel meestjegens dient te werden
contractanten voorsien ) soo beloven Wy den anderen
niet alleen getrouweljck te sullen mainteneren
die
uoch
familiën ? kinderen ende vrienden te sullen voorstaen
by
alnpten , bedienen ofte
sullen
wy jegenwoordich
comen te bedienen , maer oock elcanders
die
ende alleshelpen toebrengen , wat in 0ns vermogen
is , de kinderen niet alleen te helpen promoveren by
het leven van hare ouders , maer oock naer derselver
doodt, ende in alle open te vallen ampten te procederen
met onderlingh concert, ende die in alle redeljckheyt
en billjckheyt te verdeelen , sooals onder
oprechte vrienzen en onverbrekeljcke correspondenten
betaemt. Ende naedemael dese reconciliatie en vernieuwinge
van correspondentie geschiet op de ernstige
begeerte en recommanzatie
Hoocheyt, soo obligeren wy ons respective in alle
saecken soo buytten als binnen de stadt , daeraen
Sjn Hoocheyt yets soude mogen gelegen sjn , desselfs
intentie met onse vrienden getrouweljck te sullen
opvolgen j ende dienaengaende te sullen gaen met
communicatie ende conèert van Sjn Excellentie den
van hoochgemelte Sju
heere van Odjck. Ende ofl' het buytten vermoeden
mochte gebeuren , dat teeniger tjt over de collatie
van ampten ofte anders tusschen ons dispuyt ofte
verschilquame te ontstaen , wy ons
deswegen aen het hoochwjs oordeel ende decisie
van hoochgedachte Sjn Hoocheyt , onder belofte van
te sullen naercomen tgene Sjn Hoocheyt
trent sa1 comen goet te vinden , ende met die saecken,
daeromso0
submitteren
daerover
sullen
schreven
op den eedt, by ons in den aenvangh van onse bedieninge
gedaen , versoeckende gediensteljck , tot
meerder bevestinge deses ) Sjn Hoocheyt Ofte in
dispuyt soude mogen sjn , onderwylen te
supersederen. Belovende alle tgene vooris
te sullen naercomen ende onderhouden
262 CORRESPOXDANTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND,
absentie van Sjn Hoocheyt Sjn Excellentie den
heere van Odjck dit contract te willen aggreëren ,
ende voor sooveel des noots dese correspondentie
tusschen 0ns te guaranderen. Ende sullen ten dien
eynde hiervan gemaeckt werden dry geljckluydende
instrumenten j waervan een by 0ns geteyckent aen
hoochgemelte Sjn Hoocheyt sal werden overhantreyckt,
ende de andere twee onder ons yeder een blyven
berusten onder de hoochste secretesse onder den
eedt als voren. Dan alsoo wy niet sullen connen
ontgaen aen onse vrienden ten wedersyden eenige
openinge te geven j s00 hebben wy dienstich geacht
daertoe yets afsonderljcx van desen op te stellen
ende te teyckenen , tgene nochtans desen in geenen
deele sal derogeren ofte annulleren.
Toirconden desen geteyckent op onse wedercomste
van Soestdjck , naerdat Sjn Hoocheyt het bovenstaende
hadde geaggreëert, op den 22 October 1684
in 's-Gravenhage ten huyse van Sjn Excellentie den
heere van Odjck.
(get.) W . de Nassau. A. Hofer. Nicolaes Cau.
REIMXRSwAAL.
vergeven van geesteljke benefciën bj
tourbeurten reeds in de middeleeuwen bj de Utrechtsche
kapittelen in zwang was , is door mr. Muller 1)
indertjd aangetoond , maar, z0o ik mj niet bedrieg ,
dan was het nog onbekend , dat o0k reeds de stadsbesturen
der middeleeuwen op die wjze over de
beneEciên , die zj te vergeven hadden , beschikten.
De hierachter staande stukken toonen intusschen aan,
Dat het
1) Collatierecht en ambtsbejag (Schetsen uit de middeleeuwen ,
blz. Q6 v1g.).
CORRESPOSDEXTIZN IX STEDEX YAN ZEELAND. 263
dat in 1506 te Reimerswaal dechooroëciantschappen
der kerk , die ter collatie van den magistraat stonden
, in dierYoege VergoYen , dat de Presentatie
d00r een der Sohepenen geschiedde en wel door
dengene , in wiens maand het betrefende chooroëwerden
ciantschap open viel.
Yerwonderen kan het niet , dat de cnntracten van
correspondentie en
tourbeurten bljken te wortelen in de middeleeuwen ,
want juist dat
wat alleen de
de vergeving van ambten bj
tjdvak kenmerkt zich door datgene ,
contracten van correspondentie en wat
er mede samenhangt verklaart , nl. het niet onderscheiden
tusschen publiek en privaat recht.
Ter toelichting zj hier alleen nog opgemerkt , dat
de verheëng der parochiekerk van Reimerswaal t0t
eene kapittelkerk , waartoe vrouw Jacob in 1431
hare tnestemming had gegeven (Van Mieris. IV blz.
992) , nooit volledig t0t stand kwam. Althans later
wordt altjd gesproken van den pastoor en de chooroëcianten
, niet van den deken en de kanunniken.
Deze chooroëcianten schjnen dezelfde positie tehebben
gehad als elders (b. v. te Moutfoort) de gemeene vicarissen.
het
De prebenden stonden ter presentatie van
stadsbestuur, daar de stad bljkens den boven
brief van Jacoba geciteerden van Beieren de
voor
gelden
de instelling had bjeengebracht ; zj werden, geljk
gezegd , vergeven door den schepen van Reimerswaal
, in wiens maand zj openvielen.
ln 1497 werden de verdonkerde jaargetjden geamalgalueerd
die werden
en werden daaruit 22
Vergevon
portiën gevormd,
aan even zooveel habituaten of
habituanten 1) , die tegenwoordig moesten zjn bj
de twee wekeljksche jaargetjden , die geacht werden
1) 1)e iuiste tlaam is habituaten , tl. w. z. degellell , die het geestelijk
kleed dragen ; ook de naam porcionistell komt voor.
261 coaaEspoxoExTltx lN STBDEN VAN ZEELAND.
de verdonkerde jaargetjden te vervangen. De habituaten
werden voorgedragen door het gerecht en
benoemd daor den pastoor. Of 00k hunne voordracht
beurtelings door de schepenen z0u plaats hebben ,
leeren de stukken niet. Maar wel zegt de oorkonde ,
waarbj de pastoor en het gerecht de 22 habituaatschappen
instellen: oltem z0e wie t0t desen habiten
gecoren ende gepresenteert wert , sullen wesen die
naeste van der voirscreven chorioëciantscepe , in
vougen dat die van den gerichte noch dieghene , in
wiens weke tchorioë ciantscip vallen zal mogen , dat
nyemant geven
habituaten.'' Den 23en
0n mzch d&n 00B V&n d0n V00rS0r0Y0n
September 1497 keurde bisschop
Frederik van Baden deze inrichting goed.
Het stuk , waaraan het bovenstaande is ontleend j
komt , evenals de drie hierachter afgedrukte stukken
, voor in het deel, dat in den inventaris van
Reimerswaal onder nO. 2 beschreven is.
R. F.
Aanteekeningen ppdr het vergeven van cippg--
ofFciantschappen.
Jan Adriaens sone van der Scele , scepene alsnu
ter tjt in Reymerswale , dne condt : dat wy ghepresenteert
hebben ende noch mits desen presenteren
mynen heere den pastoer van Reymerswale 0ft zynen
stedehouder heeren Clays Cornelisz., priester, habituant
in der kercken aldaer, tot den choeroëciantscepe
,
wylen Antonisz. Brant , a1s ghevallen
in myne maent ende tot mjnder presentaciën , denwelken
pastoer ic midts desen versoucke te willen
institueren , hem ghevende plaetse int capittele endo
vacerende gevallen ende by der doot van
heer Cornelis
CORRESPOXDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAXD. 265
stal int choer, ende
vruchten ende
hem te doene gauderen van de
em olumenten , den choeroëciantscip
toebehoerende , mit sulke solempniteyten als dairtoe
behoert. Gegeven onder mynen zegele ende der
stadt clercx hanteyken opten X ven in Februario
anno XVc enle viere naer tscriven tshoofs van
Uutrecht. Aldus onderteykent : H. d. Molen.
In de ghescille , uuytstaende voer die wet van
Reymerswale tusschen Jan Bollaertsz. tei' eenre ende
Jan Adriaens sone ter ander zyden j medeghesellen
als scepenen der voerscreven wet van R eymerswale ,
roerende in wyens maent heer Oornelis Anthonisz.
Brant saliger memoriën , choeroë ciant der kercken
van gestorven was , ende ghehoirt
tbelyen van partyen ende kennissen ghenouch onder
scepenen , soe is bevonden , dattett) de weke van den
derden
Reym erswale ,
scepen
ghewogen alle tghene , dat ter dese materiën dienende
was , soe es tot maninghe van den scoute by burchmeesters
ende
zijn soude.
scepenen ghewesen , verclaert
ende gheseyt voir recht , dat J'an Adriaensz. es die
derde scepen, ende dat hy tgheene dat in de maent
van Januario vyel , heeft moegen ende mach presenaldair
teren ende
Ende besocht ende overnyemant
anders , ghem erct dat Jan
Bollaertsz. altjt int voerengaende ter oferande ende
anders , in zeegelinge van brieven ende in oepynyen
te ghevene, a1s outs voeren ghereputeert ende ghehouden
is gheweest. Actum den vjfsten dach in
Merte anno XVc ende viere by Adriaen Adriaensz.
Yoexen , Antonis W illem Bouwensz. , burchmeesters
ende scepenen ; Jannes Pietersz. , Cornelis Pieter
Coelez-, Pieter Goenterss. , Jacop J. ansz. Ylasman ,
Joes Jansz. ende Anthonis Jansz. , scepenen der
voirscreven stede. Des toerconde den zegel der voirscreven
stede hieronzer anghehanghen upten Ylle')
266 CORRESPONDENTIAN IN STEDEN YAN ZFELAXD.
in Merte anno voernoemt. My present a1s secretaris.
Aldus onderteykent : J0. Petri.
Heer oillis Jansz-, priester, was gegeven dat
choorlolëciantscip , gevaceert by der doot van heer
Cornelis Colle , ende dat by Antonis W illem Bouwens
a1s de vjfste scepen in Merte anno XVc ende viere.
111. GoEs 1).
Terwjl
van Citters
het gewest Zeeland den heer De W itte
bjzonder goede vondsten heeft geleverd
voor zjn werk over de contracten van correspondentie
, is het opmerkeljk , dat in dat werk een
contract van Goes ontbreekt. Toch is er in het
gemeentearchief een aanwezig 2). Dat contract , paccoort
van vrienlschap'', dagteekent van 15 Juli 1722
en valt dus in het bloeitjdperk der bekende overeenkomsten.
K ort te voren , in 1720, was door de vroedschap
besloten , dat voortaan paltjd blyvende raaden''
1) Het door den heer Broersnaa overgeschreven
het
correctie werd toegezonden. Dat laatste exemplaar is beter, want
terwijl aan dat van den heer Broersma enkele haudteekeningen
ontbraken , komell zij onder dit exemplaar allen voor. Ik lleb dus
door den archivaris exemplaar, dat mij van Goes voor de
het laatste ezemplaar aan de uitgave ten grondslag gelegd.
aanteekenen van varianten uit het eerste exemplaarj waarvan alleen
Het
de spelling verschilt , scheen mj overbodig. R. F.
Q) Tijdens mijn verblijf te Goes heb ik in het archief aldaar,
voor zoover de zeer gebrekkige inrichting het toeliet , nagezien j of
er wellicht stukken waren , waarvan het belang mij dadelijk duideltk
was. Bij gebrek aan een belloorlijk ingerichten
vond ik begrijpelijker wijs niet veel; misschiell is er 0ok niet veel.
Slechts de hier uitgegeven correspondentie kon ik de copie aanstonds
waard achten. Bûvendien meen ik mij te herinneren eenige
contract was niet
catalogus
stukken van Van de Spiegel , die, zooals bekend is , secretaris der
stad is ge- est , el) een bl'ief vall prins W illem I1I vall 1684 over
de wervilîg der zestienduizend man geziell te hebben.
CORRESPONDENTIZN IX STEDEN YAN ZEELAND. 267
zouden worden aangesteld. De Staten van Zeeland
verleenden daartoe octrooi , zoodat in het vervolg
een en twintig raadsleden door burgemeesters en
schepenen zouden worden aangesteld en beëedigd 1).
Het Goesche accoord nu werd gesloten door veertien
personen , leden der vroedschap ; zeven leden
behoorden dus niet tot de Yriendschap. Yan een
bepaalden naam der vereeniging, zooals te Gorkum S)
1en Negenden'', vinden wj n niets. De Goesche
Vriendschap had peen president'', die , zo0 dikwjls
het noodig was , de rheeren'' moest bjeenroepen.
Het geheel was verdeeld in twee ,esquadrons of
benden'' elk van zeven personen.
Daar: zooals boven bleek , niet alle vroedschapsleden
t0t de Vriendschap behoorden1wenschten de
contractanten te streven naar uitbreiding van hun
ledental1 totdat eens alle raadsleden tot hun club
zouden behooren. W anneer van niet-leden
in de vroedschap
10) , ltonden die
bj 1tourbeurten''.
dan ook leden der Vriendschap , doch onder dezen
waarborg, dat zj het accoord van 1722 onderteekenden
en zich verbonden zjne bepalingen in alle
plaatsen
openvielen (zie het accoord artikel
door de twee benden worden bezet
De nieuwe raadsleden werden
opzichten na te
Dat men zulke
komen.
openvallende plaatsen deed innemen
door familieleden , de meest te vertrouwen personen,
Om de oligarchie te versterken , spreekt van zelf.
Z00 deed te Gorltum het gezelschap pden Negenden'',
en zoo deed de Yriendschap te Goes 00k. In 1723
toch werden A. Sommerzee en E. Eversdjk als leden
opgenomen,
die het accoord mede hadden
beiden bloedverwanten van P0rS0nQn ,
gesloten,
1) Tegenwoordige Staat van Zeeland. 11 blz. 58.
Q) Jorissen : Memoriëll vall Bleyswijk t àverkell llist. Ge)1. N. S.
N0. 15) 1887.
268 CORRISSPI?NDAINTII!N Ix ST>ZDSN vAN ZEELAXD.
De
ambten ,
acte gold voor alle openvallende
zoowel stedeljke a1s provinciale j die ter
begeving stonden van burgemeesters en raad of
waarvoor zj de voordracht hadden. W elnu die
ambten moesten worden vervuld door lieden , aan-
Goesche
gesteld met meerderheid van stemmen in de Yriendschap.
vallen
z0u de keuze dikwjls moeten
op niet-leden der Vriendschap. Echter werd
deze gewichtige bepaling getroFen (artikel 2) , dat
e1k vacant buiten- of binnenambt van eenig belang ,
of waaaraan emolumenten verbonden
Natuurljk
Waron ) door
een lid der Yriendschap moest worden bezet , zoodra
zulks door hem begeerd werd. De buitenambten
konden in het algemeen niet worden vereenigd m et
eenig ander ambt, zoodat hj, die zoodanig ambt kreeg ,
van zjn andere ambten moest afzien. Zelfs zjn
plaats in de vroedschap moest hj verlaten , tenzj de
saeerderheid derVriendschap het anders wilde.
Er waren drie burgemeestersplaatsen. Elke bende
kon er dus één bezetten , terwjl de derde sby
tourbeurten'' door een der twee benden werd vervuld.
De uitvoerigste voorzieningen in de acte golden
het djkgraafschap van de Breede watering. W anneer
daarmede begunstigd werd iem and , die reeds een
der vjftien genoemde rentmeesterposten had , en hj
zulk een post wilde behouden , dan moest hj jaarljks
een pstedeljke recognitie'' betalen aan een daartoe
door de Vriendschap aan te wjzen persoon.
Ziet hier de voornaamste punten van het accoord.
Bjzonder uitvoerig is deze correspondentie niet ; in
dat opzicht mag zj niet worden vergeleken met de
Utrechtsche 1) , waarbj veel meer te regelen was en
waarin o0k gevonden wordt een onderverdeeling der
ambten in de twee klassen der correspondeerende
1) Krûnijk Hist Gen. 3le jaargang , 1875.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 269
heeren , een sub-correspondentie of , zooals het genoemd
is , een correspondentie in de tweede m acht.
Een bjzonderheid der Goesche acte is , naar het
mj voorkomt , dat daarbj niet die groote geheimhouding
gevonden wordt , die men elders placht in
acht te nemen. Gewoonljk toch werden. slechts twee
exelnplaren ? rinstrumenten'' der acte opgemaakt ; te
Goes echter werden al dadeljk veertien stuks opgesteld
, zj het dan o0k onder bepaling , dat bj overljden
van een 1id der 7riendschap diens afschrift voor
de oogen der andere leden moest worden vernietigd.
Ren enkele opmerking naar aanleiding der in het
contract genoemde rentambten. Vroeger waren die
ambten vergeven op nominatie der
stad. Sedert het reglem ent van 1708 , het zoogenaamde
rlnstrumentum pacis'' 1werden deze en vele
andere ambten in Zeeland vergeven aan de personen,
door de m agistraten genoemd.
werd niet afgeweken, zoodat feiteljk de magistraten
zelf de aanstelling hadden l).
Schoon meestal alleen het verkeerde der corresdoor
de Staten
Van die nominaties
pondentiën en conventiën is
toch ook gewezen op deze
staat waren geschillen over
te voorkomen. Z0o was het
aangetoond, heeft men
goede zjde, dat zj in
de vergeving van ambten
ook met de Vriendschap
der De begeving der rentambten
werd in 1722 geheel geregeld en tot hoeveel
onaangenaamheden had zj aanleiding gegeven !
ln 1656 nloesten twee rentm eesters worden ge-
Goesche aristocraten.
kozen. Men leze bj W agenaar 2) , t0t welk een
botsing het kwam. Diezelfde ambten wekten in
1692 opnieuw geschil , heviger dan vroeger. H et
liep zoo hoog , dat de stadhouder zich er m ede be-
1) Tegenwoordige Staat vall Zeeland l blz. 68.
P) Dl. XIl blz. 400 vlg.
2t0 CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELANb.
moeide; de stad stond een kort beleg van 's prinsen
troepen door, werd echter spoedig genomen en zag
enkelen van haar aanzienljkste burgers uit de regeering
gezet niet alleen , maar weldra in hechtenis
genomen en veroordeeld l). Men vindt de namen
Van twee der veroordeelden onder de leden der
Goesche Yriendschap terug : Adolf W esterwjk en
Mattheus Eversdjk. In 1702 toch waren de vonnissen
van den stadhouder door de Staten van Zeeland
vernietigd , en sedert konden de in 1692 afgezette
regenten weer in de regeering komen S).
Bljkens eenige verklaringen , allen van geljksoortigen
inhoud , die achter het contract zjn geschreven ,
kwam er in de eerswolgende jaren reeds verandering
in het personeel Vriendschap. Bedoelde verklaringen
vinden hun grond in artikel 10 der acte en
houden eenvoudig de belofte van het pas aangenomen
lid inj dat hj het accoord in alles zal nakomen.
Zoo werd Gerard Ysebree , toen hj secretaris geworden
was van de rekenkamer van Zeeland , verder
vangen in den raad door Dr. Andreas Zommersee,
1723. Kortdaarop werd in plaats van wjlen Mattheus
van Oostee tot raad gekozen Mr. Cornelis Eversdjk.
N0g in hetzelfde jaar deed zich het geval voor,
dat twee raadsplaatsen , nog niet door leden der
Vriendschap bezet, moesten worden vervuld. Mr.lakob
Leydekker nameljk stierf , in wiens plaats nu , volgens
art. 10 van het accoord , de bende van burgemeester
Adriaan Eversdjk , Petrus de Mejer koos ; de andere
plaats, open gekomen door het overljden van burgemeester
Mr. Johan Westerwjk , werd door de andere
bende bezet m et Zywert
dus 00k het in art. 9 voorziene geval aanwezig , dat
van der Bilt. Hier was
1) W agellaar XVI blz. Q03 vlg.
Q) Wagenaar X#II blz. 150.
CORZESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 22 1
de derde burgemeestersplaats vacant ltwam en door
de bende van Adolf W esterwjk moest vervuld worden
en wel door Dr. Oornelis van Sunder. Dat zulks nu
ook geschiedde , wordt echter niet verm eld.
ln 1724 stierf burgemeester Adriaan Eversdjk ; in
zjn plaats kwam in de vroedschap François de Keiser,
die dus ook het accoord onderteekenen moest. In de
plaats van den overleden burgemeester Adolf W esterwjk
werd in 1724 opgenomen Pieter de Vroe ;
president der bende werd nu ChristoFel Annart.
Johannes Lantschot verving in hetzelfde jaar Cornelis
van Zunder. Deze verklaring , de laatste van het
handschrift , is niet door den nieuwen raad onderteekend.
Het andere handschrift vermeldtn0g (zonder
onderteekening of dateering) , dat Johan Landschot
vervangen Parker , dat Johan
Yersteeg in de plaats van Mr. Cornelis Eversdjk en
Dr. Pieter Cooman in die van Mr. Nicolaas S0mwerd
door M r. Pieter
m erzee kwam .
R . B.
zlccppr# van wriczl#yc/llz , correspondentie 6zt#e
maintenue mitsgaders pk-#r: ende reglement 0.
p de
l:#:p@s.g der amptent aengegaen ende gemaekt f?4.ssen
de heeren 'pczl de regering der stad Gp:.s ,
desen onderteikend hebbende.
De onderteikende heeren verklaren gesamentljk ,
ende yder in het bysonder, dat tussen hun van nu
af aen sal wesen ende in het toekomende werden
onderhouden eene opregte ende vaste vriendschap ,
uit kragt van dewelke deselve by desen beloven
alle saken , het stuk van de politike regering betreFende
, soo stedelyke a1s provinciale , te sullen
272 CORRESPONDENTIAN IN STEDEN VAN ZEELAND.
behandelen ende helpen dirigeren met onderlinge
communicatie ende overlegging , mitsgaders elkander
ende yder van hun getrouweljk ende standvastigljk
te mainctineren in hare respective bedieningen ende
waerdigheden, s00 die jegenwoordig door haer werden
bekleed, a1s die naderhand mogten werden verkregen,
geljk mede in de jareljkse aenkomsten derselve
in hare borgermeesters-, pensionaris- en schepenen-
ampten , yder op sjn tourbeurte , sonder ymand
daerin te praeteriëren ofte benadeelen.
Dat alle openvallende ampten ende bedieningen ,
s0o stedelyke a1s provinciale , ende staende ter begeving
ofte voorstelling van borgermeesters ende raden
deser stad, voor sooverre in desen over eenige van
deselve niet anders ofte contrarie werd gestipuleerd,
sullen moeten werden vervuld ende daertoe aengesteld
soodanige persoonen
men van dese
als met de meerderheid der stemvriendschap
, ofte by stooting ende geljkheid
der stemmen by uytwysen van het lot, daertoe
sullen werden gedesigneerd
buiten- ofte binnenampten
ofte emolument , ende by
werdende begeerd , aen leden van deselve vriendschap
; onder conditie dat alle
van eenige consideratie
ymand deser vriendschap
sullen moeten werden vergeven , in dier voegen nogtans,
dat ymand , werdende begunstigd met een
buitenampt - waaronder egter noit sullen werden
gerekend het ontfangerschap van Noord-Beveland ofte
het commissarisampt van de monsteringe - alsdan
sal moeten desisteren van alle andere ampten , hetsy
stedelyke , hetsy provinciale , die by hem mogten
werden bekleed , selvs t0t sjn raedsplaets inkluis ,
ofte ten ware de meerderheid van de algemeene
vriendschap alleenljk ten respecte van de voorseyde
raedsplaets anders verstonde ; geljk mede alleenljk
CORRESPONDENTIZN IN STE:EN VAN ZEELAND. 2t3
ontrent het djltgraefschap van de Breede watering
is vastgesteld? dat ymand , met hetselve werdende
begunstigd ende alvorens besittende ende boven het
voornoemde djkgraevschap
der navolgende
jareljks de somme
hieronder by e1k van deselve uitgedrukt; - namentljk
die met de verkryging van het djkgraefsampt alsvoren
besit ende bljft behouden het rentampt van
blyvende behouden eenige
alsdan ampten , voor eene stedelyke
recognitie sa1 moeten uitkeeren
de schattingen op de landen over het kwartier deses
eilands , tegenwoordig bekleed werdende van den
heer Mr. Nicolaes Zommersee, sal van hetselve jareljks
uitkeeren. ë 66-13-4
Yan hetrentampt - als voren tege-
1jk bekleed met het djkgraevschap -
Van Over
kwartier , nu bekleed door den heer
borgermeester Mr. Johan W esterwjk ,
jareljks . . .
deselve schattingen het
Yan het rentampt over het kwartier:
nu bekleed door den heer borgermeester
Mr Adriaen Eversdjk , op
den voet a1s voren .
ë 50- 0-0
@ 25- 0-0
Van yder der rentampten, tegenwoordig
bekleed door de heeren M r.
Adriaen Ysebree ende Johan Rontvis,
heVera nv anh eWt eremnetladminpgt e .der geestel*yke ë 25- 0-0
goederen , nu bekleed door den heer
borgermeester Mr. Adolf W esterwjk
- uitgesonderd in het geval, hieronder
articul elv beschreven ende gereguleerd
-
Yan
mede jareljks
elk der twee
de schattingen op de
kwartier van Axelen ,
Bijdr. en Metled. XXIII.
*
rentampten van
landen in het
nu bekleed door
@ 42-10-0
274 CORRESPONDENTI:N Ix s'rEoEx vAN zEELkxo.
de heeren Mrs. Johan van der Hille
ende
Yan
Johan
elk
Leydekkers j jareljks T 50- 0-0
der twee rentam pten van de
middelen gemeene van consumtie , nu
bekleed
ende Cornelis Eversdjk , jareljks
Yan het licentmeestersampt binnen
dese stad , nu bediend door den heer
Mr. Johan
ë 30- 0-0
@
Alle welke recognitiën t op het verkrygen van het
voornoemde djkgraefschap gesteld , door een besitter
van een der bovengenoemde ampten , sullen moeten
jareljks preciseljk werden voldaen en betaeld aen
soodanige persoonen en met soodanige verdeelde
mindere som men , a1s de meerderheid deser vriend-
Leydekker . ë 30- 0 0
schap op yder vacature van het meergenoemde
djkgraefsampt sal verstaen ende ordonneren.
door de heeren Mrs. Matthaeus
3.
Eenige der ampten , in het vorenstaende articul
gemeld , komende te vaceren ofte moetende werden
vergeven , presiderenden heer van dese
vriendschap , om de m eerderheid der stemmen van
deselve te weten, alle de leden van dien goedtjds voor
de byeenkomst van den vollen raed by den anderen
sal den
roepen , het vacerende ampt in
de stemmen daerover opnem en
van de meerderheid
propositie brengen ,
ende concluderen ingevolge
wysing van het l0t , ingevalle van eenge stooting ofte
evengeljkheid van stemmen ; sullende de minderheid
ofte de leden van de meerderheid discreperende, in de
peremtoire actie van verkiesing ofte voorstelling in
den raed , sig by de meerderheid , ende in kas van
gtooting van stemmen , alle sig by de uitwysing des
lots moeten voegen ) eonder dat ymand sjn vote of
stem sal mogen geven aen ymand anders als diegeen,
derselve ofte na de uitCORRESPONDENTIZN
IX STEDEN YAN ZEELAND. 225
op wien de m eerderheid der stemmen van dese vriendschap
Ofte het lot als voren is gevallen , ofte vermogen
na te laten op de voornoemde actie van verkiesing
ofte voorstelling compareren ofte syne
stem in te houden , ten ware by sware siekte ofte
uiterste ongelegenheid , in welk geval hy nogtans sal
gehouden blyven syne stem conform de meerderheid
ofte uitwysing des lots alsboven by
inbrengen ; werdende by nalatigheid van het beleggen
der voornoem de conferentie door den heer president
billiet te doen
daertoe gequalifceerd den in rang volgenden heer
in den raed te
ende soo vervolgens.
4.
De vjftien navolgende ampten, namentljk :
de vjf rentampten van de ordinaire enze extraordinaire
0p
het rentampt van de geestelyke goedpren ;
de twee rentampten van de middelen van consumtie;
de twee rentampten van den 200sten penning op
tienden, alle over dit eiland en stad ;
de twee rentampten van de schattingen op de
schattingen de landen ;
de
landen in het kwartier van Axele;
het licentmeestersampt binnen dese stad ;
het rentampt in N oord-Beveland ;
ende de commissarisplaets van de m onsteringe
sullen alle werden vergeven als
Te weten, dat tellekens een van
hetselve sal moeten werden
volgd :
deselvevacerende ,
aengeboden , ende by
aenneming,metter daad toegevoegd aan den eersten
in rang sjnde heer van dese vriendschap , ten ware
deselve bekleede een ampt buiten dese stad ; onder
die restrictie nogtans , dat hy, besittende eènig staetsofte
stedeljk rentampt , sal moeten desisteren van
deselve ende die resigneren ende laten ter dispositie
van dese vriendschap , dog by weigering sa1 het voor-
.18*
2:6 CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND.
noemde ampt werden geolereerd aen den volgenden
in rang sjnde raed , onder bepaling ende te doene
afstand als voren , ende s0o vervolgens tot den
laesten toe; in dier voegen dat noyt twee der vocrnoemde
vjftien ampten te geljk door een persoon sqllen
mogen werden bekleed ofte de voordeelen daervan
genoten ; en indien niemand der leden van dese
vriendschap het vacerende ampt begeerde aen te
nemell , daer7an Werden gedaen
door meerderheid van stemmen ofte by geljkheid
van dien door lûtinge als in het voorgaende articul
gemeld ; blyvende den aennemer van een afgestane
rentampt gehouden aen het contract van administratie,
tgeen by sjn predeceBseur bereids soude mogen
wesen gemaekt , uitterljk ende ten langsten voor
seven jaren.
sa1 de begeving
5.
disputen ende aenleiding van dien
over den rang, in het vorenstaende articul gemeld ,
volkomentljk
Dat om alle
te vermyden , denselven rang sal
werden gehouden ende met de begeving der ampten,
in hetselve articul gespeci:ceerd , sonder eenige verandering
ofte verstellinge agtervolgd in order , sooa1s
de namen , hieronder volgende , uitwysen :
Den heer borgmeester Mr. Adriaen Eversdjk.
Den heer pensionaris 1)
Den heer Doctor Cornelis van Zunder.
Mr. AdolfW esterwjk.
Den heer M r. Adriaen Ysebree.
Den heer Mr. Nicolaes Sommerzee.
Den heer secretaris Christofel Annart.
Den heer Johan Rontvis, heer van W emeldinge.
Den heer Boudewjn Verselewel.
1) Blijkbaar is dit yjpellsionaris'' eene vergissillg. Mr. Adolf W esterwijk
was bllrgemeester, zooals ook verder uit het stuk zelf blijkt
CORRESPOXDENTIZN lN STEDEN YAN ZEELAND, 277
Den heer Mr. Qillis Cornelis van der Nisse, heer
van Nisse.
Den heer Gerard Ysebree.
Den heer Marinus Drywege.
Den heer Mr. Matthaeus Eversdjk.
Den heer secretaris Adriaan van Oostee.
Den heer Matthaeus van Oostee.
En alhoewel by het vierde articul van het reglement
op het maken van raden , door de heeren
Staten aen dese stad vergund ) aen de twee regerende
ende laest afgegane borgermeesters de presidie ende
voorrang werd gegeven, sal hetselve egter de bovenstaende
schikking van rang geensints prejudiciëren
ofte altereren , maer sal die volkomentljk voor het
toekomende ten respecte van het vergeven der ampten,
in het voorgaende vierde articul uitgedrukt, werden
nagekomen ende onderhouden ; in dier voegen dat
alle bûrgermeesters , van nu af aen opnieuws enie
voor de eerstemael te verkiesen , door hare promotie
tot het borgermeesierschap in desen geen ander voordeel
sullen genieten als alleenljk den rang ende
presidie in de vierschaer ende vollen raed voor de
schepenen en andere raden , geen borgermeesters
sjnde ofte geweest hebbende , snnder daerdoor eenig
verder regt ofte preseance in het verkrygen van
eenige andere ampten te bekomen.
vermindering
articul hiervoren vastgesteld ende belnofd , maer ter
cûntrarie tot onderhouding ende vermeerdering van
eenige prejudicie ofte atteinte van
van de vriendschap j in het eerste
oede g correspondentie, vertrouwen ende geljkheid
ende t:t voorkoming van alle jalousie , diëdentie
Dat sonder
278 CORRESPONDENTIZN IN STKDEN YAN ZEELAXD.
ende overmagt, dese geheele vriendschap , alleenljk
ten respecte van de vervullingen van openvallende
borgermeesters- raedsplaetsen , sal werden gehouden
te sjn verdeeld ende te bestaen in de twee
volgende esquadrons ofte bendens, waervan de eerste
bende uitmaken de heeren:
ende
borgmeester Mr. Adriaen Rversdjk ,
Johan Rontvis , heer van W emeldinge,
Boudewjn Yerselewel,
Mr. Gillis Cornelis van der Nisse, heer
van Nisse etc.,
M arinus Drywege ,
Mr. Matthaeus Eversdjk
secretaris Adriaan
en den
van Oostee.
Ende de tweede bende de heeren:
borgmeester Mr. Adolf W esterwjk ,
Doctor Cornelis van Zunder,
Mr. Adriaen Ysebree ,
Mr. Nicolaes Zommersee ,
secretaris Christofel Annart ,
Gerard Ysebree
ende
Matthaeus van Oostee.
%*
Dat vervolgens een der voornoemde twee borgermeestersplaetsen
komende te vaceren , deselve sal
moeten werden vervuld op de voorstelling van die
bende , daerin het voorseide borgermeesterschap is
komen op te vallen ,ende welke bende de voorseide
voorstelling
doen in
ende vervolgens verkiesing sa1 moeten
de meerderheid gevolge der stemmen onder
hun uit hare overblyvende leden ofte, by egaliteit van
stommen onder deselve , by loting ; sonder dat dq
CORRESPONDENTIZN lN STEDEN VAN ZEELAND. 279
andere bende in deselve verkiesing eenige dispositie
ofte directie sa1 hebben , maar ter contrarie sa1 moeten
mainctineren ende ten eTecte brengen het voorstel
van vervulling der voornoemde vacature gedaen.
9.
Aengaende het derde bûrgermeesterschapj hetselve
sal mede door de voorseide twee benden by meerderheid
van stemmen ofte loting ende aen een lid van
dien als voren werden vergeven consecutiveljk agter
den anderen ende by tourbeurten , waervan de eerste
tourbeurte by lotinge is gevallen
den heer borgermeester Mr. Adûlf
aen de bende van
W esterwjk , in
welke bende alsoo vervolgens sjnde twee borgermeesters,
een van deselve komende te overlyden ,
sal desselfs bûrgermeesterampt
geven by de andere bende aen een lid van deselve
ende s0ogevolgeljk
natyf , in dier voegen dat die laest twee borgermeesters
in syne bende heeft gehad , het eerste van
deselve openvallende , de begeving daervan sal moeten
in het toekomende altoos alterlaten
aan die bende, die laest maer een borgermeester
moeten werden verheeft
gehad.
Dat de openvallende raedsplaetsen in de vonrseide
twee benden yder door den haren mede by meerderheid
ofte loting als voren sullen werden vervuld
sonder eenige dispositie ofte directie ende onder
verbintenis van maintien van de andere bende , in
Voegon als van het begeven van het borgermeesterampt
is gesegd; ende eenige der raedsplaetsen van
persoonen, in geen deser twee benden sjnde , komende
te vaceren , sullen deselve mede door dese twee
benden werden vervuld by tourbeurten en by meerderheid
van stemmen onder ieder van deselvq ofte
280 CORaESPOXDEXTItN Ix S1'SDEX vAzé zEl:LAxo.
by lotinge a1s voren ; waervan de eerste toerbeurte
by lotinge is gevallen aen de bende van den heer
borgnaeester Afr. Adriaan Eversdjk , ende vervolgens
de tweede openvallellde raedsplaets ouder die
vaorseide persoonen , dewelke in geen der voornoemde
twee benden sjn begrepen , moet werden vergeven
door de bende van den heer borgmeester Mr. Adolf
W esterwjk , ende s0o vervolgens altjd alternatyf.
Alle welke opnieuws verkoren raden , s00 die succederen
in de opengevalle plaetsen van leden deser
vriendschap, a1s in de plaetsen van die onder deselve
niet gehooren, sullen aengenomen werden voor medeleden
van dese vriendschap ende gehooren onder die
bende j door dewelke sjn verkoren , om alsoo in
der tjd eene volkomene ende eenparige vriendschap
onder alle de leden van dese regering te erlangen;
m its dat die verbonden blyven aen den inhouden
ende onderteikening van dit accoord ofte contract
van vriendschap.
11.
Ende nademael hetdjkgraefschap van de Breede
wordende watering, jegenwoordigh bekleed door den
heer borgmeester Johan W esterwjk , is
onder de ampten , welke volgens
deses by vacature soude moeten werden vergeven
begrepen
het tweede articul
by
vriendschap , is egter onverminderd ende sonder prejudicie
van eenige der voorgaende stipulatiën mitsgaders
sonder eenige consequentie in het toekomende,
voor wien het 00k soude mogen wesen , met eenpluraliteit
V&n stemmen onder dese ïenerale
parigheid ende volkomen genoegen vastgesteld , dat
den voornoemden borgmeester Johan W esterwjk
komende te overlyden , het gemelde djkgraevschap
om redenen sal werden gegund ende geconfereerd
aen den heer borgermeester Xr. Adolf W esterwjk ,
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZKELAND. 281
sonder van sjn rentampt
te moeten desisteren aen
iemand ; mits nogtans uit de emolumenten van het
djkgraefschap jareljks door hem voor eene stedelyke
recognitie sa1 moeten werden uitgekeerd eene somma
van @ 42-10-0 Ylaems , de eene helft te genieten
by den heer Gerard Ysebree ende de ander helft
by
lang de voorseide persoonen sullen leven ende geen
ampt ofte ampten, te samen 50 f Vls. jareljlts toebrengende
, sullen hebben verkregen ; sullende ook
by afsterven ofte prom otie , a1s even is uitgedrukt j
van den eenen , desselvs voorseide portie niet aen
den heer Matthaeus van Oostee , ende dat s0a
den anderen moeten accresceren nogte aen ymand
ter weereld werden uitgekeerd.
voornoemde borgmeester Adolf
melden heer
te overlyden , sal de
graevschap moeten
ende order, in het tweede articul gemeld
begeving van het gemelde djkwerden
gedaen confnrm de manier
)alsmede na
doode van gemelden heer bnrgmeester Adolf W esterwjk
, in geval hy hetselve by voorafsterven van voor-
borgmeesterJohan W esterwjk kwame
noemden heer borgmeester Johan
hebben verkregen, ende s0o vervolgens voor altoos.
W esterwjk al mogte
Dog ingeval den
W esterwjk voor gevan
de geestelyke goederen
ende ten behoeve van
12.
En nademael verscheide leden deser vriendschap
mede sjn gesworens der voornoemde Breede watering
, soo hebben deselve , geljk mede den heer
bnrgmeester W esterwjk , het djkgraevschap
bekom ende , aengenomen ende beloofd t0t meerder
bevordering ende aengroey van onderlinge harmonie,
samenwerking ende afexie , s0o eenige gesworensplaetsen
derselve watering., die door persoonen) binnen
dese stad wonende , moeten werden vervuld , kwamen
te vaceren : daertoe ) vtlor soû veel in haer vermogqn
Adolf
282 coRRsspoxolNTltx Ix s'rEolx vAN zsELAxo.
is , te bevorderen ende verkiesen leden van dese
vrieàdschap.
13.
lndien eenige
der vorenstaende
dtlisterheid over het regte verstand
articulen sig opdede , sal deselve
werden gedecideerd by meerderheid van stemmen van
de alsdan desen ondergeteikend hebbende leden ende
by geljkheid ofte stonting van deselve door het 10t.
14.
En sa1 van dit accoord aen yder lid van dese
vriendschap een geljkluidend afschrift , origineljk
door alle onderteikend , werden gegeven om by deselve
te werden bewaerd ende na sjn overlyden aen
den presiderenden heer van syne bende gerestitueerd
ende, present de andere leden daervan , gescheurd.
In kennis der waerheid ende tot het
aller meest kragtige bondigheid
hebben de ondergeschreve het vorenstaende accoord
m et hunne handteikens bevestigd ende beloofd op de
solemneelste wyse ende den eed tby hun als regenten
gedaen , hetselve ende alle artlculen daerinne vervat
heiligljk ende onverbrekeljk een yder jegens
den anderen te sullen houden ende naerkomen. Actum
geven van
ende vertrouwen
Goes den 15 July 1722.
Adriaan Eversdjk.
Adolf W esterwjk.
Corn. van Sunder.
A. Ysebree.
Nicolaes Sommerzee.
Christofel Annart.
Johan Rontvis.
B. Verselewel.
R. 0. v>n der Nissp.
G. Ysebree.
M. Drywegen.
Matth. Eversdjck.
Adriaan van Oostee.
Matthaeus van Oostee,
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VlN ZEELAND. 283
THOLEN.
Z00 het n0g noodig was het verderfeljke der
contracten van correspondentie aan te toonen , dan
zouden zeker de hierachter staande stukken daartoe
uitnemend materiaal leveren. Zj weerleggen althans
op wjze het eenige argument , dat ten
unste dier contracten van vriendschap nOg we1 eens
wordt aangevoerd. Nu de regeeringsvorm der republiek
eens medebracht, dat in elke stad alle rechten
en alle invloed uitsluitend aan de leden van den
afdoende
magistraat ten goede kwamen , hadden , zegt men ,
de contracten van correspondentie althans dit nut ,
dat zj dien invloed en die voordeelen geljkeljk
tusschen allen , die er aanspraak op konden maken ,
verdeelden en daardoor twist en strjd tusschen de
leden van den magistraat onderling wisten te veorkomen
En wat bljkt nu uit de stukken , die hier
omtrent Tholen worden medegedeeld? Geljk te verwachten
was , hebben
eFect gehad , dan dat zj
werkeljk deel aan de
geen
den kring dergenen, die
regeering hadden, hebben
vernauwd. Of het contract van 1715, dat De W itte
van Citters (blz. 175) mededeelt ) tusschen alle regenten
is aangegaan , bljkt niet , daar hj de namen der
onderteekenaars achterwege gelaten heeft ; er worden
echter geene regenten van het contract uitgesloten.
M aar in 1724 ging men reeds verder. Yan de zestien
leden , waaruit toen de magistraat bestond , werden
er vjf buiten de vriendschap gesloten; zj bleven wel
raden , waartoe
maar geen enkele voordeelige regeeringspost, geene
enkele commissie werd hun opgedragen. Alleen
werden zj, dikwjls tegen hun zin , in het schepencollege
benoemd , maar waar het eene burgemeestersplaats
) een rentmeesterschap , com missies in de Staten
voor ZiJ* hun leven benoeml Waron ,
die contracten ander
284 CORRESPONDXXTII)N IN s'r>zosx vAx zdEfuAxo.
van Zeeland , in het college van Recommitteerde
raden , in de Provinciale rekenkamer of in een
Generaliteitscollege gold , werden zj ten gunste van
jongere leden voorbjgegaan. N0g sterker was , wat
in 1740 gebeurde 5 de magistraat bestond toen uit
achttien leden waarvan er vier 1 tot de minderheid
van 1724 behoorden - de vjfde was inmiddels
overleden. De regeerende meerderheid van veertien
leden was toen verdeeld. Zeven dier regenten verbonden
zich toen met de vier onderliggende heeren
en sloten op hunne beurt de zeven andere van alle
deel aan de regeering en aan hare emolumenten uit.
En welke intrigues daarbj zjn gebruikt en h0e
daarbj is geknoeid ,
m emorie , die overigens vooral om hare openhartigheid
en de grenzenlooze naïveteit , waarmede zij het
gebeurde mededeelt - al sta ik voor de
van den schrjver in
verdient. lk wjs op het merkwaardige
feit , dat de schrjver, die herhaaldeljk het contract
onpartjdigheid
geenen deele in - de aandacht
hier alleen
Van 1724 en de vergaderingen van de vriendschap
ter sprake brengt , ten slotte vooral daardoor getrolen
is , dat een zjner tegenpartjders x0p het stadshuys
van soodaenige zaeken derfde spreken en van een
contract van vrundtschap reppen , dewyle hy niet
ignoreerde , dat by eene resolutie van de Staeten
van Zeelandt alle hoegenaemde contracten zeer ernwaeren
verboden''.
dat leert ons de achterstaande
stig
N0g op een ander punt wi1 ik hier de aanlacht
vestigen. Uit de achterstaande memorie valt nl. te
leeren , h0e in de vorige eeuw eerzuchtige advocaten
er in slaagden ,
zich eene goede
dige inrichting van den
z00 de omstandigheden gunstig waren,
carrière te bezorgen. De eigenaarregeeringsvorm
der republiek
was oorzaak , dat van tjd tot tjd ook kleine steden ,
geljk Tholen er eene was , belangrjke ambten, o. a,
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND 285
datvan lid van het H0f van Holland en Zeeland ) te
Vergeven
regenten niet altjd de personen , geschikt en genegen
om zulk een ambt te vervullen. Daarop loerde dan
zulk een eerzuchtig advocaat. Z0o deed althans
Die stadjes hadden onder hunne
volgens
te 's
Mollerus, advocaat
Gravenhage , die , voor zooverre mj bekend ,
vroeger in geene betrekking tot Tholen had gestaan.
Hj weet, dat wanneer de raadsheer Duurcant komt
ons verhaal mr. H endrik
te sterven , plaats in het Hof zal hebben
te vergeven , en heeft reden te gelooven , dat geen
der plaatseljke regenten geneigd zal zjn naar dat
ambt te dingen. Daarom laat hj zich te Tholen t0t
hadden.
Tholen eene
burger aannemen ,
regentendochter, hetgeen hem des te eer benoembaar
huwt er met eene Thoolsche
maakt , laat zich t0t schepen en weinige weken later
t0t raadsheer benoemen. Na twee jaren keert hj
naar Den Haag , dat hj a1s alvocaat verlaten heeft ,
als raadsheer terug. Hj klom later op t0t president
van den H oogen raad van Holland en Zeeland.
Steller van onze memorie is mr. Pieter Bernard
de Beaufort , 00n ZOOn Van
mr. Lieven Ferdinand.
den bekenden schrjver
Volgens zjne eigene mededeelingen
, aangevuld uit hetgeen de raadsnotulen
vall Tholen berichten, was hj bj den dood van zjn
vader in 1730 n0g minderjarig en student. Hj promoveerde
in het laatst van 1733 te Leiden , en intusschen
20 jaren en dus eligibel tot de regeering
geworden zjnde , werd hj bj de magistraatsbestelling
Van jaar later (29 Mei 1735)
werd hj voorloopig , 13 Mei 1736 werd hj defnitief
pensionaris der stad , die hj als zoodanig regelmatig
in de Statenvergadering vertegenwoordigde. Den
5 Februari 1738 werd
twee en een half jaar
hj uit de vriendschap gestooten en van allen invloed
hj tot raad gekozen , maar
later (September 1740) werd
1734 schepen, een
286 CORRESPONDENTIXN IN STEDEN VAN ZEELAND.
op de regeering beroofd. Z00 het mjn lezers mocht
interesseeren , kan ik hun mededeelen , dat zjne
uitsluiting niet eeuwig heeft geduurd. De omwenteling
van 1747 kwam hem ten goede , en dezelfde
gebeurtenissen , die den nakomeling van W illem I
tot het stadhouderschap riepen , brachten ook den
zoon van Lieven de Beaufort weder aan het bewind
1747
1 ) :
21 September voor het eerst
weder ter
occupeerde hj
Statenvergadering naast zjn ouden vjand
Turcq ; en toen deze 15 Maart 1748 en diens opvolger
Vleugels 6 September d. a. v. overleden warenj
werd hj 11 Februari 1749 lid van het college van
Gecommitteerde raden. In die functie overleed hj
24 October 1762. H0ezjne memorie in het Zeeuwsche
archief-depôt is gekomen , is onbekend. De
cppie van het contract van 1724 schjnt er a1s bjlage
toe te hebben behoord 2).
T0t toelichting dier memorie dient hier alleen iets
te worden medegedeeld omtrent de inrichting der
regeering te Tholen.
van vjftien raden.
ters. Een der
van schepenen ,
stond j die voor twee
herkiesbaar waren.
Er was vooreerst een college
Twee hunner waren burgemeesburgemeesters
zat voor in het college
dat buiten hem uit acht leden bejaren
werden aangesteld , maar
De schepenen , o0k die geene
raden w:ren , hadden zitting in den magistraat , die
jaarljks op Sint Servaas (13 Mei) het schepencollege
voor de helft vernieuwde en een der burgemeesters,
die ook voor twee jaren zaten maar niet dadeljk
herkiesbaar waren , benoemde. De vjftien raden
1) Over de onlusten, die in 1747 te Tholen plaats vonden, zie
men W'agenaar XX blz. 75.
Q) Het is niet dezelfde copie, die hij onder de papieren vall zijll
vader vond, wallt daarop kwam de onderteekening van J. J. van
Vryberghej die in plaats van Lieven de Beaufort ill de regeering
kwam , llatuurlijk lliet voor.
CORRESPONDENTIZN IN STRDEN vAN zEEruwxo. 287
werzen voor hun leven aangesteld; kwam eene plaats
te vaceeren, dan koos de magistraat een nieuwen
raad. De praktjk bracht mede , dat de schepenen
in den regel uit de raden gekozen werden ; alleen
wanneer men iemand in de regeering wilde brengen ,
hetzj een regentenzoon hetzj een ander: werd hj
tot schepen aangesteld en a1s zoodanig herbenoemd ,
totdat in het college der raden eene plaats openviel,
die hem dan werd opgedragen. Zoo bestond dus de
regeering uit vjftien raden
losse'' X schepenen - het
paalde , dat er ten hoogste
kozen mochten worden ,
raden bj vacature werd gesuppleerd. In de periode ,
en een beperkt getal
reglem enf van 1702 bevier
uit de burgerj gewaaruit
het college van
waarover de m emorie van De Beaufort handelt ,
werden 00k debaljuw , de secretaris en de pensionaris
uit de raden gekozen 1). Neemt men daarbj in
aanmerking , dat een der leden altjd vast , hetzj in
de Staten-generaal , hetzj in de Generaliteitsrekenkamer
zitting had , een tweede gedeputeerd was in
het college van Gecommitteerde raden en een derde
in de Provinciale rekenkamer , en dat bovendien
sommige raden n0g tot andere provinciale functieg
geroepen werden - zoo was J. P. Rextoo't sinds
1735 secretaris van het land
door welk eene krasse oligarchie
beh,
eerscht , en welk een gewicht in die omstandigheden
het uitsluiten van vjf of zeven regeeringsdan
gevoelt men ,
Tholen toen werd
leden had.
Ten slotte laat ik hier een overzicht volgen van
de persoqen , waaruit tusschen 1724 en 1740 de
regeering van Tholen bestond.
1) ll1 1.7Q4 werden die ambten nog door afzonqerlijke titlllarissel) ,
die geelle radell warell , vervultl.
288 (/ORRESIAOXDENTIkN IN STEDIN vAN ZEElzAND.
Het contract van 1724 werd
raden n1.:
geteekend door tien
D. Rextoot , gestorven 1738 ;
J. Bodel sr., houdt (ten gevolge van zjne benoeming
tot lid van den raad van State) op raad van
Tholen te zjn 1736 ;
J. Turcq ;
M. van Vryberghe , gestorven 1729 ;
L. F. de Beaufort , gestorven 1730 ;
Z. Blaauwbeens , gestorven 1727 ;
W . Duurcant , houdt (ten gevolge van zjne benoeming
tot raadsheer) op raad van Tholen te zjn 1724 ;
C. van Cromstrien ;
T. van Hattem , gestorven 17259
en N. 7. H. Noey 1) , gestorven 1737 ;
en een schepen : J. P. Rextoot, die 27 October 1724
raad werd in plaats van Duurcant.
de onderliggende partj T0t behoorden toen de
raden :
G. van Vryberghe , heer van Namen;
J. Vleugels ;
S. van Doreslaar ;
R. van der Beeke , gestorven 1729 ;
en M. C. van Llgtenberg.
Tusschen 1724 en 1740 werden in de regeering
gebracht :
W . H. Nolthenius , schepen 13 Mei 1724 , raad in
plaats van Yan Hattem 21 December 1725 ;
C. W . Blankert ,schepen 13 M ei 1724 , raad in plaats
van Blaauwbeens 1 Januari 1728;
J. Bodel jr., schepen 19 September 1725,raad in
1) Noey was in l1Q4 gedeputeerd in de Staten-generaal en was
dus afwezig bij het opmaken vall het contract vall correspondentie,
in welks aanhef hj lliet genoemd wordt , en dat hlj het laatst
teekende.
CORRESPOXDENTIIN IN STEDEN VAN ZEELAND. 28û
plaats van M . van Yryberghe 6 Februari 1729,
gestorven
M. A. de
17379
Savornin , schepen 13 Mei 1727, raad in
plaats van Van der Beeke 2 April 1729 ;
J. Plevier, schepen 13 Februari 1729 , raad in plaats
van Bodel sr. 23 Mei 1736 ;
J. J. van Vryberghe , raad in plaats De Beaufort
24 November 1730;
W . van den Broek ,
plaats van Noey 10 Maart 1737 ;
P. B. de Beaufort , schepen 13 M ei 1734 , raad in
plaats van Bodel jr. 5 Februari 1738 ;
0. van der Beeke , schepen 29 Januari 1738 : raad
in plaats van D. Rextoot 26 Juni 1738 ;
G. ten H age , schepen 28 September 1738 ;
J. H. Noey , schepen 13 Mei 1739 ;
schepen 13 Mei 1732 , raad in
en H. Mollerus , schepen 13 Mei 1740.
De magistraat van Tholen bestond dus in Augustus
1740 uit de raden : Turcq,
Rextoot, Yan Yryberghe van
Doreslaar, Van Ligtenberg ,
De Savornin , Plevier, J. J.
den Broek, P. B. de Beaufort
en drie losse
M ollerus.
Namen , Yleugels , Van
Nolthenius, Blankert ,
van Yryberghe , Van
en 0. van der Beeke ,
schepenen: Ten H age, J. H . N oey en
Van Oromstrien , J. P.
R. F.
Poincten, by de pzl#6rgdychrdp: regenten der
dftztf Tholen rastgestelt , dienende fpf een rasten
prpzl# ran wrlzl#qsc/zt', en harmonie pzl#d?- dezelve ,
tot welker naarkominge dezelve zig ppr:pfdl#/f
sJk -s
A .
verbindende.
kkrt.
Eersteljk word alhier geïnsereert tgeen op den
17 Maart 1724 by den heeren D. Rextoot , J. Bodel ,
Bijdr. en Meded. XXIII. 19
290 coltREspoxoxx'rl:x lx s'rEpEx vAx zEEluAxo.
J. Turcq , M. van Yrybergen l), L F. de Beaufort ,
Z. Blaaubeens, W . Duurkant , C. van Comstrien ,
J. P. Rextoot, T. van Hattem is gearresteert ende
vastgestelt, luydende van woorde tot woorde als volgt:
Alzoo ons ondergeschreven gebleken * is , dat de
heeren G. van Yrybergen , J. Vleugels , S. van Doreslaar,
R. van der Beeke en M. 0. van Ligtenberg in
plaats van in allen deelen te onderhouden het contract
van vriendschap, tusschen de gesamentlyke
regenten deser stede gemaakt en sooveele jaaren in
alle trûuw door de ondergeschreven onderhouden ,
tselven in veele poincten hebben tegengegaan en
verbrooken , soodanig dat alle grond van vertrouwan
is weggenomen en daardoor het fundament van
vriendschap is gelaxeert , s00 verklaaren wy ondergeschreven
dezelve heeren hierboven gemelt te
secluderen uyt onse vriendschap voor nu en altoos -
tenzy m et eenparigheyd van diegene , die tegenwoordig
dezen onderteykent hebben ofte namaals sullea
onderteekenen, anders wierde verstaan
nooyt, om wat voorgeveu het ook mogte wezen , te
laaten participeren van eenige voordeelen, h0e dezelve
ook mogten genaamt zjn, maar ter contrarie deselve
in allen deele
correspondentiën. En is verders gearresteert , dat
het laast gemaakte reglemeat van vriendschap door
le onlergeschreven sal werden naargekomen en
uyt te sluyten van alle benefciën en
deselve
geobserveert , dat tegens het vermaken van de
magistraat , Seryaas aanstaande 2) , tselve sal werden
gerevideert en gedelibereert , wat alteratiën ofte vermeerderinge
van tselve tot vordere vasstellinge dezer
vriendschap noodig zal zjn.
Voorders is vastgestelt, dat de heer M arinus van
1) ln het HS. staat Yryberbell.
Q) 13 Mei 11Q4.
OORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEBLAND. 291
Vrybergen op
deliberatie sal werden
en alsdan en soo vervolgens
*
ln
heeft , geljk
gestelt , dat Johan Pieter Eextoot , die Servaas aanstaande
als schepen moet afgaan ) dan opnieuws t0t
schepen sal werden geëligeert.''
den tour, die de heer Jacob Vleugels gehad
o0k sonder nader deliberatie word vast-
Servaas aanstaande sonder nadere
aangestelt tot burgermeester
sal hebben en invallen
k rt. 2.
wy met eenparige concurrentie en
toestemminge t0t het houden van een goede correspondentie
en vriendschap in het stuk der regeringe
ten dienste van het land in het gemeen en t0t welwezen
, rust en vrede van de stadt in het bysonder
oedgevonden te maken , verspreken en te vernieuwen
het accoort van goede vriendschap en intelligentie ,
dat tussen 0ns te voren was geweest, op de navolgende
conditiën :
Voorts hebben
Art. 3.
Eersteljk verklaaren en beloven wy oprechteljk
en ter goeder trouwe , dat wy in het stuk van
regering en aankleven van
sullen onderhouden een opregte
dien met m alkanderen
vriendschap en correspondentie,
en vermyden al hetgeen eenigsins tegens
soo een goed en salutair oogmerk mogte strekken ,
dat wy malkanderen sullen helpen maintineren in
de eer en ampten , waarin wy ieder in het particulier
tegenwoordig sjn gestelt ofte namaals in gestelt
mogten werden , dat wy aan een ygeljk op sjn tjt
sullen helpen toebrengen en confereren soodanige
anlpten) als aan hem op sjn toerbeurte ingevolge
dat tegenwoordig reglement souden competeren, en
dat wy in alle andere saaken , by het voorgeschreven
19.
292 coRuEspoxoExTltx Ix STEDEN #Ax ZEELAXo.
reglem ent niet speciaal bepaalt
elkanderen alle contentement en
sooveel de convenientie van den
legentheyd van tjd
lyden. W y beloven
dat wy geen particuliere verbintenissen , partyschap
of cabale, onder wat benaminge het 0ok soude mogen
w ezen ,
en sullen
sullen maaken , en generaljk , dat wy niets
doen , dat strekken mogt t0t het stooren
van de vriendschap en harmonie , t0t het verongelyken
van yemand van de leden of verbrekinge van
het tegenwoordig reglement, hetzy in het geheel of
ten deele, directeljk of indirecteljk ; en soo aan ons
iets diergeljks mogte voorkomen , so0 beloven wy ,
dat wy daarvan by de eerste gelegentheyd ltennis
sullen geven aan de vriendschap.
of gereguleert , aan
justitie sullen doen,
persoon geen
zaken Qenigsins sullen konnen
insgeljks ter goeder trouwe ,
en de
Voorts alsoo het getal van de regerende en oudt
burgemeesters te vooren is gebragt t0t vier, bestaande
in die heeren J. Bodel , J. Turcq , M. van Vrybergen
en degene , die hiernaar tot vierde sa1 werdeh verkooren
, soo werd daarby gepersisteert en dien conform
verstaan , dat er in het vervolg maar vier persoonen
sullen zjn , die het burgemeesterampt op haar tour
sullen bekleeden , dat de vier bovengenoembde heeren,
wanneer deselve afgegaan sullen zjn, jaarljks wederom
op haar tourbeurt sullen werden verkooren om als
regerende burgemeesters aan te komen. W anneer
door overlyden of avancement van een van de bovengenoembde
personen de burgemeestersplaats sal komen
te vaceren, so0 sal die door een ander bequaam
persoon
vervullen de
worden vervult , dewelke sa1 aankomen ofte
tûurbeurte , die den overledenen of geavanceerde
heeft gehad.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 293
Het secretarisampt sal voortaan aan 11n persoon
werden geconfereert , geljk het tegenwoordig door
den heer pensionaris en secretaris Turcq 1) werd bedient
, en den secretaris voortaan , geduurende dat
hy in functie is, geen burgemeester of schepen mogen
W0Z0n.
6.
Alle binnenampten , als rentampten en voorts die
in de stad bedient worden , waaronder mede begrepen
is het rentampt van den 200sten penning in Noord-
Beveland en commissaris van de monsteringe , sg:
het ter dispositie deser stadt koomt , sullen vergeven
werden naar rang
danig nogtans , dat de
regenten, soojonge
regenten daarop geen
sullen mogen maken, pretentie s00 lange diegene,
die ouderzijn nog van geen ampten sijn voorsien .
d0g dat oudere regenten , ampten hebbende , in de
pretensie op
reert , mitz
bljft den
der raaden,
gedaan, en den tjt, dat de andere heeren als regenten
soodanige ampten , sullen zjn geprefequiterende
het ampt, dat sy hebben ; en
rang vastgestelt volgens ljst der electie
door Haar Ed. Mog. in den jare 1702
de
en ouderdom der
sijn beëedigt.
î.
Yan de ampten , in het voorige articul gemelt ,
worden geëxcipieert
plaats , welke emploojen
de Ponsionaris- en Socretarissullen
werden vergeven
sonder eenige rang te observeren ; d0g die saet de
vacerende secretarye werd begiftigt , sal het deselve
1) Dit is een allder als de raad Turcq.
294 conREspoxpnxTltx Ix s'TspEx vAx ZEELAXD.
voor een tourbeurt werden gerekent, en sal by afsterven
van den tegenwoordigen heer pensionaris en
secretaris Turcq de secretarie en pensionariaat niet
meer aan een , maar dan en vervolgens aan twee
bysondere persoonen geconfereert werden.
8.
Het getal van de schepenen uyt
een raaden zjn : sal voorfaan niet mogen exciburgerye
of
die
deren het getal van dry , waaronder de laast afgegane
begrepen zjn , sullende dat getal niet mogen
te buyten gegaan werden , als alleen wanneer een
vader voor een soon of schoonsoon en een broeder
de
voor een broeder kwam te spreken , en door deze
vriendschap goedgevonden wierd die persoon tot
schepen te maken , in welken gevalle die persoon
onder het voorgeschreven getal niet sal werden gerekent,
maar hetselve daarmede vermeerdert.
komende te overlyden ,
soo sa1 de vacante plaats werden gesuppleert m et
een ander schepen uyt de raden , die reeds te voorn
gefungeert hebben j ten ware , een burgem eester desisterende,
het meerdere gedeelte van de vriendschap
goedvonden die plaats te vervullen met een persoon,
die den gedesisteerden soo naauw in consanguiniteyt
Een schepen in functie
of aëniteyt bestaat , dat hy met denselven in de
schepensbank niet soude mogen sitten , als wanneer
men yemand , die nnoyt in functie is geweest , sal
mogen neemen.
10.
De kinders van regenten sullen altjd in favorable
rqcommandatie worden gehouden ? soowel in het leven
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND. 295
van haar ouders als naar haar doot , en bysonder
reguard genomen werden op de recommandatie der
ouders van deselve. En is vervolgens verstaan , dat
een regentesoon , schoon dat er losse schepenen
mogten zjn , 2ie van oudere aanstellinge varen als P
hy, in successie van de vacante raadsplaats van sjn
vaderj 't zy by desistit , avancement of overlyden y
voor alle andere sa1 geprefereert zjn 1) , alsmede
dat soodanige , die om reden dat sjn vader of broeder
raed is , geen raad kan werden , a1s hy , de hinderpalen
weggenomen sjnde , raed werd, sjn rang als
raed sal moeten hebben niet van den tjt , dat hy
als raed , maar van die tjt , dat hy als regent was
aangestelt.
1 1.
De ampten , by den heer Bodel bedient wordende,
sullen geconbineert blyven by vacature , geljk als
die, die dnor den heer van Naamen 2) bedient wordetn).
12.
By afsterven of avancement van den heer Zacharias
Blaaubeens sullen de thesaurie en den ontvang van
de huysschattinge blyven geconbineert en mede voor
11n tour verstrekken.
13.
Bj de vendue sa1 blyven geconbineert den ontvangst
van het familie- en karosgeld.
14.
Voorders sullen alle ampten , in dit reglement niet
uytgedruktj worden vergeven op dien voet , geljk tot
1) Z00 werd in 1730 mr J. J. van Vryberphe raad A'ôôr J, Plevier,
2) G. van Yl'yberghe.
296 CORRESPOXDENTItN IN STEDEN YAN ZEELAND.
n0g t0e gebruykeljk is geweest , en daartoe geëmploojeert
worden alle minnelyke middelen j sullende,
de via concordiae getenteert zjnde , by pluraliteyt
van stemmen deselve ampten werden vergeven.
15.
Indien de nootsakeljkheyd
meer articulen deezer in het
vereyste , dat een of
geheel ofte ten deele
moeste werden verandert ,
niet te procederen als in
is goedgevonden daartoe
de uyterste nootsakeljkheyd
, en sal, gearbeyd sjnde t0t de eenparigheyd ,
en hetselve niet succederende , veranderinge daarin
mogen werden gemaakt , mits dry vierdeparten der
8temmen daarin acoordoeren.
16.
Hier word mede vastgestelt , dat voortaan de
vriendschap op den elfden van M ey by den anderen
sa1 komen om te confereren over de vermakinge van
de magistraat, en ontrent het vergeven van ampten
twee dagen vpôr den dag van de vergevinge.
1 7 .
regenten ,
namaals daarin sullen
Alle die nu in de vriendschap sjn ofte
komen, sullen het tegenwoordige
van vriendschap teekenen reglement en belooven ,
gelyk wy ondergeschreven beloven by deezen , dat
wy het vnorschreven reglement ter goeder trouwe en
als luyden van eer sullen onderhouden en naarkomen
en daartoe helpen contribueren , dat het werde agtervolgt
en naargekom en , sonder daartegens direct of
indirect iets te doen , maar in het tegendeel daartoe
te helpen contribueren , dat alles in het stuk van
regeringe en aancleven van dien met gemeene toqCORRESPONDEXTIZN
1A STEDEX YAN ZEELAND. 297
stemming , toegeventheyt en vriendschap koeme te
geschieden. En degene , die op recommandatie van
dese of gene regenten sullen sjn gepromoveert ,
sullen gehouden sjn te verklaren mitsz deezen , dat
sy daarom geen particuliere verbintenissen in het
stuk van de regeringe aan dien persoon sullen
hebben , maar de promotie , die zj verkregen hebbenj
aanmerken als een gunste van de geheele vriendschap.
op den elvden Mey 1722 by alle de leeden
van de vriendschap vastgestelt is , dat van nu af aan
en in het vervolg niemand thesaurier en borgermeester
te geljk sal konnen zjn , en verder by
occasie dat de heer Johan Pieter Rextaot t0t schepen
is genomineert
Hattem , dat den eerstgenoemden t0t
van alle dispuyten den voorrang
tweeden ; so0 is hetselve alhier verbo tenus geïnsereert
en daarby gepersisteert , geljk mede op heden is
verstaan, dat de heer W illem Hendrik Noltheniug
den Voorrang sal hebben vô6r den heer Cornelis
te samen m et de heer Theodorus van
voorkom inge
sal hebben vppr den
W ilm Blankert , beyde op één tjd aangestelt.
Alzoo
Aldus gedaan en gearresteert onder belofte van
opregte naarkominge van alle deeze poincten , hebben
wy deezen onderteekent binnen Tholen den 11e M ey
1724. En is geteykent als volgt :
D. Rextoot, J. Bodel, M. van Yryberghe, J. Turvq,
L. F. de Beaufort , Z
0. van Oromstryen , J. P. Rextoot , T. van Hattem,
Blaaubeens, T%. Duurkant,
N. J. H. Noey, W . H. Nolthenius , 0. W . Blankert,
J. Bodel jr. , M, A. de Savornin.
J. Plevier heeft dit reglement geteekent op den
10 February 1729 en Jan Jacob van Yryberghe heeft
dit geteekent ob den 22 Noyember 1730.
298 COltRF.SPOXDENTI:N lx STEDEJ vAx ZEELAXD.
B. Memorie scn Pieter Bernavd de Selufprf.
Door veele luyden in deeze tjdsomstandigheden
werdende , dat ik gecondemneert my tegens de heer
Turcq hebbe aengestelt !omdat sy van gedagten zjn,
dat mjn vaeder altoos lntime vrunden met die man
geweest is j en ik aen hem alleen de verplichting
van mjn avancement in regering hebbe , s0: sal het
noodig zjn een begin te maeken met het contrarie
aen te toonen en te doen zien j dat sulks enkelde
hersenschimmen zjn , schoon ik meen , dat souw
konnen volstaen met aen soodaenige luyden alleen
te antwoorden , dat eeneereljk man en voornamentljk
soodaenigen , die opentljk voor een republicaia en
vonrstander van een vrye regeringh derft uytkomen,
uyt geen particuliere verplichting van danckbaerheyt
- s0o die verplichting al reëel was, tgeen negeere -
sig behoort en vermag te verslaeven om blindeling
de gedagten van soodaenigen man, waeraen hy verplicht
is j te volgen , maer dat hy ter contrarie , zjn
eed en plicht als regent waernem ende j soodaenige
luyden , indien hy oordeelt j dat dezelve sentimenten
hebben , niet overeencomende met het gemeenewelzjn
, maer alleen strekkende om door allerhande
middelen j tzy goede of quaede , sig en hunne familie
groot te maeken , ten dien eynde het crediet van
een geheele regeringh aen sig te trekken en dan
haer personagie te speulen ,vermag
Om dan ter zaeke te komen sa1 vonraf moeten
tegen te gaen.
gaen,
gelyke omwenteling a1s nu is voorgevallen ; alsdoen
sjn v&n alle beneftiën en voordeelen der regeringh
by een solemneel
G. van Vryberge heer van Naemen , Jacob Vleugels ,
S. van Dnreslaer , Reynier van der Beke en M . 0.
contract gesecludeert de heeren
Van Lichtenbergh. Mij n vaeder was zeer goedq
dat in den jaere 1724 hier t0t Tholen dierCORRESPONDENTItN
IN STEDEN YAN ZEELIXD. 299
vrunden met die luyden en hadde soowel a1s zylieden
tegens de heer Turcq gepexeert - want schoon men
andere frivole pretexten en wel voornaementljk van
een
wejentlyke reden , omdat die luyden
dispuyt 0V0r de jagt 1) voorgaf , s00 was de
voor de heer
Turcq niet wilden opsitten en maer amen seggen ,
en dien heer absoluyt en alleen wilde regeeren. -
De heer hadt vaeder Turcq doen 0:k al met
een swart krytien
de voornoemde
mjn
geteekent om er Sjn Ed. nevens
vjf heeren uyt te goojen , dogh
konde in dit sjn voornemen niet reiisseeren , alsoo
de heeren Recxstoot en Bodelsig daartegenstelden.
Mjn vaeder bleef dan in hunne vrundtschap , dogh
hadt sooveel te seggen a1s een 0 int cjier, regerende
de heer Turcq alleen en despoticq door middel van
een party slaefse zielen , die alles moesten doen ,
dat dien heer wilde ; hy was met mjn vaeder voor
het uyterlyke goede vrunden en wist sig wel van
hem te bedienen , wanneer het een of ander moest
geschreven of gestelt werden , waertoe hy sig felfs
niet capabel kende. Rvenwel omdat mjn vaeder
geen man was Om altoos am en te seggen en hem al
veeltjds
legentheyt
heden en
tegensprak, liet de heer Turcq geen gevoorbygaen
Om Sjn Ed. alle kleenigchagrjn
aen te doen , z0o met het weygeren
van de honneurs, die m en van de stadt gewoon
was Sjn Ed. aen te doen , als met Sjn Ed. in de
begeving van ampten , die altoos aen de Gecommitteerde
raedt gelaeten waeren geweest, te bepaelen ,
en continueel onaengenaeme resolutiën t0e te
senden etc.
1) De heeren Vleugels en
in jachtzaken gewezen door
van Holland el1 Zeeland in
gistraat llatuurlijk kwalijk
f 7 21).
Van Doreslaar Warell Van een Vonnisj
het gerecht vall Tholen , bij het h0f
hooger beroep gekomen , wat de mallam
(zie notulen Tholen 13 Februari
300 CORRESPOXDENTIZX lN STEDEN VAN ZEELAND.
Mjn vaeder zjnde komen te overlyden 1) en de
heer Turcq Gecommitteerde raedt in Sjn Ed. plaets
werdende , mnest uyt hoofde van die functie een gedeelte
van tjaer t0t Middelburgh zjn , waerdoor hy
zjn despoticq crediet so0 niet in tgeheel kon behouden
, en moest somtjds al eens sien ,
zaeken tegens sjn sin geschieden , schoon hy selfs
dat er
present zjnde
m eester was.
van tjt t0t tjt souw verminderen , trachtede
leties en met onder de handt den een en
en a1s het er
Dogh mogeljk vreezende ,
OP aen qllam j n0galtoas
dat sulks
hy stilanderen
te winnen de heeren Vleugels en Lichtenbergh 2) ,
schoon strydig tegens een articul van het contract
van vruntschap 3) , twelk duydeljk segt , dat men
voornoemde heeren niet als met eenpaerigheyt van
stemmen weer in de vrundtschap mogt nemen , en
dat, wanneer iemandt van de leeden van de vrundtschap
daertoe wierdt aengesogt, sy beloofden daervan
ten eersten kennisse aen de vrundtschap te sullen
geYen.
gedaen, maer selfs getragt die luyden met
meerderheyt van stemmen weer in de vrundtschap
te brengen.
gelegt zjnde ,
op sjn ljf te krygen , wel wetende , dat, hy het contract
van vrundtschap verbroken en sjn s0o snlemneel
hadde
Dit uytgelekt en daerover vrundtschap
was de heer Turcq om een beroerte
de heer Turcq Dit hadde niet alleen niet
gegeven woort niet gehouden hebbende , waerdig was
mede uyt de vruntschap gesecludeert te werden;
dogh de andere heeren , daer den jegenswoordige
raedt van Staete Bodel , een
Turcqj
SWaeger
cantenteerden sig met
van de heer
het hooft Van WaS ,
1) 9 November 1730.
Q) Hier zijn uitgelaten de woorden : jjweer in de vrundtschap te
te brengen'' of iets diergelijks.
3) Art. 1.
CORRESPONDENTIZ# IN STEDEN VAN ZEELIND, 301
hem daerover brae/ te reprimendeeren en naemen
hem op belofte van beterschap weer in genaede aen.
Sedert dien tjt hebben veele heeren hem gans niet
vertrout , dogh door een of twee van syne creaturen,
die hy er wist in te brengen en dat slegte en gemeene
luyden zjn ) bleef hy het nog al meester.
Om nu t0t de verplichting , die ik particulier aen
hebbe , te com en de heer Turcq , s0o dient geweten
te werden , dat ik , nae mjn vaeders doot nae den
Hage zjnde gaen wonen en aldaer by een advocaet
geduerende eenigen tjt collegie in de rechten gehouden
hebbende, voornemens was, schoon den
nuderdom van twintig jaeren al hadt bereykt, welke
voldoende is om t0tTholen in de regeringh te komen ,
om nog een jaer tot Leyden te gaen studeeren. Het
geval wilde , dat de heer Turcq , in den jaere 1733
in den Hage komende , my zeer aenraede , niet alleen
Om n0g
ten dien
een à tweejaer te studeeren , maer selfs om
eynde nae Franeker of Harderwjk te gaen.
lk antwoorde daer niet veel op , maer begreep ten
eersten wel, dat hy eenige redenen moest hebben
om aen my soodaenigen raet te geven, en twyfelde
aenstonds , of het niet was om nog iemandt vppr my
in de regering te brengen , om welke reden ik ten
maer mijn selfs
bequaem te maeken , geljk ik dan ook nog datselve i zaer in de m aendt van December gepromoveert wierdt.
lk hadde zulks zeer stil gehouden en niemandt a1s
sooveel mogeljk
gaen wonen,
t0t de promotie
eersten resolveerde niet nae Leyden te
mjn voogden daervan kennisgegeven.
burgh gecomen zjnde , ging ik ten eersten by de
heer Turcq , en presenteerde mjn dienst tegens de
aenstaende m agistraetsvermaeking om schepen te
werden , waerontrent hy my zeer veel diëculteyten
maekte en onder anderen , dat sy volgens hun contract
van vrundtschap maer twee buytenschepens
T0t Middel202
CORRESPONDEXTI:N IN STEDEN vAN ZE:IZAND.
vermogten te maeken, en dat er actueel twee waeren.
Ik antwoorde, dat belangende alle syne gemaekte
diëculteyten dezelve van selfs vervielen , terwyle hem
uyt een copie van hun contract van vrundtschap,
dat ik onder de papieren van mjn vaeder hadt gevonden
, k0n aentoonen , dat de regenten , in voornoemd
contract zjnde , den anderen belooft hadden
de regentekinderen soodrae mogeljk te sullen helpen,
en 0ok dat er in plaats van twee drie buytenschepens
vermogten te zjn. 1) Hierop wist Ky my niets
te antwoorden en was verlegen.
Ik ging doen nae Tholen, alwaer ik op
deljkste wyse ontfangen wierdt, gevende
andere heeren seer cordaet en sonder de
de vrunalle
de
minste
hesitatie hunne stem men.
Ontrent drie maenden in regering geweest zjnde,
er een zaek voor, de heer quam Turcq niet m eer als
de andere regenten betrefende , dogh waerover hy
met de heer Nolthenius in debat raeckte ; de stemmen
gevraegt werdende, oordeelde ik , geljk mede de
meeste heeren , dat de heer Nolthenius geljk hadde,
en voegde my by hem.
quaeljk , dat ik korts daernae hoorde , dat hy aen
een ieder sjn beklag deet , dat ik , naauwljks in
regering zjnde , hem al displaisier deet en tegens
Dat nam de heer Turcq soo
hem aen stemde.
naestbestaende aengesproken zjnde , antwoorde ik j
dat ik altoos gonogon WaS g0We0St 0n nOg WaS Om
de heer Turcq in sjn persoon plaisier te doen, dogh
ontrent regeringszaeken , dat ik daerin , geljk een
eereljk man betaemde , moest doen en adviseeren
Hierover door eenige van mijn
volgens mjne beste kennisse en wetenschap , geljk
den eedt , in den aenvang mjner bedieninge gedaen ,
medebragt, sonder dat ik daerin voor iemandt, wie
1) Zie artt. 8 en 10.
UORRESPONDENTIXN IN STEDEN VAN ZEELAND. b03
het 0ok was , de minste complaisance m eende te
hebben. De heer Turcq, hieruyt ziende , dat ik s00-
daenigen verslaefde en lache ziel niet hadde, a1s hy
wel wenste , om tegens mjn beter weten wit swart
te noemen , heeft my sedert dien tjd over geen
zaeken meer gesproken , maer ter contrarie displaisier
gedaen, daer hy m aer kon.
Uyt al dit vorenstaende is genoegsaem te zien ,
dat de obligatie , die ik aen de heer Turcq gehadt
hebbe , niets anders is als alleen in de imaginatie
van soodanige luyden , die de zaeken alleen maer
uyterljk beschouwen en daerop maer voort raisonneeren.
Die m an heeft veele luyden soodaenig weten in te
nemen en andere te intimideeren , dat hy , schoon
er veele waeren
regering tegens
te seggen hebben , het evenwel meester gebleven is,
die syne absoluyte 1 en despotique
de borst was , en selfs wel wat wilden
totdat er door het sterfgeval van de heer Noey een
Generaeliteyts-rekenmeester moest gemaakt werden. 1)
T0t datampt quaemen twee sollicitanten , te weten
de heeren Cromstrien en Nolthenius. De heer Turcq
hadde eeu jaer te voren een articul by het contract
van vrundschap doen vûegen , waerby vastgestelt
wierdt, dat men tot
aen niem and souw
ampt sjn stem
mogen geven , voordat men by
den anderen in de vrundtschap , ter
soodaenigen ampt geconvoceert , gekomen
heer gewoon zjnde een ander door contracten te
binden sonder sig selfs daer veel aen te houden ,
begeving van
was. Dien
eenig vacerend
1) De heer Noeï was gecommitteerde ter Generaliteit. Doûr zijn
dood ging een der afgevaardigden van Zeeland van de Gelleraliteitsrekenkamer
over in het college der Staten-generaalj en daardoor
kwam eene plaats in de Gelleraliteitsrekenkamer te vaceeren (zie
het reglement op de begevillg der ambten in Zeelalld d-d. QQ November
1708, het zoogenaamde instrumentum pacis, art. 5).
304 CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND.
vertelde aen een ieder,
Generaeliteyts-rekenmeester soude zjn , want dat hy
voor hem was , en dat hy dat ampt lange voor de
heer Noey's doot aen de heer Cromstrien hadde toegesegt.
zjnde , dat
Nolthenius souden stemmen ,
De eenigsints ongerust
de heer Yryberghe en ik voor de heer
heer Cromstrien
seyde de heer Turcq,
dat Sjn Ed. daerin geen swaerigheyt moeste maeken,
want dat hy ons wel souw dwingen voor Sjn Ed.
te stemmen, en sulks niet doende , dat hy dan souw
dat de heer Cromstrien
maeken, dat de nichten van Vryberghe hem onterfden,
en dat , a1s ik het niet doen wilde, hy door den heer
Matthiasmjn huweljk 1) souw omver stooten Uyt
deeze en diergelyke zaeken kan men van het character
van de heer Turcq oordeelen, want iemandt te willen
doen onterven en een anders huweljk omver te
willen stooten, omdat men in de begeving van een
ampt , tgeen eligibel is , en waertoe den eenen s0o
nae en verkiesbaer was als den anderen volgens het
contract van vrundtschap selve , niet blindeling s00-
daenigen heer sjn wi1 volgt, dunkt my van de
uyterste quaedtaerdigheyt te zjn. Hoezeer nu de
heer Turcq den heere Orom strien versekerde , dat ik
niet tegens hem souw durven stemmen ,kan ik in
alle oprechtigheyt betuygen , dat hy my deswegens
nooyt heeft aengesproken of gevraegt om mjne stem
aen de heer Cromstrien te geven , schoon dikwjls
genoeg daertoe gelegentheyt heeft gehadt.
ontrent het
twee heeren .zeer in verlegentheyt, alsoo beyde van
mjn naestbestaende en zeer goede vrunden waeren.
Aen de heer Nolthenius naeder geparanteert en 0ok
familiaerder vrunden met Sjn Ed. zjnde , helde ik
eenigsints aen die kant over, en wierdt ik, geljk de
Ik was
geven Van mij n stem aen een van die
1) Met julrrouw Schorer.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 305
meeste heeren, die hunne stemmen aen de heer
Nolthenius gegeven hebben , fnael gedetermineert
om dien laestgenoemden heer te stemmen door de
onverdraegelyke raisonnementen van de heer Turcq,
die rondtuyt seyde , dat de heer Cromstrien rekenmeester
soude zjn , want dat hy voor Sjn Ed. was,
en wy het hart niet hadden tegens hem te stemmen,
en diergelyke onbesonne praeties meer.
De heer Nolthenius by m eerderheyt van twee
stem men in de vrundtschap t0t rekenmeester aengestelt
zjnde 1) ,
en de syne
begrepen wy wel , dat de heer Turcq
niet souden naelaeten by de eerste gelegentheyt
daerover vraek te nem en , kennende wy
hem tot alles capaebel , en dat sig niet veel aen
gemaekte contracten of sjn gegeven woort sou.
storen: als hy sjn voorig crediet maer k0n weerom
krygen , waerolnlne wy goedtvonden den anderen in
alle oprechtigheyt en trouw te beloven van a1s
eerelyke luyden by den anderen te sullen blyven en ,
sooveel in ons was, te beletten , dat aen niemand
Veeannig onosn gienl ijkh etw iberydsot ndgedr aeonf , aedna tons alle tegeljk
wy vorders wie
het ook was , geen het minste ongeljk souden doen,
m aer oolt dat wy sorge souden draegen , dat geen
m an alleen het eminente crediet hadde , en dat wy
ten dien eynde , wanneer nieuwe regenten mogten
gemaekt werden , deswegens met den anderen souden
correspondeeren en comm unicatif gaen.
Dit is de origine geweest van de soogenaenlde
party tegens de heer Turcq , en waervan dien heer
onder voorgevens van een party onwaerheden nu
1) 11 Mei 1737. Vermoedelijk stemden met Turcq: Van Cromstrien
, Blankert , Bodel jr. el1 Plevier, en waren voor Nolthenius
behalve deze zelf : D. Rextoot , J. P. Rextoot , De Savorllin , Yall
Vrïberghej Van den Broek e,1 De Beaufort.
Bijdr. el1 Meded. XXIII. 20
306 CORRESPOXDENTItN IN STEDEN vAN ZEELANIJ.
so0 een eclatante vengance comt te nemen , sig
weynig bekreunende , dat hy een solemneel geteekent
contract van vrundtschap , dat door ons tot het laeste
t0e gehouden en geobserveert is , comt te breken ,
en direct tegens zjn gegeven woort van eer aen te
gaen. Dogh het is de gewoonte van de meeste groote
politique - welke naem Turcq evenwel waereljk niet
meriteert , als daertoe te weynig verstandt en bequaemheyt
hebbende , geljk alle degenen : die hem
wel kennen , moeten getuygen die het eminent
crediet van een regering willen hebben , haer woort
niet langer te houden, als het haer intrest medebrengt.
verloop van een jaer
Bodel schieljk te overlyden ,
ten eeuemaelen aen de beer Turcq verslaeft ,
wy daerby
plaets t0t schepen aengestelt
Beek 1) , maer corten tjt nae dato saegen wy met
veel bevreem ding , dat de heer Vryberghe , die sig
soo solemneel aen ons geëngageert hadde , nevens
meenden te winnen, en wierdt in sijn
de heer 0. van der
sulks
de heer 0. van der Beek ons lieten loopen en met
de heer Turcq heulden , waerdoor onse party soozeer
verswakt wierdt , dat wy maer even de meerderheyt
in de vrintschap hadden.
De heer rekenmeester Recxstoot in de m aendt
Nae quam de burgemeester
tgeen een man was
van Juni 1738 sjnde komen te overlyden : verloren
wy daer veel by, en wierdt de heer van der Beek ,
die losse schepen was : in Sjn Ed. plaets tot raedt
aengestelt. S) ln de maendt van September 3) van
hetselve jaer wierdt de heer Van den Broeck in
plaets van de heer Recxstoot tot rekenmeester in de
1) Q9 Januari 1 738.
Q) Q6 Juni 1738.
3) Neen , het geschiedtle 3 Augustus 1138. llet dullrtle echter
1ot 18 Septemberj eer hij a1s zoodanig zitting nam.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YàN ZEEL&ND. 3 0t
provintiaele en
desselfs plaets een nieuwe scllepen gemaekt werden.
Daer waeren doen zeer weynig habile persoonen ,
wy den heer Ten Hage , dat
juyst geen man van groote geboorte is , dogh van
een zeer goede borgerlyke familie , en die soowel a1s
sjn vaeder voor een zeer eereljk man bekent is ,
schepen
soodat resolveerden
te maelten , of ten m insten onse stemmen
rekencaemer aengestelt , moest in
daertoe te geven , wat wy konden doen , s00 door
het afsterven van de heer Recxstoot als door de
ontrouw van deheeren Yryberghe en Van der Beke
met sig van 0ns te separeeren , even de eenpaerigheyt
van stemmen in de vrundtschap uytmaeken. 1) W y
waeren seer verwondert te zien, dat de heeren Yryberghe
en Van der Beek hunne stemmen m ede aen
den heer Ten Hage gaeven 2) , omdat wy wisten, dat
de heer Turcq en de syne zeer tegens die man en
voor een ander waeren ; dogh onse verwonderingh
vdeartd wdee enh eweer l Vhrayebste ,rge , diwe y mvaetn etern sjyudFerno uhwoo rNdoeen y,
getrout is , volgens syne gewone inhaeligheyt , ze
heer Ten H >ge hadt doen beloven , dat in faveur
van sjn swaeger Noey, die op Mey daeraenvolgende
tot de regeringh habilis souw zjn , van de eerste
raedsplaets 3) en van alle ampten van eenige consideratie
, tzy binnen of buyten de stadt , soude afzien,
tgeen die familie nae dato den heer Ten Hage nog
schrifteljk hebben doen beloven. Hadden wy dit in
de vrundtschip willen brengen en deswegens doleeren
, die heeren souden het hardt te verantwoorden
doen
1) De schrijver verzuimt hierbij op te merken - maar het blijkt
uit het verA'olg - dat ook Van Crolnstrien :an partij veranderd
was e)1 zich van Turcq llad afgescheiden.
Q) Hij werd benoemd Q8 September 1738.
3) Inderdaad werd rnr. J. lI. Noey bij de eerstvolgellde vacature
(5 Juni 1742) tot raad verkozen.
Q0*
308 CORRESPONDEXTIZN IN STEDEN #AN ZEELkND.
gehadt hebben , want diergelyke beloften en particuliere
engagementen waeren ongepermitteert en selfs
strydig tegens een articul 1) van ons contract van
vrundtschap ; maer wy hebben nooyt getracht iemandt
uyt de vrundtschap te secludeeren of haeteljkheden
te doen ; en aen de andere kant was het in faveur
van iemandt, die binnen corten in de regeringh stont
te komen , en die , geljk mede sjn moeder en verdere
familie , de behandeling , die sjn swaeger Yryberghe
met 0ns gehouden hadde , opentljk verfoeyde en by
alle occasiën protesteerden , dat hem niets aengenaemer
souw zijn , a1s met 0ns in een goede en 0prechte
vrundtschap en harmonie te mogen leven.
Gemelten heer Noey praesenteerde sjn dienst om
op lley 1739 schepen te werden, tgeen aen hem, als
een
werden.
regentesoon sjnde , niet wel geweygert k0n
Den aensoek en caresses , die wy doen van
die luyden aengedaen wierden , sjn onuytsprekeljk ,
en niet minder waeren de versekeringen , die sjn
moeder en hy ons deden , van met ons in een oprechte
vrundtschap en harmonie te willen leven , en alles te
helpen contribueeren , tgeen tot 0ns onderling genoegen
en securiteyt kon strekkende zjn. Sy begrepen
heel wel , dat wy timide moesten zjn om
iemandt te helpen , wiens swaeger 0ns soo trouweloos
hadde behandelt en het nu m et de heer Turcq hieldt,
waeromme sy ons versekerden , dat sy selfs Vryberghe
mefeerde en m et hem in geen oprechte vrundtschap
en vertrouwentheyt leven , so0 lange als hy
het met Turcq hieldt , waervan sy 0ns nae dato o0k
konden
reële preuves gaeven , tefens van de heer Turcq
soodaenige dingen seggende j dat die niet gaerne
soude repeteeren.
CORRESPONDESTIJ)N IN STEDEN VAN ZEELItND. 309
op die tjt a1s de heer Noey t0t schepen wierdt
aengestelt, tonnden wy n0g , dat wy de heer Vryberghe
geen displaisier of ongenoegen wilden aendoen
, schoon hy door syne gehoudene behandeling
met 0ns sulks genoeg meriteerde, want een burgemeestersplaets
vacant zjnde , een ampt, dat volgens
het contract van vrundtschap by m eerderheyt van
stemmen m oest begeven werden y gaeven wy hem
daertoe eenpaerig onse stem men , alhoewel ik hetselve
mede konde vraegen en mogeljk souw gereûsseert
hebben.
De heer Yryberghe, secretaris van deese stadt zjnde,
quam ampt door sjn avancement tût burgemeester
open te vallen ; ik hadde daer groote sin in als een
zeer goed ampt zjnde , dat wel 13 à 14 hondert
guldens sjaers
vrunden raededen
waert is , dogh alle myne naeste
my sulks af en wildell , dat ik
pensionaris soude blyven. W y waeren doen voor
tgrootste gedeelte genegen , dat ampt aen de heer
Lichtenbergh ) die aen de onderleggende party d0g
een braeF en eereljk man was , en die een swaere
dat
familie heeft ? te geven , op wiens swaeger Van der
Beek het anders moeste kom en , denkende dat dien
laesten heer sulks wel aen sjn swaeger souw cedee .
ren , geljk hy daertoe ook bereyt was ; dogh mevrouw
Xoey rekende , dat sulks niet met het intrest van
haer soon souw overeenkomen , en bewoog hemel en
aarde om sulks te beletten, dat sy geheel makkeljk
konde doen, want als er maer een van de leden van
de vruntschap tegen was , vermogt soodaenigen ampt
niet buyten de vrundtschap vergeven te werden , en
wierdt doen de heer Van der Beek tot secretaris
aengestelt '). De heer Iaichtenberg was raesende ,
1) Q7 Mei 1739.
310 CORRISPOXDEATII)N IN STEDEN YAN ZEELAND.
dat 4it mislukte , en gaf mevrouw
met reden daer de schult van , sulks
selfs niet meer wilden zien en in
schap leefden.
Nu deeze fraeie historiën iu regering hier zjn
voorgevallen , sjn die luyden versoent en hoore ik j
dat mevrouw Noey met al haer schjnheyligheyt en
Farisesche streeken voorgeeft, dat de heer Savornyn
en ik de oorsaek
daertegens gestelt
heer Lichtenberg te geven , tgeen onwaer is ; maer
ter contrarie hebben wy altoos a1s medelyden met
die man sjn ongeluk hebbende
om sulks te doen reûsseeren.
geweest sjn , dat sy sig s00 zeer
heeft om de secretarie aen den
ons best gedaen
de
De heer onsen nu s00 seer beruchten
Noey en familie
sy den anderen
openbaere vyand-
M ollerus ,
raedsheer , hadde sig onderentusschen hier ter neer
komen setten , hy hadde eenigen tjt in den Hage
a1s advocaet gepractiseert , alwaer sjn vaeder 1) het
honoraebel ampt van solliciteur bekleet ; men hadvt
hem gesegt, dat , wanneer de raedsheer Duercant
quam te sterven , niemaudt uyt de regeringh van
Tholen dat ampt souw vraegen , geljk sulks ook niet
te denken was, en dat hy dan mogeljk we1 gemakkeljk
daeraen souw komen.
burger geweest zjnde 2) ,
allengsjes swakker, tgeen hem deet vreezen , dat dien
heer binnen corten souw sterven j en dat hem dan
Ontrent eenjaer hier
wierdt de heer Duercant
de resolutie van de Staeten van Zeelandt 3) , ter
1) Adriaan Mollerus.
Q) Mollerus werd als burger van Tholen geadmitteerd Q8 September
1738.
3) Art. 13 van het regeeringsreglement van Tholen dd. 13 Juli
l70Q bepaalde , dat men om raad of schepen te worden drie jaren
poorler moest zijn ; wie echter te Tholen woonde en met eene
poortersdochter getrouwd was , was van dien termijll vrijgesteld.
Den 18en Maart 1720 hadden de Staten vall Zeelalld bepaald ? dat
CURRESPONDENTIZN IN STEDEN VAX ZEELAND. 311
occasie van de aenstelling van de heer Bout t0t
rekenmeester en Staete-generael genom enj souw obsteeren
, en hy sjn verhoopt avancement
gefrusteert zjn. Dit heeft hem nae alle apparentiën
doen resolveerea jufrouw Noey , als een borgeresse
van Tholen zjnde ) en die hem k0n habiliteeren , in
de
dus van
gepasseerde winter ten huweljk te vraegen.
Mevrouw Noey , die sig altoos als een boesemvriendinne
van de heer rekenmeester Nolthenius heeft
weten te houden , en dien heer sulks te doen gelnoven,
met niets te doen sonder Sjn Ed. raedt te vraegen
en selfs in de delicaetste familiezaekev te consulteeren
, tgeen , gepaert met de allervalste vleytong
en schjnheyligheyt , dien heer een vast vertrouwen
op haer heeft doen stellen , twelk de eenige oorsaek
is , dat wy nu so0 aen laeger wal zjn , sooals uyt
het volgqnde sal blyken , quam Sjn Ed. over het
versoek van den heer Mollerus aen haer dogter raedt
Vraogon.
wierdt
gedaen hebben dat huweljk af te raeden , want in
corten tjt waeren de jongeluy het eens en trouwden
al cort nae dato , zjnde in alles al vry schieljk en
excuseerde sig daervan , en
welhaest gewaer, dat niet veel plaisier souw
haestig geweest , want juyst 8 maenden nae hun
trouwdag is er al een afsetseltie van die eerelyke
Dien heer
luyden voor den dag gekom en.
Ik wi1 gaerne bekennen, dat wy, dat huweljk
niemand tot een ambtwegens de provincie mocht worden benoemd,
ordillaire ministers van dan alleenigh regenten, een der stedell il1
Zeelant , derselver kinderen of wel gebore ollderdanen van dese
provillcie , dogh
racter vall hel
geensints vreemlelingen , die by de stedell de camillisterie
honorair werden gegeven . tenzy hetzelve
elective drie jarell hebbell bekleedt''. Mollerus moest dus , tenzij
hij eetle poortprsdochter vall Tholen huwde, drie jarell wachten,
eer hij il1 de l'egeeritlg koll komell y el1 eel- hij tot een staatsambt
benoembaar was.
312 CORRESPOXDEXTItN Ix S1'ED>1N vAx ZEELAXD.
hoorende , seer geallarmeert waeren , want dit was
een tweede swaeger van de heer Vryberghe , die
men sekerljk souw trachten in de regeringh te
brengen ; en schoon Noey ons goede beloften hadt
gelaen en Mollerus die sekerljk ook wel soude doen,
S00 Waoren sy swaegers
Vryberghe , van wie wy sulken quaeden ondervinding
hadden gehadt ; en dien heer hadt buyten die twee
swaegers nog een swaeger en een halve broer in de
regeringh. 1) Ik resolveerde dierhalven nae den Hage
te
evenwel altoos van de heer
gaen en de heer Nolthenius onse rechtmaetige
Vreeze VO0r
deezen best te doen ;
houden k0n beswaereljk geschieden
te stellen en te overleggen , wat in
want hem uyt de regering te
1en souden wy
daerdoor Noey ,die wy zeer noodig hadden , te 0nvrient
gemaekt hebben. De
soodaenig door mevrouw
heer Noltbenius was
Noey en die familie beguygelt
en stelde daerop soodaenigen vasten vertrouwen
, dat sig volcom en op die luyden fëerde ,
selfs in
heyt en trouw aen 0ns ingestaen en ons te meersooverrej
dat dikwjls voor haere oprechtigmaelen
van hen als van sig selfs versekert heeft ,
door welke versekeringen wy sooverre gebragt zjn ,
dat wy M ollerus gepasseerde Mey schepen gemaekt
en hen dus een mes gegeven hebben om ons selfs
de keel af te snyden
Terwyle Mollerus solliciteerde om scbepen te
werden, heeft Noey en by 0ns telkens betuygt geen
ander oogmerk te hebben a1s met ons in een goede
correspondentie en vrintschap te leven. Twee daegen
vppr syne aanstellinge quam hy aen mjn huys , daer
4) De moeder van Van Vryberghe was in eerste huwelijk verbonden
geweest aan W . F. vall Lichtenbergj uit welk huwelijk de
raad V14ll Lichtenberg el1 de vrouw van den raad Vleugels gesproten
waren.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 313
de heeren Cromstrien en Ten Hage 0ok present
doen met waeren ) wy spraeken den anderen over
de te onderhoudene correspondentie , wanneer M0llerus
betuygde , dat bereyt was sig te engageeren
om m et ons in een volcomene en vertrouwde vrundtschap
en correspondentie te leven en alles te helpen
doen , tgunt streltkende souw zjn t0t welwesen van
stadt en landt , t0t onse onderlinge securiteyt , welzjn
en genoegen , ten dien eynde aen ieder van ons alle
mogeljke justitie te helpen doen , en alle soodaenige
luyden , die het crediet van de regering aen sig alleen
sogten te trekken , te sullen helpen tegengaen , en
we1 voornaementljk met ons over het maeken van
nieuwe regenten te sullen correspondeeren en s00-
daenige te helpen verkiesen , als wy met gemeen
overleg t0tgemeen welzjn souden oorbaer oordeelen.
W y seyden hiermede volkomen genoegen te nemen ,
en dat wy voor ons 0ok geen ander but of intentie
hadden,
S00 haest was lfollerus door 0ns toedoen -- want
hadden sulks konnen beletten
ringh 1) , of wy saegen , dat sjn swaeger
hy? ons nu niet meer benoodigt hebbende ,
by en m et Turcq liepen , en sig a1s van ons af
separeerden. lk wil gaerne bekennen , dat deswegens
al ongerust wierdt, dogh de heer Nolthenius versekerde
my nogmaels so0 zeer van de eereljkheyt
van die luyden , dat ik m y weer gerust stelde.
Korten tjt vtspr het overlyden van de heer raedsheer
Duercant met de heer Savornyn over het raedsheersampt
sprekende , en wie sulks, a1s hetselve
tlllam teYaoeeren ) SORW Vraegell )Nzas ik n0gl* n d *10
gedagten , dat niemandt a1s de heer M ollerus hetselve
SOIIW Vraegen )en het was t0tmijn groote surprise ,
niet in de rege-
Noey en
continueel
1) Hij werd 13 Mei 1740 schepen.
314 coltalslaoxoxxl'lzx Ix s'rEolx vAN ZEELAXD.
dat de heer Savornyn my zeyde , dat considerende
den draey, die de zaeken van de regering stonden
te nemen , de wisselvalligheyt van dezelve , en dat
er weynig kans voor 0ns souw zjn tot het een Qf
ander buytenampt en andere redenen meer, Sjn Ed.
in deliberatie namj of daertoe sjn dienst niet souw
presenteeren. Dit stondt my gans weynig aen ,
wetende wat getrouwen en oprechten vriendt ik
daeraen souw verliezen.
Korten tjdt nae datoquam
dat de heer Duercant een
de heer Noey op een
morgen aen my seggen ,
zeer swaere val hadt gedaen , waeraen hy nae alle
apparentidn
voor sjn swaeger Mollerus , die op die tjt
Maestricht was , versoekende. lk antwoorde
dat
tot
hem ,
sjn swaeger Mollerus niet alleen de jongste
regent was , maer dat hy selfs nog geen drie maenden
in de regering was geweest, en dat ik en andere
dat ampt ook konden vraegen , en ik my vervolgens
B00 Vroeg niet kon engageeren. lk resolveerde ten
eersten om de heer Savornyn
geven , en reedt ten dien eynde denselven middag
hiervan kennisse te
n0g
sprak ik nog
dat Sjn Ed.
met de heer De Savornyn en verstondt,
positief geresalveert was , dat ampt te
vraegen. 's Anderen daegs smiddags t0t Tholen geretourneert
zjnde , was aldaer de tyding van de
doot van de heer Duercant gecomen ; ik liet de heer
nae Breda. 's Avonds aldaergecomen zjnde ,
sterven , mij n stem
Noey versoeken ten eersten by my te komen , en
seyde hem , dat vonr mjn selfs van het raedtsheersampt
afsag , dogh dat ik , tût Breda geweest zjnde,
van de heer Savornyn gehoort hadde , dat Sjn Ed,
souw komen te tefens
dat ampt nae alle apparentiën souw vraegen , waerover
hy zeer geconsterneert was , seggende , als de
heer Savornyn het vraegt , sal hy het seker zjn, en dan
sal mjn swaeger Mollerus het niet vraegen. W y
CORUESPOXDENI'IZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 315
konden genoeg ,
en gemeljk was , dat de heer
vroeg , want sy hadden staet gemaeckt
der regenten daer sin in soude hebben , en dan souw
het van selfs op Mollerus gecomen zjn. Sy hieuwen 1)
sig o0k zeer van ons af en liepen n0g meer dan te
voorn by Turcq en de syne , waerdoor wy wel saegen,
dat wy aen die luyden, a1s zeer geïnterresseert zjnde,
niet veel meer souden hebben , en dat de heer
gans
Savornyn dat ampt
1dat niemandt
Savornyn raedsheer geworden zjnde en onse party
daerdoor zeer verswakt , sy sig nae alle apparentiën
by Turcq souden voegen,
in de vrundtschap krygen en niets meer te seggen
souden hebben; dogh nooyt hebben wy gedagt, dat
die luyden en Turcq met de syne capabel en hardi
genoeg souwden zjn om t0t sulke extremiteyten te
komen en s0o fraeien stuk werks uyt te voeren. 1n
en wy dus de minderheyt
die gedagten wierden wy versterkt , doen
dat Mollerus niet solliciteerde - want
wy saegen,
volgens 0ns
contract van vrundtschap k0n de jongste regent soowel
als den oudtsten alle buytenampten vraegen en
waeren dezelve eligibel 2) maer de uytkomst heeft
geleert , dat hy sulks gelaeten heeft , omdat het dan
zien dat die familie te onvreden
nog m eer de naem souv gehadt hebben, dat sy de geheele
regering om het raedsheersampt bouleverseerden.
Den 2e Augusti proponeerde de burgemeester
Vryberghe in onse vrundtschap om de suppletie van
het vacerende raedsheersalnpt, tzy in den hove of
hoogen raede 3), op Sondag daeraenvolgeude tegens
1) Het HS. herhaalt deze beide woûrden.
Q) Zie art. 14.
3) Bij eene vacature in den hoogen raad , die van wege Zeeland
moest wordell vervultl , ilad de stad , wier gecommitteerde het langst
in het llofzat , de keuze hem naar dell hoogen raad te doen overgaall,
il1 welk geval de llieuw belloemde raadslleer zittillg kreer
in het h0f (zie art. 8 vall het illstrumeutuln pacis).
316 CORRESPONDEXTIZN IN STEDEX VAN ZEELAND.
14 daegen daeraen by de magistraet vast te stellen,
en de absente leden dezer regeringe daerop te beschryven.
Sulks wierdt goedt gevonden , en op
Sondag den 7e by de m agistraet , op het stadshuys
vergaedert zjnde , geresolveert den dag tot het
despitieeren van een bequaem persoon omme aen de
Staeten dezer provintie ter suppletie van het vacerende
raedsheersampt voorgedraegen te werden, vast
te stellen tegens den 21e Augusti , en dat van die
resolutie aen de absente leeden dezer regering by
missive kennisse souw werden gegeven. Ik hadde
die resolutie gestelt en onder anderen , d a t d e n
d a g t e r b e g e v i n g e v a n h e t r a e d s h e e r s am p t
v a s tg es t e1t w i er d t, waerop by het resumeeren
van dezelve door de heer Turcq wierdt geremarqueert,
die seyde dat moest zjn , d a t d e n d ag t e r n o min
a ti e v an e en p er s o 0 n t 0 t h e t r a e d s h e e r sa
m p t v a s t g e s
het een s00 goed was als het andere ,
het wel een begeving noemen , terwyle de leeden
van Staet onder den andere verplicht waeren soodaenigen
persoon aen
kon
te stellen , als by de stadt
wierdt voorgedraegen , dogh dat sulks ligt k0n veranderen
, geljk ik deet. lk wil gaerne bekennen
alsdoen geene de minste gedagten gehadt te hebben,
dat de heer Turcq die remarque maekte , omdat
oornemens was s0o fraejen commedie met die aen- v
stellinge te speulen , en dat hy daerom het woordt
van nominatie liever als het woordt van begevinge
in de notulen wilde hebben. Het bljkt claer, dat
de heer Turcq die intentie gehadt heeft, terwyle
heeren sig nu defendeeren met te seggen , dat het
geen aenstellinge geweest is , want dat die by de
Staeten moest geschieden : m aer een nominatie , en
dat die , s0o lang niet overgebragt was , k0n veran-
4ert werden, rekenende sekerljk dat het niets is een
te l t w i erd t etc. Ik seyde , dat
want dat men
die
COàRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND. 31t
resolutie, die nae soodanige voorgaende solemniteyten
m et eenpaerigheyt van stem men geuomen is , met
meerderheyt van vier stemmen in te trekken en in
het resolutieboek soodaenig te rojeren , dat daervan
geen letter kan gelezen werden , sooals uyt het hiernae
volgende sal gezien werden.
Op den 19e Augusti wierdt de heer Savornyn in
de vrundtschap en op den 21e by de magistraet met
eenpaerigheyt van stemmen t0t raedsheer vercoren ,
en de gedeputeerden ter eerster Staetsvergaederingh
by die resolutie gelast dien heer daertoe aen de
Staeten dezer provintie voor te draegen. De heer
Vr/berghe wierdt in Sjn Ed. plaets tot ontfanger
der middelen van gemeene consumptie en ik in
Vryberghe's plaets tot Ontfanger van de huysschattinge
over deeze stadt en jurisdictie vercoren , en
vorders wierden nog eenige kleine ampties , door het
avancement van de heer Savornyn vacant, begeven ,
en tefens ook geresolveert uyt de recognitisn , die
van de voorschreven ampten aen de stadt moesten
werden betaelt , sekere obligatie , tot laste van de
stadt loopende , af te
Den 28e
lossen.
en
vervolgens door my in het
schap , welke
M olleru: was ; aldaer wierdt op de ingecomene poincten
van beschryvinge gedelibereert ; het raedsheersampt
in eene der poincten vervat zjnde , wierdt de resoquamen
wy
dien avondt aen het huys van de heer
resolutie geresumeert
de resumptie geapprobeert , werdende dezelve
Den 30e
resolutieboek geregistreert.
a1s van ouds in de vrundtlutie
van den 19e, hiervoorn gem elt, geconfrmeert
en de gedeputeerden ter aenstaende Staetsvergaederingh
nogmaels gelast den heere De Savornyn t:t
raedsheer voor te draegen. De militaire charges
Augusti wierdt deeze
sullende begeven werden, wilde een ieder nae de
vergaedering gaen, envielen daerover eenige woorden318
CORRESPONDEXTIZN IN STEDEX vAN zBEluAxo.
wisselingen - evenwel alleen tusschen die heeren ,
die nu aen de bovenleggende party zjn, want ik
moest als pensionaris per se gaen , en de rest van
onse goede vrunden , uytgesondert de heer Oromstrien,
die te Zierikzee was , konden daer niet
komen - wie te huys souw blyven Ik railleerde
daer wat mede seggende , dat sy 1 alle moesten gaen,
maer dat ik dan met vermaek zouw zien j dat de
vier onderliggende heeren hun kans waernaem en, de
edeputeerden te huys riepen en selfs op de vergaedering
quaemen. Die woorden n0g al duerende, geyde
de heer Turcq : si k
w 0 o r d e n n i e t m a e k e n ,
souw daerover sooveel
d a e r i s n0g t ij d s
e n 0 e g t u s s e n b e y d e , e n d a e r s a 1 n 0 g w e 1
veran deringh ko m en'', sulks verscheydene maelen
repeterende. W y maekten OP dat Seggen geen r0-
Eexie , alsoo wy geen gedagten hadden op soodaenige
zaeken , a1s korts na dato gebeurden ; maer de uytcomst
heeft maer al te we1 geleert, wat de heer Turcq
met die woorden bedoelde , zjnde het evenwel
naauwljks te begrypen, hoe men so0 vals kan zjn
van met luyden nog vrundtgchap te houden , een
glaesjen van vrundtschap te drinken en een resolutie
te confrmeeren , daer men bereyds geresolveerd is en
vastgestelt heeft die luyden uyt de vrundtschap te
secludeeren, van alle honneurs en voordeelen der
regeringe te ontrooven, en soodaenigen resolutie a1s
bovengemelt twee daegen nae dato den boom in te
slaen. Dat zy sulks doen al vastgestelt hebben gehadt
, bljkt vooreerst uyt het gesegde van de heer
Turcq , hierboven aengehaelt , maer nog veel sekerder
uyt hetgeen my drie à vier daegen nae dato wierdt
esegt, te weten j dat sekere jufrouw , die wat meer
familiariteyt m et een van die heeren heeft , als ordenteljk
is , op dien eygen Dinsdagmorgen, sooals
gy savonds met ons nog vrundtschap hielden , tegens
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELASD. 310
een burgerman uyt haer lnondt liet vallen , dat de
heer Savornyn geen raedsheer soude zjn , en dat de
heer Ten Hage weer we1 nae Oortgene - alwaer
sjn vaeder ontfanger van de gemeene middelen is -
mogt
S
nergens van wetende , quam een goedt vrundt van
my , die niet in de regeringh is , my vraegen, wat er
te doen was , dat er sulken geloop in de stadt was.
lk seyde nergens van te weten , en hy daerop , dat
gaen wonen. 1)
W oensdags 2) smorgens in huys sittellde en
ik my deswegens dan wel moest informeeren , geljk
i1c 0ok ten eersten nae de heer Doreslaer gong , met
wie ik altoos intime vrunden was
hy aen de Onderleggende party
o0k extra groote vrunden met de heeren Recxstoot en
Van den Broek. hadde ons altoos
geweest , schoon
was t zjnde denselven
Zjn Ed.
de heer
belooft,
dat , wanneer Turcq of iem andt anders aen
hen voorslaegen m ogt komen te doen om hen in de
vrundtschap te nemen en 0ns daeruyt te secludeeren,
hy 0ns daervan ten eersten kennisse soude geven ,
en dat wy hem dan altoos betere en favorabler conditiën
souden konnen doen hebben a1s de andere.
lk vroeg hem , of hy nergens van wist, en of er iets
gaende WaS ;
Ik
hy seyde my van jae, dog wilde niet
uytkomen.
geklonken was , waerop ik een zeer duyster antwoort
kreeg , uyt hetwelke ik evenwel begreep , dat dat
Vroeg hem vûrders , of het dan al
werkje nog we1 te steuyten was. lk seyde hem , dat
na0 huys gong Om a0n onse absente vrunden ten
eersten per expresse kennisse te geven , dat ik onderentusschen
hem versogt sig niet vorders te willen
1) Inderdaad is de heer Ten Hage , toen hij na zijne uitsluiting
llit de vriendschap als schepelt aftrad , niet herkozen en dus buiten
de regeering geraakt.
Q) 31 Augustus 1740
320 CORRESPONDENTICN IN STED8N VAN ZEELAND.
begeerden , niets uytgesondert ,
ten eersten weer by hem souw komen. lk ging doen
nae de heer Savornyn , seggende , dat Sja Ed. ten
eersten nae de heer Blankert moest gaen en hooren,
wat er van
@*
Z IJ 11 .
onse rechtmaetige vrees kennisse gegeven hebbendej
WaS ,en of die
OXPVOSSO a0n
nog niet te krygen souw
Per onse absente heeren van
zyne
ofereerde , en dat ik
ging ik weer nae de heer Doreslaer, daer ik
saem geen een woort konde uyt
telkens met groote sugten seyde,
mogt te
deelde
Seggen.
dat ik
gong
ofereerde , waerop
vroeg doen, of hy dienstig oor1
de drie andere onderleggende
heeren 1)
hadde,
antwoorde , dat het te laet was , en ik
by
en hen hetselve , dat aen hem gedaen
hy my doen eyndeling
geen moeyte
meer behoefde te doen. Siende, dat wy door hem
krygen ,
dat my niets verlk
tegens syne gedaene beloften s0o zeer misleyt waeren,
en dat hy met de andere mede gedaen hadde om ons
soozeer te verongelyken , wil ik gaerne bekennen ,
dat voorsigtigst oordeelde om m aer sonder verder
spreken uyt sjn huys te gaen , want ik voelde j dat
ik mjn passie naauwelijks meester was. Daer vandaen
genoega1s
dat my
komende, seyde de heer Savornyn my, dat by Blanlqert
was geweest, dat denselven hem hadde gesegt , dat
versekert was , dat wy Turcq , hem en andere uyt
de vruntschap hadden willen secludeeren , dat hy
engageeren, want dat ik hem en de alles wat
sulks van 0ns niet gewagt hadt , maer dat nu 00k
geen swaerigheyt hadde gemaekt om het 0ns te doen.
wy zeer verlangende de
uytkomst van deeze historiën te zien. Donderdaegs S)
savonds hoorden
Onderentusschen waeren
W aeren
wy , sy alle by den anderen
geweest , dogh daer lekte niets van hun
dat
1) Te weten G. van Vryberghe , Yleugels en Vall Lichtenberg.
Q) 1 September 1740.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELkND 32 1
voornemen uyt , en maekten wy geen de minste gedagten
, dat men de resolutie
van de heer Savornyn
afnemen tgeen bereyds gegeren was.
Sijn Rd.
Donderdags
savonds wierdt politie gelegt tegen sanderen daegs 1)
smorgens. bragt de heer
Y ryberghe , die eerste burgemeester is , de poincten
van beschryvinge in deliberatie.
Bovengecomen zij nde1
h%y bemerckten aenstonds
, dat de conclusie , die Dinsdaegs te voorn in
de vrundtschap genomen was , niet gevolgt wierdt.
Tot het poinct ? tgeen de begeving van het raedsde
wegens aenstelling
k0n breken en
heersampt concerneerde,
heer Yryberghe simpel
gecomen
sonder eenige reden van sjn
advys te geven , dat van oordeel was, dat de resolutie,
den 21e Augusti genomen , voor sooverre die de bezjnde,
seyde de
geving van behoorde te werden
ingetrokken
Savornyn,
burgem eester,
met veel bevreemding het advys
gerojeert. De heer
alsoo de tweede
w asj
van de eerste
volgde ,
de heer Cromstrien absent seyde
burgemeester
te hooren ? dat hy niet wist, dat er eenige
wettige redenen waeren om een resolutie, nae voorgaende
beschryvinge met eenpaerigheyt van stemmen
en op een wettige wyse genomen , in te konnen
trekken , en dat hy de volgende heeren versogt hun
geïeven
linge te
woort te houden en hem
mainctineeren. Alle de
by syne aenstelvolgende
heeren
voegden sig simpel by het advys van de eerste burgemeester.
Men kon zien , dat sy beschaem t waeren
over het fraeje stukjen, dat sy deden , want geen
een van hen allen derfde de oogen opslaen , behalven
de heer Turcq j die *ln alle soodaenige zaelcen soo
gecon:jt is , dat alle schaemte heeft verloren - dien
heer is s0ogewent schoeljestukken te doen , dat ik
ampten concerneerde ,
en ten registre
die nae hem
1) Q September 1740.
Biidr. en Meded. XX.IlI.
322 CORRESPONDENTIZN IN STEDEN vAN ZEELAND.
waerljk geloofl', dat hy beschaemt souw werlen, a1s
een eerelyke daet deet. - De lleer Savornyn en ikj
wmaendte broonesdee rsv 2j)f wanadereerne ongelukkige dog eerelyke
absent , vroegen te meermaelen
nae de redenen van soodaenigen behandeling,
waerop wy geen antwoort kregen , seggenle als doen,
dat wy vermeenden, dat een resolutie, op s0o solemneelen
wyse en met eenpaerigheyt van stemmen
genomen , met geen meerderheyt van vier stemmen
kon werden gebroken , dat wy dierhalven tegens soo
daenige ongehoorde procedures en resolutiën moesten
protesteeren , versoekende , dat sulks ten minsten in
de notulen mogt werden aengeteekent, maer daer
wierdt niet eens nae geluystert. De Lurgemeester
vraegde my het register der resolutiën , tgeen ik
hem gal, en waerin hy zeer soigneus de resolutie
van den 21e Augusti , hiervoorn gementioneert , s00-
daenig uytschrabde , dat daervan geen letter kan
gelezen werden , settende op de kant : sI s g o e d tg
e v o n d e n d e e z e r e s o l u t i e i n t e t r e k k e n
e n t e n r e g i s t r e t e r o j e e r e n. M y t e r k e nn
i s s e a l s b u r g e m a e s t e r : J. J. v a n Y r yb
e rgh e.''
Schoon al
voorvallen en
omwentelingen in regeringen
zaeken geschieden , die met de
justitie in billjkheyt niet overeenkomen , geloove ik
niet, dat een exempel
van soo een formele
@ IS ,
te vinden is van het breken
resolutie , en tgeen n0g arger
tregigter op s0o een
wyse uytschrabt ; maer sy hebben niet gewilt, dat
soo fraejen behandeling ter kennisse van de naerkomelingschap
souw komen. lk hebbe n0g van geene
onpartydige en kundige luyden gehoort , die konnen
begrypen , hoe die heeren hebben durven resolveeren
ozmjn ,s usltkrey deigx trteegmeintes yatellne tfeu nddoaemn e,n ttegne evnanz ekeern zgaeokedeen
dat men een resolutie in
dikwjls
veele
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND. 320
en billyke regering en de wette van eer ; evenwel
willen deeze luyden n0g al republicains genaemt
werden , maer voorseker is het landt en onderdaenen
te beclaegen , tgeen van soodaenige sig dus noemende
republicains moet geregeert werden.
Die heeren deputeerden ter waerneminge der vergaedering
soodaenige heeren als sy goedtvonden , en
lieten de heeren Cromstrien en Savornyn te huys ;
den eerstgemelten is tweede regerende burgem eester,
sjnde geen exempl te vinden , dat t0t Tholen beyde
de regerende burgemeesters niet ter waerneminge der
vergaedering zjn gedeputeert geweest.
m ede gedeputeert als pensionaris , dogh alleeu lnet
een adviserende stem , en de secretaris , die minder
in rang en veel jonger regent is a1s ik , met een
concluderende stem. lk begreep ten eersten wel ,
dat ik op die deputatie de vergaderillgh niet kon
waernemen , maer wilde niets doen sonder alvorens
daerover den raedt van mjn vrunden ingenomen te
hebben , en vertrok ten dien eynde ten eersten nae
Middelburg. De meeste van myne vrunden , die de
constitutie van de Thoolse regeringh kenden , waeren
metmy van oordeel, dat ik my mjn
stem a1s raedt niet kon laeten benemen en nog veel
lninder de praeseance en rang aen den secretaris
geven , dat ik mjn selfs met het behouden van dat
concluderende
lk wierdt
ampt j dat maer hondert rjcxdaelders sjaers waerdig
is , duysenderley chagrjn souw aendoen , sonder in
staet te zjn om het publiq of de goede zaek eenigen
dienst te doen : en dat sy het my door allerhande
middelen , al wast maer met my telkens sonder, en
veel jonger regenten
ik dan ordres souw hebben moeten
1van welke
afwagten , soo
moey souden maeken , dat hetselve eyndeling soude
moeten quiteeren. Ik vertrok dan weer nae Tholen,
alwaer ik afstandt van mijn pensionarisampt deet.
2 1*
m et stem te senden
324 CORRESPONDENTIkN IN ST:DEN vAN ZEELAND.
Om nu hetgeen
en by de geheele
voor tgeen zy
redenengeven van
en ons by
hoorden, dat sy aen een ieder
contract onder den anderen
en Mollerus waeren aen boort
vertelden , dat wy een
hadden , eh dat wy Noey
eweest om mede in
hetselve te komen en dat te teekenen , ten eynde
om vooreerst wat nieuwe regenten nae ons sin te
maeken en dan de heer Turcq, Vr/berghe en de
haere uyt de vruntschap te secludeeren , en dat sy
ons om die redenen hadden gepraeveniëert. Menschen,
die partydig zjn , en die haer voordeel by s0o een
verandering beoogen of die de zaeken maer uyterljk
beschouwen en niet verder zien, a1s haer neus lang
is , konnen s0o een opgeschikt verhael ligt
maer aen andere , die wat meer doorsigt
moet hetselve
wanneer men alleenig maer considereert , dat wy
staepel sot souden hebben moeten zjn - daer ik
gelooven;
hebben ,
ten eersten fabuleus voorcomen ,
ter contrarie derf
kenneljk genoeg
uyt de vrundtschap gesecludeert zjn , sulke verstandige
en bequaeme luyden zjn , dat het te wenschen
waere , dat veele van dat soort in onse provintie
wierden gevonden - om te trachten de heeren Noey
en M ollerus in contracten in te wickkelen , strekkende
sevene , die nu
seggen , en tgeen aen een ieder
is , dat onder de
om haer eyge swaeger te secludeeren en nadeel t0e
te brengen , en behalven dat , dat wy sulks met de
twee jongste regenten souden gaen probeeren, daer
het ons , als wy die intentie gehadt hadden , m aer
een woort behoefde te costen ()m de vier onderleggende
heeren,
en met welke
Welke onse zeer goede vrunden waeren,
Wy in eene zeer goede harmonie
leefden, by ons te nemen , wanneer wy dezelve meergeschiet
was , een glimp te geven
waereldt niet te boek te staen
waereljk zjn , moesten die heeren
de behandeling, met ons gehouden,
de geheele waereldt swart maeken. W y
CORRESPONDENTIZN IN STEDEX YAN ZEEL&ND. 32 5
derheyt souden gehadt hebben, die sy nu hebben,
en gevolgeljk alles konden doen, dat wy begeerden;
dogh sulks is nooyt in onse gedagten opgecomen ,
omdat wy, dat doende, geen eerlyke luyden souden
gebleven zjn,
dat men 0ns
maer ter contrariegemeriteert hebben,
noemde , snoals die heeren j die het nu
gedaen hebben , meriteeren genoemt te werden. Ons
sistema is altoos geweest liever als eerelyke luyden
onder, dan a1s schelmen boven te willen zjn.
W y hebben nnoyt swaerigheyt gemaeltt in alle
oprechtigheyt nooyt of ooyt
eenig contract hoegenaemt onder ons hebben gehadt,
dat wy nooyt getracht hebben eenig contract te
maeken en daerdoor eenige van onse mederegenten
in haer honneur Of voordeel te benaedeelen of dezelve
û0k
te verclaeren , dat wy
in eenigerhande manieren te secludeeren , en dat wy
nooyt of ooyt iemandt, wie het 0ok zy , deswegens
hebben aengesogt Of aengesproken Maer aen de
andere kant willen wy ook we1 bekennen , dat ,
vreezende voor hetgeen ons nu overcomen is , wy
getracht hebben ons selven te secureren en sorge te
draegen , dat hier geen heer alleen met een dispotique
magt souw regeeren. Al hetgeen wy ten dien eynde
hebben gedaen , en dat daerontrent is
hebbe ik hiervoorn à desseyn ampel
eynde daeruyt souw konnen werden
gepasseert ,
verhaelt , ten
geoordeelt , of
wy daermede iets onbehoorljks hebben bedreven j of
iemandt verongeljkt, en juyste redenen tot soodaenigen
behandeling , a1s met 0ns gehouden is , gegeven.
nu van de bovenleggende
party sjn , hebben nae alle apparentiën aen de waerheyt
van het verhaelde door Noey en Mollerus begonnen
te twyfelen en willen probeeren , of sy dat
Sommige heeren , die
wel in onse praesentie souden derven staende houden ,
want nae verloop van eenigen tjt op het stadshuys
zjnde , begon Mollerus - wiens weerrae om assurant
326 CORRESPOXDEXTIZN IN STEDEX YAN ZEELAND.
te liegen niet bekent is - deeze fraeje historie , die
met veel om standigheden verciert is , te verhaelen.
lk hoorde int eerst sulks aen , redeljk tranquil zjnde ,
dogh k0n het niet lange uythouden , en seyde het
my zeer vreemt voor te comen , dat de heer Mollerus
op het stadshtlys .van soodaenige zaeken derfde
spreken en van een contract van vrundtschap reppen,
dewyle hy niet ignoreerde , dat by eene resolutie van
de Staeten van Zeelandt 1) alle hoegenoemde contracten
zeer ernstig waeren verboden , maer n0g vreemder,
dat men 0ns nu van sulke zaeken wilde spreken ,
daer men bevorens op ons versoek geen reden hadde
willen geven van soodaenigen onwettige en trouweloose
behandeling, a1s men met ons hadt gehouden,
dat het scheen, of men nu 0nsproces wilde opmaken
en 0ns verhooren , naedat onse sententie - par
manière de dire - al wasopgemaekt en selfs ter
executie gelegt , dat wy, als de heeren 0ns deswegens
wilden onderhouden en met ons daerover spreken
op een andere plaets als het stadshuys , wy 0ns selfs
niet souden ontreckken , maer dat hem nu niets
anders meende te antwoorden , dan dat al sjn verhaelde
en gesegde versonne leugens en opgeraepte
onwaerheden waeren. Ik voelde doen , dat ik s0o
haestig wierdt , tgeen seker een fout in my is ? welke
niet altoos kan te boven komen , dat ik om niet van
woorden tot daedeljkheden te komen , tgeen op die
plaets n0g
konnen nae sig
meer dan Ordinaire gevolgen souw hebben
wierdt ,
naederhandt gehoort, dat Mollerus gepresenteert heeft
sjn verhaelde met eede te bevestigen ; ik sal sulks
alleen beantwoorden met het gesegde van seker heer,
slepen , tgeen mogeljk we1 gesogt
best oordeelde heen te gaen. lk hebbe
1) Zie art. lQ vall het plakaat tler Statell van Zeeland d-d. Q4
lanuari 1673.
CORRESPOXDEXTIZN IN STEDEN YAX ZEELIND 327
die nu hiermede aen de bovenleggende party i: ,
d a t w e y n i g e m e n s c h e n h e t v e r h a e l v a n
M o l 1 e r u s s u 1 l e n g e l o 0 v e n e n d e n k e n , d a t
v e e l e s 0 u d e n g e v 0 n d e n w e r d e n , d i e g a e r n e
e e n v a l s c h e n e e d t o m e e n r a e d s h e e r s a m p t
s 0 ud e n d o e n.
De geheele omwenteliug
rezenen geschiet , a1s omdat
ons wilde vengeeren , omdat
eminent crediet hebben
geen
de heer Turcq sig van
wy 0ns selfs tegens sjn
aengestelt , en omdat de geheele
familie van M ollerus en hy selfs wilde j dat hy
raedsheer soude door wat middelen het ook
is seker om andere
*@
z IJ n ,
m ogte wesen; want, so0 het al waerheyt was ) tgeen
s00 niet is, dat wy die heeren soodaenigen contract
hadden voorgehouden, so0 hadden sy volgens een
uytdrukkeljk articul van het contract van vrundtschap
1) daervan ten eersten kennisse moeten geven,
maer niet wagten , totdat daerdoor een raedsheersampt
konden becomen , welk ampt nu by de meeste een
p r a e m i u m s c el e ri s genaem t werdt.
VlulsslxGEx.
correspondentie , tusschen de
in 1728 Ylissingsche regenten gesloten en door
H. W . Tydeman in zjn tjdschrift Mnemosyne (1824
blz. 153 v1g.) afgedrukt, niet het oudste was , kon
men naar analogie van wat elders was voorgekomen,
we1 aannemen , m aar een ouder contract was toch
niet bekend. Het achterstaande stuk, dat van 1674
dateert, en in 1899 door mr. B. J. L. baron de Geer
van Jtttfaas aan het Zeeuwsche depôt werd geschonken
, bewjst, dat reeds eene halve eeuw vroeger de
correspondentie te Vlissingen niet onbekend was.
Dat het contract van
1) Zie art. 3.
328 CORRESPONDESTIZN lN STEDEN YAN ZBELAND.
T0t toblichting van het stuk slechts enkele0Pm0rkingen.
Bljkbaar was in 1674 de Vlissingsche
magistraat in twee Of meer partjen verdeeld. Aan
het hoofd van eene dier partjen stond mr. Gasper
lngels , oud-burgemeester en sinds 1654 lid van
Recommitteerde raden van Zeeland ; eene andere partj
werd geleid door Dirck Buysero , die toen raad en
secretaris van Vlissingen was, maar meer bekend is
als dichter en vriend van Antonides van der Goes.
Beide partjen kwamen nu overeen , dat bj de magistraatsverkiezing
van 1674 Buysero en zjne partj
zich voegen zouden bj Ingels en diens candidaten
zouden steunen.
zijne partij zorgen ,
lege der admiraliteit op de Maze z:u worden benoemd.
Tegeljkertjd verbond zich 0ok mr. Johan Buysero ,
die n0g niet in de regeering was , om , z0o hj t0t
raad mocht worden gekozen , zich bj verdere nomi.
Daartegenover zouden lngels en
dat Buysero t0t 1id van het colnaties
te schikken naar departj van lngels. Deze
overeenkomst zou eigenljk geen contract van correspondentie
verdienen te heeten , daar zj slechts een
paar kwesties van tjdeljken aard regelt , z0o niet
uitdrukkeljk bepaald was , dat ook in het vervolg
van tjd beide partjen zouden samenwerken. Partjen
noemen hare overeenkomst dan 00k eene
vertrouwde correspondentie'' en elders eene rvrientschap
en correspondentie''. Het contract schjnt
Xvaste en
getrouw te zjn nageleefd : Dirck Buysero werd 6
April 1674 tot lid der admiraliteit te Rotterdam
benoemd , en mr. Johan Btlysero volgde zjn broeder
als raad en secretaris op.
is , evenals het boven medegedeelde
Zierikseesche , merkwaardig om twee redenen , meen
ik: vooreerst om dat Ingels en Buysero zich niet
ilet contract
slechts voor zichzelf maar ook voor hunne
lingen verbinden. Van de partj van Ingels
volgeteekent
COREESPOXDAINTIZN IN STBDEN VAN ZEELAND. 320
nielnand dan deze zelf , van de andere partj teekenen
alleen de beide Buysero's , waarvan de een nog geen
1id der regeering was. De heeren Yan Dussen en
Ginhoven , die a1s borgen van Dirclt Buysero optreden
, zjn naar alle waarschjnljkheid zjn vader
Laurens Buysero , griëer van den prinsj en diens
zoon en opvolger Adriaan. Geen van beiden waren
Vlissingsche regenten. Alleen de laatste teekende de
altte. Bovendien ,
ik de aandacht
en dat is een tweedepunt , waarop
is de akte vestig, o0k onderteekend
door den heer Yan Odjk , die den prins in de Staten
van Zeeland vertegenwoordigde. In het stuk zelf
wordt deze verzocht aan dien der onderteekenaars ,
2ie zich aan de nakoming der gemaakteovereenkomst
mocht onttrekken , zjne gunst te onthouden. Dat was ,
a1s het ware , de clausula poenalis van het contract.
Hoe het contract te rjmen was met de publicatie j
door de Staten van Zeeland kort te voren (24 Januari
1673) gedaan (zie contracten van correspondentie
blz. 244) , moet in het midden gelaten worden.
In de tweede plaats wordt hierachter het bovenvermelde
contract van 1728 medegedeeld.
het bekende
H et is
OYergenomen
Waarin Tydem an het
trent het handschrift , waaraan hj het contract ontleende
, deelt hj mede ,
aangekocht op de auctie van de nagelaten boeken en
papieren van J. W . te W ater. De uitgever heeft de
nalnen meerendeels weggelaten en de spelling pgemoderniseerd''.
dat het door hem werd
Verder heeft Tydeman tot.het door
uit weinig tjdschrift ,
in 1824 deed afdrukken. Omhem
gepubliceerde contract geene toelichting gegeven.
lk voeg er hier alleen aan t0e , dat de regeering
van Vlissingen in 1728 was samengesteld uit een
baljuw , twee burgemeesters, negen schepenen en
vierentwintig raden of vroedschappen. De raden
waren aangesteld voor hun leven ) de burgemeesters
330 CORRESIaOXDEXTItN IN STEDEX vlx ZEBLAND.
en schepenen werden sinds 1719 jaarljks door de
vroedschap zelve benoemd. In den regel werden de
schepenen uit de raden gekazen , hoewel dat niet
noodig was. 0ok art. 10 van dit contract spreekt de
wenscheljkheid uit de vaceerende schepenplaatsen
uit de raden te vervullen.
Het eigenaardige van het achterstaande contract
is, dat het slechts 18 der 24 raden t0t de Vriendschap
toelaat , en dat niet ten gevolge van de uitsluiting
van 6 andere raden , maar omdat men niet
wilde, dat de Yriendschap meer dan 18 leden tellen
zQu ; de later aangestelde raden zouden naar ancienniteit
in de correspondentie worden opgenomen ,
wanneer eene der 18 plaatsen kwam te vaceeren.
Zoodra dus het contract zoo lang had gewerkt , dat
de in 1728 uitgesloten leden afgetreden of overleden
waren , zouden we1 alle 24 ralen door decorrespondentie
zjn aangesteld , maar 6 hunner, de 6 jongsten
, zouden aan het vergeven der ambten enz. nog
geen deel hebben.
stond , volgens Tydeman j afgeschreven
eene ljst der raden, sedert 1 Juli 1729 te
Vlissingen aangesteld. Die ljst liep door tot 1740.
Tot zoolang bleef dus het contract zeker van kracht.
R. F.
Onder het stuk
A. Contraot van 1674.
Alsoo
getoont
Syne Hoocheyt aen den heere van odjck
heeft, dat Syne Hoocheyt goet vindt en
soude sien, dat alle die oneenicheden geerne tusschen
de Vlissingen mochten ûphouden
en bygelecht worden , s90 ist , dat wy ondergeschreven,
om sulcx naer te comen, verclaren met den anderen
te hebben aengegaen een vaste en vertrouwde correspondentie
niet alleen om des lants en stadts saecken ,
regenten der stadt
waertoe wy uyt crachte yan onse respective funçtiën
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 331
by eede sjn verplicht , ten
oock om alle voorvallende
besten te dirigeren maer
saecken tot corroberatie
vau dese vrientschap te beleyden , engagerende sich
tot dien eynde
raelt der stadt Vlissingen ,
vrienden soodanigen nominatie van burgemeesters
ende schepenen over de stadt Ylissingen op den 15
April 1674, oock die voor ofte naer date noch mochte
dheer Dirck Buysero , secretaris ende
voor hemselven ende syne
geschieden te sullen doen, als dheer raetsheer lngels
op Sjn Ed. sal versoecken , authoriserende dheer
secretaris Dirck Buysero den voorscreven heer raetsheer
lngels Om by syne absentie een biljet van n0-
minatie voor Sjn Ed. te mogen overgeven , geljck
oock dheer raetsheer Ingel: aenneemt s0o door hem
selFs als syne vrienden te dat den
voornoemden
uyt wercken ,
heer secretaris ende raed Dirck Buysero
tot de Gecommitteel'de-raedtsplaetse int collegie ter
admiraliteyt t0t Rotterdam , door de doot van dheer
Nicolaes Kien vacerende , sal worden geavanceert. En
alsoo in dese vrientschap en correspondentie dheer
mr. Johan Buysero is gecomprehenleert , s0O verbint
sich den voorscreven heer mr. Johan Buysero , soo
wanneer tot raedt der stad Vlissingen sal sjn gepromoveert
, tallen tyden soodanigen nominatie , tsy van
burgemeesters , schepenen Ofte raden over de stadt
Vlissingen, te sullen doen , als dheer raetsheer Ingels
op Sjn Ed. sal versoecken. Op welck fondament
van
wyders
lloocheyt den heere prince van
de
bestendige vrientschap dondergescreven haer
verbinden malcanders intrest sno ontrent Syne
stadt Vlissingen ,
Orange , a1s binnen
ofte waer hetselfde mochte
Nvesen ofte verseren , naer haer ujtterste verm ogen
Op te volgen , met belofte van malcanderen te sullen
getrouweljck waerschouwen van tgeene den eenen
ofte den anderen mochte voorcomen , dat dese corresgondentie
soude connen hinderljck sjn, oock tselFde
3 32 CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND.
op het crachtighste te sullen
de heeren van Dussen ende
tegengaen ; geljck oock
Ginhoven tot dien eynde
hun obligeren ende sterck maken )dat alle de voorscreven
conditiën by dheeren Dirck en Johan Buysero,
die desen mede hebben geteeckent j sullen werden
naergecomen. Rn opdat dese gemaeckte vrientschap
en correspondentie dies te bestendiger blyve , versoecken
heere t
Syne Hoocheyts gedeputeerde als eerste en represenwy
ondergeschreven den H oochedelgebûoren
heer W illem van Nassau , heer van Odjck etc.,
terende dedelen van Zeelant, van tgeene voorschreven
is , kennisse te nemen, tselfde met Sjn Hoochedelheyts
signature te becrachtigen en Sjn Hoochedelheyts
gunste dengeenen , die desen
soude comen te contraveniëren directeljck 0F indirecteljck.
Aldus gedaen ter goeder trouwe , ende
tot meerder bevestinge onderteeckent binnen 's-Graen
faveur tontrecken
venhage den 27 Alaert 1674.
(w. g.) W . de Nassau. A. Buysero.
G. Ingels. D. Buysero. J. Buysero.
Punten van verdrag en cdypcicfïe , waarop
de pzl#erg::chr6ecx regenten der stad Vlissingen
met den anderen , fpf herstel der pntf6rlfzlg: rust
en Trede en fpf wegneming wJp alle vfs/lptyd/l: en
sdr-j#erfglg , alsmede fpf etablissement van eene
#p6#: , vaste en verzekerde regeering fpf voordeel
van de dfc# en .prprfrlcf: en fpf redves der vervallen
zaken , z#n p@l:r6:n#6à0>:?$ en tlercccprtfderd om
0?l#6r haar te blnven duren en geobserveerd te
Yprtf6s tot eene eeuwige Ydf en onverbrekelnke
alliantie scn vriendschap en cprl-:.szpptf6zlfi: (17283.
B.
Artikel 1.
Dat de ondergeschreven protesteren en beloven ,
alle voorgaande partjschappen en airreurs ) die de
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAXD. 8 38
eene tegen den anderen zoude hebben opgevat , te
vergeten en te vergeven , en voortaan niet te verongeljken
met woorden of met werken , maar ter
contrarie aan den anderen houw en getrouw te wezen
en des anderen welwezen te zoeken en te vorderen
ten allen tjden en bj alle
ljke wegen en middelen )
geoorloofde en
daartoe dienende.
g0VOeg0-
Dat de ondergeschreven t0t voorkoming van alle
misverstand en t0t onderhoud van meerder confdentie
en ruste en vrede, alsmede om in alles egaal te zjn ,
en zooveel doenljk te observeren eene juiste redeljke
proportie en egaliteit , zich onder den anderen
zullen verdeelen in drie egale klassen , bestaande
iedere klasse in 5 personen.
111.
personen
een ligchaam of sociëteit
legenheden en voorvallende
delibereren en resolveren
W elke 15
den
gemeene land ; en dat de m eerderheid
goedvind : zal Onder hun gearresteerd bljven ,
zullende ten dien einde alle 14 dagen of andere
bekwame gelegenheid bj den anderen komen.
om te zamen bj alle gezaken
te corresponderen ,
over alle zaken , rakende
oirbair en de gemeenen regering z0o van de
stad a1s van het
met den anderen uitmaken
Dat bj het aanstellen der twee burgemeesters e1k
jaar een burgemeester bj tourbeurten uit de respective
klassen zal worden verkozen , die te zamen dat jaar
zullen regeren ; en voor het aanstaande jaar tot eerste
burgemeester uit de klassis A. worden geëligeerd de
heer Gerard Lambregtzen , naar dien Zjn Ed, tegens234
CORRESPONDENTIkN IN STEDEN vAx ZEEL&ND.
woordig a1s tweede burgemeester is fungerende ,
waarbj t0t tweede burgemeester uit dezelve klasse
zal worden gevoegd de heer Oornelis van Pere de
Souburg , die het volgende jaar t0t eerste burgemeester
zal worden verkozen , en de tweede burgemeester
alsdan genomen uit de klassis 0 ; en wanneer
de heer burgemeester Yan Pere de Souburg zal
hebben tlitgediend , eersten burgemeester
door de klassis C worden aangesteld , en de tweede
burgemeester uit de klassis B ; zullende het volgende
zal den
jaar dc eerste burgemeester zjn uit de klassis B en
de tweede burgemeester wederom uit de klassis A , en
dan z00 vervolgens ; en dat , zoo tusschentjds een
burgemeester overlj. den , zoo zal
die plaats wederom door die klassis worden geremplaceerd
, waarbj hj aangesteld is, om te suppleren
die tjdj die den overledenen z0u hebben moeten
in functie kwam te
regeren.
Nadat deze conventie door de tegenswoordige 15
geassociëerde raden zal wezen gesloten en geteekend,
zal iedere klassiszjn getal
vermeerderen, in voegen dat het getal
iedere klassis zal worden gebragt op zes personen ,
waaromtrent de
nog mogen
der leden van
respective
de liberteit zullen hebben om te
de heer Philibert van
klassen ieder in de hare
mogen assumeren
Boerschot ,Pieter Oarel van
de Putte , of wel Jacob van der Mandere , met expresse
seclusie nogtans van de overige raden, buiten
de correspondentie zjnde; en in gevalle deze of gene
klassis niet genegen mogt zjn om een der drie
bovengenoemde heeren in te nemen , z0o zal het
getal der leden van die klassis bljven op 5, tot der
tjd t0e dat eene raadsplaats buiten de sociëteit komt
vacant te worden , die alsdan zal worden vervuld
met een raad
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELIND. 335
door die klassis , welke nog geen zes personen sterk
is ; en wanneer het getal der raden in iedere klassis
egaal zal zjn gebragt , zal niemand zjne klassis
boven het getal van zes mogen vermeerderen of verminderen
dan met eenparig consent , toestemming en
bewilliging van alle de geassociëerden, hoofd voor
hoofd ; in welk geval het
klassen A , B en 0. egaal
getal in de 3 respective
zal m oeten worden gesteld.
VI.
Z0o 1én of meer van de zes raden uit een van
de drie klassen komt te quiteren bj overljden , of
dat op eene andere wjze de plaats mogt komen te
vaceren , z0o zal of zullen de raadsplaatsen wederom
worden vervuld door de andere overgebleven raden
van het klassis, waarin de vacattlre zal zjn gevallen,
waartoe alle van de twee andere ltlassen hare stem
zullen moeten geven.
eene raadsplaats buiten de geassociëerde personen
komt te vaceren , z00 zal bj beurte, dan door
de klassis A , dan door B , en dan door 0, de vacerende
raadsplaats worden vervuld , waarvan de eerste
tourbeurt zal staan aan de klassis A : z0o
dat zoodanig nieuw gekozen
geadmitteerd of stem hebben in de sociëteit , noch
ook in de klassis , waardoor hj gekozen is.
nogtans ,
raad niet zal worden
Zoo
VIII.
Zo0 eene raadsplaats onder de geassociëerden komt
open te vallen , zo0 za1 die klassis , aan wien het
staat die plaats te vervullen , in de sociëteit assum
eren den oudst verkoren raal , mits dat de nieuwe
336 CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELANU.
raad bljve buiten de correspondentie , doch zal de
eassumeerdi raad wederom m oeten B overgaan in die
klassis , waardoor hj is aangesteld, z0o wanneer eene
plaats aldaar komt te vaceren.
lX.
De drie respective klassen A , B en 0 zullen alle
jaren aanstellen de schepenen ; en om hieromtrent in
een goede orde te werk te gaan , zo0 zal dat jaar,
wanneer maar vier schepenen worden verltozen, de
klassis A twee schepenen en de klassis B twee
schepenen verkiezen , jaar
stil staan; zooals het volgende jaar de klassis A za1
moeten stil staan , en dan het volgende jaar de klassis
B , en z00 vervolgens ; en het jaar, wanneer vjf
schepenen zullen moeten werden verkoren , zal de
vjfde schepen moeten werden aangesteld door
die klassis , wiens tourbeurt het is dat jaar stil
en de klassis O voor dit
te staan.
X.
Bj
klasse ,
het aanstellen der schepenen zullen door de
wiens tourbeurt het is , zooveel raden in de
schepensbank worden gebragt als het mogeljk za1
zjn; en belangende de schepenen, geen raden zjnde?
zullen
diegenen , welke meermalen
buiten dienst geweest hebben ;
zooveel doenljk worden gekoren uit
geefun ngzoeeo rdtusesnc helnantjgdsst
eene schepensplaats openvalt , z00 zal die plaats
wederom worden gesuppleerd door die klassis , die
dezelve
de opengevallen plaats had vervuld Of begeven ) zullende
uit ieder klassis worden verkoren een heer tot
thesaurier, beginnende men 1729 met de klassis A
en B , en daarna m et 0 en zoo vervolgens,
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND. 337
XI.
Dat door de generale sociëteit zullen worden aangesteld
alle subalterne bedienden , alsmede de kolonellen
en kapiteinen van de burgerljke magt.
XI1.
Dat de deputatiën ter Staatsvergaderingen mede
tusschen de 3 klassen A , B en 0 egaal za1 wezen ,
zooals in alle andere commissiën.
X11I.
Dat alle verdere ambten verdeeld zullen worden
in twee onderscheidene verdeelingen , te weten in
groote en kleine ambten , en dat de openvallende
ambten bj beurten
der drie klassen A ,
beurt van het eerste
zullen worden begeven door ieder
B , 0 , zullende de eerste tourgroot
ambt , dat openvalt na
van dit het sluiten en volbrengen accoord of associatie
, staan ter dispositie van de klassis A , de
tweede aan de klassis B , de derde aan de klassis 0 ,
en zoo vervolgens , geljk o0k de eerste tourbeurt
wegens een van de ltleine ambten zal beginnen met
de klassis 0.
XIV.
Zoo het gebeurde , dat eenig emplooi kwam te
vaceren , dispositie
dat niemand onder dezelve
staande ter van de klassisA , en
genegen was of konde
dat emplooi aanvaarden , zû0 za1 hetzelve aan geen
vreemden buiten de sociëteit worden begeven , m aar
eerst gepresenteerd worden aan de klassis B , en 00k
daar niemand genegen zjnde t0t het aanvaarden van
het vacerende ambt , z0o za1 hetzelve mede worden
Bijdr. en Meded. XXIII. 22
338 coltRàu'spoxolN'rll!N IN STEDEN vAN zyzplLxxo.
gepresenteerd aan de klassis 0 , en z00 daar 00k
niemand genegen was tot het aanvaarden van hetzelve
, z0o zal dat worden begeven door die klassis ,
aan wien hetzelve eerst was te beurt gevallen , zonder
dat zulks alsdan voor een tourbeurt za1 worden gerekend
, en alzoo reciproqueljk , z00 dat geval in ze
klassis B of 0 voorvallen mogt.
Zoo in het begeven der ambten in de respective
klassen de stem men kwamen te steken , zoo zal dit
diferent tusschen de pretendenten , bj loting worden
gedecideerd.
XYI.
De verdeeling der ambten , art. 13 gemeld j zal
bestaan in deze twee volgende klassen :
Eerste klass e of gr0 o te am b te n.
Den Baljuw.
Generaliteits-vergadering.
Generaliteits-zekenkamer.
Raad van Staten.
Raadsheer in den
Gecommitteerde
llove of lloogen rade.
raad.
Provinciale rekenkamer.
Gecommitteerde raad op de Maas.
Staten van W alcheren.
Rentmeester der geesteljke goederen.
Secretaris van de Provinciale rekenkamer.
T w e e d e k 1 a s s e o f kl eine am b te n.
W aterklerk en ontvanger der verpondingen.
Ontvanger der huisschattingen , binnen en buiten.
Ontvanger van het familiegeld.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND. 339
Commis ter Generaliteit.
Oommissaris van de m onstering.
Yendue ter admiraliteit.
Equipagemeester.
Secretaris van het H of.
Licentmeester.
Secretaris van de stad.
Secretaris van het landregt.
Ontvanger van het collateraal.
Majoor van de stad.
Schout van 't landregt.
X YI1.
De verdere kleine stedeljke ambten, a1s van stadsboden
, ljkbidders , zegelaars , wjn- en bierwerkers
en dergeljke, zullen begeven worden bj den heer
president-burgemeester.
XVl1I.
Het pensionarisambt zal worden begeven door de
volle sociëteit , mits dat hetzelve zal worden geoffereerd
aan iemand , de graad a1s advokaat hebbende.
X IX .
Dat ten regarde van den
naris W ynckelman zal worden
de resolutie van de
tegenwoordigen pensiogealtereerd
en opgeleid
vroedschap , den 27 April 1726 ,
waarbj de pensionaris het burgemeestersambt van
deze stad , zonder alvorens gedesisteerd te hebben ,
niet zal mogen ambiëren , in voege dat gem elde resolutie
ten zjnen regarde alleen en zonder consequentie
buiten eFect zal worden gesteld , wanneer hj zulks
zal kom en te requireren.
XX.
De respective drie ltlassen zullen bestaan uit deze
navolgende personen :
340 COHRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZERLAND.
Oorn. van Pere de Souburg. (enz.)
B.
Jasper de Yos. (enz.)
Jacob W ynckelman. (enz.)
XXI.
De Gecommitteerde raad in functie zal de ondergeschreve
ambten , ter zjner dispositie staande, verobligeerd
zjn te brengen ter collatie van Haar Ed.
Achtb.j a1s daar zjn : de equip agem eestersplaats
v a n d e a d m i r a 1 i t e i t , h e t c o m m i s s a r i s a m b t
v an d e m o n stering te r z e e, h et ven d um e e st
e r s a m b t v a n d e a d m i r a li t e i t ,h e t a m b t v a n
lic e ntm eester en tollen aar. En za1 daar niet
van disponeren , als met consent , kennis en goedvinden
van de gem eene sociëteit,
XXII.
Dat ieder der achttien geassociëerde personen deze
punten moeten onderteekenen en aannemen , en
beloven te zullen nakomen en observeren en maintineren
; en dat niemand in een der drie klassen zal
worden geadmitteerd j tenzj hj dezelve mede zal
bebben onderteekend en op den eed, bj den aanvang
van zjn functie gedaan of nog te doen , belooft
dezelve te zullen onderhouden.
X XIII.
De geassociëerde zullen in de sociëteit zjn en
bljven haar leven lang, doch zoo het mogt komen
CORRESPOXDEXTIZN IN STEDEN YAX ZEELAXD. 341
te gebeuren , dat iemand van de leden tegen zjn
gegeven woord of handteeken zich m ogt kom en te
misgaan , 'zal zoodanige uit de sociëteit mogen worden
gezet , waartoe ten minsten drie vierde parten van
de leden eenparig zullen moeten zjn.
XXIY.
bj de eerste en bekwame
gelegenheid, wanneer het collegie dertien
sterk zal wezen 1) , za1 worden gedenuntiëerd, dat de
raadsplaatsen , z0o van den heer Caen als van den
heer Van de Putte 2) , dewjl gemelde heeren sedert
vele jaren in de vroelschap noch in persoon noch
bj biljet hebben geoccupeerd , derzelver raadsplaatsen
derhalven volgens het R eglement op de magistraatsbestelling
dezer stad , bj de heeren Staten dezer
provincie verleend en gearresteerd in dato 3 3) Februari
1703, art. 2 , vacant zjn 4) ; en dat in plaats
van den heer Caen tot raadsman za1 worden aan-
Is verder geconveniëerd, dat
de heer
heer
Jacnb AYillem Boschaert , en in plaats
Samuel van de Putte den heer Jan
Francois van Hogendorp.
raden zullen
En wanneer deze twee
zjn aangesteld , zal de heer Jan van
Buitenheym worden aangesteld tot raad van Staten
bj de vroedschap , om verder aan Haar Ed. Mog. de
heeren Staten van Zeeland gepresenteerd te worden,
gesteld
van den
1) Deze uitdrukkitlg is niet geheel helder, daar de vriendschap
dadelijk met 15 leden begon ; bedoeld zal zijn : zoodra er in eene
vroedschapsvergadering 13 leden der vriendschap aanwezig zjn.
Q) Volgens vriendelijke mededeeling van den gemeentearchivaris
waren Caen voor het laatst in 171G , Van de Putte il1 1718 op
eene vergadering der vrûedschap tegenwoûrdig geweest.
3) Lees : 5.
4) In het bedoelde reglement staat alleen , dat nieuwe raden zullen
gekozen worden , ,,walllleer door afsterven , vertreck of andere redenell
een of rneer raetsplaetsen quamen vacant te werden''
342 coRsxspoxpExTlzN IN STEDEN YAN.ZEELAND.
nogtans m et deze expresse conditie
Ed. nooit zal worden gevorderd om 1 zjne raadsplaats
of bewindhebbersambt te moeten quiteren , maar ter
contrarie , dat de ondergeschreven aannemen en beloven
gemelden heer Yan Buitenheym in beide die
functiën mede te zullen maintineren tegens alle diedat
van Zjn
genen ,
met den anderen niet
die zouden vermeenen devoorschreve ambten
compatibel te wezen ; en dat
te geljk a1s de heer Van Buitenheym zal zjn aangesteld
tot raad van Staten , de commissie van den
tegenwoordigen Gecommitteerden raad zal worden
ingetrokken en dezelve gegeven aan den heer Jacob
Hurgronje om in deszelfs plaats te occuperen. Dat
verder aan den heer Barend W illem Lambregtzen
zal worden geconfereerd het ontvangersambt van de
huisschattingen, z00 voor deze stad Vlissingen als
ten platten lande , en aan den heer Jacob van Grjpskerk
het secretarisambt van deze stad , welke twee
laatste ambten bj den heer Oaen zjn bekleed geweest
en sedert zijne absentie provisioneel door
commissarissen zijn bediend en Waargonomen.
XXV.
Is m ede geconveniëerd tot voorkoming van alle
verwijdering ,
wezen geomitteerd , dat onder de onlergeschreven
eenige discrepantie zoude kunnen veroorzaken , dat
alsdan hetzelve punt zal gebragt worden ter delibedat
Z00 in deze artikelen iets m ogt
ratie aan de generale sociëteit , om bj de meerzerheid
te worden gedecideerd.
Aldus is deze overeenkoming en associatie met den
anderen aangegaan , gesloten en geteekend onder
solemneel engagem ent om al hetzelve te zullen nakom
en en observeren, zonder dat in de voorgemelde
artikelen , waarop de associatie ij aangegaan , iets
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELkND. 343
verminderd , vermeerderd of bjgedaan zal worden
a1s met eenparig consent , toestemming en bewilliging
van alle de ondergeschreven hoofd voor hoofd.
En zjn hiervan gemaakt drie eensluidende instrumenten
, die bewaard znllen worden door diegenen ,
die bj iedere klassis daartoe zal worden verkoren ,
met dien verstande althans , dat de sociëteit nooit
meer als in achttien personen zal mogen bestaan.
Actum in Ylissingen , den 24 December 1728.
Deze voorschreven punten , bestaande in 25 artikelen
, waren onderteekend van :
0. van der Pere de Souburg. (enz,)
VI. VERE.
In het jaar 1664 werd een boekje gedrukt, dat
tot titel heeft : pGemeen verdrach tusschen de gesamentljcke
heeren raetspersoonen der stede Yere op
den 23 Julii 1662 opgerecht ende Enalick geadjusteert
ende voltrocken Op
12 M ey l 663, op vorige resolutie ende aenmaninge
van de Ed.
den 23 Januarii ende
Mog.Heeren Staten van Zeelandt''. Dit
boekje , dat het oudste contract van correspondentie
van Yere bevat en m erkwaardig is , zoowel omdat de
toen aangegane overeenkomst door bemiddeling en
op aansporen van de Staten zelf is tot stand gekomen,
a1s om de zeer uitvoerige bepalingen, die het bevatj
is zoo zeldzaam geworden ) dat het niet onraadzaam
scheen er den voornaamsten inhoud van te doen
herdruklten , te meer daar ik in de gelegenheid ben
er nog een stuk aan t0e te voegen , dat over de
wording van het contract van correspondehtie meer
licht verspreidt. lk bedoel het hierachter sub G
m edegedeelde stuk , waarvan het origineel in het
rjks archief-depôt te Middelburg berust. OOk de
344 CORRESPONDEXTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND.
beide sub A
resolutiën en
resolutiën van
oorspronkeljke niet voor.
Uit de verschillende bljkt , dat in 1662
de geschillen tusschen de 24 raden van Yere , die
de regeering dier stad vormden, zo0 hoog waren geloopen,
dat eene formeele scheuring in de vroedschap
had plaats gehad. Elke van beide parttjen had hare
deputatie naar de Statenvergadering gezonden , en
deze was niet in staat of niet gezind te beslissen ,
wie nu als de wettige afgevaardigden der stad waren
te beschouwen. De Staten wezen ten slotte den
stukken
Veth aan om te trachten de
en B afgedrukte extracten uit de Statenhet
sub D vermelde extract uit de
W et en Raad van Vere komen in het
raadpensionaris
deren te Vere tot bedaren te brengen
te herstellen. Dit vooruitzicht deed 13 leden der
vroedschap , dus juist de meerderheid , besluiten om
zich nauwer te verbinden. Zj stelden een concept
op, volgens hetwelk naar hunne opvatting de zaken
geregeld zouden worden. Zj teekenden en bezegelden
dat stuk den 1 Juli 1662, en mochten hoop hebben
hunne beslissing aan de minderheid te zien opgelegd.
Zj hadden echter gerekend buiten de overredingskracht
van den raadpensionaris en het hem
vergezellende 1id van Gecommitteerde raden De
Huybert , die dien eigen dag te Yere aankwamen.
Het gelukte den scheidslieden twee der dertien afvallig
te maken van het pas gesloten verdrag , waardoor
de meerderheid der separatisten in eene minderheid
veranderde. Z0o kwam n0g dag het voorloopig
verdrag, dat hierachter sub E is medegedeeld,
tot stand. Alle bjzondere overeenkomsten , tusschen
leden der regeering aangegaan , werden daarbj vernietigd,
en de beide bemiddelaars werden uitgenoodigd
een nader concept vast te stellen op het distribueeren
der ambten tusschen de drie afdeelingen of benden ,
denzelfden
ï0m0een
den vrede
CORRESPONDIINTIZN IN STEDEN YAX ZEELAND. 345
waarin de 24 raden werden verdeeld. Dat contract
werd Juli 1662 door alle 24 raden geteekend ;
maar reeds den 15e'1 m aakten de elf raden , die met
de twee afvalligen het separaat contract van 1 Juli
gesloten hadden , inbreuk op de door bemiddeling
van Veth en De Huybert aangegane overeenkomst ,
dZojo r veorpbnonieduewn zeiecnh bejlkzaonndeer gceotnrtoruawct tae abn ljtve eng a, atne.
zien, of misschien een of meer leden der tegenpartj
tot hunne club konden worden overgehaald, en het
de:nitieve verdrag alleen aan te nemen , als het hun
naar den zin was. De juiste loop der verdere onderhandelingen
is onbekend : het defnitieve contract
werd in Januari 1663 door de meerderheid aangonomen
l). Enkele leden bleven toen diëculteeren ;
14 Mei 1663 hadden bljkens de resolutiën van W et
en Raad vier hunner (Yan Graes , Rroen, Yan Reygersberch
en Naelhout) daarom n0g niet geteekend ,
anderen waren in den H aag Of elders in commissie.
Echter is het verdrag , eenigszins gewjzigd vastgegesteld
, dat den datum van 12 Mei voert , door de
24 raden onderteekend S). ln het boekje van 1664
wordt nog m edegedeeld , h0e de verschillende ambten
tusschen de drie benden zjn
personen elke bende werd samengesteld , maar het
verdeeld , eu uit welke
scheen overbodig dat hier op nieuw af te drukkan.
Bj het doorbladeren der resolutiën van den magistraat
van Vere viel mjne aandacht op de beide
stukken , die ik hierachter sub l en K heb opgenomen
, omdat zj, hoewel niet rechtstreeks betreltking
hebbende op een contract van correspondentie j toch
1) Volgens dell titel van het boekle van 1664 werd het contract
den Q3 Juli 1662 opgericht en dell Q3 Januari 1663 definitief vO1-
trokken ; het stuk zelf is vall 19 Januari 1663 gedateerd.
Q) De Moor) Danckaerts en De V0s waren toen everleden.
346 CORREBPONDENTItN lN STEDEN VAN ZEELAND.
een merkwaardig voorbeeld leveren van de corruptie,
die toen in de regeering heerschte. Die extracten
uit de resolutiën geven nl. verslag van eene poging,
aangewend om eene plaats a1s raad van Yere voor
J 18000.- (ten voordeele der stad te besteden) te
koopen, een poging , die alleen is mislukt, omdat de
kooper, Otto de la Porte, niet te Yere woonde en er
geen poorter was 1) , zoodat zjne benoeming t0t raad
door art. 2 van het verdrag van correspondentie
zelf was uitgesloten. 2)
De W itte van Citters deelt
tweede contract
te Middelburg
d-d. 1711 , welk stuk in 1895 door het Historisch
genootschap aan het depôt werd afgestaan. Het is
slechts een fragm ent en kom t, voor zoover bewaard ,
nagenoeg geheel met het contract van 1705 overeen.
Het is dus hierachter niet afgedrukt , en ik volsta
met er eene fout uit te verbeteren , die De W itte
van Citters (l. regel 16 v. o.) heeft gemaakt. Yoor
stemming'' leze men daar D n1. pstremm ing''.
R . F.
(van
berust
(blz. 172) n0g een
1705) mede. ln het rjksarchief
een afschrift van een derde
A . Eoetract lïf de redplvfïln der Staten 'pcx Zeeland
d.d. 28 Jhzlï 1662.
Zjnde onder de Heeren Gedeputeerde der stede
Vere , gecompareert tot ses in getale , hevige dispute
en contestatie ontstaen , wie van deselve by resolutie
1) otto de la Porte komt ook later niet op de lijsten der poorters
en der magistraatspersonen voor. W el was Anthony la Porte
in 1667, 1668 en 1675 schepen (zie Ermerins , Zeeuwsche oudheden
Vl blz. 95, 96 ell 98).
Q) Tenzij men wil aanllemen , dat deze clausule juist naar aanleidillg
van deze zaak in het contract is opgenomell.
CORR>ISPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 34;
van tcollegie van W ette en Rade der voorschreve
stede ,
gecommitteert en gequalifceert om waer te nemen
de jegenwoordige vergaderinge van de Heeren Statenj
en daertoe ten wederzyden t0t justifcatie van elcx
gesustineerde verscheyden redenen en consideratiën
eygentljck geseght konden werden te ZiJ*n
wesende geallegeert : SiJ*l1 Wegon de
andere leden gantsch ernsteljck versoght omme
tvoorschreve diierent , a1s in verscheyden respecten
ergerljck en voor den dienst van den lande op
thooghste praejudicabel zjnde , of wel te laten
varen , of wel door een onderlingh minneljck accommodement
te assopiëren, en vervolgens gesamentljck
deselve van
de saecke daerhenen te helpen dirigeren , dat op
morgen en voortwaerts soodanige heeren ter hooghgemelte
vergaderinge souden m ogen werden gesonden,
die buyten alle contradictie souden mogen wesen
bequaem en geauthoriseert t0t afhandelinge sno van
de poincten van beschryvinge , als van andere besoignes
en voorvallende saecken van importantie :
raeckende den Staet in 't gemeen en de Provintie in
tparticulier.
B. fzfrccf uit de r:dpllfg'l der Staten ran Zeeland
d.d. 29 Juni 1662.
Naer het gedane gebedt en resumptie hebben de
Heeren Gedeputeerde der stadt Yere inhaererende
hare contestatiën van gisteren , alsnogh aen den
anderen gedisputeert hare respective qualifcatiën ,
repeterende t0t dien eynde niet alleen verscheyden
Van hare Voorgaende redenen en argumenten j maer
oock exhiberende twee diverse en contrarifrende
extracten uyt de registers en notulen der voornoemde
stede , mentionerende van de persooneu , die t0t
waerneminge van de jegenwoordige vergaderinge van
348 CORRESPOXDENTIAN Ix STEDEN vAN ZFELAXD.
de Heeren Statensouden wesen gedeputeert. W elcke
ten wedersyden sjn gedebatteert , daerby voegende
soowel de eene als de andere partye , s0o hare
respective opinie en verltlaringe niet en wierde geamplecteert
, dat niemant van wegen de gemelte stadt
bequaem en geauthoriseert soude wesen om by te
woonen de besoignes van de hooghgemelte vergaderinge.
W aerop de andere leden hebben geadviseert ,
dat sy de voorschreve altercatie en dispute van
nieuws met leetwesen hadden gehoort , en wel gewenst
, dat deselve volgens hare ernstige instantie
dadeljck
versoeckende noghmael ,
noemde gedeputeerde daertoe gesamentli.jck wilden
verstaen , maer oock de heeren hare principalen met
in der minne waren geassopisert geweest ,
dat niet alleen de vooralle
mogeljcke oëciën disponeren , en particulierljck
besorgen , dat sy oock alle te samen door de welgemelte
hare heeren
van de voorschreve
principalen tot het waernemen
deputatie m et indisputable acten
van commissie souden mogen werden voorsien ; verstaende
dat ondertusschen de besoignes van dese
tafel haer voortganck behooren te hebben.
0. Eztract zfff de re,spllfïl'zl der Staten ran Zeeland
d.d. 30 t/hzlï 1662.
Verstaen
der stadt
werdende uyt de Heeren Gedeputeerde
Vere , dat de disputen onder de heeren
regenten aldaer, soo ten principalen als op 't subject
Van
geschapen zjn ,
geremediëert, voort te gaen vau quaet tot
de deputatie , alsnogh blyven continuëren , en
s0o daerinne niet tydeljck wierde
oock eyndeljck uyt
erger , en
te bersten t0t extremiteyt , is
eenparighljck gûetgevonden te committeren den raetpensionaris
van 't lant 1) ) ten eynde deselve sigh op
1) Mr. A. Veth.
CORRESPOXDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELIND. 349
morgen
hebbende in 't
vervoege en , audiëntie versoght
van W ette collegie en Rade der voorschreve
stede , traghte hetselve met alle bedenckeljcke
redenen van inductie te disponeren tot een
minneljck en sortabel accommodement over alle de
voorschreve diFerenten , en in allen gevalle by provisie
tot een eenparigh verstant op 't stuk van de
gemelte deputatie , opdat de besoignes van 't landt
op soovele saecken van importantie en acceleratie
vereysschende , als jegenwoordijh zjn op het tapjt ,
niet langer t0t derselver merckeljcken ondienst werden
geretardeert.
derwaerts
D Ea'tract uit de r6yplkxfïl'zl van < 6f en Raad der
'sfctf Vere. Saterdaecbs den 1 Julii 1662.
Alsoo over dese bovenstaende deputatie 1) z0o hier
aen dese tafel als oock ter vergaderinge van State
zjn voorgevallen diversche droevige disputen , waerdoor
alhier geschapen stonden te resulteren scheuringen
ende verdeeltheden , hetwelcke de Ed. Mo.
heeren Staten deser
bende laten
provintie haer ter herten hebgaen
dese onlusten te assopiëren , tot
dien eynde aen dese tafel af te seynden den Ed.
heere mr. Adriaen Veth , raetpensionaris van 't lant,
dewelcke door een
de luyster
noodich het
behoorde te werden
wjtluftige reden heeft geproponeert
van de Staetsche vergaderingen , hoe
sy , dat deselve by de respective leden
gecultiveert, ende oversulcx dat
dheeren van dese tafel daertoe het hare S) geliefden
te contribuëren , ende dheeren commissarissen behoûrljck
gequalifceert ter jegenwoordige vergaderinge
1) De vûorafgaande resolutie van Q5 Juni vermeldt de belloeming
van de gedeputeerdan ter Statellvergaderillg.
Q) Het oorsprûnkelijke herhaalt hier : ,,daertoe''.
350 CORRRSPONDEXTIkN IN STEDEN vAN ZEELAXD.
af te seynden , opdat also dafaires , aldaer voorvallende
, behoorljck mochten werden afgehandelt ;
ende byaldien dheeren van dese tafel t0t den nederleg
haerder diFerenten syne Edelheyts mediatie van
noode m ochten hebben , dat deselve genegen was
sich daertoe te willen laten employeren. W aerover
syne Edelheyt oëcieuseljck is bedanckt, ende geljck
deselve door dheeren Karreman ende den secretaris
t0t dese vergaderinge van den thooren 1) was afgehaelt,
is oock alsoo door deselve wederom aldaer
wederûmgebracht ende geconduiseert, met versoeck
om aldaer het middachmael te willen nemen met
dheeren baillui , beyde dheeren burgemeesters Karreman,
beyde de raetsheeren H uybrechtsz en Yos m et
noch eenige andre , op hope van die byeenkompste
een vriendeljck verdrag mochte werden gevonden.
Ende alsoo by dese occasie dheeren mr. Adriaen de
Huybert ende den burgemeestere De Jager haer in
dese stat sjn bevindende , sullen door den secretaris
De Yos tot deselve maeltjt mede werden versocht.
E. Verdrag ran 1 J/Jf 1662.
Alsoo tsedert eenigentjdt herwaerts verscheyden
diFerenten tusschen ons onderschreven a1s regenten
der stadt Vere zjn ontstaen over derselver magistrature
ende regeringe, ende dat wy wel konnen
considereren ,datdaeruyt verscheyden inordenthejden
mitsgaders jalousiën en diffdentiën werden veroorsaekt
, merckelick streckende t0t ondienst so0 van de
provintie in 't gemeen als van de voorschreven stadt
ende derselver ingesetenen in 't particulier, s00 is 't,
dat wy t0t voorkominge van het een en 't ander,
1) De llampveersche toren, herberg te Vere.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND. 351
ende ten eynde de oude
vrientschap ende confdentie ,
van één lichaem behooren
vertrouwde eenicheyt ,
die onder ledematen
wesen , Onder ons soude
m ogen worden gerestablisseert , ende oock , sooveel
mogeljck is, voor altjt durabel wesen, naer onderlinge
communicatie ende met eenparich verdragh hebben
goetgevonden ende gearresteert, geljck wy goetvinden
ende arresteren m its desen onwederroepelick :
Eerstelick , dat sal worden geïntroduceert eenige
sincere amnestie ende vergetenisse van alle diferenten
ende disputen, die nu eenigen tjdt herwaerts tusschen
ons onderlingh ztin gemoveert geweest ,
van alle moeyelickheden 9 Ofentiën ende
ringhen , die daaruyt zjn geresulteert , ende dat wy
onderschreven vervolgens met den anderen voortwaerts
sullen leven , handelen ende besoigneren in
een vaste ende onverbreeckelicke broederlicke liefde
mitsgaders
verbittete
ende correspondentie , besorgende den een des anderen
sooals onder beste , ende verstandige
behoort
goede
te geschieden.
dat hiermede sullen worden
regenten
Ten tweeden1
nunciëert, vernietight en
oprechtelick renunciëren ,
gecasseert,
Zeregeljck
wy
vernietigen ende casseren
by desen , alle soodanige particuliere ende separate
conventiën ende verbintenissen , als tusschen eenige
van ons voor desen souden mogen wesen gemaeckt
ende gecontracteert , ende dat wy consequentelick
ons alleen sullen houden aen 'tgemeen verbondt,
daermede wy volgens eedt, aen de stadt gedaen,
tot besorginge van den generalen oorboor van den
den
lande zjn verobligeert.
Ende ten Ene de voorschreven eenigheydt ende
confdentie door disputen over 't vergeven van ampten
ende oëciën , staende in 't stuck van de policie ende
gemeene regeeringe ter collatie van de stadt, geljck
veeltjts plach te gebeuren , niet en soude mogen
352 CORRESPONDENTIZN IN STEDEN vAN zEEfawxo.
worden gelaxeert I), veel min gebroocken ende gesubverteert,
s00 is 't ten derden mede goetgevonden
ende gearresteert , dat deselve collatiën van nu af
sullen worden verdeelt ende gerepartiëert , onder ons
onderschreven, geresorteert in dry eguale partyen, ende
dat onder soodanige eerlicke ende billicke conditiën,
a1s naer onderlingh gehouden concert en communicatie
t0t contentement bevonden allerzjts sal worden te
behooren. Ende of het ghebeuren mochte buyten
vermoedenj dat wy daeriune den anderen soo dadelick
als we1 te wenschen is , niet en konden verstaen,
s0o hebben wy gesamentlick goetgevonden te
versoecken de heeren raedtpensionaris van 't landt en
mr. Adriaen de Huybert omme selfs de moeyte
dienaengaende te willen nemen, ende eenige sortable
concepten op 't papier te brengen , daerdoor haers
oordeels niet alleen tusschen de voornoemde dry
Partyen een behoorlick
voorschreven
Proportie in 't doen van de
soude m ogen worden
maer oock het fondament gelecht van een eenwigduyrende
vrede ende accommodem ent, doende daervan
ter eerster gelegentheyt openinge aen deselve partyen
, ende voorts oock arbeydende sonder Ophouden,
dat de vnornoemde concepten met eene vrywillige
ende cordate genegentheyt by haer m ogen werden
aengenomen
lighlick geobserveert.
In kennisse der
collatiën gestelt ,
ende geaggreëert ende voor altoos heywaerheydt
ende van alle goede
trouwe soo onder luyden van eere behoort te
geschieden - hebben wy dese met onse gewoonlicke
signature bevestight.
Actum binnen de stadt Vere
des jaers 1662.
op den eersten Julii
Ende was onderteyckent:
1. de M auregnault. G. de M auregnault.
1) Er staat : geluxeert.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND. 353
P. de Yos.
Jacob de Haese.
Johan Kien.
Andries van de W ielen.
Dominicus Olouck.
Cornelis Hubrechtsen.
Pieter Boreel.
Jan de Moor.
Leenard Thjssen.
Pieter Meuninx.
G. Colve.
Johannes Kien.
J. Maertens.
A. K arreman.
Joh. van Strazeel.
Oornelis Danckerts.
Bernard Somer.
J. Barentsen van Graes.
P. van Reygersbergh.
Cornelis Groen.
Pieter de Neef.
A. Cuninghame.
F. Fzfrccf '4it de r:.spl?xfïFzl der Staten wqz? Zeeland
d-d. .9 Juli 1662.
Naer 't gedane gebedt en resumptie van de notulen ,
den 29 en 30 der voorleden OP m aent gehouden ,
heeft den
port gedaen
commissie, op hem gestreckt omtrent de heeren
regenten der stadt 'Vere, was uytgereght tot weghneminge
van de diFerenten , die sedert eenigen tjt
herwaerts tusschen deselve zjn ontstaen geweest,
en hoe dat de voorschreven diFerenten tot
raetpensionaris van 't landt sommier rapvan
't gene by hem in kraghte van de
daerop
onderlinge satisfactie peremptoirljck waren uyt de
wege
gemelte heeren
gedeputeerde buyten alle verdere dispute en oppositie
dese vergaderinge van Staten te konnen doen assisgeleght
en geassopiëert , en vervolgens de
bequaem gemaeckt om door hare
teren ; 't welck door de heeren gedeputeerde derselver
stede mede verklaert ende geaërmeert zjnde, hebben
alle de leden 't selve haer wel laten
raetpensionaris van 't landt voor de genomen m oeyte
bedanckt en voorts aen de welgemelte heeren van
der Yere toegewenscht een perpetuëlen zegen over
Bijdr. en Meded. X.Xlll. Q3
gevallen , den
354 eORRESPONDEXTIZN IN STEDEN vAN ZEELAND.
het gemaeckte verdragh , ten eFecte dat sy met diergeljcke
moeyelijckheden niet meer voorhet toekomende
mogen werden getravailleert en bygevolgh de besoignes
tueus gemaeckt.
van dese tafel daerdoor verhindert of infruc-
Verdrag van 15 .7h!i 1662.
Alsoo by ons ondergescreven regenten der stede
Yere op den 1ea Julii 1662 was besloten seker concept
van confederatie en getrouwicheyt , by ons
onderteyckent ende besegelt nevens d'heeren Oornelis
Groen en Pieter Neef , dewelcke hebben gelieft
daervan te resiliëren en hare gedaene gelofte verlaten ,
waerdoor is geoccasionneert , dat door tusschenspreken
van d'heeren mr Adriallus Veth , pensionaris van tlant,
en d'heer mr. Adriaen de Huybert , raetsheer der
stede Zierickzee , soude werden getrofen een ander
concept van vruntschap ende vereeninge tusschen alle
de heeren regenten van dese stad voornoempt , hetwelcke
wy ondergescreven verclaren voornemens te sjn
op te volgen , indien tselfde concept en verdrach na
equiteyt en billicheyt sal werden besloten en voltrocken:
edoch indien int besluyt en voltrecken van tselve
eenige discrepantie , onlust ofte geen accoort nochte
besluyt en sal werden geëFectueert , dat wy ondergescreven
van nu aen en voor alle tjt sjn en
blyven goede ende getrouwe vrunden ende collegianten
,
sullen
sonder malcanderen te desireren ofte verlaten,
maer onderlinge d'een den anderen ende oock
malcanderen alle hulpe en bystant bewysen ende
weder tsamen conjungeren , siende en wachtende
middelertjt , oft 0ns eenige hulpe en bystandt vau
andere personen ofte raden souden connen toegebracht
werden, omme den anderen te secunderen en
behulpich te wesen tot eene bequame uytvoeringe
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAXD. 355
van onse vruntschap en alliantie , voor desen : a1s
voorsecht is , by ons contract gemaect en besloten ,
sonder nochtans prejuditie ofte quetsinge van tgene
soude noch gemaect ofte besloten connen werden.
Ende also wy dit van herten meynen , hebben dit
gesamentljcken onderteyckent op den 15 J'ulii 1662.
(w. g.) Johannes Kien. J. Barentsen van Graes.
Bernard Somer.
J. Maertens. P. v. Reygersberg.
A. Karreman. Andries van de W ielen.
Cornelis Danckaerts. A. Ouninghamen.
Joh. van Strazeel. P. de Yos.
H. Verdrag van 1823 Januari 766.9,
bevestigd 12 M ei 1663.
Alsoo op den eersten Julii des voorschreven jaers
1662 tusschen ons ondergeschreven , alle regenten
van der Yere , naer onderlinge gehouden communicatiën
ende concerten een provisioneel verdragh ende
accoordt wasgesloten , waerby
ciatie ende cassatie van alle particuliere ende separate
conventiën ende verbintenissen , door eene sincere
am nestie ende vergetenisse alle onlusten ende verniet
alleen , met renunwyderingen
: die eenigen tjt te vooren onder ons
onderlingh waren ontstaen gheweest , wierden opgeheven
ende nemaer wechgenomen , oock tot onderhouwinge
1) van eene toekomende
dentie ende
bestendige confeenigheyt
, ende tot afweeringe van alle
diergeljcke onminnelickheden goetgevonden was : dat
over 't vergeven van ampten ende ofûciën , staende
in 't stuck van de
ter collatie ofte nominatie van de magistraet
policie ende gem eene regeeringe
deser
1) Er staat: yyonderbtluwinge-''
Q3*
35C CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND.
stede , als wzterdoor tot de voorschreven oneenigheden
geene kleyne aenleydinge scheen te zjn gegeven,
onder sortabele , eerljcke ende billicke conditiën
soude werden geconveniëert , soo is 't , dat wy , alle
hetselve aendachtelick ende rypeliclq overwogen hebbende
, met den anderen naerder zjn verdragen op
de naervolgende wyse :
Daer sal wesen een vaste , vertrouwde ende onverbreeckelicke
vriendschap, confdentie , eenigheyt ende
harmonie tusschen de jegenwoordige respective regenten
van der Vere ende tusschen degene , die hiernaer
aldaer in de regeeringe sullen zjn ende komen,
om d'een des anderen beste , eere en respect , yder
in syne qualiteyt ende persoon, naer verm ogen te
besorgen ende af te weeren ofte helpen afweeren
alle hetgene daertegens soude mogeu worden ondernomen.
De voorschreven eenigheyt, con:dentie end' e ondervrientschap
sal daerhenen linge vooral ende principaelick
strecken om den waren ende gereformeerden
godtsdienst, geljck deselve , in de synode van D0rdrecht
gheconfrmeert, tegenwoordigh in de publjcke
kercke wort geleert ende gepredickt , naer behooren
te m aintineren ende handthaven.
De gemelte regenten sullen ootk metten anderen
ernsteljck concurreren om de hooge gemeene regeeringe
van den lande , sooals die op de Unie van
Utrecht , ende de particuliere regeringe van Zeelandt
, geljck die op 1) voorige costumen , verdragen ,
uutspraecken ende privilegiën gegrontfest ende gefondeert
zjn t by haer oude forme ende loFeljcke
ordre ongeschent te behouden ende niet te gedoogen ,
dat deselve eenigermaten Ofte in 't minste gekreuckt
1) Dit woord is door mij ingevoegd.
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAXD. 357
Ofte verandert worde , geljck de voornoemt regenten
mede , sooveel in haer is , vliteljck betrachten sullen ,
dat de bekende uniën ende tractaten , tussen Hollandt
ende Zeelandt opgericht , inviolabeljck worden onderhouden.
De meergemelte regeerders sullen insgeljcx alle
haere crachten met eenen eenparigen yver ende
emulatie aenwenden , ten eynde de illustre ende
vorsteljck huysen van Orangiën ende Nassauw ende
de hooge personagiën, aen deselve gealliëert , in 1)
consideratiën van haere groote ende Onweerdeereljcke
meriten met alderhande soorte van eere ende respect
mogen worden ontmoet ende bejegent , ende voornaementljck
a0n Syne Hoocheyt den heere
prince van Orangiën te syner tjt op
ljcxste wyse mogen worden geconfereert alle de
eminente bedieningen , by de heeren princen Syne
doorluchtige voorouderen, OnsterFeljclt gedachtenisse,
s0o ter Generaliteyt als in de provintiën van H01-
de fatsoenelandt
ende Zeelandt voorhenen ten besten van den
dat
emeenen Staet ende de respective ï particuliere provintiën
seer loflbljck becleedt , nemende yder van
de voorschreven regenten voorboodeljck ende sinceereljck
aen, by syne vrienden ende gealliëerde, in
de nabuyrige steden ende provintiën woonachtigh,
alle eëcacieuse devoiren ten voorschreven :ne in
't werck te stellen.
Eyndeljck sullen de voorschreven regenten door
alle mogeljcke middelen ende betameljcke wegen
trachten eflbctive te herstellen ende restaureren de
vervallen ende ongelegen saecken van de voorschreven
stadt van Vere j raeckende haeren coophandel : visscherie
als andersints , ende specialjck wel letten op
f ) Er staat : en.
358 CORRESPOXDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND.
de conservatie van den staepel van de Schotsche
waren ende koopmanschappen 1latende door haere
gedachten continueljck gaen , h0e de gemelte stadt
op het gevoecheljcxste daerin meer en meer soude
konnen worden gebenefciëert.
Rdoch opdat de
haere goede ende
worden verhindert door onderlinge jalousiën , disputen
V00rS0hr0V0n r0g0nt0n in d0S0
pryselicke intentie niet en mochten
ende oneenigheden ) die ter occasie ende oorsaecke
van eenige vacerende bedieningen ende de vervullinge
1) van dien , staende in 't stuck van de policie
ende de gemeene regeeringe ter collatie ofte nominatie
van dese stadt , souden konnen ontstaen , s0o
is verders voorsien ende geresolveert, geljck by ons
onderschreven eenstemmeljck voorsien wordt ende
geresolveert by desen , dat daerontrent t0t voorkominge
van alle gevreesde verwjderingen de naervolghende
proportie ende balance sa1 worden geobserveert:
1.
Eersteljck sullen de tegenwoordige vier en twintigh
raden worden gerepartiëert ende verdeelt , geljck
deselve gerepartieert en verdeelt worden mits desen ,
in dry eguale partyen ofte benden , yder van acht
raedtspersoonen , die bestaen sullen uyt de volgende
regenten , ende onder de benaeminge van de eerste ,
tweede ende derde partye ofte bende ; voorbehoudens
ende gereserveert , dat aen den heer bailliuw, in der
tjdt zjnde ende geeneraedtsbedieninge becleedende ,
echter eene stemme in de policie geobtineert hebbende,
Vry
dry partyen ofte benden te voegen,
sal staen hem met eene van de voorschreven
sullende alsdan
1) Er staat : verwilligillge.
OORRESPONDENTItX IN STBDEN YAN ZBELAND. 350
met Onderlingh goetvinden van deselve partyen ofte
we1 by lotinge ofte andersints werden gedetermineert ,
by
evoegelick sal konnen rangeren ï , Onder expresse
conditie nochtans , dat Sjn Ed. in de collatie van
welcke van dien den gemelten heer bailluw hem
geen
de andere
andere am ten: oë ciën ende benefciën nevens
magistraatspersoonen participeren en sa1
dan in soodanige, Over dewelcke deselve bevoecht sa1
wesen te disponeren , ende oversulcx niet in de jaerljcksche
ofte tusschentydinge nominatie ofte voorstellinge
van burgemeesters , schepenen ende raden ;
ende sal hetselvige mede onder de voorschreven
restrictiën stadt grypen ten aansien van schepenen ,
geen raden zjnde , geduerende den tjdt ) dat deselve
het schepenampt bekleeden 1).
1I.
So0 wanneer in het toekomende eenige van de
ghemelte respective
sterven , ofte met haer domicilie buyten de stadt van
der Vere , sonder iI1 derselver employ ofte dienst te
blyven, te vertrecken en op te breecken , ofte wel
haere raedtsplaetsen om goede redenen sullen kom en
te resigneren , t0t de nominatie van de soodane vacant
vallende raedsbedieningen sullen successivelick worden
24 raden sullen komen af te
gepresenteert twee persoonen by de bende ofte partye,
onder dewelcke de afgestorvene , die m etter woone ,
als vooren ) vertrocken zjn ofte gheresigneert hebben,
sullen hebben geresorteert , invoegen dat op de voorstellinge
van eene partye de andere twee haere toestemminge
mede gehouden sullen zjn te verleenen.
Ende degene , dewelcke daerop by Sjn Hoogheydt,
1) De verdeEling der Q1 radelt il1 drie benden is hier weggelaten.
360 CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND.
als Marquis deser stede , sullen wesen verkoosen ,
sullen haeren rangh nemen in die partye ofte bende,
die de voorschreven
mits dat de
raedtsplaetsen
ofte burgers van der Yere , mitsgaders schutters onder
sullen wesen poorters
een van de dry schutteryen derselver stede , professie
doende van de ware Christelicke gereformeerde religie,
met die voorwaerde allenthalven , dat eenige der
voorschreven poorteren ofte burgeren, konnende
presentatie sa1 hebben gedaen ,
t0t de voorschreven persoonen , vacante
te nomineren
aspireren t0t magistrature , en versoeckende in een
van de voorschrevel dry schutteryen ingelaten te
worden , sonder de minste contradictie ofte uytstel
moeten worden geadmitteert.
111.
De jaerljcksche
m et eene egale
benden door de
nominatie van burgemeesters sal
proportie uyt de dry partyen ofte
gesam entlicke raden worden gedaen,
ende derhalve uyt de voorschreven dry benden respectiveljck
een persoon
uyt een van de dry benden twee persoonen , sulcks
als by lotinge ten respecte van de twee te nomineren
persoonen
d'eerste mael sal worden
worden voorghestelt j ende
tusschen de voorschreven dry benden voor
gedefniëert , waernaer dan
de volgende ende successive tourbeurten van twee
persoonen mogen
blyven gereguleert conform d'ordre ende rangh van
de benden , onder expresse conditie nochtans dat de
burgemeesters , in der tjdt zjnde , by beurte van ses
maenden tOt ses m aenden , de deputatie ter vergaderingh
van Staten - doch op voorgaende commissie
van de magistraet - sullen hebben , ende vorders by
sodane prerogativen blyven gemaintineert, als respectivelij
ck den eersten ende tweeden burgermeester
te voorstellen , sullen ZiJ-n ende
CORRESPONDEXTIEN IN STEDEN VAN ZEELAND. 361
teghenwoordigh competeren ende altjt gecompeteert
hebben.
Ingevalle tusschen tyden
burgemeesters quame te
em ant y van de regeerende
sterven ofte andersints van
syne bedieninge ontslagen te worden , sal de nominatie
van een dobbel getal tot het vacerende burgermeestersampt
by de gesamentlicke raden worden
gedaen uyt die bende , waeronder den voorgaenden
sjn resort heeft gehadt.
De jaerlljckse nominatie van
ljcx worden gedaen met eene
rechtmatigheyt
raedt, ende sullen dienvolgende vier raedtspersoonen
uyt yder van de dry partyen moeten worden genoschepenen
sal insgegheproportioneerde
uyt het lichaem van den geheelen
mineert tOt schepenen. Ende sal het resterende ghetal,
tot eene volle nominatie van sesthien persoonen gerequireert,
werden vervult door eene libre nominatie
van den geheelen raedt , 't zy uyt de overighe nominable
raden ofte we1 uyt ghemeene lichaem van de
borgerye , sooals den gemelten raedt bevinden sal te
behooren ;
dat indien onder een ofte
met die reserve ende vryheydt nochtans,
eenigevan de voorschreven
dry benden den vierden raedtspersoon deûciëerde
Ofte wel door indispositie ofte om andere redenen
versocht van de nominatie van schepenen te mogen
worden geëxcuseert , het in sulcken gevalle aen het
believen van de voorschreven raden staen sa1 een
persoon uyt andere nominable raden , buytell derselver
partyen gehoorende , ofte wel uyt de gemeynte
te konnen voorstellen , voorbehoudens j dat degene ,
dewelcke uyt de gemeynte stlllen worden voorge362
CORRESPONDENTIZN lX STEDEN VAN ZEELAND.
dragen , oock inderdaet poorters ende burgers zjn ,
mitsgaders in een van dry schutterlren , professie
doende van de ware Christelicke gereformeerde religie ;
stlllende ten respecte van schepenen , binnen 's jaers
komen te overlyden , op deselve maniere worden
eprocedeert , als ten aensien van ï de burgemeesteren
in den voorigen articul verstaen is
VI.
Ende ten eynde op den tjdt van de jaerljckse
gewoonlicke nominatie geene discrepantiën en mogen
vallen , ofte misslagen worden
hetgene in de voorgaende ende
dragen is, sullen de dry, Ofte by
van dien , de twee eerste regenten
uyt het midden van de dry respective partyen ,
behoorlicke geïnstrueert ende geauthoriseert , twee à
dry dagen te voren
ende intentie van
byeenkomen
deselve partyen aangaende de
nominatie van burgemeesters ende schepenen ende
ontrent die te
om de resolutie
presenteren persoonen
raedtsplaetsen in te nemen , doende daervan aent0t
de vacante
stonts openinge ende rapport
respective mederaden , Opdat by Haer E.E. moge
worden verstaen ende gesien , ofte daerin niets en
is te
aen de heeren derselver
remarqueren ,
beraemde ordre soude
dat tegens de bovengenoemde
stryden. Ende sulcx niet bevonden
wordende,
aenstonts gedresseert
bekende
ofte bevonden wordende ende
zjnde , sal naer luyt van de
privilegiën deser stede ende de oude usantie
jaerlijcx op den thienden December de nominatie
van burgernleesters ende schepenen oock van raedtsplaetsen
) indien daer een ofte eenige vacant zjn ,
gedaen worden ; geljck mede ten respecte van burermeesterschappen
t schependommen ende raedtsbegecommitteert
over
in desen articul verabsentie
van eenige
ofte raedtsmannen
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND. 363
dieningen , tusschen tyden vacant vallende - ende
waarvan de nominatie mede naer het
sal moeten gheschieden
ghehouden;
ende gherustheyt ende voorkominge van gebeurlicke
voorigh gebruyck
elijcke ordre sal worden
sullende daerenboven t0t meerder cautele
misgrepen debilletten ,dewelcke J-aerlijcx ofte tusschen
tyden t0t de voorschreven nominatiën m oeten
overgebracht worden , by yder raedtspersoon, Ofte
by absentie van een Ofte eenige van dien , door een
ander, daertoe m ondelingh ofte schriftelick generale
last hebbende , onderteyckent zjn , opdat bljcke , dat
in alles oprechtelick gehandelt is ; ende indien desniettegeustaende
eenigh abtlys ontdeckt wort , sal
hetselve sonder uytstel moeten worden geredresseert.
Y11.
De 4 forti:catiemeestersampten sullen verblyven
aen die regenten , dewelcke deselve tegenwoordigh
bedienen , ende dat soo lange , totdat se door de
doodt, eenigh ander
door vrywilligen afstant
separeert ,
sullen worden
deselve
employ buyten
daervan sullen worden hein
welcken voorval haere
vervult
plaetsen
uyt die bende , daeronder
wederom
geresorteerthebben. M et die conditie niettedat
indien van de fortihcatiede
stadt ofte
min , dry
naeesters, tegenwoordigh resorterende
,voor het aenstaende jaer 1664 door afsterven
ofte andersints van
gesepareert
bende tot haere dispositie worden overgedragen.
Edoch sulcx niet komende voor te vallen , sal over
een van de voorschreven dry fortifcatiem eestersjn
fortihcatiemeestersampt quame
te worden , sal hetselve aen de derde
yemandt
onder de eerste bende
ampten vllr ofte den tweeden dagh van het voorschreven
jaer 1664 soodanigh worden verdragen ofte
:nalick gheresolveert , als t0t contentqment van de
364 CORRESPONDENTIEN IN STEDEN vAN ZEELAND.
voorschreven derde artye sal P behooren. Ende by
sooverre naderhandt van de twee fortifcatiemeesters ,
in de eerste bende overigh blyvende, noch een van
syne
'tzy
bedieninge mnchte komen ontheven te worden,
scheu'
worden gedisponeert, ende vervolgens, in cas hetselve
wederom komt impetrabel te worden, op tourbeurten
ambuleren door de dry partyen , even ende in dier
voeghen als ten respecte over den vierden persoon
van de nominatie van burgermeesteren hierboven is
by overlyden ofte andersints ,
de tweede ende derde bende by lothinghe
sal daerover tusgeconditioneert.
V1II.
Daer sa1 by elcke partye ofte uyt yder der voornoemde
dry partyen ofte benden t'haeren believen
een capiteyn van de burgerlicke compagniën , mitsgaders
een lieutenant ende vendrich worden voorgedragen.
Ende alsoo daer vier compagniën zjn ,
sal den vierden capiteyn ende den vierden lieutenant
ende vendrich by ambulerende tourbeurten door de
voorschreven dry partyen worden ghepresenteert,
sullende de eerste tourbeurte door het l0t worden
gedecideert , ende de plaetsen van de voorschreven
capiteynen , lieutenanten vendrighs , vacant
vallende , worden vervult door die partye, by dewelcke
de eerste aenstellinghe ofte presentatie respectivelick
is gedaen , wordende den tjdt van jaren , dewelcke de
aengestelde capiteynen , lieutenanten ende vendrighs
sullen vermngen ende geobligeert zjn te dienen ,
gelaten aen de vrye dispositie van de voorschreven
ende
respective dry partyen.
Het boeckhouder- ofte commissarisschap van den
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND. 365
armen ende andere subaterne of:ciën van diversche
ofte geljcke nature, daerin sullen de beampten , des
begeerende, worden gecontinueert : soo lange , totdat
se by haer door afsterven , ofte andersints tot betere
voordeelen ende benehciën inghelaten zjnde, sullen
wesen ontruympt, als wanneer deselve respectivelick
in der tjdt sullen staen ter collatie van die partyen,
door dewelcke de voorschreven bedieningen laetst
te vooren niet en sullen wesen begeven. Ende sa1
onder de voornoemde partyen door het l0t worden
ghedetermineert , aen wie van deselve de eerste
collatie van de voornoemde vacant vallende of:ciën
sal ghehooren ,
de voorschreven
opgevolght. Ende opdat van alle de voorschreven
ampten ende bedieningen , offciën ende benefciën ,
in desen ende in den volghenden articul vervat ,
ende alsoo van tjdt tot tjdt daerin
rechtmatige verwisselingen werden
pertinente kennisse moghe wesen , sal daervan door
den heer secretaris eene ljste worden geformeert.
X .
Alle de overdeeckenschappen ende vordere benefciën
sullen m ede naer de vorige proportie onder
de voorschreven dry partyen egaljck, sooveel eenighsints
doenlick ende gevoeghlick zy , worden gedistribueert
, ofte wel daerin worden achtervolght den
voet, in den vorighen articul vastghestelt.
dry overdeeckenschappen van de dry
Doch de
schutteryen
sullen , door afsterven , resignatie ofte andersints verlaten
wordende by degene , dewelcke deselve tegenwoordigh
bedienen , wederom staen aan de dispositie
van de partye , onder dewelcke de voorschreven
OV0rd000kenS nll resorteren. Ende wat aengaet de
dry bodeampten van de stadt , de vergevinge van
dien sa1 mede gelaten ende gedefereert worden aen
366 CORRESPONIIENTIZN IN STEDEN vAN zEEluAxo.
respective partyen , naer de voorighe proportie
justicie distrubutive. Ende sullen oversulcx
de teghenwoordige boden ofte by onderlinge conventie
van de voorschreven dry partyen ofte by het
l0t onder deselve worden gerepartiëert , ende naderhant
haereplaatsen komende te vaceren, vervult door
die partye : waaronder de boden , welckers ampten
zjn vacant ghevallen , haer resort hebben gehadt.
de dry
ende
X I.
Vorders is om seer goede ende importante insichten
van ruste ende vrede verstaen : geljck verstaen wort
mits desen, dat op de successive vergaderingen van
Staten van nu voorwaerts den eersten ende tweeden
burgermeester respective , in der tydt zjnde , nevens
den pensionaris , volgens hetgene diesaengaende hiervooren
articul 3 goetgevonden is , sullen worden ghedeputeert
, mitsgaders noch uyt yder van de twee
andere partyen , uyt dewelcke den voornoemden te
deputeren burgermeester niet en is genomen , een,
't zy raedtspersoon ofte schepen ter optie ende vrye
presentatie van de ghemelte respective twee partyen.
Des soo sal het aen de vryheyt van W et ende R aedt
verblyven daerenboven den heer ordinaris gedeputeerde
, s00 wanneer Sjn Ed. ten tyde van de byeenkomste
van de Heeren Staten in de provincie wesen
ofte komen sal, ende den Heer Gecommitteerde
raedt, beyde in der tjdt zjnde, mede ter hooghgem
elte vergaderinge te deputeren , ten eynde alsoo
allerzjdts met een gemeen vergenoegen ende contentement,
sooveel m ogelick, werde gehandelt , voorbehoudens,
stadt , m aer alleen
dat gene
schuyt- ende wagenvrachten sullen
vacatiën tot laste van de
m ogen worden gedeclareert by die regenten , dewelcke
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 367
boven d'heer burgermeester ende pensionaris gecommitteert
sullen wesen. *)
aengaet
dewelcke
de verdere commissiën ende bedieningen
,
absoluteljck ofte op derselver presentatie op
voorgaende nominatie van de hooftparticipanten van
de geoctroyeerde Oost- ende W est-lndische compagnie
oft
staen te confereren , daerontrent sa1 mede eene rechtmatige
proportie ende balance tusschen de dry respective
partyen worden gehouden en van tjdt t0t tjdt
precyselick naergekomen ; ende Om in desen ordentlick
ende oprechtelick te procederen sullen van alle
by de magistraet deser stede oft
deselve ampten worden gelnaeckt ende gearresteert ,
geljck gemaeckt worden ende gearresteert mits desen ,
de naervolgende twee ljsten ofte colommen. Ende
opdat men Over eenige van de bedieningen , in de
voorschreven ljsten vervat , komende impetrabel te
wol.den , in geene oneenigheden ofte disputen tegens
den anderen en soude komen aen te stooten , soo is
expresselick goetgevonden ende geconveniëert , dat ,
s0o wanneer dese artickelen van conciliatie ende
W at
vriendtschap eFective sullen wesen aengenomeà ende
onderteyckent , tusschen de dry partyen ofte benden
het 1ot sal worden geworpen om daerdoor te worden
gedefniëert, aen wie van deselve dry partyen respectiveliclt
de eerste beurte in de collatiën van de
respective ampten ,
sal toekomen ende
in de volgende ljste begrepen ,
consequentelick de tweede ende
*) Nota , dat hetgene alhier van de pensionaris werdt gementioneertj
alleen zijn reflexie heeft op eenen toekomenden ende op
degelle, die by absentie ofte siekte van de pensiollaris , in der tijdt
sijnde, in deszelfs plaets soude mogen worden gedeputeert.
368 CORRESPONDENTIZN IN s'l'Eolx vAN zBEluAxo.
derde, die dan
respective
s0o van
ambuleren
tjdt tot tjdt dopr de
sullen. Des s00 sullen
degene,
ampten in tyden ende
partyen
op dewelcke eenige van de voorschreven
wylen souden mogen geconfereert
worden , haer punctuëlick ende precyselick hebben
te reguleren naer de resolutie by de magistraet deser
stedeOP den * dienaengaende * @ @ genomen *).
De eerste ljste ofte colonlne.
De hooge bedieninge ter vergaderinge van de Heeren
Staeten-generael.
De Gecommitteerde-raedtsplaetse.
H et Reeckenmeesterampt.
H et Bewinthebberschap van de geoctroyeerde Oost-
Indische compagnie.
Twe e de ljs te of te c olomne.
Het Bewinthebberschap van de geoctroyeerde W est-
Indische compagnie,
De Oommissarisplaets in de Staten van W alcheren.
Het Rentmeesterampt van de Geestelicke goederen ,
De dry respectlve partyell ofte
zijn , dat ,soo wanneer deselve il1 dell haren sullen hebben
solveert op de presentatie van persoollen tot de
Verebedieninge
van
vacant vallende ampten , ofûciën ofte beneûciën, tot hare dispositie
gehoorende , daervan aellstonts openinge sullell hebbell te
geven aell de dry ofte twee eerste raedtspersoonen , onder de andere
parlyen resorteerende, ten eynde van de gepresenteerde persoonen
naer behooren rapport zijnde gedaen, ende vervolgens den eersten
regeerende burgernaeester
ampten etc. in het college van W et ende Raedt proponerende,
de vervullillge van de voorschreven
daerop eene ordentlicke resolutie met eenparige toestemminge van
de voorschreven dry benden raoge genomen worden.
*) Not a. benden willen verdacht
CORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 369
wanneer de presentatie van dien aen de magistraet
deser stede wederom sal competeren.
De nominatie van dry persoonen tot het W aterclerckschap
van de Oostwateringe.
XI1I.
T0t alle andere ampten , 't zy politjcque ofte militaire
, staende ter dispositie van de H eeren Staten
van Zeelandt , sullen soodane persoonen ende pretendenten
by de magistraet deser stede worden voorgedragen
ende gerecom mandeert , a1s met pluraliteyt
van stem men ofte andersints sal worden betamelick
geoordeelt : in vertrouwen ende met die verklaringe
nochtans : dat de qualiteyten ende conditiën ende
het naeverwantschap van de sollicitanten met eenige
van de regeerders van de gemelte stadt in bysondere
consideratie sullen kom en en genomen worden.
XIV.
Ende ten
benden onder
respective dry partyen ofte
in gene collisiën ofte contestatiën
m ochten komen te vervallen OP de J-aerljcksche
ofte tusschentydighe voorstellingevan burgermeesters
ende schepenen , op de nominatie van
een ofte eenige vacerende raedtsplaetsen , sooals
hierbevorens daerontrent ghestatueert is , ofte wel op
eynde de
den haren
't begeven van eenighe van de
s0o wanneer het aen deselve
voorschreven ampten ,
respectivelick sa1 staen
volgens de bovengenoemde reglementen daerover te
disponeren ofte yemant uyt hare partye te mogen
voordragen , so0 is wel expresselick geconveniëert en
verstaen , gheljck geconveniëert wordt ende verstaen
mits desen , dat daerontrent den naervolgenden voet
ende ordre sa1 worden gheobserveert, tenware nochtans,
Bijdr. en Meded. xxlll. 24
370 coRREspoxolxTlzN IN STEDEN vAx zyz>:laAxo,
dat de opgemelte dry partyen respectivelick in den
haren eenige andere bequamer ende gevoeghlicker
middelen ende expediënten van uytkomste met eenparigbeyt
t'arresteren , hetwelcke volkomentlick aen derselver
vrye ende absolute dispositie wordt overgelaten.
van stemm en wisten te bedencken ende
X Y.
Eerstelick sal ten aensien van de presentatie ofte
voorstellinghe van persoonen tot de vacant vallende
raedtsbedieningen ende vorders tot eenige van de
andere ampten ende oë ciën, in de eerste of tweede
ljste begrepen ,
afsterven der 1)
worden vervult, m et serieusheyt ende ernst worden
earbeyt, ten eynde daerover in de respective dry
partyen met inductie ende eenparigheyt van stemmen
moge worden geprocedeert, ende, sulcx geen succes
hebbende , by overstemminge
ten minsten by de pluraliteyt van vjf stemmen.
Edoch indien sooveel stemmen niet en konnen worden
van ses stemmen ofte
s0o wanneer derselver
tegenwoordighe besitters sullen moeten
plaetsen door
overeengebracht, sal tot de lotinge tusschen de
eerste ende de vier ofte leste
@
Vler
dry recours worden
genomen, by welcke vier ofte dry respective - aen een
van deselve het lot toevallende - met de pluraliteyt
van opiniën diesaengaende sal worden gedisponeert.
Ende de presentatie van persoonen zal 2) uyt haere
Partye ofte, sulcx goetvindende, uyt een van de andere
twee benden, ofte oock van persoonen daerbuyten
ende onder geene benden resorterende, konnen werden
ïedaen ; ende in cas wederom buyten vermoeden twee
1) Dit Nvoord is doar naij ingevoegd.
2) Dit woord is door naj ingevoegd.
eORRESPONDENTIZN IN STEDEN YAN ZEELAND. 371
stemmen mochten kom en te steecken teghens twee ,
sullen uyt de andere vier ofte dry een by lotinghe
t0t haer assumeren , ende alsoo door de meerderheyt
van stemlnen resolveren.
X #I.
Deselve ordre ende
achtervolcht in de
't presenteren van
methode sa1 mede precys worden
meergenoemde dry partyen , in
fortifcatiemeesters ende weesm
eesters respective , in de verkiesinge van de overdeeckens
van de dry scllutteryen , soo wanneer daerover
sal moeten gedisponeert worden , mitsgaders in
de deputatie t te doen ter vergaderingh van Staten ,
ende eyntelick op geljcke maniere oock worden gehandelt
ten respecte van alle andere subalterne
ampten , olciën ende benihciën, hoedanich die mogen
wesen , staende privativeljk ter collatie ofte nominatie
van W et ende Raedt deser stede ende hierboven
onder de repartitie , 't zy onder eene particuliere ofte
generale expressie, gebracht. Ende alsoo het soude
konnen gebeuren , dat eenighe van de raedtspersoonen,
onder een van de voorschreven dry benden ofte partye
wanneer het resorterende , soo aen een van deselve
competeren soude te
soonen tot de
m ogen presenteren eenige perjaerljcxe
ofte eenige tusschentydige
nominatiën
benehciën , in dese ende voorige articulen vervat ,
sieck ofte absent waren , s0o is we1 expresseljck
verstaen , geljck verstaen wort mits desen , dat de
ende t0t de vacerende ampten ofte
aenkomste van de absente ende de reconvalescentie
van de siecke sal worden afgewacht , ofte dat se by
billietten ofte
ende mogen overbrengen , eer ende alvoren op de
presentatie van de vporschreven persoonen eenige
a4*
Procuratie hare stemmen sullen konnen
372 CORRESPONDENTIZN IN STEDEN VAN ZEELAND.
deliberatie in de respective dry partyen sal worden
aengbestelt.
X VII.
Onder de meergenoemde dry partyen sullen de dry
eerste, ofte by absentie van een derselver, de twee
respectiveljck in den haren hebben de moderatie
ende beslissinge van de voorvallende questiën , die
tusschen de heeren mederaeden in d'een ofte d'andere
partye ofte bende onderlinge soude mogen ontstaen
ofte gem oveert worden ende by de voorgaende
articulen niet en staen ghedecideert. Ende byaldien
de geschillcn door haere directie ende bemiddelinge
niet en soude konnen worden ter nedergheleyt, sullen
daertoe mogen versoecken de respective dry eerste
regenten uyt partyen ,
gesamentljck de voornoemde opgeresen diferenten
door alle minneljcke aen te wenden oëciën sullen
trachten te assopiëren.
de twee andere dewelcke dan
X VIII.
Alle de tegenwoordige ende succederende regenten
ofte raetspersoonen sullen heylichljck belooven op
den eedt , by deselve in 't aenveerden van haer
ampten ofte raedtsbedieningen gedaen, dat se alle de
bovengenoemde articulen getrouweljck ende oprechteljck
sullen naerkomen ende doen naerkomen , onder
het verbant ende de penalen in het volgende formulier
ofte acte van belofte breeder gementioneert, ende
sulcx met hare onderteyckeninge bekrachtigen :
W y ondergeschreven, alle regenten van der Yere ,
hebben op den eedt , by ons z'espectivelik te syner
tjt op het aellveerden van onse ampten ofte raedtsbedieningen
gedaen, oprechtelic ende heylichlick ende
CORRESPONDENTIZN IN STEDEX YAN ZEELAND. 373
Wy wenschen , dat Godt Almachtich
0ns wille helpen , belooft ende aengenomen : geljck
wy m et alle sinceriteyt beloven ende aennemen mits
desen , den inhout van de bovenstaende articulen naer
0ns uyterste beste ende vermogen precyselick ende
punctuëlikte sullen naerkomen ende doen naerkomen,
sonder eenichsiuts t0e te laten ofte te
daerjegens oyt ofte
de minste infractie
gedoogen , dat
directelick oyt ofte indirectelick
ofteturbel geschiede, met vordere
expresse verltlaringe ende verseeckeringe , dat wy
geresolveert zjn ende altoos door Godes ghenade
sullen blyven j om indien buyten vermoeden yemandt
van de tegenwoordige ofte succederende raedtspersoonen
ofte regenten te eeniger tjdt , tot verbreeckinge
ofte subversie van dien , yets quam en te
ondernemen ofte machineren - hetwelcke den goeden
Godt wille verhoeden - deselve cordateljck tegen
te gaen ende te gemoedt te treden, oock m et eenen
gesamentlicken yver den contraventeur ofte contraventeurs
te houden ende obligeren t0t eFective reparatie
van haer ondernomen indrachten , dewelcke, by
faute van
factie ,
nu voor alsdan voor haer particulier vervallen ende
gesecludeert te zjn van alle de advantagiën ende
voordeelen , in de bovengenoem de articulen breeder
eene behooreljcke ende prompte satishiermede
ûock verders verstaen worden van
vervat.
s0o waerlik als
In kennisse der waerheydt ende van goede trouwe
hebben wy desen met onse gewoonljcke signature
bevestight ende begeert t dat dit instrument in de
secretarye deser stede , nevens andere chartres j om
daeraen ten allen tyden acces te konnen hebben ,
sal werden geseponeert opgesloten ,
yder van de gemelte dry partyen ofte benden eene
copie worden vergunt.
ende ende aen
374 CORRESPOXDENTItX Ix STEDEX vAx zEELAxD.
Actum binnen der Yere op
Rnde was onderteeckent :
den 19 Januarii 1663.
G. de Mauregnault.
Dominicus Olouck.
Cornelis Hubrechtsen.
Bernard Somer.
Pieter Boreel.
Jacob de Haese.
Oornelis Groen.
J. Barentsen van Graes.
Leenard Thjssen.
Pieter de Neef.
Pieter Meunicx.
1. de Mauregnault.
P. de Vos.
A. Karreman.
Johannes Kien.
Joh. van Strazeel.
G. Colve.
A. Cuninghame.
J. Maertens.
Adriaen Kempe.
Andries van de W iele.
Op huyden den
ondergeschreven
twaelfden Mey 1663 hebben wy
raedtspersoonen
voornoemde verdragh met de
deser stede het
veranderinge, ten regarde
van burgemeesters
nerende de dry
ampliatie ende kleyne
van een liberder nominatie
schepenen ende concerschutteryen
, m et pluraliteyt van
stem men in het collegie van W et ende R aedt naer
voorgaende rype deliberatie van rade ten voorschreven
dage geresolveert ende dien conform in de tweede ,
derde , vierde ende vjfde mitsgaders den vjfthiende
ende
artjckelen van het meergemelte verdragh ter neder
gestelt , op het verbandt ende onder de belofte, in *
de twee naest voorstaande artjckelen in 't brede
vervat j nochmael aenghenomen ende geaccepteert ,
ende in kennisse van dien ter goeder trouwen andermael
met onse onderteyckeninge bekrachticht :
G. de Mauregnault.
J. Maertens.
J. Barentsz. van Graes.
P. ieter Naelhout.
P. van Reygersbergh.
J. van Strazeel.
Andries van de W iele.
Adriaen Kempe.
CORRE6POADENTIZX IN STEDEN YAN Z,EELAND. 375
A. Renny.
David Gideons.
Dominicus Oloeck.
Cornelis HuyLrechtsen.
Bernard Somer.
Pieter Boreel.
Leenard Thjssen
Pieter Muenicx.
J. Mauregnault.
A. Karreman.
Johannes Kien.
Jacob de Haese.
Cornelis Groen.
Pieter de Neef.
G. Colve.
A. Ouninghame l).
Emtract 'àfïf de rd,$pl?4fd'zlW van 'X :f en Raad der
stad Vere d-d. 13 Januari 1663.
De burgemeestere Oloeck heeft voorgedragen , h0e
dat hem is bekent gemaeckt, dat seker heer buyten
dese stat
bancke
sullen inschryven de somme van drie duysent ponden
grooten Vls. , omme die te bekeeren t0t het uytreeden
presentatie hadde gedaen van eFective in
OP de naem van de heeren tresoriers te
van schepen binnen deser stede, byaldien hem mochte
werden toegekent favorable nominatie op de vacante
jegenwoordige raetsplaetse, ten welcken eynde dheeren
regerende ende out-burgemeesters ende de tresoriers
gecommitteert zjn om met dien onbekenden heer
nader te spreken ende daervan te doen rapport ,
midts welcken de nominatie alnoch is verschoven tot
Saterdage komende.
K. Eoetract vïf de re.splgffïl's van < :f en Scc# der
stad K6r6 d.d. 16 Januari 1663.
Dheeren regerende ende out-burgemeesters , midtschaders
de tresoriers nu lest gecommitteert om met
1) De hierachter llog volgellde verdeeling der ambten tusschen
de drie benden is bij dezen herdruk weggelaten.
376 CORRESPOXDEXTI:N Ix STBDEN vAN ZEEIZAXD.
dien onbekenden heer te spreken - die men nu
bevint te wesen dheer Ottho de la Porte ende
alvooren gelesen zeker geschrifte obligatoir, slaende
telle- et quellement op de presentatie hier bevorens
gedaen inbreyngen , hebben sommierljck gerapporteert
tgene haer over 't verhandelde was bejegent.
sfaeroveromvrage gedaen ende gedelibereert sjnde ,
is goetgevonden den heer La Porte wegens syne
goede genegentheyt te bedancken , ens ons we1 hebben
laten gevallen desselves presentatie j doch in de
versochte petitie ten principale vooralsnech nyet wel
te connen condescenderen ; maer byaldien den voornoemden
heer La Porte gelieve met syne famille
hier ter wone te komen, poorter, borger en schutter
tq werden ende syne belofte te presteren , dat op
syne persoon - hier eenige honorable charge voorvallende
- favorabljck re:ectie genomen sal werden.
BIJDRAGE T0T DE GESOHIEDENIS
DER OMW ENTELING IN 1747 RN 1748 TE
ROTTERDAM EN TE AMSTERDAM.
MEDEGEDEELD DOOR
DR. F. K R X M R R l).
Uit W agenaars Vaderlandsche Historie (XX , 269
vlgg.) is de aanvang en het beloop van de Doelistenbeweging
voldoende bekend : hj heeft deze , zooals
hjzelf verklaart , met opzet vrj uitvoerig te boek
gesteld. Vjf en twintig jaren geleden , in 1875 ,
schreef Dr. F. G. Slothouwer eene monographie over
hetzelfde onderwerp .- het was zjne dissertatie -
waarin hj den gang der beweging n0g meer in bjzonderheden
beschreef , en bovendien de eischen en
begeerten der Doelisten toetste aan de privilegiën en
usantiën van Amsterdam. Yoor zoover het verhaal
van het gebeurde betreft, maakte hj daarbj gebruik
van de bekende bronnen, en raadpleegde o0k het
1) Het voorwoord , voor een allder doel il1 dezen vorm opgesteld ,
wordt door het Bestuur van het H. G. bij uitzondering in zijn
geheel geplaatst offl het niet te verminken ; de stelregel j geene
uitgebreide toelichtillgen bij de stukken in de Bijdragen en Mededfeelingen
op te nemell , blijft ollvermillderd van kracht.
378 ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748.
handschrift van een handelsbediende
berustende
Jan De Boerj
Bibliotheek op de Koninkljke te 's Gravenhage
,waarin hetgeen in dien tjd te Amsterdam
voorviel dag voor dag was opgeteekend. Veel merkwaardigs
schjnt hem dit geschrift echter niet te
hebben opgeleverd.
Hetgeen bj W agenaar en Slothouwer te lezen
staat komt in 't kort hierop neder. Omstreeks de
helft van Juli 1748 , kort uadat de regeering van
Amsterdam haar eerste besluit in zake de posterjen
had genomen , werden in die stad geschriften verspreid
, waarin een aantal eischen werden gesteld tot
verandering in de tot dusver in zwang zjnde gebruiken.
Zj golden de privilegiën der gilden , de
samenstelling der vroedschap en schepenbank, de
belastingen , de posterjen , de ambten en de znogenaamde
krjgsraden. Daarbj werd hier en daar in
heimeljke bjeenkomsten het plan gevormd de verkiezing
van gecommitteerden uit de burgerj door te
drjven , om aan die eischen kracht bj te zetten.
De aanleggers van een en ander waren de chirurgjn
Andries Boekelman , zjn zwager Hendrik van Gimnig,
een patroon-teekenaar, en Jean R ousset , een populair
auteur, sinds korten tjd historiograaf van Z. H.
den Prins van Oranje.
dit stuk werd een tweedeopgesteld j waarin
eenvaudig opdracht van de posterjen aan den Stadhouder
gevraagd werd , wegneming van de bezwaren
over de misbruiken bj de ambten en herstel der
gildenvoorrechten , waarbj nog begeerd werd benoeming
van burger-oëcieren , die geen regenten waren.
Als opsteller hiervan gold Daniel Raap , een koopman
in porcelein.
De beide stukken werden van den
onderscheiden als
aanvang af
Dde elf artikelen'' en pde drie
artikelen'' of wel het pontwerp'' en het prequest''.
Tegen
ROTTERDAM Ex xxsrrl:Roxx lx 1747 EN 1748. 379
In het
de Doelen
begin van Augustus namen eenige burgers
in bezit , wel niet m et geweld , maar toch
met dwang , en diir begonnen nu Gimnig met de
zjnen het gontwerp'' en de verkiezing der gecommitteerden
aan te preeken , terwjl van de andere
zjde door Raap en zijn aanhang terstond op de
ûnderteekening van het request werd aangedrongen ;
de laatsten wilden bovendien alleen vjf personen laten
kiezen om de stadshandvesten te onderzoeken, geen
gecommitteerden. Aanstonds begon een hevige strjd
tusschen de beide partjen , die beide alle mogeljke
deden onderteekenaars te moeite werven voor hunne
Opstellen , waarvan het eene , dat van Raap , reeds ,
ongeteekend nog, aan de burgemeesters
handigd , terwjl
in Den Haag, die het , zoo de opstellers zeiden , billjkte.
Aanspraken op de Doelen en gedrukte stukken
werden nu dageljksch werk.
werd overhet
tevens vertoond werd aan Z. H .
De burgemeesters en raden gavell ) uit vrees voor
ergor,
vooral , naar men zei , omdat de Doelisten nogmaals
van Z. H. de verzekering gekregen hadden , dat hj
de drie artikelen met genoegen ontvangen had -.
aan de eischen , in Raaps request vervat, toe,
eene mededeeling , die intusschen door
wantrouwd werd : W agenaar noem t die
som migen ge11vertellingen''.
vraagptlnt van den xvrjen krjgsraad'' werd
nu de twistappel. Steeds doldriftiger drong de partj
van Gimnig en R ousset daarop aan ; sommigen
Het
dreigden m et geweld , anderen haalden de scheepstim
merlieden Over gemeene zaak m et hen te maken.
Yergeefs gaf de stedeljke regeering
krjgsraad eerst voorwaardeljk , daarna zonder voorbehoud
t0e : de onrust bleef aanhouden, en het bleek
in zake den
alras dat de partj der heftigste Doelisten de omverwerping
der stadsregeering bedoelde
Z00 stonden de zaken toen de Staten , daartoe
380 ROTTERDAM Ex AMSTERDAM IN 1747 EN 1748.
door de Amsterdamsche regeering aangezocht , den
Stadhouder
noodig door verandering in de
Twee dagen tevoren was de heer
machtigden de rust te herstellen , z0o
regeeringscolleges.
Bentinck van Rhoon
reeds komen vragen , of men de belangen der stad
in 's Prinsen handen wilde stellen, en - merkwaardig
genoeg het was Gimnig , die deze vraag den
burgers overbracbt en daarop een toestemmend antwoord
verkreeg.
In de 60 stadswjken van de burgercompagnieën
nl. - waren intusschen in wilde verwarring gecommitteerden
gekozen , en onder dezen begon het getwist
over de drie artikelen en de verder gaande eischen
opnieuw; aan Ontwerpen voor verzoekschriften, ditmaal
aan den Stadhouder: ontbrak het niet , evenmin aan
declaraties en requesten ten voordeele der regeering, -
olie in het vuur, want weliswaar hadden de regenten
hunne ambten op het welbehagen
gelegd , maar zj waren met dat al nog in functie.
De toestand in de stad begon bedenkeljk te worden ;
de dreigende optocht vaé
leiding van de jverigste
Van Z . H .'' nedervjfhonderd
Bjltjes , onder
Doelisten-hoofden, scheen
de voorlooper van een oproer te zullen zjn.
Die optocht werd gehouden op den 31en Augustus;
den tweeden Septemberreeds kwam de Stadhouder
binnen Am sterdam. W at toen is van
algem eene
gebeurde
bekendheid. Eene commissie uit de W1* *J kgecommiteerden
bood niettegenstaande de verkiezing
n0g slechts in 20 wjken had plaats gehad , namens
de burgerj Z. H. een request aan om verandering
der regeering en ontslag der pensionarissen. H et
verwjderen van deze laatsten was een verlangen ,
dat eerst Pas was opgekomen, en AYagenaar maakt
m elding van het vermoeden , dat pde opsteller van
het verzoekschrift op eene pensionarisplaats vlamde.''
Hj noemt dien opsteller niet , maar van elders is
ROTTERDAM EN AMSTERD&M IN 1 747 EN 1748. 381
deze bekenz. Slothouwer noem t hem terloops onder
de drjvèrs der Gimnig-partj , maar zonder nadere
aanwijzing.
tegen staat
bedoelde
advokaat,
was geworden , en sloot zich nu in Augustus bj de
ultra's onder de Doelisten aan : van wie llj, zooals
Deze persoon was. , een Amsterdamsch
was verbitterd Omdathij geen pensionaris
de Gedenkschriften
ln de Hardenbroek-gedenkschriften daarenduideljk
te lezen dat Mr. Feitema de
Zeggen, 00n rvoorganger ,)WRS.
Hij kreeg ten Opzichte der pensionarissen zjn zin
niet : de Prins Ontsloeg alleen de burgemeesters en
verwisselde een gedeelte , ongeveer de helft , der
raden , m aar de
behouden.
Pensionarissen bleven hun ambt
Ditaanvankeljk succes
onder de Doelisten nog
Feitema was onder hen de
het ? die den Prins de dreigende
XW eet je Hoogheid wel dat hj in Amsterdam is''?
Thans gold het de ontbinding van den oud-raad ,
en de Stadhouder was niet z00 goed, of hj moest
ook hiervoor macbtiging vragen van de Staten en
vervolgens nog 44 regeeringspersonen uit hunne
ambten en waardigheden ontslaan.
H oezeer de Prins in deze meemaakte
de onverzoenljken
driester dan te voren, en
onbeschaamdste. Hj was
woorden toeduwze :
tegen zjne eigen
ning handelde bljkt wel uit hetgeenFagel verhaalt -
indertjd door Fruin aangeteekend
ontslag van den burgemeester Oorver, wien Z. H. zjn
harteljk leedwezen betuigde over het besluit, dat hj
te zjnen Opzichte had moeten nemen. W ellicht wist
omtrent het
hj niet, h0e Corver misbruik had gemaaki van zjn
ambt : met anderen toch was hj niet zOo begaan ,
zooals b. v. niet met Mr. Van Buren , dien hj weigerde
te laten aanbljven , omdat hj pals lid der
gecommitteerde raden zooveel naar zich (t0e) gesleept
had als hem mogeljk was.'' Den burgemeester Van
382 ROTTEROAM Ex AMSTERDAM Ix 1747 EN 1718.
de Poll daarentegen had hj weder gaarne willen
behouden.
Maar de handen waren hem
niets meer weigeren,
vrijen krijgsraad dwong
ruchte nachteljke bezoek aan 's Prinsen logement ,
tusschen half drie en drie uur van den 10el1 September,
toen Z. H. genoodzaakt was de benle aan
zjn bed te ontvangen. Om verder geweld te voorkomen
immers hier en daar stond men m et getrokken
rapier tegenover elkaâr - liet hj de verkiezing
toe van
van de andere
vjf burger-kolonels en de vervanging
oëcieren , zoo dezen aan hunne vendels
Donaangenaam''
schrjvende dat die
zou geschieden in stede van door den krjgsraad ,
zooals door de woelwaters werd beweerd.
waren , trouwens n i e t voorvervanging
door de vendels zelf
Maar het was te laat , en hetgeen in de verschillende
wjken onder ongeloofeljke verwarring voorviel,
m oest alweder om grootere gevaren af te weren
worden goedgekeurd.
Deze laatste concessie deed de 0n
gebonden , hj k0n
Zjne toestemming in zake den
m en hem af door het be-
Prins misnoegd
tegen zjne overtuiging. Van dit misnoegen getuigde
duideljk de toon en de stjl van de proclamatie ,
waarin de goedkeuring werd gegeven. M aar toen
zj werd afgekondigd ,
der de stad uit : de m enigte las ze n a
trok de Stadhouder J-uist wezjn
vertrek.
De Doelisten-beweging bloedde dood , de hoofden
werden
Raap in 1754 koelde het gepeupel zjn moedwil, en
tenauwernood werd zjn 1jk beschermd tegen den
vergeten of veracht. Bj de begrafenis van
euvelmoed.
Tot zoover in hoofdzaak het verhaal, zooals het
geboekt staat.
De aandachtige lezing geeft aanleiding tot een
XOTTERDAM >:x AMSTIROAM Ix 1747 xx 1748. 383
aantal vragen , waarop noch het relaas van W agenaar
noch de dissertatie van dr. Slothouwer antwoord
geven.
W aarom werden eigenljk de Doelisten zoo gehaat
, waarom vooral Raap ? Dat de regenten-kringen
hen als oproermakers beschouwden , laat zich begrjpen
, maar waarom haatte hen de volksklasse ? W as
het om de verdenking van omkooping , waartegen
R aap zich reeds in 1748 te verdedigen had ? En z0o
ja , was er voor dien achterdocht grond ?
Er wordt a1s de natuurljkste zaak ter wereld verteld,
dat
den Prins
Raap en eenige anderen herhaaldeljk naar
reisden om Z. H . te raadplegen: badden
die lieden
En z0o ja
dan aan het hof maa'r vrjen
door welk middel ?
toegang ?
Eénmaal vindt men
zelfs én Raap en Gimnig bj den Prins : hoe ltwam
en die beide tegenstanders daar tezam en ? Gimnig
bljft t wat meer is , bj den terugkeer der anderen
aan het hof achter: waarom ?
Wie riep eigenljk den Prins naar Amsterdam ?
W aren het de burgemeesters , zooals veelal gezegd
wordt? Of werden dezen alleen aan het hof ontboden
om den stand
wie heeft Z. H.
doen ? Hoe kwam
van zaken mede te deelen ? En
overreed den bedenkeljken stap te
het bovendien dat hj met zulk
een ongewonen spoed ,terstond na de reis van Bentinck
(binnen twee dagen) naar Amsterdam reed ?
W aarom reisde Bentinck er heen
aan Z. H. de machtiging verleend
gaan herstellen : was dat alléén omdat de Prins reeds
nog vrpr de Staten
hadden de rust te
zeker was dat die machtiging z0u gegeven worden ?
Of was er eene bjzondere reden voor die haast?
W aarom werden Bentincks
-Juist
tigste partij ?
vragen aan de burgerj
door G i m ni g overgebracht, den man der hef-
W at was er waarheid in Raaps bewering dat de
384 ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748.
Prins de drie artikelen had goedgekeurd ? Van wien
waren deze afkomstig : van Raap zelf ? Zo0 neen ,
van wien dan ?
Op dit alles vindt men geen antwoord.
Er bestaat, schoon t0t dusver onbekend , nog een
getuigenis in de Doelisten-zaak , dat niet alles , m aar
toch veel van het bovenstaande opheldert.
Dat de beweging in Amsterdam eigenljk niet haar
oorsprong had in die stad zelf, is niet onbekend.
Reeds W agenaar stipte met een enkel woord aan ,
dat in 1747 Daniel Raap zjne actie t0t herstel van
het stadhouderschap was begonnen, p't zj aangezet
door anderen , 't zj , gelijk h j voorgaf , uit eigen
beweging en op het voorbeeld der burgerj van
Rotterdam''. Inderdaad was hetgeen hj toen in zjn
eerste ontwerp-request verspreidde grootendeels hetzelfde
a1s hetgeen even te vpren in Rotterdam den
volke Wa8 verkondigd , met name betreFende het
publiek verkoopen der ambten. Die poging was toen
mislukt : het Stadhouderschap werd bersteld zonder
dat op het stuk van de ambten , de gilden , de
verkiezing van burgerolcieren en dergeljke verandering
was gekom en.
Toen in 1748 de Onrust , vooral naar aanleiding
van de quaestie der posterjen , weder
vankeljk door het houden van heimeljke
sten , verscheen alras het genoem de stuk der drie
artikelen of request van Raap. Bj de mededeeling
daarvan teekent W agenaar aan : sM en wil dat
het hier ter stede gebracht was door Van der Meer
begon , aanbijeenkomvan
Rotterdam'' 1- een persoon , van wien hj vroeger
reeds melding gemaakt had a1s seen koekebakker
, die met anderen'' een rol gespeeld had in de
Rotterdamsche beweging van 1747, en van wien hj
verhaald had pdat hj niet geheel onbekend was ten
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 385
Hove'', zoodat hj de bewering dat het viertal den 3eI'
November 1747 bj den baron van Grovestins geweest
was en bj den secretaris De Back , geloofwaardig acht.
M eer voegt W agenaar er niet aan t0e , nergens
spreekt hj verder over Laurens Yan der Meer, den
koekebakker, gewoon a1s hj is niets te vermelden
wat hj niet met bewjzen staven kan.
Die Yan der M eer nu heeft een grooter aandeel
in de gebeurtenissen van 1748 gehad dan uit het
gezegde van W agenaar is af te leiden.
Bj het opsporen van eenige personalia op het
Koninkljk Huisarchief , waartoe H. M. de Koningin
mij verlof had gegeven, kreeg # ik onder de oogen
een bundel , aangegeven a1s sGeheime stukken over
het jaar 1747.'' Die bundel bleek bj
onder m eer een pakket te bevatten met het oponderzoek
schrift :
Dans ce pacquet se trouve un Pacquet de Papiers
cachettls , qui
de feu S. A. R. et
ont 1té trouvé dans un des bureaux
ue cette princesse m 'a fortement
recommandé le jour de sa mort de les prendre sous
ma garde et de ne les laisser voir à, personne ,
qu'elles ne devroient être ouvertes que par m Oi si
je voulois les voir.
Ce 5 Mars 1759. L. De Brunsvic.''
Dit opschrift is door den Hertog van Brunswjk
niet alleen geteekend ,
schreven. ln het pakket bevindt zich bovendien een
maar 00k- eigenhandig geljstje
met nummers en omschrjving van eenige der
papieren , die correspondeerende nummers dragen.
Het geheel is buitenop aangegeven a1s pnO 11 , behoorende
tot de M appe no 1'' m ede door den Hertog,
maar die maPP0 is er niet meer.
Deze papieren , die ik niet zonder moeite ordende ,
Bijdr. en Meded. XXlII. 25
386 ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748.
omdat de nummering van den Hertog bj eene oudere
nummering was aangebracht en deze bovendien alleen
de bjlagen gold bj de eigenljke documenten , bleken
afkomstig te zjn van Laurens Yan der Meer, den
bovengenoemden koekebakker.
Het oudste stuk in dezen bundel is een brief van
Yan der Meer aan de Gouvernante , in hoogdravende
termen den dood beklagende van Prins W illem 1V.
Die brief is van den 9e'1 December 1751 (het laatste
cjfer geljkt wel op een 2 , maar de inhoud bewjst
dat er een 1 staat) , dus omstreeks zes weken na
's Prinsen overljden geschreven.
Een tweede stuk is van meer belang.
brief van den 27e11 Februari 1752 ,
Gouvernante gericht , waarin Van der Meer smeekt
om H. K. H.'s bescherming, aangezien hj nergens
meer veilig is voor sm aad en beleediging , zich beroepende
op de diensten aan het huis van Oranje
bewezen en op de vele H . K . H .
dien
mede aan de
Het is een
gesprekken met
gehouden. Bj brief zegt de
hebben een
schrjver gevoegd te
Xkort relaas van eenige aanmerkenswaardige
saaken'' 1 waarin H . K . H . ssaaken'' zou
vinden , die haar smogeljk verwondering zouden
baaren , maar egter alle naar waarheyt sjn''.
,1kort relaas'' ligt inderdaad nnder Yan der
Meers papieren in den bundel; het heeft betrekking
0P
vpdr
dag tot dag en in bjzonderheden
Afaar dat stuk is niet het eenige.
alles wat te Rotterdam in 1747 is voorgevallen
en bj de verheëng van Prins W illem IV, van
verhaald.
Daarbj liggen
Dit
een aantal copieën of ontwerpen van dat relaas , also0k
fragmenten en losse papieren, daarenboven echter
0ok een tweede rkort relaas van aanmerkenswaardige
zaken voorgevallen te Amsterdam in de maanden
Juli , Augustus en September 1748:' - mede in meer
dan 11n exem plaar en vergezeld van fragmenten en
ROTTERDIM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 387
een groot aantal
ven , betrekking
H 0e dit alles
bjlagen : zoo gedrukt a1s geschrebebbende
op de Doelisten-beweging.
bj elkander gekomen is en in handen
van Prinses Anna : bljkt is geraakt uit een afzonderljk
stuk.
bevat eene
Dit is gedateerd van 19 Juni 1758 en
uitvoerige en plechtige verklaring van
Van der Meer aan H. K. H. dat hj alle mogeljke
brieven en papieren , welke 0ok , betrekking hebbende
op de gebeurtenissen van 1747 en volgende jaren,
had overgeleverd aan den inspecteur Yoet - een
mij onbekend personaadje met belofte al wat nog
onverboopt mocht worden gevonden aan H. K. H.
alsnog te overhandigen en verder levenslang het stilzwjgen
te bewaren over hetgeen t0t zjne kennis
gekomen was.
W at de aanleiding isgeweest juist toen Yan der
M eer de papieren af te vorderen, is niet te zeggen ;
misschien was het de ziekeljke toestand der Prinses,
die haar een vroegtjdigen dood deed voorzien en
hare ongerustheid wekte over de meer of min comPromittante
stukken , in handen van een man a1s
Van der Meer berustende immers in 1758 was zj
zeer ljdende en reeds in Januari 1759 overleed zj.
Evenmin bljkt of eenige geldeljke of andere vergoeding
is gegeven : den post van collecteur van den
impost , de turf en andere zaken te Rotterdam bekleedde
Yan der M eer reeds sinds October 1748. H oe
dit zj, de herkomst van de papieren is door de
verklaring voldoende opgehelderd , en eveneens is
daardoor en door de ernstige aanmaning t0t geheimhouding
aan den llertog genoegzaam bewezen, welk
gewicht de Gouvernante er aan hechtte.
Uit het relaas rakende de Rotterdamsche voorvallen
nu wordt het duideljk, h0e Van der Meer,
en na hem o0k andere burgers : in aanraking zjn
gekomen met het hof. Hj behoorde tot de jverige
25*
388 ROTTERDAM EN AMSTKRDAM IN 1747 Ex 1748.
Oranje-mannen onder de kleine burgerj metselaars
: sljters , kaaskoopers , timlnerlieden , grutters
en dergeljke neringdoenden - die van den aanvang
van den verheëng van den Prins tot
Stadhouder poogden te bewerken , hetzj dan uit
overtuiging of uit hoop op voordeel. ln het voorjaar
van 1747 gaf hj voornameljk den stoot aan de
beweging te Rotterdam. In de kleinste bjzonderheden
deelt het relaas mede wat toen gebeurde, wie
oorlog af de
de handelende
geering
was afgeloopen gaf Yan der M eer met een
deren kennis van het gebeurde aan de
's Prinsen domeinraad1naar het schjnt mondeling,
en op de een of andere wjze hadden zj gelegenheid
- Van der M eer stipt dit slechts ter loops
aan - de Prinses met de verheë ng van haar gemaal
geluk te wenschen , hetzj dan mondeling Of
schrifteljk.
val
waren , en h0e de stadsretot
toegeven. Toen alles
personen
werd gedwongen
paar anleden
van
van Bergen-op-zoom verwekte de onrust
op nieuw : men begon om verandering van de stedeljke
regeering te roepen,
der burgerj aanbieden tot 's lands
besloot eene deputatie
vaardigen. Tot deze
M eer,
m en wilde Z. H . den dienst
verdediging , en
naar den Stadhouder af te
deputatie behoorde Yan der
en z0o kwam deze ten tweedenmale aan het
h0f , en thans o0k in tegenwoordigheid van den
Prins. Deze zette de vurige burgers zooveel mogeljk
neder en dankte hen voor hun jver en voor
hun aanbod.
Maar een week later, den 25en September 1747,
werd Van der M eer ontboden aan het huis van een
zekeren heer Du Bois het bljkt niet , of dit te
Rotterdam of in Den Haag was - waar hem door
een paar heeren van het hof , o. a. den secretaris
De Back, uit naam van Z. H . verzocht werd zoo mo-
De
ROTTERDAM Ex AMSTERDAM lx 1747 Ex 1748. 389
voorkomen dat het ontworpen request tot
verkoop van de ambten werd ingediend ,
te Lewerken dat het ,in stilte werd geen
niet door vier presenteerd''1 of vjfhonderd burgers.
Yan der M ee; verklaarde zich tot het eerste
niet in staat , lnaar nam het tweede op zich en
slaagde er ook in : door het request zelf met enkele
anderen in goede Orde aan te bieden. Hj had daarvan
weinig voldoening. De regenten waren er hevig
over vertoornd : hunne bedienden zelfs bedreigden
hem en de zjnen kort daarop in Den Haag met de
woorden: rllakt die donders de pooten af , en laat
ze op stompen naar huis loopen''. Aan het hof
was men boos dat het request niet geheel achterwege
gebleven was1en Yan der Meer moest harde
verwjten hooren. lllings toch was deze naar Den
H aag gegaan om te verhalen wat gebeurd was , maar
hj werd gevolgd door eenige anderen , en dat we1
de driftigsten onder de rroervinken'', zooals Yan der
Meer het gaarne uitdrukt : en ook dezen werden nu
door Z. H . ontvangen. M et moeite bracht Z. H.
de
deze lieden tot bedaren , terwjl Yan der Meer de
opdracht kreeg zooveel hj kon zorg te dragen om
de burgerj rustig te houden. Uit W agenaar is bekend
, en nog beter uit de Nederlandsche Jaarboeken
, hoe hj er werkeljk in slaagde een tweede
request krachteloos te maken door het verspreiden
Yall eene openltjke verklaring maar
verspeelde zoodoende
den 2el1 November
vensterglazen ingeworpen ,
Xkonkelde m et de regeering.''
Bj de regenten en bj de heethoofden onder de
burgerj gehaat , werd hj daarentegen aan het h:f
m eer en m eer a1s een brtlikbaar dienaar beschouwd
en meermalen ontboden. Dat hj nu juist hoog gedaartegen
, hj
reeds een deel van zjn invloed :
werden in den nacht al zjne
Omdat hj , zoo het heette,
geljk te
publieken
of althans
390 ROTTERDAM EN AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748.
acht werd , kan men niet zeggen. Het klinkt vrj
hoonend, wanneer de secretaris De Back hem en
makkers begroet met de woorden : rlloe
H oogmogende heeren al'' ? H et valt met dat al niet
te ontkennen, dat deze hoogmogende heeren inderdaad
veel hebben bjgebracht tot het bewaren van
den vrede te Rotterdam in deze zeer moeiljke dagen,
het
gelegenheid kwam Van der Meer -
met Yan der KruyF, zjn voornaamsten helper - in
en evenzoo in die van de pachtersoproeren in
volgende jaar.
O0k bj die
aanraking met den Prins , en zoo was het niet meer
dan natuurljk dat zj zich 44k t0t het h0f wendden ,
toen zj in Juli betrokken werden in hetgeen er
broeide te Amsterdam.
zJi'ne
varen de
Den 14en Juli 1748 ontving Van der Meer een
brief uit Amsterdam van een zekeren W olters , dien
hj in zjn relaas ragent'' noemt , een term , die mj
voorkomt te beduiden dat hj als zoodanig in dienst
was van het hof om mededeelingen te doen aangaande
hetgeen er onder de burgerj viel waar te
nemen : de agent toch voegt aan zjn schrjven toe,
dat hj rvandaag aan Z. E. den heer Bentinck schrjft
om er hem van te adviseeren''. De origineele brief
ligt almede
pakket.
bestaat een
In
> ïeheime papieren'' in het
dien brief wordt verhaald , dat er plan
zeker request
onder de
te doen teekenen, dat
allerlei swonderljke en onrechtmatige dingen'' bevatte
, waardoor de schrjver vreesde dat de verzoeken
posterj en de ambten gevaar zouden
loopen o4k , d. i. mét die onrechtmatige dingen , geweigerd
te worden. Hij verzocht daarom rzijn vriend''
in zake de
Yan der Meer om met P. de Kruyf over te komen
oemn dzej nzea akv riveannd edne oppo steherjt eren chdte sapmobotre nt e teb rbeenvgoernIIOTTEIIOAAI
Ex AMSTSIIDAM Ix 1747 sx 1748. 391
deren , omdat die vrienden
en aanmaners van no0den''
zoek moest Van der Aleer
heer Bentinck.
Het gold , zooals het tweede Kort Relaas verhaalt,
de beweging , begonnen door Jan Martini ,
Boekelman , H. van Gimnig , Boudeau en anderen
van hunnen olldersteund en bestuurd door
Dwaarachtig leidslieden
hadden. Over dit vero.
a. raadplegen met den
aanhang ,
Jean Rousset. Eerst latermaakt het relaas melding
van Feitema, en dit stemt overeen met hetgeen de
Hardenbroek-gedenkschriften vermelden , dat hj nameljk
bj 's Prinsen komst in Amsterdam hoopte
z0o al geen pensionaris , dan toch raad te worden.
Aan het verzoek van den genoemden W olters gaven
Van der M eer en 7an der KruyF terstond gehoor
; zj reisden den 15e'1 Juli , dus den volgenden
dag , naar Den Haag , en verzochten gehoor bj de
heeren Bentinck en De Back. Noch de een nocb de
ander durfde hun echter positive orders te geven
om iets te ondernemen ; men zond hen naar het hof.
Daar nu werden zj ontvangen door de Prinses ,
die hun, na den brief van W olters gelezen te hebben
, opdroeg naar Amsterdam te gaan, meternstige
vermaning tot voorzichtigheid , omdat de stadsregeering
, ingeval deze te weten kwam , wie zj waren en
hoezeer
de eerste gelegenheid
kant te helpen.
zJi-het huis vanOranje waren toegedaan , bj
de beste zoude trachten hen van
Merkwaardig is hierbj op te merken,
dat Gimnig later aan Van der Meer verhaalde dat
de hoofdoëcier eens, vernomen hebbende dat Van der
M eer uit Den H aag terug zou keeren , op verzoek
van M artini eenige dienstknechten had afgezûnden
om hem op te lichten, hetgeen alleen mislukte ,
doordat zj eenige oogenblikken te laat ltwamen.
De beide mannen stelden zich nu in betrekking
met de bovengenoemde partjhoofden door tusschen392
SOTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748.
komst van De Huyser, we1 bekend a1s een van de
leiders der partj van Raap. Door herhaalde bespreking
leerden zj nu de plannen van Rousset en de
zjnen geheel kennen en brachten deze persoonljk
ter kennis van de Prinse: , die hun verbood verder
met die lieden om te
Rotterdam terug Op verzoek van De
H uyser reisde evenwel Yan der M eer nogmaals naar
Am sterdam en stelde daar m et dezen de bekende 3
en gaan hun ried weer naar
te keuren.
artikelen op , gewoonljk genoemd hetrequest van
Raap Deze artikelen werden nu aan het oordeel
van de Prinses onderworpen , die ze .na wat beschavens''
goedkeurde. H. K. H. gelastte hem nu
terstond naar Amsterdam terug te keeren , met herhaling
van het verbod zich weder op te houden met de
andere partj. Een commies van het Kabinet voegde
daarbj den last niet op geld te zien en van alles ,
des noods met tweeexpressen
Inmiddels was 0ok het ontwerp van Rousset
esteld, en nu begon den 9en Augustus op
de strjd tusschen de beide partjen over het request
en het concept, zooals men dien uit W agenaar en
uit de dissertatie van Slothouwer kent. Het toeval
opde
Doelen
Per dag, kennis te geven.
wilde dat 7an der M eer en De H uyser den avond
van dien dag ,
Agges
had zich in
na een gesprek met den heer Jan
Scholten , met wien de Prinses hun geraden
betrekking te stellen en te overleggen ,
Daniël Raap op de stoep van zjn huis zagen staan
op den Yjgendam. Z0o kwam deze in kennis met
de zaak , waaraan bj terstond zjn steun gaf.
Het valsche
nen ,
deed
dat
Van der M eer
voorgeven van Boekelman en de zjde
Prins hun concept had gnedgekeurd,
besluiten den llen Augustus
nog eens naar het h0f te reizen , waar hj, weder
aan de P ri n s e s , rapport deed van hetgeen was
voorgevallen , en tevens verzocht dat Raap , dien hj
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 393
had medegebracht , gehoor bj H. K. H. of bj den
Prins mocht krjgenj, Opdat hj zich vergewissen k0n
dat de Prins inderdaad het concept ni e t goedkeurde.
De Prinses weigerde dit , maar na het diner werd
Raap toch gelegenheid gegeven , 1-1. K . H . m et den
Prins bj het verlaten der eetzaal te zien en 0ok een
Oogenblik te spreken , bj welke gelegenheid de Prins
verklaarde dat het concept buiten zjne kennis was
opgesteld en zaken bevatte, die zeer tegen zjn genoegen
waren , m et machtiging dit bekend te maken.
Van dit oogenblik af leidden Yan der Meer en
Raap met de Huyser en Ohatin de zaak op de bekende
wjze , steeds naar voorschrift en volgens de
orders der Prinses ,
schap van
Oranjezaal bezocht,
die hj herhaaldeljk j in gezelanderen
, somtjds zes tegeljk , op de
b ij welke gelegenheid hij hen
0ok aan den Prins kon voorstellen. Het bljkt dat
toen ook de burgemeesters van Amsterdam , althans
een hunner (Yan de P0ll) op de hoogte waren van
hetgeen Raap en Yan der Meer deden en het zeer
waardeerden.
Deels met de Prinses , en
deels met de beide Bentincks,
overlegd wat te doen stond bj
van den strjd , die dreigde in
roer te zullen ontaarden. De
somtjds ook den Prinsj
werd nu voortdurend
het heftiger worden
bj alles den toon aan.
Augustus , toen Van der M eer met een expresse te
paard ontboden werd bj den heer Van Rhoon , om
bloedstorting en op-
Prinses gaf bljkbaar
Zoo ging het tot den 25e,1
hem van den stand van zaken in te lichten. W erkeljk
was het toen op de Doelen zoo dreigend ,
dat ieder oogenblik lnoord en doodslag verwacht
werd , en bj Van der Meers terugkeer den volgenden
dag was de toestand n0g gevaarljker. op dit beslissende
oogenblik kwam Yan der Meer op den
inval door zjn neef Otldaan , die hem ter gerust394
ROTTERDAM Ex AMSTERDAM IN 1747 Ex 1748.
stelling van zjne vrouw in Amsterdam kwam bezoeken
en daar dus onbekend was , een bericht te doen
brengen
van welken
dat de Prins naar Amsterdam zou komen ,
stoutmoedigen stap hj onverwjld schrif-
Prinses en den Prins telijk aan de kennis gaf , terwijl
vier zijnervrienden : ieder met een sjees met twee
paarden , naar de oranjezaal reden , die last hadden
alles mondeling nader uiteen te zetten.
Van de komst van den Prins was reeds eenige
dagen sprake geweest , en naar het schjnt had de
partj van Rousset en Boekelman op haar beurt een
Paar hunner aanhangers naar het h0f gezonden om
er op aan te dringen. Een van dezen schjnt Yan
Gimnig geweest te zjn , die tegeljk met Raap in Den
H aag kwam , en , zoo gezegd wordt , op verzoek van
den Prins , daar zelfs overnachtte. H et is zonderling
dat Yan der Meer dit niet vermeldt , maar het raakt
toch ook eigenljk niet
gebeurtenissen. Yreemder
hof zoo voorkomend
zjn eigen aandeel in de
is het , dat men aan het
tegen Gimnig is geweest , vooral
omdat de Prinses klaarbljkeljk z0o sterk tegen hem
en zjne medestanders was ingenomen. Is er eene
poging gedaan hem door beloften te winnen? Zeker
is dat hj van nu af aan minder heftig was , dat hj
in Amsterdam den heer Yan Rhoon beloofde niet
meer z0o aan te dringen op de verkiezing van gecommiteerden
en die belofte 00k hield, al k0n hj
zjne partjgenooten niet meer van hun voornemen
afbrengen. Zeker is ook - de Gedenkschriften van
Hardenbroek bewjzen het - dat hj geld van het
h0f heeft getrokken :
's Prinsen secretaris Larrey, pdat
den 13en M ei 1776 verhaalde
hj schrikkeljk geplaegd
wierde door sekere Gymnich , die voortjts
dienst hadde gedaen of geëmploieert was geweest
door Gronsfeldt, en thans dageljks bj hem kwam
urgeren omm e meerder pensioen of enig ander voorItO'I'I'ERDXM
llx AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748. 395
deel , want dat voorgaf niet te konnen bestaan van
't gunt hij
eindelijk is
kreeg uit s' Princen thesaurie. .
dat zjn vader een post kreeg (zie Slothouwers
dissertatie). De voorstelling , alsof hj met
Raap t e z a m e n bj den Prins z0u geweest zjn , is
zeker onjuist : eerst in Amsterdam is hj met dezen ,
althans uiterljk , verzoend.
De vraag is , of de Prins tot de reis naar Amsterdam
@,, geker
alleen besloten heeft door de drieste list van Yan
der Meer. Dat de burgemeester Van de P0l1 en de
pensionaris Staal er op aangedrongen hebben dat de
Prins het besluit zou nemen , is waarschjnljk ; dat
de ultra-partj van Gimnig- ltousset het wilde , om
zo0 de verandering van de regeering door te drjven
en den vrjen krjgsraad , is ontwjfelbaar ; maar het
is aan den anderen kant aannemeljk , dat de Prins
geweifeld heeft of hj den gevaarljken stap z0u doen.
Gewacht op de machtiging van de Staten om de
rust te herstellen en de
heeft hj zeker niet : de maatregelen daartoe had hj
van Den Haag uit kunnen nemen. Bovendien , de
zending van den heer van Rhoon viel vpör het verregeering
te veranderen
leenen van die machtiging. Bljkbaar is het besluit
om naar Amsterdam te
snel uitgevoerd. Is het misschien eene aannemeljke
gissing dat de Prinses : door de afgezanten van Van
der M eer ingelicht om trent den toestand , en op de
hoogte gesteld van het wanhopige middel, dat deze
had te baat genomen om eene bloedige botsing te
gaan plotseling genomen en
voorkom en , tot dat besluit heeft aangespoord? K ort
na de terugkomst van het viertal , met de voorloopige
toezegging van 's Prinsen komst , denzelfden dag
nog , kwam o0k Oudaan terug , die hun achterna was
gezollden naar de Oranjezaal : met het stellige bericht
dat de heer Van Rhoon den volgenden dag in
Amsterdam zotl ltomen , oIn de komst van Z. H. voor
3 96 ROTTERDAM EN AMSTERDAAI IN 1747 EN 1748.
te bereiden ,en werkeljk kwam Rhoon den 29011
Augustus aan , begeleid door Van der Meer , dien hj
vooraf op Zwanenburg Ontboden had , en door Raap.
ls het niet geoorloofd daarin de hand te zien van
de Prinses , die zoo onmiskenbaar de houding van
het h0f in de Amsterdamsche zaken tût dusver had
aangegeven ? Toen de Prins en de Prinses , die haar
gemaal een eindweegs vergezelde , aan de Haagsche
Schouw en aan de Postbrug Yan der Meer ontmoetten
en H. K. H. afscheid van hem nam , werden
hem door de b e i d e vorsteljke personen met vleiende
dankbetuigingen ook fraaie beloften gegeven voor
de toekomst. lnderdaad , Van der Meer was een
willig werkfuig geweest in H. K. H.'s hand , want
het is wel niet te betwjfelen de P r i n s e s heeft
de Doelisten-beweging , tot het vertrek van den
Stadhouder naar Amsterdam t0e , geleid. Daor overreding,
tracteeren , gelduitdeeling op
door persoonljken invloed ook bj de ontvangst van
de Doelisten op het Huis ten Bosch, zjn dezen voor
een groot deel warme voorvechters geworden in den
strjd tegen de wilde revûlutie-partj. Men begrjpt
waarom , zooals men in Slothouwers dissertatie lezen
kanj
posten zjn De oude Yan Gimnig werd
opziener van de turf- en kaarsen-magazjnen , Kannegieter
schrjver bj de admiraliteit, Gellink taxateur,
W achloo, Rejers,
De eenige , die noch
begiftigd.
Ohatin en Romans werden collecteur.
geld noch gunsten aannam -
Yan der Meer zondert hem uitdrukkeljk uit - was
zoovelen onder hen door Z. H . met ambten en
Daniel Raap , en toch was het juist deze , tegen
wien zich bj zjn dood de verbittering van het ge-
H . K. H.'s last ,
peupel uitte.
Men kan zeker niet zeggen, dat de rechter-fractie
van de Doelisten o m g e k o ch t is , maar zelter ook
is zj wel door kunstmiddelen versterkt in haar jver,
ROTTERDAM EN AMSTERDAM Ix 1747 EN 1748. 397
en bet is niet meer dan natuurlijk, dat men Raap
en de zjnen als handlangers van de anti-democratische
regeeringsmannen en a1s gekochte dienaren van
het hof besckouwde.
Toen de Prins eenmaal in Amsterdam was , d.
op den 2:11 September: was de Prinses buiten staat
zich verder m et den van gang zaken te bemoeien.
Zj heeft alleen n0g bjgewoond, dat aan de Postbrug
besloten werd de beide requesten : dus ook dat van
de ultra-partij aan te nemen en te overwegen.
Het is de vraag, of dat besluit hare instemming
heeft gellad. Naar het schjnt ,
verwachtte men ook, dat het
beoogde men en
mogeljk zou zjn de
hoofden der beide fractiën te verzoenen. Daartoe
toch moest het
en Van der M eer
men tezamen den
mondgesprek dienen , dat men Raap
dwong met Gimnig te houden , die
2e'. September in het Heeren-loge-
ment bj Z. 11. ontbood. Rhoon en De Back waren
daar de handelendepersonen ; zj waren het,die er
op aandrongen dat men de verkiezing van de burgerecommitteerden
voortgang z0u laten hebben, waartegen
Yan der M eer zeer ernstig , m aar vergeefs
waarschuwde. Hj schreef zelfs nog aan de Prinses
om het gevaarljke van dit toegeven uiteen te zetten ,
en betoogde dit ook aan De Back en R hoon , maar
hj werkte niets allders uit dan dat de heeren hem
verweten zich tegen Gimnig z0o sterk te hebben
uitgelaten.
Naar het mj voorkomt , is die taktiek Ook een
groote fout geweest. Het toegeven
ljke eischen der Gilnnig-partj Dr. Slothouwer
heeft die onredeljkheid
maakte deze driester en brutaler dan ooit..
O0k
Gimnig kon ze thans niet meer intoomen , en Martini,
aangetoond
Boekelm an en de hunnen weigerden in eene bemiddeling
te treden. De vel'kiezing van gecomm itteerden,
voldoende
aan de onrede398
ROTTERDAM EN AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748.
de verandering van den m agistraat , van de raden ,
van de oud-burgemeesters , alles wat de Prins had
willen vermjden , werd thans door deputaties, dreigementen
, optochten en dergeljke middelen afgedwongen
: de Prins was zoo machteloos als een 40ta1 jaren
later Lodewjk XVI na zjne komst in Parjs. Nu
was het klagen over onbetameljke bejegening, nu
ook was het raadplegen voor en na met de vrienden
van Raap : mluaat ik rnj'', zo0 sprak Z. H. tot Van
der M eer, rvan die luyden eens dwingen met verandering
te maken : dan is het te vreezen dat er geen
eynde aan zal komen , want dan za1 er altjt wat aan
haperen''. Zo0 is het O0k geweest : met den vrjen
krjgsraad is het gegaan zooals met de andere eischen.
De rustelooze en listige manoeuvres van Van der
Meer en zjne vrienden hebben weliswaar voorkomen
dat de Prins genoodzaakt werd tOt eene tweede verandering
in de stadsregeering; maar het gevolg was ,
dat niet alleen zj voor verraders werden uitgekreten
en hun leven in gevaar kwam , maar dat openljk
ook de Prins zelf werd beschimpt : rvoor
de Prins is zo0 goed
erger te voorkomen , verder gaan : het is bekend, hoe
llj in zake den vrjen krjgsraad stuk voor stuk al
als de rest'' @ Z. H .raoest, o na
de eischen inwilligde. Eerst den 15en September
verklaarde hj in eene proclamatie
den term svrijen krijgsraad'' gegeven , onjuist was ,
en dat onbetameljkheden hadden plaats gehad ,
bjvoeging van eene bedekte bedreiging ingeval de
onrust niet ophield. Maar die proclamatie werd eerst
gelezen, toen Z. H. d e s tad h a d v e rla t e n.
Inderdaad het is te begrjpen, dat de Prinses gedurende
de 14 dagen van 's Prinsen verbljf in Amsterdam
,,zeer ongerust was geweest'' 1zooals zj aan
Yan der Meer verklaarde.
keurig bj
De vraag rijstonwilleden
lezer, of de zaken denzelfden loop
onder
dat de uitleg , aan
den b1. . .
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 399
zouden hebben gehad , zoo H . K. H . er de leiding
van llad kunnen houden. Voorzeker: zj toonde later
niet de besluiteloosheid en zwakheid , die den Prins
de vernedering
voor eene beude
berokkenden van te m oeten zwichten
oproerkraaiers of afhankeljk te zjn
van de listen en streken van een koekebakker.
Van der Meers rltort relaas'' (dat tusschen twee
haken z0o heel kort niet is) heldert veel op , wat
in de Doelisten-zaak en in de houding van den
Stadhouder nog duister was. Het is een zeer belangwekkend
verhaal, en daarbj zonder twjfel volkomen
naar waarheid opgesteld. lmmers
die de zaken evengoed kende
misschien , ja , zijn eigen
grooten ? maar onwaarheden nederschrijven kon hij*.
niet. Zijn doel toch was H. K. H. te herinneren
wat hj voor haar huis had gedaan , om zoo hare
bescherrning te verkrjgen. Zjn bjoogmerk was om ,
z0o het niet anders kon en hj te erg in het nauw
raakte , zjne llerinneringen openbaar te maken , maar
dit is hem door Prinses Anna belet.
tegenover de Prinses,
a1s hij zelf , kon hj
aandeel daarin wat ver-
De bescherming, waarom hj zoo ootmoedig
had llj werkeljk we1 noodig.
terdam was verloopen. RegeRten en burgers -- behalve
een deel van zjn vroegeren aanhang -- zagen
vroeg,
Zijne neringte Rothem
met den nek aan. Geldeljke belooning had
hj niet ontvangen : honllerd gulden voor zjn werk
te Rotterdam , en daarna negen dukaten , was al wat
hem ooit was uitgekeerd ; een rpresentje van 20
dukaten'', hem door de Prinses persoonljk beloofd,
was vergeten.
Maar hj kreeg , zooals hem was toegezegd , reeds
in October 1748 een goed ambt : den genoemden post
van collecteur. Die post echter werd zjn ongeluk.
Reeds in 17b1 schjnt hj - naar eene uitdrukking
400 ROTTERDAM EN &MSTERDAM IN 1742 Ex 1748.
in zjn brief aan de Prinses te oordeelen - door de
belasting-collecte in moeiljkheid te zjn geraakt , ja
zelfs rgestraft'', en eene belofte tot satisfactie, hem ,
naar hj zegt , door den fskaal Van Mvezele en den
graaf Van Gronsfeld beloofd , bleef uit.
M aar toen de Prinses in 1759
hj alleen , en niemand had deernis met hem , toen
gestorven was,stond
hj in bezwaren kwam. ln 1762 werd hj beschuldigd
van verduistering zjner belasting-gelden. Het vonnis
zegt : dat hj wel 40.000 gld. had zoek gemaakt:
en vermeldt eene reeks vall knoeierjen en oneerljkheden.
Zjne dochter daarentegen beweerde , en het
vonnis ontkende het niet met nadruk , dat hj nog
we1 27.000 gld. van het land te vorderen had. Genoeg ,
hj werd door de Gecommitteerde raden gevonnist
en veroordeeld t0t eene buitengewoon strenge straf :
hj werd gestrengeljk gegeeseld , gebrandmerkt en
voor 25 jaren opgesloten in het tuchthuis. Toen hj
op het schavot stond riep hj uit : rburgers sta l3j'',
maar vergeefs. Toch vreesde de overheid nog voor
zjn invlûed : een dubbele wacht was om het schavot
geplaatst. Hj onderging zjne straf , zeggen
Nederlandsche Jaarboeken : zeer hardvochtig,
de
Zoo diep was de val van den m an , die tevtlren
toegang had tot de salons van groote heeren. Niet ten
onrechte teekent G. J. Van Hardenbroek bj de vermelding
der executie met een zeker sarcasme aan :
XHj (Yan der Meer) is bj gecommitteerde raden
gecondemneert, daer president is Rhoon, In 1748
was die Van der Meer seer groot by de prins, Rhoon,
Haren etc-'' Eene correspondentie met Van Haren ,
gericht tegen den Hertog, werd nog bj hem in beslag
genomen , maar Oolt Haren k0n hem niet helpen :
diens familie-schandaal had ook hem ten val gebracht.
F. J. L. K.
ROTTERPAM EN AMSTERPAM IN 1 747 Ex 1748. 40t
DANS CE PACQITET SE TROUVE UN PACQUET DE PAPIERS
eACHETTZS , QUI ONT 2142 TROUYZ DANS UN DES BUREAUX
DE FEU S. A. R., E'P QUE PETTE PRINCESSE M7A FORTEMENT
RECOMMANDZ TaE JOUR DE SA MORT DE LES
PRENDRE SOUS MA GARDE ET DE NE LES LAISSER YOIR
A PERSONNE , QU'ELLES NE DEVOIENT 2TRE OUVERTES
QUE PAR MOl : S1 JE VOULOIS LES VOIR.
Oe 5 Xars 1759. DE BRUNSYIC.
NO @ 1@
Koningljke prinses , dogter des alleredelmoedigste
m onarcll , weduwe des allerbraafsten prins , bedroevde
moeder van telgen , z0o doorlugtig a1s den aardtbodem
draagt,
Naaderende , vreesde ik U we K. H . te mishagen ,
terugblyvende ,
den overleden
vorsteljke spruyten en uwe Koningkljke famieli ,
van pligtversuym .
Gun dan deeze letteren , dewjl het mj niet mag
gebeuren , een weynig geduldt ; het behaagden Uwe
K. H. zulkz eertjds aan mj te vergunnen.
beschulzigt mj
Vorst , tot U we K.mjne lievden t0t
H . : Uwe H oog-
K P. gun mj , dat ik mjn boezem , overlaaden
met droevheyt, voor u eenigermaaten ontlast.
Kost ik met sugten en traanen den vorst in het
leeven herroepen , ik soude mj verstouten voor u
te verschjnen , ik smolt in traanen voor uw gezigt,
ik soude mjne lievde voor 's lands welstant en voor
den Vorst met mjn doodt bevestigen, en dus mjne
Onvoorsigtigheden uytwisschen : die ik uyt een drift
voor 's lands welstant , uyt een drift voor 's Prinsen
glory, begaan heb.
W as heden een Eliza 0fl' een Petrus te vinden,
die door een wonderwerk den Prins kosten opwek-
Bijdr. en Meded. XXIII. 26
402 ROTTERDAM Ex AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1:48.
ken , ik s0u niet alleen bedroevde weduwen , m aar
oûk mannen , wier harten bjna onbeweegljk sjn ,
opspeuren , ik soude hen 's Vorsten heerljke hoedanigheden,
des Vorsten lievde voor deze Republiek
z0o levendig afmaalen , ik soude hen t0t schrejen
dwingen en hen dus aanvoeren , ik soude zou een
Eliza oF Petrus zjn knieën omhelzen , schrejende
en snikkende, (en) niet loslaaten , voordat ik mjnen
wensch bekoomen hadt.
llaar n00n) de oodtljke regtvaardigheyt, lang
getergt door ondankbaarheyt , die allersnootste misdaadt
en die bjnaa in alle Nederlanderen harten
heuren zetel gevestigt heeft , heeft
ontrukt ; dit vonnis is niet alleen onherroepeljk , maar
OnS den Prins
zoo die misdaadt dus
Godt deze landen in
voortgaat en aangroeyt , sal
een poel van de allernaarste
rampzaligheyt ternederstorten.
Agh , dat de Almagtige , de barmhartige Godt van
hemel en aarden , Uwe K . H . en uwe hoog-vorsteljke
spruyten tot een man , een vader, een eeuwige
hoeder en leydsman verstrekke ; hj redde , hj
Zegene
neem e 11
met uwen nu zaaligen gemaal zijne onvolprijsbaare
dit landt onder uwe gelukkige regeering en
spaade in Sjne eeuwige heerljkheyt, om
goedtheyt , heerljkheyt en majesteyt eeuwigljk te
P rJi'zen en te loven.
R otterdam 9 Dec. 1751. M eer.
N3 @2.
Memorie aan Haare .lfpsfsgklïj/r: Hoogheyt.
Koningkljke Prinses , a1s Gouvernante van Sjne
Doorlugtige H oogheyt en Stadhouderes van deze
landen, neeme ik tot Uwe K, H . alleronderdaanigst
mjne toevlugt en hebbe de eer dit bjgevoegde kort
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 403
relaas van eenige aanmerkenswaardige saaken Uwe
K . H . onder 't o0g te brengen. Uwe K. H . za1 er
saaken in vinden, die U mogeljk zullen verwondering
baaren , maar egter sjn se alle waarheyt ; eenige
souden selve voor Uwe K. H. duyster gebleve zjn ,
soo mijne vijanden mj niet van alle sijde persten,
en Uwe K. H. kan ook gerust sjn : dat deeze geschrivten
onder niemants ooge hebben geweezt oflzulle
komen , tensy dat ik door mjne vyanden tot
het alleruyterste geperst wordt , maar ik hoop dat
den Almagtigen, door middel van Uwe K. H., mj daarvoor
sal beschermen.
De pligt , die op my legt , zoo om zorge voor mjn
eyge welzjn , als voor mjne vrouw en kinderen te
dragen nootsaaken 1 mij ook hiertoe ?
lijker wijze ltan mij niets uyt mijne
en
tectie van Uwe K .
verdrukkingen redden dan de gunst en pro-
H. , wjl alles , wat mj overkoomt
, daaruyt spruyt , dat zig een jgeljk verbeeldt,
dat ik de gunst en protectie van Uwe K. H. mis.
Dit soo sjnde (dat ik hoop dat Godt sal verhoeden)
soude ik mj mjns ondanks genoodsaakt vinden om
middelen uyt te denken , die mj en mjne
tot veyligheyt konde verstrekken , wjl er naar mjn
oordeel niets is , dan onder een eeufamieli
want m enscheongeleegenheden
ongelukkiger
wige verdrukking te leeven.
Koningkljke Prinses ,
verejsten heb ik
doen 's lands noot zulks
mjn eyge leeve niet ontzien ; ik
heb met alle vrjmoedighejt, om de verheëng van
Sjne D. H. (als sjnde, naa mjn begrip , het eenigste
middel om onder den zeege van Godt dit landt te
bewaaren en te redden) op een beleevde wjze aan
de regenten dezer stat versogt. Alet diezelvde vrymoedigheyt
nadere ik alleronderdanigst tot Uwe
K. H., nu de noot mj en mjne famieli perst, Geld
Q6*
404 ROTTERIIAM EN AMSTERDAM Ix 1747 EN 1748.
begeer ik niet , want ondel' 's Ileelnels zeegen kan
ik m et zuynig- en naarstigheyt alles te bove komen
, mits ik selve bij miine saake %# ma<z blijven. Mijn .# *
verlange is om a1s een eerlijk man , maar niet om
a1s een balling te
saakt hier oF daar
m00g0 leeven. Ben ik nu ïenoodop
een publieke plaatste komen ,
al is het maar in een schuyt oF Op een waage ,
men attaqueerdt mj oF ik de snoodtste booswigt
W aS ,
particulier in
die er in 't landt is. M oet ik , omdat geen
provintie zig zoo bloot heeft
gesteld a1s ik heb gedaan voor het doorlugtig huys
van Oranje , daarom het meeste tort worde aangedaan?
Het is voor mij niet meer draaglijk, en zoo
deeze
Godt almagtig mj door sjne oneyndige genaade niet
hadt Ondersteundt , ik waar lange onder de verdrukking
bezweeken.
lk bidde Uwe K. overweeg ol mjn gedrag in
hetgeene Uw K. H. ol Sjne D. H. mj heeft toevertrouwt,
te erinneren , zoo menigmaal
Uwe K. H. te spreken , heb ik mj aan laFe vleyery
Uwe K . H . gelieve zig
ik de eer heb gehad
of eyge insigten ten nadeele van mjn evenmenschen
mj schuldig gemaakt ? Vindt Uwe K. H. mj daar
zuyver van , s0o bidde ik Uwe K. H . om Godswil ,
om het heyl van deze landen , om de glorie van U we
zulkz verdiendt.
K H. en van uwe Hoogvorsteljke
mjne misdaaden met Uwen nu zaaligen
famieli, laat
gemaal begraven
zjn , bestraal mj weeder met Uwe gunst.
Uw K . H . zal een ongelukkigen verpligten , die door
verdrukkinge geleerdt heeft voorsigtiger te sjn.
K. P., laat Sjne D. H. den roem naa , dat
zjne vjanden goedt heeft gedaan. Godt geeve
uw hart om de vrienden van uw Hoogvorsteljk huys
goed te doen en te beschermen , dat is de voor-
1) ij
U in
naamste stut van bet welzjn van deze landen en
van uw Hoogvorsteljk huys , dit is het eenigste middel
H .,
IIOTTSIIDAAI Ex AMSTEI&DAM lx 1747 xz: 1748. 405
Om hun voor vervolging en verongeljkinge te dekken,
andere provintie eu zoowel in de eene als andere
stat enz. worde aangedaan. 0fl' men mj al beklaagt ,
dat ik onregtvaardig ben behandelt , dat men mj
die hun bjnaa overal , zoowel in de eene a1s
satisfactie moestgegeven hebbe, dat er door mj te
straflbn veel naadeel aan de collectie is toegebracht 1),
en men mj ook dubbele satisfactie beloofdt S), wat
baat het mj , soo
het laatste niet
het eerste niet verandert 0n
bevestigdt wordt? Dit doet mj Uwe
K. H. nogmaal allerondaanigst hierom smeeken , en
den Almagtigen beweege hiertoe Uw hart en doe
Uw K. H. en Uwe Kgningkljke en Hoogvorsteljke
famieli , tot het laatste der daagen , sjn de lust en de
lievde . de bescherm ers en verdeedigers van gantz
Europa, doe u te saamen , als Vorsten en Yorstinnen
in Jesus' Koningkrjk , met Hem in der eeuwigheyt
heerschen.
R otterdam 27 Febr. 1752.
1) Dit heeft mij de raadt-fiskaal van W eezel il1 de maand Septelnber
laatstleden gezegt.
Q) Zulkz heeft mij de grave Vall Grollsfeldt voor zijn vertrek
beloofdt.
NO. 3.
Pppr Hare ffpzlïsgà/fj/c: Hooglteyt .v':tlrp?t.f/):
de #rï/!88886T0@f?P6r/lG/lf6 e1%z 6/lZ. eïtz.
lk onderschrevene betuyge met deze mjne Onderteekeninge
, in plaatz van een solemneele eedt aan
Godt Almagtig , dat ik op heden den 19 Juny 1758,
aan den inspecteur Voet verzegeldt heb ûvergegeven
alle brieven , memorien en aantekeninge , hOe
0ok genaemdt , welke ik van eenige der Ministers
oF andere
de
ontvangen heb t mitzgaders alle
de copien van brieven ofl' aantekeningen ) dewelke
lleeren
406 aOTTERDAM Ex AMSTERDAM Ix 1747 EN 1748.
ik voor mjn eygen geheugen gehouden heb, en dus,
in het generaal , alle de papieren , h0e genaemdt ,
die ik onder mj heb, dewelke direkt 0F indirekt
concerneren stat 0fl' he t dela nzdaat ke(tnz,e ddeier t dehertegeeringe van eenige
jaar 1747 , de aFschaffnge
der
der regeeringe collecte) raken,
en dat ik geene van deze brieven 0: papieren ,
hetzj origineele ofl' copyën derzelven , aan een ander
pagten en pagteren ,het veranderen
en het invoeren der
heb te bewaren gegeven,
overgegeven, zonder eenige agterhoudentheyt of
exceptie , en indien ik buyten mjn weeten n0g
eenige van de bovengemelde papieren na dezen
dagh onder mj mogt vinden 0fl' ontdekken , dat ik
dezelve oëk ter goeder trouwe , zonder eenige copiën
0fl' aanteekeninge daarvan te houden , terstont sal
oversenden aan Hare Koningkljke Hoogheyt Mevrouwe
de Prinsesse-gouvernante. Voortz belove ik,
dat ik zoo lange ik leeve sal secreteren allez , wat
maar dat ik allez heb
tot mjne kundigheyt gekomen is en hetgeen
ken zou kunnen t0t verstoringe der pnblieke rust,
0fl' ten nadeele van ymandz goeden naam ol faam.
strek-
Actum Rotterdam
Laurenz van der
alz boven.
M eer.
NO : 4@
ffprf relaas wcs eenige wpprlc:sl: saeken ,
wppr.g6f/tïfl:zl wJJA., onder en nae de verkiesinge
ran S9'Al6 D. H. Willem Karel Hendrik Frïdp
fpf Stadhouder enz. enz. enz. pser Ilolland en
W estvriesland , aangetekend #ppr Laurens Fczl
der M eer.
Al van den jaare 1741 heb ik bj de regeeringe
dezer stat de naam gehadt dat ik al te Oranjegezindt
was. Dit nam sjn oorsprong omdat ik , benevens
eenige andere , ter presentie van eenige vooruaame
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 407
borgers vertoonde: ,,De
prins van Oranje enz. enz. enz. , berjmt door 1( laas
Bruyn''. lk heb bj alle gelegenheden , s0o int gedoodt
van W illem deeerste ,
heym als openbaer , sulks
doen 's lands noot sulks
ik met mjne goede vrienden op
weest , die ter verkiesinge van
getoondt, insonderheyt
vereyste. Menigmaal heb
middelen bedagt ge-
D. lI. koste
dienen. lnsonderheyt K ruyf lange
Sijne
heeft Pr. van der
tevore met mj hierna verlangt, en alles wat mogeljk
was aangespannen om aan de burgerj te vertoonen
de nootsaekeljkheyt: die er was om Sjn D. H.
t0t die waardigheden
sulks door
w ij l w ij
geen (lproer0ft muyterije wenste te sien ,
bleev sulks van tjt tot tjt uytgesteldt. De veroveringe
van de voormueren van dezen staet , den inval
der Fransen in Staats-Ylaanderen , verdubbelden
te verheTen l). Maar
wel mjn moet en jver om sulks werkstellig te maeken
, m aar kunnende alsdoe geen burgers overreeden
om met mj aan te spannen selvs versogt mj
Pr. van der KruyF, h0e jverig anders , agter de
schermen te lnogen bljven , vermits hj veele klanten
onder de heeren van (de) regeering hadt
bleev sulks uytgesteldt (t0t) op den 25 April , sjnde
de dag
Sluys in
dat de droeve tjding van het overgaan van
Vlaanderen in Rotterdam kwam. Doe seyde
ik tot mi*jn vrouw :
Oranje stathouder van Hollant sjn , al soude het
mjn leven kosten''. Mjn vrouw vroeg mj schrejende
of ik haar en onse vjF kinderen wilde ongelukkig
m aaken. lk antwoorde : ,,S00 sulks niet geschiedt,
zjt gj en onse kinderen niet alleen , maar Ook het
antsche landt ongelukkig''.
DDeze week sa1 de Prins van
1) ln een der andere handschriften staat nog: ,,loachim Oudaen
heeft hierill o0k zijll deel goltatlt , als blijkt uit een boekie , hier
bijgeveeyd-''
408 ROTTERDAM Ex AMSTEIIDAM IN 1747 Ex 1748.
Doe resolveerde m et
loovende wj elkanderen
en goedt daarvoor te
mj Johannes de Haan, begetrëuw
te sjn en leeven
Den 26 April 's m orgens
gingen wj bj wj meende dat eenige
sugt voo1- slands welsjn en voor het Dtoorlugtig) huys
Oranje hadden , maer konden bj niemant iets verwinnen.
Onder andere spraken mj K. van Oeveren
aan , die antwoorde , dat het nOg wel veertien dagen
te vroeg was om daarom te denken. D0e voegde ik
hem toe : dagen 0ns gantsche
Wagen.
alle , die
nDan is over veertien
land al Frans''.
D0e resolveerde ik om een request op te stellen ,
dat te laate tekenen, en dan aan de regeering te
Presenteeren. Daarmede besig sjnde kreeg ik de
tjding, dat Sjne D. H. tot Stathouder van Veere en
Vlissinge
Pieter Daselaar, schipper van llsselmonde op Rotterdam.
Wj dronken de gesondheden van Haare D.
Hooghedens en van Sjne D. H. als Stathouder van
was aangesteldt. Die tijding bragt mij
Vlissinge en Veere , met toewensing om sulks die
eyge week als Stathouder van H ollandt te
doen, dat ook geschiede. Doe scheyde
request (te) maaken , meentenldedat het
schikken , maar wat moeyte dat ik , benevens de bovegenoemde
De Haan, deden , niemant wilde met ons
aanspannen regeering te
doen 1), als op Donderdag 27 April sey Ari Danom
het versoek aan de
mogen
ik uyt het
nu we1 soude
1) Randschrift : ,,A11e wilde sij met een menigte volk ell met
geweldt zulks doen. Onder andere kwam Willem Koning bij mij ,
seggende hij hadt gehoort dat ik wilde versoeken om de verheffinge
van Sijne D. H. t0t Stadhouder van Holland. Hlj wilde met mij
aanspanllen , en hadt reeds meer dan honderd Engelse matrozen
op sijn halldt.
W ij moetell ook (sey bij) naa de agterstraaten gaan om dat volkje
mede te sleepen , om dus de regeering tot de verkiesinge van Sijne
D. H. te noodsaken. Maar om de lnenigvuldige ollheylen , die
Ook hadt hij veele cocardes doen vervaardigen.
ROTTERDAM EN AAISTERDAM IN 1747 EN 1748. 409
serweg t0t mj : .Als gj iets wilt versoeken , sal ik
met u aanspannen''. Ondertusschen wierde de gemoederell
der luyden int algemeen meer verbittert en
gaande gemaakt door het kontinueel vlugten der
luyden uyt Zeeland en Staats-vlaanderen , sood.at er
niets anders dan een algerneene oploop van een woedende
menigte te wagten was, Dit deedt mj en
Johannes de Haan Vrjdags middags besluyten om
der een man te vragen y om met 0ns mede te
oft om het anders met ons
een versoekschriftie ten dien einde
beyde te doen.
gaanj
lk had
opgesteldt , in de
aanspraaken aan Uwe D. en K. H. pag. . te vinden.
De Haan vroeg aan Rutger van Malsen , ik aan A.
Danserweg, om mede te gaan. Beyde resolveerde (en)
's namiddags kwamen wj bj P1'. van der KruyF bj
elkander. Ten halv drie gingen wj met Ons vieren
naa de burgemeester Yan Teylinge. Daar wierden
WjJ* versogt tegen 's avonts ten agt uuren weder te
komen , vermits de burgemteestelr niet thuys was.
Van daargingen wj in passant naa het jagt van Sjne
D. H. lk sey aan de kapiteyn onse resolutie , en
liet hem het versoekschriftie sien. Hj voegde ons
toe : oMannen , gjlieden doet wel, sulks moest lang
geschiedt sjn , maar het is nog beter nu als dat het
antsche land verlooren gaat.''
Van daar gingen wj naa de huyzen van de heeren
burgemeesteren Yan der H oeven en M eerman , maar
wjl de heeren niet in haar huyzen waaren, werd ons
door de dienstbooden versogt 's avonts wederom te
daaruyt kosten spruïten , e11 die, soo de verkiesing al gelukte, op
rckenillg vall Sijlle l). 11. door sijlle menigvuldige vijanden soude
gesteld worden , wees ik zulks vall de halld en bragt llem die uyt
het hooft; te meer omdat de verbitterillg op de regeerillg ollgemeell
groot was : lt-telt sprak lliet als vall landsdievell el1 lall4-
verradel's , van hu/zel) te plulldel'en en dootslaan-''
410 ROTTERDAM Ex AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748.
komen. Omdat wj niemant thuys vonden kreeg ik
suspiecie 0ft sy wel wilde gesproken sjn. Dit deed
mj op de vraag der dienstboden van de burgemteestelr
Yan der Hoeve : wie sj aan de burgemteestelr moesten
seggen dat wj waren, antwoorde : rsegt aan mjnheer
de burgemeester, dat er vier burgers geweest sjn
om mjnheer te spreeken ; wj konden wel met ons
vjfhonderde komen , maar om geen opschudding te
maaken hebbenwj sulks gelaaten''.
Die dag waren wj o0k afgesproken , om op een
publieke plaats bj
verheëng van Sjne D. H te spreken. Hier bega-
V0n WJj*
gesteld versoekschrift ,
W j verhaalde onse
wj versogt
'savonts ten agt uuren . aan twee
Danserweg , Van Meggelen
burgemeester Yan Teylingen , maar regten niets wezentljks
uyt. lk, benevens De Haan en Yan Malsen,
hetgeen sj alle goedkeurde.
resolutie en wedervaaren , dat
waren wederom te komen. W j gingen
Partijen. Lover,
en K oning gingen naa de
0ns naa toe. Ik vertoondehun hierm iJ- n 0 Pelkander
te komen om over de
gingen
Beyde versogten sj
sogt dat sj mj dan moesten ondersteunen , dat sj
mj beloovde en 00k volbragten. Daar komende
eerst naa de burgemeester
mj het woord te doen. Ik ver-
Yan der H oeven.
mwaote seter n vawn j 0ngsa adnie nsitt twena.s. IDke sebyudrge e1)m : eepstHeer erv rbouerggemeester,
wj vinden ons verpligt a1s
gers u te waarschouwen j h0e dat
deeze stat seer verbitterd op de
oproer genegen
dugten, Dat is veroorsaekt door den inval der Fransen
in Staats-vlaanderen. De meeste luyden begrjpen
dat het land niet we1 wordt geregeerd , omdat
@@
8 IJ n ,
getrouwe burveele
luyden in
regeering en t0t
daar alles kwaats is van te
1) Noot : ,,Dit , en alles wat ik op die wijze gesegt heb oft
seggen sal, is soo nae woordelijk gesteld a1s mij immer mogelijk was-''
ROTTERDAM Ex AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748. 411
de meeste steden en sterktens sonder slag Of stoot
overgaan 1), en wj derven u verseekeren , als haar
Ed, gr Achtbaare benevens ons gelieve te resolveeren
Om Sjne D. H. de heere Prinse van Orange en
Nassauw in die waardigheden te stellen , die de v00-
rige stathouders hebben bekleedt . . . . S) Ten dien
eynde hebben wj dit versoekschriftie opgestelt , dat
ik de eer heb om aan mjnheer de burgemeester
ongeteekent te presenteeren , met versoek , soo er iets
aan ontbreekt , dat mjnheer het gelievt te seggen'' 3).
De burgemeester maakte léne exceptie : de woorde
voorsooverre deeze stat betreft'' 11 hat ik ten versoek
Van mjne vrienden uyt moetenschrappen) pen dit ,''
sey de burgemeester, pmoet er weg (l. wel) degeljk
in staan. M aar ik vinde het verder soo , dat ik wel
het eerste mjn hand onder wil tekenen j maar de
vrienden moeten begrjpen , dat zulks in de
dering van Holland moet worden gebragt ,
staateljk moet geschieden , want deze stat kan over
de andere steden niet
wjn gebragt ; de burgemeester stelde bj het drinken
van het eerste glas in de gesontheyt van Sjne
D. H , doe van Haare K . H. , de prinses Karolina ,
de Prinses-douarière , het welvaren van het landt
disponeeren''. Daar wierdt
enz. , waarvoor wij dien heer we1 vriendelijkdankten.
vergaen
dat het
1) Randschrift: ,, Dit deed den burgemeester vragen oft wij ons
verbeelde dat , schoou Sijn D. H. stadhouder was : hij ook het 011-
geluk niet soude kullnen hebbell om kommandeurs oft gouverneurs
aan te stellell. dat geen eerlijke luïden waren. Ik bealltwoorde dit,
en vroeg verder oft mijllheer de burgemeester we1 dervde verollderstellen
, dat het alle ûlleerljke ltlyden waren T? Dit dervde de
burgemeester lliet seggen-''
Q) De nazill ontbreekt.
3) Randschrif't : ,,De burgemeester sey : ik sie dat de vrienden
seer Ontsteld zij n ; mag ik de vrienden een glas wijn presenteere î
AViJ- seïde j aa , l'naa 1- de 1) 11 p'gr!l neester wfts niet fni. llder ontstelt
l s w i,j ' ' a .
412 ROTTERDAM ZN AMSTERDAM IN 1741 EN 1748.
Eyndeljk bragten wj met lang aanhouden en vriendeljk
versoeken het zoover, dat de burgemeester ons
niet alleen sjn woordt gaft , maar Ons ook beloovden
om aanstonts te zullen rondrjden om bj alle mogeljkheyt
de andere heeren daar 0ok t0e te disponeeren
1). Hj schreeft onse naamen op , hield copie
van 0ns verzoekschrift en ordonneerde 0ns te gaan
bj de burgemeester Meerman en bj de outburgemeester
Yan Hogendorp. D0e gingen wj na de
burgemeester Meerman ; ik wist dat die heer op dien
dag in de vergadering van H aar Ed. Gr. Mog. hadt
geweest, seyde ik tot Haan en Van M alsen :
Hier moet ik een ander kompliment maken''. W j
dus
versogten de burgemeester te spreeken. W j mûesten
binnen komen en gaan sitten. De burgemeester vroeg
wat ons begeeren was. lk antwoorde : rW j hoopen
een bljde bootschap uyt uw mondt te hooren''. De
burgemeester vroeg , waar die in moest bestaan. lk
repliceerde: rDat mjn Heere de Staaten van deze
Provintie Sjne D. H. de Heere Prinse van Oranje
t0t Stathouder hebben aangesteldt''. De burgemeester
haaldesijne schouders op en sey : rvrienden , daar is
in de
gesprooken''. Doe zeide ik de reden van onze komst,
en haalde ik het versoekschriftie uyt de sak en seyde
onse belangens , omtrent op deselvde wjze als bj
vergadering van Holland geen woordt van
de burgemeester Yan der Hoeven. De burgemeester
1) Randschrift : j,llierin heeft die heer ook sijn woordt gehouden.
Die nagt, alsook eenige nagten tevoor , waaren veele voornaeme
luïden in vrees voor tumult en plundering, en bleeven dus , beneevens
hunne dienstboden , op ; diezelvde nacht tussen de 28 en
Q9 April kwam mevrouw de weduwe Vis omtrent ten twee uuren
in de keuken bij haar dienstboden el1 sey : ,yK.inderen , ik wens u
geluk , de Prins van Oranie is door de heeren tot Stathouder
aangesteldt , l1u kunllen wij gerust naa bedt gaan''. NB. Ook de
burgemeester Van der Hoeven hadt de resolutie van de verkiesinge
bij sig ) d:e hij 's morgells den 29 April naa het stathuys reedt.''
RO'rTRRIIAM Ex AMsrrlRpAx IN 1747 EN 1748. 413
deed 00k wjn
van l'Iaare H .
geven 5
drinken.
wj nloesten de gesondheden
W ij gaven deburgemeester
kennis, hoever wj de burgemeester Van der Hoeven
hadden gebragt. De heer Meerman deed ons bjna
dezelvde tegenwerpinge a1s de burgemeester Van
der H oeven ; insonderheit dat Rotterdam so0 eene
resolutie niet t)p zich zelve kost nemen : oft het moest
stateljk geschieden. lntusse kwam mevrou Meerman
even in het kamertje sien en sey tegen de burgemeester
: nLievje , ik dagh dat gj andere heeren
bj u hadt'' en wilde teruggaan. lk gebruyckte de
vrjheyt oln haar bj de handt te nemen en versogt
haarop het vriendeljkste om bj ons te gaan sitten.
M evrouw M eerman deed zulks. Slands noot persten
ons alle de traanen uyt de oogen, en ten teeken dat
de burgemeester benevens llevrouw zoowel voor Sjn
D. H. waren a1s wj: wierdt de soon bj ons geroepen
, die met een oranje-cocarde was vercierdt en
die , volgens hun seggen , al eenige dagen in huys
hadt gedragen. De burgemeester hadt de goedheyt
ons te seggen , dat die dag in de vergadering beslooten
was geweldt m et geweldt te keer te gaan t
dat ook voorgeslagen was om weekeljkse bedestonden
door de gantsche provintie in te voeren , m aar dat
zulks n0g niet geresolveerdt was voor de provintie,
maar voor deze stat hebben wj sulks geresolveevdt.
Dit deedt mj vragen , oft eene stat op zich selven
diergeljke resolutie kon nemen. De burgemeester
antwoorde jaa. Dae repliceerde ik : p'Dan is ons ootmoedig
versoek, dat mjnheer, a1s burgemeester van
deze stat, ons versoek ook inwilligt, en benevens de
burgem eester Yan der Hoeven alles aanwendt om de
andere heeren daar 0ok toe tedisponeeren , hetwelk
de burgemeester 0ns ook bj handtasting beloovden ,
m aar versogt 0ns om des anderen daags smorgens
niet op het Stathuys te komen , om alle opschuddinge
414 ROTTEàDAM EN AMSTERDAM IN 1747 Ex 1748.
te vermjden 1). Wj beloovden sulks , bedankten de
burgemeester benevens mevrouw voor hunne
nleene vriendljke beleevtheden en gingen verder naa
de heer Van Hogendorp. W j vertoonde ons versoekschrivtie
, (en) verhaalde hoever wj de burgemeesters
Van der Hoeven en M eerman gebragt hadden. Die
heer ontving 0ns sjn woordt en pr eseenrt eevrrdie n0dnelsj ko o,k gawfjt n o, nsw aspaorveodiogr
WjJ*hem vriendeljk dankten. W j keerden omtrent
ODg0-
ten halv elv uuren vernoegdt naa onse vrienden,
m aakte onse verrigtinge bekendt en wierden m et
bljdschap ontvangen.
Op Saterdag morgen den 29 April j heel vroeg,
kwaamen mj verscheyde burgers nodige om mede
naa het Stathuys te gaan : de Prins van Oranje moest
Stathouder sjn S). lk tragte hun dit we1 af te raden ,
met versekering dat sulks sjn beslag al hadt, en ,
dewjl burgemeesters moesten verkoren worde , dai
als er sooveel volk op het Stathuys kwam , dat het te
dugten
maar alles was
was dat sulks confusie sou veroorsaeken ,
vergeefsch : zj wilden en moesten naar
het Stathuys. Siende dat sulks niet mogeljk was, doe
ging ik met Pieter Matjeu , mj ook hadt komen
waarschouwen dat om de reets gemelde saak die
morgen veel menschen naa het Stathuys soude gaan ,
naa de heeren Meerman , H ogendorp en Van Berkel
die
1) ,,Dit hadt ons de burgemeester Van der Hoeven oak versogt ,
vermits den Q9 Apl'il de dag was dat nieuwe borgemeesters moestell
verkooren worden. NB. De heer Meerman vroeg oolt eell cûpie
van ons verzoekschriftie , en hij schreev ook onse namen op , el1
beyde die heeren beloovdell ons nader te sullell ûntbiedell om ons
te spreeken-''
Q) ,jDe heeren, die dazelvde nagt de verkiesinge wilde tegenhouden,
siende dat sulks vergeefs was, lieten doe verscheyde burgers waarschouwen:
sij moesten met alle man naa het stathuys komen om
te verzoeken dat de Prins van Oranje Stathollder wiertlt; dit is
seekerlijk geschiedt om onorder te veroorsaeken.''
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1247 EN 1248. 41$
(vermits de heer Van der Hoeven reets naa het
Stathuys was) om die heeren te waarschouwen dat
veele mensche sig naa het Stathuys wilde begeven,
en dat sj niet tegengehouden konde worden. Die
heeren versogten, dat wj ons daar met Onse goede
vrienden ook naa t0e soude begeven om alles in rust
te houde. W j, op het Stathuys komende , vonden
daar een groote m enigte volk , den eenen wel, m aar
veele qualjk gezindt, spreekende niet dan doodtslaan
en rooven. W j hadden de grootste moeyte van de
werreldt om alles in rust te houden 1). De bekendmaking
wierd gedaan.
en mjne goede vrienden : wj souden alles aanwenden
om de rust te bewaaren. W j beloovden sulks, en
hielden 0ok trouw nagt en dag onse beloften 2).
Burgemeesters verzogten mj
Op Maandag den 1 Mei ltwam er tjding in de stat
dat Sjn D. H. sig incognito te Utregt bevondt bj
de heer Dablain ; dit deed mj resolveeren , d0e de
fatale tjding kwanl dat de Fransen tussen 's Gravesande
en Maaslandsluys geland waren (naadat ik van
de burgemeesters Yan der Hoeven en Meerman
hadt gehoort dat sulks maar al te waar was) om
sulks Sjn D. H. op het spoedigst bekend te maken.
lk
soo er tjding
lk kwam met het
preste een vkowearmma, nd ,atv hooj rmt vje rasaongst toanants Js.o ud ev Holagaen,.
Opegaan van depoort te Utregt 3).
1) Randschrift : ,,De heer Koenradus Kaaskooper heeft ongemeell
veel toegebragt om het driftige volk tot stilstant te brengen , wijl
er verscheyde waaren , die reets de messen uythadden om hullne
kwaataartigheït den vollen toom te geven.''
Q) Randschrift : y,onder andere gevallen kwamen eellige van mijne
goede vriellden op een nagt (dat er geilmuneerdt wierdt over de
verkiesinge van Sijne D. H.) aan het huys van de burgemeester
Vatl Schoonhoven , daar een partij beschonke luidell waren , die de
kaarsen uytblaasde el1 seekerlijk verder sûude gegaan hebben ,
hadden wij hun niet tegengehoudell el1 met eell sagt lijntie
daal van getrokkell.''
3) Randschrift : j,tlie nagt raakte ik bijlla oln hals. Het was
416 ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1$47 Ex 1248.
was over de verhelng van Sjne D. H.
in volle vreugd ; ik was mjn ljF niet seker om de
fataale tjding , die ik bragt. J. de Haan volgde mj,
bragt
hadden
het
W j
heden van de
tjding dat het uytstroysel logens waren. W j
de eer de heer Dablain te spreeken, vonden
gerugt van 's Prinsen verbljf in Utregt onwaar.
verhaalden aan de heer Dablain de omstandig.
verkiezing in Rotterdam ; die heer
schreev onse namen
llie stat
op , verseekerde ons dat Sjne
D. H. sulks soude beloonen.
3 Ma'y gaven wj aan den
Domainraadt kennis , hoe sig alles ten opzigte van de
verkiesinge van Sjne D. H. in Rotterdam had toegedragen
, en seyde ik tegen die heeren : aomdat selvs
de doodt van de gebroeders De W itten op rekening
van Sjne K. Majesteyt W illem de lII hooglofter memorie
is gesteldt , om die reden hebben wj alles
gedaan , jaa 0ns eyge leven niet ontsien , om de rust
te bewaaren , en omdat Sjn D. H. nu oft int vervolg
van tjt geen blaam konde aangewreven worden''. Die
heeren roemde ons ver vooruytsigt en voorsigtigheyt
seer hoog; schreven onse naamen en bedrjven op,
en verseekerde ons dat Sjne D. 1I. ons doen soude
beloonen. V erscheyde belang
stappe ik om kort te sjn over, onder anderen hoe
wj de eer hebben gehadt om Uwe D. H. over de
gelukkige verheë ng te feliciteeren, tot op den 18 Sepvoorvallen
van minder
Op s7oensdag den
ollgemeen donker; wij kwalnen buyte Montfoort op een llieuw gemaakteweg
; daar viel de sjees , daar ik benevens de voermall op
sat , om, il1 eell droûge sloot of diepe grep. Met veel moeyten redde
ik mijn selven onder de sjees van daan. Ik liep terug llaa Mont-
Ioort , ik haalde volk om de voerman onder het paardt van daan te
haalen; wij vervorderden ouse weg. NB. Ik hadt een lautaarell op
mijn schoot , vermits de weg met kluïten was opgehoogdt , soodat
hij niet onder aen de sjaes kost hangen ; deze was dotnr de val soo
plat a1s een tinne schotel geworden. Ik hadt mij ook aan mijn
hooft en arm beseerdt , dat mij we1 drie maanden heugden.''
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748, 417
tember 1747, twee dagen naa het Overgaan van Bergen
OP
ring van burgers aan het huys van Gerrit Snel sijn, daar
ik mj met eenige van mjn goede vrienden bjvoegden.
Hier vonden wj driftige humeuren. Sj wilde Sjn
D. H . versoeken om de regeeringe deser stat te
den Zoom. Die dag, hoorde ik, sou er een vergadeveranderen
, dewjl sj begrepen dat schelmen en landverraaders
Onder waren. Mjne vrienden wilde sig
hiertegen stellen ; sj vertoonden dat zulks nu de tjt
niet was , dat het verwarring, jaa selvs de oorsaek
van 's lands ondergang kost wezen , maar het was oli
int vier geworpen : de gem oederen wierden meer en
meer driftig en verbittert lk bedagt een list, vjnsde
mij een van de ijvrigste voor de verandering te sijn ,
bragt haar onder 't oog: ,Dewjl wj niet langer van
diergeljke regenten kunnen geregeerdt worden , is het
nodig dat wj mjnheer de Prins hoe eer hoe beter
om verandering versoeken , m aar het is teFens nodig
datwj eenige brave heeren uytdenken om de naamen
Op een ljstie aan Sjne D. H. over te geven , want
wij kunnen niet sonder regeering sijn''@
sij was nodig ; veele heeren wierde
niemandt was er sonder vlek. Deeze
oft liever avondt eyndigde.
benevens eenige uyt dat driftige geselschap souden
de volgende dag na 's Hage gaan , om Sjne D. H.
aan te bieden , des nodig sjnde , om den vjandt
tegen te trekken ; ook moest ik aan Sjne D. H.
vragen oft de verandering der
niet nodig was. Den volgende
September, hadden wj de eer Sjne D. H. te spreken.
regeering in onse stat
dag, sjnde den 19
Sjne D. 1T. hadt de goedtheyt
de presentatie om , des nodig
lk seyde aen Sjne D' H., dat
op mj hadt moeten nemen. Sjn D. H. vroeg, waar
die in bestondt. Ik antwoorde : ,Yeele burgers in
sjnde , uyt te trekken.
ik n0g een commissie
Bijdr. en Meded. XXIII. 27
ons te bedanken voor
Dit begreepen
genoemt : m aar
Poolse rjksdag
H et raatslot was , ik
418 ROTTERDAM XN AMSTERDAM Ix 1747 EN 1748.
onse stat sjn van gedagten, dat Uwe D. H. deor de
regeering van R otterdam en andere steden in uwe
heilsame voornemens ten nutte van het landt te veel
wordt gedwarsboomt , en dit soo sjnde , was het
versoek dat Uwe D. H. de regeeringen van Rotterdam
naa uw welbehage gelieve te veranderen''. Het behaagde
Sjne D. H. hierop te antwoorde : sDe regeering
van Rotterdam doedt mj in alles plaisier wat
ik van haar versoek'' 1). Yerder hadt mjnheer de Prins
de goedtheit aan ons te seggen op wat wjze Bergen
op Zoom was overgegaan , en dat hj meende verseekert
te sjn , dat den vjand aan die kant niet
verder soude doordringen W j bragten dieselvde
avondt rapport aan de vergadering ten huyze van
Gerrit Snel, en het stelde de ontruste gemoederen
ten minste ten deele gerust,
Op Maandag den 25 September wierdt ik ontboden
aan het huys van de heer Du Bois , daar mj door de
heer De Bak in presentie van de grave van Flodorp
wierdtversogt, uyt naam van Sjne D. H., dat, doordien
ik veel vermogt op de burgerj van Rotterdam,
dat ik soude besorgen dat het request , dat wegens
het verkoopen der ampten onder de burgers rouleerde,
1) (Randschrift :) D0e klaagdell eenige die bij mij warell , dat er
geen redres in de saaken kwam , dat alles nog op flen ouden voet
bleeft, waarop Sijn D. H. antwoorde: y,l)e burgers van Rotterdam
sijn te haastig; de regeering van dit land heeft meer dan vijf en
veertig jaar bezig geweest om dlt landt te bederven , dat kan op
geen één jaar geredresseerd worden. Roomen is niet op eenen
dag gebout''. NB. Dûe sloeg ik den Prins voor datj s0o ik er den
Prins plaisier mea konde doen , ik door mijne goede vrienden in
AmFterdam mogelijk sou konnen besorgen, dat op een vriendelijke
wijze die stat de posterjen, naa het voorbeeldt der andere steden,
aan Sijne D. H. op soude dragen, maar Sijn D. H. oordeelde sulks
niet noodig te sijn. ,,De burgemeester Korver'', antwoorde Sijn
D. H., yqis nu in Den Haag , dat lijkt een braa/ heer; ik denk dat
het door toedoen van dien heer we1 schikken sal''.
ROTTERPAM Ex AMSTERDAM Tx 1747 Ex 1748 419
niet gepresenteerdt wierdt aan burgemeesters , vermits
mjnheer de Prins van het verlangen der burgerj
betrefende de ampten kennis hadt ,
met de regeering wel kon geschikt worden sonder
dat het request wierdt gepresenteerdt. versogt
die heer, dat hj de goedtheyt gelievde te hebben om
Sjne D. H. te bedanken voor het vertrouwen , dat
hj in mj gelievde te stellen ; maar betuygde teFens,
dat ik vreesde Sjn D. H. in dit stuk geen plaisier
te kunnen doen , dat ik geen opsteller van het request
lk
was , dat ik het 00k niet in handen hadt, en buyten
dat, dat de burgerj op het verkoopen der ampten
seer gesteldt waren ; dat dus dit seer moeyeljk , jaa
bjnaa Onmoogeljk was. D0e vroeg die heer mj : oft
ik dan geen kans sag om te besorgen dat het request
in stilte en met beleevdheyt wierdt gepresenteerdt ;
dat er een gerugt ging dat het door vier à vjF
honderd luyden sou gepresellteerdt worden , en dat
diergelijke
nam aan sulks te probeeren , en bragt
demiddag rapport (benevens Pr. van der lfruyF en
Ari Danserwegh) , daarin bestaande , dat het terugbeweginge
seer te dugten waaren. Ik
die heer nahoude
van hetrequest mj niet mogeljk was , maar
dat ik meende het meester te kunnen worden Om
en dat die saak
het in stilte te presenteeren. Hier nam die reets
genoemden heer genoegen in 1).
Op sioensdag den 27 September presenteerde wj
1) (Randschrift :) NB.
D. H. ingesleept ben , heeft mij niet weynig in haat bij de heeren
Dit request, daar ik op order van Sijne
der regeering en derzelver dommestiquen gebragt.
den Q7 September gillg ik , benevens Danserwegh ,
bj de heer ûud.burgemeester Van der Hoeven versoeke om aan regeerende
burgemeesters kennis te gevenj dat wij die voordemiddag
het meergenoemde request in stilte en als bij verrassing soude
presenteeren. Wij werden seer brusk ontvangell : ,,S00 hij regeerend
burgemeester was'' beet hij ons toe , ,,hiJ' s0u sig van geen
op svoensdag
S m0; gens Vroeg
27*
420 ROTTERDAM EN AMSTERDAM Ix 1747 EN 1748.
request.
dag ging ik, benevens Ari Danserweg , na 's llage t
sullende des anderen daags door verscheide burgers)
die wel in verscheide saken wat al te driftig waren,
gevolgd worden. 'S avonts hadden wj in de Oranjezaal
de eer om de heeren Fagel en De Bak te
spreeken. De heer De Bak vroeg 0ns wat wj kwamen
Beggen.
dat het
W ij komen X kennis geven ,
request wegens het verkoopen der am pten
deze morge in stilte is gepresenteerdt.'' De heer De
Bak hieldt sig seer verwonderd, sey tegen mj : rHOe ,
dat is immers tegen uw beloften ? Gj hebt mj belooft
, dat gj sorg sou dragen dat het request niet
gepresenteerd wierdt''. lk sei : rEdelmogend heer,
ik vraag excuus ; ik heb u wel deugdeljk in presentie
van Danserweg en Van der Kruyf gesegt , dat sulks
lk antwoorde:
niet in mijn vermogen was.
genoomenj
gepresenteerdt. Sulks is geschiedt'' l).
Wj lieten die heeren het request sien. Mijnheer
De Bak vroeg ons, wat wj nu wilde hebben. W ij
versogten de volgende dag het geluk te mogen hebben
om Sjne D. H. te moge spreken ; dat wj met burgem
eesters waren afgesproken de saak ter dispositie
van Sjne D. H. over te geven) dat wj ook de v0l-
D0e hebt gj genoegen
als ik besorgde dat het in stilte wierd
gende morge stonde
driftige luyden; dat
gevolgt
wj we1
eenige
wenste dat Sjne D. H.
te worden door
in alle goede order en stilte het Dieselvde
burgers laate dwingen ; hij sou liever het lalld uytgaan j sijn huys
late plonderen , ja sig in stukken laale scheuren , en het waar
beter dat wij ons met ons eyge saaken bemoeyde''. Geen verschooninge
mogten ons baaten ; oft wij al vertoonde dat wij er
ingesleept waren om de rust in de stat te bewaren , alles was
vergeefs.
1) (Randschrift :) Op den Q8 September 's morgezls vroeg gafr ik
aan de baron Grovestins kennis van het abuys , dat ik met mijnheer
De Bak hadt, en versogt, dat hij daarvan aan mijnheer de Prins
kennis gelievde te geven.
ROTTSRDAM Ex AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748. 421
die luyde tot rust vermaande ; dat het anders te
dugten was dat de rust in R otterdam niet lang zou
duuren. De heer De Bak repliceerde hierop: pBreng
die luyde
maar door
ûns evenwel belooft Om de volgende dag Sjn D. H.
bj mj ; ik sal hun haar pligt wel seggen'',
tussenspreeken van de heer Fagel wierd
te sullen spreeken.
D0e wj den 28 September Sjne D. H. spraaken ,
hadt ik de eer Sjne D. H. het request
geven, en gaF Sjne D. H. kennis van onse afspraak
met burgemeesters. Sjn D. H. bedankte ons voor
het vertrouwen , dat wj in hem stelden , maar voegde
daarbj : rvan der Meer, ik ben verwonderdt dat
het request gepresenteerdt is , vermits mjn sekretaris
De Bak mj gesegt heeft , dat gj hem belooft hebt
in handen te
Om sorge te dragen request niet sOu gepresenteerdt
worden''. lk antwoorde : sJa Hoogheit ,
het doed mj leed dat mjnheer De Bak Uwe D. H.
heeft geabbuseerdt ; daar staat Yan der Kruy; en
Danserweg , die hebben er present
mjnheer De Bak heb gesegt, dat
geweest dat ik
sulks niet in mjn
dat het
vermogen was;
als ik besorgde
is geschiedt''.
vestigden hetselvde.
Verder
doe heeft die heer genoegen genoomen,
dat het in stilte geschiede , en sulks
Van der Kruyl en Danserweg behadt
Sjne D. H. de goedtheyt de burgers,
die bj mj waren en harde tael vûerden , tot rust te
vermaanen : dat sig alles dan ten beste sou schikken.
Dit namen sj egter weynig ter herten, vermits sj
in het begin van October, ten huyze
vergaderd zjnde , resolveerde het verkoopen der
ampten met geweldt te sullen doordringen. lk was er
tegenwoordig , en badt hen om Gods wil en om het
welwezen van het vaderland , sj wilde ten minste
van Gerrit Snel
geduldt nemen t0t Sjne D. H. zjne
hadt volbragt. D0e Sjne D. H. naa Breda vertrok ,
reis naa Breda
422 ROTTBRDAM EN AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748.
hadt ik
Sjne D.
Sjne D. H. hiervan kennisse te geven.
recommandeerde mj ernstig , sooveel
mogeljk was sorge te dragen dat de burgerj sig
stil hieldt. Eenige van de voornaeme roervinken 1)
kwamen na mj om Sjne D. H. te spreeken. Het
behaagde Sjne D. lI. hun te seggen : r1k heb Van
der Meer al gesproken , die sal ulieden wel rapport
doen'' * Deeze egter, niet tevreeden , wilde den Prins
selve spreeken. Sj roemde seer hoog op hunne
vrjheit , dorsten Sjne D. H. tegemoet voeren dat ,
so0 de verkooping der ampten geen voortgang hadt,
de Liberaale gift ïQ/OVQH
worden. H. antwoorde : sIk ben vrj , de
regeering is vrj, de vrienden sjn vrj , maar allen
staaù wj onder de wetten'', en verder ; slk heb
beeter gedagten van de burgerj van Rotterdam als dat
Sij n D .
sj daarom soude nalaten het geven der Liberaale
gifte , s00 nodig ter bewaaring van vrjheid en godsdienst''.
Kort naa het retour van Sjne D. H. van
in Rotterdam niet sou
Breda wilden sj een nader request met geweld presenteeren
S). Yan tjt tot tjt wierd ik ontboden door
de regeering om dit request uyt de werreldt te houde,
maar sulks was mj niet mogeljk , wjl veele seyde
dat ik m et de regeering konkelden en onder eene
deke Dit deed mj, Lover, Van der Kruyf en
Danserweg, rezolveeren aan Sjne D. H hiervan kennis
te geven. Den 3 November hadden wj hiertoe besteldt.
Middernagt tussen den 2 en derde November
lag.
de eer
H .
werdt door een gennerriale salvo
van mjn huys ingegoyt. W j
van steenen de glaaze
vertrokken na 's H age,
1) (Randschrift :) De gebroeders van Deuren en Willem Naso
waaren benevens Lover en Danserweg bij Sijne D. H.: die hebben
mij sulks verhaaldt.
Q) (Randschrift:) De voornaamste aanvoerders warell de gebroeders
Van Deuren , â. Mallan , W . Naso , Gerrit Snel en . . . Nobel
RbTTERDAM EN AMSTERDAM Ix 1747 EN 1748. 423
wierde door de baron Grovestins verzogt aan de
vergadering van H olland te komen. Daar wierden
wj door die heer uyt naam van Sjne D. H. naa de
heer De Bak gesonden. Terwjl wj met de baron
Grovestins spraken , wierde wj olncingeldt door een
menigte dommestiquen , wier heeren in de vergadering
van H olland waren ; deeze seyde de een tot den
ander, wjzende Op ons : sllakt die donders de pooten
a; en laat se op de stompen nae huys loopen''. W j
ware bljze dat wj er heelshuyt aikwamen. Bij d e
heer De Bak koomende , maakten die heer 0ns dit
volgende kom pliment: plloe varen de hoogmogende
heeren al ?'' lk antwoorde hem : pRdelmogend heer,
diergeljke titels sjn wj niet ongewoon , maar Omdat
se Ons lastig sjn ,
neder te leggen''.
het in Rotterdam
Yerder seyde wj die heer h0e
gestelt was. (Zie Regtmtatige) verhebben
de eer die vnor uwe voetell
dtedigingl.)
Zondag den 5 November wierd ik benevens Van
derKruyF 1) en Danserweg bj verscheyde heeren der
regeering Ontboden. Die gave 0ns kennis van de
resolutie der vroedschappen tot het verkoopen der
ampten , seyde dat sulks des anderen daags sou
worden geplubiceerdt, versogten ons wj souden sulks
de burgerj bekent maaken en sorg dragen dat geen
wanorde voorviel. beloovde W j sulks sooveel ons
Den 6 November kwamen deluyde met
request te voorschijn. W j tragten hen
tegen te houden ,+ maar het was niet mogeljk ; sj
dreigden ons het eerste te zullen attakqueeren als wj
daar weer van repten. Dus moest dat sjn gang gaau ;
men gaF mj egter vrjheit om het woort te doen.
Dit heb ik in dezer voege gedaan : pEd. achtb. heeren,
mogeljk was.
het naader
1) (Ralldschrift :) Mede Regtmtatige) verdediging. Hiernlede wordt
verwezen naar een &'erweerschrift , dat Yan der Meer uitgegeven had.
424 ROTTERDAM xx AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748.
dewjl haar Ed. gr. achtb. benevens 0ns het request
betrefende het verkoopen der ampten ter decisie van
Sjne overgegeven , souden wj in deeze
saak niets nader kunnen verzoeken , bjaldien het
verlangen btlrgerj om van die saak een gewenst
eynde te sien . . . 1) en de resolutie van de heeren
vroedtschappen was tussenbeyde gekomen ; dus verzoek
ik uyt naam van de borgerj, dat haar Ed gr.
achtb. die resolutie volgens hunne beloften gelieven
te doen publiceeren''. NB. Doe geeft A. Mallan het
naader OV0r. benevens andere
D. H. hebben
der
lk , mjne
insonderheit J. de Haan, vrienden, die met een houwer
of sabel aan burgemeesterskamer stond en gesworen
hadt de eerste, die eenige Onordentljkheden pleegde,
te zullen in de k0p hakken , deden alles wat mogeljk
was om de luyden in rust te houden 2). Noyt is er
meer en gevaarljker beweging op het stathuys geweest.
De voornaamste roervinken waren met
request
m i' J
binnen gegaan, m aar wierden van veele, die buyten
de kamer stonden , cndersteundt. Dan was ik in ,
dan voor de burgemeesterskamer , voerende uyt naam
van burgemeesterts) burgerj, en
van de burgerj t0t de Lurgemeesters. Soo eenige
reizen binnen en buyte de kamer geweest hebbende,
bragt ik
de kamer
het woordt tot de
alles in stilte soo, dat n0g binne n0g buyte
eenige wanorder voorviel. Burgemeesterts)
bedankte mj, beloovde hiervan aan Sjne D. H.
kennis te geven 3).. Het mortihceeren van het verkoopen
der ampten , de Regtmatlge verdeeditgilng ,
door mj hierover opgesteldt , alsmede de Felicitatie
1) Waarschijnlijk is hier uitgevallen : was voldaan.
Q) (Randschrift:) Bij J. De Haan waren ook J. Lover, P. van der
Kruïfr en A. Danserweg.
3) Het volgende behport waarschijnlijk hier te staan : het verwijst
naar opstellell van Yan der Meers hand.
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 425
over de vastgestelde (successie) soo in de vrouweljke
a1s mannelijke linie.
De beweging in veele steden van dit land over
de vexatiën en knevelarjen der pagters gaF mj en
mijne vrienden weer
Lover, Van der KruyF en Danserwegh , moesten ,
op het verzoek van de burgemeesters Groeninx en
De Groot , weêr nagt en dag op de been ; overal
moesten wj naar t0e , dan hier dan daar, waar
nieuw werk. 1k, benevens
maar eeuige suspicie van kwade geintentioneerden
of ongenoege viel 0fl' k0n vallen , en schoon men in
Rotterdam
a1s in de ovrige steden
derdt
van sjn huys garen hadt gezien, hebben wj Onder
shemels hulpe alles in zulke goede order gehouden ,
dat er in Rotterdam niet de minste nootsakeljkheyt
tot het afschafen der pagten of pagters was S). Op
den 24 Juni 1748 had ik , benevens P. van der
daar hunne 1 huyzen geplonwierden
, en seeker pagter 1) het plonderen
niet minder gebete was Op de pagters
Kruyf, de eer om Sjne D. H. te spreeken , die wj
kennis gaven h0e t0t Op dat Oogenblik alles in R ot-
1.) (Randschrift :) Namentlijk Floris van W eerzel , die , soo men
seyde, veel geld aan het gemeene land ten agteren was ; deeze
reedt , doe de beweginge over de vexaties enz. der pagters in de
andere steden al aan de gang was, met een koets met vier paarden
door de stat , en dan liep hij eens weer met een scharlake r0k
deur de stat ; dan liet hij een gerugt stroïen , dat hij van schrik
was doodgebleeve. Dat was oorsaek , dat veele voor sijn huys
samenrotten : sij wilde siell ofl' hij levelld 0f1* doot was. Bij geluk
kwam ik , soo a1s sij de glazen wilde uïtgoïeu ; eenige van mijlle
vriellden kwalnen bij mij ; wij bragten met bidde en het geve van
goede woorden het soover , dat alles weer in stilte geraakte el1
yder naar huïs ging.
Q) (Randschrift :) Men vergelijke llierbij de beweging iu Rotterdam
over het doen van den wijnkoûperseedtj daar Lover en Danserweg
het döe met de booste wijllkoopers hielden en nog houden. Op
die tijt kregell wij met tllls vijven yder een .presellt vall hondert
gl., uyt naam vall Sijlle D. H. , vall dell burgemeester De Grootj
uamelij k ik ) Yall der Kruïll-, Lover , Dallserweg en K. Val) oeveren.
426 ROTTERDAM Ex AMSTIRDAM IN 1747 Ex 1748.
n0gin stilte was. Sjne D. H. hadt de goedheit
0ns te bedanken voor onse aangewende moeytens
ter bewaringe der algem eene rust , versogt ons dat
wj daarin soude volharden , en gaF ons kennis, dat
hj de propositie ter afschaffnge der pagters hadt
gedaan 1). W j verzogten daarvan copie te mogen
hebben ; Sjn D. H. beloovde zulks, liet se 0ns door
de baron Grovestinsg0V0n. s;j copieerde de propositie
Exe.
burgemeesters
om in Rotterdam
in de kamer van de heer Grovestins.
belasten 0ns uyt naam van Sjne
Groeninks en De Groot te
Sij n
D. H . aan
versoeken ,
aan te stellen om
terdam
aanstonts luyden
s lands impositiën ten voordeele van het gemeene land
te ontvangen. W j deden zulks. Die heeren maakte
het im mediaat dien eigen avondt werkstellig ; en was
dit geschiedt, het s0u voordeel voor het gemeene land,
glorie voor Sjne D. H. en reputatie en rust voor mj
en mil-ne geweest zjn; want nu geven
de heere van (de) regeering , benevens veele anderen,
Sjne D. H. en ons de naam , dat wj oorsaeken sjn
vrienden selvs
geweest pagters, en dat er nu
meer moet gegeeven worde a1s ten tjde der pagters ,
om ons bj het gemeen meer en meer gehaat te maaken.
W at de beweging, voorgevallen in Amsterdam in de
van het afschaFen der
maenden Juli, Augustus en September van het jaar
1748 betreft, hiervan, meen ik, heeft Haere K. H. eene
volkome kundigheit (o% soo ik Haar K. H. met eenige
aantekeninge kan diene , ik heb die) , en ik derve
segge , en soude , des nodig sjnde, zulks kunne bewjzen,
dat ik onder Gods zegen de rust in die groote
werreldtstat heb bewaart S) t en alles zonder eyge
1) (Hier naast in margine:) Uwe K. H. bedenke eens wat onor
. . .. . (afgebrokenl..
Q) (Ralldschrift:) En dat zonder mij de posterijen niet ligt aan
Sijne D. H, souden sijn opgedragen.
ROTTERDAM Ex AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 427
particuliere insigten en
van Haare K. H ., soo
toelieten , heb volbragt.
verhaalen : dat, doe het aan mj stondt om voorname
heeren te doen
's prinsen glori
heb gelaten , en de saak door mjn beleidt en Lestuur,
onder het goedtvinden van Sjn D. H. , heb geredresseerdt.
D0e den 6 September Sjne D.
in Amsterdam had veranderd , en die tjding op den
H. deregeeringe
gevoelen dat sj Op verkeerde subjecten
hadden betrouwt , ik zulks om
volgens de gegeve beveelen
stipt de Omstandigheden zulks
Eén voorval sal ik alleen
Doel bekend was , en Martini, Fjtema , Gimnig ,
Bode , Boekelman en andere van hun soort hoorde ,
dat het niet naa hun gemaakte plan was uytgevallen,
voeren sj uyt als onsinnige menschen. rvoor den
donder'', seyden se , rde Prins verkragt stats-privilegiën
; de nieuwe aangestelde heeren sjn niet beter
dan de oude afgesetten : Bjltjes op de
heeren en naa 't Heere-logement''. Sj sonden eenige
uyt haar naa 't H eere-logement ; gaven daar hun
ongenoegen te kennen en seyde ronduyt , dat sj met
aanstonts de
die
die regenten niet kosten tevreden sjn , dat er een
temperament m oest uytgevonden worden om de burgerj
genoegen te geven. Ik wierdt uyt order van
mjnheer de Prins naa het Heere-logement ontboden.
De heere Yan Roon en De Bak seyde mj hoe het
gesteldt was , dat 's Prinsen glorie geen verandering
of temperament kost dulden : wat middel hier nu op
W RS.
m alen gewaarschouwt hadt
lk antwoorde die heeren, dat ik hun verscheyde
dat de luyden te veel
gehoor was gegeeven , wjl ik hunne driftige en
dwingelandse humeuren en eyge insigten ontdekt en
gemerkt had. Bj mjnheer de Prins komende , verhaaldemj
Sjne D. H., wat besending van den Doele
bj hem had geweest en wat sj hem versogt hadden,
en dewjl hj t0t geen verdere verandering of temperament
kost overgaan , vroeg mj Sjne D. H. wat
428 ROTTERDAM xx AMSTSRDAM Ix 1747 EN 1748.
hierin te doen was. Ik antwoorde: PSOO uwe D. H.
de saak aan mj derft betrouwen, ik meen te kunnen
besorgen dat uwe D. H. dezen avondt door de burgerj
sal bedankt worden voor de aanstelling der
nieuwe heere regenten , en dat de burgerj op morge
de nieuwe Sjn D. H.
vroeg mj, op wat wjze ik zulks soude kunne besorgen.
lk antwoorde, dat ik meende mjne vrienden
daartoe te konnen disponeeren , dat er o0k onder de
gecommitteerde uyt de burgerj n0g we1 brave luyden
waren : deze sal ik
stilte te spreken om hun daartoe te disponeeren ,
en dan moeten sj Op den Doel ronduyt seggen : rW j
zullen deze avondt Sjne D. H. bedanken voor de
mijne vrienden raede eerst in
regeering sa1 feliciteeren''.
verandering der regeeringe , en morge zullen wj de
nieuwe heeren gaan feliciteeren , en die lust heeft
kan m edegaan''. Dan , denk ik , zullen weinig of
geen ,,neen'' detrlve seggen. Sjne D. H. versogt
mj sulks aanstonts int werk te stellen. lk deed
zulks , en het was van een gewenst succes.
Op den 14 September verzogt mj Sjne D. H , dat
ik nog een dag drie , vier naa sjn vertrek in Amsterdam
sou bljven, om te sien h0e alles sig schikte.
Doe behaagde het Sjne D. H. tegen mj te zeggen:
Yan Meer , ik sie van agteren X dat , als ik
het request van de partj van Raap (dat door
mj was opgesteldt) alleen hadt aangenomen , de
saaken sig in Amsterdam beeter soude geschikt
hebben''.
der
lk swjge van het introduceeren der collectes en
veele andere gevallen , h0e men mj dan heeft gebruykt
ten dienste van het land , dan om deze en gene
particuliere diensten te doen. Men heeft mj van tjt
tot tjt maar ontboden en overal na toe gesonden ;
dan moest ik het eene , dan het andere besorgen j
en doorgaans kreeg ik order geen geldt te outROTTERDAM
EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 429
slen 1) , maar de betaalinge moesten
schieden , soodat ik derv seggen
geverkiesinge
van Sjne D. H. en daarop gevolgde beweginge mj,
behalve de totaele ruine vanmijne kostwinning en
veelerlj moeytens en gevaaren, mj meer dan duyzend
dukaten heeft gekost , en nu verwerpt men mj a1s een
afgeveegde bezem ; ik wordt ter bespotting van mjne
vjanden gesteldt ; als ik beleedigt word , worde ik
daarvoor gestraft: sulks bljkt uyt het geval, dat ik hier
den 28 September 1750 te Rotterdam in den Doel heb
gehadt ) soodat het een verdienste schjnt te worden
mj te beleedigen.
van mjn vrouw en kindere swerven , en die haat,
die veele op het huys van Oranje opentljk hebben
getoondt , schjnt nu op mj en mjn huys te rusten.
llt m oet a1s een halve balling
Dit komt mj voor dat saaken sjn , die ik niet langer
moet onverschillig aanzien , omdat die voor mj en
uyt mjn
dat de
sak
1) (Ilandschrift :) En zulks kall ik met brieven bewijze. Il1 al
mijlle Amsterdamse reysen , die meer dan twee maanden hebben
geduurd , heb ik nege dukaaten geltadt : eens vier van Pain e)1 vijs
vall Prikkel, doe ik op order van Haare K. H. de Amsterdammers
heb getrakteerdt, en doe ik den 15 Augustus 1717, uït order van
Hare K. H., voor eenige tijt 1)a lmsterdam ging , belaste lnij Pain,
de le commies van het kabinet van Sijne D. H. , uyt order van Hare
K. , geen geldt te olltsien om ondekkinge enz. te doell , en zo0 er
in Amsterdam iets voorviel , moest ik , al was het twee expressens
op eene dag sende; de onkosten soude mij rijkelijk vergoedt
worden. Sulks heb ik niet alleen gedaan , maar verscheide, die ik
in Anasterdana naoestgebruykell , behalve Raap, moest ik in alles
vrijhoude en geldt in de sak geven. lk heb van den 15 Juli tot
dell 5 Augustus heen el1 weer gereisd naar Rotterdam , 's Hage e11
Amsterdam , en van dell 5 Augustus t0t den 19 September olT te
Amsterdam ofl' in Den Haag geweest, sonder na Rotterdam te moge
gaan. Doe ik dell 19 September van Amsterdam kwam en de eer
hallt om Sijne D. H. en llaare K. H. kennis te geven , hoe het doe
te Amsterdam gesteldt was, behaagde het llare lt. H. mij te seggen :
Val) der Meer, ik sal u twilltig dukate tot een presentie laate
gevpn en dat ook . . . . . (NB. dezewoordell a1s noot bijgevoegdlj maar
pog van het een nog vall het ander lleb ik geen pentlling) gezien.
430 ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1247 Ex 1748.
mjne famili ondrageljk zjn en niet dan rampen en
ongelukken kunnen veroorsaeken.
(Hier eindigt de memorie.)
N0 @ 5@
Lljste 'pcs de onderstaende
in Rotterdam wJJr en ù# de
D. H. den heere Prinse 'pcs
' erzoonen , die mk.
scr/rl.sïzw: ran S#'n:
Orange en Nassauw,
ter berordering ran zs'éjp: D. H. fpf Stadhouder
enz. enz. enz. pw:r de zrpwfxfi: ran H ollandt ,
meer p; min hebben gedistingueerdt.
Behoorende tot de eerste klassis :
de heer Koenraedt Kaeskooper; Laurens Yan der
Meer; Joachim Oudaen; D. van der KruyF l); Johannis
de Haen, houtkoper en sljter; Adrianus Hoppestein,
collecteur van de waegh.
Tot de twede klassis :
Ari Danserwegh , mr. m etselaar en reetrekker ;
Hendrik
Rutger van Malsen , mr. timmerman ; Joris Lover,
collecteur van de inkomende tabak ; P. van RegenKrajestein
, koopman in kaes en boter ;
morter, koopman in kruidenierswaren ; Kornelis van
Oeveren , hofhelbaerdier ; Hendrik de Koning , commissionaris
; Adriaen van Meggelen, koopman @ln
kruidenierswaere ; K ornelis H oppestein , makelaar ;
Petrus van Ek, mr. grutter ; Jan W ierikse , mr.
broodbakker.
T0t de derde klassis :
Jakob Kortebrandt, suppoost in de bank van leening
; Pieter Matthieu , mr. grutter ; Ari van Oevere:
mr. waegemaeker ; de drie gebroeders Overeloot ;
Johannis Groeneveldt, mr. timmerm an ; Tim-
1) Waarschijnlijk dezelfde a1s Pieter vatl der Kruy: in dell tekst .
ROTTERDAM Ex AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 431
m ers , houtkoper ; Lieve lfaes, mr. goutsmit; Abraham
Nieuwlandt , koopm an i11 papier ; Abraham de Bruin ,
ltoopman in jzer; W illem Peres , schrjnwerkersknegt ;
. . Van W jk , zoon van een mr. broodbakker;
Anthonie Kastelein, hofhelbaerdier ; . . . . . Van Os ,
hofllelbaerdier;Adolf K oster, mr. kleermaeker.
NO @ 6*
Mijn waarde Vriendt .
een beweeging Onder de burgerj, en
deesen nagt is op een van de wagten een request gepresenteert
om die te laten teekenen , die zo veel
wonderljke en onregtvaardige dingen bevat , dat ik
vreese dat , zo die gepresenteert werd , de daerin
staande articulen vanposterjen en ampten 0ok zullen
geweigert werden ; ik geef uwes derhalven in bedenkinge
of het niet well goed zjn , dat gj, neevens
Y an der Kruyll', eens hoe eer hoe liever overkwamt,
om uwe vrienden op het regte spoor te brengen en
het werkje van ampten en posterjen te bevorderen,
want zj hebben waeragtig leydslieden en aenmaeners
vall nooden. Yratalgt over dit werkje eens advis van
de heer van Zwjndrecht , en zo gj koomt , gaet dan
eerst bj de grael van Bentinck om hem te spreeken ;
ik schrjF van daeg aen Zjn HoogEdele om hem hiervan
te adviseeren.
Daar is hier
Verbljve raet veel achtinge
Uwe geneegene vriendt en dienaer
R. W olters.
Aan Mjnheer
den Heer Yan der Meer,
in de Hoogstraet
t0t Ilotterdana.
432 ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748.
Kort Relaas ran :6Al#6 aanmerkenzwaardige
zaken , in Amsterdam roorgerallen in de maanden
Jvlg, Augustus en September 1748 , aangetekendt
#ppr Laurenz Fcs der M eer.
De beweginge in Amsterdam , begonnen door Jan
Martini , Boekelman , H . van Gimnig , Boudeau en
andere van hunnen aanhang, ondersteundt en bestuurdt
door Jean Rousset , gaven den beer agent
W olter , te dier tjt te Amsterdam sjnde , gelegenheyt
hierover aan mj te schrjven en mj te versoeken
, benevenz P. van der KruyF, te Amsterdam
te komen , waarop wj beyden den 15 Julj ons in
's Hage bj de heeren van Rhoon en De Back vervoegden
met de bovegemelde briev en artikelen , die
heeren raadt vragende wat ons best hierin te doen
stondt , welkebovegemelde heeren ons hiermede na het
hoF sonden, durvende Onz geen positieve order t0t het
een 0F ander geven. (Zie briev NO. 1, Art. NO 2.)
Aan het hoF komende, vertoonden wj den briev en
de arttikelen) aan Hare K H. , die onz vrjheyt en order
gaF om te zien hoe de zaken in Amsterdam gesteldt
waren , met eene ernstige recomandatie om onz voorsigtig
te gedragen, want dat , zoo de regeringe de
lugt kreeg wie wj waren en wat genegentheyt wj
het D. Huyz van Orange toedroegen, zj ons bj de
eerste ockazie op de eene qfl' andere wjze zoude
soeken vall kant te helpen.
W j, in Amsterdam gekomen sjnde , wierden door
J. K. de Huyser in geselschap van bovengemelde
luyden gebragt , waarmede wj etteljke reizen spraken,
zoo in den Ouden burgt a1s in de huysen van Rousset,
Martini en Boekelman , en waaruyt wj doe al vernamen
dat hun groote doelwit was de gantsche
regeeringe het ondersteboven te keeren , zonder daarin
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 lx 1748. 433
Staten ol Stadhouder behoeven te erkennen oF benoodigdt
te hebben.
W j hiervan rapport aan Hare K. H. teruggebragt
hebbende , gaF Hare K . H . aan 0nz positieve order
om met die luyden niet meer te converseere, en dat
wj onz maar weer na Rotterdam moeste begeven.
Op nader aanzoek van De H uyser ben ik alleen
wederom na Amsterdam vertrokken: daar wj te zamen
een ontwerp van de berugte drie artikelen maakten ,
NO. 3, die ik vervolgenz Ilare K . H , ter hand stelden
en die na wat beschavenz door Hare K. H. goedgekeurdt
wierden 1) , gevende mj Hare K. H. Order
om daarmede ten spoedigste na Amsterdam te keeren,
moetende ik bevorenz aan H are K. H. beloven , dat
ik mj soude afhouden van die luyden)die de regeeringe
zogten overhoop te werpen.
Hare K. H. liet mj verder door de heer Pain ,
commis van het cabinet : Ordonneeren daar het noodig
was geen geldt te moeten ontzien , dat ik geldt moest
spenderen om van alles kondschap te krjgen t en z00
daar ietz van
tw ee
belang voorviel , dat ik , al was het
expressenz op eene dag , aan hem m et het
berigt moest afsenden ; dat mj de kosten wel dubbeld
zoude vergoedt worden.
Ik) in Amsterdam teruggekomen sjnde, kreeg berigt,
dat reetz was vastgesteldt op den 9 Augustus
in de Cloveniers Doelen bjeen te vergaderen , en dit
hierbj gevoegde concept (0), uit den koker van de
partj van Rousset komende, te tekenen.
De bestemde dag gekomen zjnde : vervoegde zig
De Huyser met verscheyde luyden , die wj bevorenz
op aanradinge van de heer J. A. Scholten hierover
1) (111 een ander afschrift is hier n0g bijgevoegd :) Mits dat men
niets verder tegen de Regering ofte eenige andere zaken wilde
ondernemen , 't geen ik op mij nam om te bezorgen.
Bjdr. en Meded. XXIII. Q8
424 ROTTEROAM EN AMSTERDAM lx 1247 lx 1248.
gesproken hadden, na den Doele met de 3 artikelen.
Eenige onderoëcieren van de komptagnie)
van de heer J. A. Scholten , van de exercitieplaats
komende met hunne
voegde zig met veele
zoort na den Doele.
scharpe en zjdtgeweer , verandere
luyden van allerhande
Zoodra den Doel geopent was, wierdt door de partj
van M artini en Boekelman enz. een aanspraak gedaan
en het concept nO. 4 voorgelezen ,en doe de
3 artikelen door De H uyzer. H et concept wierdt
inm ediaat door een menigte burgers geteekendt, die
alle onverzetteljk op een vrjen krjgzraadt aandrongen
,
Hiervan
willende daarom de 3 artikelen niet teekenen.
gaF mj De Huyzer kennis ; ik rade hem
wel dat artikel liever te veranderen dan geheel het
onderspit te delven, m aar het k0n dien dag niets
baten , zoozeer was de menigte op die tjt met het
consept ingenomen.
D0e den Doele escheyden was , vervoegden ik my
benevens De H uyzer ten huyze van de heer J. A.
Scholten (met wien ik vrj uyt op order van Hare
K .
hetgene op den Doel die dag was voorgevallen.
H.mogt spreken), gevende hem kennisse van
Van daar gingen wj 's avondz tusschen tien en e1f
uren, ik na mjn logement, en De Huyzer na sjn huys.
Op de Yjgendam komende , stondt Daniël Raap op
sjn stoep ; wj rezolveerde hem de drie artikelen te
laten lezen. H y, dezelve gelezen hebbende., tekende
die inmediaat ; ik verzogt aan hem , en hy beloovde
my zulks , om den volgenden dagh mede op den Doel
te komen.
D. Raap en ik namen beyde aan eene kleine
aanspraak te maken , toepasseljk op de omstandigheden
in Amsterdam en op de drie artikelen , en die
benevenz de drie artikelen te laten drukken.
Den 10Smorgenzkwamen wj bj elkander op de
ROTTERDAM EN AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748. 435
werkplaatz van D. Raap , genaamt Altjt wel. Raap
gaft sjn opstel en ik het mjne ; het mjne werdt
goedtgekeurd en aanstontz ter drukperz gebragt en
diezelvde namiddagh, bj het openen van den Doele ,
aan een ygeljk uytgedeeld,
dat de meeste tekenaars van het
dat van dat succes was,
consept benevenz
vele andere de drie artikelen tekenden , en het zou
doe algemeen
M artini en
doorgegaan hebben, z0o de partj van
Boekelman enz, de burgerj niet hadt
verzeekerdt , dat het consept met voorkennisse en
goedkeuringe van Sjne D. H. was opgesteld, waardoor
veele nog weygerde om de drie artikelen te tekenen.
Dit deedt mj rezolveeren de volgende dag , sjnde
Sondagh den 11 , met D. Raap na de oranjezaal te
rjden. Daar komende gav ik aan Hare K. H. berigt,
in wat gesteldheyt de zaken in Amsterdam waren.
Hare K. H. seyde op dit berigt : rvan der Meer, gj
abuseerdt mj ; ik ben in het seekere onderregt , dat
de zaken in Amsterdam zoo wel niet staan alz gj
mj dezelve verhaaldt hebt ; ik ben we1 onderregt, dat
de partj van Martini , Boekelmall en Gimnig bovendrjft
, en dat het consept alleen getekendt wordt.
H ierop repliceerde ik : ,,Uwe K . 11., eergisteren heeft
zulkz waar geweest , maar op gisteren heb ik het
geluk gehadt door dit geschrift
seeren (gevende tefens Hare K. H. eenige exemde
zaak te redresplaren
No. 5 over) ; de tegenpartj genoegzaam
overhoop geworpen, alleen rest er m aar aan , dat
*
1S
Raap ,
uyt de
hoort, dat het consept niet van de apbrobatie van
Uwe K. of D. Hooghedenz is , geljk zj de burgerj
dietz maken. Ten dien eynde verzoek (ik) , dat Raap
Uwe K. H. een oogenblik mag
hiervan verzekert is en zulkz aan de
Amsterdam
spreekeù, en alz Raap
m ag bekendt maken,
burgerj van
derve ik U we
Q8*
die hier met mj van Amsterdam gekomen is,
mondt van Uwe K. H. oF van Sjne D. H.
436 ROTTERDAM Ex AMSTERDAM Ix 1747 EN 1748
K. H. vcrzekeren
zal dragen ,
burgemeesters en raden van Amsterdam in stilte sal
gepresenteerd worden''. Hare K. H. k0n niet rezolveeren
om Raap d0e audientie te geven , (en) ordonneerde
mj dat ik, benevenz Raap: aan de hofmeestersdat
ik binnen drie
request
1
dat het
dagen zorg
met de drie artikelen aan
tafel moest gaan eten. Daar eenige tjt geseten
hebbende , kwam onz een dom mestiq waarschauwen ,
dat Sjne D H. benevenz Hare K. H. en de jonge
Prinz zoude passeeren : zoo Raap nieuwsgierigheyt
hadt om hunne D. en K . H oogheden te sien , dat
ik dan aanstontz met hem m oest bovekomen.
W j, inmediaat na bove hadden kort
daaraan de eer
gegaan sjnde ,
om bovengenoemde hoogvorsteljke perzonadies
te begroeten. Ik deedt in 't kort aan Hunne
D. en K. H. uyt de mondt van Raap verstaan , hetgene
ik bevorenz aan H are K . H . hadt berigt,
overreykende aan
consept ,
sjn kennis en genoegen was
in Amsterdam
Sjne D. H. het meergenoemde
vragende aan Sjne D. H. ol hetselve met
OP
opgesteldt j dat zulkz
den Doel door Boekelman , Van
Gimnig en anderen opentljk gesegt werdt. Sjne
D. H. betuigde , dat (hetselve) niet alleen buyten Sjn
kennis was opgesteldt , rmaar daar staan saken in ,
als verkiezen van gecommiteerde uyt de burgerj enz.'',
voegden Sjne D. H. daarbj, rdie zeer tegen mjn
genoegen sjn, en hetzelve mag wel aan de burgerj
van Amsterdam bekendt gemaakt worden''. H ierûp
namen wj onz afscheydt van Hunne D. en K. H. en
namen de reyz na Amsterdam aan.
Maandag den 12 werdt de
No. 6 in Amsterdam
bjgevoegde notifcatie
afgelezen , om de burger-compagniën
te vergaderen , om , z0o sj eenige beswaren
hadden , dezelve aan hunne respectieve oë cieren op
te geven.
op den Doel wederom sjn gang, rakende doe, door
Na de middag ging echter het tekenen
ROTTXRDAM Ex AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748. 437
de bekendmakinge van Raap van hetgene hj de
vorige dag aangaande het consept uyt de mondt
van Sjne 1). H. hadt gehoordt , het geheele consept
agter de bank, en meest alle de compagniën burgers,
die in het vervolg, volgenz de notiicatie der regeeringe,
bjeen vergaderde , conformeerde zig meest alle met
de drie artikelen.
's Avontz , nadat den Doele gescheyden was , verzogt
ik : dat De Huyzer, Chatin , Deurhol en W agenaar
de volgende morgen aan het huyz van Raap
zoude komen , daar ik henlieden nootsakeljk moet
spreeken. Sjlieden daar 's morgenz gekome sjnde j
maakte ik hun bekendt de beloften , twee dagen
tevoren aan Hare K. H. door mj gedaan , versoekende
hun een ongeteekendt request van de drie
artikelen in alle stilte on met beleefdheid aan
burgemeesters en raden te presenteeren , en datsj
daerbj bekendt moesten maken , dat zulkz op expres
verzoek van de burgerje geschieden ; dat de burgerje
verzogt hadt dat de getekende requeste in handen
van Sjne D. H. mogte gesteldt worden en, z0o
burgemeesteren aan die waarheyt twjfelde , dat sj
in staat waren ontelbare getuygen op het stadthuys
te brengen , maar dat sjlieden, om alle opschuddinge
te vermeyden ,
kozen te doen.
dit liefst in alle stilte hadden ver-
De Huyzer,
werden van
Raap en Ohatin rezolveerden hiertoe ,
burgemeesteren op het minsaamste ontvangen,
en burgemeesteren
over te spreken en door een bode aan het huys van
Raap te laten seggen
op het overgeleverde request moest kom en , waarop
ik 's middags met de getekende requeste na de Oranjezaal
vertrok , stellende die denzelven avondt Hare
K . H . in handen ) die ten hoogste vergenoegt was
wat dag en uur sj om bescheyt
over dit spoedig succes.
beloofden de raden daar438
ROTTERDAM Ex AMSTERDAM 1x 1747 Ex 1748
W oensdagh den 14 Augustus kwamen J. de Huyzer,
D. Raap , E. Ohatin , Deurhof, Romanz en W agenaar
aan de Oranjezaal; ik gaF hiervan aan Hare
K. H. kennisse.
ik die luyden in een herbergh , voor hare rekeninge,
zoude trakteren , doende mj door hare kamerdienaar
Hare K. H. ordonneerden mj , dat
H . Preckel ten dien eynden
stellen. Nademiddag kwam
vjv dukaten ter handt
Pain bj 0nz in de herbergh
uyt order van Sjne D. H., willende Sjne
D. H. 0ns spreken. D0e had ik de eer de bovenenoemde
Amsterdammers aan
teeren , gevende tefens aan
berigt van de goede dispositie der Amsterdammers
in 't algemeen voor de goede zaak, en in 't particulier
voor Sjne D. H. en deszelves hoogvorsteljke famieli.
Sjne D. H. sejrde onz doe , dat de burgemeester
Yan dePoll, die voor de middag bj hem hadt gedat
die niet genoeg hadt kunnen prjzen de
waarmede de saken in Amsterdam
weezt ,
voorzigtigheit,
bestuurdt en uytgevoerdt werden, en Sjn D. H. versogt
aan onz, dat wj op die wjze bleven voortgaan ,
dathij*dan meende verzekerdt tesjn , dat zig alles
Sijne D. H. te presen-
Sijne D. H. in 't kort
wel sou schikken.
D0e ontmoetede wj ook de heer van Roon aan
't Hofl', die op die dag van Aken was teruggekomen,
daar wi.j 00k eenige tjt mede in gesprek waren over
de omstandigheden te Amsterdam .
Yervolgens namen wj afscheyt van de Stadhouderljke
famieli, en vertrokken Donderdag den 15 Augustus
wederom na A msterdam , waar inmiddelz het
tekenen der drie artikelen zjn gang ging op den Doele
en aan het huyz van D. Raap. Burgemeesteren ontboden
De Huyzer en verzogten aan hem, dat hj wilde
bewerken dat de vergaderinge op den Doelen agterwege
bleev , vreesende dat daar door de tjt onlusten
uytsoude spruyten.
ROTTEItDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 439
De Huyzer en Raap deden daartoe wel hunne
uyterste poginge ,
partj tegengehoude, en om de menigte niet tegen te
krjgen was het hier niet raadzaam deze snaar heel
sterk te roeren.
maar zultz werdt door de contralnmiddels
kwam mjn neev J. Oudaan bj mj te
verzoek van m iJ' n vrouw,om te sien
h0e het met mj was en of ik nog niet terug kost
komen , dat voor mj volstrekt onmogeljk was, want
zoo dikwjls ik de eer hadt Om Hare K. H. te spreeken
, beval mj die vorstin op het ernstigste met de
uyterste spoet wederom na Amsterdam te vertrekken.
Maandagh den 19 Augustus wierdt De Huyzer en
Raap voor burgemeesteren ontboden, daar sj het antwoord
NO 7 op het request der drie artikelen verkregen ,
welk antwoordt
ting en het verlangen der burgerj:
een groot gem or op den Doel Onder de menigte, dat
door de partj van Martini , Boekelman (en daar sig
gantsch niet voldeedt aan deVerWagdus
verwekte dit
nu ook de advokaat Feytema
hevigste wierdt aangestookt,
veerden na de Oranjezaal te vertrekken om hiervan
D . te
hadtbygevoegdt) op het
waarom ik den 20 rezol-
Amsterdam, op
berigt aan hunne en K. H. geven , geljk ik
dezelvde avondt de eer hadt zulkz te doen. Diezelvde
avondt verzogt de heer van Roon aan mj, dat ik de
volgende morgen aan het huyz van Sjn HoogEd.
moest komen , geljk ik deedt , daar vervolgenz de
heer Charles Bentink bj onz kwam. Doen moest ik
aan die beyde heeren een omstandig verhaal doen
van alles , wat t0t die tjt in Amsterdam was vnorgevallen
en wie de hoofden vanbeyde partyen waren enz.
W oensdagh den 21 Augustus kwam De Huyzer,
Eaap , Ohatin , Roman en W agenaar o0k aan de
Oranjezaal , met de tjdinge , dat het de vorige dag
op den Doel nog bozer was geweest als den 19, van
welke olnstandiglleden wj gezameljk kenuis gaven aan
440 SOTTERDAM xx AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748.
Hunne D. en K.H., om de vreeze daar men gestadig
in was dat gantsch Amsterdam in een bloedbad zou
geraken , waarop vele toeleyden. Sjne D. H. nam
aan om bj de burgemeesteren van Amsterdam te
bezorgen , dat de burgerj genoegen kreeg , en gaF
mj en de bj mj sjnde Amsterdammers order om
zulkz aan de burgerj bekendt te maken en een
ygeljk te vermanen om alle
voor te kom en : dat zig
schikken. Hare K. H. vermaanden
oproer
dan alles we1 ten beste s0u
te schuwen en
0P het allerernstigste
hetzelvde en deedt mj door Pain vier
dukaten ter handt stellen om de bj mj hebbende
Amsterdammers te trakteeren. Donderdagh den 22
vertrokken wj wederom na Amsterdam, daar mjne
vrienden de bootschap van Sjne D H. aan de burgerj
wel deden, maar door de gestadige ophitsinge van de
contra-partj werdt het gemor op den Doel dag aan
dag groter, moetende ik j om z00 te spreken , hemel
en aarde bewegen om de rust te bew.aren. Dus raakte
deze week met groote vrees ten eynde.
Sondagh den 25 Augustus kreeg op de middag
een expresse te paardt van de heer van Roon, met
order dat ik het koste dat het koste dienzelvden avondt
ik
aan het huyz (van) Sjne
ik aanstontz
H oogEd.moest wezen, waaraan
gehoorsaamde, komende savontz ten elv
uren ten huyze van Sjne Hoog>ld., gevende aan Sjne
H00gEd. kennisse van hetgene de vorige week verder
in Amsterdam was voorgevallen; o0k gaF ik berigt
OP
Sjne HoogRd. betuygde
mjn rapport, seggende dat hj in een uur van mj
vragen, die Sjne H00gEd. mj voorstelde.
zeer voldaan te sjn over
beter begrip van de saak k0n krjgen als van anderen
in een halven dag.
bragt hebbende, liet Sjne lloogEd. mj eteu en drin-
Dus een geruimen tjt doorgeken
alle de
geven , en ik sliep eenige
en vertrok 's m orgens ten vier
tjt in hetselvde huys
uren m et hetzelvdo
ROTTERDAM EN AMST:RDAM IN 1747 EN 1748. 441
rjtuig , daar ik mede gekomen was , wederom na
Am sterdam.
Op dezelfde M aandag den 26 Augustus wierdt De
Huyzer en Raap wederom bj burgemeesters ontboden,
en kregen het antwoordt No. 8 op hun overgeleverde
request. D0e dit antwoordt na de middag op den
Doele werdt bekendt gemaakt en in handen van
Martini, Boekelman , Feytema enz. quam , stelden sj
zig aan als woedende lnenschen : aanstonts moest
de burgerj in 't geweer, men moest andere mesurez
nemen, de partj van lluyzer en Raap lieten zig Om
den tuyn leyden , men m oest de regeeringe met
geweldt dwingen en geen ogenblik vertoeven om hetzelve
teruytvoer (te brengenlj kortom degantscheDoele
weergalmde van roov en moordt , en men hoorde uytdrukkinge,
die ik mj schame op het papier te stellen.
Zelvs was het zoover gekomen, dat eenige al om hun
geweer liepen. lk was op die tjt ten
(daar ik mj dOe meest onthieldt, en
huyze van Raap
a1s de vergadering 0P
de handt te sjn) ; hier kreeg ik van het boven verhaalde
door bode op bode berigt. Ik was in dootsverlegenheyt,
wj1 alle salten genoegsaam voor mjn
rekening liepen ; ik rade wel om door goede woorden
en met bidde en smeeken hun bloedig en doldriftig
wel inzonderheyt
den Doele was , om digt bj
voornemen voor te komen en teverjdelen, maar dat
was op die tjt oly in 't vuur gegoten , ja die hetzelve
door goede woorden en bidde en smeeken zogten te
verjdelen, liepen gevaar om de eerste Oierhande van
hunne woede te worden.
ln deze allergevaarljkste omstandigheyt wierdt ik
(te) rade om mjn neev J. Oudaan na den Doele te
senden alzeen , die tjdinge kwam brengen dat Sjne
D. H. eerstdaagz in eyge persoon in Amsterdam sou
komen o)n de beswaren en versoekell van de burgerj
te horen en te redreseeren. Yan dit mjn voornemen
442 ROTTERDAM xx AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748.
deed ik aan De Huizer enRaap eerst kondschap toekomen.
Mjn neev kwam onbekendt op den Doele en
bragt met een onverschrokke weze die tjding aan
de vergaderde burgerje , waarop de partj van De
Huyzer en Raap aanstontz moet grepen en een
yïelijk
door de
van Sjne Amsterdam , en kregen hierdoor
de menigte aan 't bedaren , hoezeer de tegenpartj
zulkz tragten te verhinderen en van boosheyt op de
tande knersten omdat hun voornemen wierdt teleurafrieden
van in
boodschap
D. H. in
't geweer te komen, en gestjft
bleven zj borge voor de ltomst
gesteldt.
gescheyden was , schreef
ik een brief aan Sjne D. H. en Hare K. H. , wurin
ik aan H un D. en K . H. kennisse gafl', in wat crisis
de saken in Amsterdam stonden en h0e mj die genoodtsaakt
hadden beloften te doen van de aanlmmediaat
na den Doele
komst van Sjne D. H. in eyge persoon te Amsterdam ,
met ootmoedige beden , dat Sjne D. H. aan mjne
beloften gelieve te voldoen , want dat het anders
geheel buyten hoop was een oproer voor te komen.
Hiermede stuurde ik diezelve avondt Chatin en
Roman en Deurhof (en) W agenaar, yder met een
sjees met twee paarden , na de Oranjezaal; deze vier
bovengenoemde personen waren ooggetuige geweest
van het gepasseerde op den Doele, en konde dus aan
H unne D . en K . H. een verder relaaz van het voorgevallene
doen. lk recommandeerde hun , op het
spoedigste, tenminste met een chaezj terug tekomen
om berigt te geven.
Dinsdag den 27 wierdt het fat, No. 9, door buremeesteren
gegeven , gepubliceerdt , maar gaF z0o
min genoegen als het antwoordt van de vorigen
dagh, en deedt de partj van Martini , Boekelman enz.
rezolveeren , het declaratoir protest en request No. 10
aan burgemeesteren en raden op te stellen , om de
M TTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 443
volgende
m et de
dag te presenteeren. Deze dag sond ik
onderrigtinge No. 11 , door de partj van
Martini en Boekelman opgesteldt , mjn neev Oudaen
na de Oranjezaal , om Hun D en K. Hooghedenz
aan te tonen , dat die partj niets onbeproeft lieten ,
en bedekt en publiek hun best deden om alles het
onderste bove te keeren.
W oensdagh den 28 Augustus wierdt de notifcatie
No. 12 , door burgemeesteren en raden verleendt (0p
het declaratoir protest en request , de vorigen dag
door de partj van Martini en Beukelman gepresenteerdt)
, afgepubliceerdt. Nu k0n men met geen
billikheyt verwagten , dat die partj ietz meer soude
vergen , wjl zj nu alles hadden , wat zj 0yt verzogt
hadden ; egter wierdt dezelvde nademiddig de reetz
genoemde
Boekelman
maar door de terugkomst van Chatin , Deurhof,
Roman en W agenaar, die diezelvde nademiddag op
Onderregting donr de partj van Martini (en)
op den Doel voorgelezen en omgedeeldt ,
den Doel kwamen en gezamentljk verzekerde , dat
Sjne D. H. binnen vier OII' vjv dagen in Amsterdam
stondt aan te kon deze komen , onderregting voor
ditmaal weynig vrugt doen.
Deze dag kwam ook mjn neev Oudaen van de
Oranjezaal terug, tjdinge brengende dat Sjne HoogEd.
de heer van R oon de volgende dag met een commissie
van Sjn D. H. in Amsterdam stondt te komen;
die bovengenoemde heer liet mj versoeken dezelvde
avondt Op het huyz te Swanenburg te komen.
lk vertrok 00k diezelvde avondt met De Huyser,
R aap en verscheyde
Hier gaF Sjne HoogEd. mj kennis, dat de regeeringe
van Amsterdam hunne ampten hadden nedergelegdt ,
en dat Sjn HoogEd na Amsterdam kwam , om te
A msterdamm ers daar na toe.
vernemen oF de regeeringe en de burgerje hunne
onderlinge verschille ter diciesi van Sijne D. H. wilde
444 ROTTERDAM xx AMSTERDAM IN 1747 xx 1748.
overgeven , reyze van Sjne D. H.
afhing, en zo0 zukz geschieden , dat Sjne D. H. dan
zekerljk de volgende Sondag na Amsterdam stondt
te komen. lk verzekerde Sjne HoogEd., dat de partj
van De H uyzer en Raap, benevenz de geheele burïerjl*,
opening, dat ik de partj
volkome had gedisponeerdt
deze tjtzomstandigheyt te bezorgen , dat Sjne D. H.
daarnaverlangde.Verdergaf ik Sjne HoogEd.
van De Huyzer en Xaap
om aan Sjne D. H in
voortaan de electie Yan burgemeesters en raden
kreeg , biddende , dat Sjne HoogEd. daartoe mede
wilde werken , want dat, s0o men deze gelegenheyt
liet voorbj slippen , het te vreesen was, dat de regeering
van Am sterdam in 't vervolg weer hunne oude
r0l soude spelen.
Sjne HoogEd. vondt mjn voorstel goedt , beloovde
mjl* aan de handt daartoe te zulle medewerken en
dat daaraan de
ten minste te helpen bezorgen, dat Sjne D. H. voortaan
de electie van burgemeesteren verkreeg.
De volgende dag liet mj de heer van Roon bj zig
op het Heere-logement komen j gaF aan mj kennisse
, dat de regenten en burgers de saken ter decisie
van Sjne D. H. hadden gesteldt, en dat dus de reyz
van Sjne D. H. na Amsterdam vast was. (Yerder)
verzogt Sjne HoogEd. mj, dat ik de burgers moest
aansetten om inmiddelz hunne beswaren en versoeken
in order te stellen. 'S avontz na het vertrek van
Sjne HoogEd.
en Boekelman,
gingen enigen uyt de partj van Martini
a18 Bjltjes verkleedt, aan de huyze van
burgemeesteren , en noodtsaakten burgemeesteren te
sweeren van noyt
aanvaarden , al wilde Sjne D. H. hun in hunne waarhunne
ampten weer te zullen
digheden
Vrjdagh den 30 en Saturdagh den 31 xiel er
weynig van aanbelangh in Amsterdam voor, alleen
handthaven en herstellen.
was men bezig met requeste te maken en te tekenen.
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1147 EN 1748. 445
Het request NO. 13 heb ik ten verzoeke van de partj
van De Huyzer en Raap voor hun opgesteldt. De
partj van Gimnig deedt hetzelfde. O0k liep er een
gerugt , regeringe ook een request in hun
faveur liet tekenen. Om die reden gingen eenige
uyt
dat de
partj van Martini en Boekelman: a1s scheepstimmerlieden
verkleedt, met omtrent veertien honderdt
de
timmerlieden verzeldt , een wandeling door Amsterdam
doen
men voorgaF
stilstaan , doende daar eenige
een ygeljk af te schrikken. De
dreygementen bj om
procureur Rooz, die
men sj dat de opsteller was van het request, dat in
faveur van de regering gemaakt was : moest aan die
wandelende menigte onder eede betuygen , dat hj
daaraan geen deel hadt.
Deze dagh hadt ik aan
OPden 31, bljvende voor eenige huyze (daar
dat diergeljke tekeninge geschiedde)
hedenz een briev
Hunne D. en K. Hoogbezorgdt
met verzeekeringe , dat de
stat zkrasterdana(was) a1s een schoon papier, dat Sjne
D. H. daarop konde schrjven dat hj best t0t 's lands
heil ensjn eyge glory oordeelden te behoren 00k
smeekte ik den Prinz om zig bj zjne aankomste in
Amsterdam d0g omsigtig te gedragen , ophalende
verscheyde gevallen , te voren door mj voorsegt en
bewaarheyt, van de partj van Martini en Boekelman ,
en dat sj nog sonder ophouden werkten om gecommitteerde
gecommitteerde dan weer hun zelven te doen com -
uyt yder wjk te doen verkiezen, en uyt die
mitteeren , en dat sj dan aan Sjne D. H. de wet
souden voorschrijven , vermitz zij niet anders 4an
door
bj, dat ik Sondagh den 1 September
den eer s0u hebben (onder het welnemen van
eyge belangenz voortgedreven wierden . schrjvende
daar verder
Sjne D. H.) om Sjne D. H. te ontmoeten , om
verder m ondeling
Sondagh den 1
rapport te doen.
September had ik de eer Hunne
446 ROTTERDAM Ex AMSTERDAM IN 1747 Ex 1:48.
D. en K. H . aan het Haagsche schouw te ontmoeten ,
sittende Sjne D. H., benevens Hare K. H. (die de
Prins tot aan dePostbrug uitgeleile deed) in een
kales. lk had de eer een geruymen tjd, in het portier
staande , met Hunne D . en K. H . te spreeken ,
en gaF het request NO. 13 (te weten eenige gedrukte
exemplare) in handen van Sjne D. H. Sjne
ordoneerde mj cito aan de Postbrugge hem verder
te komen spreeken.
een lange samenspraak m et H unne D. en K . H . te
hebben , en gaF in 't breede kennis van de omstandigheden
in Am sterdam en van de voornemens van
de partj van Martini en Boekelman enz. 1) en dat sj
o0k een request in gereedtheid) hadden, vernieuwende
verder mjn bede , de vorige dag bj missieve aan
Sjne D. H. gedaan.
en rezolveerde de requesten van beyde de partjen
Sjne D. H. beloovden mj zulkz,
aan te nemen en daaruyt te kiesen dat best was en
daar een antwoordt ol apostil op te verleenen.
Verder bedankten mj Sjne D. H. en Hare K. H.
D . H .
Hier hadt ik de eer om wederom
voor mjne onvermoeyde zorge en vljt ? in Amsterdam
aangewendt om de rust te bewaren , en dat ik
die stat voor woedende oploopen hadt beveyligdt,
met versoek om daar verder te bljven volbarden en
Sjne D. H., als hj in Amsterdam was , van alles
berigt te brengen , en na mjn uyterste vermogen te
helpen bevorderen dat de saken tot het welwezen van
het gemeene land in het algemeen en de stat Amsterdam
in 't bizonder, en t0t glory van Sjne D. H.
wierden ten eynde gebragt, met beloften van beyde
Hunne D. en K. Hooghedenz
mijne
gerust op kon sjn.
K. H., dat het aan mj en de partj van De Huyzer
dat die voor
famieli soude dat ik daar volkomen
mil- en
zorgen,
lk beloovde aan Hunne D. en
1) (In het andere afschrift) : van Rousset.
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 Ex 1:48. 44C
en Raap niet sou haperen om Sjne D. H. in alles te
helpen en playzier te doen. Verder bleev ik Sjne
D. H. en Hare K. H. verpligt voor hunne groote
beloften en seyde nietz meer van hunne hooge gunst
te verlangen , dall om met vrouw en kinderen op
eene eerljke wjze te konne leven 1).
Vervolgenz wierdt Sjne HoogEd. de heer van
Roon en de heeren Fagel en De Back in mjn
presentie bj Hunne D. en K. H.
Sij ne D .
requesten,
Sjne D. H. stonde
geroepen, Waaraan
H. bekendt maakten , dat hj beyde de
die door de burgerye van Amsterdam aan
gepresenteerdt te worden , soude
aannemen en uyt de beyde het beste s0u verkiezen
en daar een apostil op sou verlenen. D0e badt ik
de eer om afscheydt van Sjne D. H. en Hare K. H.
te nemen, en Sjne D. H. ordoneerden mj, diezelvde
avondt Op het huys Swanenburgh Sjne D. H. wederom
te komen spreeken. Hier hadt ik na de avondtmaaltjd
wederom het geluk , om Sjne D. H. alleen
te spreeken en Sjne D. H. op alle voorgestelde
vragen naa mjn beste vermogen berigt te geven ,
en te feliciteeren met de Hoge verjaardagh van Sjn
Doorlugtige
ook Sjne
aan de
Hoogheyt. Sjne D. H. vernieuwden doe
verzoeken en beloften , diezelvde middagh
Maandag
logement te Amsterdam aangekomen sjnde , wierdt ik
korten tjt daaraan bj Sjne D. H. ontboden. Sjne
D. H. seyde mj doe, dat bj nader overleg goedtgevonden
waz van de twee requesten 1én te forgedaan.
September Sjne D. H. int Heere-
Postbrugge
den 2
1) (Randschrift:) NB. Doe ik
order van Hare K. H. om daar
terdana te
na Amsterdam vertrok op expresse
te moete blijven , zonder na Rotdeden
Hunne D. mogen vertrekken , en K. H. door Pain
mij na mijn vrouw en kinderen en aûairen vragen , en off die nu
in mijn absentie evenwel sijn gang konde gaan , welke laatste
vraag ik met nean lnoest beantwoorden.
448 ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748.
meeren ;
de partj van Raap en (die) van Gimnig zig in mjn
presentie daarover moesten verstaan en vereenigen.
lk wilde aan Sjne D. H. daarvan de onmogeljkheid
aantoonen , maar de heeren van R oon en De Back,
die daarbj present waren , namen mj yder bj een
arm en bragten mj in een anderen kamer, daar ik
H. van Gimnig vondt. Hier rekomandeerden de twee
bovengenoemde heeren onz de vereeniging aan, alsmede
dat er gecommitteerden uyt de burgerj moesten
verkozen worden 1).
derhalven verzogt Sijne D. H. aan mij, dat
lk verzocht d0e aan H. van Gimnig , dat hj benevens
sjn partj dan een ander gedrag moesten
houden als sj t0t heden t0e gedurende de bewegingen
gehouden hadden , hetwelke ik in sjn
presentie in 't kort aan die heeren bloot ley. W j
spraken d0e aF om met de voornaemste hoofden van
beyde de partjen nademiddagh in de GraaF van
H ollandt te vergaderen , om over de vereeniging te
spreeken Q).
D. Raap en schreel een briev aan Sijne D. H. en
een aan Hare K. H. , waarin ik én Sjne D. H. én
Inmiddels ging ik naa het huys van
Haere K. H . uyt de geordoneerde vereeniging voorspelde
, dat de saken in Amsterdam niet dan een
slegten uytslag konde hebben , welke beyde brieven
ik immediaat bezorgden, dat aan Sjne D. H. en Hare
K. H. wierden ter hand gestelt.
1) (nandsc:rift :) NB. Hetverkiezen van gecommitteerde uyt yder
w4k , hoe sterk door de partij van Martini en Boekelman en H. van
Gimnig enz. doorgedreven , hadt ik altijt door de partij van De
Huyzer en Raap enz. weten te verijdelen tot op het oogenblik dat
Sijne D. H. in Amsterdam quam.
Q) (Randschrift:) Van Gimnig vertrokken sijnde, badt ik de
heeren van Roon en De Back, dat sij dog aan de partij rall Gimnig
niet te veel gehoor soude geven , hun verzekerende , z0o zij zulks
deden , dat zij zig daarover op het laatst soude beklagen.
ROTTERDAM EN AM8TERDAM IN 1747 EN 1748. 449
Na de middagh vergaderden devoornaamste hoofden
van beyde de partjen volgenz afspraek in de GraeF
van llollandt in mjn presentie bj elkanderen. Hier
tragte ik) benevens De Eujzer, Raap , Roman , Chatin
en andere de vereeniging van 1 beyde partjen op
billjlte condietiën tot eflbct te brengen. lk stelde
ten dien einde
te brengen en van beyde de partjen evenveel hoofden
te verkiesen om de sake bj Sjne D. H. af te doen,
maar alles wilde geen andere
voor, om de twee requeste tot een
vereeniging
De Huyzer hun request
in alles aan hen onderwierpen.
mi' J
Raap en
zig verder
lk, benevenz de bj
vrienden , vertoonden dat hun eysch
geen vereeniging maar een onderwerping was , hetwelk
direkt
hebbende
tegen Sijne
nietz
Verga-
D. H. street , maar men schuurde de Moorjaan :
kon hun versetten , en hiermede wierdt de
dering afgebroken , Z0O onderwerpinge
W aS
Raap Sjne D. 11. nergenz meer dienst in doen (gelgk
int vervolg sal bljken dat sj gedaan hebben) ,
wjl de tegenpartj meestal bestondt uyt perzonen ,
die kwaataartig , oplopendt en onversetteljk alles wat
geschiedt , kon de partj van De Huyzer en
hun int hoofdt kwam wilde doordringen , en weer
want die
die nietz in het 00g hielden dan hun eyge
het versoek en de order van
van
partj van
onderteekende en
tevergeefs : sj
horen dan dat de
anderen ,
belangenz.
lk ging immediaat na Sjne D. H. ; ik gaF hem
kennisse van het voorgevallene in de Graaf van
Hollandt, daar Sjne D. H. seer t'ûnvreeden over
waz. Mjnheer De Back , daarbj
sey tegen mj, dat ik hem die
verlegen hadt gemaaltt met H . van Gimnig soo sterk
de waarheyt in sjn aangesigt te seggen ; hj meende
tegenwoordig sjnde ,
voormiddagh zeer
dat ik
hierop de heer Back toe :
mJi'n selven meerbesat. Sjne D. H. voegden
1)Gj moet Van der Meer
Bijdr. en Meded. XXIII. 29
450 ROTTERDAM Ex AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748.
dat niet qualjk
voor de goede
En die der
nemen , het doet sjn sterken jver
Saa k''.
saken kundig was kost mj sulkz niet
qualjk nemen. Tot op de aankoomste van Sjne
D. H. in Amsterdam hadt ik de partjen van Martini
en Boekelman enz. met de grootste moeyten dez
werrelds er onder gehouden en hunne kwade desseyne
telkenz hebbende zoolange ik in Amsterdam
hadt geweest bjna nagt nog dagh rust gehadt.
lk moest de stat op en neer loopen , konnende nietz
aan andere vertrouwen ; want zoodraa ik zulkz deedt,
wierden zj van de contra-partj bj de neus omgeleidt;
kortom , ik hadt met lope , draven , rennen ,
schrjven en vrjven , bidde , smeeken en dreygen ,
trakteeren en geldt in de sak geven, de zaken van
kknasterdanz in die staat gebragt , dat Sjne
bj zjne aenkomste met gemak en playzier dezelve
kost decideeren en ten eynde brengen , en op dezelvde
dagh dat Sjne D. H. in Amsterdam aankwam, werdt
de
D . H.
troon gesteldt
wierdt doorgedrongen , beyde saken , daar en Sjne
D. H. en Hare K. H. zig altjt sterk tegen gesteldt
hadden , en daardopr wierden de zaken in Amsterdam
in die staatgebragt , dat Sjne D. H. van dat oogen-
OP
en het aanstellen van gecommitteerden
blik a:' alles met moeyten ,
ongenoegen en hartzeer niet
Partij van Martini en Boekelman enz. den
met tegenspreeken, met
halv na zjn genoegen
kon ten eynde brengen.
V ervolgens kwamen er eenigen hoofden van beyde
partjen op het Heere-logement. Sjne D. H. raden
hun de vereeniging op het sterkste aan , geljk de
vereeniging dan d0e o0k in schjl geschiede ? a1s
verder bljken zal, en de requeste wierden tesamen
verjdelt ,
overgegeven.
Gedurende het aanwezen van Sjne D. H. in Amsterdam
ordonneerde mj Sjne D. H., dat ik mj alle
ROTTBRDAM Ex AMSTERDAM Ix 1247 Ex 1748. 45t
morgen bjtjtz
voegen om Sjne Ten dien
eynde kreeg ik een teken, om onverhinderdt door de
burgerwagt te ltonnen passeeren, want Sjne D. H.
liet mj dikmaalz bj zig ontbieden, zoowel 's morgens
het Heere-Op logem ent moest ver-
D. H. te kom e spreken.
vroeg a1s 's avonts laat oF overdagh ; a1s er grooten
haast bj was , wierden er drie , vier geljk uytgesonden
om mj op te soeken ter plaatze daar ik mj meest
onthieldt , hebbende die plaatze den eersten dag aan
baron Grovestinsopgegeven.
Nu was men op den Doele van 's morgenz vroeg
t0t 's avontz laat bezig om alle bezwaren op te stellen
en aan Sjne D. H. over te geven. Mj wierdt berigt
, dat de heer Hartman een boek hadt, daar hj
voor burgemeesteren geheyme notulen in aanteekende :
ik bezorgde , met goedvinden van Sjne D. H., dat
hetzelve door een deputatie van den Doele van
Hartman wierdt afgevraagdt , die hetselve op het
Heere-logement Sjne D. H. ter hand stelden. Daar
k0n Sijne D. H. , benevenz veele andere saken, in sien
wat uytkeeringe regenten en hunne familiën, alsmede
particuliere , van sommige ampten trokken.
De partj van Martini en Boekelman (daar nu H.
van Gimnig a1s het hoofdt van wierdt aangemerkt) ,
deden nu Sjne D. H. (hoezeer de Yorst daar ook
tegen was en om z0o te spreeken hemel en aarde
tragten te bewegen om hetselve voor te komen) besluyten
om de regeeringe te veranderen. Ten dien
eynde stelde ik op order van Sjne D. H. een li.jst
op van de regenten , die het meest bj de burgerj in
haat waren , en een tweede van perzonen, die Sjne
D. H. weer in plaats van de afgezette heeren kon
aanstellen. Sjne D. H. vroeg mj, toen ik hem die
ljsten ter handt stelden : daar op de eerste 00k de
burgemeester P. van de Poll stondt, o; ik geen kanz
(zag) om die te behouden , dat Sjne D. il. zulkz gare
u9*
452 ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748.
@ S0ll Zl0l1. lk deedt door Raap (die nu ook als het
hoofdt van de tweede partj wierdt aangemerkt) en
andere de
de partj
gemaakt ,
Sjne D. H. playsier te doen. lk versogt o0k aan
Sjne D. H. (als sjnde door verscheyde voorname
burgers daartoe versogt) , oln bj alle mogeljkheyt de
heer en Mr. Dirk van Buren te bewaren , maar Sjne
burgerj daaromtrent de pols tasten; maar
van Gimnig hadden dien heer s0o swart
dat er niet de minste kanz was om hierin
D. H. betuygden mj daar ook geen kanz t0e te sien,
vermitz hj berigt hadt , dat die heer, ten tjde hj in
Recommitteerde raden hadt geseten , zooveel na zig
hadt gesleept als hem mogeljk was. Yrjdag den 6 September
de van burgemeestere en raden
op geworde sjnde , ging het daaromtrent
s00 hol a1s op Maandagh den 26 Augustus :
3Yoor den donder enz-'', seyden ze (te weten uyt de
partj van Gimnig), sde Prins verkragt statsprivelegien
1). De nieuwe aangestelde heeren sjn niet
beeter dan de oude; wj sjn met sulke burgemeesters
absoluyt niet tevreeden ; men kan er zjn ljv en leven
niet aan vertrouwen''. Ja , eenige voegden er bj:
XAls die burgemeesters bljven, worden wj opgehangen
enz. Aanstonts de Bjlties int geweer, en die moeten
na het Heere-logement marcheeren , Om de Prinz te
noodtzaken om andere burgemeesters aan te stellen'',
waar na t:e sj inmiddels uyt de driftigste een deputatie
aan Sjne D. H. afsonden.
Yan dat alles kreeg ik van den Doele door bode
(0p) bode berigt , en baarde mj meer hartzeer a1s
verwonderinge , als hebbende dergeljke zaken den 6
September al voorsien en voorsegt. Meteen ltomt er
t'enden adem (iemant) van hetHeere-logement loopen :
veranderinge
den Dûele bekendt
1) (Randschrift :) NB. Hun voornemen waz Sijne D. H. te noodtsaken
de verkiesinge te doen uyt een nominatie , door huzl opgestell.
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 E: 1748. 453
ik moestop ordere van Sjne D. I1. aanstontz op het
I-leere-logement komen. llier wierd ik door de heere
van Roon en De Back Waargonoomon ;
verhaaldell
zen Doele bj zich hadt gekregen , en 2at sj zig
volstrekt hadden gedeclareerdt m et die burgemeesteren
niet te kunnen tevrede sjn , dat er absoluyt een
temperament moest uytgevonden worden om de burgerij
klagen over
de nieuwe aangestelde burgemeesters , en dat de glory
genoegen te geven; en beyde die heeren meende,
dat de burgerj geen reden hadt Oln te
mj, wat deputatie Sjne D. H. daar van
van Sjne D. H. in deeze saak geen temperament
k0n dulden. lk antwoorde die heeren daarop : rMjne
die heeren
heeren , ik heb volgens mjn pligt Sjne D. H. en de *.
heeren gewaarschouwt om de partj van Gimnig zooveel
gehoor en voet niet te geven a1s tot heden
geschiedt is en nog geschiedt , en gelieven de heeren
z0o voort te dan zal het 10 P en''.
de ben0g
erger
Sjne ilooged.
loften : door Sjne Hooged. op het huys te Swanenburgh
den Augustus aan mj gedaan, om Sjne D.
H. voortaan de electie van raden en burgemeesteren ,
of ten minste van burgemeesteren, te bezorgenj dat
het nu de
Mjnheer De Bak voegden mj hierop toe , dat alles
regte tjt was om hetzelve te bezorgen.
zoo we1 bezorgd was , dat ik daarom trent niet behoevden
te zorgen. Doen hadt ik de eer Sjne D. H.
alleen te spreeken. Sjne D. 11. gaF mj kennis van
de deputatie en hunne commissie , en klaagden zeer
over hunne onbetameljke handelwjze , mj teFens
vragende en verzoekende , ofl' ik geen kanz zag om
Sijne D. l1. uyt deze netelige omstandighede te
redden ; dat hj mj daar altijt voor verpligt zgude
bljyen , want dat ik gemakljk kOn begrjpen j voegde
er Sjne D. l1. bj : pluaat ik mj van die luyden eenz
dwingen met verandering te maken t dan is het te
gaan ,
Verder erinnerde ik doe aan
454 ROTTERDAM Ex AMSTSRDAM Ix 1747 Ex 1748.
vreesen dat ergeen eynde aan zal komenj want dan
za1 er altjt wat aan haperen''. Sjne
D. H. geljk geven, en seide: slndien Uwe D. H.
deze zaak aan mjne betrouwen ,
m een ik nog kanz te sien om U we D. H. te redden.''
Sjne D. H. vroeg mj, op wat wjze ik hetzelve
meende te kunnen uytvoeren. Ik antwoorde : suwe
D. H., ik meen, dat ik volstrekt meester ben van de
partj van Raap te disponeeren om Uwe D. H. in
direktie blieft te
deze te plaizieren
de burgerj
zelve in deze o0k
gesamentljk
op den Doele
komen met de
1
ken ik 00k wel brave luyden , die hetweygeren
; met deze
meen ik het z00 te besteeken , dat sj
ronduyt zulle zeggen : W j zjn v0lgecommitteerde
uyt
niet zulle
keuze , die Sjne D. H. van burgemeesteren
en raden gedaen heeft, tevreden , en gaan
Sjne D. H. daar aanstonts voor bedanken en op
morgen de nieuwe heeren feliciteeren , en die lust
heeft kan met onz gaan. Dan m een ik verseekerdt
te sjn (voegden ik er bj) dat selvs de slimste het
niet za1 derve weygeren''. Sjne D. H. vondt hetselve
mi' J zulks aanstonts te willen in het
en onder de
Hierin m oest ik
goet en verzogt
werk stellen.
Ik ging na het huys van Raap , daar ik eenige
van die luyden , die ik moest spreeken , vondt , en
eenige anderen daarbj liet ontbieden. Doen vroeg
ik aan die luyden , oF zj ietz wezentljks tegen de
heeren Trip y Hasselaar en Deutz hadden. Sj betuygden
mj: voor hunne perzonen nietz. Doen seyde
ik: rlmmers dient er in deze stat een burgemeester
in de kamer te wezen , die het beloop der saken
kundig is , en dat 'is de heer Van Oollen , en die heb
ik als een braaf man horenbeschrjven ;
ik de heeren op alle vriendtschap, dat gj
resolveert Zjne D. H. deze avondt voor
keuze te
dus verzoek
gaan bedanken en morgen
gezamentljk
sjne gedane
de nieuwe aanROTTERDAM
EN AMSTERDAM lN 1747 EN 1748. 455
gestelde heeren te gaan feliciteeren ; en weest zoo
goedt , gaat nu gezamentljk na den Doel , spreekt
daar uwe Overige vrienden , en maakt dan uw voornemen
publiek op den Doele bekendt ; ik meen verzeekerdt
te sjn, dat niemant van de gecommitteerde
n0g van de partj van Gimnig durve weygeren om
m ede te gaan ; en ik verzeeker, de heeren zullen aan
Sjne D. H. met hetselve te doen groot vermaak toebrengen''.
Die heeren beloovden mj hetzelve en stelden
het ook aanstontz in het werk , en schoon de contrapartj
schuymbekten van boosheyt , sj dorsten niet
nalaten om m ede na het Heere-logement te gaan en
om de volgende morgen de nieuwe heeren te 'gaan
feliciteeren.
boven ; maar doe Raap en De H uyzer en die van
sjn partj op Maandagh den 9 wederom op den Doel
kwamen , moesten sj van de partj van Gimnig en
de driftige en kwaataartige u,t de gecommitteerdens
Dus kwam ik deze storm gelukkig te
hooren , dat sj de burgerj verrieden en van de regeering
geld trokken , en pvoor den bliksem'', voegden
se er bj , ,,de Prins is s0o goedt a1s de rest'' l), jaj
men dreygden Raap en De Huyzer enz. uyt de
vengsters der Doele int water te werpen , zoo euvel
namen sj het op , dat de partj van Raap op den 6
hun voornemen (om Sjne D. H. in alles te dwarsboome)
hadden verjdelt, en 0ok waren sj ten hoogste
onvergenoegdt over eenige periodenz in de notifcatie
vrn den 7 Augustus , zjnde de notifcatie van de
verandering van burgemeesteren en raden , en eyndeljk
vreesden sj 0ok omtrent de vrjen krjgsraedt
hun voornemen niet te zulle konne volvoeren , bjaldien
Raap en sjn partj op den Doele bleeF; dus
1) (Randschriit :) Ik galr vall dit schelden op Sijne D. H. aan
eetlige heerell Op het lleere-logement kellllis , el1 noemde de persoon
; maar men hoorde het ollverschillig aall.
456 ROTTERDAM EN AMSTERDAM 1N 1747 Ex 1748.
waren deze genoodtsaakt den Doel te verlaten , sendende
het protest nO. 14 op den Doele.
Nu hadden de heetgebakerde de handen ruym , na
sj alvorens eenige der redeljkste uyt de gecommitteerdenz
0ok hadden genoodzaakt insgeljkz den Doele
te verlaten , die hun in hupnen dolsinnigen handel
wilden tegenspreken.
'S avontz hadden de voornaamste roervinken een
conparietie , daar sj, toen sj bjna v0l en dO1 gesopen
waren , m et de degen in de vuyst elkanderen wilde
dwingen te sweeren , niet te moge rusten voor Sjne
D. H. hun eene vrje en onafhankeljke krjgsraadt
hadt toegestaen ; Ontvlugten
wierzen O0k gedwongen dien eedt te doen. Uyt het
midden van dat woedend geselschap wierdt wederom
een deputatie aan Sjne D. H. afgesonden , daar sj
met alle onbeschaamt- en onbeleevtheyt hunne genome
rezolutie aan Sjne D. H. gingen bekendt maken.
lk wierdt even na hun vertrek, 'savonts tusschen tien
en die het niet konde
en elv uuren, bj Sjne D. H. gehaaldt. Sjne D. H.
was toen verzeldt van de heeren van Roon, W assenaar,
Fagel, De Bak, Lestevenon,
en R ousen.
te maken , wat deputatie hj bj zich hadt gehadt, en
vroeg mj hooft voor hooft na hunne bedrjven en
carakters , die ik zo0 kort en klaar mj mogeljk was
aan Sjne D. H. beschreef. Doe verhaalde Sjne
Grovestins, Heyden
Het behaagde Sjne D. H. mj bekendt
D. H. mj ook, waar hunne commitslsie in hadt bestaanj
en dat sj Sjne D. H. hadden willen noûdtsaeken
hun in hunne onbesonnen voornemen en gonome
resolutie te ondersteune; maar Sjne D. H betuygden
mj, dat hj op die wjze en met dwangh zig in het
werk van de krjgsraedt niet wilde mengen , en dat
hj hun zulkz ook hadt gezegt. De baron Yan W assenaar
seyde toe tegen mj : rYan
gj all veele luyden
derMeer , het schjnt
in Amsterdam kendt''. Ik repliROTTEIIDAM
Ex XMSTERDAM Ix 1747 EN 1748. 457
ceerde : puwe
in A lnsterdam
om die luyden ,
heeft, benevenz
daar bjvoegende
ik Sijne D. H. van eenig nut sijn.
schouwde ik Sjne D. H. n0g voor een perzoon , die,
schoon hj zig achter de schermen hieldt en bj dergeljke
deputatie noyt tegenwoordig was , egter er
doorgaanz de aanstooker van was. Sjne D. H. vroeg
Verder waarmj
, hoe ik zulkz wist. lk antwoorde hierop : puwe
D. H., ik ken hem van nabj en heb hem in de
ziel getast''. Sjne D. H. vroeg mj verder, rofl' hij
dan een vleescheljke ziel hadt''. lk repliceerde
hierop : Uwe D. H. begrjpt X mjn meening wel''.
Gedurende dit gesprek hadt Sjne D. H. een dooz
voor zig staan, daar verscheyde perkamente brieven
met groote zegels, in zilvere doze besloten , aanhingen.
Sijne 11. bezag die gedurende het gesprek , en
na hetzelve geeyndigt was , vroeg Sjne D. H. aan
Sjne Hooged.
D.
de
Hare lloogmogende
heer Fagel : slleer griëer , laten
van die dozen ducatons slaan ?''
XNeen, Uwe lloogheyt''j antwoorde de heer Fagel,
Xdie dozen worden alle op de grië e bewaardt. Als
Uwe D. H. lust heeft dezelve te daar
Hooged., gedurende ik mjn verbljv
heb gehouden, heb ik mj toegelegt
die Sjne D. H. mj daar genoemt
eenige anderen , te leeren kennen''1
dat zulkz volstrekt nodig was , wilde
si en 1sij s ij n
alle
B ij
zag , zeide ik : puwe
aan Uwe D. H. te
nog tjt
die ockazie dat ik de
afl dat de Unie
bovengenoemde
D. H., is het mj gepermiteerdt
vragen ,
D. H. antwoorde :
g esloten is''.
brieven
0$ de vrede te Aken
esloten is ?'' Sijne ï
der M eer, de vrede is
XNeen Van
n0g niet gesloten ; dit sijn de
rati:catiën van de preliminairen''. Doen wenzte ik
Sjne D. H. benevenz de bj zig hebbende heeren
van die
eene aangename nagtrust toe.
Maar die mogt d0e aan Sjne D.
vermitz eenige van die messieurs ,
H. niet gebeuren ,
die de vorigen
458 ROTTERDAM Ex AMSTERDAM IN 1747 EN 1748.
avondt in commissiebj Sjne D. H. waren geweest ,
gestjft door eenige borgers , die dezelve nagt de
wagt hadden , en door die eerstgenoemde messieurs
hiertoe Sjne nagts
omtrent ten halv drie uren op te late wekken , onder
verleydt , ondernamen D @ 11 *'s
voorwendzelzj moesten cito Sjne D. H. spreeken,
0fl' de stat waz in een bloedtbadt. Sjne D. H. liet
hun aanstontzvoor sijn ledikant komen. Daar waarschuwde
die messieurs Sjne D. H. dat , z0o hij niet
aanstontz hun een vrije burgerkrijgzraadt toesting,
Sijne D. H. zelvs in groot gevaar was. Sjne D. H.
antwoorde hun , dat hj heele andere gedagten van
de burgerj van Amsterdam hadt , pmaar betreFende
het artikel van de vrje krjgsraadt , daaromtrent heb
ik mj gister avondt al gedeclareerdt , dat ik daar
m Ji*n handen van aftrek eu hetzelve aan de burgers
OYergeev 11.
Zijne D. H. liet mij 's morgensvroeg bj zig halen,
en gaF mj van het gepasseerde dez nagtz kennis ,
en dathj voorgenomen hadt zig direkt nog indirekt
met de krjgsraadt te zulle bemoejen ; dat ik aan
Raap en De Huyzer en verdere vrienden daar kennisse
van moest geven , geljk ik aanstontz deedt , en
stelden het geschrift no. 15 op , dat imm ediaat wierdt
gedrukt en door meenigte burgers uyt alle wjken
wierdt getekendt. Hiervan gaF ik kennis aan Sjne
Hooged. de heer griëer Fagel , latende het opstel
aan Sjne llooged. sien , hetwelk wel na sjn genoegen
was , maar Sjne Hooged. seyde mj d0e ook , dat
Sij ne
hetgeene de vorigen avondt en nagt tusschen Sjne
D. H. en eenige gecommitteerde en andere burgers
was voorgevallen , en dat zeer we1 was opgesteldt ,
en dat het al bj Lamzveldt was geweest om te
D. l1. selvs een verhaal hadf opgesteldt van
drukken, maar dat mjnheer De Back Sjne D. H.
hadt gedisponeerdt om hetzelve terug te laten halen,
IIOTTERDAM EN AMSTERDAM Ix 1747 Ex 1748. 459
en dat in deszelvs
edrukt , en daarom
deze saak niet m eer
het werk van den krjgsraedt ook
daar het gemakljk uyt k0n geredt
de bekendtmakinge van Sjue D.
dag gekomen , en a1s m en voort hadt ïoïazn
het geschrift No. 15 te tekenen , dan hadt zig het
stuk van den krjgsraadt volkomen naa het goetvinden
van Sjne Doorlugte Hoogheyt geschikt. Zoodat nu
in Amsterdam: zowel met opzigt t0t de regeering als
de krjgsraadt, de saken in die staat bleven , die niet
dan displayzier aan de Stathouderljke regeeringe
konde toebrengen. Dat deedt mj bjna desperaat
werden, dat ik eene ockazie moedtwillig zag verwaarlozen,
die zoo bekwaam was (als mogeljk noyt
weer zal gebore worden) om in de stad Amsterdam
met
schikkinge te maken ten welwezen van de gantsche
republiek en tot een eeuwige glory van Sjne Doorlugte
Hoogheyt. De publicatie , den 15 September
den dag van Sjne D. H. vertrek 0P afgekondigt ,
staaft
Ook
tember
van Raap aangenomen , dat
hj nu van agteren wel zag dat zig alles in Amsterdam
dan beeter zou geschikt hebben. Ook voegde er Sjne
mjn gezegde.
betuigde Sjne D. H. op Saturdagh den 14 Sepaan
mj, dat het hem leedt deed dat het request
niet maar alleen hadt
D. b ij *- Dlk heb ondervonden dat dePar tij van
Raap zoo sterk niet op de regeeringe gebeten waren
a1s de partj van Gimnig, en dat hj daarvan de
regeeringe ook hadt verzekerdt''. Doen bedankte
Sjne D. H. mj ook particulier voor de diensten ,
die ik hem in Amsterdam hadt bewezen , en beloovden
H.
mi'J op zjn prinsljk woordt dezelve te zullen vergelden
: en ordoneerde mj n0g drie a vier dagen
na het vertrek van Sjne D. H. in Amsterdam te
in wannordere ,
worden , bjaldien
H. was aan den
plaatz het geschrift no. 16 was
meende Sjne Hooged. dat aan
te doen was. Hierdoor bleev
460 ROTTERDAM Ex AMSTERDAM Ix 1:47 Ex 1748.
bljven (omdat de partj van Gimnig niet ophieldt te
woelen en van tjt t0t tjt notifcatiën en publicatiën
alsmede een nieuw request lieten drukken , en na
het vertrek van Sjne D. H. Ook weer nieuwe vergaderinge
wilde aanlegen). Sjne D. H. verzogt mj,
dat ik op dat alles een wakend o0g wilde houden
en hem in eyge perzoon tjding kome brengen , hoe
zig de burgerj na Sjn vertrek had gedragen. Op
Sondag den 15, d0e Sjne D. H. uyt de kerk kwam,
hadt ik de eer afscheidt om van Sjne D. H. te
nem en , wenschende hem teFenz een goede reis toe.
Doen hieldtik mj (volgens de order van Sjne D. H.)
t0t den 18 September in Amsterdam op. Op Maandagh
den 16 September kwamen eenige uyt de partj van
Gimnig, alsmede weynige tlyt de gecommitteerde van
de burgerj en eenige Bjlties , op den Doele , onder
schjn om de reekening van de kasteleyn af te vragen.
De kasteljn hadt mj over den Doele een kamer bezorgdt,
daar ik, met eenige uyt de partij van Raap
verzeldt sjnde , alle konde zien die uyt en in den
Doele gingen
den Doele waren alle seer misnoegdt waren om de
O0k kreeg ik daar berigt, dat die op
publicatie' van den vorigen dagh, en dat sj wel tragten
om de vergadering op den Doele weer te vernieuwen,
maar dat de meesten het niet derfde doorzetten.
Dinsdag den 17 kwaamen er ook nog weynigen op
den Doele , maar W oensdag den 18 niemandt ; dus
vertrok ik dieselve avondt van Amsterdam naa de
Oranjezaal en gaF de volgende dag aan Hunne D. en K.
Hoogheeden van het gepasseerde
Sijne D. H. berigt.
Hare K. H.
na het vertrek van
betuygde mj d0e , dat sj verbljt was
geweest , doe sj Sjne D. i1. in goede welstant zag
terugkomen , omdat sj gedurende het verbljv van
den prins in Amsterdam seer ongerust was geweest
door de tjdinge , die sj van tjt tot tjt van de kwado
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 461
Omstandigheden der saken in Am sterdam kreeg. Ook
seyde Hare K. H. mj, dat Sjne D. H. ten hoogste
vergenoegdt was over de diensten , die ik Sjne D. H.
in Amsterdam had gedaan, waarvoor H are K. H .
mj bedankten , en dat sj door de burgemeesters
Groeninks oF De Groot z0u bezorgen : dat ik bj de
eerste gelegentheyt met een gûedt ambt wierdt begiftigdt.
Nog voegden er Haare K, H. bj : ,Yan der
M eer , ik zal u een presentie van twintig dukaten
laten geven : dan zult gj zooveel te aangenamer (bj)
uw vrouw thuys komen''. Nademiddags had ik de
eer om afscheydt van Sjne D. 1l. en Hare K. H. te
nemen , vertrekkende d0e wederom na Rotterdam ,
hebbende d0e van Dinszag den 6 Augustus t0t D 0nden
ofl' derdagh te Amsterdam ofl'0P
de
19 September
Oranjezaal geweest beyde die plaatzen
heen en weer gereyst , geljk ik alvorenz van den lb
Julj tot bovengenoemden 6 Augustus van Rotterdam
na 's Hage en Amsterdam heen en weer heb gereyst.
O0k deedt ik in het laatst van September n0g een reyz
na Amsterdam , doordien ik berigt kreeg , dat buyten
Amsterdam t op Zeeburgh , weer een nieuwe vergadering
wierdt aangelegdt , en dat ik bj onderzoek
bezjden de waarheyt bevondt.
In al die tjt heb ik noyt meer van Hunne D. en K.
0ff tusschen
H ooghedenz oF van
ol bediendenz enz.
derzelver ministers , hovelinge
vjf dukaten en Op
zjn plaatz gemeldt, zjnde mj zelfs de twintig dukaten,
die Hare K. H. mj den 19 September a1z een prezentie
beloofden , noyt ter handt gesteldt, zoo min als de
genoten
den 21 Augustus vier dukaten, op
dan op den 14 Augustus
reyskoste, verteeringe en het geldt, dat ik noodwendig
moest spendeeren om vrienden te maken , ontdekkinge
te doen en goede berigten te krjgen, en dat ik op
expresse order van Hunne D. en K . H. moest dnen
(en wilde ik Sijne D. l1. van eenig nut sijn , was
462 ROTTERDAM EN AMSTERDAM Ix 1747 EN 1:48.
hetzelve ook onvermjdeljk) en welke mj volgenz
beloften, door Pain aan mj op den 6 Augustus gedaan,
wel dubbelt zou vergoedt worden. Zoodat ik , met
mjn zelve aan de
heden te hebben
grootsttle gevaren 1) en moejeljkblootgesteldt
en nagt nog dag rust
te hebben gehadt, en verloop van mjn eyge afaires ,
deze Amsterdamsche historie op mjn eyge beurs heb
helpe ten eynde brengen.
NO @ 8#
Vrjdagh den 9 Augustus den Doele geopendt.
Den 10 de aanspraak opgesteldt en benevenz de
artikelen late drukken.
Hare Koningljke
R aap na Den Hage gereden 0m aan
Hoogheyt raport te doen.
Den 13 hetrequest late presenteeren door D. Raap,
J. K . De Huyzer en E. Chatin. Dezelvde dag na
Den Haag gereden m et de
en dezelve in handen van
origineele getekende requeste
Hare K . H. gesteldt.
Den 14 De H uyzer , Raap , Ohatin , DeurhoF,
Roman en sVagenaar op order van llare K . 1I. getrakteerdt
en aanSjne D. H. gepresenteerdt.
Den 15 Augustus wederom na Amsterdam gere-
Den 11 m et
tourneerdt.
Dinsdag den 20 na de
aan Hunne D . en K. H .
Den 21 m et de heeren
geruymen tjt gebezoigneert
Oranjezaal vertrokken en
mondeling raport gedaan.
gebroeders Bentink een
ten huyze van Sjn Hooged.
1) (Randschrift :) Hendrik van Gimnig heeft mij betuygdt dat,
door toedoell van J. Martini, dell hooftschout op den 13 Augustus
sijll diellaars naa de Haagze postwagell hadt gesonden om mij op
te ligtell , maar tot mijn geluk kwamen sij wat te laat. 0ok kreeg
mijn vrouw van tijt tot tijt kwade tijdillge , ja zelvs eanz , dat ik
de 'W aag was uitgestoken.
ROTTERDAM EN AMSTERDAM IN 1747 EN 1748. 460
Den 2 l De H uyser, Raap . Ohatin , Roman en
W agenaar op de Oranjezaal aangekome en tesaeme
rapport gedaan en wederom de Amsterdammers getrakteerdt.
Sondag den 25 door den grave
expresse na 's Hage ontbode , ten sjne huyze geslape.
M aandag den 26 geretourneerdt.
Dezelvde dag Ohatin en Romanz en Roman (1.
Deurhof) met W agenaar yzer met een chees met 2
paarde na de Oranjezaal gesonde.
svoensdag den 28 door de grave Yan Bentink op
het huys te S wanenburg ontboden, en aldaar Sjn
H ooged. gesproken.
Donderdag den 29 Augustus kwam Sjne Hooged.
in lkrasterd ana.
geretourneerdt.
Van Bentink per
Den 22 wederom na Amsterdam
Sondagh den 1 September Ontmoetede ik H unne
D. en K . H ooghedenz aan het Haagse schouw.
@ @ @ * @ @
(Verder niet voortgezet.)
NO. 9.
(Op een afgescheurd stuk papier, waarop in dorso
een fragment van een brief en eenige optellingen :)
* @
boek , daar Hartm an geheyme notulen aantekend
, op den Doel gebragt. H et veranderen der
regeeringe en ongenoegen op
geredresseerdt. Ongenoegen over de publicatie
wegenz is oorsaak , dat men Raap en sjn partj
dreigden door de vengsters in 't water te smjten.
M oeten den Doel verlaten.
Schelden
protest dezwegenz.
den Doel. Commissie tot
H un
op den Prinz op
een vrjen krijgsraedt. Sijn D. H. doedt mij ontbieden
, vraagt mij na de personen , iu tegenwoordigden
D oel door mjJ*
dez-
@ @
H et
464 ROTTERDAM Ex AMjTERDAM IN 1747 Ex 1148.
heyt van
venon ,
Roon , W assenaar, Fagel , De Bak , Leste-
Grovestins , Heyde , Rouse. Gesprek saet
W assenaar, tussche mj en Sjn Hoogheyt , tussche
Fagel en Sjn Hoogheyt. 'S nagtz wordt Sjn Hoogheyt
gewekt. lk bezorg een declaratoir nO. 13
Hoogheydtts) declaratie aan mj over de partj van
Raap en derzelver request. Ordoneerdt mj in Amsterdam
te bljven.
Sijne
B IJ L A G E N.
NO. 1. Briev van W olters. 2. 11 artikelen. 3. Ooncept-
request.
kelen. 6.
4. Ooncept. 5. Aenspraek en 3 arti-
Notifcatie. 7. Antwoordt op de 3 artikelen.
OP
Declaratoir, request enz. 11. Onderregtinge. 12.
Fiat van raden en burgemeesters. 13. Request van
8 artikelen. 14. Protest van Raap 15. Declaratie
van de burgerj. 16. Declaratie van Sjne D. H.
(Deze bjlagen , alle , op den brief van W olters na ,
in druk verschenen en gemakkeljk te vinden , zjn
hier opzetteljk weggelaten.)
8. Antwoordt dito. 9. Fiat dito. 10.
AAXTEZKENINGEX
VAN J. A. YAN DE PERRR DE NIEUW ERYZ
OVER DE ACTE VAN VERBINTENIS EN DE
DANKADRESSEN IN ZERLAND IN 1787.
MEDEGEDEELD D00R
DR. TH. B U S S R M A K R R.
Aan de hieronder volgende aanteekeningen, afkomstig
uit het Rjksarchief te Middelburg en door
den Zeeuwschen Rjksarchivaris, Mr. R. Fruin , ter
beschikking van het Bestuur van het Historisch
Genootschap gesteld , voeg ik op verzoek van dat
Bestuur een woord van
zingen toe.
zj den documenten in Yreede's -Hr. L. P. 'rrczl de
Sppg:! en z'ljz?: tjjdgenooten , deel 111, in de Diaries
cz?# Correspondence PJ James f-fck-ri: , Frst fcz'î p/'
M almesbury , vol. 11 , in De Chalmot's Verzameling
inleiding en enkele verwij-
Dat woord kan zeer kort zjn. Dank
l'cp plaeaten , resolutiè'n :r? andere authentieke :fv/cken
enz. , deel X I , in de N ieuwe Nederlandse Jc:rboeken
, Jan - April 1787 , in de Vervolgen pw
Wagenaar, deel XVIl1, dank zj niet het minst het
uitvoerige werk van Dr. Colenbrander, De Patriottenf##,
en den daaraan toegevoegden bjlagen, kan een
ieder zich gemakkeljk van de omstandigheden en
gebeurtenissen, waarop deze aanteekeningen betrekking
hebben , op de hoogte stellen. Daarom moge
de herinnering volstaan , dat in Juni 1785 door de
Gewapende Vrjcorpsen, daarna in Augustus 1786
Bijdr. en Meded. XXIIl. 30
466
door de Patriotsche Regenten eene Acte van Verbintenis
was opgemaakt : een partjprogramma en
eene belofte van wederzjdsche hulp , en dat 00k gedurig
in H olland dankadressen werden uitgelokt ,
waarin de volksstem heette te spreken en uitbundige
l0f werd toegezwaaid
artij P
ontwerper
wapens
gebruiken in dea
H arris ,
teleurstelling
streven om de
aanvang van 1787. De
van dit plan was hoogstwaarschjnljk
de Britsche gezant , die zich door geen
liet afschrikken van zjn onvermoeid
stadhouderljke partj te organiseeren.
De bedoeling was , de aanhangers van den stadhouewest.
Deze zelfde ging in Zeeland de tegender
in de verschillende gewesten te vereenigen door
de onderteekening van een drietal artikels , waardoor
zj zich verplichtten de bestaande constitutie te
handhaven en elkaar krachtig ter zjde te staan.
Het plan slaagde niet : het prinseljk echtpaar durfde
het niet steunen en aan leidende persoonljkheden ,
die de uitvoering konden verzekeren , ontbrak het
Alleen in Zeeland was zulk een m an
aan de Staten van het
bijna overal.
aanwezig : het was Van de Spiegel, sedert het najaar
van 1785 raadpensionaris en gedurig in invloed toenemend.
door W illem Yan Citters , die sedert eenige maanden
aan het prinseljk hof te Njmegen vertoefde , van de
In het begin van December 1786 werd hj
zaak op de hoogte gebracht , en hoewel hj van den
uitslag in 't algemeen geen groote verwachting had ,
sloeg hj met de familie Yan Oitters in Zeeland spoedig
de handen aan 't werk 1). Terzelfder tjd kwa-
AANTEEKENINGEN
1) Vreede , IlI , p. 30-36, 46. Harris , p. Q07,
Ql1, Q29, Q30 , Q3Q, Q34. Colenbrander, III , Bijlagen , p. 58 , 59,
61 (n0 17 , l8, Q0j QQ). - W . Van Citters , waarvan hier en in
't vervoly sprake is, is de oud-raadpensionaris en oud-representant
van den Eersten Edele : hij had een gelijknamigen zûon t afgevaardigde
ter Staten-Generaal.
Diaries , 11 ,
OVER DE ACTE VAN VERBINTENIS. 467
m en onder de ingezetenen van dit gewest dankadressen
aan de Staten in omloop , en aan dat
verschjnsel za1 Yan de Spiegel 00k wel niet vreemd
eweest zijn ;
het zich te
het verdient althans opmerking ,
veel invloed
dat
Goes , waar hj nog had,
het eerst vertoonde. De omstandigheden lagen in
Zeeland trouwens gunstig te Zierikzee , te Vlissingen,
regeering
hadden de
en in mindere mate te Veere , was de
doch in de andere drie steden
o0k
patriotsch j
stadhouderljken de meerderheid , en in
de Staten
steden
voegde zich bj de stemmen dezer drie
de stem van n0g den Eersten Edele.
In de hierondervolgende aanteekeningen zien wj
nu Yan de en de Van Cittersen aan den
arbeid.
8en Maart 1787 heeft opgesteld , is J. A. Van de
Perre , t0t 1779 representant van den Prins a1s
Eersten Edele , de beschermer van Van der Palm.
Spiegel
De schrjver, die ze bljkens het slot den
Hj is niet geheel ingewjd ; bljkbaar kent hj den
oorsprong van het plan
ling om eene verbinding van partjgenooten tOt stand
te brengen : hj is conciliant en wil vereenigen , ten
gevolge waarvan hj andere inzichten verdedigt dan
Van de Spiegel en Van Citters , die duideljke
niet en Ook niet de bedoescheiding
wenschen
De bjlagen , waarnaar Yan de Perre verwjst , zjn
op eene enkele onbeduidende uitzondering na alle
gedrukt , de meeste in verschillende werken ; ik haal
bj vnorkeur De Chalmoi aan.
TH. B.
Nadat ik op Zondag den 14 Januari dezes jaars
1787 des Zondagsmiddags bj den heer Rodin te
dineeren gevraagt was tegen Donderdags daaraan den
18 daaraanvolgende ) waarvan ik mj had moeten
30*
468
excuseeren, omdat wj zelfs hadden bepaalt een diner
te geven , hoorde ik daags na dat diner des Yrjdags
den heer Thibaut zeggen , dat op dat diner hadden
geassisteert de heeren W . Yan Oitters, Oud-Raadpensionaris
, W . â . Van Citters , Burgemeester, C. Kien
van Citters, hopfdbailliuw, de Raadpensionaris Yan de
Spiegel, Fiscaal Steengracht , Secretaris W . Thibaut
d'Aegtekerke en Pensionaris J. H. Schorer, en dat
men mj ook gaarne aldaar had gezien om over de
tegenwoordige
houden, hetgeen
politique zalten een mondgesprek te
principaal had gerouleert over eene
propositie van den Raadpensionaris , of hj de menigvuldige
dankaddressen , die hem van tjd t0t tjd door
eenige burgers en ingezetene waren gepresenteert en
die hj had zoeken in suspens te houden , al of niet
zoude aanneemen , dat alsdan tot beter regeling der
gevoelens een generaal-concept zoude behoren geform
eert te worden en aan zulke , die ter teekening
genegen scheenen , worden aanbevolen; presente
Ileeren hadden van oordeel geweest, dat men
aan de begeerte van de burgerj in dezen den vrjen
loop behoorde te laten, de verdere consideratie van
alle de
den heer Raadpensionaris
door een particulier (mj
concept-dankaddres ontworpen
van den heer Burgemeester W . A. Van Citters bj
Van Osch in den Kortendelft tusschen Zaturdag en
Maandag (0m door zjn knegts niet bespied te worden)
gedrukt , zie bjlage no 1 l). Voorts was in
gouteerende ; hierop was
t0t n0g t0e onbekend) een
en onder de directie
bovengemelde bjeenkomst nog geresolveert de Raadpensionaris
te versoeken een acte te concipieeren ,
door de actueele Regeeringsleden en Ministers te teekenen
, waerbj dezelve verklaren de tegenwoordige
R epublicainsche regeeringsform met den Heere Erf-
1) De Chalmot , XI , p. 17.
AANTEEKENINGEN
OVER DE ACTE VAX VERBIN TENIS. 4ç9
stadhouder, Erfcapitein- en Admiraal-Generaal aan 't
hoofd te zullen bljven aenkleven en mainteeren , 0mtrent
in die form als er door de Heeren Pensionaris
de Gjzelaar, van Berckel en van Zeeberg ter terminatie
der geschillen in de Provintie was Ontworpen
en den 9 Augustus des gepasseerden jaars overgelegt ,
te vinden in de Historische Courant van 13 Augustus
hierop termes en die
minder
volgende 1) , d0g in positiver
sujet waren aen eene dubbelzinnige en tweeledige
explicatie; tgeen doûr dien H eer aangenomen
zjnde , heeft Zjn H.Ed.Gestr. bj het uytgaan van
de Nieuwe kerk op Zondag den 21 Januari getemoigneert
mj des anderen daags morgens te willen
spreeken, mj nog
couvert de evengemelde
dienzelven avond toezendende onder
concept-acte; des anderdaags
morgens elkanderen gemist hebbende, heb ik mj des
avonds ten zjnen huyse vervoegd en daar ouverture
gekregen van het gepasseerde en is mjne concurrentie
tot de gemelde acte verzogt. Intusschen had de heer
C. Kien van Citters denzelven anderendaags morgen
bj mj geweest en mj geproponeert om eene bjeenkomst
over dit onderwerp m et de heeren die van het
diner van den heer Godin
hujse te willen houden ,
was als andre om vrj af en toe te konnen gaan zonder
geobserveert te worden, waerin ik bewilligende, wierd
den tjd bepaalt op s'anderendaags den 23 Januari
des middags ten 12 uuren; Om alles zoveel mogeljk
te
voor deze bjeenkomst laten maken , ik was om elf
masqlleeren had ilû geen de minste preparaties
geweest waren ten mjnen
alzo hetzelve meer geschikt
1) Den l4en Juni
tenis gesloten door de
brander 11 , p. 366),
van Verbintenis der
Opgemaakt (afgedrukt
el's Aanmerkingen
1785 was te Utrecht eene Acte van Verbin-
Gewapende Vrijcorpsen (afgedrukt bij Colendie
het patroon vormde , waarnaar de Acte
patriotsche regenten van 8 Aug. 1186 werd
o. a. bij Vreede 11 , p. 5lQ). Zie V. d. Spieop
die Acte bij Yreede, II, p. 515.
470
uuren een tour te paard gaan doen en quam niet
voor quart voor 12 uur thujs ; de Heer Raadpensionaris
vond zig reeds in mjn salon. Ik liet denzelven
vervolgens in mjne gewone eetsaal komen en
gaf
deed aanmelden;
order niemand binnen te laten vppr dat hj zig
wj bleven een tjd lang tôte à tôte,
vervolgens quam de heer Thibaut van Aegtekerke ,
die zonder zig te willen laten aanmelden binnen quam;
kort daerop wierden weder zonder aenmelden binnengelaten
de heeren Burgemeester W . A. Van Citters,
Pensionaris J. H. Schorer en Fiscaal Steengracht
d'Oosterland.
ordres d0g de heer
vervolgens inkomende
Ik hernieuwde mjne reeds
Oudrepresentant
zonder t0e te laten, dat gemelde
gegevene
W . van Oitters
ordres geëxecuteert wierden , hetgeen mjn oogmerk
andermaal verjdelde ; na hem quam de heer Godin en
ejndeljk de heer HoogBailliuw 0. Kien van Citters.
De heer Raedpensionaris las toen voor de door hem
gemaakte
alle de
extensie van de bewuste acte , die door
presente leeden wierd goedgekeurd (zoals
dezelve hiernevens te vinden is sub no 2 1)) en verre
preferabel aan de acte in Holland geconcipieerd bovenvermeld
en te vinden in de daar aangehaalde Historische
Courant van 13 Augustus ,
wierden gecollationeert ; wjders wierd in deliberatie
gebragt op wat wjze men de teekening van dezelve
die met elkander
zoude vervorderen.
sente Heeren zig genegen om met de teekening
Vooreerst : toonden alle dePre-
V00r
te gaan, vervolgens wierd overwogen, wie eerst zoude
teekenen ; men begreep , dat het geen goed efect
zoude doen, dat de beide Oud-representanten 2) zulks
AANTEEKRXINGEN
1) De Chalmot, XI, p. 4. Bij Vreede , III , p. 134 sqq. vindt
men eene lijst der onderteekenaars van de Acte , door V. d.
Spiegel opgemaakt.
Q) W . Van Qtters en V. d. Perre.
OYER DE ACTE YAN YERBINTENIS. 471
deeden , men vond den heer Van den Brande daertoe
de geschiktste , ik wierd verzogt zulks dien Heer voor
te slaan, hetwelk ik aannam De advisen der meerderheid
gingen daarheen om deze acte aan geene
Heeren, hetzj in Gecommitteerde Raden, Rekenkamer
of Steeden, ter teekening te presenteeren , a1s van
welker goede sentimenten men zeker was , en vooral
niet aan zulke, die opentljk de zoogenaamde Patriottische
partj begunstigden , a1s de heeren Pûus ,
Hujssen van Cattendjke en Macquet; dan ik gaf in
overweging, of het niet beter zoude zjn ter voorkoming
van verdeeltheden , cabales, wantrouwen ende
animositeiten, dat eell der oude Regeeringsleden buyten
werkeljke efective functie , zoals den presenten
Heer W . Van Citters Of ik : aan de Raadpensionaris
een missive schreeven, rouleerende over detegenwoordige
onlusten en diëdentiën tusschen de Regeering
en Burgerjgn mitsgaders de Ingezetenen , en Z.H.Ed.
Gestr. in consideratie gevende of een diergeljke acte,
zoals in Holland door de heeren de Gjzelaar , van
Berckel en Zeebergh was ontworpen hier bovengemeld,
mutatis mutandis en in min dubbelzinnige termen
daertoe niet door Zjn H Ed.Gestr k0n worden geconcipieert
en aan de R egeeringsleden voorgesteld ;
dat Z.H.E Gestr. alsdan ouverture aan Gecommitteerde
R aden van gemelde missive zoude konnen geven en
H .Ed.MOg. dien voorslag agreëerende langs dien weg
de hiernevens gevoegde acte NO 2 ter kennis van die
H eeren en ter hunner onderteekening zoude konnen
brengen , voor znverre zj daertoe inclineerden, en die
wederom aan de respective Magistraten van welke zj
gecommitteert waaren , latende aan dezelve of aan
ieder lid van dien Om tot dezelve m ede te concurreeren
of niet, na goedvinden (terwjl de leeden der verdere
hooge Oollegiën door den heer Raadpensionaris daertoe
gelegenheid konden erlangen). Het quam mj voor ?
472
dat langs dien weg deze prjsljke demarche meerder
legaliteit zoude hebben erlangt , de Raadpensionaris
bujten alle verdenking en reproche zjn gestelt en
alle wantrouwen en verdeeltheden geweert: wjl aan
geene , die wjgerden te teekenen , alle reden van
beklag deswegens wierde benomen ; dan zulks mogt
niet baten , de heer Raadpensionaris en de heer W .
Yan Oitters scheenen vûoral zeer aliëen van dit idle ,
dat ik daerom niet wilde
rouleerde wjders tegenwoordige
onlusten , door eenen Mons'. de Cotelerie y
een intriguant Franschman en welgezien bj het Ministerie
ontworpen
diezelfde
van Yersailles relatif 1 t0t onse Republicq
en aan dat M inisterie medegedeelt : waarin
principes reeds waren gedeveloppeert , die
meer en meer bj onse natie heersehende was geworden
en zoveel confusie en desordres hadden teweeg-
pousseeren. Het discours
over eene memorie voor de
gebragt.
er gesproken van het gevaarljk en geheel onaanneemeljk
plan van mediatie door den heer de Rayneval ,
chargé d'afaires van het hof van Yrankrjk, tot dit
Men vind ze hiernevens sub 31). N0g wierd
point
chargé
ejnde medegedeelt (zie no 4 2)), waerop de Princes in
een zeer verstandige en beredeneerde brief hoogstderzelver
tegenbedenkingen aan gemelden Graaf had
ontworpen en aan den heer Graaf van Goertz ,
d'afaires van 't Prujssische hof , ten zelfden
AANTEEKENINGEN
1) Met monsr. de Cotelerie is bedoeld de fransche avonturier
De Coetloury. Zie over hem Colenbrander's werk (register i. v.
Coetloury). Het stuk ,* a1s bijlage n' 3 vermeld, vindt men in
hoofdzaak afgedrukt bij De Bosch Kemper, Letterkundige Aanteekeningen
, p. Q6Q. ,,Le systême politique'' enz. De Bosch Kemper
heeft het ontleend aan de papieren van Dumont Pigalle en deelt
mee, dat a1s auteur is aangeduid Mr. C, waarin hij Cerisier vermoedt.
Q) Tollius , Staatkundige geschriften
tige gebeurtenissen in de Vereenigde
jaren 1786, 1787 en vervolgens, II, p.
betrelende eenige gewig-
Nederlanden , gedurende de
QQ , 39 ) 49,
OVER DE ASTE VAN VERBINTBNIS. 473
doen toekomen, dog waervan ik geen copy heb konnen
behouden l).
Des avonds van dezen dag hebbe ik volgens de
commissie den op mj gestrekte heer van den Brande
de bewuste acte (die des lnorgens reeds door het
nevensgaand billet no 5 2) zjne
concurrentie had getoond) ter
bereidwilligheid tot
voorteeltening voorgelegt,
't geen door ons beide is gedaan , latende
tusschen 0ns beide een plaats ter teekening vonr
den heer W . van Oitters over , en vervolgens. Na
dezen
melde dankaddres zjn gang gegaan; veele zegt men
tjd is de onderteekening van het bovengeop
persuasie , andere op inductie van voordeel en
zommige onder de kleyne gemeente door bedreiging ,
hoewel het grootst aantal van de voornaamste burgers
en beste opgezetene zulks met de uyterste vrjwilligheid
gedaan hebben 3).
Zaturdag den 3 Februari was eene nadere
bjeenkomst beleid ten hujze van den heer Burgenzeester
T%. 2(. van tegens s'avûnds ten 6
uuren ; in dezelve bevonden zig alle de bovengemelde
heerenj die zig ten mjnen huyse bevonden
Citters
hadden, en
0p
nOg daerenboven de heer van den Brande
en Burgemeester de Brujn. Eerst wierd door de
1) Bedoeld antwoord bij Tollius, 11 , p. 64. Vgl. o0k Vreede,
III , p. 11Q.
Q) Ontbreekt.
3) Wat den dwang betreft, ongetwijfeld heeft de vrees om overlast
te lijden , waartoe de plutldertooneelen te Gnes in Januari
1787 gegronde aanleiding gaven, een aalltal
teekening der dankadressen bewogen. Vgl.
68) 80. En dat ,,persuasie'' ook eene rol
personen
De Chalmot XI , p.
tot onderspeelde,
blijkt uit een
ongedateerd briefje :an Y. d. Spiegel aan V. d. Perre zelf , waarin
hij hem verzoekt een aantal notabele burgers van Middelburg tot
het onderteekenen van een adres over te halen , terwijl hij van
zijn kant eenige anderell za1 trachten te j,persuadeeren-'' Het dank-
Adres is natuurlijk te onderscheiden van de acte.
474
Raadpensionaris gecommuniceert de namen der Heeren
, die de bewuste acte tot dusver getekend hadden,
en dit bestond bujten de Heeren , die dezelve
hadden helpen arresteeren , uyt de heeren Burgemeesters
de Brujn , G. van Citters , D. S. Schorer,
P. J. Rethaan Macarl, P. 0. van Goethem , H. de
Ilaze Bomme , S. M. Snouck Hurgronje , W . A.
Kien van Citters , D. J. de Supervill6 , J. Oanter de
Munck, Secretaris P. Ohanguion, Rekenmeesters J. E.
van der Mandere , J. J. Lejdekker de Brujn. Yerzogt
geweest zjnde om de heer Yeth van de Perre
van W estcappele te polzen , of hj t0t gemelde acte
wilde accedeeren , rapporteerde ik , dat Zjn Ed. na
gedane lecture van dezelve had gedeclareert de sentimenten
in dezelve vervat volkomen te adopteeren
en bereid te zjn dezelve terstond met zjne onderteek-
ening te bekragtigen , op een
legale wjs, 't zj in de vroedschap , hetzj in de onderscheidene
vrindschappen, zoude zjn voortgebragt
en daerdoor aan alle de leeden van regeering zonder
zo ras dezelve
onderscheid tot geljke onderteekening gelegenheid
zoude zjn gegeven , dat Zjn Ed. duchte , dat indien
dezelve niet dan ondershands en aan zommigeleeden
wierd aangeboden en eenige daarvan ujtgezondert,
deze verbintenis niet anders zoude konnen werden
beschoud , dan als eene ligue en die de
verdeeltheden en confusiën in
cabaal ,
plaats van weg
nemen meer en meer zoude doen vermeerderen ; dat
Zjn Ed. dienonvermindert aan zig had gereserveert
zig daerop nog
dag gewagt ,
Zjn Ed. en ik beide verhindert waren elkanderen
te zien , dog dat ik hetzelve des anderendaags verwagtte.
Vervolgens bragt de Raadpensionaris in dedeszelfs
fnaal antwoord had dan dat
liberatie, wat men nu verder m et dit stuk zoude
4oen. lk inhereerde andermaal mjn vorig geadvinader
te beraden en dat ik reeds dien
te
AANTEEKEXINGEN
OYER DE ACTE YAN VZRBINTENIS. 475
seerde om hetzelve
met zodanige andere
legenheid niet waren
meerder universaliteit te geeven
argumenten , als bj vorige gevoortgebragt
, dat men zig ten
hoogsten verlegen zoude vinden, in gevalle die H eeren
, die zig de zogenaamde Patriottische partj hadden
getoont toegedaan te zjn , berouw en leedwezen
toonden over hunne vorige demarche en uyt zig
zelve verzogten t0t gemelde associatie en acte te
worden geadmitteert. lk deed dit te meer,omdat
ik dezelve h0e h0e meer aan te zien
als een ligue,
langs
om de
b egon
grootefanlilie 1)groten aenzien
bj Z. H. en invloed in de publiquezaken te geven,
mogeljk zelfs we1 t0t prejuditie van den tegenwoordigen
Heer Representant 2) , alzo mj ujt een particulier
discours, daegs te voren met den heer Thibaut
en Pensionaris Schorerop onze familiedag gehouden,
gebleken was , dat toen gemelde Heeren Op het bovengemelde
diner van den heer Godin aen denzelven
vroegen , of de heer van Ljnden in de zaak van de
bewuste acte wel gekentwas en Of zulks anders niet
behoorde te ïeschieden, het antwoord was : sdat geloof
ik niet , maar wat komt dat er op aan , hj legt
ons alle in de luuren 3)''. In dit mjn adNis wierd
ik in deze conferentie ten hujse van den heer W . A.
van Citters kragtig ondersteund door gemelden heer
Pensionaris Schorer , ook eenigermate door den heer
van den Brande en Thibaut , ja zelfs ook tot mjne
verwondering door den heer Godin , die op de consideratie
van zommige Heeren , dat er op de bewuste
Patriottische Heeren wjnig te vertrouwen was , dat
1) D. i. de familie Van Citters.
Q) Van Lyllden van Blitterswijk.
3) Van Lyllden werd niet recht vertrûuwd , ook niet door de
prinses , en zijne verhouding met W. van Citters werd slecht.
Vgl. Vreede, lII , p. l89 ; Colenbrander IIl , p. 57j noot Q en 39
Het Nederlandsch Rijksarchief, p. 1Q4.
476
men ze alslan zoude moeten admitteeren in onze
aldaargeproponeerde
zaken dwarsboomden , zj dezelve ten minsten doen
elimineeren, in overweging gaf of men dan n0g niet
eene meer bjzondere en gehejme correspondentie
zoude konnenvormen en dezelve daervan ujtslujten ;
dan
haort
na de discoursen voor en tegen dit point gete
hebben brak de heer Raadpensionaris dezelve
spoedig af met te zeggen , dat men de acte
aan alle Regeeringsleden niet behoorde te presenteeren
, maar eene ujtzondering van zommige maken.
Hierna kwam in deliberatie , of , wanneer en h0e men
deze acte zoude publicq maken ; de conclusie was
conferentiën , en zo ze al niet de
prompt en unaniem voor de aërmative en zulks wel
sMaandags daaraanvolgende door de nog overig zjnde
200 gedrukte exemplaren door den boekverkoper
van 0s de OP markt te doen niet
toereijkend zjnde , zoals te denken was, een nieuwen
druk aan te doen leggen , dog dat men vooralsnog
de namen der onderteekenaren. niet behoorde bekend
te doen zjn. Hierna gaf de Raadpensionaris in bedebiteeren
, en
denking , of het niet nuttig zoude zjn , dat hj een
propositie ter Staatsvergadering deed tot stnoring en
weering der met zoveel emphase in de publique couranten
geannonceerde Patriottische societeiten en
fondsen 1), waertoe Z.H Ed. Gestr. een concept had
ontworpen en voorlas ; de presente leeden keurden
dit alle goed , geljk dan 00k dezelve sMaandags
daeraenvolgende op de Staatsvergadering is gedaan ,
waervan de copy hiernevens te vinden is sub NO 6 2).
Ejndeljk bragt de heer Raedpensionaris in overweging,
of het niet nodig was eene commissie yan cor-
A&NTEEKENINGEN
1) Over het Nationaal Fondsj zie Colenbrander in de Bjdr. en
Meded. v. h. Hist. Gen. , XX.
Q) De Chalmot XI, p. 8,
OVER DE ACTE YAN VERBINTENIS. 477
respondentie te bepalen , opdat alle zaken met onderling
overleg zouden konnen behandelt worden en de
te nombreuse en in 't oog loopende bjeenkomsten
voorgekomen ; dit wierd insgeljks gegouteert en tot
de meer bjzondere correspondeutie aan den heer
Raadpensionaris den heer van Ljnden ,
van den Brande benevens mjn persoon en het
oudste of hier aanweezige Begeeringslid van de Steeden
benevens een van derzelver ministers , voor
den heer
zoveel a1s er deze acte getekend hadden , toegevoegt,
van welke correspondentie de heer W . van Citters
wierd geëxcuseert , alzo dezelve voorhad eerstdaags
de rejs na Njmeegen weder aan te neemen !) ;
intusschen nam de Raadpensionaris aan bj alle voorkomende
gewigtige gelegenheden 00lc den raad en
het advis der verdere H eeren , die deze confederatie
hadden helpen ontwerpen en tot stand brengen , te
zullen inneemen. Het discours rouleerde ondertusschen
ook al over de
en de alarme , die
was onder de leeden
teekening van het dankaddres
des avonds te vooren gebragt
van de Patriottische Societeit ,
toen ter tjd in hunne gewone vergaderkamer in het
coKjhujs op de Balans bjeen zjnde geweest , doordien
drie of vier persoonen van de opposite partj
tot in die vergaderplaats waren doorgedrongen en
eenige informatie nopens derzelver onderhandelingen
en voornemens hadden begeert, waarop eerstgemelde
van deze tot s' anderendaags avonds uytstel hadden
1) W. van Citters vertoefde sedert de reis van het prinseljk
echtpaar naar Zeeland (zomer 1786) geregeld aan het stadhouderlijk
hof te Nijmegen en werd in Febr. 1781 kabinets-secretaris
van den Prins (vgl. Vreede, lII , p. 197). ln verband met dit
aanstaand vertrek van V. Citters moet stellig de brief van V. d.
Spiegel aan de Prinses , door Vreede meegedeeld in de Inleiding
op deel 11 , p. 51 9 in 1787 geplaatst worden , zooals trouwens
Vreede reeds vernaoedde.
4t8
verzogt, belovende alsdan hun de nodige opheldering
te geven , 't geen dan 00k dezen avond werkstellig
stond te werden gemaakt. De heer W . van Citters
en verdere leeden van die familie keurden deze demarche,
vooral deze laatste, hoocheljk af ; de eerstgemelde
liet zig onder andren ontvallen , dat dit
zeer leeljk was en dat men er ten minsten n0g twee
behoorden bj te voegen , waarvan men meerder zekerheid
had ; na dato ben ik geinformeert , dat er
desen Zaturdagavond twee in plaats van vier personen
in 't Patriottisch genoodschap geweest zjn ,
dat dezelve zeer
scheiden
gende opnieuws waren geapointeert om
informatien te verkrjgen , dan de heer 0. Kien
van Citters informeerde mj dat zulks (Ongetwjfelt
door zjne familie) was verhindert en dat die pervergenoegt
daervan waren geen
tegen s' llaandagsavonds daaraenvolverdere
sonen daer niet waren verschenen , 't geen mj
bj de rencontre van den heer Lector Fokker in
't Physisch genoodschap dienzelfden M aandag , die
men zeide onder de Patriottisch gecommitteerden
ook
te behoren , geen geringe sensatie scheen verwekt
te hebben.
Intusschen had de van W estcappel mj des
dat Zondags den 4en gedeclareert9 hj thans geresolveert
was de bewuste acte tc teekenen , mij
eynde dezelve verzoekende . welke mj
den heer W . A. van Citters , die ik na dat
parler op straat ontmoetede , is overhandigt
denzelven ter teekening is gezonden; geljke begeerte
toonde ook de Gecommitteerde Raad van Roseveld ,
dan 00k door
POQren
aan
en de haer van Ljnden had den heer W . Kien van
Citters , deszelfs schoonzoon , per missive verzogt gemelde
acte voor hem te onderteekenen. Ze was
ten dien
insgeljks aan den heer Rekenmeester Buteux gepresenteert
, maar met wat uytslag is mj onbeheer
AANTEEKENINGEN
OVWR DE ACTE VAN VERBINTENIK 470
kend 1). Van hier stond ze na Ter Goes gezonden te
worden, alwaar men verwagtede , dat ze door alle de
regeeringsleeden op drie of vier na zoude ondertekent
worden ; te Zierikzee waren maar drie of vier leden
in 't geheel , die zig onder de hand tot deze onderteekening
genegen betoonden , maar die er evenmin
als de Gecommitteerde Raad van die Stad van Gelre
(wat moeite de heer Fiscaal Steengracht bj Zjn Ed.
daertoe ook had in 't werk gestelt) voor durfden
uytkomen, en dus is de acte na die Stad niet gezonden.
lk heb nog betrekkeljk de conferentie , ten
huij se
vergeten te melden , dat toen er bj wege van pourparler
gevraagt was , wat men doen zoude , a1s het
den heer W . A. van Van Oitters gehouden ,
eens in deze stad evenals te Goes t0t dadeljkheden
quam , gemelde heer W . A. van Citters informeerde ,
dat hem was aen de hand gegeven , dat de Major
Nebbens wel kans gevoegeljkste
te zij n
wone bjeenkomst der Burgercaptejnen die van beide
om niet in den krijgsraad, maar in de gepartjen
te engageeren,
mogeljke pogingen aan te wenden om hunne rotgezellen
in stilte en tranquilliteit te houden , te
meer wjl er geen apparentie scheen te zjn om van
Vlissingen of Yere troepes te konnen verkrjgen , om
als het al te grof ging den woesten hoop te
om van weerskanten alle
stuij ten ;
Citters nam aen de zaken daerhenen te
dit wierd gegouteert en de heer van
dirigeren.
Nog zoude ik bj. kans vergeten hebben aan te teekenen
, dat nademaal de heer van W estcappel , desaangaande
geconsuleert zjnde, zjne regeering dier
plaats eerst had afgeraden het bewuste dankaddres
zag en dagt
te teekenen , m aar zulks onverhindert door de gehet
lh Buteux teekende,
Vreede, 1. c.
volgens de lijst der onderteekenaars bij
480
meente te laten geschieden , eenige van de burgerj
zulks op het exempel van hunne regeering hadden
nagelaten , dog hun verlangen daertoe te kennen gegeven
hebbende en de regeering andermaal m et hun
Heer hebbende geconsuleert, had dezelve niet alleen
zjn vorig geadviseerde ingetrokken , maar zelfs nu
gedeclareert, dat het hem aangenaam zoude zjn , dat
ze teekenden, om de rest der Burgerj gelegenheid te
geven om derzelver verlangen ter uytvoer te brengen
; dit wierd dan geresolveert, en over de 130
personen toonden zig terstond bereid ter teekening ;
de ljst der inteekening wierd gevraagt , maar Janus
Bis en eenige andere van den aanhang van 1777 en
1778 1) zogten dezelve te weeren , declareerden met
veel verontwaardiging, dat het nu te laat was en
dat zj nimmermeer zouden worden geadmitteerd; de
evengemelde
rende, hebben
desniettemin een nieuwe ljst formeedezelve
aen den heer Raadpensionaris
overhandigt.
Op Donderdag den 8en Februari hadden de leeden
van de Burgersocieteit bj een advertentie in de
Middelburgsche Courant doen ontkennen de existentie
van een zogenaamde Patriottischen Eed S), die
in druk te voorschjn was
premie van 1000 Zeeusche
gekomen, ujtlovende een
Rycsdaalders voor dengeenen
, die met valabele bewjzen zoude konnen
aantoonen, dat dien eed bj eenig lid van gemelde
AANTEEKENINGEN
1) Wie Janus BiS is , Weet ik niet te zeggen. ln 1177-1779
waren de gemoederen te Vlissingen en vervolgens op geheel
W alcheren in beweging gebracht wegens faciliteiten , aan de uitoefening
van den katholieken godsdienst
Janus Bis bj die beweging een eerste ro1 heeft gespeeld. Over
die beweging, zie N. N. Jaerboeken , 1779, p. 1019 sqq., en Ypey,
Gesch. v. d. Kristl. kerk in de achttiende eeum XII , p. 173 sqq.
Q) Zie dien zoogenaamden eed, die kort te voren ook te Hoorn
in omloop was gebracht , in de Yervolgen op 'W agenaarj XVIII,
P.
verleend : misschien dat
316.
OYER DE ACTE VAN VERVINTENIS. 481
Societejt of exercitiegenoodschap ooit of ooit was
gedaan of in gebrujk geweest , en wjders verklaart,
dat zj zig van ganscher harte vereenigden met de
plegtige betuigingen, vervat in de bovengemelde acte
(zie gemelde courant, hiernevens gevoegt nummer 7 1).
Des Vrjdags den 9en wierd ik door den heer Pensionaris
Schorer verzogt, om dien avond ten hujse van
den heer Raedpensionaris van de Spiegel te compazooals
ik deed reeren , met Ed. en den heer
van den
Zjn
Brande ; wij vonden daar den heer T%. van
Citters , 0. Kien van Citters, G. van Citters, W . A.
van Oitters , Burgemeester de Brujn , Steengracht en
Godin ; de heer van de Spiegel gaf de leeden kennis
van dat advertissement en in consideratie om een
tegen-advertissement in de Oourant van den loen te
laten plaatsen, inhoudende den waren zin , die men
aan eenige woorden van de bewuste acte behoorde
te geven , ten eynde alle misverstand desaangaande
weg te neemen en te doen zien het onbestaanbare
van de ïevoelens en het gedrag van die Burgersocieteit
met het amplecteeren van gemelde acte ,
opdat minkundige en ligtgelovige menschen door het
declaratoir , in dat advertissement vervat, niet zouden
worden mislejd; dan op het advis van den heer W .
van Oitters vonden verscheide Heeren,waeronder ik
mj ook bevond, ongeraden
ment te doen, ten ejnde zig zelven en de absente
Ileeren onderteekenaren dezer acte niet te
om zulk een advertissecompromitteeren
en in geen proces comm unicatoir met gem
elde Burgersvcieteit te vervallen, tgeen dan o0k is
agterwege gebleven. Dan ik proponeerde om eene
nadere interpretatie en ampliatie van gemelde acte
te ontwerpen , bevattende de ware zin en meening
1) De Chalmot , XI , p. l6Q, waar echter 8 Febr. te lezen is
i. p1. v. Q8 Febr.
Bjdr. en Meded. XXIII.
482
van alle die expressiën , die eene tweeledige
catie konden admitteeren , en dezelve nlet den
gemeen
dat men
te maken 1evenals met de acte
tegeljker tjd daarvan gebrujk
maken om die Regeeringsleden, aan welker gevoelen
men twjfblde en waarvan zommige met empressement
verlangden de bewuste acte te teekenen, voor te leggen
en niet aan te neemen , voordat zj verklaarden
o0k zodanigen zin aan die woorden te hechten , door
welk middel m en zonder eenig gevaar alle die H eeren
ter teekening zoude konnen admitteeren en daardoor
voorkomen den haat der Burgerj,
OP
den haaren
ZjJ*
zig zouden laaden, en die pogingen , die zij in
ongetwjfelt zouden in 't werk stellen om
zig van den blaam van nonconformiteit met de sentimenten
der onderteekenaren te zujveren. D0g dit
werk vond de heer Raedpensionaris van zoveel bedenkeljkheid
en zo delicaat ,
niet op zig nam daervan eene extensie te maken ,
die aan geene gewigtige critique onderhevig zoude
zjn ; die is dan ook onderwege gelaten en besloten
datZij n H.Ed-Restr.
de zaak te laten zoals ze was en af te wagten , wat
door die H eeren nader zoude gedaan worden , die
desen zelfden avond wierdengezegt eene bjeenkomst
men hoûrde dat de heer de Beveren hier
die anderzints
was gedaan ,
zoude konnen
explidruk
te hebben ;
en daar na de acte had laten Vragon.
had mj o0k over dezelve opgewagt en mj zjne goedkeuring
over dezelve betoont en tegeljk zjne bereidwilligheid
om t0t dezelve te accedeeren, alsmede de
akelige gevolgen , die hj er voor zig en andere zjner
mederegenten in voorzag ,
het hateljke van die
die zulks niet deeden, en
teekening aan dezelve te onthouden;
mj biddende ujthoofde van mjne meermaals
aan hem betoonde vrindschap en betrekking tot zjn
vrouw en deszelfs familie, om hem tog aan te wjsen
de middelen om dat gevaar te ontkomen , wjl hj
De heer Pous
AANTEEKENINGEN
OVER DE ACTE VAN VERBINTENIS. 48$
anders genoodsaakt zoude zjn zjn vrouw en kinders
te bergen en voor zig zelfs vejligheid in een ander
land te zoeken , betuigende zig met gemelde burgergenoodschappen
niet anders gemelleert te hebben als
om de heethoofdige en gistende gemoederen tot bedaren
te brengen en derzelver demarches te regelen.
Ik gaf denzelven een algemeen ouverture van mjne
sentimenten en raadde hem zig deswegens aan de
hoofden zjner Regeering of aan den heer Raadpensionaris
of aan den heer van Ljnden of aan Z.
Hoogheid te adresseeren en daar de voldoening zjner
verlangens te verzoeken , welke ik zoveel in mj was
allerwege zoude zoeken te appuieeren , en zo hj zig
langs dien weg niet schootvrj konde stellen , raadde
ik hem zjne gevoelens aan het publicq open te leggen
, terwjl
deljke van zjne hanlelwjse hem met discretie , dog
onvoorzigtige en het schatevens
met nadruk onder 'to0g bragtl). ln de evengemelde
conferentie ten hujse van den heer van de
Spiegel wierd door den heer Godin geavanceert, dat
ik tevens het
men op geringe gisting en oneenigheid
bespeurt had en dus dat m en niet wist, of alle aldaar
zo welgezintwaren , als men bj de onderteekening
van het bewuste dankaddres zig had voorgesteld ; het
quam mj voor, dat zulks geene geringe sensatie bj
zommige onzer H eeren maakte zo dat de faciliteit om
de onderteekening der bewuste acte algemeen te
m aken zeer bevorderde.
de werf geen
Op Donderda.g den 15 Februari daaraanvolgende
1) Bij De Chalmot XIj 9 en Vreede, 1ll , QQ0 sqq. vindt mell
een brief, d.d. f1 Febr. 1787 van Mr. B. M . Pous , raad van
Middelburg, waarin deze satisfactie vraagt aan Y. d. Spiegel wegens
diens vertoog over het Nationaal Fonds, waarvan Pous een
der directeuren was j en die den 15en Febr. ter vergadering der
Staten werd ingebracht.
31*
484
hadden wj een conferentie van dezelfde Heeren ten
hujse van den heer Steengracht van Oosterland ,
waerbj alle de voorengemelde mitsgaders ook de
Heeren J. J. de Brujn en R. van Citters tegenwoordig
waren ; de Raadpensionaris las daerin voor
de explicatie der dubieuse termes in de meergemelde
Acte van Verbintenis , die te vinden zjn in margine
van het gedrukt exemplaar no 2 ; alle de leden approbeerden
die explicatie onder eenige geringe remarques
, êie in 't evengemeld. e stuk zjn geobserveert l).
Y ervolgens gaf gemelde heer Raedpensionaris in
bedenking , of men niet behoorden eenige wjnige
Ileeren te conlnaitteeren t0t de secrete COrreSPOndentie
en om in alle schieljk voorkomende gevallen
Zjn H.E. Gestr. met raad en daad te helpen assisterqn
, 't welk door alle de presente leeden gegouu
teerd zjnde , z00 is , aangezien het op handen zjnde
vertrek van den heer W . van Oitters na Njmegen,
daartoe verzogt de heer van de Perre , van den
Brande , Steengracht, W . A. van Oitters.
Ingevolge van deze explicatie is er , zoals ik geinform
eert ben , eene concept-resolutie door den heer
Pensionaris Schorer geformeert , om door de heeren
van M iddelburg in W et en Raad genomen te worden
bj wege van declaratoir, waarop dan alle de
leeden t0t de teekening zouden worden toegelaten ;
deze zoude in Burgemeesterskamer door Zjn Edle
des anderendaags avonds worden overgelegt benevens
een concept-waarschouwing om alles af te schafen,
wat aanleiding t0t oneenigheid en verwjdering onzer
de Burgerj had gegeven , en om zig onderling stil eù
vreedzaam te gedragen zoals dezelve mutatis mutandis
AANTEEKENINGXN
1) Men vindt die explicaties bij Vreede , 111, p. 134, sqq. in
de noten.
OYER D; ACTE YAN VERBINTENIS. 485
door den heer Raadpensionaris reeds was geconcivoor
de Staatsleden casuquo pieert ; beide deze stukken
1) scheenen
keuring gehad te hebben , dan dezelve hadden daags
daaraan, te weten des Zaturdags , in W et en Raad
veele bedenkingen en consideratien geleden , dus de
in Burgemeesterskamer veel goedconclusie
van het eerstgemelde en mitsdien o0k van
de teekening daardoor
waarschouwing is met
was agteruytgezet; evenwel de
eenige verandering des Zaturdags
den 24e)1 daaraanvolgende gearresteert en den
volgenden Maandag gepubliceert (ze is hiernevens
te vinden NO 8 2) ). Vervolgens is ter Staetsvergadering
de Raadpensionaris wegens
Eersten Edele, de Heeren van Middelburg , Goes ,
Tholen en Yeere geauthoriseert geworden , om aan
eenige overbrengers der dankaddressen het genoegen
en de dankbaarheid der Staten deswegens te kennen
te geven ? zo en dier voegen als zulks te vinden is
in de Middelburgsche Oourant van Donderdag den
doer en van den Heer
1Alaart (hiernevens gevoegt sub no 9 3)).
0p Zaturdag den 3 Alaart hadden wij een bijeenkomst
ten hujse van den heer Thibaut des avonds
om 6 uuren, alwaar present waren, bujten de Heer
van den hujse en mjn persoon, de heer Raadpensionaris
van de Spiegel, de heer van den Brande ,
0. Kien van Citters , de heeren Burgemeesters de
Brujn, G. van Citters , W . A. van Oitters , Pensionaris
Schorer , Fiscaal Steengracht en Gûdin ; de heer
Raadpensionaris. gaf daerin ouverture van een brief
ujt s'Hage ontfangen , waarbj bleek , dat de propo-
1) Beide stukken liggen onder de bijlagen , door V. d. Perre
aan zijne aanteekeningen toegevoegd; de explicaties stemmen
woordelijk ûvereen met die bij Vreede, zie vorige noot,
Q) De Chalmot, XI , 158.
3) De Chalmot, XI , p. Q6.
486
sitie om hetcorps van de Rhjngrave van Salm ter
versterking van het garnizoen in s'Hage te doen
komen, door de meerderheid was afgestemt en daarentegen
geresolveert
ment infantery van
regi-
Bijland , eenige
dragonders van Hessencassel na s'Hage te doen k0-
men 1); vervolgens deed gemelde Heer praelecture van
een systhematicq plan, door geassotieerde zogenaamde
Patriotische leeden van Regeering zo ujt Hollanë
plaats het
dat van Pabst en
a1s d'andre Provintien
om in deszelfs
ontworpen en vastgesteld ,
waarbj niet alleen de Republicq geheel afhankeljk
gemaakt worl van de magt van Vrankrjk , maar
waarbj o0k het Stadhouderschap word gesepareert
van het Capitain- en Admiraal-Generaalschap en aan
den Prins geofreert, om zjn leven lang gedurende te
laten behouden alle de voordeelen van deszelfs tegenwaordigen
post, mits afziende van het Erfstadhouderschap
, met bedreiging van hem anders vervallen te
houden van deszelfs tegenwoordige hoge charges en
digniteiten , een stuk hetwelk ten hongsten waardig
zoudezjn publicq gemaakt te worden, om de oogen
van de misleide Nederlanders te 0Penen en eene
hejlzame verandering in de gemoederen te weeg te
brengen , indien hetzelve de verejschte authenticiteit
konde erlangen , waertoe nog moeite nog kosten zoude
espaart worden 2). quam
eene Commissie van Veere, bestaande uyt de 2 Hee-
Gedurende deze lecture
ren Regeerende Burgemeesteren
de Mauregnault, den heere Raadpensionaris in een
en den Pensionaris
AAXTEEKENIXREN
1) Zie Colenbrander, IIl , p. 15Q sqq.
Q) Het bedoelde yjsysthematicq plan'' ligt in druk onder de bjlagen
bij Van de Perre's aanteekeningen; het is 0ok te vinden bij
Jacobi, Verward Nederland, 11 p. 81- 99 , en draagt m. i. de onmiskenbare
teekenen van een valsch stuk te zijn , gesmeed om de
Patriotsche regenten , speciaal de Hollandsche, in den haat tv
brengen. Vgl. ook Harris II, p. Q37.
OYER DE ACTE YAN YERBINTMXIS. 487
ander vertrek opwagten over eene missive van Gecommitteerde
Raden , den morgen van dien dag aan
de Heeren van Vlissingen en Veere geschreven , met
patent voor een guarnisoenen ,
daags te voren door de Heeren van Middelburg (zo
gedeelte van beider
ik wel onderrigt ben) Op propositie van de Heeren
van de zogenaamde Patriottische zjde genomen, tegen
den zin van het grootste gedeelte der Heeren die
de bewuste acte onderteekent hebben , van Gecommitteerde
Raden verzogt en door alle de leeden van
dat collegie geaccordeert , hoewel zulks te voren in
een zoortgeljke gelegenheid aan de Heeren van Zierikzee
was gewjgerd. Gemelde Commissie betoonde
zig hujverig om een gedeelte van deszelfs guarnisoen
af te staan , dog te geljk genegen om daerover
met Heeren van Vlissingen te confereeren en
bereiz , om als die daartoe konden verstaan, zulks
insgeljks te doen , weshalven zj nog van daar na
Ylissingen reden , met dat gevolg dat s'Maandags
daeraan des morgens man , ni fallor,
van Vlissingen en 60 man van Veere is binnengetrokken
en dien Na dii
om 9 uuren 100
m orgen genomen.
point erinnerde de Raadpensionaris de leeden dewjze,
waerop de Heeren van Vlissingen in derzelver advis,
den 19 Februari
naderhand met den druk
1) ter Staatsvergadering ingebragt en
gemeen gemaakt (zoals het
hiernevens gevoegt is sub NO 10 2)) de teekening van
de m eergem elde acte hadden geconsidereert , hetgeen
ter wegneming van alle hateljke verdenkingen vau
deze zjde behoorde gerescontreert te worden bj
wegen van eene remonstrantie, waervan gemelde heer
de voornaamste ingrediënten aan de leeden suppeonder
eed
1) ln het handschrift is de datum opengelaten.
$) De Chalmot , XI j p. 33.
488
diteerde en welke zjn's bedunkens door een of twee
der presente leeden , geene directe betrekking t0t de
Staetsvergadering hebbende , zoude behoren geteekent
te wûrden, en wel nominatim door mj en den
heer van den Brande of den heer Steengracht of
door de 3 of 4 leeden t0t de geheime correspondentie
gecommitteert. Zommige waren met mj van gedagten,
dat zulks beter zoude geschieden door 2 of meer
Heeren van ik adviseerde Middelburg; daertoe des te
meer, omdat die Heeren, die aldaar directie gehouden
hadden in de teekening der acte en
haddenj dat zulks door de overige
geschied j waerop de Heeren van Vlissingen het meest
hunnen aandagt gevestigt hadden en hetgeen o0k
aanliep tegens mjn meermaal geadviseerde op dat
point , best zelve de verantwoording daervan konden
op zig neemen , terwjl ik mj ook op dat meermaal
door mj geadviseerde beriep en mj daerom van de
tegengehouden
leeden niet was
tekening excuseerde ; dan konde
vinden , waerom ik
zulks geen ingang
Proponeerde om ze doûr alle de
leeden , die de primitive aanleggers dezer besognes
en onderteekenaars der acte waren
nige te doen gezamentljk
order als ze de acte getekent hadden en dus voor
deze zaak ridderljk ujt te komen , hetgeen geamplecteert
en besloten wierd, den heer Raedpensionaris
en de heer W . van Citters , die absent was , alleen
geweest,als zodaonderteekenen
in diezelfde
uytgezondert. Daags daartna) zjnde Zondag is diensvolgens
gemelde remonstrantie door mj en vervolgens
door de verdere bovengemelden Heerten) bekragtigt
en des Maandagsmorgens ter Staatsvergadering
ingelevert , hebbende alle de leeden daervan copy
Zevraagt en dezelve dienonvermindert aen een commissoriaal
besogne gerenvoieert ; in onse bjeenkomst
was besloten, dezelve in 't geheel met de primitive
acte en met de n&men van 4e evengemelde ondpr-
AANT:EKBXINRNX
OYNR D: ACTE YAX YERBINTMNIS. 489
teekenaars met den druk gemeen te maken (zoals
dezelve hiernevens te vinden is no 11 1)).
Ik mag bj deze gelegenheid niet voorbjgaan te
vermelden de advisen der Heeren van Zierikzee over
de thans zweevende politique zaken , zoals dezelve te
vinden zjn in de Hollandsche Historische Oourant van
Dingsdag den 6 Maart no 28 gequoteerd no 12 Q), n0g
0ok de heylzame waarschouwing der Heeren van Middelburg
nopens het vieren van den 8 Maart aanstaande
geboortedag van Zjne Doorl. H. ,
Middelburgsche Courant van den 8 Maart no 29 31 j
die van die goede uytwerking is geweest dat het
menigvuldig schieten met de geweeren , in gemelde
publicatie verboden en die een gerujmen tjd al vrj
te vinden in de
sterk had in
wierd gehoord,
schrjf (des avonds 7 uuren vau den gemelden 8 Maart)
is er niet alleen eene meer dan gewone stilte in de
stad waargenomen , maar zelfs , niettegenstaande het
zwang gegaan, zeer wjnig of niet meer
en t0t op het ogenblik dat ik dit
marktdagwas, waren er bjna geen landzaten (welke
men met de Arnemujdsche ingezetene het meest voor
verdagt hield) in de stad gezien
en bier-comptoir was gesloten
scheepen hadden gevlagt, except
rikzeenaars en Tholenaars.
geweest; het wjngebleven
en alle de
de Dortenaars, Zie-
1) De Chalmot , X1, p. 45.
Q) De Chalmot XI , p. 66 , 70. Vreede , III , QQ6.
3) 0ok in de N.N. Jaerboeken 1787 , p. 536. De publicatie is
van 6 Maart.
HRT OORSPRONKELIJKE HANDSOHRIFT VAN
GELDENHAUERS ITINERARIUM ,
MEDEGEDEELD b00R
DR. J. PR IN S EN JLz.
Kort na mjn Collectanea scl Geldenhauer verscheen
het Verslag ,c?l de ffpnïylàl#k: Bibliotkeek fzl
llen ffccg over 1900.
mj, dat in den loop
bibliotheek is aangekocht het oorspronkeljk handschrift
van Geldenhauers Itinerarium , reeds vroeger
Uit dit Verslag (p. 23) bleek
van genoemd jaar door de
door Janssen uitgegeven en door mj, vermeerderd
met een paar aanteekeningen over ketters , naar de
copie-Njhof herdrukt.
Ik heb bedoeld handschrift
en kwam tot de conclusie ,
onmiddelljk onderzocht
dat er niets in voorkomt
, waardoor de beteekenis van het door mj op
p. 78- 82 van de Collectanea uitgegevene eenigszins
gewjzigd wordt. Het in het Ver8lag bedoelde handschrift
is dus het Itinerarium plus eenige regels over
kettervervolging.
willekeurige veranderingen van geen belang
hier en daar verkeerd. 't Voornaamste is dit :
Janssen maakte alleen een Paar
en 1as
p. 78 , r. 6. v. o. moet Holtlandiae zijn.
p. 79jr. 2. v. b. eonsistoriale'(lf voeantur) Trcg':ctensen;
voor homiddio stond eerst tragoediae.
r. 5. v. b. voor corruptores stond eerst sectatores.
11. v. o. 'X ïd6zlsf-.
GELDRXHAUERS ITINERARIUM. 491
r. 7. v. 0. M eppenum.
p. 80 , r. 7. v. o. Verbum Dp-ïxf voor Evangelium.
p. 81 , r 3. v. o. Demineeem.
Het handschrift bevat slechts één vel , aan beide
kanten door Geldenhauer zelf beschreven. De afmetingen
zjn 31 X 221/: ; er is geen watermerk.
't Papier komt dus niet overeen met een der bladen
uit het Brusselsch handschrift.
adversariis Gerhardi
dus wel het waarschjnljkst , dat dit vel oorspronkeljk
behoorde bj het handschrift , dat indertjd in het
Het opschrift rEx
Noviomagi'' ontbreekt l). 't Is
bezit was van Scriverius en thans te Brussel berust ,
en dat het , toen dit handschrift in de vorige eeuw
gebonden en bjgeplakt
gehouden , voor welke daad als motief heeft kunnen
dienen, dat 't het eenige document was tusschen de jaren
1522 en 1528. W at er misschien verder voor deze
werd , door Janssen is achterperiode
door Geldenhauer was verzameld, kan behoord
hebben tot de stukken , die Scriverius aanduidde
a1s sa lavernione nescio qu0 sublatae''.
#) Zie Collectanea p. 78 en de Inleiding p. XXIV.

U 1 T G A Y E N
YAN HET
HISTORISOH GENOOTSOHAP TE UTRECHT.
KRON IJK. 1846-1875.
ze jaargang-t*l/ ( 5.-)
1$e jaargaug . - (2.70)
4e jaargang . - (3.70)
5e jaargang . - (6.- )
6e jaargang . - (6.-)
7e jaargang . - (6.40)
8e jaargang . - . ( 5.80)
9e jaargang . - (6.80)
l0e jaargang . - (6.80)
l le jaargang . - (3.Q0)
l2e jaargang . - (3.60)
13e jaargang . - (4.80)
l4e jaargang . - (5.10)
15e jaargang . - (4.60)
16e jaargang . - (5.40)
1.50.
1.50.
Q.50.
Q.50.
Q. .
3** .
3.- .
3.- .
9t .- .
1.--.
1.--.
1.50.
1.50.
1.50.
1.50.
jaargang . J (5.80)
l8e jaargang . - (6.60)
l9e jaargang . - (7.40)
20e jaargang . - (7.20)
2le jaargang . (7.60)
22e jaargang - (7.Q0)
23e jaargqng . (9.20)
24e jaargang - (9.40)
25e jaargang -(10.70)
26e jaargang . (8.00)
27e jaargang . (8.Q0)
28e jaargang - (6.:0)
29e jaargang . - (8.30)
30e jaargang . -( 10.30)
31e jaargang - (8.40)
17e 1.50.
1.50.
2.--.
2.--.
*9 * --*
Q.--.
Q.50.
Q.50.
3. .
2.50.
2.50.
2.50.
Q.50.
3. .
f5) % s 0@
BMRIGTEN. 1846-1863.
le deel. le stuk.'(3.40)
le deel-ze stuk. - (2.Q0)
2e deel. le stuk. - (2.20)
2e deel-ze stuk. - (3.80)
3e deel. le stuk. - :. )
e (leel-ze stuk. - k33 . )
4e deel. le sttzk. - (3.- )
l .50.
1.50.
1.50.
3.80.
1.50.
1..50.
Q. .
4e dee1.2e stuk.
5e deel. le stukk
5e deel.ze stuk.
6e deel. le stuk.
6 e dee1.2 e stu k.
7e deel. le stuk. -
7e deel.2e stuk.
J (2.50)
- (3.20)
- (2.50)
- (:.50)
- (Q.l0)
(5.50)
- (6.50)
1.50.
1.50.
Y.--p
l .- .
1.- .
1.50.
Q.50.
CODMX DIPLOM ATICUS.
xx It s T yl sx sx x. (Ix 40.) 1848. l deel. M. 9.60 J 5.Q0.
T wxxp x s x lt 111. (Ix 80.) 1852- 1863.
le deel. le afd.' (3.15) Q.50. 3e deel. 2e afd. .f (3.40) 1.50.
le deel. 2e afd. - (3.10) Q.50. 4e deel. le afd. - (3.10) 1.50.
2e deel. le afd. - (6.20) 3.50. 4e deel. 2e afd. - (5.20) l .50.
2e deel. 2e afd. - (3.20) Q. . 56 deel . . . -( 12.Q0) 4.- .
3e deel. le afd. - (6.50) Q.- . 6e deel . . . - (l.Q0) 1.- .
(*) De eerste jaargang is niet in druk verschenen.
BIJDRAGEN EN M EDEDEELIN GEN. 1878-18:8.
le deel
20 deel
3e deel
4e deel
5e deel
6e deel
7e deel
8e deel
9e deel
10e deel
1 le da1
.f (5.20) 2.50.
- (5.20) Q.50.
- (5.Q0) 2.50.
- (8.80) 4. .
- (5.40) 3. .
. f 6. .
oe
5. .
3.60.
6.10.
5.80.
6.60.
12e deel
13e deel
l4e deel
15e deel
l6B deel
17e deel
l8e deel
19e deel
20e deel
Q1e deel
Q2e deel
RXCIS1'IR op de Kronijk van 1846- 1854. 1857. f (5.80) 1.50.
RsolserxR op de onderwerpen , behandeld in de
Kronijk , de Berigten en den Codex diplomatieu:
(1877) . . . . . . . - ( 1.80) 1.50.
W ERKEN.
> I M U W M : E R IM.
4.10.
5. .
3.80.
4.90.
4.75.
4.- .
5.75.
5.:5.
3.Q5.
4.50.
4.90.
1. Annala Egmundani . . f (1.20)
2. Verbaal van de ambassade naar Engeland.
1685 . . . . . . . . . . - (1.80) 1.--.
Memoriën van Roger W illiams
Kronijken van Emo en Menko .
- (2.10) 1. .
( 3 .70 ) 1 .50 .
Honerxxelvs , Opkomst en ondergang van
Naarden . . . . (4.50)
6. Kronijk van Holland van den Clere uten
laghen landen bi der see (2.30) 1. - .
Kronijk v.Eggerik Egges Phebens. 1565-1594 (2.40) l . .
VzRwxzs , De oorlogen van Albrecht van
Beieren met de Friexn . (9.80) Q.50.
9. Verbul van de ambassade naar Denemarken,
enz. 1625 - (2.30) 1.--.
10. Verbaal v. d. ambassad e n. Engeland.1625 . - (1.90) 1. .
11. Brieven van J. W tenbogaert. 1. ( 1584-1618) - (4.00) 1.50.
12. Brieven v. J. Wtenbogaert 11 1. ( 1618-1621 ) - (:.80) 1.-.
13. Memorials of P. P. J. Quint Ondaatje .
14. Verhooren van Hugo de Groot .
- (4.00)
- (4.80)
l .50.
2.---.
15. Brieven v. J.W tenbogaert. 11 2. ( 1621-1626) - (5.50) 2.- .
16. Memoriën van Cornelis Pieterszoon Hooft. - (4.90) 2.- .
17. Brieven v.l.Wtenbogaert.llllat 1626-1627) - (6.50) 2.-.
18. Onderzoek omtrent de Midtlelburgsche beroerten
van l 566 en l 567 . . . . . f (3.40) 1.50.
19. Brieven v. J. Wtenbogaert. 1112. (1628- 1629) - (8.20) Q.50.
20. Brieven v. Joh. Wtenbogaert. llI 3. ( 1630). (6.10) 2. .
21. De rekenineen der erafeliikheid van Ho1-
land. 1. -. .
-
. .
-
. . - (5.80) Q.50.
22. Brieven v.l.Wtenbogaert. I1I 4. ( 1631-1644) - (4.50) 1.50.
23. Journaal van Constantijn Huygens den
zoon. 1688--1696 1. . . . . -
24. De rekeningen der grafelijkheid van Ho1-
land. ll. . . . - (7.20) 2.50.
25. Journaal van Constantijn Huygens den
zoon. 1688- 1696. 1I. . . - (7.90) 7.90.
(6.70)
26. De rekenineen der erafeliikheid van Ho1-
land. 111. -.
.
-
. .
-'
. . . . . . - (f;.20) 2-50.
27. Brieven van en aan J. D. van der Capellen
van de Poll . . . -(10.80) 3. .
27:. Brieven van en aan J. D. van der Capellen
van de Poll. (âanhangsel.). .
28. BoMsLlus , Bellum Trajectinum
29. De rekeningen der grafelijkheid van Zeeland.
1. . .
30. De rekeningen der grafelijkheid van Zeeland.
ll. . . -
31.
(5.30)
MUSLRR, Lijst van Noord-Nederlandsche
kronijken . . - ( 1.40)
32. Journalen van Constantijn Huygens den
zoon. 16/3- 1678 - (3.50)
(6.80)
1.--.
3.50.
( 1 .40 ) 1 . .
(1.4 0) 1. .
33. Ndgociations de DfAvaux à la cour de
Suède. 1693 1698. 1. . . . . (8.00) 2.50.
34. Ndgociations de D'Avaux. Il. - (5.40) Q.- .
35. Ndgociations de D'Avaux. IIl 1. - (5.60) Q.- .
36. Ndgociations de D'Avaux. IlI 2. (3.90) 1.50.
37. Brieven van Lionello en Suriano en verslag
van Trevisano aan den Senaat van
Venetië. 1616- 1620 - (6.10) 3.50.
38. Brieven aan R. M. van Goens. 1. (t1.60) 3.50.
39. Dagverhaal van Jan van Riebeek. 1. ( 1652-
1655). . . - (7.80) 7.80.
40. Rijmkroniek van Melis Stoke. 1. (5.00) Q.50.
41. De gesehillen over de afdanking van het
krijgsvolk. 1649- 1650 . (5.40) 2.50.
42. Rijmkroniek van Melis Stoke. lI. (4.80) 2.50.
43. Brieven aan k. M. van U' oens. 11. . f (4.60) 1.50.
(6.60) 3. .
- (4.50) 3. .
44. Brieven van Jhr. Arend van Dorp. 1. .
15. Memorien v.Mr.D-v-Bleyswijk. 1734-1755
46. Journalen van Conetantijn Huygens den
zoon. 1680- 1682. -
47. Correspondentie van Lodewtik
48. Kroniek van Sicke Benninge
(2.20) Q.QO.
van Nassau - (2.90) Q.90.
- (Q.40) Q.40.
49. Narracio de Groninghe , de Threnteet de
Covordia. . . . . . . . . - (Q.10) 2.10.
Brieven van Jhr. Arend van Dorp. lI. . - (7.80) 2.50.
Documenl concernant les relatione entre le
due d'Anjou et 1es Pays-Bas. 1. (1576-1578). -
50.
51.
6.80.
52. Resolutiën van
betreFende de
53. De registers en rekeningen van het bisdom
Utrecht. 1325- 1336. 1. . .
54. De registers en rekeningen van het bisdom
Utrecht. 1325- 1336. lI. . . .
55. Documents concernant les relations entre le
duc d'Anjou et les Pays-Bas. l1. ( 1578-1579)
de vroedscbap van Utreeht
akademie. 1632- 1812 .
56. Brieven aan R. M. van Goens. IlI .
7.30.
8.- .
6 @ Q s@
3. .
57. Documents concernant 1e: relations entre le
duc d'Anjou et 1es Pays-Bae.lll. ( l 579-1 581) -
58. Dagverhaal wlanv-Riebeek.ll. (1656-1658) -
59. Dagverhaal wlan v. Riebeek. 111.4 1659-1662) -
60. Documents concernant les relations entre le
duc d'Anjou et les Pays-Bas-lv. (1581-1583). -
6l. Documents concernant 1es relations entre le
duc d'Anjou et 1es Pays-Bas.v. (1583-1584). -
8.90.
8.- .
8.- .
4.50.
8.50.
D E R D M * X R I M.
1. FR. DvssxLpoRp , Annales. 1566- 1616 .
2. De oudste stadsrekeningen van Dordreeht.
1284- 1424. . . . . . . .
3. Het oudste eartularium van het sticht Utrecht
4. Brieven van Willem V Rn Van Lijnden van
Blitterswijk .
5. Lettres de Pierre de Groot â Abraham de
Wicquefort. 1668- 1674 . -
6. Rekeningen van de gilden van Dordrecbt.
1 438--1 600 . .
7.50.
2.40.
4.60.
3.50.
5.Q5.
Q.80.
H. BONI'EMANTEL , De regeeringe van
Amsterdam. 1653- 1672. 1. . .
H. BONTSMANTSL , De regeeringe van
Amsterdam. 1653- 1672. lI. .
Rekeningen d. stad Groningen u-d. l6eeeuw.
10. Briefwisseling tusschen de gebroeders Van
der Goes. 1659- 1673. 1. . .
12. Diarium Everardi Bronchorstii. 1591- 1627.
l4. Gedenkschriften van Gijsbert Jan van Hardenbroek.
1747- 1780. 1. . . . . .
16. Collectanea van Gerardus Geldenhauer
Noviomagus. . . . . . . . . .
5.50.
6.- .
4.- .
6.- .
2.40.
6.50.
ABRAHAM ol WlcqusFoltq', Histoire des Provinces-
Unies des Païs-Bas. 4 vol. . . . . . . . . - Q6.- .
BULLARIUM TRAJECTXNSR. Q tom. @ *
VERSLAG van de algemeene vergadering der leden
op 16 April 1895 . . . . .
VERSLAG van de algemeene vergadering der leden
op 20 April 1897 . . . . .
BspALlxosx over de uitgave van handschriften .
BSPALINGSN over het uitgeven van handschriften ,
betrekking hebbende op de nieuwe geschiedenis .
CAq'Axaosus der boekerij van het Historiseh Genootschap.
30 uitgave. ( 1872)
le SUPPLSMENT op den Catalogus der boekerij van
het Historisch Genootschap ( 1882) . .
2e Sux>lyLlMxx'r op den Catalogus der boekerij van
het Historisch Genootschap (1895)
0.60.
0.90.
0.Q5.
O.QO.
l .60.
2.10.
Bjdr. en Meded. XXIll. 32
U 1 T G A V :1 N
VAN HET
HISTORISOH GENOOT:OHAP TE UTREOIIT l).
Ljst van Noord.Nederlandsche
van bestaande handschriften en
Muller Fz. 1880 . . .
kronjken , met opgave
litteratuur. Door S.
f (1.40) 1.-.
Volledige ljst van alle Noord-Nederlandsche kronjken ea wegwijzer
door de bestaande haadschriften van uitgegevene en onuitgegevene
kronjken.
Annales Egmundani. 1863. . . J (1.20) 1.-.
Oudste bron voor de geschiedenis van het graafschap Holland.
Rijmkroniek van Melis Stoke. Uitgegeven door W . G.
Brill 2 deelen. 1885 . . . f (9.80) 5.-.
Belangrijk verhaal vaa eeu grafelijken klerk omtrent de geschiedenis
van de laatste tijden van het Eollandsche ea het optreden van
het Henegouwsche huis.
Kronjk van Holland van een ongenoemden geesteljke
(gewoonljk genaamd Kronjk van den Clerc uten laghen
landen bi der see). 1867 . f (2.30) 1.-.
Kronjk, waarvan de tekst nauw verwant is aan de Hollandsche
vertaling der belangrijke kronijk van Beka.
Hxxalccs BoxxLlus , Bellum Trajectinum. 1878.
J (1.40) 1.-.
Verhaal van de gebeurtenissen j die aan de annexatie van het
sticht Utrecht door Karel V voorafgingen.
Kronijken van Emo en Menko Uitgegeven door Feith
en Acker Stratingh. 1866 . . . . . J (3.70) 1.50.
Beiangrijkste bron voo: de oudste geschiedenis van Frie:land ,
vooral voor de sociale historie.
Quedam narracio de Groninghe , de
et de diversis aliis sub diversis
Thrente, de Covordia
episcopis Trajectensibus.
Ilitgegeven door C. Pjnacker Ilordjk 1888.
f (2.10) 2.10.
Belangrijk voor de geschiedenis van Groningen en Drente in de
12e en l3e eeaw. I/itgaaf volgens een handschrifi, dat aan de
uitgevers der Afonunaenta (lerraaniae onbekend is gebleven.
1) Deze inhoudsopgave der uitgaven van het genootschap bedoelt
alleen den hoofdinhoud, niet den volledigen inhoud der werkea te
vermelden.
De kroniek van
van Van
Sicke Benninge. le en 2e deel (kroniek
Lemego) Uitgegeven en met kritische aanteekeningen
voorzien door J. A. Feith ; met eene inleiding
van P. J. Blok. 1887. . J (2.40) 2.40.
Verhaal van een hooggeplaatst getuige van de gebeurtenissea te
Groniugen in de 15e en het begia der 16e eeuw, hier voor het
eerst op betrouwbare wijze uitgegeven. 0ok de hierOvergenomene
kroniek van Lemego over de 15e eeuw is het werk van
een tijdgenoot.
Het oudste cartularium van het sticht Utrecht. Uitgegeven
door S. Muller Fz. 1892. . . . . . J 4.60.
Bevat alle keizeroorkondea van het sticht Utrecht en alle andere
giftbrieven uit de oudste tijden van het bisdom.
Bullarium
usque
Trajectensera
1891, 92 .
Volledige verzameling van de in het
oorkonden , betrekking hebbende op
Trajectense. Romanorum Pontifcum diplomata
ad Urbanum Papam VI in veterem episcopatum
destinata. Edidit Gisb. Brom. 2 tomi.
. . f 24.-.
pauselijk archief aanwezige
het bisdom Utrecht.
De rekeningen der grafeljkheid van Holland onder het
Henegouwsche huis. Uitgegeven door H. G. Hamaker.
3 deelen. 1875- 78 . . . . f (19.20) 7.50.
De rekeningen der grafelijkheid van Zeeland onder het
Henegouwsche Huis. Uitgegeven door H. G. Hamaker.
2 deelen. 1879 , 80 . . . . . . J (12.10) 6.-.
Oudst bewaarde rekeningen van de Hollandsche graven , overrijk
aan bizonderheden betreFende de geographische , administratieve
en sociale toestanden van Holland in de veertiende eeuw.
De registers en rekeningen van het bisdom Utrecht. 1325-
1336. Uitgegeven door S. Muller Fz. 2 deelen. 1889, 91.
f 15.30.
Eenige bron voor de kennis van de administratie van het bisdom
Utrecht in het begin van de veertiende eeuw.
De oudste stadsrekeningen van Dordrecht. 1284- 1424.
Uitgegeven door C. M. Dozy. 1891 . . . . J 2.40.
Bevat o. a. de eenige stadsrekeningen uit de dertiende eeuw, die
in Nederland bewaard zijn.
Rekeningen van de gilden van Dordrecht. 1438- 1600.
Uitgegeven door J. C. Overvoorde. 1894 J 2.80.
Eenige bewaarde middeleeuwsche rekeningen van Nederlandsche
gilden , van belang voor de kennis van de inrichting dezer corporaties.
3Q*
Rekenlngen der stad Gronlngen uit de 16e eeuw. Uitgegeven
door P. J. Blok 1896 . . . . . J 4.-.
Geven een volledig overzicllt van de admiuistratie der stad Groningen
ln de eerste helft der zestiende cetlw.
E. Vsawlzs , De
met de Friezenoorlogen van hertog Albrecht van Beieren
in de laatste jaren der XIVe eeuw.
1869 . . . . f (9.80) 2.50.
Bewerking van deze belangrjke episode der Nederlandsche geschiedenis
, voornamelijk getrokken uit de grafelijkheidsrekeningen
van Holland.
G. GSLDXXHAVXR NovIoMAGUs , Oollectanea. Uitgegeven
door J. Prinsen J.LZ. 1901 . . . . . . . J 3.75.
Aanteekeningen en opstellen van dea bekenden humauist, belangrijk
voor de kennis van zija tijd j vooral voor de geschiedenis
der hervorming en voor de gebeurtenissen in het bisdom
Utrecht.
Onderzoek van
Middelburgsche
door J. Yan Vloten. 1873 .
ingesteld omtrent de
en 1567. Uitgegeven
@ . . J (3.40) 1.50.
Zeer belangrijke bron voor de geschiedenis van de hagepreekea,
den beeldenstorm en het eerste gewapende verzet tegen de Spanjaarden
in Zeeland.
's Konings wege
beroerten van 1566
Correspondentie van en
en andere onuitgegeven
P. J. Blok. 1887
betrefende Lodewijk van Nassau
documenten. Yerzameld door
J (2.90) 2.90.
Bevat o. a. de onuitgegeven apologie vaa Lodewijk , de rechterhand
van zjn broeder prins W illem van Oranje, en eene correspondentie
betreFende zijne onderhandelingen met het Fransche hof.
HoRTylxslvs, Over de opkomst en den
Naarden. Uitgegeven door Peerlkamp
1866.
ondergang van
en A. Perk.
J (4.50) 1 .50.
Dit geschrift van Lambertus Hortensius , rector der Latijnsche
schoo! te Naarden, is vooral merkwaardig om de mededeelingen
over het begin van den Eo-jarigen oorlog erl het uitvoerig verhaal
van het uitmoorden van Naarden door de Spanjaarden (1572).
Memoriën van Roger W illiams. Uitgegeven door J. T.
Bodel Nyenhuis. 1864 . - . . f (2.10) 1.-.
Merkwaardig voor de oorlogsgeschiedenis der jaren 1572-1574 ;
de scbrijver was ooggetuige der gebeurtenissen in de eerste jaren
van den opstand tegen Spanje.
Brieven en onuitgegeven stukken van
van Dorp) heer van Maasdam. Uitgegeven
ridder De van der Schueren. 2 deelen.
Jonkheer Arend
door J. B. J. N.
1887, 88.
J (14.40) 5.50.
Papieren van een handlanger van prins W illem 1, belangrijk
voor de intieme gescbiedenis van den opstand tegen Spanje.
Documents concernant les relations entre le duc d'Anjou et
les Pays-Bas. (1576- 1 584.) Publiés par P. L. Muller
et Alph. Diegerick. Tome 1-Y (1576- Juin 1584).
1889 , 90 . . J 34.95.
Volledige bronnenuitgave betreFende de tusschenkomst van den
hertog van Anjou , broeder van Hendrik III , in de zaken van
den Nederlandschea opstand en de aanneming van de souvereiniteit
over de Nederlandsche gewesten,
Kronijk van Eggerik Egges Phebens. 1565-1594. Uitgegeven
door H. 0. Feith 1867. . . J (2.40) 1.- .
Groningsche kronijk van een onpartijdigen hervormingsgezinde,
bron van Emmius.
Uittreksel uit Francisci Dusseldorpii Annales. 1566 1616.
Uitgegeven door R. Fruin. 1894 . . . . . J 7.50.
De gescbiedenis van den opstand , door een katholiek tijdgenoot
geschreven.
Diarium Everardi Bronchorstii sive Adversaria omnium
quae gesta sunt in academia Leidensi , 1591- 1627.
Uitgegeven door J. C. Van Slee. 1898. . . J 2.40.
Curieuse aanteekeningen over het onderwijs en het leven aan
de Leidsche academie.
Brieven van Lionello en
en Senaat van Venetië
Suriano uit Den Haag aan Doge
in 1616- 1618 , benevens Verslag
van Trevisano betreFende zjne zending naar Holland
in 1620. 1883 J (6.10) 3.50.
M erkwaardige brieven van de bekeade Venetiaangche diplomaten
over de geschillen tijdens het bestand.
Memoriën en adviezen van Cornelis Pieterszoon Hooft.
1871. . . J (4.90) 2.-.
Belangrijk voor de geschiedenis van Amsterdam in de jaren
157: - 1620 en voor de houding van deze stad in de godsdien.
stige geschillen.
Verhooren en andere
geding van Hugo de
1871 . . . . .
bescheiden betrelende het rechts-
Groot. llitgegeven door R. Fruin.
. . f (4.80) 2.--.
Belangrijk voor de kennis van den strijd tusschen de twee groote
staatspartijen in het begin vau de republiek , waarbij Grotius
eene belangrijke rol vervulde.
Brieven en onuitgegeven stukken van Johannes s7tenbogaert.
1584--1644. Uitgegeven door H. C. Rogge. 7
deelen. 1868/74 . . . . . . . . J (37.60) 12.50.
Deze correspondentie
prediker van prins Maurits is in de eerste plaats belangrijk voor
de geschiedenis van de kerkelijke woelingen tijdens het bestaud.
van den bekenden Remonstrantschen bofVerbaal
van de ambassade van Aerssen , Joachimi en Burmania
naar Engeland. 1625. 1867 . J (1.90) 1.- .
Bevat de onderhandeling over een vm-bond van onderlinge bescherming
na het afspringen van bet huwelijk tugschen den zoon
van deé Engelschen koning en eene Spaansche prinses.
Yerbaal van de ambassade van Gaspar van Vosbergen bj den
koning van Denemarken j den Neder-saxischen kreits en
den koning van Zweden. 1625. 1867 . J (2.30) 1.- .
Behelst de onderhandelingen over een verbond tegen den keizer
en den koning van Spanje in het begin van den Dertigjarigen oorlog.
Resolutiën van de vroedschap van Utrecht betrefende
de Academie. Uitgegeven door J. A. W jnne en Lucie
Miedema. 1888, 1900 . . . . . . . J 7.-.
Met een uitvoerige inleiding over de inrichtingen van hooger
onderwijs te Utrecht vôôr 1636.
ABRAHNM ox W lcqvxFoR'z , Histoire des Provinces-unies des
Païs-Bas , depuis le parfait establissement de cet estat
par la paix de Munster. 4 volumes. 1. 1861. II. 1864.
111. 1866. IY. 1874 . . . . . . . J 26.- .
De beste geldktijdige geschiedenis van de Nederlanden in de
tweede helft der zeventiende eeuw door een diplomatiek agent.
De geschillen over de afdanking van het krjgsvolk in de
Vereenigde Nederlanden in de jaren 1649 en 1650.
Toegelicht door J. A. W jnne. 1885. . J (5.40) 2.50.
De bekende geschillen van het jaar 1650 worden hier toegelicht
uit onbekende stukken uit het Huis-archief van H. M. de Koningin.
Dagverhaal van Jan van Riebeek, commandeur aan de Kaap
de Goede Hoop. 1652- 1662. 3 deelen. 1884-93. J 23.80.
Merkwaardig verhaal van den etichter der Kaapkolonie omtrent
de geschiedenis van deze kolonie.
H. BoxTlxAxl'xza , De regeerinre van Amsterdam , soo in
't civiel als crimineel en milltaire. 1653- 1672. Uitgegeven
door G. W . Kernkamp. 2 deelen. 1897. J 11.50.
Gedenkschriften van eea Amsterdamsch regent uit den tijd van
Jan De Witt, belangrijk voor de kennis van de regeering en de
regeeringsintriges van Amsterdam.
Lettres de Pierre de Groot à Abraham de W icquefort.
1668- 1674. Publiées par F. J. L. Krëmer. 1894. J 5.25.
Brieven van P. De Groot, den zoon van Hugo De Groot , voornameljk
loopende over de Keulsche vredeshandeling in 1673.
Journalen van Constantjn Huygens den zoon. 1673- 1678.
1881 . . . . . . . . . . . . . J (3.50) 3.50.
Journalen van Constantjn Huygens den zoon. 1680- 1682
en 1649-1650. 1888. . . . f (2.20) 2.20.
Journaal van Constantijn Huygens den zoon. 1688-1696.
2 deelen. 1876 . . . . . . . . J (14.60). 14.60.
Journalen vau den secretaris van Willem III , hoogst belangrijk
voor de kennis van personen en de zedeugeschiedenis van de
laatste helft der zeventiende eeuw.
Verbaal van de buitengewone ambassade naar Engeland
in 1685. 1863 . . . . . . . . f (1.80) 1.-.
Gewichtig voor de kennis van de verhouding der republiek tot
koning Jakob 11 na diens troonsbestijging en den opstand van
Monmouth en zijne aanhangers.
Négociations du comte D'Avaux , ambassadeur : la cour
de Suède , pendant les années 1693, 1697, 1698. Publiées
par J. A. Wjnne. 4 volumes. 1882 , 83 . J (22.90) 8.-.
Belangrijk voor de geschiedenis van de diplomatieke betrekkingen
der mogendheden ten tijde van den Negenjarigen oorloc.
Memorien van Mr. Diderik van Bleyswijk , burgemeester
van Gorinchem. 1734- 1755. Uitgegeven door Theod.
Jorissen. 1887 . . J (4.50) 3.-.
Belabgrijk voor de geschiedenis van de familieregeering en de
regentenintrigeg in de steden van Holland.
Gedenkschriften van Gjsbert Jan van Hardenbroek ,
1747- 1780. 1. Uitgegeven door F. J. L. Krëmer. 1901.
f 6.50.
Dagboek van een hooggeplaatst edelman, aan het hof der stadhouders
verkeerende en dagelijks met alle invloedrijke personen
omgaande.
Brieven van en aan Joan Derck van der
de Poll. Uitgegeven door 8'. H. De Beaufort. Met aanhangsel
door J. A. Sillem. 2 deelen. 1879. J (12.20) 4. .
Brieven van den bekenden adellijkea patriotschen leider, hoogst
belangrijk voor (1e geechiedenis van de jaren 1763-1784.
Capellen van
Brieven aan R. M. van Goens en Onuitgegeven stukken
hem betreFende. 3 deelen. 1884 -90. f (14.20) 8.-.
Belangrijk voor de autobiograie van R. M. Van Goens en voor
de kennis van zijne verhouding tot de stadhouderlijke partij.
Bevat bovendien eene uitgebreide correspondentie met buitenlandsche
geleerden.
Brieven van prins W illem V aan baron Van Lijnden van
Blitterswijk. Uitgegeven onder toezicht van F. De Bas.
1893 . . . J 3.50.
Vertrouwelijke brieven van den prins aan zijn vertegenwoordiger
a1s eerste edele in Zeeland.
Memorials and times of Peter Philip Juriaan Quint Ondaatje.
By Mrs. Davies . . . . . . J (4.-) 1.50.
Biographie van den bekenden Utrechtschen patriot van 1784 en
volgende jaren.
K R O N IJ K.
EE R 8TM SER IE.
Ie jaargang. (Is niet in druk verschenenx)
IIe jaargang. 1846 . . . J (5.-) 1.50.
Behelgt tal van bjzonderheden over hiatorische personeh. kerkelijke
zsken , universiteitswezen enz. - Inventaris van brieven uit
het archief der voormalige vijf kapittelen te Utrecht (1380-
1513). - Kleine historische mededeelingen enz. enz.
Ille jaargang. 1847 . . . . . . . J (2.70) 1.50.
Vervolg van den inventaris der brieven uit het archief der voormalige
vijf kapittelen te Utrecht (1514 j 1515). - Vele wetengwaardigbeden
over archaeologiej geneslogie, archiefwezen. -
Verklaring van spreekwijzen (dialecten) en spreekwoorden enz. enz.
1Ve jaargang. 1848.
Verschillende brieven
* J (3.70) 2.50..
van prins W illem I , Paulus Merula (minnebrief
) , W tenbogaert e. a. - Yervolg van den inventaris der 5
kapittelen (1516 . 1517). - Mededeelingen over Czaar Peter en
zijne vrouw e.a. - Toestand der archieven van Kijmegen, Utrecht
Groningen, Dordrecht' en andere steden enz. ens.
Ve jaargang. 1849. . . . . . . J (6.-) 2.50.
Inventarissen van verschillende stada-arcbieven. - Brieven van
David van Bourgondië , Philips II, prins W illem I , Hugo De
Groot , e. a. - Bijdragen tot de geschledenis van het Nederlandsche
zeewezen en krijgswezen (1618) enz. enz.
TW MK D K S E R I E.
VIe jaargang. . . . . . J (6.-) 2.-.
Iaventarissen van verschillende archieven van steden, gerechten
en gasthuizen. - Brieven o. s. van Adolf en Karel van Gelder
(4456- 1477) , Christiaan 11 van Denemarken (1525), Karel V
(1537) , Philips 11 (1561 , 62) , E. Leoninus (t581) , prins W il-
1em I (1582), Maurits van Nassau (1600) e. a. - Bjzondezheden
over Utrechtsche bisschoppen , hertogen van Gelre e. a.; over den
vredehandel te Utrecht (1 713) ; over aiaatgelden j papiermerken
enz. enz.
1850
Vlle jaargang. 1851 . . . . . J (6.40) 3.-.
Inventarissen van archieven. - Academie te Franeker. - M iddeleeuwsche
kerkgebouwea in Friesland en Groningen. - Rraftombes
in Germaanschen smaak en in dien der Renaissance. - Tien
brieven betreFende de Geldersche aangelegenheden in 1535-
1537. - Brieven van bekende personen 1 genealogiën enz. enz.
Yllle jaargang 1852 . . . . . / (6.80) 3.- .
Reproëuctie van den ,,Almanach nae den nieuwen ende ouden
stjl. Opt Jaer ons Heeren M.D.X. CVIII'', in f2@ te Delft bij4
Bruyn Harmônsz. - 19 brieven van Anna van Egmond aan haren
broeder Maximiliaaa. - Keuken-rekening vsn de grafelijkheid van
Holland en Zeeland. 1d0l. - Stukken over de Oost-lndigche
Compagnie. - Emigreerende families uit Antwerpen naar Middelburg.
1586 enz. enz.
IXe jaargang. 1853 . J (6.80) 3.-.
Belangrijke onderschepte Portugeegche briefwisseling. 1634. -
Stukken van Jan Pietersz. Coen over den handel in Indië. 1622 j
1623. - Fragmenten van oude kronieken. - Journaal, gehouden
te Batavis door den directeur-generaal Ph. Zwart. 1636. - Chronologische
opgave der oorkonden over de l3e en 14e eeuw in
het stads-archief te Harderwijk. - Bijdragen tot de geschiedenis
van het gegchutwezen (1491-152*). - Brieven ; genealogische
mededeelingen enz. enz.
Xe jaargang. 1854 . . J (6.80) 3.-.
Uiterste wi1 van prins Mauritg. - Eenige merkwaardige vonnissen.
1524- 1645. Handel op Perzië en de golf van Bengalen.
1633. Stukken over de Oost-lndische Compagqie. -
f 09 Brieven van Maria van Nassau. 1605- 1615. Charters
in het stads-archief van Harderwijk. 1402- 92 enz. enz.
D K R D E 8 E R 1E.
XIe jaargang. 1855. . . .
Betrekking tusschen de Nederlanden
Stukken over
. f (3.20) 1. .
en Genève in 1589 , 1590. -
de W est-lndische Compagnie. - Geslachtswapenen
en rouwborden in kerken. - Stukken betreFende de krijgsgeschiedenig.
- Brieven enz. van en aan Anna M aria van Schurman. -
Onuitgegeven gedichten van Const. Huygens enz. enz.
Xlle jaargang. 1856. . . . f (3.60) 1.- .
Rechtstoestand in het begin der l5e eeuw. - Rechtsgebruiken in
de middeneeuwen. -- Eenige merkwaardige vonnissen uit den tijd
der geloofsvervolging te Amsterdam ia de 16e eeuw. - Bijdrage
tot de geschiedenis van den bouw van den Dom te Utrecht. -
Autobiographie van den gouverneur-generaal P. A. van der
Parra. - Grafsteden der oudste bewoners van Denemarken enz.enz.
Xllle jaargang. 1857. J (4.80) 1.50.
Oorkonden
W isch in 1190. - Inventaris van bet
stadsarchief te Oudewater. -- Begiftigingen en bezittingen van
het Carthuizer-coavellt bij Utrecht. - Charter vsn 1368 , bevattende
een overzicht van het bisdom Utrecht in 12 78.
@ * .
dea betrekkelijk twist tusschen den
Utrecht en den beer van
bisschop vaa
Xlve jaargang. 1858. . . . . J (5.10) 1.50.
Stukken betrekkelijk den oorlog met Frankrijk in 167Q. - Oude
doopvonten (met af beeldingen). -- Stukken betrekkelijk de hervormfngsberoerten
te Utrecht in l 566 en 1567. - Expeditie nqqr
Portugal in Sept, 1557 enz. enz.
XYe jaargang. 1859. . . . . J (4.60) 1.50.
Brieven van prine Willem van Oranje aan zijne vrouw Auna
vsn Egmond. - Liefdadige etichtingea te Utrecht. - Charters
uit het stads-archief te Harderwijk, l4e en 15e eeuw. - Gevangelmeming
van Paulus Buys , 1586 enz. enz.
V IMR D E SER IE.
XVIe jaargang. 1860. . . . . . J (5.40) 1.50.
Aanteekeningen betrekkelijk het beleg van Haarlem. - Overlandreis
van Indi: naar Europa in 1757. -- Stukken voor de geschiedenis
van de jaren 1588 en 1589 enz. enz.
XYI1e jaargang. 1861 . . . . J (5.80) 1.50.
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1588 en 1589. - Yerdedigingswerken
van de Ilssel. 1672. - Brieven van W illem
van Liere. - Onkostea der judicature v&n Oldenbarnevelt. -
Onkosten der Dordsche synode enz. enz.
XYIIIe jaargang. 1861 . . . . . . J (6.60) 1.50.
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591 enz. enz.
XIXe jaargang. 1863. . . . . J (7.40) 2.-.
Stukkea voor de geechiedenis van het jaar 1592. - Wicquefort's
Mémoires. - Heinrici ab Hovel Speculum W estphaliae enz. enz.
XXe jaargang. 1864 . . . . . . J (7.20) 2.-.
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1593 en 1594. - De
benoeming vau graaf Joban vaa Nassau tot stadhouder van Ge1-
derland. - Beschrijving van eea tocht naar de bovenlanden van
Banjermaasing in het jaar 1790. - De bekostiging der voormalige
fortifcatiewerken der stad Ctrecht enz. enz.
V IJ F D E S M R I M.
XSXtIuek kjenaa rvgooarn gd. e1865 @
geachiedenis van het jaar Thysius
Leere en Order der Ked. Reref. Kerken. - Rapport faict par
M onsieur de St. Aldegonde au Conseil d'Estat de sa négociation
en Franee 1.581. - Bjdrage tot de geschiedenis der gewevene
en andere behangseltapjten , vooral in Denemarken enz. enz.
f (7.60)
1595. -
2.- .
XXIIe jaargang. 1866 J (7.20) 2.-.
Stukkeu betrefende de onlustea binnea Utrecht in 1610. -
Verbaal van de legatie van Leoninus , van Loozen, Yalcke en
Franckena naar Engelantl in 1505. - Stukken betrekkelijk de
Remonstranten enz. enz.
XXIIIe jaargang. 1867.
Concept
1628, 29.
geknooptea
Onno Zwier
@
van eene Conapagnie octrooi.
-- Brieven van Joh. Ileinsius over den in 1632 aan-
* @ @ . . J (9.20)
van assurantie en van haar
2.50.
vredehandel. - Eene bijdrage tot het leven van
Van Haren. - Over den geest en de strekking
van h:t Amsterdamsche patriciaat enz. enz.
XXIVe jaargang. 1868 . . . . . . . f (9.40) 2.50.
Brieven van Maarten Harpertsz. Tromp en van W itte Cornelisz.
De W ith. - Brieven van Bilderbeck , Nederlandsch agent te
Keulen, betrefende het laatste gedeelte van den Derti:arigen
oorlog. - Aegidius Daalmans, Indiaanse aanteekeningen enx. enz.
XXV jaargang. 1869 . . . / (10.70) 3. .
Stukken betreFende den vrijen handel op Braziiië. 1637. - Origi.
ueele brieven van H. Doedens aan Ant. Van Hiltea betreTeude
de W est-lndische Compagnie. 1641- 1648. - Journaal van Job.
Van Kerkhoven , heer van Heenvliet , hofmeester van de princesroyaal
, over de ziekte eu deu dood van prins W illem 11 en
de kwestiën omtrent de voogdil van den jonggeboren prins. -
Geheime correspondentie uit Engeland. 1659 , 1660 enz. enz
ZE SDE SK RIM.
XXVIe jaargang. 1870. . . . . . . J (8. -) 2.50.
Geschillen te Nijmegen. 16t7. - Het Reusen Liedboek. - Vervolging
van de Remonstranten in Land en Stad van Utrecht.
1619 enz. - Eenige aanteekeningen wegens het gebeurde te
Utreeht in 1786 ea 1287. - Reisjournaal uit de l 7e eeuw naar
het Heilige Laad enz. enz.
XXYIIe jaargang. 1871 . . . . . . J (8.20) 2.50.
Aanteekeningen betrekkelijk het gebeurde te Utrecht in 1 2 86 en
1787. - Stukken rakende de Quadruple Alliantie. - Grondig
verhaal van kmboyns. 1621 . - Verhaal van oenige oorlogen in
Indië. 1622 enz. enz.
XXYIIIe jaargang. 1872 . . . . . . J (6.20) 2.50.
Uit de papieren van eeuen bewindhebber der Oost-lndieche Compagnie.
- Brieven van R. Hoogerbeets. - Doleantiën over misbruiken
ia de regeering van Friesland. 1627 enz. enz.
XXIXe jaargang. 1873 . @ @ * @ . Jr (8.30) 2.50.
Stukken betreFende de geschiedenis van den oorlog in 1630 en
eenige volgende jaren. - Reformatie van 's Hertogenbosch.
1630. - Classicale acta van Brazilië. 1636- 1644. - Brieven
van W illem Vaa Oldenbarnevelt aan Hugo De Groot. - Uit de
papierenvan eenen bewindhebber der Oost-lndische Compagnie. -
Aanbevelingen voor scheepskapitein enz. , ingekomen bij Johan
De W itt. 1653- 1672 enz. enz.
XXXe jaargang. 1874. # @ @ * J (10.30) 3.--.
Staat van ontvaugsten en uitgaven der geestelijke goederen tot
onderhoud van predikanten. 159:. - Politieke brieven uit de
jareu 1784, 1785 en 1786 , meerendeels van den heer Maxim.
D'Yvoy. - Uit de papieren van eenen bewindhebber der Oost-
Indische Compagnie. - Verhaal der gevangenschap vall Oldeabarnevelt
, beschreven door zijn knecht Jan Figncken qnz. enz.
XXXIe jaargang. 1875 . . .
Rapport der geheime staatscommissie
richting en huishouding
Splinter Helmich , soldaat en later bopman in dienst van den
lande. 1572- 1598. - De magistraatsbestelling te Utrecht ouder
de republiek. - De vorming van het Oversticht. - Brieven
van prins Willem V. 1286- 1 793 enz. enz.
. . J (S.40) 2.50.
nopens de toekomstige invan
den staat. 1818. - Journaal van
BERIGTEN.
Ie deel le stuk. 1846. : @ .
Dodt van Flensburg over Valerius Andreas. - Visscher over Jan
van Rode , vertaler der Somme le Roy. - Dodt van Flensburg
over Adam en Paul van Vianen. - Ptrechtsch handschrift der
Snorra-Edda. - Eyck van Zuilichem , Bouw- en beeldhouwkundige
voortbreugselen in ons land.
f (3.40) 1.50.
Ie deel 2e stuk. 1848. . . . . . . J (2.20) 1.50.
Nederlandsche handschriften in de Keizerlijke bibliotheek te
Petersburg. - Asch van W ijck , Schuttengilden in Nederland.
IIe deel le stuk. 1849 . . . . . . J (2.20) 1.50.
Verblijf van Christiaan 11 van Denemarken in Nederlaad. l5Ql. -
Beroerten te Gent onder Karel V.
IIe deel 2e siuk. 1849 . . f (3.80) 3.80.
Verhooren van Oldenbarnevelt.
Ille deel le stuk. 1850 . . f (3.-) 1.50.
Geschiedenis van het geslacht Van M athenease. - Catalogue de
documents manuscrits relatifs k l'historie de la Hollande daus
1es bibliothèques de Paris.
llle deel 2e stuk. 1851 . . . . . . f (3.-) 1.50.
Journaal omtrent de vredehandeling te Utrecht.
IVe deel le stuk. 1851 . . . . . J (3.-) 2. .
Geschiedeni: van het geslacht Nyenrode.
lVe deel 2e stuk. 1851 . . . . . J (2.50) 1.50.
De Upstalboom bij Aurich. - Bescheiden over het eerste tijdvak
van de geschiedenis der hervorming in Utrecht. 15Q4- 1566.
Ve deel le stuk. 1853 . . J (3.20) 1.50.
Rspport van den gouverneur generaal Loten over Makaeser. -
Rapport van den heer van Sommelsdijk over zijne legatie naar
Venetie in 1620.
Ve deel 2e stuk. 1856 . . . . . . f (2.50) 1.- .
Rapport van eene reis naar het hof van Candië. 1671. - Autobiograqe
van den gouverneur generaal Rijklof van Goens.
4 678- 1681. - M emorie betreFende het eiland Ceyloa door R.
van Goens ëz. 1679.
YIe deel le stuk. 1857 . . . . . . J (2.50) t.-.
De W icquefort , M lmoires sur la guerre de 1672.
VIe deel 2: stuk. 1857 . . . . J (2.10) 1.--.
Dagelijksche aanteekeningen over het verblijf der Franschen te
Utrecllt in 1672 en 1673.
Vlle deel le stuk. 1861 . . . . . . f (5.50) 1.50.
Stukken betrekkelijk de veravering van Malakka. 1641.
Ylle deel 2e stuk. 1863 . . . . . . / (6.50) 2.50.
Verbaal van de Nederlandsche gezanten in Engelaud. 1618- 1619.-
Rapport van het gebesoigneerde te Tuais en Algiers. 1622- 1623.
CODEX DIPLOM ATICUS.
x x lt s T x s x R I x (1 x 40).
It, deel le stuk. 1848 . . . . . . J (2.60) 2.60.
Oorkonden betreFeude het voormalig handelsverkeervan Utrecht.-
Oudste kameraarsrekeniugeu van Deventer. 1337- 1347.
Ie deel 2e stuk . . . . . . . . . J (2.60) 2.60.
Brieven van Leibnitz en Caperus o. a. over den Utrechtschen vrede.
T w x x p x s E R I x (1 x 80).
le deel le stuk. 1852 . . . . . . J (3.75) 2.50.
Rekening van de testamentoren van Jacoba van Beieren.
Ie deel 2e stuk. 1852 . . . . . J (3.10) 2.50.
Lettres de Paul Choart , seigneur de Buzaaval. 160:.
1Ie deel le stuk. 1853 . . . . . . J (6.20) 3.50.
Oudste burgemeestersrekening van M iddelburg. 1361. - Oudste
kameraarsrekening van Utrecht. 1380. - Rekeuing van de bruiloft
van Jan van Touraine. 1406. - Bisschoppelijke rekening
van 1377.
1Ie deel 2e stuk. 1853 . . . . . . J (3.20) 2.-.
Verbalen van Yan Grijspere en Van Lent , commissarissen in de
troubles van 1567 en 1568.
Ille deel le stuk, 1855 . J (6.50) 2. .
Oude kroniek van Brabant.
llle deel 2e stuk. 1856 . . . . . . J (3.40) 1.50.
Verbaal van de gedeputeerden ia Engeland tot vereeniging van de
Ebgelsche ea Nederlandsche Oost-lndische Compagniën. 1618.
lVe deel le stuk. 1859 . . . . . . J (3.10) 1.50.
Lettres inédites du comte de Boussu. - Oudste rekening van
Antwerpen. 1324. - Rekening van Lier. 1377.
1Ye deel 2e stuk 1860 . . . . . . J (5.20) 1.50.
Lettres de M arnix de St. Aldegonde et de Jean Casimir, comte
Palatin. - Briefwisseling met Don Jan van Oostenrijk. 1576-
1577.
Ve deel. 1860 . . . . . . . . . J (12.-) 4.-.
Toe Boecop, Kronijk der bisschoppen van Utrecht.
VIe deel. 1863 . . . . . . . . . J (1.20)
Kronijken van Brabant , Hollantl en Vlaanderen.
BIJDRAGEN MN M EDEDEELINGEN.
Iste deel. 1878 . . . .
Sautijn Kluit, Utrechtsche courant.
Guicciardini.
. . J (5.60) 2.50.
- - Boele van llensbroek,
Ilde deel. 1879 . . . . . . . f (5.20) 2.50.
Rapport van Aubéry du Maurier. 1624.
Illde deel. 1880 . . . . . . . . f (5.20 2.50.
Rekeningen der Buurkerk te Utrecht , l5de eeuw. - Brieven
aan den hertog van Brunswijk-W olfenbuttel.
Ivde deel. 1881 . . . . . . . . J (8.80) 4.-.
Verloren van Themaat , Geschiedenis van de vicariën in de provincie
Utrecht.
Vde deel. 1882 . . . . . . . . J (5.40) 3.-.
Staatkundige berichtea uit Frankrijk. 1650-1653. - Stukken
over de lichting der waardgelders te Utrecht. - Relaas van 't
gepasseerde op Alsen. 1658.
Vlde deel. 1883 . . . . . . . . . . J 6.-.
Documenten voor de geschiedenis der Kederlanders in het oosten.-
Steven Van der Haeghen , Avonturen. 1575- 1597. - Trois arrèts
du Grand conseil de M alines.
lrllde deel. 1884 . . . . . . . . . . J 5.--.
De Bas, Overgaaf der Bataafsche vloot l 795. - Verslag van Fr.
M icheli. 1638. - Visitatie der kerken in het Sticht Utrecht. 1593.
Vlllste deel. 1885 . . . - . . . f 3.60.
Dagboek over 1672. - âpologie van Lodewijk van Naesau.
lxde deel. 1886 . . . . . . . . . . f 6.10.
Stukken betrefende den strijd der bisschoppen van Utrecht met
de stad Utrecht. - Stukken over den tegenstand der Utrechtsche
katholieken tegen de Unie van Utrecht.
Xde deel. 1887 . . . . . . . . . . J 5.80.
Buchelias , Observationes ecclesiasticae :ub presbyteratu meo. -
Zending van Dirk Van Hille naar Spanje. - Onbekende kroniek
van het klooster W indesheim.
Xlde deel. 1889 . . . . . . . . . . f 6.20.
De W icquefortj Mémoires sur la guerre de 1672. - Drie Briefe
der Stadt Londen an die Stadt Dordrecht. 1359. - De Bye,
Gedenksehrift betreFende het bewind van Oldenbarnevelt. -
Drie Utrechtsche kroniekjes v/lr Beka's tijd.
Xllde deel. 1890 . . . . . . . . . . J 4.10.
Politiek journaal van 1795. -- Bijdragen tot de geschiedenis der
Hervormde kerk te Gent. 1578- 1584.
Xlllde deel. 1891 . .
Gedenkschrift van Don Sancho
Recueil de Hopperus.
Xlvde deel. 1892 . .
Resolutien der Staten van Holland. 1577
ningen van Dordrecht. 1323- 1399.
Coenders van H elpen.
Xvde deel. 1893 . . . . @ * @ J 4.90.
Journaal van Const. Huygens' reis naar Venetië. 1620.
Sommaire de la forme du régime des Provinces Unies. 1647. -
Memorie van den gouverneur Van der GraaF over de gebeurtenissen
aan de Kaap de Goede Hoop. 1.780- 1806.
@ @ @ 4 @ @ f 5.- .
de Londono. - Vervolg op het
@ * @ J 3.80.
en 1578. - Stadsreke-
- o igjournaal van Jhr.
Xvlde deel. 1894 . . . . . f 4.75.
C. Block , Kroniek van het Regulierenklooster te Utrecht. -
Buyck, Aanteekeningen over het geus worden van Amsterdam.
Xvllde deel. 1895 . . . . . . . . . J 4. .
L. Reaelj Amsterdamsche gedeakschriften. 1542- 1567. - M agistraatsverandering
te Utrecht in 1618.
Xvlllde deel. 1896 . @ @ f 5.75.
Fragment van de autobiografe van Oongt. Huygens. - Notulea
en munimenten van het College van commercie te Ameterdam.
1663- 1665. - Simon Van Leeuwen's Bedenckingen over de
stadhouderlycke macht.
Xlxde deel. 1897. . J 5.25.
Mlmoires de M. De B. sur la cour de Guillaume 111. -
M emorie van Byam over de overgave vaa Suriname. - Stukken
over de Noordsche Compagnie.
Xxste deel. 1898 . . . . . . . . . . . J 3.25.
Kroniek van het Goudsche fraterhuis. - Notulen van de Patriottische
partijdagen. 1783-1 787. - Reisebericht des Mgr. Garampi
in Holland. l 764.
Xxlste deel. 1899 . . . . . . . . J 4.50.
Koopmansadviezen aaagaande het plan tot oprichting eener Compagnie
van aesurantie. 1629- 1635. - Opgaven omtrent inkomsten
, goederen , hoorigen , dienstmannen en Nchten der abdij
Egmond. 1130- 11:1. - - Reisverhaal van Jacob van Neck.
1598- 1599.
Xxllste deel. 1900 . . . . . . . J 4.90.
Brieven van Sorbière over den toestaud vau Holland in 1660 -
Het oude register van Graaf Florens. - Correspondentie tusschen
Prins Maurit: en Reynier Pauw. l6l 7- 1619.
RllglsTxa op de Kronjk van 1846- 1854. 1857. J 1.50.
M inder goed bewerkt dan het latere register, doch veel uitvoeriger
, daar alle voorkomende namen vermeld worden.
Rxgls'rxlt op de onderwerpen , behandeld in de
de Berigten en den Codex diplomaticus. 1877.
YoortreFelijk register, bewerkt door Dr. P. A. Tiele;
de onderwerpen , waarover de artikelen handelen.
BlPALlxGlx over de uitgave van handschriften.
Kronijk ,
J 1.50.
bevat alleen
1894.
J 0.25.
BsPALIxGlx over het uitqeven
king hebbende op de nleuwe
van handschriften , betrekgeschiedenis.
1896.
J 0.20.
Deze regels , gedeeltelijk gesteld naar Duitsche voorschriften, worden
in hoofdzaak gevolgd bij de uitgaven van het Historisch
Genootschap.
VXRSLA/ van de algemeene
Historisch Genootschap
jarig bestaan van het
1895 . . . . . . .
vergadering der leden van het
ter gelegenheid van het 50-
genootschap op 16 April 1895.
. . . . . f 0.60.
de rede Bevat o. a. een uitvoerig verslag vaa van prof. Fruin
over den veldtocht van het jaar 1572.
VlasLwo van de algemeene vergadering der leden van
het HistoriFch Genootschap , op 20 April 1897. 1897.
J 0.90.
Bevat ook de op deze vergadering gehoudene voordracbten der
heeren De Beaufort, Hofstede de Groot en M uller.
CwTAxzogvs der boekerj van het Historisch Genootschap.
(3e uitgave-) 1872. Met 2 supplementen dd. 1882 en
1895. 3 deelen . . . . . . . . . . . J 4.80.
Bovenstaande werken zjn, voor zoover zj voorhanden
zjn , voor de leden tegen de hell van den phjs
te bekpmen. Men wende zich daarvoor direct tot den
uitgever JOHANNES MPLLER te AMSTERDAM.