He~t
BilderdijkMuseulD
Mededelingeablad van de Vereniging
'Het Bilderdijk-Museum'
Redactie: M. van Hattum (redactle-secretaris),
P.L. Schram en Peter van Zonneveld
Redactie-adres: Fokkerlaan 36, 1185 JC Amstelveen
Her Bilderdijk-Museum verschijnt ee n maal per jaar. De red acti e
beh oudt zic h te a llen tijde het rech t voo r om ingezonde n kopij te
weigeren. Het lidmaatscha p van de Vereniging 'H et BilderdijkMuseu
m' bedraagt f 15,00 per ja ar. Lede n ontvange n d it tijdsch rift
gra tis . Men kan zic h opgeven als lid bij de sec retaris va n de Ver eniging,
Fo kke rlaan 36, 1185 JC Amste1veen.
Bilderdijk en de Nederlandse Pindarus-receptie'"
'Bij het hooren vanden naam va n PINDARUS, wordt alles
in ons opgewekt, wat tot het ede le en verhevene onze r
natuur beh oort. i.Ook hij , die niet ingewijd is in den
tempelder Griek sche Muse , denkt daarbij aan al wat
edel is en verhe ve n en grootsc h; en de ge lukkige , wien
het ook slechts eenmaal ve rgund is, zich aan deze rijk e
bron va n gevoel en kra cht en schoonhe id te laven , hoort
nooit dien , door het dankban 3rieke nland vergode n ,
naam , zonder, als door ee n r .uw leven bezield , zich
zalig te gev oelen in de herinnet og der rein e wellust , die
hemdelieveling der Goden , oie geh eiligdePriester der
Zanggodinnen deed smake n" .
Aan het woord is de Groningse graecus Petrus va n
Limburg Brouwer , die , zou men zeggen,toch wei moet
weten waar hij het over heeft . Maar u ziet het , ook een
oppe rvlakkige, ja zelfs in het geheel afwezige kennis van
Pindarus i s voldoende om zijn werk hogelijk te waarderen
. Wanneer ee n voortreffelijk cla ssicu s als Van
Limburg Brouwer zijn betoog met een vooroordeel
begint , hoe zit het dan met zijn tijdgen ot en ?
Ik zal . het vandaag met u hebben over . Bilderdijks
Pindarusb eeld. Onder welke omstandigheden is dat
beeld tot-stand rgekomen ? Bilderdijk beweert , zo als
men weet, dat hij zichzelf Griek s heeft geleerd, nadat de
allereerste begins elen hem door zijn vader 'waren bij-
* Lezing, ge ho ude n tijd en s de jaarvergade ring op 12-12-1987.
ge bracht' . Zal hij oo k geh eel ze lfsta ndig he t. weerbarstige
Griek s van' Pindarus doorgewerkt hebben ? We
weten het niet precies , maar vanaf1777 treffen we zo nu
en dan cit at en uit Pindarus' werk bij Bilderdijk aan, en
tien jaar I at ersuggereert hij in een bri ef aan Uylenbroek
, da t hij ee n kenner va n's dichters po ezie is'. Had
Bilderdijk de -Latijnse school doorloperi , dan zou hij
trouwens toc h niet met Pindarus in aanraking zijn
ge kornen, als hij eral beh oorlijk Griekshad ge leerd".
E n in .Leiden , wain hij iIl1780 ging stude re n, kon men
natuurlijk weI goed onderwijsin de klassiek e tal en
ge nie te n, 'maar voo rdatWytte nbach in 1799 naar Leiden
kwam , laghet zwaartepunter 'op taalkunde en
tekstkriti ek , welke traditie in de negentiende eeuw
werd voortgeze t". Dus ookdaar za l Bilderdijk zijn
Pindarus gro te ndeels zelfstandig hebben moe ten bestuderen
.
Ook- in d e on s omringende landen werd Pindarus
weinig gelezen : E nigszinssymptomatisch is de zev entiende-
eeuwse Engelsman Abraham Cowley, die Pindaru
s' Oden bewerkte . In zijn voorwoord(1651) merkt hij
op: 'If a m~n sho uldunderta ke to translat e Pindar word
for word, it would : be thought :that one mad-man
translated another" : Kortorn, ' als meIY Pindarus wil
genieten, moet me'ri.hem veranderen vEn wanneer we
andere Engelse auteurs.in deachttiendeeeuw Pindaric
Odes zien schrijven , krijgen .we niet bepaaldde indruk
dat ze er eenGriek setekst naa st had den liggen ".
Wanneer de heer Blondel in 1693 zijn Comparaison
de Pindare et d' Horace' het licht doet zien, herschepthij
daarmee een reeds in 'de oudheid beoefendgenre: het
vergelijken van twee verwante persoonlijkhcden'".
Aangezien de citaten in Blondels verhandeling uitde
meest uiteertlopendegedichten genomen zijn, zal hij
Pindarus werkelijk van A tot Q hebben gelezen.De
Thebaanse dichter wordt allereerst als mens ontleed, en
Blondel prijst hem als religieus ...- Pindarus zou zelfs de
HiSchrift gekendhebben (p.,,15) __ , maarzijn vermeende
geldzucht en pederastie worden uiteraard verworpen
(pp. 24-31). Jammer is ook, aldus Blondel, datPindarus
wel irrelevante uitweidirigen moest invoegen, .omdat
zijn eigenlijkeonderwerp, de sport, zo beperkt is(p.
36). Toch kentzijn werk enige zeer aangrijpende passages,
waarinrnenselijke emoties uitgebeeld worden (p.
51).Pindarus is verheven, maar soms te gewaagd. Zijn
kunst bestaat uit 'dire beaucoup de grandes choses sur
de petits sujets' (p. 59). Blondelbetreurt het feit dat er
van Pindarus'werk zo weinig bewaard is: als we meer
van hem, hadden; zouden we, hem meer waarderen (p.
61). Dus ook Blondel blijkt een waardering te hebben
die in laatste instantie op een vooroordeel berust. Neen,
zijn lofprijzingen van Horatius klinken aanmerkelijk
geestdriftiger.Pindarus bezit een aangeboren genie,
een 'Iiberte naturelle' , maar Horatiusheefteen bredere
kennis, is gelijkmatiger, correcter: 'il ravit et enchante
Ie Iecteur' (pp. 76-78).
Ongeveer vier decennia later horen we Charles Batteux
een vergelijkbaar betoog houden". Batteux heeft
iets meer oog voorde historische context van Pindarus'
epinikia, en verrast ons met deredenering dat Pindarus
weI een groot dichter moet zijn, aangezien de Grieken
zulks dachten. De uitweidingen worden, nog ,steeds
matig gewaardeerd, maar anders verklaard: een dichter
kan nu eenmaal niet vele strofen lang enthousiast
blijven, hij moet historische of mythologischedigressies
inlassen om zijn gehoor niet te vervelen. De antecedenten
deratleten ',bieden hem gelukkig stof te over.
Overigens citeert Batteux aIleen de eerste Olympische
ode wat uitgebreider - het gedichtdat in aIle edities op
paginal staat. De behandeling.vanHoratius is dan ook
.aanzienlijk langer, en getuigt van groterebetrokkenheid.
Batteux deelde het genre ode in viercategorieen
in:
1. de odes sacrees , zoals de psalmen;
2. de odes herot«ues , zoals 'die van Pindarus en enkele
van Horatius (deze eerste tweegroepen zijn zeer
verheven);
3. de odes 'philosophiques, zoals de meeste van Horatius;
en tenslotte '
4. de odes anacreontiques, zoals enkele van Horatius,
en die van (pseudo-)Anacreon.
Batteux' voorkeur gaat uit naar de kalme, evenwichtige
derde soort, hetgeen ons niet verbaast.
In Engeland wordtBatteux' indeling en voorkeur
klakkeloos overgenomen door 'Hugh Blair, wiens Lectures
on Rhetoric and Belles- Lettres in 1790' in een
Nederlandse vertaling verscheen".
In dealfabetisch geordende Allgemeine Theorie der
schonen Kunste und Wissenschaften van J. G .Sulzer13
komt Pindarus in de lemmata over lyriek en ode slechts
terloops ter sprake.Er is een apart hoofdstuk over deze
dichter, waarin Sulzer enigeaanHoratius ontleende
gemeenplaatsen debiteert, maar verder gewetensvol
2
toegeeft niet vol doende Grieks te kennen om echt iets
zinvols te kunnen zeggen. Evenals Batteux ziet hij in,
dat voor de Griekensport ietsbelangrijks was dat hij
niet kan navoelen'". Maar Sulzer maakt de lezer attent
op een zojuist verschenen .Pindarus-editie, namelijk die
van C.G. Heyne15
•
Deze Heyne, in G6ttingen hoogleraar geworden toen
de in Leiden docerende David Ruhnkenius geen zin had
naar Duitsland terug te gaan - de leerstoel was hem
aangeboden" -, vermeldt in zijn voorrede, dat zijn
studenten hem ertoe hadden aangezet de weinig gelezen
dichter uit te geven. De overwegingdat de moeilijkheidsgraad
van ditGrieks een goede leerschool voor
beginners zou zijn, en dat een door zulke lectuur
gescherpt verstandook Bijbelinterpreten van pas zou
kunnen komen, had hem de moeizame taak doen
aanvaarden.
In de decennia voor Heynes editie warener al oden
van Pindarus "in proza.vertaald,kennelijk bedoeld om
de lezer met de antieke dichter bekend te maken. Een
voorbeeld is de bejaardeChr. T. Damm, diein 1770 een
prozavertalingpubliceert met degeruststellende mededeling
dat Pindarus netzulke stichtende lectuur biedt .als
de psalmen". Maar al deze vertalingen zijn voor een
klein publiek geschreven, en aandacht voor de vorm
ontbreekt. Bovendien zijn de Olyrnpische en Pythische
Oden duidelijk populairder dan' de vrijwel nooit genoemde
Nemeische en Isthmische Oden.
Ook in Duitslandheeft, al sinds de gedichten van
Ronsard er bekend werden, het door Horatius bepaalde
beeld van Pindarus bestaan: de onstuitbare bergstroom,
de verheven zwaan. Maar omdat de dichter nauwelijks
gelezen werd, kwam ditbeeld niet echt tot leven. Toen
echter Klopstock vanaf 1748 quasi-Pindarische Oden
begon te schrijven, werd Pindaruseen soort symbool
van het ongeremde genie", U kent wellicht Goethes
Wandrers Sturmlied (1771): we weten dat deze Olympier
zich oppervlakkig met de Griekse tekst heeft bezig
gehouden, en dat ook hij in de eerste plaats Horatius'
woorden in gedachtenhad.Maar we kunnen niet
ontkennen dat Pindarus vanaf de jaren zeventig van de
achttiende eeuw meergelezen werd dan daarvoor.
U vraagt u thans af, wat we van dit alles in ons land
kunnen terugvinden. We vernamen aI, dat er in Leiden
weinig aan poezie-analyse werd gedaan, en we zullen nu
gaan zien hoe dit in de rest van Nederland was.
In de vroege achttiende eeuw vergelijkt Jacob Tollius
Horatius met' Pindarus'", In ongeveer tien bladzijden
suggestief filologenlatijn wordt Horatius afgekraakt op
grondvanpakweg vier versregeltjes: dat Pindarus verhevener
is dan zijn epigoon Horatius wordt als feit
aangenomen. Tollius' geschrift is verschenen in een
band waarin ookeen Latijnse vertaling van Blondels
tractaat is te vinden. Ofschoon ik voor Tollius' argumentatie
niet veel zougeven, is zijn voorkeur voor het
Grieks opmerkelijk.
Halverwege de eeuw verschijnt er een boekje met
tekstkritische aantekeningen van de hand van Johannes
Cornelis de Pauw, geheel aan Pindarus gewijd-". Dit
gedegenen van een grote kennis van het Grieks getuigende
werkje wordt vijfentwintig jaar later vaak ,door
Heyne geciteerd; trouwens, ook in .modernc edities
wordt zijn naam nag met ere genoemd. Helaas doet hij
geen literair-esthetische uitspraken, voorzover 'ik' tot
LECTIQNlS VARIETATE
4..·.·. E!: .~:.~.·.\.~:T!.1.l{~..J n~ll~
Pindarus-editie, 1773. VB Leiden569 E 19.
nog toe heb waargenomen (ik heb het boekje niet
integraal gelezen). Ook ethisch-religieus lijkt hij niet
gemteresseerd. Na deze in filologisch opzicht ongewone
publikatie blijft het in de Nederlandse universitaire
wereld bijna tachtigjaar stil rond Pindarus.
Niettemin komen we zijn naam bij tijd en wijle tegen.
Zoals in de achttiende en negentiende eeuw losse
versregels van Horatius dikwijls als motto boven aan
een gedicht geplaatst of in demeest uiteenlopende
verhandelingen als citaat gebruikt werden", leverde
ook Pindarus, zij het op veel bescheidener schaal,
enkele sententien, Ja, in Duitsland verschenen zelfs
vertalingen waarin men de pasklare slagzinnen gemakkelijk
kon terugvinden,dus wie Pindarus .niet las behoefdeniet
om een aardige spreuk verlegen te zitten".
Pindarus was de bron van een paar treffende metaforen
(bijvoorbeeld het beeld van poezie als pijlen, of als weg)
en algemeen menselijke wijsheden (bijvoorbeeld 'de
mens is een droom van een schaduw'). Toch wordt hij in
Nederland eigenlijk aIleen door geleerden aangehaald.
Wyttenbach (die Heyne kende) en Jeronimo de Bosch
schreven bijvoorbeeld twee verhandelingen over antieke
hiernamaals-theorieen in het Latijn. Zij citeerden
tal van plaatsen uit onder meerHomerus en Pindarus,
die door Pieter Nieuwland op e,en levendige manier
vertaald werderi".
Ook onze Bilderdijk gebruikte weI eens een motto uit
Pindarus; ik ben er tot nu toe vier tegengekomen,
waarvan twee dezelfde. Voorts citeert hij Pindarus soms
in brieven of in de aantekeningen op zijn gedichten, en
doorgaans vertaalt hij die regels ook. Ook hier betreft
het slechts een handvol plaatsen. Het zijn meestal
veel-geciteerde regels, waarvoor Bilderdijk niet het
gehele corpus bestudeerd behoeft te hebben".
De neiging om Pindarus in de eerste plaats als
religieus-filosofisch auteur te beschouwen, die we bij
Blondel en Batteux al enigszins aantroffen, kunnen we
bij Wyttenbach en De Bosch waarnemen, maar zij viert
pas echt hoogtij sedert Van Limburg Brouwers Proeve
uit 1826. In de jaren veertig verschijnt in Utrecht een
tweetal studies die Pindarus voornamelijk als bron van
wijsheid zien. Zijkennen uiteraard hetboekje van de
Groningse hoogleraar"
Vertalingen uit Pindarus kunnen in ons land uiterst
zeldzaam genoernd worden. Tussen 1772 en 1825 telde
ik zes integrale vertalingen van vijf gedichten, door vijf
auteurs, onder wie Bilderdijk". AIs we deze magere
oogst bekijken, blijken letterlijke vertalingen die een
poging doen om de metriek van het origineel te reproduceren,
geheel te ontbreken. Ook is nergens getracht de
zinsbouw van de brontekst in stand te houden, zoals
Holderlin dat probeert. Indien we een onderscheid
maken tussen enerzijds vertalingen die hetGrieks naar
de lezer willen brengen en de vreemde elementen uit de
tekst zoveel mogelijk elimineren, en anderzijds vertalingen
die het de lezer niet gemakkelijk maken doordat zij
het origineel zo min mogelijkaantasten - u kent misschien
de controverse, zoals door Schleiermacher geformuleerd"
-, dan blijken onze Nederlandse vertalers er
ergens tussenin te zitten. Bilderdijk en Wiselius doen
het minst concessies aan de lezer. Bekijken we de vorm,
dan zien we dat Bilderdijk en Witsen Geysbeek hun
gedicht een grillig uiterlijk hebben verleend door het
gebruik van strofen en regels van ongelijke lengte.
Wellicht is dit gemspireerd op de Engelse traditie van de
Pindaric Ode; en, zoals bekend, stoelt deze op de
misvatting dat Pindarus' verzen lege soluti, dat wil
zeggen zonder enig systeem, gecomponeerd waren. Wie
nu echter denkt, dat Bilderdijk het origineel zo dicht
mogelijk benaderd heeft, vergist zich. Zijn vertaling is
namelijk twee keer zo lang als het Grieks - een eigenaardigheid
die bij de meeste van Bilderdijks vertalingen is
te constateren.
Het is leerzaam zijn navolging van Pindarus' twaalfde
Olympische ode met die van Pieter van den Bosch te
vergelijken. Van den Bosch' produkt uit 1772 - twaalf
jaar vroeger dan dat van Bilderdijk - behoort tot de
meer letterlijke vertalingen. Batteux citerend zegt hij
zijn lezers op te willen voeden tot goede smaak. In het
spoor van Batteux verdedigt hij het verschijnsel uitweiding,
en op grond van de begrijpelijkheid van de korte
twaalfde Olympische ode concludeert hij, dat al Pindarus'
gedichten dus gemakkelijk te doorgronden moeten
zijnvMetaforen en vergelijkingen die hij niet beschaafd
acht, 'worden in noten verklaard of verontschuldigd.
Van den Bosch werkt met regelmatige strofen, die vol
moeten. Ais hij aan het slot nog twee regeltjes over
heeft, voegt hij een mededeling toe die Pindarus zou
hebben verafschuwd: de bezongen held Ergoteles wordt
verteld, dat hem na deze Olympische overwinning niets
meer kan overkomen - terwijl Pindarus .juist altijd zo
tegen hybris waarschuwt!
3
zyrt eenige Verbandelingen oyer
UtOl!1.1al,.ST en het Too.Nn:r.. DBa. OODEN,
DOOB.
M: C. CUR l' 1 U S,
11«i,UlfIltlT ,fJ Rl1ad II !datpur,.
.....1*.4: _1\1 S _'FE R DA__ ~1"
liyARENt)FOKKf4;SlM0 tisz.Bo~kverko()per
opdell hoek van de \\'teestlUlS eu St. Ludentleeg~
J180 .
Met deze vertaling heeft Bilderdijk zijdelings te maken gehad (vgl.n.
50). UBLeiden 1198D 13.
Bilderdijk vertaalde het gedicht vermoedelijk omdat
deaanhef, een beschrijving van het lot, Tyche, hem
beviel. Dertien jaar later verwerkte hij dat prooemium
nog eens in een bruiloftsgedicht. Wat, voor Bilderdijk,
uitermate ongewoon is, is dat hij de communicatieve
situatie vanhet epinikion intact heeft gelaten. De
Griekse namenworden voor de lezers niet verklaard, en
het gedichtblijft aan Ergoteles gericht, niet aan een
achttiende-eeuwse lezer.
Naast deze ode heeft Bilderdijk uitsluitendfragmenten
vertaald, uit hun verband getrokken en soms in een
gedicht van eigen vinding ingelast, Men zou kunnen
zeggen, dat het experiment uit 1784 de dichter niet erg
bevallen was.
AIle vertalers breiden uit, en doen daarmee mijns
inziens een van Pindarus' grootste charmes, zijn korte,
veelzeggende formuleringen, te niet. De meeste vertalers
hebben moeite met Pindarus' soms gewaagde
metaforen, en gaan over tot een traditionele, classicistische
stijl. Een voorbeeld moge volstaan. In de twaalfde
Olympische ode zegt Pindarus, in mijn interpretatie: .
'de verwachtingen van de mensen rollen dikwijls omh.
oog, dan weer omlaag, nietige leugens doorklievend',
met andere woorden onze hoop wordt voorgesteld als
4
een schip op een woelige zee van onzekerheid. Van den
Bosch vertaalt: 'Naar Uw genoegen rijst of daalt de
hoop der menschen, / Gezwaaid door rustelooze wenschen.'
Bilderdijk doet het als voIgt: 'Terwijl de hoop
der stervelingen, / Gevest op 't valsch gelaat der wisselbare
dingen, / Slechts ijdle droomen oogst, en rustloos
op en neer / Gewenteld wordt als 't vlak van 't onbetrouwlijk
meir.'
Enigszins malicieus kunnen we vaststellen dat aIle
Pindarusvertalers, Bilderdijk niet uitgezonderd, verreweg
de kortste oden ter navolging hebben uitverkoren.
Het is eenvoudig daarvoor redenen te bedenken: het
Grieks zal voor de meesten niet zeer toegankelijk zijn
geweest, en uit het feit dat Olympische en Pythische
oden ook in losse citaten overheersen, kunnen we
opmaken dat men doorgaans niet verder kwam dan de
eerste paar gedichten - dit _geldt misschien ook voor
Bilderdijk;en de kortste epinikia zijn nu eenmaal het
begrijpelijkst, de verfoeide uitweidingen zijn nietzo
lang.
Mijn volgende stroming in de Nederlandse Pindarusverwerking
wordt gevormd door de historisch georienteerde
lezers. De vraag naar de sociale context van
Pindarus' poezie was in zekere zin al door Batteux aan
de orde gesteld, en echo's van zijn betoog troffen we aan
bijVanden Bosch. Maar van serieuze aandacht voor
deze problematiek is in ons land pas sprake, nadat de
Duitse Pindar-Forschung, na Heyne in een stroomversnelling
geraakt, in dejaren twintig van de negentiende
eeuw begint door te dringen". De Utrechtsedissertatie
van Karsten (1825)29 bemvloedt zijn IeerlingenGilquin
en De Jongh, maar veel meer dan August Boeckh- de
grote Duitse Pindaruskenner - citeren doet men eigenlijk
niet. Voor Bilderdijk, die overigens aan het eindvan
zijn leven weI een Pindaruseditie van Boeckh in huis
had", heeft dit verder weinig relevantie.
Mijn laatste groep van Pindarusrecipienten ziet de
Zwaan van Dirke als het prototype van de lyricus. Ik
kan (nog). niet _beoordelen in hoeverre Herder en
Goethehier invloed hebben uitgeoefend.Het -is best
mogelijk, dat dit Pindarusbeeld rechtstreeks teruggaat
op Horatius' geexalteerde beschrijving. Trouwens, ook
Goethe baseerde zich in eerste instantie op Horatius, en
ook Karsten citeertbraaf de Latijnse strofen, die door
Jacob Geel in zijn opstel Over Poezijen Arbeid worden
geparodieerd".
Mij is opgevallen, dat wanneer Bilderdijk in zijn
poezie voorbeelden geeft van grote voorgangers, hij op
lyrisch gebied vaak Pindarus noemt, en haast nooit
Horatius". Zelfs Sappho wordt vaker genoemd dan
Horatius". Daar Bilderdijk bovendiende almeermalen
ter sprake gebrachtePindarusode van -Horatius niet
aIleen z6 vertaalt.. dat we haar kunnen lezen alseen
zuivere lofzang op Pindarus'"; maar ook, voorzover ik
tot nog toe hebwaargenomen, zeker tien maal toespelingen
op deze ode maakt", zou men haast gaan denken
aan een obsessie. De dichterbeweert dat hij, ondanks
Horatius' waarschuwingen, toch Pindarus .heeftwillen
navolgen, en deene keer meent hij datdit gelukt is, de
andere keer twijfelt hij aan zijn vermogens. Het probleem
is nu, dat Bilderdijk expliciet Pindarus als voorbeeldstelten
daarmee Horatius verwerpt, terwijl hij
niet aantoonbaar diepgaand met de Grieksetekst in de
weer is geweest, maar daarentegen ongeveer de helft
van aIle carmina van Horatiusheeft vertaald". Men zou
dus verwachten, dat Horatiushet grote.voorbeeldwas.
Hoe de situatie bij Bilderdijks tijdgenoten ligt, moet
ik nog onderzoeken. Hier zal ik verder alleen op
Bilderdijk ingaan.
Ik meen dat deze in woord maar niet in daad beleden
voorkeur voor Pindarus berust op bepaaldeopvattingen
over de aard van de Griekse en Latijnse lyriek. Alvorens
mijn verklaring voor Bilderdijks voorliefde te
geven, zal ik eerstmijn eigen voorlopigevisie op de
verschillende soorten lyriek kort uiteenzetten. Mijn, in
de verre toekomst te verschijnen, proefschrift moet hier
uitgebreider op ingaan. Twee begrippenstaan centraal
in jnijn benadering:de communicativiteit ~ sit venia
verbo! -en defictionaliteit.
a. Pindarus' poezie noem ik communicatiet, aangezien
zij in een welomschreven sociale context gedicht en
gezongen werd, met een duidelijk omlijnd doel, namelijk
een bepaalde persoon te prijzen. Deze poezie is dan
ook niet fictioneel, dat wil zeggen die prijzende taaldaad
vond werkelijk plaats, het was geen speIletje. Geen
wonder, dat Aristoteles geen belangsteIlingvoor deze
kunstuiting 'had, want zij berust niet op fictionaliteit,
hetgeen Aristoteles mimesis noemt". U weet, dat Aristoteles
ietspas literatuur noemt,als het gebaseerd is op
mimesis.
b. Horatius' carmina zijn mijns inziens meestal wel
fictioneel: zij suggereren bepaalde taaidaden, zoaIs
uitnodigen, weigeren; bidden, verliefd smeken. Aangezienhij
meestal een met name genoemd persoon aanspreekt,
lijkt de poezie communicatief te zijn- niet
zelden bestaat de adressaat echt, en deze zalhetgedicht
ook wel in ontvangst genomen hebben. Maar dat
Horatius een door en door gepolijste ode bij wijze van
invitatie in Maecenas' brievenbus geworpen zou hebben,
dat gaat er bij mij niet in. Kortom, Horatius' lyriek
is communicatief omdat zij een specifiekecommunicatie-
situatie evoceert, maar tevens fictioneel. Met dat
al is de Horatiaanse ode een perfect voorbeeld van wat
Aristoteles de mimesis van een (taal-)handeling genoemd
zou kunnen hebben.
Bij 'de lyriek van Bilderdijk onderscheid ik twee
typen, de gelegenheidsgedichten en de overige lierzangen.
De gelegenheidsgedichten behoren tothet Pindarische
type (wel communicatief, niet fictioneel)
- enkele heten ook ode -, de andere gedichten zijn
doorgaans aan niemand in hetbijzonder gericht..aangezien
zij geen adressaat hebben engeen specifieke
communicatieve situatie veronderstellen, noem ik ze
niet-communicatief. In beide soorten poezie doet Bilderdijk
het voorkomen, alsofhij .onseenkijkjein zijn
hart gunt; hij speelt geen rol: ik achtzijnpoeziedan ook
niet-fictioncel", Er zijn wel.uitzonderingen", maar voor
zijn niet-verhalende poezie lijkt de stelling op te' gaan.
Ikben mij ervan bewust, dattegen denon-communicativiteit
van Bilderdijks adressaatloze.lierzangen wel iets
in te, brengen is: -buldert hij .immers nietin menige
apostrofe verscheidene personen of .instanties 'per gedicht
hartstochtelijk toe? Jazeker.rnaar ik ben bang, dat
het hier slechts retorische stijlfiguren betreft, tekenen
van een in zijn dagen bloeiende recitatie-cuItuur40
• Dat
retorische karakter moge ook blijkenuit de slotregels
van Bilderdijks Horatiusvertalingen.Waar Horatius
voorkeur heeft voor rustig uitklinkende slotakkoorden
- ruhiges Ausklingen, klassische Diimpfung, fading
Bilderdijks aantekening t.o. de titelp. vari Q. Horatii Flacci Eclogaeed.
Baxter (vgl. n. 60). VB Leiden 758 E29.
out - prefereert Bilderdijk .eenvkrachtige peroratie,
waarin de portee van het geheeI nog eens duidelijk
wordt onderstreepr" .
Waarom schreef .Bilderdijk niet-fictionele lyriek?
Poezie was voor hem uitstortingvan het gevoel, 'spontaneous
overflow of powerful feelings" (omWordsworth
aan tehalen), echter niet altijd 'recollected in tranquillity'.
Fictionaliteit veronderstelt verbeelding, 'en ofschoon
verbeelding in combinatie met het gevoel een
nuttig instrument is42,vooralalsmen een verhaal. moet
vertellen;' kan Bilderdijk .zich in zijn puurste gevoelsuitingen
nietandersvoordoen dan hij is, Een gedicht is
geen constructie;. maar een expressie-'. .Indien er" dus
niet een,al dan niet feestelijke,gebeurtenisbezongen
moet worden, waarbij hetgevoel vanzelf ontvlamtv-kan
men hoogstensizichzelf, God, of een abstractie tot
adressaat nemen, zoals ook andere achttiende- ,en ne~
gentiende-eeuwse'odelldicbters,doen.
Als we vanuit dezeoptiek Bilderdijks receptievan
Griekseen Latijnse Iyriekbeschouwenc.behoeft.het ons
niet te verbazen, dat Pindarus.aanbeden.en Horatius
naar het tweede plan verwezen wordt-Bilderdijk en zijn
tijdgenoten wistcnnatuurlijk, dat Pindarus' poezieniet
fictioneelwas:dat sprak hen.aan, .al .hadden ze wat
5
(tr /d
Bilderdijks lijstje van door hem bewerkte carmina; linkerp. volgend
op de laatste bedrukte p. van Q. Horatii Flacci Eclogae-ed. Baxter.
moeite met het sportieve element. Maar gelukkig nam
Pindarus veel omwegen om zijn doeI te bereiken, zodat
in kwantitatief opzicht de expliciete vermeldingen van
atletiek en wagenrennen te verwaarlozen zijn, althans
voor wie oppervlakkig leest - en dat deed men. Men
sloeg die passages dus gewoon over, als het even kon.
Tenslotte heeft Horatius, die Pindarus misschien weI
goed gelezen had, maar om tactische redenen een
gechargeerd beeld van hem geefr", ons opgezadeld met
een Pindarus die bruist als een bergbeek en door hoger
sferen suist: daar hebben we de gevoelsdichter die
Bilderdijk graag wil zijn. Hoewel Bilderdijk in enkele
voorredes" expliciet maar terloops te kennen geeft, dat
hij heus weI weet dat Pindarus serieus aan zijn gedichten
gewerkt heeft - het was dus niet louter uitstorting van
het gevoel! - en dat het in opdracht geschreven gelegenheidsgedichten
zijn, stelt hij in zijn eigen lyriek het
overdreven Pindarusbeeld niet bij .
Ook Sappho wordt gewaardeerd, ik vermoed in de
eerste plaats omdat haar werk goeddeels verloren is
gegaan (dat verklaart ook de meermalen uitgesproken
voorkeur voor Simonides), maar ook omdat het beroemde
fragment 'hij lijkt mij godengelijk te zijn' niet
fictioneel lijkt, en althans niet expliciet een adressaat
heeft, dus niet communicatief zou zijn; waardoor juist
6
dit gedicht aan Bilderdijks ideaal van meditatieve gevoelspoezie
zou beantwoorden. Maar in zijn verhandeling
Over het Verhevene, waarin hij het fragment en
passant vertaalt, merkt hij op, dat Longinus zich vergist
als hij meent, dat het gedicht verheven is: emotioneel,
dat weI, maar verheven kan men hoogstens de laatste
regel van Boileau's vertaling noemen". Sappho's fragment,
in die jaren vaak vertaald'", wordt door Bilderdijk
- vergelijk zijn bewerking van Pindarus' twaalfde Olympische
ode - sterk uitbreidend, in een onregelmatige
vorm vertaald, als wil hij het strakke, bijna koele
origineel extra pathos meegeven. lets later bewerkt hij
het Griekse gedicht nog eens, nu naar een klassiekFranse
versie, in een wat strakkere opzer". In geen van
beide versies maakt hij duidelijk, dat het een fragment
is: de bekende 'romantische' voorliefde voor het fragment
treffen we bij hem, dacht ik, niet aan. Ais
Bilderdijk dus moet kiezen tussen Pindarus en Sappho,
kiest hij voor Pindarus, omdat die verhevener is.
Horatius' poezie is geen uitstorting van het gevoel,
dat zag Bilderdijk, net als wij. We hebben de Ars
Poetica niet nodig om vast te stellen , dat Horatius'
carmina constructies zijn, en ook het fictionele karakter
van veel taalhandelingen kan Bilderdijk niet ontgaan
zijn. Voorts kende Bilderdijk Batteux'", die meende,
evenals zijn tijdgenoten mimesis opvattend als nabootsing'",
dat lyriek gevoelens moest nabootsen: gefingeerde
gevoelens - stelt u zich Bilderdijks afschuw
voor! En juist Horatius is een van Batteux' helden!Het
lijkt me niet onmogelijk dat deze visie op lyriek - overigens
al in 1751 door Batteux' Duitse vertaler aangevochten"
- Bilderdijks Horatiusbeeld heeft beinvloed.
Daarbij komt, dat in de tweede helft van de achttiende
eeuw de mens Horatius door diverse auteurs ethisch
getoetst werd. Lessing lost het probleem van de (homo-)
erotische gedichten, en van de vermeende desertie
- Horatius zou tijdens de slag bij Philippi gevlucht zijn op,
door te beweren dat de Romeinse lyricus slechts
literaire conventies imiteerde - een twintig jaar geleden
ook door Gordon Williams nog verdedigde stelling".
De Amsterdamse rector Richeus van Ommeren vergoelijkt
in 1789 de erotica met een verwijzing naar
Lessing, en naar het zuidelijk temperament; de niet op
prijs gestelde vleierij aan het adres van Augustus wordt
eveneens afgedaan met een redenering over veranderde
zeden en gewoonten". Sterker dan Lessing meent Van
Ommeren Horatius' ware karakter uit de carmina te
kunnen opmaken, want ook Horatius was iemand 'die
steeds als een waar lierdichter de opbruischende tochten
van zijn hart uitdrukte, of de innerlijke gewaarwordingen
en verlangens zijner ziele in den schoot der
vertrouwde vriendschap uitstorttc'>', Ja, ook de christen
kan uit Horatius leren, 'dat een waarlijk vrije en groote
ziel, wanneer de liefde tot haare land- of natuurgenooten
haar of de pen of het zwaard doet opvatten,
haare gedachten en daaden slechts bestiert naar de stem
der waarheid en billijkheid; en dat zij, zoo min een slaaf
zijnde van vorsten en van eigene welvaart, als van eene
blinde hardnekkigheid en onbesuisde partijzucht, ter
liefde van het algemeen haaren voorgenomen weg even
bedaard, even standvastig, ofvervolgt of verlaat'55. Van
Ommeren maakt van Horatius dus een christelijk patriot.
Zijn opvattingen over het gevoelsmatig karakter
van Horatius' lyriek zijn,zoals men ziet, anders dan die
van Bilderdijk.
Ais derde Horatiusinterpreet noem ik Petrus Hofman
Peerlkamp, die evenals Lessing en Van Ommeren
worstelde met Horatius' dubieuze moraal. Waar Lessing
de passages die hem niet zinden afdeed als literaire
conventie, en Van Ommeren deze volkenkundig en
historisch goedpraatte , bedacht Peerlkamp een even
simpele als rigoureuze methode: hij schrapte die passages
gewoon".
Bilderdijk loste het probleem niet filologisch op
- volgens Peerlkamp kende hij daarvoor niet eens
voldoende Latijn - maar poetisch", In de vele vertalingen
en bewerkingen vormde hij de Latijnse oden om tot
Bilderdijkiaanse lierzangen. De fictioneel-communicatieve
carmina worden van hun adressaten ontdaan, en
veranderd in beschouwelijke gedichten. Bovendien wijzigt
Bilderdijk in een paar bewerkingen de strekking
van het geheel radicaal?', terwijl hij ook in zijn verwijzingen
naar Horatius' Pindarusode - waarin, zoals gezegd,
Horatius kiest voor een niet-verhevene en nietpathetische
poezie - vaak polemiseert met Horatius".
Bilderdijk was van jongs af aan. met Horatius bezig.
Blijkens de veilingcatalogi had hij menige editie in huis,
zelfs tijdens de zeereis van Hamburg naar Holland in
1806 zat hij aan boord een Horatiusuitgave te bestuderen
- het exemplaar met zijn aantekeningen berust in de
Leidse Universiteitsbibliotheek'". Enerzijds blijkt uit
diverse uitlatingen en uit de bewerkingen, dat Bilderdijk
bezwaren tegen Horatius had en zichzelf liever als
Pindarusnavolger zag, anderzijds is zijn feitelijke bemoeienis
met Pindarus gering geweest. Vond hij Pindarus
te moeilijk? Of ergerde hem de sport? Ook Helmers
riep immers in de eerste zang van zijn Hollandsche
Natie uit:
Vergeefs, 0 Pindarus! deedt gij 't Heelal gewagen
Van hem, die 't heilig loof bij Elis weg mogt dragen,
In 't zweetend worstelperk, of stuivend wagenkrijt,
Zichzelfverwrichtend in dien dorren, woesten strijd!
'k Zing andre heIden, die meer nut aan 't menschdom
schonken
Dan bij een snuivend ros voor 't Grieksche yolk t~
pronken"
Uit twee voorredes blijkt verder, dat Bilderdijk yond
dat Pindarus' vermeende passie in het Nederlands
enigszins geregulariseerd moest worden'", OokHoratius'
snelle overgangen moesten verzacht worden, maar
hij behoefde de Latijnse carmina minder aan te passen
om ze begrijpelijk te maken. Daar staat tegenover, dat
hij bij Horatius een dosis hartstocht toevoegt, waar het
Latijn hem te koel lijkt. Doordat hij het communicatieve
aspect weglaat, worden de vertalingen beschouwelijker
dan de originelen - ze staan verder af van de
normale conversatie - terwijl ze tegelijkertijd retorischer
zijn geworden.
Batteux en Blair - ik noemde het al - hebben een
voorkeur voor niet al te verheven en niet al te vrolijke
lyriek: zij lezen liever Horatius' aurea mediocritas dan
Pindarus' pathetiek. Ik denk, dat Bilderdijk een tussenvorm
zocht tussen het kalme van Horatius en het
sublieme van Pindarus. We zouden het psychologisch
kunnen duiden (maar dat moet u natuurlijk ogenblikkelijk
weer vergeten): Bilderdijk poogt zijn leven lang de
koele Horatius, relict van zijn classicistische opvoeding,
te verdringen om te komen tot zijn ideaal, de gevoels-
Motto: 'Laat hem nu niet, omdat afgunstige hoop hangt rand de geest
der stervelingen, ooit de voortreffelijkheid van zijn vader verzwijgen,
en oak niet deze lofzangen!' (Isthmische Ode II, vss. 43-45; vertaling
P. Gerbrandy).
dichter Pindarus. Dat is niet gelukt, doordat zijn literaire
voorstellingswereld, misschien tegen wil en dank,
geheelmet Horatius verweven was. Hij wilde Pindarus
zijn, hij zette zich af tegen Horatius, maar diep in zijn
hart hield hij meer van Horatius dan van Pindarus.
Daarin lijkt hijme representatiefvoor zijn tijd.
Ik sluit af met Van Limburg Brouwer, die zich in het al
eerder geciteerde werkje laat ontvaIlen, wanneer hij
Pindarus met Horatius vergelijkt: 'En toch, hoezeer wij
bij Pindarus lessen, zelfs als Christenen, beter berusten
kunnen, (hoe het komt, weet ik niet: misschien omdat ik
Horatius, reeds als kind, gelezen heb, en hij mij toen
reeds zoo bijzonder aantrok), toch gevoel ik mij, ik
moet het bekennen, in sombere oogenblikken, dikwijls
beter gesterkt en bemoedigd, ik word vroolijker en
verhef mij beter boven allerleie, anders schijnbaar
onoverkomelijke, zwarigheden, als de Tiburtijnsche
zanger mij zijnen Falerner voorzet en mij beveelt de
zorgen weg te lagchen, omdat het leven toch reeds zoo
kort is, en het haast met aIle aardsche vreugde gedaan
zal zijn, dan wanneer ik het kalm en' verheven ernstig
gelaat van de grootschen Thebaan mij voorstel, en zijne
wijze lessen meen te hooren'<',
Piet Gerbrandy
7
Bijlage
Pindarus, Olympische ode XII
Aantekening: Ergoteles, Philanor's zoon, heeft wegens
politieke woelingen Kreta moeten verlaten, en is burger
van Himera op Sicilie geworden. Juist hierdoor heeft
zijn atletische talent meer erkenning kunnen vinden,
dan wanneer hij op het provinciale Kreta was gebleven.
Een geluk bij een ongeluk! Tycha - het Lot; de Fortuin;
Pytho - Delphi: daar waren ook belangrijke sportwedstrijden,
evenals op Isthmos, bij Korinthe.Op Sicilie
schijnthet kemphanengevecht populair geweest te zijn,
en Himera heeftwarmwaterbronnen.
Vertaling door P. Gerbrandy:
Ik smeek u, dochter van Zeus Bevrijder,
bescherm het ruimheersende Himera, redster Tycha.
Want om u worden op zee de vlugge schepen
bestuurd, en op het land de snelle oorlogen
en raaddragende vergaderingen. Ja de verwachtingen
van de mensen
rollen dikwijls omhoog, dan weer omlaag,
nietige leugens doorklievend.
En nogniemand vande aardbewoners heeft van godswege
een betrouwbaar teken omtrent een toekomstige gebeurtenis
gevonden,
en hunkennis van het komende is blind.
Doch veel overvaltde mensen tegen hun verwachting in,
soms tegengesteld aan vreugde, maar anderen, na kwellende
stormvlagen ontmoet te hebben,
wisselden binnen korte tijd het leed in tegen een diep goed.
Zoon van Philanor, ook de eervan uw voeten zou,
als een kemphaan die aIleen op zijn eigen erf vecht,
roemloos haar bladeren verloren hebben,
had niet een twist tussen mannen u van uw vaderstad Knossos
beroofd.
Nu echter, bekranst in Olympia, en tweemaal
vanuit Pytho, en op de Isthmos, Ergoteles,
verheft ge de warme baden der Nymphen, daarwonerid
op land waar ge thuis zijt.
Navolging door Pieter van den Bosch (Werken van de
Maatschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leyden I,
1777, pp.123-128):
o Dogter vanJupijn, die voor devrijheid waakt!
Fortuin, Beschermgodin der staten,
Die. land en vorst en onderzaten
Door Uwe zorg voorspoedig maakt!
'k Smeek U voorHimera,een stad in magt verheven:
LaatUwe gunsthaar nooit begeven.
Gij zijthet, die op Zee den koers der schepen rigt:
Te land zijnvolks vergaderingen
En Heiden, die naar glorie dingen,
Aan U voor hun geluk verpligt.
Naar Uw genoegen rijst of daalt de hoop del l.i. ..enschen ,
Gezwaaid door rustelooze wenschen.
Nooit heeft het Godendom het sterfelijkgeslagt,
Door zekre teekens, doen beseffen,
Wat lot een mensch op aard zou treffen,
Eer hij zijnIoop ten einde bragt.
8
Een al te trotsch vernuftmoog naar't aanstaande gissen,
Maar 't blijft voor elk in duisternissen.
Hoe dikwerf zien wij, daar we in hoopeop aardsch geluk,
In grootsch vooruitzigt ons verblyden,
't Geval met onze wenschen strijden!
Hoe dikwerf zien we een'storm van druk
Op 't onverwagtst bedaard, daar gunstige oogenblikken,
Na rouw gevolgd, het hart verkwikken.
Philanors zoon! waart Ge uit Uwvaderlijke stad,
Waart Ge uitUw Gnossus niet verdreven,
Hoeweinig zoudtGe in glorieleven?
Dan dorde Uw roem gelijk een blad.
Dan waartGe een' Haangelijk, die in zijn stad besloten
Geen' lofvan 't strijden heeft genoten.
Maar nu, te Olympia verwinnaar in den strijd,
Alom beroemd door Uwe daden,
Vereeuwigt Gij der Nymfen Baden,
Aan Held Alcides toegewijd.
Nu kan in streken, die U zelven toebehooren,
Geen woest geweld Uw rust verstooren.
Navolging door Bilderdijk (Verspreide Gedichten I,Amsterdam
1809, pp. 127-129):
o Dogter des vrijmachtbren Gods!
Godes des wankelbaren lots!
Beschikster aller staats- gesiachts- en huisbelangen!
Aan wie 't behoud, de val
Van'tal,
Aan wie des menschen zorgen hangen;
Beschermgodes: ontfang mijn zangen
Voor 't wijdvermogend Himera,
Tot wier onsterflijke eere ik 'telpen speeltuig sla.
Gy stiertop de onafmeetbre plassen
De snelle vaart der galeassen;
Te land, denrassen loop van 't weidende oorlogsvuur;
'tBesluit der raadsvcrgaderingen;
't Eerbiedigtalles uwbestuur,
Terwijl de hoop der stervelingen,
Gevest op't valsch gelaat der wisselbare dingen,
Slechts ijdIe droomen oogst, en rustloosop en neer
Gewenteid wordtais 't vlakvan'tonbetrouwlijk meir.
Want wie, die nog uit wisse teekenen
'tToekornstig noodiot kan berekenen?
Wie yond het kenmerk uit van 't geente wachten is?
Ons oog staart blindelings op die geheimenis;
En 'tmenschdom ziet zich vaak, terwijlzy't minste
schroomen,
De wreedste rampen overkomen;
Daar hem, wien storm by storm is over 't hoofdgestort,
Zijn Ieed, op't onvoorzienst, in heil verwisseid wordt.
Gewis, 't gaatvast, Filanors zoon!
Uw onheiIIei den grond voor deze uw gloriekroon.
Zou Mavors vogel zege kraaien,
Zoo fier de hais en wieken zwaaien,
Wen hy, in 'tledig nest geboeid,
Zich nooit in 't strijdperk had vermoeid?
Neen, nooit, ErgoteIes! In Gnossus stille wallen
Ware u geen roem te beurt gevallen,
Uwsnelheid onbemerkt vergaan,
En 't hoofd u niet omkranstmet heiligeeereblaan,
Ware onder uwe stadgenooten
Geen staatsverdeeldheid voortgesproten,
Die burgers tegens een in't harnas had geprest,
En u der rust ontrukt en vaderlijke vest.
Maar thands verwinnaar, thands met luister overtogen,
De kruin met schittrend loof bedekt,
Dat de op de glorie azendeoogen
Van 't breede Griekenland op uw verdienste trekt;
Thands met een dubble kroon in 't Pytiesch perk beschonken,
Door Isthmus zegepraal, door Pizaas prijs beroemd;
Thands wordt, zoo verr' de roemslechts harten weet te
ontfonken,
Ergoteles by hen, die ooit roemruchtig blonken,
En, met Ergoteles, Himeres burg genoemd.
1784.
Piet Gerbrandy studeerde klassieke talen in Leiden met als hoofdvak
Latijn, bijvakken Grieks en VergelijkendeTaalwetenschappen. De
doctoraalscriptie ging over Bilderdijks Horatius-vertalingen. ,Sinds
enkele jaren is hij docent te Wiriterswijk en Zutphen. Hij vertaalt
poezie van D.J. van Lennep. Een dissertatie over de receptie van
Pindarus en Horatius in Nederland tussen 1750 en 1850 is' in voorbereiding.
Noten
1. Deze lezing valt te beschouwen als verslag van werk in uitvoering:
ik werk aan een proefschrift over de Nederlandse Pindarus-
en Horatius-receptie .tussen 1750 en 1850 tegende achtergrond
van veranderende lyriek-opvattingen.
2. P. van Limburg Brouwer, Proeve over de Zedelijke Schoonheid
der Poezij van Pindarus, Amsterdam 1826, pp. 5-6. De eerste
geciteerde zin wordt door j.H. Gilquin, Dissertatio literaria
inauguralis continens conimentationem Pindaricam, Utrecht
1843, als motto voor zijn proefschrift gebruikt.
3. 'Bilderdijks Fransche Autobiographic', uitgegeven door dr. A.
Goslinga, in: Een en Twintigste Jaarverslag(1928-29)van de
Vereeniging Het Bilderdijk-Museum,Amsterdam 1930, pp. 9-10.
4. Bilderdijk, Brieven, ed. W. Messchert, Amsterdam 1836-37,
deelI, p. 160, aan Uylenbroek, 4-5/8/1787.
5. J. Wille, De literator R.M. van Goens en zijn kring, diss. Leiden,
Zutphen 1924, pp. 28-42. W.E. Krul,,'DeNederlandse gymnasia
in de negentiende eeuw', in: M.A. Wes (red.), Van Parthenon
tot Maagdenhuis. Moet het gymnasium blijven?, Amsterdam
1985, pp. 36-59.
6. J.G. Gerretzen. Schola Hemsterhusiana. De herleving der
Grieksche studien aan de Nederlandsche universiteiten in de
achuiende eeuw van Perizonius tot en met Valckenaer, diss.
Nijmegen 1940, passim p. 197vv. E. HulshoffPol, Studia
Ruhnkeniana. Enige hoofdstukken over leven en werk van David
Ruhnkenius (1723-1798), diss.Leiden 1953, p. 176vv. J.E.
Sandys, ,A History of Classical Scholarship, Cambridge 1908,
Vol. II ch. 25 The 'Netherlands in the Eighteenth 'Century, pp.
455-466, Vol. III ch. 37 The Netherlands in the Nineteenth
Century, pp. 275-287.D.C.A.J. Schouten, Het Grieks aan de
Nederlandse 'univJ~rsiteiten in "de negentiende eeuw. Bijzonder
gedurende deperiode 1815-1876, diss.Nijmegen, Utrecht 1964,
hfdst.T, 2, 3.
7. Geciteerd in: T.R. Steiner,' English Translation Theory 16501800,
Assert-Amsterdam 1975, p. 66.
8. G. Highet, The Classical Tradition. Greek and Roman Influences
on Western Literature, Oxford 19788,pp. 237-244. J.D.
Jump, The Ode. The Critical Idiom 30, Londotl1974,ch. 2. C.
Maddison, Apollo and the Nine. A-History of the Ode, London
1960, ch. 6. ,K. Schluter, Die englische Ode. Studien. zu.ihrer
Entwicklung unter demEinfluss der antiken Hymne, Bonri1964,
Kap. 3 en 5. G.N.Shuster, The English Ode from Milton to
Keats, New York 1940.
9. F. Blondel, Comparaison de Pindare et d'Horace, Amsterdam
1693.
10. Cf. Plutarchus' Vitae Parallellae; en de laat-antieke 'Wedstrijd
tussen Homerus en Hesiodus', misschien -geinspireerd op Aristophanes'
wedstrijdtussen Aeschylus en Euripides in de 'Kikkers'.
11. C. Batteux, Principes de la litterature, 5me ed. Paris 1775,
SlatkineReprints, Geneve 1967 '(in 1 band). Tome IDes beaux
arts, .reduits aun meme principe (1746), 3me partie, section
prellliere,ch. 13 Sur la poesie lyrique,pp. 316-329 (ed.iGeneve
pp. 87-90); Tome III Cours de Belles-Lettres (1747-48), Traite VI
Dela poesie lyrique,pp. 213-298 (ed. Geneve pp. 270-291), ch. 6
CharacteresdePindareetd'Anacreon, ch. 7 Horace.
12. 'H. 'Blair, Lectures on Rhetoric 'and Belles-Lettres, Edinburgh
1783; idem,Lessen over de Redekunsten Fraaije Letteren,
Deventer 1790, Deel III pp. 150-160.
13. J. G. Sulzer, Allgemeine Theorie der schonen Kiinste und Wissenschaften,
Leipzig 1771-1774,.2 del en. Zie hieroverA. Nivelle,
Kunst- und Dichtungstheorien zwischen Aufkliirung und Klassik,
2. durchges. und erg. Aufl., Berlin-New York 19712
, Kap. III
J. G. Sulzer, pp. 47-55.
14. Sulzers historische belangstelling moge ook blijkenuit het feit
dat hi] Winckelmann citeert.
15. Pindari Carmina cum lectionis varietate, curavir Chr.G. Heyne,
G6ttingen 1773.
16. Cf. Sandys, o.c. T. III, p. 39.
17. ZieTh. Gelzer, 'Pindarverstandnis und Pindarubersetzung im
deutschen Sprachbereich vom 16. zum 18. Jhrh.', in: W. Killy
(hrsg.), Geschichte des Textverstiindnisses am Beispiel von Pin;'
darundHoraz, Munchen1981 , pp. 81-115.
18. Cf. J.Schmidt,' 'Pindar als Genie-Paradigma im 18. Jhrh.', in:
GoetheJahrbuch; Band 101,1984, pp. 63-73.
19. lac. Tollius, 'Poetarum latinorum cum Graecis comparationes',
in: Dissertationes selectae criticae de poetis Graecis et Latinis, rec.
et ed. Janus Berkelius Abr. fi1.,Lugduni in Batavis 1707, pp.
365-522. Hiervan pp. 365-376 Comparatio Pindari et Horatii.
20. J.C. dePauw,NotaeinPindarum, Utrecht 1747.
21. Talloze voorbeelden in: C. Goad, Horace in the English Literature
of the Eighteenth, Century, 'Yale Studies, in 'English" 58,
1918; en J. Marmier, 'La survie d'Horace a l'epoque romantique:
un poeteprivilegie', in: Les Lettres Romanes 17 (1963}pp.
3-33,123-146,241-269; 18 (1964) pp. 3-23, 137-163.
22. Cf. Gelzer, o.c.
23. P. Nieuwland, Gedichten en Redevoeringen, Amsterdam 1824,
pp. 33-35. Eerder verschenen in: Gedichten 1788.
24. Bilderdijk, DWVI 213 (1777, 01. IX 80~83, Pyth. IX 76); DWVI
456 (1777, OLI 109-110,01. VI 22-24, Pyth. X 64-65); DWVI
459 (1777, 01. XIII20~22); ,J.Bosch,Mr. W. Bilderdijk's
Briefwisseling, aanvullende uitgave, Wageningen 1955, pp. 1516:
31/1/1777 aande 'Leden desTaelven Dichtlievenden Genootschaps
onder de spreuk: Kunst wordt door Arbeid verkregen,
te Leyden' (01. VIII 54-55); DW VIII 481 (1781, Pyth. I
166); DWIV 482 (1795); DWVIII 103 (1805,01. XI 1-3); DWIX
17 (1806, 01. 15-6); DWVIII 234 (1821,01. 15-6). De brieven,
voorzover niet ontsloten door Bosch.iheb iknog niet systematisch
doorgebladerd.
25. Gilquin, zie noot 2; Alb. de Jongh, 'De Pindari Sapientia'
(1837), in: Pindarica, Utrecht 1845.
26. Ik vermeld afteeff"Vertalingenin dichtvorm.Bilderdijk, DWXV
551-2 (1824, 01. I 42-53); DW XIV 488{01. 1183 sqq.); D,W
VIII 103 (1805, 01. XI 1-3); DWVIII 48 (1784, 01. XII geheel);
DW X 362 (1797~ 01. XII 1-6, en toespelingen op de rest); DW
XIV 428'(ca. 1820?, Nem. 11140-42, 2x). P. van'den Bosch,Pind.
01. XII, in: Werken van de Maatschappij der 'Nederlandsche
Letterkunde te Leyden, Eerste Deel, Leyden 1777, pp. 123-128.
P. Camper, Pind. Pyth. VII, in: Letterkundig Magazijn van
Wetenschap, Kunst enSmaak, Amsterdam 1823,2e stuk, pp.
455-456. P. Nieuwland, Pind. 01. II 101~137, en fr. 114a-b en 116
Bowra, zie noot 23. S.I. Wiselius ,Pind.' Isthm. III en 01. XIV,
in: Mengel-en Tooneelpoezij, Amsterdam 1818, deel I pp. 59-61
endeel II pp.59-60.P.G.WitsenGeysbeek, Pind. 01. IV, in:
Gedichten, Amsterdam 1825, pp. 25-27.
27. Fr. Schleiermacher, 'Ueber die verschiedenen Methoden des
Uebersetzens'. (1813), in: H.J. Storig (ed.), Das Problem des
Uebersetzens, Darmstadt 1973, pp. 38-70.
?q. Diepgaand onderzoek begint eigenlijk pas met: A. Boeckh,
Pin dari opera quae supersunt, Leipzig 1811-1821, 2 vall. , 4
partes; Vol. .Il.Boeckh's comm. op01. enPyth., L. Dissen's
comm. op Nem. en Isthm.
9
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
10
S. Karsten, Specimen literarium quo continentur tria Pindari
carmina (01. II, VI, Pyth. I), cum prooernio et annotatione
critica ac philologica, Utrecht 1825.
Veilingcatalogus-1832, octavo nr. 692: Boeckh's ed. van 1825.
Horatius, Carm. IV 2 vss. 1-32. J. Geel, Onderzoek en Phantasie,
Leiden 1838, pp. 198-200.
Expliciete vermelding van Pindarus: DWVII 76 (1809); VIII 129
(1808); VIII 157 (1810); VIII 172 (1813); VIII 320 (1827); VIII
410(1792); VIII 460 (1799); IX 18 (1806); IX 102 (1810); IXJ07
(1811); XII 334 (1827); XIII 244 (1818). De als 2e en 5e
genoemde plaatsen zijn bewerkingen van Horatius Carm. IV 9;
maar aangezien de bewerkingen nogal vrij zijn (in 1813 voegt B.
bijv. Vondel en Poot toe), had hij ook best Horatius i.p.v.
Pindarus kunnen noemen. Expliciete vermelding van Horatius:
DW VI 347 (1802); VII 18 (1808); XII 334 (1827). Niet mee
tellen m.i. de vermeldingen in 'Landrust', DWVI 252, 256, 258
(1780), hetgeen een vertaling naar een Neolatijns gedicht is.
Expliciete vermelding van Sappho: DW VIII 128 (1818); VIII
156 (1810); VIII 171 (1813); VIII 232(1820); XII 334 (1827);
XIII 436 (1823).
DWVIII 149-150 (1810).
DW VIllI (1807); VII 75-76(1809); VII 199 (1818); VIII 156
(1810); VIII 171 (1813); VIII 316(1827); IX 18 (1808); IX 113
(1811); XII 333 (1827); XIII 435 (1823).
Zie J. Pan in DW XV 364-365. Daarnaast heb ik tot nog toe als
navolgingen of m.i. duidelijke allusies gevonden (zie verder noot
35): Carm. 12 (DWVII1295, 1827);c. 131 (DWVI256, 1780);c. I
34 (DW XIV 231, 1827); c. 112 (DW VIII 169-71, 1813); c. II
3.9-10 (DW VI 347,1802); c. II 9 (DW X 253-5, 1782); c. II 13
(DWXIV 369,1828); c. 1120 (DWVII 11,1807; VII 75-76, 1809;
VII 199,1818; IX 113,181; XII 333,1827); c. 1114 (DWVIII 4,
1775; XII 213,1821); c. 1116 (DWII 485,1805); c. 11116 (DWVI
72-3,1827); c. 11121 (DWVIII 207-9,1816); c. 11124.62-64 (DW
XIV 511, 1819/20); c. 11125 (DW VII 199, 1818); c. 11130(DW
VIII 160, 1810; XIV 19-20, 1824); c. IV 4 (DW VIII 316, 1827;
VIII 428,1795); c. IV 5 (DWIX 96,1810; IX 259-260, 1823). Zie
verder mijn: 'Horatian Odes in the Netherlands; Mr. Willem
Bilderdijk (1756-1831)', lezing voor congres Presence d'Horace,
gehouden Tours.juni '87. Bundel verschijnt 1988.
Cf. M. Bal e.a., Literaire genres en hun gebruik , Muiderberg
1981; Aristoteles, Poetica, vertaald, ingeleid en van aant. VOOfzien
door N. van der Ben en J. M. Bremer, Amsterdam 1986.
Cf. DW XV 64 (1799), XV 100-102 (1804), XV 116 (1806):
Bilderdijk over lyriek.
Bijv. DWX 135-8(1805).
Cf. W. van den Berg;. 'Het literaire genootschapsleven in de
eerste helft van de negentiende eeuw', in: Nederlandseliteratuur
van de negentiende eeuw, ed, W.van den Bergen P. van
Zonneveld, Utrecht 1986,p. 26.
Cf. D. Esser, Untersuchungen zu den Odenschliissenbei Horaz.
Beitriige zur klassischen Philologie , Heft 77, Meisenheim am
Glan 1976. Bilderdijk wijkt van Horatius af in o.a. DWVIII 51,
133,246; X 134, XII 92.
DWXII 188-190('Aan de Verbeelding', 1818).
DWVII 66-81 ('De Kunst der Poezij'. 1809}.
Lees bijv. E. Fraenkel, Horace, Oxford 1957, pp. 432-440.
Zie noot 38.
Mr. W. Bilderdijk, 'Over het Verhevene', in: Taal- en Dichtkundise
VerscheidenhedenII, Rotterdam 1821,pp. 53-55 en 88-91.
Andere vertalingen in Nederland: I, de Bosch (in het Latijn, 2
versies die lijken op Catullus' bewerking), in: Anthologia Graeca
cum versione latina Hugonis Grotii, ed. ab H. de Bosch, Utrecht
1795, vol. IV pp. 181-183; en H. de Bosch, Poematum Appendix,
Utrecht 1808, p. 63. D'.I, van Lennep (1797),in: Gedichten van
Mr. C. en Mr. D.l. van Lennep, uitgeg. met aant. door Mr. J.
van Lennep, Amsterdam 1861, pp. 145~6. M.. Siegenbeek,
Longinus over de Verhevenheid, uit het Griekscli vertaald,
Leyden 1811, p. 47. J, Th. Buser, Liederen van Anakreon en
Saffo, uit het oorspronkelijk in nederduitsche verzen gevolgd, met
aant. Benevens enige losse dichtstukjes , Zwolle 1836, pp. 60-61.
Beide Sapphovertalingen in DW, resp. XIV 426-7 en XIII 438.
Zie J. Bosch, O.C., pp. 115-119, brief aan J. de Bosch 1781,
waarin B. kritiek uit op Batteux: 'Heeft Batteux Aristoteles weI
verstaan, in het overnemen van zijn beginsel? Ik geloof neen.
Batteux schijnt het doel van de Dichtkunst in de navolging der
schone natuur te stellen:dit doet Aristoteles niet. de Wijsgeer
voert die navolging slechts aan als het (eenige en algemeene)
middel om aan het doel der Dichtkunst te voldoen. Aristoteles
denkt veel fijner dan de Franschman' (p. 117).
50. In: Aristoteles, Verhandeling over de Dichtkunst, uit het oorspronglijk
Grieksch in het Nederduitscli vertaald. Waaragter
gevoegd zijn eenige Verhandelingen over de Dichtkunst en het
Tooneel der Ouden, door M.C. Curtius, Hoogleeraar en Raad te
Marpurg, Amsterdam 1780, wordt mimesis vertaald met navolging
of nabootsing, Blijkens Brieven, ed. Messchert, deeI I pp.4
en 17 (cf. J. Bosch,o.c., pp. 41en 52), heeft Bilderdijk zijdelings
met deze vertaling te maken gehad.
51. Ch.Batteux, O.C., Tome I p. 317, waar Batteux in deze ed. van
1775 in voetnoten polemiseert met Schlegel, wiens vertaling in
1751 verschenen was.
52. G.E. Lessing, 'Rettungen des Horaz' (1754), in: Werke, ed.
Darmstadt 1972, 3. Band pp. 589-629. Cf. G. Williams, Tradition
and Originality in Roman Poetry, Oxford 1968, passim.
53. R. van Ommeren, Quintus Horatius Flaccus, Amsterdam 1789,
pp. 48-51. VanOmmeren is duidelijk geen orangist. Bilderdijk
heeftniet zo'n moeite met de taaldaad van het prijzen.
54. O.c., p.12.
55. O.c., p. 159.
56. Horatii Carmina, recensuit P. Hofman Peerlkamp, Haarlem
1834. Cf. J. Geel, O.C., pp. 203-204.
57. P. Vergilii Maronis Aeneidos Libri I-VI, edidit et annotatione
illustravit P, Hofman Peerlkamp, Leiden 1843, p. 252: 'I...]
quamquam Bilderdykius meliusLatine sciret quam Vondelius,
neuter tamen satis sciebat,ut loca corrupta bene emendere
posset. Sed suus illis sensus vere poeticus saepe tacite ostendebat,
quid Latinus poeta scribere debuisset.'
58. O.a. in c. II 12 (DW VIII 133, 1808), c. III 30 (DW VIII 160,
1810), c.IV2 (DWVIII 149, 1810), c. 13 (DWVIII 180,1814), c.
III 4 (DW XII 213, 1821), c. II 20 (DW XIII 418,1823), c. 123
(DWVIII 276, 1824), c. III 30 (DWXIV 19,1824).
59. Zie noot 35.
60. Q. Horatii Flacci Eclogae ; cum scholiis veteribus castigavit et
notis illustravit Gulielmus Baxterus. Varias lectiones et observationes
addidit 10, Gesnerus. Ed. secunda emendatior, Lipsiae
1772, UBLsign. 758E29.
61. J.F. Helmers, De Hollandsche Natie, in zes zangen, Rotterdam
18297, pp. 11-12. Gezien de verschijning van Martin Ros'
Heldenlevens is de tijd misschienweer rijpvoorPindarus'
epinikia.
62. Zie noot 38.
63. O.c., p. 54.
Rectificatie
In ons vorig nummer is bij het artikel van Marca Bultink
helaas op p. 11 Ie kolom een regel weggevallen.De zin
direct na het gedicht luidt: 'Het gedicht is opgedragen
aanzijn vriend Johan Valckenaer (1759-1821), bijwie
Bilderdijk tientallen keren heeft gelogeerd. Deze ouddiplomaat
wijdde zich op zijn buitenplaatsen [...Jaan
de geneugten van het buitenleven.'
De ongenoemde vriend aan wie Bilderdijk 30 december
1818 een brief schreef, is niet Wiselius (p. 12 l e kolom),
maar Jan den Hengst, zoalsde auteur op p. 52 van haar
doctoraalscriptieWillem Bilderdijk en zijnweldoener.
Een vriendschap metJohan Valckenaer(1988) vaststelt.
Bilderdijkover de toonbank*
2ex.
Sex.
7ex.
6ex.
U herinnert zichongetwijfeld hoe eenjaar geledenop
deze plaats prof. P.I. Buijnsters een .inspirerend pleidooi
hield onder de titel 'De toekomstvan de Bilderdijkstudie".
Als een van de nog nagenoeg braakliggende
onderzoeksterreinen wees hij aan de geschiedenis van
de. ontvangst en waardering van Bilderdijks werk. Op
dat "uitgestrekte gebied waag ik vandaag een klein
verkenningstochtje,waarvan ikhoop dat het als begin,
hoe bescheiden ook, Buijnsters de voldoening zalgeven
dat zijn appel weerklank heeft gevonden. Devraag die
ik hier aande ordestel, luidt: Hoewerd Bilderdijk
verkocht? Gingen zijn werken in redelijke aantallen
over de toonbank of was het slechts een zeerbeperkte
kring die zijn onomstreden literaire kwaliteiten genoot?
Nu zal het u niet onbekend zijn datonsuit de eerste
helft van -de negentiende eeuw 'maar zeer weinig uitgevers-
en nog minder boekhandelsarchivalia zijn 'overgeleverd.
Tot dit weinige behoort evenweleen door
haar omvang en volledigheid unieke bron, te weten de
vanaf de oprichting in 1801bewaard gebleven klantenadministratie
van de Middelburgse boekhandel Van
Benthem (nu nog bestaande onder de naam van Van
Benthem en Jutting)", Ik wil daarom ,met u gaan
bekijken hoeveel BilderdijkenVan Benthem verkocht.
Natuurlijk gebeurt dit in hetbesef datde afzet van
slechts een van de boekhandelaren in een middelgrote
provinciestad (ca. 15000 inwoners) een smalle basis is
voor gevolgtrekkingen omtrent 'de' populariteit van
Bilderdijk.Aan de andere kant: Van Benthem was niet
de eerste de beste. Al in het jaar van zijn vestiging
vinden we ruim twee derde van de Middelburgse intellectuele
en sociale elite in zijn klantenboekenvertegenwoordigd
en op allerlei gronden is de veronderstelling
gewettigd dat zekerde helft van de literatuur die in
Middelburg werd verkochthaar weg yond via zijn
toonbank'. Bovendien moeten we hetMiddelburg van
het begin van de negentiende eeuw niet onderschatten:
het was nog altijd de hoofdstad van het tweede gewest
en de brain drainnaar Den Haag die een gevolg zou zijn
van de bestuurlijke centralisatie had nog maar net een
aanvang genomen. Vooralsnog is er daarom geen reden
om te veronderstellen dat het koopgedrag in Middelburg
significant heeft afgeweken van ,dat van andere
steden in het westen en midden van ons land. Van dit
Middelburgse koopgedrag geeft Van Benthems administratie
ons een niet volledig maar ingrote .trckken wel
representatief beeld.
Voor de jaren 1806, 1807 en 1808 is precies nagegaan
wat er van Bilderdijk bij Van Benthem is gekocht;vanaf
het jaar dus dat Bilderdijk weer terugkeerde in het
vaderland tot hetjaar dat Zeeland om zo te zeggen in
ballingschap geraakte doordat hetgewest werd ingelijfd
bij Frankrijk. Ook aIle andere aankopen op het gebied
van de ipoezie zijn gemventariseerd ,ten einde over
vergelijkingsmateriaal tebeschikken. Voordat ik u de
resultaten gapresenteren, wit ik graag mijndank uitspreken
aan Tilleke Mul, studente Nederlands te
Utrecht, die uit de ca. 12000 in dezeperiodedoor Van
Benthemaan vele honderden klanten verkochte boeken
de voor OTIS relevante aankopen heeftgeselecteerd en
geordend.
* Lezing, gehouden tijdens de jaarvergadering op 12-12-1987.
Bilderdijk, zo zegtKruseman, .sprekend over juist deze
jaren, bracht zijn uitgevers nauwelijks winst:
'De uitgevers zochten hem niet, hij moest zijn uitgeverszoeken.
Bilderdijks werk ter perse hemen was een
offervanpersoonlijkeneerbied. Het zou de vraag
kunnen zijn of de sombere gemoedsstemming van deze
genialepersoonlijkheid niet voor een deel te wijten is
aan de schriele waardeering, zoo nietmiskenning, die
zij in het eerst yond bij het geslacht waaronder zij leefde
[...]'4.
Los van de vraag naar -de oorzaak van" Bilderdijks
sombere gemoedsstemming lijkthet .de moeite waard
om na te gaan of er inderdaad een schrillediscrepantie
heeft bestaan tussen de vrijweleenstemmigebewondering
die de dichter toentertijd in de kritiek genoot' en de
beiangstellingdie het publiek voor hemaan .de dag
legde. Welnu, indrukwekkendzien VanBenthems verkoopcijfersvan
de respcctievc werken er inderdaad niet
uit. De oogstvan 1806 is:
Mengelingen dl. III lex.
Verh. over de geslachten der naamwoorden 1 ex.
Nieuwe mengelingen dl. I 3 ex.
Nieuwe mengelingen .n. II 3 ex.
Fingal dl. II 4ex.
(Deeerste twee werken waren uitgegeven in 1805, de
overige in 1806.)
In 1807 vinden we:
Aan. den Koning + Zegefeest
Napoleon, ode"
Poezie dl. IV
Deziekte der geleerden
(AIle werken zijn in 1807 uitgegeven.)
Met betrekking tot het laatstewerk moet ik een
probleem signaleren. 'De-lijst van intekenarenbij De
ziekte der geieerden vermeldt liefst 29 Middelburgers,
verhoudingsgcwijs eenexceptioneel.ac:intal. Varrdeze
29 hadden er 22 een rekening bijVan Benthem Iopen
maar slechts bij enkelen van hen staat" hetwerkdaarondergeboekt.
Vermoedelijkheeft.dit temaken met de
procedure van de intekening. In iedergeval is duidelijk
dat het succes van De ziekte der geleerden heelwat meer
te danken zal zijngeweestaan het feit datde opbrengst
ten goedekwam aan de slachtoffers ',. vande Leidse
kruitramp dan aan de dichterlijke kwaliteiten: de overgrote
meerderheidvande intekenaren kocht zelden of
nooit poezie , en zeker geenpoezie van' deze .moeilijkheidsgraad.
Hetjaar 1808 tenslottelevert Op7:
De ziekte der geleerden 1 ex.
Kallimachus. Lofzangen 1 ex.
Odilde 3 ex.
Vreugdezang verlossing van de koningin 4ex.
Mengelingendl. IV 5 ex.
Floris de Vijfde 7 ex.
Leydens ramp (Bilderdijk en Siegenbeek) 9 ex.
Bij het laatste werk moernatuurlijk de aantekening
gemaakt worden dat het relatieve succeservan mogelijk
minder tedanken is geweest aanBilderdijks treurzang
op 'de .ramp danaan Siegenbeeks 'Historisch taferecl'
ervan.
Voordat de zojuist gegeven aantallen.aaneen.nadere
beschouwing worden onderworpen,kan alworden ge-
11
Jacobus Faro, 'Landman onder IJzendijke' (in Zeeuws-Vlaanderen), was een van de weinige boeren onder Van Benthems klanten. Zijn poetische
belangstelling spreekt uit deze in 1808 geboekte aankopen: Bilderdijks Ziekte der geleerden, van Delille Het mededogen, dichtwerk van Rietberg en
Barbaz en een deel van de Kleine dichterlijke handschriften, Elders in het klantenboek van dit jaar staat nog Blairs Lessen over de redenkonste en
fraaye letteren op zijn rekening.
constateerd dat ofschoon Bilderdijk in deze jaren bij
Van Benthem geen eclatante successen boekte, weI
vrijwel aile werken die hij het licht deed zien tenminste
een koper vonden", De enige uitzondering is de in de
zomer van 1808 verschenen editie van Ibn Doreid, en
misschien speelt hier een rol dat het de tweede druk was.
Hoe moeten we nu deze verkoopcijfers interpreteren?
Absoluut genomen zijn ze zeer bescheiden maar voor
een juiste taxatie ervan dienen ze natuurlijk afgezet te
worden tegen de aantallen die andere auteurs halen. Ik
beperk me daarbij tot de poezie, waarbij niet meegerekend
kerkboeken, toneelwerk en klassieken in de
oorspronkelijke taal.
In 1806 vinden we in Van Benthems klantenboek aan
poezie in het totaal 56 verschillende titels vermeld, te.
zamen goed voor 142 verkochte exemplaren. De meest
succesvolle titels waren:
Monument voor Willem den Vijfden 23 ex.
Le Francq van Berkhey, Lijkgedachtenis op
Willem V 16 ex.
Delille, L'Imagination 8 ex.
DeliIle, Les Bucoliques de Virgile 7 ex.
DeliIle, LesJardins 5 ex.
Bilderdijk, Fingal 4 ex.
Feith, Proeve van eenigegezangen dl, II 4 ex.
Schonck, Het masker van de waereld: 4 ex.
Het is duidelijk: de aantallen -waarin Bilderdijk wordt
verkocht steken schamel af bij de cijfers voor de beide
12
lijkzangen op de voormalige stadhouder. Aan de andere
kant, Feiths Proeve van eenige gezangen komt ook niet
hoger dan vier. En al helemaal niet tot de bestsellers
kunnen worden gerekend Feiths Brieven aan Sophie dat
twee kopers vindt of Loots' Voortreffelijkheid van den
mensch, zijn De Batavieren en Hendrik Harmen Klijns
Johan van Oldebarneveldt die elk een keer worden
aangeschaft. Ook het jongste deeltje in de bekende
reeks Kleine dichterlijke handschriften gaat maar in een
exemplaar", In dit licht bezien doet Bilderdijk het zeker
niet slecht. Wanneer we de gelegenheidswerken buiten
beschouwing laten, moet hij alleen de vlag strijken voor
de merkwaardig populaire Delille. Bovendien moeten
we verdisconteren dat er van Bilderdijk vier titels
werden verkocht (de een half jaar na elkaar verschenen
en los verkrijgbare delen van de Nieuwe mengelingen tel
ik dan afzonderlijk) en dat is relatief veel. Van Van
Alphen werden drie verschillende werken verkocht (elk
in een cxcmplaar)", van Feith, boots en enkele anderen
twee, maar veruit de meeste auteurs komen slechts met
een titel voor. AIleen Delille.. met maar liefst negen
werken overklast Bilderdijk ook in dit opzicht" .
Bezien we tot slot het totale aantal exemplaren per auteur
dan blijkt uiteraard Delille veruit de meest verkochte
dichter bij Van Benthem te zijn: te zamen 33 keer".
Bilderdijk volgt op .grote afstand met 11 exemplaren,
maar is op zijn beurt weer royaal de meerdere van nummer
drie, Feith, die .M'e zes maal genoteerd vinden. De
overigen komen niet.eot noemenswaardige aantallen.
.Ii ~.v~·"Y
;l" ..:L#.y
Een zeer forse rekening voor een scholier had 'de lange Heer Moens van de Lat[ijnsche] school'. Mogelijk gaat het om Adriaan Moens (1791-1854)
uit Zierikzee, die later wethouder in zijn geboorteplaats en een verdienstelijk amateur-regionaalhistoricus zou worden. Zijn opleiding vergde de
aanschaf van Lucanus en andere klassieken, zijn interesse ging meer uit naar Bilderdijk en Delille.
8ex.
7ex.
5ex.
5ex.
Sex.
184 ex.
60 ex.
44ex.
44 ex.
12ex.
gex.
Voor 1807 en 1808 zal ik dezelfde tellingen verkort
uitvoeren. In 1807 geeft het klantenboek 53 titels op in
119 exemplaren. (Voor De ziekte der geleerden houd ik
me aan de opgaven in het klantenboek.) Aan de top
staan:
Scharp, Leijdens verwoesting 16 ex.
Arntzenius, Dichterlijk tafreel op Leijden 8 ex.
Bilderdijk, Poezie dl. IV 7 ex.
Post, Ontwaakte zanglust 7 ex.
Bilderdijk, De ziekte der geleerden 6 ex.
Bilderdijk, Napoleon, ode 5 ex.
Vaers op den ramp van Leijden 5 ex.
Spandaw, De vrouwen 3 ex.
Boven aan de ranglijst staan weer twee gelegenheidswerken,
nu naar aanleiding van de ontploffing van het
Leidse kruitschip. Daaronder domineert Bilderdijk, zij
het met Elisabeth Maria Post als verrassende concurrente.
Zij laten auteurs als Spandaw, Barbaz (die twee
kopers vindt voor zijn luimige dichtstuk Amsteldam bij
nagt beschouwd) en Kinker (een belangstellende voor
zijn Brieven van Sophie) ruimschoots achter zich.Ook
qua aantal titels wordt het veld aangevoerd door Bilderdijk
met vier; van geen van zijn confraters vinden we er
meer dan twee". In de totaalscore staat Bilderdijk dan
ook bovenaan met 20 exemplaren; de nummers 2,,3 en 4
zijn achtereenvolgens Scharp, Arntzenius en Post, van
wie geen andere werken zijn verkocht dan de in het
staatje vermelde.
Tenslotte 1808. In dit jaar iets meer titels, namelijk
65, en een onwaarschijnlijk hoog aantal verkochte
exemplaren: 456. Dit laatste getal is echter uitsluitend te
danken aan twee Zeeuwse rampen die lokale muzenzonen
de lier deden grijpen: de overstroming van
Vlissingen in januari 1808 en het verscheiden van de
geliefde Middelburgse predikant Hugenholtz in de
zomer van dat jaar.
Van Epen, Klaagzang bij den watervloed
Loijsen, Rouwklagt op do. Hugenholtz
Merkel, Treurzangop do. Hugenholtz
Schutters, Rouwklagt op do. Hugenholtz
Schutters, Gedagten bij deft watervloed
Bilderdijk en Siegenbeek, Leydens ramp
Siegenbeek, Proeve eener vertaling
van den llias
Delille, Les Trois Regnes
Bilderdijk, Mengelingen dl. IV
Drelincourt, Sonnets Chretiens
Rietberg, Het geluk der liefde
Bilderdijk, Vreugdezang verlossing
van de koningin 4 ex.
Bleek bij de vorige jaren al dat gelegenheidspoezie
- vooral die naar aanleiding van droevige' gelegenheden
- de meeste aftrek Yond, hier zien we hoezeer
daarbij het hemd nog weer nader was dan de rok en
Vlissingen nader dan Leiden. Buiten deze categorie legt
Bilderdijk het af tegen Siegenbeeks Ilias-vertaling en
tegen wederom Delille" maar in zijn totaalscore overtreft
hij beiden verre, zeker wanneer we ook Floris de
13
/. /2
/ ,..;;,'
4"""-- ,.7".
,.,1
AS ,"
<~. ----~ 4' if' /~,~,
<)~
, "
De schilder Pieter Gaal (1769-1819) kocht in deze tijd elk jaar wel een of twee werken van Bilderdijk. In 1808 waren dat Mengelingen dl. 4, Odilde. en
(elders genoteerd) Floris de Vijfde. Gaal had in zijnjonge jaren te Den Haag les gehad van Hendrik Willem Schweickhardt, de vader van Kathanna
Wilhelmina.
Vijfde, dat met zeven exemplaren voor een toneelstuk
zeer goed verkocht werd, op zijn poetisch saldo bijboeken.
Wanneer we dit alles overzien, dringt zich het vermoeden
op dat aan de daarstraks aangehaalde voorstelling
van Kruseman enige overdrijving niet vreemd is.
Ais het waar zou zijn dat de uitgevers van Bilderdijk
meer door ideele dan door commerciele motieven
werden gedreven, dan moet dit a fortiori hebben gegolden
voor aIle uitgevers van andere dichters, uitgezonderd
aIleen zij die treurzangen op kleine en grote
rampen in het licht gaven. Krusemans suggestie dat
Bilderdijk door het kopende publiek ten achter werd
gesteld bij zijn broeders en zusters in Apollo wordt door
Van Benthems administratie over deze jaren in ieder
geval niet bevestigd: zijn verkoopcijfers lagen per bundel
al relatief hoog - gemiddeld zo'n vier exemplaren en
zijn totaalscore is zeker veruit de grootste. Mogelijk
was hij in de onderzochte periode weI erg makkelijk
princeps - het was een tijdvak van poetisch dood tij.
Maar ook wanneer we dat in aanmerking nemen kan de
conclusie moeilijk een andere zijn dan dat de markt voor
poezie beperkt was. Dit stemt overeen met het weinige
dat we weten over oplagecijfers: voor dichtbundels vaak
niet meer dan een paar honderd exemplaren". Bet
stemt ook overeen met de bevinding dat Van Benthems
klanten aanzienlijk meer geld over hadden voor romans
dan voor poezie". In zoverre had de dichter Bilderdijk
inderdaad weI enige reden voor zijn 'sombere gernoedsstemming'.
Maar het kleine poeziepubliek werd door Bilderdijk
meer dan door welke van zijn confraters ook gebombardeerd
met nieuwe titels. Een moderne uitgever zou
waarschijnlijk niet toelaten dat een auteur dusdanig zijn
eigen markt overvoerde. Bet ziet er naar uit dat zich in
Middelburg inderdaad een verzadigingseffect heeft
voorgedaan. Geen enkele koper verzamelde aIle of
bijna aIle 13 poetische werken; zeven is het maximum,
een koper ook slechts schafte vijf titels aan, drie kochten
er vier, een handvol yond drie of twee genoeg en maar
liefst 24 van de in het totaal 34 Bilderdijkkopers volstonden
in deze drie jaar met de aanschaf van slechts een
werk.
Daarmee zijn we aangeland bij de kopers. Tot dusver
heb ik die term steeds ongedifferentieerd gebruikt maar
in feite zijn er twee zeer verschillende categorieen
kopers, namelijk 'gewone' particuliere klanten en leesgezelschappen.
Niet minder dan zeven leesgezelschappen
schaften werk van Bilderdijk aan, varierend van een
tot zeven titels. Met andere woorden: de kring van
Bilderdijk-lezers strekte zich veel verder uit dan die van
Bilderdijk-kopers en in tientallen Middelburgse huishoudens
moet in deze jaren - al was het dan veelal
tijdelijk - Bilderdijk in boekvorm aanwezig zijn geweest.
Deze lezers leverden de uitgevers uiteraard
weinig profijt op maar mogen niet genegeerd worden
wanneer we pogen de belangstelling voor Bilderdijk te
peilen. Ook in dit licht beschouwd lijkt het met de door
Kruseman gepostuleerde 'schriele waardeering, zoo
14
niet miskenning' weI te zijn meegevallen. De lezers in de
Iecsgezelschappen blijven echter ongrijpbaarals er geen
ledenlijsten zijn overgeleverd en voor Middelburg hebben
wediehelaas niet gevonden.
WeI traceerbaar zijn de 27 particuliere Bilderdijkkopers,
Wat voor publiek was dit? Allicht is men
geneigd te veronderstellen dat een dichter als Bilderdijk
slechts weerklank yond bij een elite van intellectuelen
en sociaal hoog gesitueerden. Helemaal ongegrond is
deze gedachte niet: de meeste Bilderdijkkopers behoorden
inderdaad tot de toplaag en 15 van hen profileerden
zich cultureel door het lidmaatschap van het Zeeuwsch
Genootschap der Wetenschappen en/of de Maatschappij
tot Nut van het Algemeen. Aan de andere kant kocht
bij lange na niet de gehele .Middelburgse top ook
metterdaad werken van Bilderdijk. Een niet gering
aantalregenten, grote kooplieden en intellectuelen
toont in z'n boekaanschaf buitengewoon weinig culturele
belangstelling en koopt, wat de poezie aangaat,
veeleer Van Epen over de Vlissingse watervloed dan
Bilderdijk of een andere dichter van rang. En ook
treffen we in de klantenboeken kopers aan die zeker
niet tot de toplagen behoorden maar verrassen door het
niveau van hun boekaanschaf. De opmerkelijkste onder
hen is wel de boer J. Faro, die weinig koopt maar tot dat
weinige behoort wel De ziekte der geleerden (in zijn
geval waarschijnlijk een zuiver literaire keus want zijn
naam staat niet op de intekenlijst en de aankoop vindt
pas een jaar na het verschijnen plaats) alsmede de
Lessen over de redenkonste en fraaye letteren van de
Schotse Verlichtingsfilosoof Hugh Blair. Ook de grootsteparticuliere
Bilderdijkkopers zijn vogels .van zeer
diverse pluimagev Detrouwste liefhebber betoont zich
een kunstschilder, P. Gaal, die vijf Bilderdijken aanschaft.
Ex aequo twee en drie staan W.J. Zillissen,
rector van de Latijnse school en actief genootschapslid,
en de ietwat obscure J.W. Mareeuw, waarschijnlijkeen
koopman in ijzerwaren.
Een maatschappelijke of. intellectuele situering van
het Bilderdijkpubliek is dus riskant, zo ook trouwens
politieke ofreligieuzegeneralisaties. Evenmin js het tot
nog toe gelukt een gemeenschappelijk patroon te ontdekken
in de. overige boekaanschaf van deze kopers.
Sommigen van hen tonen een grote eruditie, anderen in
het geheel niet. Er zijn er die ook verder relatief veel
poezieaanschaffen en er zijn er die geen enkel ander
dichtwerk laten .noteren of aIleen een rouwklacht.
Kortom, het voornaarnste watdit tijdrovende deel van
het onderzoek vooralsnog heeft opgeleverd is. qat we
niet voorzichtig genoeg kunnen zijn met veronderstellingen
omtrent eeh min of meer karakteristiek Bilderdijkpubliek.
Deze wat onbepaalde slotsom is natuurlijk
niet het laatste woord, Graag haal ik daarom nog een
keer despreker van vorig jaaraan: 'Vaak zal blijken dat
wat eerst onproblematisch leek [bij nader onderzoek]
bij uitstek raadselachtig wordt.' Waaraan ik zouwillen
toevoegen: Gelukkigmaar. Want zodra onderzoek
geen nieuwe vragen oproept, heeft het immers ook geen
toekomstmeer.
J.J. Kloek
J.J. Kloek is verbonden aan het Instituut De Vooys voor Nederlandse
Taal- en Letterkunde te Utrecht. In 1985 promoveerde hij op de
dissertatie Over Werther geschreven. . . Nederlandse reacties op
Goethes Werther 1775-1800.
Noten
1. P.J. Buijnsters, 'De toekomst vande Bilderdijkstudie'. Het
Bilderdijk-Museum4 (1987) pp. 1-8.
2. Deze klantenboeken worden uitvoerig onderzocht inhet kader
van het Utrechtse onderzoeksproject Negentiende-eeuwse leescultuur.
Zie: J.J. Kloek en W.W. Mijnhardt, 'Het lezerspubliek
als object van onderzoek: boekaanschaf in Middelburg in het
begin van de negentiende eeuw'. De nieuwe taalgids79 (1986)
pp.14-32.
3. Dit geldt met name voor literatuur die nietslechts een strikt
lokaal belang diende of van een elementair karakter was (zoals
bijv. naamwijzers, school- en kerkboekjes etc.). Naar aIle
waarschijnlijkheid heeft dit soort lectuur hoofdzakelijkhet
assortiment van VanBenthems kleinere confraters uitgemaakt.
Een verkenning van het Middelburgse boekhandelswezen is
ondernomen door Hendrik Jan van Leusen in zijn doctoraalscriptie
Bouwstoffen voor een geschiedenis van de boekhandel
van Walcheren 1780-1815 (Utrecht 1987).
4. A.C. Kruseman, De Fransche wetten op de Hollandsche drukpers,
J806 tot 1814 (Amsterdam 1889) p. 258. Kruseman
veronderstelt dat de belangstelling misschien gedrukt werd door
de hoge prijzen van Bilderdijks werk, een gedachte die wordt
overgenomen door G.W. Huygens, De Nederlandse auteur en
zijn publiek (Amsterdam 1946) p. 72. Vergeleken met andere
poeziebundels.waren die van Bilderdijk echter niet exceptioneel
prijzig, zeker niet wanneer we de omvang verdisconteren.
5. R.A. Kollewijn, Bilderdijk. Zijn Leven en zijn werken (Amsterdam
1891,2 dIn.) dl. 1 p. 429.
6. Het werkverscheen anoniem maar de auteur was klaarblijkelijk
van meet af bekend: Van Benthem vermeldt het steeds op naam
van Bilderdijk.
7. Niet meegeteld is de Lofrede en lijkzang op Sebaldus Fulco
Johannes Rau (1808), waarvan de lijkzang van de hand van
Bilderdijk is. Voor de volledigheid: Van Benthem verkocht er
vijf exemplaren van.
8. Vanzelfsprekend zijn geen verkochte exemplaren gevonden van
werken die 1808 als impressum hebben maar die volgens Saakes'
Naamlijst van Nederduitsche boeken pas begin 1809 uitkwamen,
teweten De mensch, Najaarsbladen dl. Len Treurspeleruu.Lct:
II. ' ---
9. Genoemde werken waren aIle recent verschenen. Een vergelijking
met de verkoop van oudere werken is uiteraard minder
zinvol.
10. Gedigten en overdenkingen. Ter gedagtenis en Proeve vanstichtelijke
.mengelpoezie. Deze bundels waren van oudere datum
maar werden alledrie in deze jaren nog herdrukt.
11. Behalve de in het staatje genoemde zijn datL'Homme des
champs (3 ex.),Les Georgiques (2ex.), L'Eneide(2ex.),Poesies
fugitives (2 ex.), La Pitie (2 ex.) en Dithyrambe (2 ex.). Drie
kopers kochten bijna alles van Delille, voorhet overige Was de
spreiding groot.
12. Dit succes kan niet verklaardworden door een sterke gerichtheid
op de Franse cultuur. Delille is de enige Franse dichter die
door Van Benthem in noemenswaardige aantallen werd verkocht
en de kopers ervan schaften verder weinig of geen Franse
lectuur aan. Delille was ook zeer geliefd in het Leidseleesgezelschap
Miscens :Utile Dulci, zoals wordt geconstateerd door
Marcel van Baarle in zijn Leidse doctoraalscriptie Een onderzoek
naar de organisatie, het ledenbestand en de boekaanschaf
van het leesgezelschap "Miscens "Utile Dulci'ite Leidenin de
periode 1800 tot1810 (Leiden 1984}p.42.
13. Onderhen R~itll (llletIlog eens tw~~ eX~lllplar~l1"van~rieve~
aan Sophie en een van zijn in 1802verschenen-De'ouae-raom}en
Delille (L 'Homme des champs en L'Imagination, elk een exemplaar).
14. Van Delille.werden dit jaarzevenoorspronkelijketitelseneen
vertaling verkocht, maar behalve het recent verschenen Les
Trois Regnes yond geen ervan meer dan een of twee kopers. Zijn
totaal bedraagt 17 exemplaren.
15. Uit de, jaren 1811-1813 zijn oplagecijfers overgeleverd in· de
Bibliographie de l'Empire francais .Poezie blijkt tot de laag
opgelegde genres te behoren, tenhoogste 500 excmplaren-Een
van de. weinige uitzonderingen is Bilderdijks Winterbloemen:
700. Romansdaarentegen haalden niet zelden de 1000.
16. Van Benthems klanten besteedden .ruim 3% van hun gezamenlijke
budget aan poezie, tegen bijna 10% aanromansenIx? aan
religieuze en stichtelijke werkenv.Zie Kloek en Mijnhardt, 'Het
lezerspubliek als object van onderzoek'. . .
15
Lublink over Bilderdijk
De recensie van Bilderdijks Mengelingen III (1804) in
de Algemeene Konst- en Letterbode van 23 augustus
1805 (nr. 34, pp. 118-126) is vermoedelijk van de hand
van Johannes Lublink de Jonge (1736-1816), aldus
C.H.H. de Vries in zijn doctoraalscriptie van 1985 over
deze literator, vertaler en verhandelaar (dl. I, p. 85; dl.
II, p. 37). Deze toeschrijving is gebaseerd op een
brieffragment van Lublink aan Jer. de Vries (13 mei
1805; KB 121 B 6):
'Wat Bilderdyk betreft, ik heb een groote recensie
voor het 3~ deel aan Loosjes, voor de Letterbode
gezonden (ik kende de 2 eerste deelen niet,) doch niet in
zulk een hoogen toon als myn Vrind, hoe zeer ik ook
veele schoonheden aanprys. am hem ergens hier te
plaatsen daartoe zou ik ongaarne medewerken. Het is
hem meer dan eens in den mond gegeeven doch hy
schynt meer lust te hebben in de martelkroon van
balling, om [onleesb.] al wat de nieuwe order van
zaaken is toegedaan, te vervloeken. Voeg daarby, een
man, die voor een strenge orthodoxie yvert, terwyl zyn
immoraliteit zo zeer blykend is, en nog in onze dagen
openlyk schryft, dat Oldenbarneveld strafschuldig op
het schavot viel, recommandeert zich weinig. liever
wilde ik dan nog (en hieromtrent ben ik niet hoopeloos)
onzen Tollens her waards lokken.'
Op 12 maart 1809 schreef Lublink, in wiens werk
Bilderdijk overigens geen rol speelt, naar aanleiding
van De Mensch (1808) aan De Vries:
'Wat heeft my onze hoofddichter (gelyk men hem
thands noemd), weder door zyn kunstbehandeling verrukt!
maar hoe klein is my ook weder de groote man
geworden, wanneer hy de voortreffelykste en geeykte
dichtvernuften en wysgeeren van Engeland, frankryk,
duitschland enzv. als arme schooljongens. extripode,
beknort, en ongenadige klappen geeft.'
M. van Hattum
Jaargang 5/1988
Piet Gerbrandy, Bilderdijk en de Nederlandse
Pindarus-receptie 1
Rectificatie 10
J.J. Kloek, Bilderdijk over de.toonbank 11
M. van Hattum, Lublink over Bilderdijk 16