Ret
BilderdijkMuseulD
Mededelingenblad van de Vereniging
'Bet Bilderdijk-Museum'
Redaetie: J. de Bruijn, M. van Hattum (seer.)
en Peter van Zonneveld
Redaetie-adres: Fokkerlaan 36, 1185 JC Amstelveen
Het Bilderdijk-Museum verschijnt een maal per jaar. De redactie
behoudt zich te allen tijde het recht voor om ingezonden kopij te
weigeren. Het lidmaatschap van de Vereniging 'Ret BilderdijkMuseum'
bedraagt f 20,00 per jaar. Leden ontvangen dit tijdschrift
gratis. Men kan zich opgeven als lid bij de secretaris van de Vereniging,
Fokkerlaan 36, 1185 rc Amstelveen.
De man op het vale paard draaft steeds voort
Bilderdijk en het einde der tijderr'"
Dat Bilderdijk zich intensief bemoeid heeft met de ondermaanse
bezigheden van de antichrist, behoort niemand
te verbazen. Apocalyptische speculaties en visioenen
waren tijdens zijn leven in de mode. In de ban van
de grote politieke omwentelingen, kondigde menigeen
tussen 1790 en 1830 het aanstaande einde der tijden aan.
Gedreven geestelijken, nauwgezette exegeten, romantische
denkers, hoogvliegende barden en charismatische
profeten vervaardigden in deze jaren een schier eindeloze
reeks traktaten, preken, pamfletten en gedichten over de
Apocalyps. In Engeland, Duitsland en Frankrijk, maar
ook in Nederland werd door dominee en dichter gespeculeerd
over het getal van het beest, de terugkeer van de
joden naar Palestina en de vestiging van het duizendjarig
rijk, en werd het einde der tijden verwacht en geprofeteerd.'
Voorzover bekend, heeft Bilderdijk zes volledige opstellen
over het einde der tijden aan deze intemationale
stortvloed toegevoegd. Vijf ervan werden na zijn dood
gepubliceerd door Isaac da Costa, het zesde berust als
handschrift in de bibliotheek van de Universiteit van
Amsterdam.' In deze verhandelingen, grotendeels geschreven
voor 1813 en binnen 'een klein gezelschap'
van ingewijden besproken,' heeft de auteur zijn ideeen
* Lezing, gehouden tijdens de jaarvergadering op 9-12-1995.
uiteengezet over de aardse heerschappij van Christus
(1), over het aardse rijk van Christus (2), over de afval
van Christus (3), over de tekenen der tijden (4) en over
de zeven laatste bazuinen en plagen (5). Maar er zijn
natuurlijk ook de nodige gedichten waarin Bilderdijk
deze materie aan de orde heeft gesteld.
In het volgendebied ik een nadere beschouwing van
Bilderdijks ideeen over het einde der tijden, zoals hij
deze rond 1813-1815 in geschrift en gedicht heeft uiteengezet.
Na deze periode heeft hij zijn denkbeelden hoogstens
op bepaalde punten genuanceerd. Ik zal hieronder
vooral de achtergrond en het karakter van zijn visie
trachten te schetsen. Daartoe ga ik achtereenvolgens in
op de bronnen waaruit hij zijn ideeen heeft geput, op
de inhoud van zijn visie en op enkele 'geschiedfilosofische'
trekken ervan.
De bronnen
1. Contemporaine geschriften. Een eerste belangrijke
bron is de Engelse apocalyptische traditie. We weten dat
Bilderdijk deze tussen 1795 en 1797 in Londen van
dichtbij heeft meegemaakt. Met name toonde hij belangstelling
voor Richard Brothers (1757-1824), een met
visioenen begiftigde ex-matroos die in maart 1795 door
de Engelse autoriteiten op verdenking van hoogverraad
werd gearresteerd. Weldra werd deze volksprofeet krankzinnig
en ontoerekeningsvatbaar verklaard." Toen de Nederlandse
balling later in 1795 in Engeland terecht
kwam, moet hij Brothers' apocalyptisch manifest A Revealed
Knowledge of the Prophecies and Times (1794)
hebben aangeschaft. Voor profeten, visioenen en astrologische
voorspellingen was hij toen al geporteerd - met
de ziener Emanuel Swedenborg bijvoorbeeld was hij
reeds bekend. Bovendien herkende hij in het boek van
Brothers de thema's die hem eerder hadden bezig gehouden,
waaronder de vestiging van de aardse monarchie
van Christus." Dat Bilderdijk de geestelijk gestoorde
Engelsman, die zichzelf uitriep tot de vice-messias der
joden, serieus nam, is waarschijnlijk deels te wijten aan
het feit dat ook een man van aanzien, namelijk de parlementarier
en orientalist Nathaniel Brassey Halhed (17511830),
een overtuigde aanhanger van Brothers was."
Bilderdijks interesse voor het einde der tijden reikt
dus op zijn minst terug tot de jaren negentig van de
achttiende eeuw." Maar ook na zijn Engelse periode bleef
hij zich bemoeien met Engelstalige geschriften. Zo moet
hij na 1806 - we weten niet precies wanneer - een boek
van de orthodoxe predikant Gerard Stanley Faber (17731854)
hebben gekend, getiteld Dissertations on the Prophecies
that have now been fulfilled, or will hereafter
be fulfilled [...J.9 Een door een onbekende vervaardigde
vertaling van dit geschrift komt voor tussen de bilderdijkiana
in de bibliotheekcatalogus van H.W. Tydeman,
maar is helaas zoekgeraakt.!" Het boek van Faber toont
echter nauwelijks overeenkomsten met het werk van
Bilderdijk, afgezien van een zekere belangstelling voor
Perzie, die mogelijk verband houdt met de tien verIoren
stammen van Israel."
Naast de Engelse apocalyptische traditie vormt de
Duitse een voor de hand liggende categorie bronnen.
Gezien Bilderdijks theosofische interesses zou men
enige verwantschap kunnen veronderstellen met de pietistische
theoloog J.A. Bengel (1687-1752), de wijsgeertheoloog
F.C. Oetinger (1702-1782) en de schrijver J.H.
Jung Stilling (1740-1807). Maar Bilderdijk laat zijn
vriend H.W. Tydeman weten dat hij zelfs de eindtijdverklaring
van Bengel niet kent. Naar eigen zeggen was
hij evenmin op de hoogte van de uitlegging van Jung
Stilling. Natuurlijk wist hij weI van het bestaan af van
de spraakmakende Siegsgeschichte der christlichen Religion
(1799, in 1805 gevolgd door een aanvulling), 12 maar
hij ontving het boek pas in 1813 van Tydeman."
WeI weten we dat Bilderdijk zich verwant voelde met
de in 1807 overleden, lutherse theoloog Herman Daniel
Hermes (geb. ± 1731). Ook deze verwantschap stamt
mogelijk uit de jaren negentig van de achttiende eeuw.
De jurist Bilderdijk had toen namelijk contacten met het
Deutsche Christentumgesellschaft, een genootschap van
orthodoxe lutheranen waarin Hermes actief was." Over
mogelijke informele contacten van de jongere Bilderdijk
met dergelijke eschatologisch gedreven, religieuze bewegingen,
weten we verder zo goed als niets."
Hermes was een rechtzinnig man, die als Pruisisch
Oberkonsistorial- und Oberschulrath veel stof had doen
opwaaien met zijn streven naar het herstel van de orthodoxie
aan de universiteit van Halle. In 1805 publiceerde
hij nog een aantal brieven over geloofskwesties, geschreyen
door J.-A. de LUC,16 de destijds vermaarde natuurwetenschapper
voor wie Bilderdijk zoveel bewondering
koesterde. De studie van Hermes over de bijbelse profetieen,
Versuch zweckmdssiger Betrachtungen iiber die
2
biblischen Weissagungen uit 1801, yond Bilderdijk uitstekend."
In dit geschrift toont Hermes, die zijn werk
opdroeg aan de Evangelische Broedergemeente (de
Hemhutters), zich een kritische aanhanger van Bengel.
Tevens prijst hij in de voorrede de theoloog M.F. Roos
(1726/7-1803), een leerling van Bengel," en de Siegsgeschichte
van Jung Stilling.
Veel heeft Bilderdijk niet aan Hermes ontleend. Hij
yond het boek, dat hij verschillende malen gelezen had,
vooral de moeite waard omdat het zo weinig verklaarde. 19
Inderdaad bespreekt Hermes uiterst nauwgezet de structuur
van de Openbaring van Johannes, en heeft hij weinig
te zeggen over de concrete vervulling van profetieen,
Bilderdijk zal het werk beschouwd hebben als een goede
inleiding tot een uiterst ingewikkeld bijbelboek. Bovendien
maakte Hermes in zijn uitlegging van de profetieen
verstandig gebruik van de exegetische stelregel die Bilderdijk
ook bij de orientalist Halhed had aangetroffen.
Men dient 'a posteriori' te werk te gaan, want 'Gods
wijsheid', zoals Bilderdijk het zijn vriend Tydeman uitlegt,
'heft den sluier der profecijen niet op dan stuksgewijs'.
De 'gebeurtenis moet de uitlegging zijn van de
voorspelling of de allusie', zodat we de voorzegging pas
kunnen verklaren wanneer ze vervuld is." Geen wonder
dat zo'n 1.700 jaar geleden Johannes niet alles begrepen
had wat hem op Patmos te zien werd gegeven. Bilderdijk
daarentegen leeft aan het einde der tijden. Een paard
met een slangestaart, weet hij, moet wel de modeme
'rijdende artillerie' zijn; en onder rook en sulfer kan men
moeilijk iets anders verstaan dan 'karabijn- en pistoolschoten'
(Open 9:17-19).21
De Nederlandse apocalyptische traditie is eveneens
vertegenwoordigd in Bilderdijks denken over het einde
der tijden. De catalogus van 1832 vermeldt bijvoorbeeld
een oratie uit 1696 van de coccejaan Johannes van der
Waeyen (1639-1701), over de indeling van de heilsgeschiedenis
in zeven tijdperken." Belangrijker voor Bilderdijks
eindtijdverwachting is de remonstrantse jurist
Hugo de Groot. Zo beweert Bilderdijk dat de zeven
horens van het beest (Open 13 en 17) beschouwd moeten
worden als zeven Romeinse keizers. Deze bewering is
stellig ingegeven door De Groots Commentatio ad IDea
quaedam N. Testamenti quae de Antichristo agunt, aut
agere putantur (1640). Bilderdijk en Grotius zijn het
ook eens over het feit dat Johannes zijn boek niet tijdens
de regering van Domitianus had geschreven. Met De
Groots stelling dat de Apocalyps grotendeels het Romeinse
verleden beschrijft, en dat keizer Trajanus de
Antichrist moet zijn geweest, stemt Bilderdijk echter
niet in. De Groot had de voornaam van Trajanus, OuA1tlOC;,
herleid tot het mysterieuze getal 666. Volgens Bilderdijk
had Trajanus bij zijn komst tot de troon de naam
Caesar Nerva Trajanus aangenomen, en daarmee verviel
het argument van De Groot.23
2. Oudere geleerden. Tot zover de indeling van Bilderdijks
bronnen naar nationale apocalyptische tradities.
Interessanter is een chronologische en thematische indeling.
Het is in de eerste plaats opvallend dat hij bijzondere
belangstelling koestert - het voorbeeld van Grotius gaf
dat al aan - voor geschriften uit de zestiende en de
zeventiende eeuw. Quasi terloops merkt hij ergens op
dat hij zijn twijfels heeft over de oprechtheid van de
bekering van Constantijn de Grote tot het christendom.
Waarop baseert hij die twijfel? Uit enkele handschriften
blijkt dat Bilderdijk de zogenaamde Scaligerana heeft
gelezen - een verzameling op- en aanmerkingen van de
zestiende-eeuwse classicus en chronoloog Josephus Justus
Scaliger (1540-1609). Welnu, deze beweerde dat de
opportunist Constantijn evenzeer christen was geweest
als hij, Scaliger, een Tartaar." Doordat hij zijn bronnen
niet noemt, pronkt Bilderdijk weI vaker met de veren
van andere geleerden. Aan Tydeman schrijft hij in 1813
dat zijns inziens de Apocalyps niet oorspronkelijk in het
Grieks is geschreven. Waarom denkt hij dat? Scaliger
biedt wederom uitkomst: 'L' Apocalypse', had deze geopperd,
'a este escrite en Hebreu' .25
Ook in de interpretatie van de vermaarde jezuiet Robertus
Bellarminus (1542-1621) was Bilderdijk gemteresseerd.
Niet dat hij al diens opvattingen onderschreef,
Maar de overtuiging dat de paus de Antichrist niet kon
zijn, deeIde hij met zowel De Groot als Bellarminus. De
door Johannes genoemde 1.260 dagen werden in het
protestantse kamp doorgaans gemterpreteerd als een periode
van even zoveel jaar. Evenals Bellarminus, vat
Bilderdijk de 3V2 jaar van Open 11:9 letterlijk op als de
1.260 dagen vlak v66r het einde einde van het nieuwtestamentische
tijdperk." Een derde overeenkomst tenslotte
betreft de duur van het Romeinse rijk. De oudere protestantse
interpreten hielden vrijwel unaniem de pauselijke
kerk voor de kwaadaardige opvolger van het Romeinse
rijk. Bellarminus en Bilderdijk betogen juist dat het Romeinse
rijk buiten de rooms-katholieke kerk voortduurt,
een opvatting die gedurende de zeventiende en de achttiende
eeuw in katholieke kring vaker voorkwam."
Ongetwijfeld heeft Bilderdijk ook andere zestiendeen
zeventiende-eeuwse bronnen gebruikt om zich een
beeld van de heilsgeschiedenis te vormen. Hij heeft bijvoorbeeld
de onder Franciscus Junius in 1594 verdedigde
Theses theologicae gelezen, voorzover die over
de Antichrist handelen."
3. Drie thema's. Tenslotte een indeling van Bilderdijks
bronnen naar thema. Een eerste categorie zijn de natuurfilosofische
schrijvers. Men denke hierbij aan de natuurwetenschapper
Christian Bonnet, wiens Palingenesie zoveel
invloed heeft gehad op het eschatologische
ideeengoed van de late achttiende eeuw. Bilderdijk kende
het werk goed." Tot de natuurfilosofische groep behoort
echter vooral de anglicaanse hofprediker van de stadhouder-
koning Willem III, Thomas Burnet (± 1635-1715).
In diens Sacred Theory of the Earth (1684-1690),30 een
vierdelige, tamelijk eccentrieke en niet altijd even rechtzinnige
verhandeling over het ontstaan, het verval en de
wederoprichting van de aarde (Bilderdijk kende het werk
in zowel de Engelse als de Latijnse versie), zijn de twee
laatste delen volledig gewijd aan de verbranding van de
wereld en de daaropvolgende vestiging van de duizendjarige
heerschappij van Christus. Nu wordt er in de apocalyps
a la Bilderdijk van een algehele verbranding van
de wereld v66r de komst van het duizendjarig rijk geen
gewag gemaakt. Toch was de Nederlandse dichter geboeid
door Bumets ingenieuze natuurfilosofische theorieen
- ik kom hier nog op terug.
In de grillige studie van Burnet trof Bilderdijk tevens
een aantal wetenswaardigheden uit de joodse messiaanse
traditie aan - het jodendom is een tweede thematische
categorie. Uit een handschrift blijkt dat Bilderdijk via
de Sacred Theory kennis heeft genomen van het zogenoemde
dictum Eliae, een invloedrijke joodse opvatting
van de bijbelse chronologie." Elia Doctor Rabbinicum,
zoals Burnet hem noemt, stelde dat de wereld zesduizend
jaar zou bestaan: tweeduizend v66r de wet, twee onder
de wet en twee onder de Messias. Het typeert de werkwijze
van Bilderdijk dat hij deze joodse traditie in een
van zijn verhandelingen vermeldt en de christelijke interpretatie
ervan vervolgens blijkt te aanvaarden, maar nergens
verwijzingen geeft of kritische kanttekeningen
plaatst.32 Overigens genoot het dictum Eliae grote bekendheid
onder zestiende- en zeventiende-eeuwse interpreten
van de Openbaring van Johannes, nadat zij het
in de Babylonische Talmud hadden ontdekt; Bilderdijk
wist dat Ph. Melanchthon (1497-1560) en J.H. Aistedius
(1588-1638) er enthousiaste aanhangers van waren."
Onder de gereformeerde orthodoxie was het niet-schriftuurlijke
dictum Eliae echter omstreden; Bilderdijk zelf
kende de bezwaren van de Engelse puritein William Perkins."
Weer een geheel andere joodse bron zijn de Sibyllijnse
profetieen, de Oracula Sibyllina, die deels berusten op
de heidens-Romeinse geschriften van dezelfde naam. Uit
enkele gedichten, geschreven in de jaren tussen 1787 en
1793, blijkt dat Bilderdijk de Sibyllijnse profetieen heeft
gekend. Zijn in profetische poezie beleden verwachting
van de komst van een alleenheersende vredeskeizer -
die volgens hem uit het huis van Oranje zou stammen is
vermoedelijk mede ontleend aan profetieen als de
Tiburtina en de Pseudo-Methodus." In 1809 openbaarde
hij gelijksoortige ideeen in s Konings komst tot den
throon:" Enkele jaren later, in 1813, zou Tydeman opmerken
dat volgens de traditie de Antichrist afkomstig
moet zijn uit de starn van Dan. De bedoelde traditie is
alweer een joodse, ditmaal het Testament der Twaalf
Patriarchen , een pseudepigrafisch geschrift uit de
tweede eeuw voor Christus."
In Burnets Sacred Theory worden enkele kerkvaders
genoemd die het dictum Eliae, dat wil zeggen de chronologie
van zesduizend jaar, hebben aanvaard, al dan niet
3
met de toevoeging van een chiliastisch sabbatsrijk van
duizend jaar. Bilderdijk zelf noemt in zijn verhandeling
alleen de 'eerste christenen' ,38 maar uit het eerder genoemde
handschrift blijkt dat hij in navolging van Burnet
doelde op onder andere de Brief van Barnabas en de
werken van Irenaeus, Lactantius en Cyprianus." Dergelijke
kerkvaders vormen weer een categorie van bronnen.
Bilderdijk, zo blijkt uit de verwijzingen en citaten die
hij her en der heeft rondgestrooid, was v66r 1815 nogal
gesteld op Justinus Martyr (± 100-165) en Lactantius
(± 250-330). Beide kerkvaders waren chiliasten. Aan
beiden kan hij de gedachte ontleend hebben dat reeds
in het Oude Testament een tweevoudige verschijning
van Christus aangekondigd wordt: eerst in vernedering,
in lijden en dood, en vervolgens in heerlijkheid, als
heerser over het godsrijk."
Tot zover de bronnen van Bilderdijks denken over het
einde der tijden. Uit het vervolg zal duidelijk worden
dat de geschriften van antieke, joodse dan wel vroegmodeme
geleerden voor hem van groter inhoudelijk belang
zijn geweest dan de contemporaine apocalyptische
tradities in Engeland, Duitsland en Nederland.
De inhoud
Bilderdijks visie op het einde der tijden hangt nauw
samen met zijn interpretatie van de boeken Daniel en
Openbaring van Johannes. Dit zijn ingewikkelde boeken,
vol symboliek, geheimtaal en profetische beelden. De
Apocalyps alleen al vermeldt zeven zegels, zeven bazuinen
en zeven fiolen, het getal 666, de 1.260 dagen van
vervolging, de 42 maanden, de drieeneenhalve tijd, en
een eerste, tweede en derde wee. Omdat volgens de
christelijke traditie het Nieuwe Testament de vervulling
is van het Oude, hebben de christelijke apocalyptici
(vooral in protestantse kring, maar sinds de napoleontische
tijd ook in rooms-katholieke") zowel het profetische
boek Daniel als de Openbaring van Johannes beschouwd
als een cryptisch commentaar op de wereldgeschiedenis.
Zo ook Bilderdijk. In het volgende zet ik
zijn visie op deze twee bijbelboeken uiteen: achtereenvolgens
komen aan bod zijn interpretatie van de Apocalyps,
zijn vier-rijkenleer en zijn ideeen over het keizerlijk
gezag.
1. De Openbaring van Johannes. Bilderdijks interpretatie
van de Openbaring is gebaseerd op de eerste vier
zegels (Open 6:2-8). Deze geven zijns inziens de gehele
nieuwtestamentische geschiedenis in symbolische vorm
weer. De 'geheele oeconomie van de Apocalypsis', zo
schrijft hij aan Tydeman, is atbankelijk van 'de tijdverdeeling
der 4 eerste zegelen'. De verbreking van deze
zegels leidt in het visioen van Johannes tot de
.verschijning van vier paarden, achtereenvolgens een wit,
een rood, een zwart en een vaal paard. Op het vierde,
vale paard zit de dood, die achtervolgd wordt door de
bel. Dit laatste paard, aldus Bilderdijk, draaft voort tot
aan het einde van de geschiedenis. Het einde der tijden
vangt dus aan wanneer het vierde zegel volledig vervuld
is. Bovendien versnellen onder het vierde zegel de gebeurtenissen
zich volgens een geometrische reeks, waardoor
het einde der tijden steeds sneller nadert. Deze
laatste gedachte komt overigens vaker voor in de christelijke
Iiteratuur; men treft haar bijvoorbeeld aan bij Bengel
en Jung Stilling."
De vier zegels bevatten volgens Bilderdijk dus een
symbolische samenvatting van de geschiedenis sinds de
4
eerste aardse verschijning van Christus. Het eerste zegel
verwijst naar de triomftocht van het christendom tussen
de Opstanding en de vestiging van het kruis als rijksteken
omstreeks het jaar 550. Het tweede zegel wijst op de
verdeeldheid binnen het christendom tussen ongeveer
530 en 1020, een periode van ketterij en scheuring. Het
derde zegel symboliseert de periode tot ongeveer 1500.
In deze derde periode vallen de hoge en late Middeleeuwen,
volgens Bilderdijk een tijd van achteloosheid en
weelde. Tenslotte vertegenwoordigt het vale paard ofteweI
het vierde zegel de periode na 1500, die gekenmerkt
wordt door het algehele verval van de mensheid. Merkwaardig
genoeg werd dit verval in het bijzonder teweeggebracht
door de ontdekking van West- en Oost-Indie,
Door de koloniale expansie deden niet alleen de oosterse
specerijen hun verderfelijke invloed in Europa gelden,
maar veroorzaakten ook de koepokken, de venerische
kwaal, de sterke drank en de aardappel het verderf van
Europa."
De beperking van het verloop van de nieuwtestamentische
geschiedenis tot de eerste vier zegels is ongebruikelijk,
maar niet uitzonderlijk;" merkwaardig is echter
de chronologische verdeling van deze zegels. Elk zegel
verwijst namelijk naar een periode van ongeveer 490
jaar. Hoe is hij tot deze verdeling gekomen? Ongetwijfeld
heeft hij haar gebaseerd op Dan 9:24-27, waar de
engel Gabriel vertelt over de zeventig weken die over
het yolk van Israel zijn bestemd. Naar aanleiding van
andere oudtestamentische passages (bijv. Lev 25:8) werden
de zeventig weken doorgaans opgevat als zeventig
jaarweken, dat wil zeggen als 7 x 70 ofweI 490 jaar.
Deze profetie van Daniel werd traditioneel beschouwd
als een toespeling op de periode tussen de tweede tempelbouw
en de dood van Christus, hoewel de Statenvertaling
ook andere variaties toelaat." Bilderdijk heeft de uitgebreide
verklaring van de predikant-dichter Rutger
Schutte (1708-1784) gelezen, de Verhandeling over de
zeventig weken van Jerusalems herbouwing en eene week
van deszelfs verwoesting (1776-1779). Hierin wordt de
traditionele interpretatie verdedigd."
Het interessante nu is dat Bilderdijk dezelfde tijdsindeling
heeft geprojecteerd op de periode na de dood
en opstanding van Christus. Dat hij precies vier perioden
van elk 490 jaar onderscheidt, heeft te maken met de
eerste vier zegels, die hij zo belangrijk vindt, of wellicht
met de vier dieren van Open 4 en 5, waarvan er bij het
verbreken van een zegel telkens een uitroept: 'Kom en
zie' .47 Zo komt hij tot een periode van 4 x 490, dat wil
zeggen 1.960 jaar. Omdat hij echter het dictum Eliae
aanvaardt, weet hij dat het Nieuwe Testament in totaal
2.000 jaar moet duren. Welnu, de eerste 40 jaar behelzen
het leven van Christus, zodat het einde der tijden omstreeks
het jaar 2.000 (40 + 1.960) moet plaatsvinden.
Onder het vierde zegel raakt zoals gezegd de tijd in
een stroomversnelling. Juist omstreeks 1813 doen zich
meer en meer tekenen der tijden voor. Deze tekenen zijn
vervat in het zevende zegel, waarvan Bilderdijk alweer
een unieke interpretatie geeft. Met het verbreken van dit
zegel verschijnen zeven engelen, die vervolgens op
zeven bazuinen blazen (Open 8-11). Bilderdijk, die het
waarschijnlijk acht dat de bazuinen overeenkomen met
de zeven fiolen van Open 16, interpreteert de visionaire
beelden als toespelingen op een reeks kosmologische en
politiek-militaire fenomenen. Het merendeel hiervan
heeft zich reeds geopenbaard." De eerste bazuin bijvoorbeeld
kondigt de geleidelijke vemietiging van de vegetatie
aan, een gevolg van veranderingen in de atmosfeer.
Inderdaad constateert Bilderdijk dat de vruchtbare streken
die eertijds Groenland en IJsland sierden, zijn verdwenen,
en dat de poolcirkel thans met ijs is overdekt."
Ook de tweede, derde en vierde bazuinen kondigen allerlei
natuurverschijnselen aan, die zich hier en daar reeds
manifesteren."
Het is niet moeilijk om in deze kosmologische bespiegelingen
de leerling van Thomas Burnet te herkennen.
Evenals de cartesiaanse theoloog, laat Bilderdijk de hand
van God nagenoeg opgaan in natuurlijke wetmatigheden.
Waarschijnlijk heeft hij inspiratie gezocht in boek III,
hoofdstuk xi van de Sacred Theory: 'An Account of
those extraordinary Phaenomena and Wonders in nature,
that, according to Scripture, will precede the coming of
Christ, and the Conflagration of the World.'
De vijfde bazuin, waarop eveneens reeds geblazen is,
voorspelt een enorme toevloed van duivelen." De zesde
bazuin kondigt de ontbinding aan van de vier bij de
Eufraat gebonden engelen. De meeste interpreten hebben
de 'Eufraat' opgevat als een verwijzing naar de islam."
Volgens Bilderdijk echter is het 'algemeene Mahometismus'
juist een belangrijk middel tegen de moderne afgoderij,"
en dienen de vier 'Verdelgengelen' te worden
opgevat als figuren of typen. De Eufraat is de hoofdrivier
van het oude Babel. Zoals Babel eertijds naar de universele
monarchie haakte, zo is het huidige Frankrijk belust
op de wereldheerschappij. Met 'Babel' doelde Johannes
dus op Frankrijk." De vier engelen die het contemporaine
Babel bewaken zijn de Engelse, Pruisische, Oostenrijkse
en Russische legers. Wanneer deze legers worden
ontbonden, zal Frankrijk 'met een gruwzame krijgsmacht'
haar grenzen te buiten treden. Drie leugengeesten
(de zesde fiool) dragen aan dit laatste bij. Zij hebben
het gemunt op de laatste overblijfselen van het christendom;
zij zijn de publicisten, de filosofen en de afvalligen.
55
Tot zover de samenvatting van de geschiedenis van
het Nieuwe Testament, gebaseerd op een eigenzinnige
interpretatie van de vier zegels en zeven bazuinen van
Johannes. Bilderdijks visie op de geschiedenis heeft nog
een interessant aspect, en dat is zijn versie van de vierrijkenleer
van Daniel.
2. De vier-rijkenleer. De vier-rijkenleer is gebaseerd op
passages uit het boek Daniel (Dan 2:31-34 en 7:2-27),
waarin dromen van koning Nebukadnezar worden beschreven.
Traditioneel vatte men deze beschrijvingen op
als een verwijzing naar vier grote monarchieen uit het
verleden, meestal de Babylonische, de Perzische, de Macedonische
en de Romeinse. Ofschoon de periodisering
van de geschiedenis aan de hand van de vier rijken in
de serieuze historiografie van Bilderdijks tijd volstrekt
achterhaald was," waren bepaalde Apocalyps-exegeten
er nog aanhangers van. Sommigejoodse geleerden (zoals
Flavius Josephus) en enkele sektarische bewegingen uit
de zeventiende eeuw waren van mening dat uit de puinhopen
van het vierde rijk nog een vijfde zou oprijzen.
Bilderdijk echter sluit zich bij de mening van de meerderheid
aan. Het vierde rijk is het laatste, en zal door Christus
worden verpletterd."
In 1813 bestond het vierde rijk nog. Er had namelijk
een translatio imperii plaatsgevonden, een overdracht
van het Romeinse rijk op de latere rijken van het avondland.
De theorie van de overdracht van de Romeinse
wereldheerschappij van het ene yolk op het andere was
gedurende zowel de Middeleeuwen als de Reformatie
een geliefd topOS.58 Bilderdijk stond met zijn vier-rijkenleer
dus in een oude traditie. Evenmin uitzonderlijk is
zijn identificatie van het vierde rijk met enerzijds het
vierde dier dat voorkomt in een droom van Nebukadnezar
(Dan 7:7-8) en anderzijds het apocalyptische beest
waarover Johannes in zijn dertiende hoofdstuk spreekt.
Wat Bilderdijk wel van de traditie onderscheidt is de
wijze waarop hij de translatio tracht te bewijzen.
Volgens Bilderdijk is het vierde rijk, dat wil zeggen
de Romeinse heerschappij, in de vijfde eeuw overgedragen
op de Franken, en vervolgens overgegaan op het
Duitse rijk en op Frankrijk." In de loop van de geschiedenis
is dit Romeinse beest diverse malen een dodelijke
wond toegebracht (Open 13:3), waarvan het telkens weer
genezen is. Nu stelt het beest volgens Bilderdijk een
'collectivum' voor, een dynastie van koningen. Deze
koningen worden gesymboliseerd door de zeven hoofden
van het beest. In de eerste plaats symboliseren de zeven
hoofden (Open 13:1) de keizers van de eerste eeuw,
Augustus tot en met Titus, terwijl Domitianus verbeeld
wordt door het beest zelf (Open 17:11). Van de twaalf
door de geschiedschrijver Suetonius (± 77-140) genoemde
heersers moet Bilderdijk er dus enkele hun keizerschap
ontzeggen, met name de pretendenten Galba,
Otho en Vitellius.?" Hoe rechtvaardigt hij dit onconventionele
standpunt? 'God erkende ze niet', meldt hij aan
Tydeman, 'en dus tellen zij niet mede'. Met andere woorden,
omdat het imperium van goddelijke oorsprong is,
kan het nooit door een senaat of een krijgsmacht worden
verleend'" - een gedachte die Bilderdijk ongetwijfeld
ontleend heeft aan De zes boeken over de Republiek van
Jean Bodin.62
De eerste wond die het beest toegebracht werd, was
de val van de Romeinse keizer Augustulus in 476. Keizer
Karel de Grote genas die wond, waardoor de Romeinse
heerschappij overgedragen kon worden op de Franse
monarchie. Het Rooms-Duitse rijk was niet meer dan
een hoi le nabootsing van het Romeinse gezag: de
werkelijke universele monarchie zou voortaan worden
gedragen door het Franse vorstenhuis. Pas onder de regering
van Hendrik IV van Bourbon (1589-1610) kwam
het Franse streven naar de wereldheerschappij weer op
gang." Dat Hendrik IV naar de universele heerschappij
haakte, wist Bilderdijk van de zestiende-eeuwse geschiedschrijver
J.-A. de Thou (1553-1617),64 maar een
en ander bleek ook uit Hendriks actieve bevordering van
de Franse cultuur. Weldra verdrong de Franse taal de
Latijnse als voertaal van Europa en werden 'allesverpestende
Fransche zeden, ongeloof, en godlochening' over
het Westen uitgestort."
Met Hendrik IV was een tweede dynastie van acht
opeenvolgende heersers begonnen, een recapitulatie van
de acht Romeinse keizers. De zeven hoofden'" van het
antichristelijk beest symboliseren zeven Franse heersers
van het huis van Bourbon, dat wil zeggen zes koningen
(Hendrik IV, Lodewijk XIII, XIV, XV, XVI en XVII) en
de regent Filips van Orleans (1715-1723). Dat de achtste
koning Lodewijk XVIII moest zijn, kon Bilderdijk vaststellen
op grond van een even ingenieuze als unieke
interpretatie van het merkteken van het beest, het getal
666 (Open 13:17-18).67 Dit getal is volgens hem een
'naamcijfer'. In het Grieks wordt het cijfer aangeduid
door de letters c, x en V, en dat zijn juist de voorletters
van Lodewijk XVIII, wiens naam in het Grieks 'XAOoato<;
~aoullPto<; <;aVt<;Aao<;' luidt."
De antichristelijke monarchie zou echter niet voltooid
5
worden door de achtste koning uit het huis van Bourbon.
De Franse dynastie ontving in 1792 evenals eertijds de
Romeinse een dodelijke wond, en bovendien was er een
grootse taak weggelegd voor het beest dat volgens Open
13:11 opkomt uit de aarde. Dit beest zou een monarchie
tot stand brengen, een 'beeld' of 'afbeelding' van zowel
het rijk van Karel de Grote als het Romeinse imperium.
Ongetwijfeld is dit beest Napoleon Bonaparte.
Ook voor deze stelling levert Bilderdijk een knappe
bewijsvoering, die overigens op een oude theorie is gebaseerd.
Het beest, zegt Johannes, 'had twee hoomen, des
Lams hoomen gelijk'. Volgens Bilderdijk nu betekent
het grondwoord 'Kor' in alle talen 'hoom', in de oosterse
talen bovendien 'mannelijk lam'. Met andere woorden,
Johannes heeft voorzegd dat de antichristelijke geweldenaar
een 'Kor-zikaan' zou zijn. Bilderdijk wijst er ook
op dat de Perzische vorst Cyrus (= 'Cores') en Alexander
de Grote hun koninkrijken door respectievelijk een ram
en een geitebok hadden laten afbeelden.?" Het typeert
overigens de door de klassieken gevormde dichter dat
hij de gehoomde Napoleon in de poezie van deze jaren
laat optreden als de minotaurus, het monster van KnosSOS.
70
Napoleon krijgt van Bilderdijk op het wereldtoneel
een belangrijke, maar niettemin ondergeschikte rol toebedeeld.
Op korte termijn, voorspelt hij, zal een vereniging
van de christelijke kerken plaatsvinden, waarin
deisten en atheisten een hoofdrol spelen en het zoenoffer
van Christus ter zijde wordt gesteld. Aan het hoofd van
deze valse kerk zal een heerser van koninklijke huize
staan ('en die daartoe bestemd is, leeft thands') die machtiger
zal zijn dan ooit een vorst geweest is en die een
kruistocht zal voeren tegen alle gelovigen. Deze grote
heerser is niet Napoleon, al heeft dit werktuig van de
draak (de duivel) zich het religieuze gezag van de paus
aangemeten." Bovendien moet de aanval van tien koningen
op het antichristelijke rijk en de driedeling ervan
(Open 17:16 en 16:19) nog plaatsvinden: Bilderdijk ziet
vooralsnog alleen voorafschaduwingen van deze gebeurtenissen,
hoewel de 'Republiek der mogendheden' van
1815 een laatste poging van de draak lijkt te zijn. Wanneer
de gelovigen eenmaal onderdrukt zijn, zal Christus
wederkeren om na de slag van Armageddon de wereldheerschappij
te aanvaarden."
3. Het keizerlijk gezag. Bilderdijk huldigt een opmerkelijke
opvatting omtrent het geestelijk stadhouderschap.
Hij draait namelijk de traditionele protestantse interpretatie
om." Niet de paus heeft in de eerste plaats het
gezag over kerk en wereld getisurpeerd, maar de overheden
der aarde. Hij identificeert het zevenhoofdige
beest van de Apocalyps dan ook heel bewust niet met
het gezag van de bisschop van Rome."
Het in de vier rijken belichaamde imperium is een
onwettige, maar door God gedulde vorm van heerschappij.
Dit imperium is onwettig omdat alle gezag op
aarde en in de hemel uitsluitend toekomt aan Jezus Christus.
Ondanks het feit dat Christus zelf zijn 'algemeen
wareldrijk' en 'aanstaande wederkomst' had aangekondigd,
heeft men onder Constantijn de Grote het Romeinse
rijk als wettig erkend en daarmee impliciet afstand gedaan
van de directe godsregering. De bisschoppen regeerden
niet in de eerste plaats in naam van Christus,
maar in naam van de verkapte heiden Constantijn." Uit
de antichristelijke, Romeinse heerschappij stamt het
staatsgezag van de huidige naties: van het Romeinse
imperium, zegt Bilderdijk, is alle 'tegenwoordige opper-
6
macht werkelijk een afzetsel, deel, en voortzetting' .76
De oppermacht in de kerk en in de staat behoort dus
toe aan de Gezalfde. Hoewel Bilderdijk het gezag van
zowel de paus als de keizer in beginsel als onwettig
beschouwt, verwerpt hij het pausdom niet. De gehele
nieuwtestamentische periode tussen hemelvaart en wederkomst
maakt dee I uit van het rijk van Christus, zodat
het zijns inziens niet onlogisch zou zijn indien in deze
tussentijd de algemene heerschappij door een opperbisschop
werd waargenomen." Een dergelijk geestelijk
stadhouderschap lag Bilderdijk na aan het hart. Dat een
priester-koning, een soort Melchizedek, tijdens het duizendjarig
vrederijk de middellijke heerschappij zou kunnen
voeren, achtte hij een reele mogelijkheid." De middeleeuwse
paus echter beging de fout om zich het uit
het heidendom afkomstige, keizerlijke gezag toe te eigenen,
waardoor de alleenheerschappij van Christus werd
miskend en misbruikt. Desalniettemin had de tweeledige
heerschappij van de paus relatief gunstige gevolgen voor
de christenheid in het algemeen."
Sinds de Reformatie, en vooral sinds de achttiendeeeuwse
vervolging van de jezuieten, is het gezag van
de kerk sterk afgenomen. En nu, precies 1.000 jaar (vgl.
Open 20:2, de binding van de draak) na het herstel van
het keizerlijke gezag door Karel de Grote, is de wereld
volledig in de greep geraakt van het antichristendom
(vgl. 2 Thess 2:3 en 1 Tim 4: 1). De vijanden van het
geloof zullen zich spoedig meester maken van de kerk,
om zo 'een volkomen politique, physique, en intellectuele
dwinglandy' te vestigen. Maar dit tijdperk van
verdrukking en vervolging zal ophouden met de aanvaarding
van de geestelijke en wereldlijke heerschappij door
Jezus Christus, onder wiens gezag alle imperia verenigd
zullen worden."
De geschiedfilosofie
Het wonderlijkste aspect van de Bilderdijkiaanse visie
op heilshistorie en eindtijd is wel de intrigerende structuur
die hij aan de nieuwtestamentische geschiedenis
heeft gegeven. Om de een of andere reden was hij gefascineerd
door de zeventig weken van Daniel. Niet alleen
had hij de Jaarweken van Schutte gelezen, hij bezat
tevens het erudiete Versuch iiber die siebenzig Wochen
Daniels (1771) van de Duitse exegeet J.D. Michaelis."
En wellicht kende hij de chronologie van de laat-middeleeuwse
exegeet Isaac Abarbanel (1447-1508), die eveneens
veel werk maakte van de 70 weken van Dan 9.82
Voorzover ik heb kunnen nagaan, heeft de verdeling van
de nieuwtestamentische geschiedenis in vier perioden
van elk 490 jaar geen enkel precedent in de apocalyptiek."
In zijn geschrift Over de Sebastianisten in Portugal
(1810), een samenvatting van J.A. de Macedo's Os
Sebastianistas (ook 1810), laat Bilderdijk weten dat men
tot voor kort in Portugal 1808 als het jaar van vervulling
beschouwde, en dat men deze berekening baseerde op
een oud volksdeuntje en op de 70 weken van Daniel."
Zulke volkswijsjes komen in de Portugese apocalyptiek
vaker voor; de theorie van de 70 weken echter lijkt ongrijpbaar,"
Slechts een passage in de Geschiedenis des Vaderlands
noemt dezelfde periodisering. Bilderdijk maakt
daar een opmerking over de 'Profeet DANIEL, wiens tijdbepalingen,
indien zij wel verstaan worden, het lot van
alle Volken bevatten'. Vervolgens dee It hij de geschiedenis
van Holland in twee perioden van elk 490 jaar in,
waarbij kennelijk de dood van graaf Willem IV in 1345
als schamierpunt optreedt. Dit betekent dat de tweede
periode, overigens een tijd van verval, moet eindigen
omstreeks het jaar 1835 - een tijd waarvan Bilderdijks
leerlingen wisten dat die de meester na aan het hart lag."
Maar wat bedoelde Bilderdijk in het aangehaalde citaat
met de 'tijdbepalingen' van Daniel? Doelde hij in het
algemeen op de berekeningen van Daniel met betrekking
tot de wereldgeschiedenis? Dat lijkt niet het geval, want
de andere door Daniel genoemde getallen - zoals de
1.290 en 1.335 dagen van Dan 12, waarover de meeste
exegeten wel iets te zeggen hadden'" - spelen in Bilderdijks
versie van de geschiedenis hoegenaamd geen rol.
Doelde hij dan specifiek op de zeventig jaarweken en
op zijn eigen interpretatie daarvan als een bij herhaling
optredende periode van 4 x 70 ofwel 490 jaar? Meende
hij dat juist en aIleen deze tijdseenheid de ware structuur
van de geschiedenis blootlegt? En zo ja, waarom dan?
Bilderdijk geeft een aanwijzing in zijn Geschiedenis
des Vaderlands, waar hij zegt dat de leer van het duizendjarig
rijk niet aIleen de joden en christenen verenigt
- ze verwachten immers dezelfde Messias - maar ook
het Oude en het Nieuwe Testament en de pre- en postdiluviale
wereld. Bilderdijk geeft hier een christelijke
vertolking van de recentelijk door Engelfriet besproken"
joods-messiaanse verwachting. De mens leeft sinds de
paradijsbelofte (Gen 3:15) in verwachting van de Messias.
Het yolk van het Oude Verbond leeft in verwachting
van Zijn komst, dat van het Nieuwe Verbond, dat wil
zeggen de christenheid, in verwachting van Zijn wederkomst.
De paradijselijke toestand waardoor de prediluviale
wereld nog werd gekenmerkt, manifesteerde zich
onder meer in de aanwezigheid van priester-koningen
als Melchizedek. Nu is Melchizedek volgens Paulus een
voorafschaduwing van Christus (Heb 5 en 6). Met andere
woorden, de tijd van deze priester-koningen zal vervuld
worden in de wereld van na de zondvloed, wanneer
Christus wedergekomen zal zijn. Op de schaduw voIgt
het licht, op de profetie de vervulling.
Aan deze messiaanse geschiedvisie koppelt Bilderdijk
een theosofisch-neoplatoonse leer. Typen en anti-typen,
voorspellingen en vervullingen zijn naar zijn mening
'monadische' afspiegelingen van dezelfde heilshistorische
waarheid. In een brief aan Tydeman heet het bijvoorbeeld
dat de gehele schepping een spiegel is, een
beeld van God, en dat aIle delen van de schepping zich
in elkaar weerspiegelen. Dit blijkt, vervolgt hij, duidelijk
uit de 'gebeurtenissen en de Historie toont het op de
ontzettendste wijze [...]' .89 Geheel in de trant van zijn
theosofische invulling van de Monadologie van Leibniz,"
spreekt Bilderdijk over historische handelingen en
gebeurtenissen als wederzijdse reflecties in de tijd." De
opeenvolging van acht Romeinse keizers wordt bijvoorbeeld
weerspiegeld in een reeks van acht Franse koningen,
het beeld van de Corzicaan Napoleon weerkaatst
in dat van Cyrus en Alexander.
In deze verbinding van messianisme en monadologie
ligt de kern van Bilderdijks eschatologische geschiedvisie
besloten. In het duizendjarig rijk, betoogt hij, zou
de middellijke heerschappij van geheiligde koningen als
een 'voorbeeld en schets' vooraf kunnen gaan aan de
onmiddellijke heerschappij van Christus. We weten immers
'dat de eene gebeurtenis in de orde van Gods
Voorzienigheid door de andere wordt voorgeschaduwd'
.92 Iedere voorspelling wordt 'tot aan hare volkomene
en eigenlijke vervulling toe, telkens op nieuw door
gebeurtenissen afgebeeld en als vernieuwd': elke definitieve
vervulling wordt voorafgegaan door een of meer
'provisioneele' vervullingen, zodat elke profetie meer
dan een verklaring heeft." Dezelfde beelden in de Openbaring
van Johannes hebben dan ook 'meer dan eene
oplossing'. God legt de ene uitlegging 'in het hart van
de geloovige, dan de andere of derde in dat van een
ander, naar de behoefte des tijds. Hoe kan het anders?'?'
Naarstig speurde Bilderdijk in de wereld om hem heen
naar afschaduwingen van het godsrijk. Dat hij daarin
weI erg ver kon gaan, bewijst een merkwaardig gedicht
uit 1815, getiteld Oranjes wond. Geen rechtgeaarde Nederlander,
roept de dichter hier uit, zal aarzelen om te
sterven in de plaats van Oranje, opdat het kostbare bloed
van de vorst behouden blijve. Hiermee draait hij de
christelijke geloofswaarheid in feite om: het yolk van
Nederland zal gewillig lijden en sterven ter behoudenis
van zijn vorst. Maar hij gaat nog verder. Het bloed dat
op het napoleontische slagveld uit de wond van Oranje
vloeide, is het zegel van de eed tussen vaderland en
vorst, zoals het verbond tussen God en mensheid bezegeld
werd in het bloed van Christus. Het schuldeloze
bloed van Oranje, zingt de dichter, 'schonk zich; de
Almacht nam het aan; / De schuld van Holland is voldaan,
/ En aarde en hemel zijn bevredigd. '95 Oranje heeft
als afschaduwing van Christus geboet voor de tijdens
de Bataafse Republiek gemanifesteerde afval van G-ods
wet. Tydeman meende dat zijn vriend zich op de rand
van het toelaatbare had begeven. Met een Bilderdijkiaans
beroep op de furor poeticus belijdt de dichter eerst zijn
onschuld, om vervolgens toe te geven dat indien er van
een 'allusie' sprake is, deze in de gebeurtenis zelf ligt:
'Want aIle geschiedenis en gebeurtenis is niets dan allegorie
van Gods zijn, Gods scheppings- en verlossingswerk.?"
Vormt deze monadische heilsverwachting ook de
grondslag van Bilderdijks merkwaardige periodisering
van de heilsgeschiedenis? Kennelijk heeft hij de 490
jaar opgevat als een 'magisch' of 'heilig' getal. Zoals
de mensheid tussen de tweede Tempelbouw der joden
en de Incarnatie leefde in de verwachting van de Messias,
zo is elke periode van 490 jaar er een van verwachting,
van voorafschaduwing, van gedeeltelijke vervulling. De
vraag doet zich voor, of Bilderdijk de heilsgeschiedenis
v66r het begin van de tweede Tempelbouw ook in eenheden
van 490 jaar heeft willen indelen. Wellicht achtte
hij het mogelijk om periodegewijs terug te rekenen tot
aan de schepping van de wereld. Hij heeft zich nergens
over deze kwestie uitgelaten, zodat we haar helaas in
het midden moeten laten.
Slot
Bilderdijks visie op eindtijd, heilshistorie en christocratie
moet worden gezien als de politiek-historische vertaling
van een mystiek denken. Zijn opvatting over de godsregering"
kan deze interpretatie illustreren. De gedachte
dat het Romeinse rijk, en daarmee vrijwel elke bestaande
overheid, de voortzetting is van het heidense dan wel
het antichristelijke gezag, wijkt sterk af van het standpunt
van vroeg-christelijke apologeten van het corpus christianum,
als Eusebius en de door Bilderdijk veeI gelezen
en geprezen dichter Prudentius. In zekere zin treedt hij
in het voetspoor van Augustinus, die evenals hij weinig
op had met het heidense gezag van Rome."
Zijn afkeer van het antichristelijk gezag wortelt in de
7
bijna-mystieke overtuiging dat de mens aIleen naar de
wil van God kan leven wanneer hij met de Schepper in
een verhouding van directe afhankelijkheid verkeert.
Voortbordurend op deze voor Bilderdijk belangrijke gedachte
komen we tot een redelijk doortimmerd theologisch
en wijsgerig vergezicht. De mens moet zich openstellen
voor, en zich rechtstreeks laten bemvloeden door,
de Geest van God en de engelen die zich rondom de
Heilige Troon bevinden. AIleen door lijdelijke, innerlijke
verwerkelijking zal het Rijk zijn uitwendige gestalte
kunnen aannernen." In politieke zin zal er dan sprake
zijn van een aardse middelaar tussen God en mens, van
een met goddelijke majesteit beklede priester-koning en
vredeskeizer die de aardse afschaduwing is van de Middelaar,
Christus. De geschiedenis wordt zo in essentie
tot een allegorie, een schaduw van de hemelse wereld
of geestenwereld, die zich achter de onze verborgen
houdt en deze in een reeks voorlopige vervullingen herhaaldelijk
aankondigt.
De zonderlinge literator heeft de prijs voor zijn eigengereidheid
moeten betalen. Hij mag de geest van zijn
verhandelingen over het einde der tijden hebben overgedragen
op het Reveil, de letter ervan is al spoedig bekritiseerd
en in de vergetelheid geraakt. De betekenis van
zijn beschouwingen over de eindtijd ligt niet in zijn
interpretatie van Daniel en ook niet zijn Iezing van de
tekenen der tijden. Zij ligt in de religieus-wijsgerige
inslag van zijn denken in het algemeen. De paradox van
zijn visie op het einde der tijden is dat hij ontegenzeggelijk
in de orthodox-christelijke traditie wilde staan, maar
tegelijk een voorliefde toonde voor de meer esoterische
componenten van de westerse cultuur.
Joris van Eijnatten
Noten
1. Deze onderzoekingen werden gesteund door de Stichting voor
Historische Wetenschappen, die wordt gesubsidieerd door de
Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
(NWO).
2. Zie bijv. D.N. Hempton, 'Evangelicalism and Eschatology', in:
Journal ofEcclesiastical History 31 (1980), 179-194; R.R. Nelson,
'Apocalyptic Speculation and the French Revolution', in:
Evangelical Quarterly 53 (1981), 194-206; C. Garrett, Respectable
Folly. Millenarians and the French Revolution in France
and England (Baltimore, London, 1975), 17-30. Over de oudere
bewegingen in Nederland, zie E.G.E. van der Wall, 'An Awakening
Warning to the Wofull World (1662). Millenarianism and
Astrology in Petrus Serrarius', in: Nederlands Archiefvoor Kerkgeschiedenis
64 (1984), 196-214; voor de nieuwere, J.L. Overdorp,
Verhandeling over de profetien des Ouden Verbonds, bijzonder
de Messiaansche, ofvan die, welke het beloofde godsrijk
op aarde betreffen (3 delen; Amsterdam, 1838), waarin Bilderdijk
overigens niet genoemd wordt. In het Bilderdijk-Museum berusten
enkele handschriften over de Antichrist (B 43-1/5), mogelijk
van J.W. Kumpel, geschreven in de vorm van een droom, waarschijnlijk
in navolging van de 'songes' van L.-S. Mercier.
3. De vijf gepubliceerde verhandelingen zijn opgenomen in W. Bilderdijk,
Opstellen van godgeleerden en zedekundigen inhoud
(Amsterdam, 1833), 93-145, onder de titel Gedachten omtrent
de toekomst en 't koninkrijk van Christus; hiema Opstellen 1-5.
AIleen het vierde opstel is gedateerd 1813; volgens Da Costa
('Voorrede', xiii-xiv) zijn aIle opstellen voor 1814 geschreven,
afgezien van enkele tussen [ ] geplaatste toevoegingen uit 1815.
De ongepubliceerde verhandeling maakt deel uit van de handschriftenverzameling
van de Universiteit van Amsterdam
(E c 76), en is getiteld Van de Wederoprichting aller dingen; ik
hoop dit opstel binnenkort uit te geven.
4. Briefwisseling van mr. W Bilderdijk met de hoogleeraren en
mrs. M. en H.W Tydeman, gedurende de jaren 1807 tot 1831
(2 delen, Sneek, 1866-1867) (hiema: Briefwisseling Tydeman)
8
11,49 (brief aan H.W. Tydeman, 1815), waar het opstel over de
tekenen der tijden is bedoeld, en dat hij in 1812 of 1813 zou
hebben geschreven. Tot het 'gezelschap' behoorde o.a. S.1. Wiselius.
5. Hierover J. Barrell, 'Imagining the king's death: the arrest of
Richard Brothers', in: History Workshop 37 (1994), 1-32.
6. J. van Eijnatten, 'Het stamhuis van Oranje en de komst van het
vrederijk. Illuminisme en literaire topoi in Bilderdijks vroege
politieke gedichten, 1787-1793', in: Tijdschrift voor Nederlandse
Taal- en Letterkunde 111 (1995), 289-309; en idem, 'In horoscopo
spectandae. Willem Bilderdijk en de astrologie, 17901797',
in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman
18 (1995), 72-86.
7. Over Halhed en diens A Testimony to the Authority ofthe Prophecies
of R. Brothers (1795), zie J.F.C. Harrison, The Second Coming.
Popular Millenarianism 1780-1850 (Londen, 1979), 6466,
m.n. 65. Halhed wordt door Bilderdijk genoemd in Briefwisseling
Tydeman I, 67 (brief aan M. Tydeman, 1808). Volgens
Halhed werd het de mens pas op het door God aangewezen
tijdstip toegestaan de voorzeggingen te ontcijferen; men diende
niet voorbarig te zijn in het aanwijzen van de tekenen der tijden,
maar te wachten op de vervulling van de profetieen. Bilderdijk
hanteerde hetzelfde principe; zie hieronder.
8. Rond 1797 maakte hij nog een aantekening uit het Intelligenzblatt
der Allgemeine Literatur-Zeitung, N. 161 (1797), 1333,
waarin hij een verwijzing yond naar een hoek van 'Ben Levi',
nl. de joodse geleerde David Levi (1740-1799), een verklaard
tegenstander van christelijke interpretaties van het messiaanse
denken; het bewuste boek is getiteld Dissertations in the Prophecies
(1795-1796). David Levi schreef ook Letters to Nathaniel
Brassey Halhed in Answer to His Testimony of the Authenticity
ofthe Prophecies ofRichard brothers and His Pretended Mission
to Recall the Jews (1795). Zie de adversaria van Bilderdijk in
het Letterkundig Museum te Den Haag (B.583/H.3), 'Taalkundige
aantekeningen' (hiema: Adv Lett Mus).
9. Het vervolg van de titelluidt: f ...], Relative to the Great Period
of12 Years, the Papal and Mohammedan Apostasies, the Tyrannical
Reign ofAnti-Christ, or the Infidel Power, and the Restoration
ofthe Jews (1804, tweede druk 1806; ik heb de vierde druk
uit 1810 geraadpleegd). Fabers interpretatie is met name georienteerd
op de 1.260 jaar-dagen van Daniel en Johannes. Over
Faber, vgl. W.H. Oliver, Prophets and Millenialists. The Uses
of Biblical Prophecy in England from the 1790s to the 1840s
(Auckland, 1978), 54-64.
10. Zie J. Bosch, Mr. W Bilderdijk's briefwisseling. Aanvullende
uitgave, eerste deel: 1772-1794 (Wageningen, 1955), 287 sub
1ge en 301 sub 21. Bosch meldt dat de vertaling vervaardigd
werd naar de tweede druk; het handschrift telde 300 pp. in folio.
11. In 1810 schrijft Bilderdijk aan Tydeman dat hij nog altijd graag
naar het Russische Kazan wil gaan, 'omdat ik daar nabij aan
die streken zou zijn, waar mijn hart op de onbegrijplijkste wijze
aan hecht en altijd aan hechtte' . Ais Tydeman vervolgens meldt
dat de Duitse schrijver J.H. Jung Stilling in verband met het
einde der tijden het oog op Armenie gericht hield, antwoordt
Bilderdijk dat indien het aan hemzelf lag, hij direct naar Perzie
zou vertrekken. Mogelijk heeft hij via Faber vemomen dat niet
de Amerikaanse Indianen, maar de Afghanen weI eens de tien
verloren stammen van Israel konden zijn. Zie Briefwisseling
Tydeman I, 209 en 198 (brieven van en aan H.W. Tydeman,
1810). Over Faber, wiens ideeen over de Afghanen teruggaan
op de orientalist William Jones (Bilderdijk kende enkele van
zijn geschriften), zie R.H. Popkin, Isaac la Peyrere (1596-1676).
His Life, Work and Influence (Leiden enz., 1987), 130-131 en
207, n. 104 (lees: 103), waar verwezen wordt naar een ander
werk van Faber (A General and Connected View of the Prophecies
f...] (1808)). Een andere mogelijkheid in M. Verete, 'The
Restoration of the Jews in English Protestant Thought 17901840',
in: Middle Eastern Studies 8 (1972), 3-50, m.n. 32: eerdere
schrijvers als S. Lee en W. Whiston meenden dat de 10 stammen
zich ophielden rondom de Kaspische Zee in het noorden van Perzie,
12. Bilderdijk kende het werk van Stilling in ieder geval indirect
via het hieronder te vermelden boek van H.D. Hermes. Vgl. ook
Adv Lett Mus IV, collectie Leeflang/b (ongedateerd), waar verwezen
wordt naar Die Siegsgeschichte der christlichen Religion
in einer gemeinniitzigen Erkldrung der Offenbarung Johannis
(Ntimberg, 1799). Bilderdijk tekent hier aan dat Jung Stilling,
in navolging van Jacob Bohme, de Franse revolutie beschouwt
als de oogst die aan de komst des Heren voorafgaat (Open 14: 15),
en dat Bengel de vemieling van het beest in 1796 had verwacht.
Mogelijk is deze aantekening gemaakt uit het door Tydeman
aan hem geleende exemplaar van de Siegsgeschichte.
13. Briefwisseling Tydeman 1,402 (brief aan H.W. Tydeman, 1813):
'Ik ken de uitleggingen van Bengel en Jung Stilling niet' en 419:
Bilderdijk meldt dat hij deel I heeft gelezen, deel II wenst in te
zien.
14. Over Bilderdijk en het Gesellschaft: P.N. Holtrop, Tussen pietisme
en Revell. Het 'Deutsche Christentumgesellschaft' in Nederland,
1784-1833 (Amsterdam, 1975), register.
15. Men denke bijv. ook aan het zgn. Haagsch Genootschap, het
Genootschap tot Verdediging van den Christelyken Godsdienst.
16. Correspondenz des Herrn de Luc mit Herrn J.G. Wolff, das
Wesentliche der Lehre Jesu betreffend (Leipzig, 1801). Het is
niet duidelijk of Bilderdijk dit werk heeft gekend.
17. Versuch zweckmdssiger Betrachtungen tiber die biblischen Weissagungen
iiberhaupt und besonders iiber die Offenbarung Johannis
vom Verfasser der briefe tiber die protestantischen Lehrbegriffe
(Leipzig, 1801).
18. M.F. Roos, Beleuchtung der gegenwiirtigen grossen Begebenheiten
durch das prophetische Wort Gottes, und Anzeige was
noch demselben bald geschehen wird (s.1., 1794).
19. 'Deze voldoet mij bij uitstek, is in een geheel nieuwen geest,
en verklaart bijna niets"; Briefwisseling Tydeman I, 402 (brief
aan H.W. Tydeman, 1813). Ook Tydeman leest het boek 'met
vrucht en stichting' (Briefwisseling Tydeman I, 437).
20. Briefwisseling Tydeman II, 49,117-118 en 79 (brieven aan H.W.
Tydeman, 1815). Vgl. W. Bilderdijk, Geschiedenis des Vaderlands
(13 delen, Amsterdam, 1832-1853) V, 91.
21. Opstellen 5, 132-133. Overigens heeft Bilderdijk ook kennis
genomen van minder orthodoxe, Duitstalige verklaringen van
de Openbaring. Zo komt in de catalogus van zijn laatste bibliotheek
een anoniem werk voor met de onheilspellende titel Christlich
freye Untersuchung iiber die so genannte Offenbarung Johannis.
Dit boek werd in 1769 uitgegeven en van aantekeningen
voorzien door de theoloog J.S. Semler (1725-1791), die in een
voorrede aan de echtheid twijfelde van de zijns inziens al te
joodse Apocalyps. Zie Catalogus eener merkwaardige
verzameling van boeken [...J van den Heer Bilderdijk (Amsterdam,
1832), 26/79. Het werk was geschreven door de kritische
theoloog G.L. Oeder (1694-1760); en H.-E. HeB, Theologie und
Religion bei Johann Salomo Semler. Ein Beitrag zur Theologiegeschichte
des 18. Jahrhunderts (Augsburg, z.j. [1974]), 441,
sub Nr. 101. Over Semler en de Apocalyps, zie K. Aner, Die
Theologie der Lessingzeit (Halle, 1929), 323 en n. 3. In een
handschrift (Ltk 1609, 96r) in de Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde te Leiden (hierna: Adv MdL), noemt Bilderdijk de
neoloog J.G. Eichhorn (1752-1827), die van mening was dat
Johannes nooit op Patmos is geweest; dit handschrift is echter
van na 1814.
22. J. van der Waeyen, Sermo academicus de numero septenario
(Franeker, 1696). Veel had Bilderdijk niet met de coccejaanse
traditie op. Vgl. zijn Geschiedenis des Vaderlands IX, 131-132,
over Coccejus zelf: ' 't geen nieuw in hem was, bestond in zijne
verklaringen der Profecyen, waar van 't met hem was totus in
illo. Overal zag hij voorspellingen, en in alles was het geheimzinnige
zevental; [...].' Welleerde Cocceius volgens hem een vorm
van 'chiliasmus'. Met het onder de coccejanen zo geliefde zevental
heeft Bilderdijk weinig gedaan. Zie verder E.G.E. van der
Wall, 'Between Grotius and Cocceius: The "theologia prophetica"
of Campegius Vitringa', in: H.J.M. Nellen en E. Rabbie
(red.), Hugo Grotius Theologian. Essays in Honour of G.H.M.
Posthumus Meyjes (Leiden, enz., 1994), 195-215.
23. Voor de 7 keizers, zie hieronder; voor Trajanus, vgl. Adv Mdl
Ltk 1609, 100v; verder Grotius, Commentatio (ed. 1641), 75
(n.a.v. Open 13: 18). Voor de tijd van Johannes' visioen, vgl.
Commentatio (niet onder Domitianus, maar onder Claudius) met
Briefwisseling Tydeman II, 46 (brief aan H.W. Tydeman, 1815):
niet onder Domitianus, maar onder Vespasianus. Bilderdijk moet
wel van Grotius afwijken omdat hij rekening wil houden met
Open 17: 10: 'vijf zijn gevallen [voor Bilderdijk de keizers Augustus,
Tiberius, Caligula, Nero en Claudius], en de een [sc.
Vespasianus] is, en de ander [sc. Titus] is nog niet gekomen'.
Over de invloed (of het gebrek daaraan) van De Groots' interpretatie,
zie D. Brady, The Contribution ofBritish Writers between
1560 and 1830 to the Interpretation ofRevelation 13.16-18 (The
Number ofthe Beast). A Study in the History ofExegesis (Ttibingen,
1983), 159-160. Met dank aan R.H. Kielman voor de
verwijzing naar dit boek. Mw. drs. Kielman bereidt een dissertatie
voor over toekomstverwachtingen in Nederland tussen 1790
en 1850.
24. Briefwisseling Tydeman I, 401-402 (brief aan H.W. Tydeman,
1813). Scaligerana, Thuana, Perroniana, Pithoeana et Colomesiana.
Ou remarques historiques, critiques, morales, & litteraires
de Jos. Scaliger, J. Aug. de Thou, le Cardinal du Perron,
Fr. Pithou, & P. Colomies. Avec les notes de plusieurs savans
(2 delen; Amsterdam, 1740; ed. Des Maizeaux) II, 275. Vit het
handschrift (Lett Mus Adv IV, collectie Leeflang/a) blijkt dat
Bilderdijk deze editie heeft gebruikt.
25. Briefwisseling Tydeman I, 401-402 (brief aan H.W. Tydeman,
1813); Scaligerana, 201. Scaliger meent bovendien dat Calvijn
er verstandig aan had gedaan geen commentaar op de Apocalyps
te schrijven. Vit de Scaligerana (II, 447) heeft Bilderdijk ook
nog genoteerd dat de Franse koning Hendrik IV het kwalijk yond
dat de Nationale Synode van Gap in 1603 de paus aanwees als
de Antichrist (Lett Mus Adv IV, collectie Leeflang/a).
26. Adv MdL Ltk 1609, 102r; Bilderdijk verwijst naar de Pont.
Rom.; hij doelt op Controversia generalis, de summo pontifice,
quinque libris explicata, in: Disputationes Roberti Bellarmini
Politiani, Societatis Iesu, de controversiis Christianei fidei, adversus
huius temporis haereticos [...J (Ingolstadt, 1588) I, 5841086.
Bilderdijk heeft zijn kennis van Bellarminus uit de tweede
hand. Hij verwijst nl. naar caput xvii, handelend over Gog en
Magog, terwijl zijn aantekeningen in werkelijkheid betrekking
hebben op capita vi (over de 31/
2 tijd) en viii (over Enoch en
Elia). Ook de 42 maanden van Dan 7 en Open 13:5 (en Open
11:2) werden traditioneel opgevat als een periode van 1.260 jaar;
de grote vraag was natuurlijk wanneer deze periode begonnen
was. Volgens Bilderdijk wordt gedurende de genoemde periode
zowel het Dude als het Nieuwe Testament (de twee getuigen)
verkondigd. Zijn argument in Opstellen 4, 119-120 en 131 luidt
dat de twee getuigen Mozes en Elias zijn: Mozes is het Dude
Testament, Elias is Johannes (zie bijv. Matth. 11:14) en dus het
Nieuwe Testament. Pas in de loop van de negentiende eeuw zou
overigens de zgn. 'year-day theory' door sommige interpreten
systematisch worden afgewezen; vgl. E.R. Sandeen, The Roots
ofFundamentalism. British and American Millenarianism 18001930
(Chicago, London, 1970), 36-39.
27. B. van der Herten, Het begin van het einde. Eschatologische
interpretaties van de Franse revolutie (Leuven, 1994), 59-64.
28. ZieAdv MdLLtk 1609,63: vgl. o.a. stelling 6, over de Antichrist
als een instelling i.p.v. als een individueel persoon. In de catalogus
van 1832 komt een dik boek voor van de hugenoot Claude
de Saumaise over het primaatschap van de paus: C. Salmasius,
Librorum de primatu papae pars prima. Cum apparatu. Accessere
de eodem primatu Nili & Barlaami tractatus (Leiden, 1645);
Catalogus (1832), 7/16. Het boek bevat als appendices tractaten
van de vroeg-christelijke schrijver Nilus van Ancyra (± 430)
en de Griekse theoloog Barlaam (± 1290-1350). Tevens
vermeldt de catalogus een obscure zestiende-eeuwse jurist: J.
Rickius, Halcyonia ecclesiae euangelii, sive de regno Christi in
terris (Geneve, 1659). Dit werk, dat ik niet heb kunnen raadplegen,
schijnt nogal zeldzaam te zijn; het wordt niet vermeld in
Jocher en Adelung, Allgemeines Gelehrtenlexicon III, 2089 en
VI, 512, en is niet in Nederland aanwezig.
29. Hij citeert bijv. uit het boek in zijn opstel Van het menschlijk
verstand, in: Verhandelingen, ziel-, zede-, en rechtsleer betreffende
(Leiden, 1821), 141-186. Over de invloed van Bonnet,
vgl. bijv. H. Weigelt, 'Das Verstandnis yom Zwischenzustand
bei Lavater. Ein Beitrag zur Eschatologie im 18. Jahrhundert',
in: A. Schindler e.d. (red.), (Pietismus und Neuzeit 11) (Gottingen,
1985), 111-126.
30. The Theory ofthe Earth: Containing an Account ofthe Original
of the Earth, and of All the General Changes which it hath
already undergone, or is to undergo till the Consummation of
All Things (vier delen, London, 1690-1691; heruitgave London,
1965).
31. Dit blijkt uit een handschrift in het Latijn (Adv Lett Mus I,
collectie Leeflang/b). Bilderdijk citeert de Hebreeuwse tekst met
daaronder de Latijnse vertaling: 'duo millia, inane: duo millia,
lex [hieronder staat 'thora']: duo millia, dies messiae', d.w.z.
tweeduizend jaar van ledigheid, tweeduizend van de wet (Thora),
tweeduizend van de messiaanse tijd. Het handschrift, dat geen
bronvermelding bevat, is ongetwijfeld een samenvatting van
Burnet, Telluris theoria sacra, originem & mutationes generales
orbis nostri, ques autjam subiit, aut olim subiturus est, complectens
(Amsterdam, 1699) III, cap. v, 193, waar de spreuk van
Rabbi Elia in precies dezelfde bewoordingen (Hebreeuws en
Latijn) wordt vermeld. Ook noemt Bilderdijk evenals Burnet
een reeks kerkvaders (zie hieronder).
32. Opstellen 4, 116. Overigens kende Bilderdijk de chronologie
9
van het dictum Eliae ook uit andere bronnen. Vgl. Adv MdL
Ltk 1607, 105r, waar een gelijksoortige opvatting van 'R. Izaak'
wordt aangehaald; Bilderdijk doelt vermoedelijk op het Genesiscommentaar
van Isaac ben Halevi. Hij heeft deze verwijzing uit
hetzelfde, waarschijnlijk in het Latijn geschreven, boek waarin
ook de bezwaren van W. Perkins staan vermeld (zie verder); de
titel ervan noemt hij helaas niet.
33. Babylonische Talmud (ed. I. Epstein), Seder Nezikin, Sanedrin,
97a-b. Ook het originele geschrift van Rabbi Elia, Tanna debe
Eliyyahu getiteld, kende men: zie bijv. K. Firth (1979), The
Apocalyptic Tradition in Reformation Britain 1530-1645 (Oxford,
1979),61-65. Dat Bilderdijk de opvattingen van Melanchthon
en Aistedius kende, blijkt uit het in de vorige noot genoemde
handschrift. Over Bilderdijks belangstelling voor het jodendom,
zie L. Engelfriet, Bilderdijk en het jodendom. Bilderdijks waardering
van het joodse denken in confrontatie met zijn tijd (Zoetermeer,
1995).
34. Dit blijkt uit Adv MdL Ltk 1609, 105, waar het dictum Eliae
aan de orde komt. Bilderdijk verwijst naar W. Perkins, 'Dialogus
eximius, inter hominem christianum et Philocosmum, de fine et
consummatione seculi' , te vinden in: idem, Opera omnium theologicorum
quae extant (Geneve, 1618) 11,1077-1101 (ofweI 529553).
In de Nederlandse vertaling ('Een vruchtbare zamen-sprekinghe
van het eynde des werelts', in: Perkins, Aile de werken
(Amsterdam, 1663) III, 421-434) heet het dictum Eliae het onschriftuurlijke
product van 'een zotten Jode'; Perkins merkt op
dat de eerste periode van 2.000 jaar volgens de bijbel 2.513 jaar
zou moeten zijn, de tweede periode 1.542 jaar. Uit de aantekening
blijkt dat Bilderdijk meent dat Perkins een foute berekening
maakt, maar dat hij het weI eens is met Perkins' verwijzing naar
Dan 12:8-9 en Hand 1:7 (het einde der tijden valt niet te berekenen).
Bilderdijk heeft zijn kennis van Perkins uit de tweede
hand; het door hem gebruikte boek, waarvan hij de titel niet
vermeldt, verwijst naar enkele auteurs die het dictum Eliae wel
aanvaard hebben: naast Justinus Martyr, Hilarius, Lactantius,
Hieronymus en Gregorius, m.n. Melanchthon en Alstedius.
35. Zie Van Eijnatten, 'Stamhuis': vgl. F. Kampers, Yom Werdegang
der abendliindischen Kaisermystik (Leipzig, Berlijn, 1924); B.
Topfer, Die Entwicklung chiliastischer Zukunftserwartungen im
Hochmittelalter (Berlin, 1960), 154-210; N. Cohn, The Pursuit
of the Millennium (London, 1957), 99-123.
36. Dichtwerken IX, 66-81.
37. Briefwisseling Tydeman I, 437 (brief van H.W. Tydeman, 1813).
Het Testament der Patriarchen werd in 1722 nog uitgegeven
door Fabricius in zijn Codex Pseudepigraphus Veteri Testamenti;
de stelling dat de Antichrist uit de starn van Dan afkomstig is
te vinden in het commentaar op Dan 5:6.
38. Opstellen 4, 116.
39. Vg1. Brief van Barnabas, cap. XV (over de sabbat van God);
Irenaeus, Adversus Haereses, V, xxviii, 3; Lactantius, Divinae
institutiones VII, xiv, 7-11; Cyprianus, Ad Fortunaturn (= De
exhortatione martyrii), cap. II. De interpretatie van de zes scheppingsdagenals
zesduizend jaar berust doorgaans op Ps 90:4 en
2 Pet 3:8. Zie verder J. Danielou, 'La typologie millenariste de
la semaine dans Ie christianisme primitif', in: Vigiliae Christianae
2 (1948), 1-16. Bilderdijk (Adv Lett Mus I, collectie Leeflang/
b) noemt precies dezelfde kerkvaders als Burnet (Telluris
theoria sacra III, cap. v, 194-195), n1. Barnabas, Irenaeus, Lactantius,
Cyprianus, Hieronymus, Augustinus, Justinus en Gregorius.
40. L. Atzberger, Geschichte der christlichen Eschatologie innerhalb
der vornicdnischen Zeit (18961
; Graz, 1970), 601. Verder heb
ik een citaat aangetroffen van Cyrillus van Jeruzalem (± 315386);
zie Adv Lett Mus III, collectie Leeflang/b, een citaat uit
Catecheses Illuminandorum XV, § ix, over de verwachting van
de Antichrist na een periode van afval (Bilderdijk vertaalt het
Grieks: 'Ecce apostasiam! et superest ut expectem[us] hostem
(sc. Antichrist)').
41. Voor de rooms-katholieke traditie, zie Van der Herten, Het begin
van het einde. In een handschrift (Adv MdL Ltk 1609, 98r)
maakt Bilderdijk melding van een Duitse vertaling uit 1818 van
pere B. Lambert, Exposition des predictions et des promesses
faites al'Eglise pour les derniers temps de la gentilite (1806),
met de opmerking: 'Waarin ook over de Leer der Kerkvaderen
over dit Rijk' (= godsrijk of Romeinse rijk?).
42. Briefwisseling Tydeman II, 49 (brief aan H.W. Tydeman, 1815).
Vg1.E. Benz, Akzeleration der Zeit als geschichtliches und heilsgeschichtliches
Problem (Akademie der Wissenschaften und der
Literatur; geistes- und sozialwissenschaftliche Klasse (Mainz,
1977, nr. 2).
10
43. Opstellen 4,117-118.
44. Volgens Hermes, Versuch, 114 betreft Open 6:1-11 'den allgemeinen
Zustand der Erde und ihrer Bewohner bis an das Ende";
over de zegels ook 305vv; Hermes plaatst de zegels echter naast
elkaar en niet in een chronologische volgorde. Volgens L.E.
Froom, The Prophetic Faith of Our Fathers. The Historical
Development of Prophetic Interpretation (4 delen; Washington
D.C., 1950-1954) II, 278 en 150-151, huldigden Luther en Savonarola
een gelijksoortige opvatting over de vier zegels als Bilderdijk.
Verder levert deze vooral op de Angelsaksische wereld
gerichte, encyclopedische studie weinig aanknopingpunten Ope
Vg1. nog de visie van Alstedius: zie W. Schmidt Biggemann,
'Apokalyptische Universalwissenschaft: Johann Heinrich AIsteds
"Diatribe de mille annis apocalypticis" " in: Pietismus und
Neuzeit 14 (1988),50-71, m.n. 58-59.
45. Vg1. bijv. de Statenvertaling, commentaar op Dan 9:24.
46. Vgl. Adv MdL Ltk 1609, 110-111.
47. Op een vraag van Tydeman naar de betekenis van Open 4 en
5:9-10, waar de vier dieren worden gemtroduceerd, zegt Bilderdijk
in 1813 dat hij ze als 'Cherubim' opvat (Briefwisseling
Tydeman I, 402). Brothers identificeerde de vier dieren van Daniel
7:4-7 met vier machtige, contemporaine naties, n1. Engeland
(de leeuw met arendsvleugelen), Rusland (de beer), Frankrijk
(de luipaard) en Duitsland (het gehoornde monster); zie R. Brothers,
A Revealed Knowledge ofthe Prophecies and Times (Philadelphia,
1795) II, 9-17. Bilderdijk had deze interpretatie van
Brothers in 1808 aan Tydeman gemeld (Briefwisseling Tydeman
I, 67), waarbij hij overigens foutief de luipaard met Engeland
identificeert. Zelf maakte hij gebruik van dergelijke beelden in
zijn gedichten; vg1. bijv. Vreugdezang, in: Dichtwerken IX, 5558,
waar Engeland een luipaard wordt genoemd, Frankrijk een
arend en Holland een leeuw (vs 86-98).
48. Opstellen 5, 133.
49. Mogelijk heeft Bilderdijk een en ander ontleend aan zijn vriend
E.A.W. Zimmermann, Taschenbuch der Reisen, oder unterhaltende
Darstellung der Entdeckungen des 18ten Jahrhunderts, in
Riicksicht der Liinder- Menschen- und Productenkunde. De derde
jaargang (Leipzig, 1804) handelt over 'Die westliche arctische
Welt' . Aardig is dat Bilderdijk na 1817 aantekent dat het ijs in
Groenland juist begint los te laten; zie Adv MdL Ltk 1609, 94v
(uit de Quarterley Review van oktober 1817, 'po 209 seqq.').
50. Opstellen 4, 118 en Opstellen 5, 132-139. De tweede bazuin
verwijst naar een vulkaan; Bilderdijk constateert dat er zich al
geruime tijd onderzeese uitbarstingen voordoen, die ongezien
ingrijpende aardrijkskundige veranderingen teweeg brengen. De
door de derde bazuin voorspelde aantasting van het drinkwater
is tevens het gevolg van vulkanische activiteit, die giftige zwavelen
ijzerverbindingen doet ontstaan. Hoe wil men anders de
'nieuwe minerale bronnen' verklaren die thans her en der uit de
grond opborrelen? De vierde bazuin kondigt veranderingen aan
in de kracht van het zonlicht (vgl. de 'haren zak' van Open
6: 12). Deze plaag, teweeg gebracht door een verdikking en
verwarming van de atmosfeer, is maar net begonnen.
51. Bilderdijk verklaart Open 9: 1-12 als voIgt. De afgrond wordt
opengescheurd door een aardbeving, waaruit duivelen opkomen.
Omdat in de Apocalyps een maand gelijk is aan 30 jaar, zullen
de duivelen gedurende 150 jaar de aanhangers van de antichristelijke
macht pijnigen. Deze tijdrekening bewijst dat de vijfde
plaag reeds begonnen is, want de 2.000 jaar van het Nieuwe
Testament gaan over minder dan 150 jaar in vervulling (een
tijdrekening die het einde der tijden op omstreeks 1960 plaatst).
Bilderdijk is dus niet consequent. Mogelijk heeft hij al schrijvend
zijn gedachten over deze materie gewijzigd, of maakt hij hier
gewoon een fout.
52. Vg1.de typische interpretatie van W. aBrakel, AOYl1Cll AU'tpEUX,
dat is redelyke godsdienst III, 229 (Cap. IX, § xiii-xiv): Onder
aanvoering van 'Mahomet, een Arabier, een slimme guyt' , werd
de Eufraat (= Oosterse volken) ontbonden (= God stond hun toe
een valse godsdienst te verspreiden).
53. Opstellen 3, 113.
54. Deze redenering is vermoedelijk bemvloed door Thomas Burnet.
Vgl. Adv Lett Mus I, collectie Leeflang/b, waar Bumets opvatting
over 'Babylonia mystica' wordt vermeld. Volgens Burnet
is Babel in feite Rome (en dus ook de rooms-katholieke kerk);
zie Telluris theoria sacra III, 'Conciusio', 244-246.
55. Opstellen 4, 118 en Opstellen 5, 139-144; wellicht moet 'geheel
de Vorstenvereeniging' - de vijf genoemde landen, inclusief
Frankrijk - opgevat worden als het antichristeIijk rijk dat eerdaags
sterk in kracht zal toenemen.
56. Vg1. J. Roelevink, Gedicteerd verleden. Het onderwijs in de
algemene geschiedenis aan de Universiteit van Utrecht, 17351839
(Amsterdam, Maarssen, 1986), 246-247; A. Klempt, Die
Sdkularisierung der universalhistorischen Auffassung vornehmlich
im deutschen und franzosischen Geschichtsdenken des 16.
und 17. Jahrhunderts (Gottingen, 1955), 52-63; J.H.I. van der
Pot, De periodisering der geschiedenis. Een overzicht der theorieen
(Den Haag, 1951), waarin Bilderdijks variant overigens
niet wordt genoemd.
57. WeI spreekt hij over het 'Heilig Verbond' (hij bedoelt de Heilige
Alliantie van 1815 tussen Rusland, Oostenrijk en Pruisen) dat
'als een vijfde monarchie' is; God zal deze monarchie echter
verdelgen. Voor Bilderdijk is de vijfde monarchie dus niet meer
dan een voortzetting van het antichristelijke, Romeinse rijk; de
zuivere monarchie is altijd onzichtbaar aanwezig, maar wordt
pas werkelijk zichtbaar met de wederkomst van Christus (hij
verwijst naar Dan 2:44). Zie Opstellen 2, 109, en hieronder.
58. E.I.I. Kocken, De theorie van de vier wereldrijken en de overdracht
der wereldheerschappij tot op Innocentius III (Nijmegen,
1935), 145-149. Vg1. over Melanchthon, een fervente voorstander,
G.P. Hartvelt, Het gebinte van de tijd. Een historische studie
over constructies van de geschiedenis, met name in de tijd der
Reformatie (Kampen, 1977), 55-65.
59. Op deze 'wonderlijke knoeiery met het Roomsche Rijk' doelt
Johannes met zijn cryptische woorden 'dat het was en niet is,
en toch is' (Open 17:8); Opstellen 4, 121-122. Bilderdijk baseert
zijn interpretatie op de voeten van het beeld in Nebukadnezars
droom: de mengeling van ijzer en leem duidt op de voortzetting
van een verzwakt Romeins imperium.
60. Briefwisseling Tydeman II, 46 (brief aan H.W. Tydeman, 1815).
Bilderdijk verwijst hier naar Dan 7:7-8, waar het dier met de
tien horens wordt beschreven.
61. Briefwisseling Tydeman II, 79 (brief aan H.W. Tydeman, 1815).
In latere brieven uit hetzelfde jaar gaat Bilderdijk nog in op een
tweetal technische kwesties, n1. de solutio a legibus als voorwaarde
voor de legitimiteit van het keizerschap (Briefwisseling
Tydeman II, 83) en de wijze van opvolging, die in de eerste
eeuw immers niet erfelijk was (Briefwisseling Tydeman II, 114115).
Hij verwijst hierbij nog naar N. Lenglet de Fresnoy, Tables
chronologiques de l'histoire universelle (Parijs, 1729). De koningsnaam
doet niet ter zake, zegt hij elders (waar hij aan Tydeman
uitlegt dat Lodewijk XVII, die nooit koning is geweest,
desondanks als koning moet worden beschouwd): 'die suo jure
(quocumque titulo, regis aut proregis aut tutoris) regeert, behoort
onder de categorie van BamAEu<;' (Briefwisseling Tydeman II,
79). Vgl. Grotius, Commentatio, 81 (n.a.v. Open 17:9): 'Bene
autem Imperatores Graece loquens BamAEa<; vocat, quanquam
Romani Regum vocabulo abstinebant. Res enim erat eadem.'
Volgens Grotius waren de zeven keizers Claudius, Nero, Galba,
Otho, Vitellius, Vespasianus en Titus. Bilderdijks bewering dat
de korte regering van Titus voorspeld wordt in Open 17:10 ('een
weinig tijds') heeft hij waarschijnlijk ook aan Grotius ontleend
(Briejwisseling Tydeman II, 46; Commentatio, 82), evenals zijn
identificatie van Domitianus met het beest (vgl. Grotius' argumenten
hiervoor in Commentatio, 82).
62. J. Bodin, De Republica, L. III, cap. i: over de senaat en zijn bevoegdheden.
63. Briefwisseling Tydeman 11,46 (brief aan H.W. Tydeman, 1815);
vgl. Opstellen 4, 125: het Duitse rijk was een 'tijtel zonder
wezendlijk gezag, een samenstel van onafhankelijke staten door
een Staatsverdrag'.
64. Opstellen 4, 124. Bilderdijk vermeldt de 'geschiedschrijver van
Hendrik IV' (hij bedoelt J.A. de Thou) en Hendriks 'plan van
Republyk der vorsten en eeuwige vrede' tBriefwisseling Tydeman
II, 47; brief aan H.W. Tydeman, 1815). Ook Frans I van
Frankrijk (1515-1547) had een poging naar de universele heerschappij
gedaan, maar deze poging was tot niets gekomen.
65. Opstellen 4, 124-125 en Briefwisseling Tydeman II, 46 (brief
aan H.W. Tydeman, 1815).
66. In Open 13:1 wordt gezegd dat het beest met de zeven hoofden
tevens tien horens heeft en tien koninklijke hoeden draagt. Volgens
Bilderdijk verwijzen de tien horens naar de tien vorsten
die tegelijk met de opkomst van het beest eveneens macht hebben
verworven (Open 17: 12). Tijdens het regime van Hendrik IV
waren er zeven koningen, tijdens dat van Lodewijk XIII tien
(Bilderdijk baseert deze interpretatie mede op Open 12:3, waar
het beest slechts zeven hoeden heeft; zie Opstellen 4, 129). Ten
tijde van Napoleon is het aantal koningen sterk toegenomen.
Maar het is veelzeggend dat juist tien koningen zich met Napoleon
hebben verenigd; bovendien zullen tien koningen de Franse
monarchie vemietigen en Frankrijk in drieen opdelen (Open
16: 19). Omdat deze driedeling niet plaatsvond, en omdat men
naar een wederoprichting van het Duitse rijk streefde, moest
Napoleon weI terugkomen (Briefwisseling Tydeman 11,48; brief
aan H.W. Tydeman, 1815). Bilderdijk vermeldt verder dat men
Open 13:look wel heeft toegepast op Frederik I van Pruisen,
die bij zijn kroning een penning liet slaan met daarop een kroon
en het woord decima (de tiende) (Briefwisseling Tydeman II, 48
en Opstellen 4, 126).
67. Opstellen 4, 123-124.
68. Opstellen 4, 126; Briefwisseling Tydeman II, 46-47 (brief aan
H.W. Tydeman, 1815). De interpretatie van Bilderdijk komt niet
voor in Brady, Contribution.
69. Briefwisseling Tydeman II, 48 (brief aan H.W. Tydeman, 1815);
Opstellen 4, 126 en 130. Bilderdijk kan zijn ideeen over Alexander
en Cyrus, die teruggaan op Daniel, ontleend hebben aan
Flavius Josephus of Hieronymus, maar hij kan ook indirect in
contact zijn gekomen met een middeleeuwse midrasj, n1. het
pseudepigrafische Pirke de-Rabbi Eliezer: vgl. de editie van
G. Friedlander (New York, 1916), 82-83 en 198-199.
70. Vg1. De minotaurus en s Dwinglands val (beide 1813), in: De
dichtwerken van Bilderdijk (15 delen, Haarlem, 1856-1859) IX,
resp. 130-132 en 144.
71. Vgl. Opstellen 4, 125 (toevoeging uit 1815). De draak is Satan,
de duivel: de 'Vorst dezer wareld' (Opstellen 4, 124; vg1. Briefwisseling
Tydeman II, 47: brief aan H.W. Tydeman, 1815). Alleen
in figuurlijke zin geldt Napoleon als Satan/draak; vgl. Tafereel
van Hollands herstelling (1814) en Wapenkreet (1815), in: Dichtwerken
IX, resp. 166-167 en 178-183: resp. 'Lucifer' en 'Heldraak'.
72. Opstellen 5, 144-145; Opstellen 4, 127 en 130-131.
73. Vg1. bijv. ABrakel, Redelijke godsdienst, 268 (Cap XIII, § iv).
74. Vgl. bijv. Briefwisseling Tydeman II, 70 (brief aan H.W. Tydeman,
1815): Jacob Bohme lijkt hem weI sympathiek, maar hij
gelooft 'dat hij met bijna alle de onroomschen een verkeerd
denkbeeld heeft van het beest, etc.' Over Faber, vg1.W.H. Oliver,
Prophets and Millenialists , 54-64: ook Faber meende dat het
vierde rijk van Daniel nog steeds bestond (zij het dat Fabers
translatio in Italie eindigde) en dat niet het pausdom, maar het
ongeloof de Antichrist was.
75. Opste lien 2, 105-106, en 3, 112-113. Over het gezag van Christus
vg1. ook Briefwisseling Tydeman II, 46 (brief aan H.W. Tydeman,
1815).
76. Opstellen 2, 109. Bilderdijk verwerpt dan ook het predikaat
'heilig' wanneer het op het antichristelijk gezag wordt toegepast.
Niet alleen verwerpt hij het 'Heilig Verbond' van mogendheden
(de HeiligeAlliantie van 1815), hij merkt tevens op dat de 'naam
van Godslastering is de naam en tytel Augustus' , dat wil zeggen
het heilig, dat aIleen aan God toebehoort (vgl. Open 13: 1) (Opstellen
4, 122).
77. Opstellen 3, 113-114. Vg1. ook Opstellen 1,99, over de 'middelijke
aardsche regeering van Christus'.
78. Over de middeIlijke heerschappij, zie Opstellen 1,95-96.; over
Melchizedek, Opste lien 3, 111.
79. Niet alleen werd onder het pausdom het kanoniek recht ('voortreffelijk
uitgedacht en zaamgesmeed') ontwikkeld, maar bovendien
erkenden de wereldlijke heersers in het imperium van de
bisschop van Rome de oppermacht van Christus. Gedurende de
twaalfde eeuw veranderde met het herstel van de keizerlijke
macht deze relatief gelukkige stand van zaken en geraakte de
christenheid in verval; zie Opstellen 1, 99-101. De uitoefening
van de keizerlijke macht onder Constantijn en Karel de Grote
interpreteert Bilderdijk in principe negatief. Over de gehele periode
na Constantijn is zijn oordeel trouwens ongunstig. Deze
periode wordt namelijk verbeeld door de vrouw (= de kerk) van
Open 12, die gedurende 'een tijd, en tijden, en een halven tijd'
(Open 12: 14) in de woestijn zou verkeren. In tegenstelling tot
de meeste interpreten stelt Bilderdijk, die immers uitgaat van
vier nieuwtestamentische perioden, dat de 31/
2 tijd vermenigvuldigd
moet worden met 490. Hij komt zo tot een periode
van 1.715 jaar, hetgeen betekent dat omstreeks het jaar 285 de
kerk onzichtbaar is geworden. Inderdaad raakte kort v66r de
kroning van Constantijn (in 306) de kerk in verval, en leefde
zij nog aIleen in de harten der gelovigen. Zie Opstellen 4, 119.
Het protestantse streven naar de vestiging van een theocratie
onder wereldlijke heersers acht Bilderdijk mislukt; zie Opstelien
3, 114-115, en 2, 107: de rijken zijn noch 'met Constantinus,
noch met Karel de Groote, noch met de Reformateurs in hun
kerkzuivering, des Heeren geworden'.
80. Opstellen 1, 101-103, en 2, 108 en 110.
81. (Gottingen, 1771); zie Catalogus (1832), 26/88. Ik heb de La-
11
tijnse vertaling geraadpleegd (Epistolae de LXX hebdomadibus
Danielis ad D.J. Pringle (Londen, 1773», maar geen aanknopingspunten
met Bilderdijks chronologie gevonden.
82. Zie A.H. Silver, A History of Messianic Speculation in Israel.
From the First through the Seventeenth Centuries (New York,
1927), 116 e.v. Abarbanel vatte de 490 jaar op als de periode
tussen de eerste en de tweede Tempel. Silver meldt ook dat
Simeon ben Zemah Duran (1361-1444) n.a.v. Dan 12:7 tot een
periode van 2.450 jaar kwam, op grond van de berekening 70
(tijd) x 35 (halve tijd). Verdere overeenkomsten tussen Bilderdijks
chronologie en die van joodse geleerden lijken er niet te
zijn; vgl. ook E. Frank, Talmudic and Rabbinical Chronology.
The Systems of Counting Years in Jewish Literature (New York,
1956).
83. Het voert te ver om hier de grote hoeveelheid secundaire literatuur
die ik geraadpleegd heb, te vermelden. In de M.emoires pour
l' histoire des sciences et des beaux-arts (ofwei Journal de Trevoux)
yond Bilderdijk (Adv Lett Mus II, collectie Leeflanglb)
een verwijzing naar het boek van de protestant Petrus Allix
(1641-1717), getiteld De messiae duplici adventu dissertationes
duae. Adversos Judaeos (Londen, 1701); dit boek is helaas niet
in Nederland aanwezig. Bilderdijk noteerde summier dat Allix
in 1716 de bekering der joden had verwacht en in 1720 de
wederkomst van Christus, een tijdrekening die gebaseerd zou
zijn op de zeventig weken van Daniel. Bilderdijk verwijst naar
Journal de Trevoux 3, 111; ik heb deze plaats niet kunnen terugvinden.
Voor de Journal, vgl. G.N. Pappas, The Journal de
Trevoux and the philosophes (Studies on Voltaire and the Eighteenth
Century 3; Geneve, 1957). Over Allix, zie I. EscribanoAlberca,
Eschatologie. Von der Aufkliirung bis zur Gegenwart,
in: Handbuch der Dogmengeschichte IV, Faszikel 7d (Freiburg,
enz., 1987), 84-87. Ook uit de Memoires de Trevoux (III, 'Catalogue
des livres' voor 1702, ii) is een aantekening over het anoniem
verschenen (en waarschijnlijk door M. de S1.Sulpice geschreven)
werk l'Apocalypse expliquee par l'histoire ecclesiastique (Parijs,
1702); zie Adv Lett Mus III, collectie Leeflanglb.
84. Over de Sebastianisten in Portugal, in: Algemeene Vaderlandsche
Letteroefeningen (1810) Tweede Stuk, 634-644. Bilderdijk meldt
verder dat intussen 1821 als het verwachte jaar werd gezien
(641-642). Het boek van Macedo is niet in Nederland aanwezig.
De Staatsbibliothek van Berlijn bezit de Reflexiies criticas (Lissabon,
1810) op het werk van Macedo, van de hand van een zekere
J.M. de Sa'; dit stuk werpt geen licht op de hier aangesneden
kwestie.
85. J. van den Besselaar, 0 Sebastianismo - historia sumdria (Lissabon,
1987), 181, vermeldt een berekening, gebaseerd op een
verwijzing, toegeschreven aan de zestiende-eeuwse messiaanse
Trovas van G.A. Bandarra, naar 'trinta tesouras' ofwei 240 jaar
(30 x 8: 'trinta' is dertig, 'tesoura' is een schaar, die gesloten
de vorm van een '8' heeft). Door dit aantal op te tellen bij het
jaartal waarop Koning Sebastiaan het koningschap verwierf
(1568), kwam men tot het jaar 1808. Over het jaar 1821 en de
70 weken wordt hier niet gerept; bruikbare gegevens zijn evenmin
te vinden in J.L. de Azevedo, A evolucao do Sebastianismo
(Lissabon, 1984; eerste druk 1918) en A. Quadros, Poesia e
filosofia do mita Sebastianista (2 delen; Lissabon, 1982-1983).
Bilderdijks Daniel-interpretatie komt ook niet voor bij de belangrijkste
representant van het zeventiende-eeuwse messianisme in
Portugal, de jezuiet Antonio Vieira; zie R. Cantel, Prophetisme
et messianisme dans l'oeuvre d'Antonio Vieira (Parijs, 1960).
86. Geschiedenis des Vaderlands III, 124-125. Bilderdijk zegt dat
de eerste peri ode (een bloeitijd) halverwege de negende eeuw
begint; dit klopt met het jaar 1345 als scharnierpunt. De twee
perioden van 490 jaar zijn dan: (1) 855-1345 en (2) 1345-1835.
Over Bilderdijk en het jaar 1831, zie P.N. Holtrop, 'Willem de
Clercq en de andere chiliasten', in: Documentatieblad voor de
Nederlandse Kerkgeschiedenis na 1800 18 (1995), 13-35, m.n.
27-30. Volgens De Clercq zag Bilderdijk een grote rol weggelegd
voor de zoon van Napoleon, en meende hij dat 1840 het beginjaar
van het millennium was.
87. Het boek Daniel bevat verschillende tijdrekeningen: Dan 8: 14
(2.300 dagen), 9:24-26 (70 weken), 12:7 (tijd, tijden en halve
tijd), 12:11 (1.290 dagen) en 12: 12 (1.335 dagen).
88. Engelfriet, Bilderdijk en het jodendom, 97-118.
89. Briefwisseling Tydeman I, 288 (brief aan H.W. Tydeman, 1811).
90. Vgl. Van Eijnatten, 'Aan Cats', in: Het Bilderdijk-Museum 12
(1995), 8-12.
91. F.R. Ankersmit, 'Bilderdijks conceptie van de historische tijd',
ongepubl. paper, Groningen, 1995.
92. Opstellen 1, 95-96.
93. Opstellen 4, 127. Bilderdijk verwijst hierbij naar Grotius 'en
verstandigen na hem'.
94. Briefwisseling Tydeman II, 46 en 70 (brieven aan H.W. Tydeman,
1815).
95. Oranjes wond (1815), in: Dichtwerken IX, 215-217, vs 37-39,
52-54 en 67-72.
96. Briefwisseling Tydeman II, 110 en 120 (brieven van en aan H.W.
Tydeman, 1815).
97. Het godsrijk was op zichzelf een uiterst belangrijk thema in de
theologie en de filosofie tussen Bengel en Hegel. Vgl. de bloemlezing
van E. Staehelin ed., Die Verkiindigung des Reiches Gottes
in der Kirche Jesu Christi. Zeugnisse aus allen Jahrhunderten
und allen Konfessionen VI: Von der Mitte des 18. bis zur Mitte
des 19. Jahrhunderts (Basel, z.j. [1963]); en G. Moller, 'Foderalismus
und Geschichtsbetrachtung im XVII. und XVIII. Jahrhundert',
in: Zeitschrift fur Kirchengeschichte 50 (1931), 393-440.
98. R.A. Markus, Saeculum: History and Society in the Theology
of St Augustine (Cambridge, 1970),47-48.
99. Vgl. in dit verband E.G.E. van der Wall, 'Chiliasmus sanctus.
De toekomstverwachting van Georg Lorenz Seidenbrecher
(1623-1663)', in: Nederlands Archiefvoor Kerkgeschiedenis 63
(1983), 69-83, m.n. 80. Mogelijk is Bilderdijk ook op dit punt
door joodse bronnen bemvloed; vgl. bijv. Jehoedah Hallevi, AlChoezari.
Het boek van argumentatie en bewijsvoering ter verdediging
van een verachte godsdienst (vert. J.H. Hospers; Amsterdam,
1954), 100 (V, § 23), over de goddelijke aanwezigheid, de
Sjekina, die pas zichtbaar kan worden wanneer zij eerst geestelijk
in iedere gelovige woont.
Geen Elysium voor Pegaasje, 't schootkatje van De Lannoy?
Entree
Furieus was ze, die zomer 1780. Willem Bilderdijk
(1756-1831) had durven opmerken dat haar beschrijving
van wijlen Pegaasje, 'een witte kat, met een zwarte
staart', hem geen houvast bood het dier te tekenen. De
lafhartige redenen die hij etaleerde om zijn falen toe te
dekken, zijn wijsneuzige bewijsvoering dat het ongeoorloofd
is voor dode katten 'een eerteken, grafschrift of
beeltenis op te richten' met als uitsmijter dat het Elysium
voor katten verboden gebied is, ergerden Juliana Cornelia
de Lannoy (1738-1782) in hoge mate. Veertig jaar
na De Lannoys dood is Bilderdijk nog steeds met de
kwestie in de weer.
12
De aanleiding
Uit Bilderdijks brief van 30 juni 1780 is af te leiden dat
De Lannoy hem in de tweede week van diezelfde maand
heeft gevraagd een conterfeitsel te maken van haar pas
overleden schootkatje (haar brief is niet bewaard). Hij
meldt nog geen 'waardig atbeeldsel van het beminlijk
Pegaasje' te kunnen zenden. Dat ligt aan het 'onvermogen
der Schilderkunst (want de schuld des kunstenaars
behoort der kunst geweten te worden)' en niet aan hem.
Maar eigenlijk is het 'te veel van een schilder gevergd,
af te beelden 't geen hij nimmer gezien heeft!' In een
poging zich vrij te pleiten voegt hij er wat verongelijkt
aan toe: 'Was er nog een schaduwtrek op de wijs
van Lavater bij gevoegd, zo waar er nog iets van zijn
physionomie op te maken geweest, zo had men nog iets
van zijn proportien kunnen gissen: maar, een witte kat,
met een zwarte staart, is waarlijk al te onbepaald' (8082).
Achteraf is het opmerkelijk dat de naam van het dier
hem niet op een idee heeft gebracht. Het is toch een niet
mis te verstane allusie: al spelend met een vlieg of jagend
op een mus sprong Pegaasje door de lucht of ze vleugels
had, net als haar grote naamgenoot. Maar Bilderdijk had
geen affiniteit met katten, bezat geen 'juist denkbeeld
van het aanminnige, van het tedere van een kat; en ik
geloof schier dat men eene Dame moet zijn, om dat te
gevoelen' (82). Hij heeft overwogen het dier onzichtbaar
af te beelden en 'in een korfje of achter een gordijn' te
verstoppen. Ook had hij, gaat hij niet bepaald sensibel
verder, 'een vaatje met pekel [kunnen] vertonen, waar
in het beestje gelegd was: want dus begraaft men [in
het oude Egypte] katten'. Hij neemt aan dat 'bij Pegaasjes
begraving de vereischte plechtigheden niet verzuimd
zullen zijn, daar zij zelfs met een grafdicht vereerd is'
(83).
Dat laatste brengt hem op de gedachte dat het verzoek
van De Lannoy eigenlijk niet aIleen onmogelijk, maar
ook ongepast is. Het canonieke recht staat niet toe voor
katten 'een eerteken, grafschrift of beeltenis op te richten'.
Het is dode katten immers verboden het Elysium
te betreden, zegt hij bijna triomfantelijk: 'Felibus innocuum
non vacat Elysium'. Want volgens de Romeinse
dichters Ovidius (Amores II, 6) en Catullus (Carmina
III) is deze plaats gereserveerd voor de papegaai van de
Griekse dichteres Corinna en het musje van Lesbia. Weliswaar
leven andere voormalige vijanden, zoals Achilles
en Hector, Ulysses en Ajax, hier wel vreedzaam naast
elkaar, 'doch de dichters schijnen geen middel geweten
te hebben om deze beestjes in minlijken omgang te
brengen. Ik erken dat dit hun geen eer doet: is de kat
een roofdier: de papegaai is het ook, - doch hoe onredelijk
het ook zij, er is niet veeI tegen te doen. De katten
zijn en blijven uitgesloten, en men mag ze dus geene
eertekens oprichten'. Dan deponeert hij zijn conclusie
op het bord van De Lannoy: het is evident 'dat Pegaasjes
dood U in een moeilijk parquet gebracht heeft. Gij wordt
hier [...] met den aanhang der Ouden in proces gewikkeld'
(84-85). AlsofDe Lannoy voor de Romeinse wetten
verantwoordelijk kan worden gesteld.
Verbolgen
lets van De Lannoys verloren gegane reactie kan worden
gereconstrueerd uit Bilderdijks antwoord van 9 augustus
1780. Zij is niet sprakeloos over zoveel geleerdheid en
valt zeker niet van schaamte in katzwijm neer. Nee, zij
spreekt hem aan als jurist en verzoekt hem haar uit de
door hem geconstrueerde netelige kwestie te redden. Een
opdracht die hem niet bevalt:
Thands bevinde ik het in de daad, hoe lastig een Rechtsgeleerde
't hebbe, die hoe hij zich afslove om een ieder te
onderrechten wat recht, billijkheid en beschreven wetten
vorderen, nog ondank behaalt, en zich de lieden ten onvriend
maakt, zo wanneer de wetten hun juist niet veroorloven,
hetgeen zij weI wilden, even of 't hem te wijten
waar, dat de wet somtijds hard, of de wil der menschen
onredelijk is
vloeit het klagelijk uit de pen van een man die niet beseft
wat hij heeft veroorzaakt en alleen zichzelf in het midden
van de wereld plaatst. Hij had geestig willen zijn en
voelt zich onrecht aangedaan door de wijze waarop De
Lannoy de kwestie oppakt. Zij stelt hem niet alleen
verantwoordelijk voor de situatie waarin zij zich bevindt,
maar wenst zijn stellige uitspraken ook nog eens te betwijfelen:
hoe is het mogelijk, H.W.G.J. dat gij mij zoudt willen
bekijven om dat mij het noodlot geen wetgever in het rijk
der schimmen deed zijn: of om dat ik te teer van geweten
ben om mij tegen de rechten, die de achtbare Oudheid
gesteld en geheiligd heeft, wederspanniglijk te verzetten?
Hoe is 't mooglijk, dat Gij mij voor de daden der Latijnsche
Poeeten aanspraaklijk kunt maken, daar ik slechts
de blote uitlegger van hunne woorden, niets anders ben?
En dat daar de wet van welke ik berichtte, zo heilzaam,
zo wij sis, zo geschikt om de goede orde in 't Poeetische
rijk van Pluto te bewaren! (86-87)
En hij bruskeert haar opnieuw:
Ik wil hier de voortreffelijkheid van 't gevederd geslacht
niet tegens Pegaasje verdedigen. Ik wil hier niet aanvoeren,
dat de gunstelingen van al de godinnen van smaak,
en die der meeste goden daarbij, van ouds vogels gewecst
zijn; de modes veranderen [...]. Maar dit is ten minste
zeker, dat meenigte van schone dames, en ook verscheiden
bevallige jongelingen de pluimaadje van verschillende
vogeltjes aangedaan hebben, terwijl er (mijns wetens)
nooit eenige Juffer of Heer van aanzien geweest is, die
zich in het bont der katten gestoken heeft om op de muizen-
en rottenjacht af te gaan. - 't Geen zeker bij onpartijdige
rechters den voorrang der eersten zeer sterk bepleiten
moet. (87)
Al is Pegaasje net 'zo goed van rang, verdienste en
afkomst als het tsilpend moschje van Lesbia, als 't snappend
perroquetje van Corinna' , in 't Elysium hebben de
gevederde dieren voorrang. Zij verkeren daar al vele
eeuwen, samen met de zwanen, duiven, mussen van
Venus, de pauw van Juno en de Fenix die Ovidius er
geplaatst heeft. Het is wreed deze rust te laten verstoren
door een 'vreemdeling, die uit den aart hun onverweerbare
erfvijand en vervolger is'. Dit kun je verwachten
van 'ontmenschte overweldigers, van dwingelanden'
zoals Julius Cesar en Octavianus. Het kan toch niet waar
zijn, vleit hij, dat 'de zachtaartige, de vredelievende, de
Republicainsgezinde Dichteresse de Lannoy hun ergens
in [zou] kunnen gelijken?' (88).
Het is een indirecte verwijzing naar de uitspraak van
Leo de Grote, keizer van Byzantium, die in De Lannoys
gelijknamige treurspel uitroept: 'Een Vorst heeft nimmer
magt die hy geen perk moet zetten.l 'k Ben Opperheer
van 't Rijk, maar onderdaan der wetten' (1767; slot 5e
toneel 4e bedrijf). Een vreemde toespeling, want ook hij
kent haar treurspel De Belegering van Haerlem (1770)
en haar lierzang 'Lof der Heeren Van der Does, Van de
Werff en Van Hout' (1774), die publiekelijk getuigen
van een onversneden afkeer van bruut geweld, machtsmisbruik
en zichzelf boven de wet stellen.
Dan begint hij in te binden. Hij zou nog meer tot zijn
verdediging kunnen aanvoeren om het 'vonnis uwer
gramschap aan den rechtbank uwer rechtvaardigheid'
voor te leggen, maar ziet daarvan af:
13
ik ben gewoon de besluiten van 't noodlot en die der
Dames te adoreeren, en zonder tegenspraak te gehoorzamen;
dit heb ik mede van die oude Dichters geleerd, die
Pegaasjes schim uitsloten; en dit doe U erkennen,
H.W.G.l. dat het gantsch geen onredelijke lieden zijn,
maar van gevoelens voor de Sexe doordrongen. - Ik heb
Pegaasje dierhalve eervergoeding te doen. - WeI aan dan:
ik maak een nieuw teekeningetje ter zijner vereering en
(in spijt van Apollo en al de Muzen) zal ik een bijschriftje
uit mijn hoofd zien te wringen, dat hem weder met mij
bevredigt. - Het is mij leed, dat ik geen Epigrammist, en
daar bij met geene katten bekend ben: want dan zou het
beter zijn. (88-89)
Tot zover Bilderdijk epistolair. Het duurt meer dan een
half jaar voor hun daarvoor regelmatige briefwisseling
weer op gang komt (v66r juni 1780 schreef hij haar dat
jaar acht brieven). Noch in zijn eerstvolgende (bewaarde)
brief van 21 februari 1781, noch in latere rept hij over Pegaasje.
Is De Lannoy's verontwaardiging terecht?
Het is ongelofelijk jammer dat geen van de brieven van
De Lannoy aan Bilderdijk is bewaard. Hoe zal zij zich
als dichteres, die van Pamassus getuigt en een eigen
Pegaasje heeft, redekunstig van de ketens hebben bevrijd
die hij heeft aangelegd? Bilderdijk, die Homerus' gedachten
over de toekomstige Gouden Eeuw negerend,
haar schootkatje geen uitzicht op het Elysium biedt? Hoe
was de reactie van de protestante De Lannoy als hij de
aankondiging van het Messiaanse rijk voor katten niet
van toepassing verklaart en Jesaja 11:6-9 negeert: 'En
de wolf zal met het lam verkeren, en de luipaard bij den
geitenbok nederliggen; en het kalf, en de jonge leeuw,
en het mestvee te zamen, en een klein jongske zal ze
drijven'?
Bilderdijk bedoelde een en ander geestig. Maar onbekend
met katten en blijkbaar ook met verdriet om het
verlies van een huisdier (of dat bagatelliserend) ziet hij
niet in dat het nu geen moment voor humor is. Vraag
is: had hij gelijk? Zeker, het tsjilpt, koert, roekoet en
fladdert daar in het Elysium: de duiven, patrijzen, hoenderen,
fazanten, zwanen en mussen van Venus, de koekoek
van Juno, de adelaar van Jupiter, de haan, sperwer
en duif van Apollo. Daarin heeft Bilderdijk geen ongelijk.
Maar er lopen ook grijpgrage viervoeters zij het
geen huispoezen rondo Zo speelt Cupido bijvoorbeeld
met een leeuw, vergezellen een panter en een tijger
Bacchus, hoort de wolf bij Apollo en de hond bij Aesculapius,
terwijl de wagen van Cybele door leeuwen wordt
.voortgetrokken. Daarover rept Bilderdijk met geen
woord. Hij baseert zich op Ovidius en Catullus en stelt
dan vast: Felibus innocuum non vacat Elysium, waarbij
J. Bosch, uitgever van Bilderdijks brieven, aantekent dat
hij de vindplaats van de bewering dat in het Elysium
geen plaats voor katten is, niet heeft kunnen traceren.
Wat beweren de dichters precies waarop Bilderdijk
zijn boude bewering baseert? In Amores 11,6 zegt Ovidius
onder meer: 'De papegaai, de echovogel uit het Indisch
Oosten, is dood; kom, vogels, volg de lijkstoet in een
dichte vlucht. [...] Ais men gerucht geloven mag, is daar
de plaats voor vogels die eerzaam zijn, en worden onheilsvogels
er [= in 't Elysisch veld VO] geweerd.' De
vertaler van deze regels, J. Nagelkerken, noteert hierbij
14
dat Ovidius dit gedicht in de vorm van een lijkrede heeft
gegoten, in tegenstelling tot Catullus, die de dood van
een mus - lievelingsvogeltje van Lesbia zoals Catullus
zijn vriendin Clodia noemt - als een liefdesgedicht in
Carmina III presenteert. Geen van beiden rept over een
toegangsverbod voor katten. Kortom: Bilderdijk chargeert
en interpreteert meer dan er in feite staat. Zou het
daarom al te gewaagd zijn te veronderstellen dat zijn
citaat gewoon een eigen bedenksel is?
Had De Lannoy bovendien geen illustere voorgangers
in de Lage Landen op wie zij zich kon beroepen? Bijvoorbeeld
op het 'Lyckdicht op syne huiskat' van P.C.
Hooft, waarvan de slotregels luiden: 'Haar clene lyf
ontvangh' dees aerd en God ontvang de clene siel'? Had
het ook niet voor de hand gelegen dat - indien er inderdaad
sprake zou zijn van uitsluiting van katten tot de
Elyzeesche velden - hiertegen al eerder protest was aangetekend
door gerenommeerde en geleerde kattenminnende
poeten? Want de kat is niet alleen vaak afgebeeld,
maar ook regelmatig in tedere woorden bezongen. Welke
literair geinteresseerde poezenminnaar kent niet de aanhef
van de lerse Pangur Ban: 'I and Pangur Ban, my
cat,/ 'Tis a like task we are at;/ Hunting mice is his
delight,/ Hunting words I sit all night' (8e eeuw)?
In dit verband kan worden aangevoerd dat Francois
de Moncrif, Frankrijks oudste kattenhistoriograaf en belezen
kenner van het oude Egypte en de klassieke Oudheid,
in zijn Lettres sur les chats (1727) niet rept over
een Elysische uitsluiting. Zijn boek beleeft in de 18e
eeuw drie herdrukken (AmsterdamIRotterdam 1741,
1748 en 1767) en vond zowel in Frankrijk, waar de
liefde voor de kat in de 18e eeuw bijna een hofcultus
was, alsook in onze Delta aftrek. Weliswaar kleeft hier
en daar in Frankrijk net als bij ons aan de kat een nog
steeds verdachte reputatie uit vroeger tijden toen het dier
levend attribuut van heksen was (en vaak samen met
deze op de brandstapel eindigde), maar deze connotatie
komt vooral voor in - zouden wij nu zeggen - fundamentalistische
kringen. Moncrif noemt vele beroemde katten
en somt talloze voorbeelden op van eretekens: van grafschriften
tot en met kleine mausolea. Volgens Moncrif
was het zelfs Atropos, een van de schikgodinnen, die de
levensdraad doorknipte van Marlamain, de kat van de
hertogin van Maine: 'Minon, quel que tu sois, arrete ici
tes past Au pouvoir d' Atropos, ta griffe est asservie.'
Ook in de Galerie des Chats illustres (1972) van De la
Robrie trekt een scala van sinds de 13e eeuw bekend
gebleven poezen uit Groot-Brittannie, Italie en Frankrijk
voorbij. Zou Petrarca (1304-1374), die zijn geliefde kat
na diens dood mummificeerde, geen protest hebben laten
horen? Zou ook bijvoorbeeld Joachim du Bellay (15221560),
die op het moment van het overlijden van zijn
beminde kat Belaud met deze in Rome was en met haar
op zijn arm langs de Romeinse goden wandelde, in zijn
lijkdicht niet naar deze Romeinse exclusie hebben
verwezen?
In Le Chat et I'Homme noemt Grilhe haar hoofdstuk
over de kat in de klassieke Oudheid 'Le Chat, genie
tutelaire": bij de Romeinen is het dier sinds de 2e
eeuw vC een genius loci, een schutsengel van huis en
haard. Daarnaast komt de kat ook voor als symbool van
vrijheid en onafhankelijkheid. In navolging van de
Griekse Artemis wordt bij de Romeinen Diana soms
gerelateerd aan (de van oorsprong Egyptische) Bastet.
Bekend uit de Metamorfosen van Ovidius is dat Diana,
uit angst voor de reus Typhoeus, de vorm van een kat
aannam. Op enkele Romeinse grafmonumenten is volgens
Grilhe een kat afgebeeld. Nergens vermeldt zij dat
het Elysium voor katten verboden terrein is.
Waar komt Bilderdijks stellige overtuiging vandaan,
behalve uit deze twee niet valide gebleken referenties?
Waarom vindt hij het nodig deze kwestie zo rigide aan
de orde te stellen? Is het soms weerzin tegen menselijk
eerbetoon aan dode huisdieren?
Bilderdijks boetedoening?
Arm poesje Pegaasje, naamgenootje van het gevleugelde
paard Pegasus, die door de, zowel de geleerdheid als de
kuisheid minnende, godin van het verstand en de kunst
MinervaIPallas met zoveel succes gebreideld werd. Van
De Lannoy zelf is geen (grat)dicht op Pegaasje overgeleverde
Voorzover bekend maakt zij slechts een keer een
dier onderwerp van poezie, 'Op den Ezel van Dametus',
waarin zij pogingen ondemeemt hem, "onedel dier', van
de Pamas te verdrijven (zie haar Nagelaten Dichtkundige
Werken. Leiden 1783, 13). WeI rest ons 'Op de atbeelding
van het overleden schootkatjen van Jonkvrouwe De Lannoy'
van Bilderdijk hoogstpersoonlijk, bedoeld om het
poesje tevreden te stellen voor hij het ook in koper zal
vereeuwigen:
Bij 't zuiverst lichaamsschoon, de teerste aanminnigheden,
Die ooit geboorterecht 't begunstigdst huisdier schonk,
Versierd door matigheid, door trouw, en zachte zeden;
Scheen 't of een kleene sprank van menschelijke reden
Uit de oogen van Pegaasje blonk.
Kleen Poesje, dank het lot voor giften zo verheven,
Doch schrijf't den glans niet toe van die voortrefflijkheen,
Zo kunstpenceel en pen uw' lof getuignis geven -
Indien uw naam en roem uwe uitvaart overleven,
't Is door de gunst van uw Meestresse aIleen.
Dit poeem, waarin Bilderdijk zich in de slotregels opnieuw
achter zijn opdrachtgeefster verschuilt, voegt hij
bij zijn brief aan haar van 9 augustus 1780. Voorzover
bekend is dit het laatste bericht over Pegaasje. Hij meldt
ook van het diertje een (nog niet getraceerde) gravure
te hebben gemaakt. Het is niet bekend of zij deze heeft
ontvangen.
De kwestie laat Bilderdijk niet los. Twintig jaar later
klinkt een heel ander geluid - en mogelijk de sleutel in
een passage in zijn 'Het Buitenleven' (1802, p. 345):
Maar hebt ge een trouwen hond, een vogel opgebracht,
Die uw genoegens deelde, uw kwelling heeft verzacht;
In plaatse van uw zucht door graf of zuil te toonen,
Die, aan hun lijk verkwist, de menschelijkheid zou honen;
Vereeuwig ze in den vorm, bevallig opgezet,
In 't Elyzeesche veld van 't zinlijk kabinet.
Dit mag hun lijkdienst zijn, hun voegzaam eereteeken.
Deze regels maken eindelijk zijn gedachten duidelijk
over een 'voegzaam eereteeken' voor overleden huisdiereno
Geen grafmonument: dit zou 'de menschelijkheid
honen' omdat dit alleen uit eigenbelang gebeurt. AIleen
een zintuiglijk waameembare atbeelding, zoals hijzelf
van Pegaasje heeft gemaakt, is toegestaan.
Maar dan dicht hij verder. Volgens hem was Pegaasjes
grootste verdienste dat ze geen echte kat was, maar een
'Die, trefloos voor den blaam van de anders valsche
kat,/ Ret onbedrieglijk hart der trouwste hond bezat'!
En hij eindigt met een soort bezwering: hij hoopt dat de
muizen, die het toneelwerk van de voormalige tegenstanders
Vosen Vondel opknagen, zijn werk om de aanwezigheid
van Pegaasjes schim zullen sparen. Knaagt Bilderdijk
een kwaad geweten?
Het schimmenrijk
Bilderdijk geeft meermalen blijk van geloof in het bestaan
van geesten. Als dichter heeft hij soms contact met
'dode zielen'. Kort na De Lannoys overlijden op 18 februari
1782 zegt hij haar zielsaanwezigheid te hebben
ervaren. In zijn gedicht 'De Geestenwareld' (1811) zegt
hij opnieuw: 'Zoo voelde ik, Dichteres van vaderland
en vryheid,l LANNOY! in 't kalme hart uw zalige nabyheid,
l Wanneer me u 't gruwzaamst lot door d' onverwachtsten
slag/ Ontroofde. [...] Uw ziel sprak tot my,
en 'k verstond haar, zonder spraak;' (25, vs 353-364).
Zweven de schimmen van De Lannoy en Pegaasje
ook nog in 1821 om hem heen? Hoort hij nog steeds
haar verwijt over het onrecht haar en Pegaasje aangedaan?
Zijn versie van de Muis- en Kikvorsch-krijg, die
wordt voorafgegaan door een ode 'Aan de schim van
Pegaasje, het schootkatjen van Jonkvrouw Juliana Kornelia
de Lannoy', doet het vermoeden. Hij vraagt zich
af of Pegaasje nog steeds boos is: '[ ...] Is uw schim nog
onbevredigd/ In het onderaardsche Rijk? Voelt uw geest
zich nog beleedigd/ Door een waan van ongelijk? -'.
15
En dan komt hij opnieuw met zijn bewijs uit het ongerijrnde
op de proppen: 'Weerde ik u, om 't lieve Moschjen/
Van een snoepig MaagdelijnJ Uit het Elyzeesche
boschjen,/ Naar 't recht van Prozerpijn;*' (10). In de *
voegt hij toe: 'Het vers is bekend: Felibus innocuum
non patet Elysium', een variant van wat hij De Lannoy
in zijn brief van 30 juni 1780 toevoegde: 't Gerust Elysium
staat voor geen katten open. Omdat hij aan Pegaasjes
vriendschap veel waarde hecht, komt hij een offer
brengen:
'k Wij u 't bloed van honderd muizen,
Meer dan ge ooit of immer vrat.
't Moge u hier met volle sluizen,
Langs de doodsche grafterp bruizen,
En om laag door de ooren zuizen,
Ais een waardig offemat!
Zulk een lijkgaaf voegt een Kat. (11)
Eerst plaatst hij Pegaasje in 'het onderaardsche Rijk',
dan bewijst hij nog eens zijn gelijk dat het niet aan hem
ligt dat Pegaasje de toegang tot het Elysium ontzegd is,
en tenslotte geeft hij nog een sneer na, wat volgens hem
wel een gepaste lijkgave is. Hij is weer terug bij af.
Wie toont wel grootheid van karakter en verwelkomt
Bilderdijk als hij na 18 december 1831 de eeuwige velden
betreedt? Wie anders dan De Lannoy, met Pegaasje
op haar arm?
Wa.R.D. van Oostrum
Gebruikte literatuur
Marie Angel, Catscript [London 1984], 48-50: Pangur Ban.
W. Bilderdijk, Affodillen I (Haarlem 1814), [1]-40: 'De Geestenwareld'
(Amsterdamsche Afdeeling der Hollandsche Maatschappij
van Kunsten en Wetenschappen, 1811).
W. Bilderdijk, Brieven (ed. W. Messchert) I (Amsterdam 1836), 80-91.
Guilielmus Bilderdyk, Catalogus Librorum [...] 1797, 207-216: mappen,
prenten en dergelijke.
W. Bilderdijk, De Dichtwerken VI (Haarlem 1857), [274]-362: 'Het
Buitenleven': XII (Haarlem 1859),435: 'Op de atbeelding van het
overleden schootkatjen van Jonkvrouwe De Lannoy'.
W. Bilderdijk, De Kunst der poezy (ed. W. van den Berg en J.J. Kloek)
(Amsterdam 1995), 26-32 en 88-89: als dichter met geesten in
contact staan.
W. Bilderdijk, Mengelpoezij I (Amsterdam 1799), [222]: 'Op de afbeelding
van het schootkatje van Jonkvrouwe De Lannoij, op derzelver
verzoek. Kniedicht. 1781'.
W. Bilderdijk, Muis- en Kikvorsch-krijgh (1821).
J. Bosch, Mr. It: Bilderdijk's briefwisseling. Aanvullende uitgave I
1772-1794 (Wageningen 1955),99-102.
S. Brinkkemper en I. Soepnel, met medew. van E.K. Grootes, Apollo
en Christus. Klassieke en christelijke denkbeelden in de Nederlandse
renaissance-literatuur [Zutphen 1989].
Pl. Buijnsters, 'Willem Bilderdijk en De Geestenwareld' in De Nieuwe
taalgids 60 (1967), [289]-304.
Gillette Grilhe, Le Chat et l'Homme (Fribourg 1974), 37-49.
Heydensche Afgoden, Beelden, Tempels en Offerhanden [...] 1646.
Met inl. d. E.K. Grootes (Deventer 1987).
Ovidius, Amores (vert., inl. en aant. J. Nagelkerken) (Baarn [1995]),
60-61, 128.
Ovidius, Metamorfosen (vert. M. d'Hane-Scheltema) (Amsterdam
1993), V 330.
Poezen in de poezie (samenst. M. Klaver) (Rijswijk, Elmar, 1990),
141: P.C. Hooft.
Jean de la Robrie, Galerie des Chats illustres (Paris 1972): Moncrif,
Petrarca, Du Bellay-Belaud, Marlamain.
Woordenboek der Oudheid (red. J. Nuchelmans, J.H. Brouwers e.a.)
3 dln, (Bussum [1979]).
Recente literatuur
w. Bilderdijk (ed. P.E.L. Verkuyl), Kort verhaal van
eene aanmerklijke luchtreis en nieuwe planeetontdekking,
Groningen 1995 [recensies door Johan van Dam,
in: Literatuur 13 (1996), 125; J. Dautzenberg, in: de
Volkskrant 27.10.1995; Gert-Jan Johannes, in: Tijdschrift
voor Nederlandse taal- en letterkunde 112
(1996), 100-101; Peter van Zonneveld, in: Vrij Nederland
10.2.1996].
J. van Eijnatten, 'Het stamhuis van Oranje en de komst
van het vrederijk. Illuminisme en literaire topoi in
Bilderdijks vroege politieke gedichten, 1787-1793',
in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde
111 (1995), 289-309.
Joris van Eijnatten, 'Tragiek der onmatige gloriezucht.
De "wijsgerige" achtergrond van Bilderdijks Oedipusvertaling
(1779)', in: De Achttiende Eeuw 27 (1995),
73-96.
Joris van Eijnatten, recensie dissertatie-Engelfriet, in:
Transparant. Tijdschrift van de Vereniging van Christen-
Historici 6 nr 4 (nov. 1995), 55-57.
Joris van Eijnatten, 'Bilderdijkiana' 1 en 2 ('Ambrosius
en de transsubstantiatie' en 'De Hollandse regio en
de pre-mozaische religie'), in: Transparant. Tijdschrift
van de Vereniging van Christen-Historici 7 nr
1 en 2 (februari en maart 1996), 15 en 11.
Jan Kuijk, 'Bilderdijks gelijk', in: Trouw 15.3.1996.
Over ei en ij.
Jan Noordegraaf, 'From Greek to Dutch. The Schola
Hemsterhusiana and the study of the mother tongue.
A few remarks', in: R. de Bonth/J. Noordegraaf (red.),
Linguistics in the Low Countries: the eighteenth century,
AmsterdamIMtinster 1996, 33-56. Over B. 46-48.
B.H. Postma, 'Opium: een oude geschiedenis', in: Nederlands
Tijdschrift voor Geneeskunde 140 (1996),
452-453.
Sr., 'Rondgang door de Westerkerk' 31 en 32, in: Tref
De Westerkerk 237 en 238 (maart en april 1996), 1213
en 7-9.
Peter van Zonneveld, recensie editie-Kunst der Poezy,
in: Vrij Nederland 10.2.1996.
Jaargang 13 I 1996
Joris van Eijnatten, De man op het vale paard
draaft steeds voort. Bilderdijk en het einde
der tijden 1
Wa.R.D. van Oostrum, Geen Elysium voor
Pegaasje, 't schootkatje van De Lannoy? 12
Recente literatuur 16
GRAFARIA - LEIDEN