Het
]Bjilderdijk-
Museum
Mededelingenblad van de Vereniging
`Het Bilderdijk-Museum'
Redactie: J. de Bruijn, Ton Geerts, M. van Hattum
(secr.) en Peter van Zonneveld
Redactie-adres: Fokkerlaan 36,1185 JC Amstelveen
bilderdijkmuseum@planet.nl www.bilderdijkmuseum.vu.nl
Het Bilderdijk-Museum verschijnt een maal per jaar. De redactie behoudt
zich te allen tijde het recht voor om ingezonden kopij te weigeren. Het lidmaatschap
van de Vereniging `Het Bilderdijk-Museum' bedraagt € 12,50
per jaar. Leden ontvangen dit tijdschrift gratis. Men kan zich opgeven als
lid bij de secretaris van de Vereniging, Fokkerlaan 36, 1185 JC Amstelveen.
Het museum van de Vereniging is gevestigd in het hoofdgebouw van de
Vrije Universiteit, De Boelelaan 1105, Amsterdam, kamer 1 B-21.
Bezichtiging: ma.-vrij. 9.00-12.30 en 13.00-16.45 uur via de afd. Handschriften
en Oude Drukken van de Bibliotheek (kamer 1 B-41/31).
Leven met Bilderdijk*
Echt of onecht; besluiteloos of spelen op
zeker?
De echtscheiding van Catharina Rebecca
Woesthoven en Willem Bilderdijk
Inleiding
Toen vriend en advocaat Joannes van der Linden Willem
Bilderdijk en Catharina Rebecca Woesthoven in het voorjaar
van 1789 kwam feliciteren met de geboorte van hun
derde kind, werd hij geconfronteerd met een zeer onhebbelijke
kant van Willem. Wat gebeurde er in de kraamkamer?
Zodra Catharina het woord nam, greep Willem haar
bij haar muts en begon haar op het hoofd te slaan.
Joannes en de baker moesten tussen beiden komen om
erger te voorkomen. De baker, Petronella van der Lely,
liep daar enkele klappen bij op. Willem was nog altijd
kwaad over een voorval dat de vorige avond had plaatsgevonden.
De baker had een boterham voor de kraamvrouw
klaargemaakt terwijl Willem had verordonneerd
dat Catharina alleen zoete melk en beschuit mocht
gebruiken. Toen Willem ontdekte dat zijn voorschrift
werd genegeerd, had hij zonder enige woordenwisseling
Catharina geslagen en gestompt • en haar aan haar haren
* Lezingen, gehouden tijdens de jaarvergadering op 4-2-2005.
het bed uitgesleurd. Ook toen had de baker Catharina uit
de handen van haar man bevrijd. Het was begrijpelijk dat
de baker er zo langzamerhand niet veel zin meer in had
om te blijven, en Joannes van der Linden moest zich de
blaren op zijn tong praten om haar te bewegen haar tijd
uit te dienen.'
Bilderdijk kon en kan voor velen een nachtmerrie zijn. 2
Diverse aspecten van zijn leven hebben tal van onderzoekers
beziggehouden en velen hebben facetten van
Bilderdijks leven steeds opnieuw aan de orde gesteld. In
dit artikel zal ik vanuit mijn expertise op het gebied van
echtscheiden in de 18de eeuw mijn licht laten schijnen
over de echtscheiding van Willem Bilderdijk en Catharina
Rebecca Woesthoven. Reeds voor mij hebben
auteurs uit de 19de en het begin van de 20ste eeuw zich
met hun echtscheiding beziggehouden.' Het ontbreken
van de nodige juridische kennis speelde hun daarbij vaak
parten, vooral onkunde op het terrein van het burgerlijk
procesrecht. Daarnaast bleef het rechterlijk archief in
Amsterdam geheimen voor hen houden.
Voor het begrijpen van de echtscheiding van Willem en
Catharina is enig inzicht in de juridische wereld rondom
scheiden van belang. Daarom zal daarop eerst worden
ingegaan. Vervolgens zal uitvoerig worden stilgestaan bij
de scheiding en de diverse juridische akten die daarvan
bekend zijn. En omdat hier niet Willem Bilderdijk maar
zijn vrouwen in de schijnwerpers staan, zal ik ook iets
vertellen over de tweede scheiding van Catharina Rebecca
Woesthoven. Was Catharina zo'n hellefeeks waar niet
mee te leven viel, of heeft zij gewoon steeds pech gehad
met haar huwelijkspartners? 1
Scheiden en het recht
Wij gaan even terug naar het einde van de 16de eeuw om
de draad van de geschiedenis van de scheidingswetgeving
op te pakken.' Tot in die eeuw was het canonieke recht
van kracht. Dit recht, bestuurd vanuit de kerk, de Rooms
Katholieke wel te verstaan, stond de ontbinding van een
huwelijk niet toe. Het huwelijk was een sacrament, door
toedoen van God gesloten. Daarom kon het door ingrij -
pen van de mens niet opgeheven worden. Aan het einde
van de 16de eeuw treedt de Reformatie in, en dat had niet
alleen gevolgen voor de geloofsbelevenis, maar ook voor
de inrichting van de overheid. Er kwam een zekere mate
van scheiding van kerk en staat, en bepaald werd dat het
huwelijk een burgerlijke aangelegenheid was.' De overheid
ging het huwelijk registreren: men ging het voornemen,
de ondertrouw, vastleggen. Dit werd een verplichting
voor ieder paar, ook als men niet tot het gereformeerde
geloof was overgegaan. Het huwelijk zelf mocht men
in de eigen kerk sluiten. Deze bepalingen met betrekking
tot de huwelijkswetgeving werden vastgelegd in een
Politieke Ordonnantie, die voor Holland in 1580 van
kracht werd.' In deze Ordonnantie werd ook bepaald dat
echtparen bij de rechtbank, ook een wereldlijke instantie,
een ontbinding van hun huwelijk konden vragen. Men
kon dus een echtscheiding verzoeken. Dat was voor die
tijd heel bijzonder. V66r 1580 was het alleen toegestaan
om te scheiden van tafel en bed.
Toch moeten we nu ook weer niet denken dat het allemaal
gemakkelijk ging. Volgens de Politieke Ordonnantie
kon het huwelijk slechts op één grond — overspel —, dat
ook nog eens bewezen moest worden, door een echtscheiding
ontbonden worden. In de 17de eeuw kwam er een
tweede grond bij — de kwaadwillige verlating — en tot in
het begin van de 19de eeuw zou het bij deze twee gronden
blijven. Mishandeling, hoe ernstig ook, of domweg
niet met elkaar kunnen opschieten waren geen gronden
voor een echtscheiding. Zulke huwelijksproblemen konden
in hun uiterste vorm slechts worden opgelost door
een scheiding van tafel en bed, in de vroegmoderne tijd
een separatie genoemd.
Ik heb inmiddels al een paar termen laten vallen die
juridische implicaties hebben. Door een echtscheiding, in
de vroegmoderne tijd divortie genoemd, is het echtpaar
niet langer wettelijk getrouwd. Men mag opnieuw trouwen
met een ander en voert niet langer samen een huishouden.
En er moet een oplossing komen voor de opvoeding
en het onderhoud van de eventueel aanwezige kinderen.
Het huwelijk bestaat dus niet meer. Het is alsof
men nooit met elkaar getrouwd is geweest.
Ik heb ook de term scheiden van tafel en bed — separatie
— laten vallen. Dat is geen echtscheiding, want het
huwelijk wordt niet ontbonden. Men wordt slechts ontslagen
van de plicht met elkaar onder één dak te wonen. De
boedel moet wel gescheiden worden, men is niet langer
meer verantwoordelijk voor elkaars schulden, en ook in
deze situatie moet er een oplossing bedacht worden voor
de verdere verzorging van de kinderen. Het huwelijk
blijft officieel bestaan, en gaat men samenwonen met een
ander, dan is men in overtreding.' Zou men in een andere
stad of in een ander land een ander huwelijk aangaan, dan
Willem Bilderdijk. Kopergravure door Matthias de Sallieth naar Izaak
Schmidt, 1790. BM, Geerts nr. 3.
pleegde men bigamie, waarop in Holland zware straffen
stonden.$ Een bijkomstige maatregel bij een separatie,
belangrijk voor vrouwen, was dat de maritale macht van
de man — de voogdij van de man over de vrouw --, werd
opgeheven. Een vrouw werd door een scheiding van tafel
en bed een zelfstandig persoon, zoals ook een weduwe
dat werd na het overlijden van haar man, of zoals een
ongehuwde meerderjarige vrouw dat was.
Dan noemde ik nog de echtscheidingsgronden overspel
en kwaadwillige verlating. Voor deze gronden moest men
aan een aantal eisen voldoen. Overspel moest aangetoond
worden door de onschuldige partij, bijvoorbeeld door het
bewijs van de geboorte van een kind uit de overspelige
relatie, door een verklaring van de vroedvrouw die bij de
geboorte van dat kind aanwezig was, of door verklaringen
van wie de overspeligen op heterdaad betrapt hadden.
9 Kwaadwillige verlating moest ook bewezen worden
door onder meer het aantal jaren dat men verlaten was.
Per provincie en jurisdictie kon dat aantal weer anders
zijn. In Amsterdam heeft men dat nooit precies vastgelegd,
maar men hield meestal zeven jaar aan. Een ondersteunend
bewijs was de insinuatie — een door een notaris
opgestelde ingebrekestelling — die door de onschuldige
partij werd opgestuurd en door de verlater moest worden
beantwoord. Veelal was dat niet mogelijk, maar Catharina
Rebecca Woesthoven wist maar al te goed waar haar man
verbleef. Haar procureur en haar advocaat stuurden in
1801 een brief naar notaris Rodemeyer te Brunswijk, de
plaats waar Bilderdijk verbleef, met het verzoek Bilderdijk
een stuk te overhandigen waarin hem werd gevraagd
te antwoorden. Bilderdijk overhandigde een paar dagen
later een verzegelde brief met zijn antwoord. 1° Dat laat
zich raden: Bilderdijk was niet van plan terug te komen.
2
Catharina Rebecca Woesthoven. Pastel door Charles Howard Hodges,
ca. 1793. BM, Geerts nr. 76.
Hij antwoordde dat hij `niet gezind was zich weder met
de Eijssersche te vereenigen, of met haar te leeven' , en
dat hij haar `aan haar zelve overlied' en dat hij `daar niet
vanaf te brengen was'.
Beide echtscheidingsgronden moesten ernstig genomen
worden. Zij hadden niet alleen gevolgen van civielrechtelijke
aard, er was ook kans op strafrechtelijke vervolging.
Op overspel stonden boetes die naar gelang de
burgerlijke staat van de pleger bepaald werden." Kwaadwillige
verlating werd op zich niet vervolgd, maar bij ontdekking
van misbruik van deze grond werden er in sommige
jurisdicties hoge straffen uitgedeeld. Ga in Bilderdijks
geval maar na: was dat nu werkelijk een kwaadwillige
verlating of werd het in de gegeven situatie een voor
de hand liggende grond voor echtscheiding?
Een scheiding is echter primair een zaak van de civiele
rechter. Hij spreekt recht in een geschil tussen twee
gelijkwaardige partijen. De actie gaat uit van één der partijen,
de eisende partij, en door de rechtbank wordt de
tegenpartij, de gedaagde partij, opgeroepen om te verschijnen
en de verdediging te voeren. De rechter doet vervolgens
een uitspraak, waarbij hij de wet in acht neemt
om tot zijn uitspraak te komen. Voor het voeren van zo'n
proces zijn regels gemaakt: het burgerlijk procesrecht.
Dat is nu zo en dat was vroeger ook zo. Maar omdat in
Nederland tot 1811 geen landelijk geregeld rechtssysteem
bestond en iedere jurisdictie zijn eigen regels had, is dit
een moeilijk onderdeel van de rechtsgeschiedenis. Steeds
moet men zich verdiepen in de regels ter plaatse, en daarbij
heeft men niet altijd duidelijk materiaal tot zijn
beschikking. Rechtshistorici laten ons onderzoekers uit
andere disciplines veelal in de steek en de boeken uit de
tijd zelf zijn niet altijd even duidelijk en behandelen ook
niet elk type proces apart. In de brieven van 19de-eeuwse
nazaten en onderzoekers die in de handschriftencollectie
van het Bilderdijk-Museum te vinden zijn, lezen we
dat men beseft dat er meer kennis van de rechtsgang moet
zijn alvorens de bestaande aktes op hun waarde te kunnen
schatten. 12
Tot de regels van het burgerlijke procesrecht behoorde
dat men zich door een procureur voor de rechter moest
laten vertegenwoordigen. Dit was bij een scheiding ook
zo. De procureur zorgde ervoor dat de zaak op de rol
kwam en deed het woord bij de rechter. Was de scheiding
eenvoudig, dan was een advocaat niet nodig; wel als er
ingewikkelde pleiten moesten worden gehouden. De procureur
was dan vooral degene die de gang van zaken
regelde en op de diverse termijnen lette.
Volgens een andere regel moest men in Amsterdam in
de vroegmoderne tijd een scheiding voor de rechters van
de Vierschaar — de rechtbank in eerste aanleg, te vergelij -
ken met onze rechtbank — brengen, tenzij men de schepenen
(rechters) anders had verzocht. 13 De rechters van de
Vierschaar — drie in getal — spraken recht in geval van
separaties. Echtscheidingen mochten zij niet uitspreken.
Deze zaken werden verwezen naar de Ordinaris Rol of de
Gepriviligeerde Rol, telkens een college van vijf rechters.
Voor de Ordinaris Rol speelden vooral zaken waarbij de
tegenpartij niet kwam opdagen. Deze werd dan vellig en
boeteschuldig verklaard. Verscheen men opnieuw niet,
dan had men zijn recht zich te verweren verloren, en werd
men aansprakelijk bevonden. De eis van de eisende partij
werd dan zonder verdere bewijzen ingewilligd. Voor de
Gepriviligeerde Rol speelden alle andere scheidingszaken,
waartoe de rechters van de Vierschaar niet bevoegd
waren.
De echtscheiding van Catharina Rebecca
Woesthoven en Willem Bilderdijk
We zoomen nu in op de echtscheiding van Catharina
Rebecca Woesthoven en Willem Bilderdijk zoals ik deze
heb leren kennen tijdens mijn onderzoek naar scheiden in
de 18de eeuw. Op 5 mei 1801 dagvaardt Catharina haar
man voor de Amsterdamse Vierschaar. Procureur Walraven
doet voor haar het woord. Catharina voelt zich verlaten.
14 Haar man heeft haar en het kind dat bij haar is
achtergelaten (Elius), geen enkele vorm van onderstand
gegeven tijdens zijn verblijf in het buitenland. Dit waren
niet de enige klachten van Catharina. Zij klaagt ook over
`veele en verregaande onaangenaamheden' die tijdens
haar huwelijk waren voorgevallen. Omdat Catharina
divortie (echtscheiding) op grond van kwaadwillige verlating
eist, wordt de zaak volgens de regels van het procesrecht
na een aantal zittingen op de Vierschaar overgebracht
op een andere Rol. Willem Bilderdijk noch zijn
advocaat Johannes Kinker komen opdagen om zich tegen
de eis te verdedigen. We vinden het vervolg van de zaak
terug in boek 4 van de Ordinaris Rol op pagina 72verso,
gedateerd 10 juni 1801, en in deze akte lezen we ook de
uitspraak van de rechters. Het vonnis is gewezen op
25 februari 1 802 en uitgesproken op 26 februari in aanwezigheid
van vijf rechters en de maire. 15 Deze zaak was
niet anders dan de 958 andere echtscheidingszaken die
tussen 1753 en 1810 door de Amsterdamse rechtbank zijn
uitgesproken. De hele rechtszaak had een verloop van
tien maanden, geen ongebruikelijke duur voor een echtscheiding.
Verdiepen wij ons wat verder in de zaak, dan is er meer
informatie over de aanloop en de oorzaak van de scheiding
te vinden. Uit stukken in het Bilderdijk-Museum
bleek dat het archief van Amsterdam nog meer informatie
over de scheiding moest herbergen. Bij notaris
Anthonie Lodewijk Heystek vinden we de uitgebreide
verklaring van de baker Petronella van der Lely en
Catharina Rebecca, waaruit in het begin van dit verhaal al
werd verteld. 16 Het was niet ongebruikelijk dat voor een
scheidingszaak buren, bekenden, dienstpersoneel en in
mindere mate familie en vrienden een verklaring bij de
notaris aflegden, waarmee de eisende partij zijn of haar
eis kracht bij kon zetten.' 7 De akte verhaalt over nog veel
meer treiterijen en dwingelandijen van Willem. Volgens
de `notitie van stukken' , een opsomming van de stukken
die bij de rechtszaak een rol hebben gespeeld, is Joannes
van der Linden door de rechters verhoord, maar het stuk
zelf heb ik nog niet kunnen vinden.' 8
In 1801 was dat allemaal j aren geleden en de procureur
en de advocaat zullen Catharina ongetwijfeld hebben
ingefluisterd dat mishandeling, hoe erg ook, niet genoeg
was voor een echtscheiding. Volgens hen had zij een veel
betere troef in handen: de blijvende en moedwillige afwezigheid
van haar man. Het ging er nu om dat Catharina
het wettelijk voorgeschreven aantal jaren kon aantonen
en dat Willem opzettelijk wegbleef. Bilderdijk had
immers om politieke redenen de vlucht moeten nemen.
Die redenen waren niemand onbekend, want er waren
meer mensen in 1795 gevlucht omdat ze Oranjegezind
waren. Kon Bilderdijk dan wel echt van kwaadwillige
verlating beticht worden? Had Catharina als echtgenote
Willem eigenlijk niet moeten volgen in zijn ballingschap,
en was het daarom niet hij maar zij die kwaadwillige verlating
op het geweten had ? 19 Bovendien waren er in 1801
nog geen zevenjaren voorbij. Kortom: de advocaat moest
zorgvuldig zijn argumentatie opzetten.
Catharina kon echter nog meer over haar huwelijksleven
vertellen. Door de verhalen over mishandelingen
zal het niemand verbazen dat het huwelijk al v66r 1795
niet veel meer voorstelde. Sinds 1793, maar dat moet dan
wel na de conceptie van Julius Willem Ursinus zijn
geweest, zou het echtpaar niet meer het bed hebben
gedeeld.2° Zij waren wel in één huis blijven wonen, want
zij hadden tenslotte twee kleine kinderen, Louise en
Elius. Het huwelijk was daardoor in feite al opgehouden
te bestaan, en deze feitelijke situatie kon de advocaat
gebruiken in zijn verdediging van de eis van Catharina. In
zijn pleidooi zei hij dan ook, dat zij 'virtualiter door hem
verlaten' was.21 De advocaat maakte handig gebruik van
de interpretaties die in de loop van de tijd onder juristen
gemeengoed waren geworden. Men was niet alleen verlaten
als de wederhelft in lijf en leden naar elders was vertrokken,
men zou ook verlaten zijn als het bed niet meer
gedeeld werd. Zo bezien was Catharina in 1801 al acht
jaar verlaten. Waarom Willem Catharina niet heeft gedagvaard
op grond van kwaadwillige verlating omdat zij haar
man — ook na verzoek om over te komen — niet was
gevolgd, blijft speculeren. 22 Volgens Sterck zou Willem
hierover wel met zijn advocaat Kinker hebben gesproken,
zodat onderzoek in stukken van Kinker noodzakelijk zou
zijn om hierop een antwoord te vinden. Opvallend is wel
dat Willem de machtiging die hij in 1795 aan Catharina
had gegeven, in 1798 aan Kinker had overgedragen.23
Omdat er niemand was verschenen om de verdediging
te voeren, werd de eis van Catharina Rebecca Woesthoven
ingewilligd en werd Willem Bilderdijk verstoken
en vervallen verklaard van alle baten en voordelen van
het huwelijk en moest hij alle kosten, 36 gulden en 12
stuivers, betalen. Het heeft er alle. schijn van dat de advocaat
Willem Bilderdijk wist wat hij deed. De echtscheiding
kwam hem goed uit gezien zijn relatie met Katharina
Wilhelmina Schweickhardt, bij wie hij ten tijde van de
scheidingsprocedure al drie kinderen had waarvan er
twee in leven waren. 24 Zijn enige zorg was dat hij niet met
naam en toenaam in de krant zou verschijnen; een terechte
angst want het was gebruikelijk een dagvaarding in de
krant te publiceren, vooral bij kwaadwillige verlating. Hij
schreef dan ook aan zijn vriend en advocaat Johannes
Kinker: `Daar ik vernomen heb, dat mijne vrouw van
intentie is, in Amsterdam (waar het schijnt dat zij zich
tegenwoordig onthoudt) procedures tegen mij te entameeren
in cas van dissolutie van Huwlijk, zoo dient deze om
U te verzoeken [...] dat Gij, als mijn Gemachtigde, de
Citatien deswegens gelieft aan te nemen om vervolgens
aan mij over te zenden, ten einde daar door de publiciteit
van advertentien in de Couranten voor te komen, die ik
liefst vermijd zag.' 25
Tot zover het verhaal over de echtscheiding van Willem
en Catharina Rebecca zoals ik dat heb kunnen reconstrueren
op grond van gegevens uit mijn onderzoek naar
scheiden, aangevuld met recent onderzoek, onder meer in
diverse briefuitgaven, de handschriftencollectie in het
Bilderdijk-Museum en wat er door lezing daarvan nog
meer in het gemeentearchief van Amsterdam te vinden is.
Vanuit mijn onderzoek naar scheiden in de 18de eeuw
kende ik één echtscheiding van dit echtpaar, maar uit de
literatuur en de handschriftencollectie kwam het verhaal
van een eerdere echtscheiding in 1796 naar voren.26 Hoe
zat dat? Zou ik ergens overheen gekeken hebben? Dat
kon natuurlijk, maar dat had ik dan wel twee keer moeten
doen en in verschillende rechtbankboeken. Voordat
immers een zaak op de Ordinaris Rol terecht komt, een
boek waar achterelkaardoor in geschreven werd, waardoor
er geen stuk verdwenen kan zijn, was naar zo'n zaak
gekeken door rechters die zitting hadden op de Vierschaar
Rol.
Een valse akte
De echtscheidingsakte uit 1796 die in het Bilderdijk-
Museum bewaard wordt, kunnen we bestempelen als
onecht. Voor deze constatering zijn op grond van het
onderzoek naar scheiden in de 18de eeuw, maar ook
mededelingen in de brieven van het echtpaar en nader
archiefonderzoek enige argumenten aan te voeren. Maar
eerst worden de stukken onder de loep genomen.
In 1803 heeft Bilderdijk notaris Rodemeyer in Brunswijk
een rechterlijk vonnis in het Frans laten vertalen.
Volgens dit stuk zouden Bilderdijk en Woesthoven niet in
1802 maar in 1796 gescheiden zijn. Dit stuk is te vinden
in de handschriftencollectie van het Bilderdijk-Museum.
Tevens vinden we er het stuk dat mogelijk gebruikt is om
de vertaling te maken, en we treffen er een extract aan uit
de Amsterdamse Ordinaris Rol van de echtscheiding uit
1802. Dat extract is in 1808 gemaakt door de Amsterdamse
notaris Balthasar Nolthenius. 27 Deze afschriften
hebben allemaal gefigureerd in de discussie of Willem
Bilderdijk en Catharina Rebecca Woesthoven nu in 1796
of in 1802 gescheiden zijn. Door Kollewijn en Sterck is
in het Amsterdamse archief een poging ondernomen om
de waarheid boven tafel te krijgen. Zij hebben echter voor
zover mij bekend alleen de Ordinaris Rol bekeken. Daarin
hebben zij de scheiding van 1796 niet gevonden en op
grond daarvan constateerden zij dat alleen de echtscheiding
van 1802 echt was, maar veel argumenten hebben zij
daar niet voor gevonden. 28 Hadden zij ook de Vierschaar
bekeken en waren zij op de hoogte van het burgerlijk procesrecht
van de 18de eeuw in Amsterdam geweest, dan
hadden zij nog zekerder van hun zaak kunnen zijn. Dat zij
dat evenwel niet gedaan hebben, is begrijpelijk. De
Vierschaarboeken zijn ook bepaald niet uitnodigend: het
zijn heel dikke boekdelen, die geen enkele index of paginanummering
kennen. Maar we kunnen ze wel betrouwbaar
achten wat de volledigheid betreft. Ze bestaan uit
ingenaaide bundels papieren die de procureurs na afloop
van een kwartaal moesten inleveren, en waarop de zaken
staan die zij voor de rechters hadden gebracht. Waarschijnlijk
wisten Kollewijn en Sterck niet eens dat zij ook
daar moesten kijken. Toen ik mijn onderzoek deed, vond
ik ook geen eerdere scheiding, ook al heb ik wel iets verder
gekeken en alle Vierschaarboeken doorgenomen.
Op grond van de volgende argumenten stel ik vast, dat
de-echtscheiding in 1796 een verzinsel van Bilderdijk is
geweest, en dat hij voor het vervaardigen van een bewijsstuk
notaris Rodemeyer om de tuin heeft geleid. Ten eerste:
in de scheidingsakte van 1796 wordt geen grond voor
de echtscheiding genoemd. Dat kwam wel vaker voor.
Maar een grond voor deze scheiding is wel moeilijk te
bedenken omdat geen van beide wettelijk toegestane
gronden gebruikt kon worden. Voor kwaadwillige verlating
is de termijn te kort, zelfs als we tellen vanaf de tijd
dat Willem en Catharina het bed niet meer met elkaar
deelden. We komen niet verder dan drie jaar en daar zou
geen rechter genoegen mee nemen. De rechters gingen
bijvoorbeeld ook niet in op het verzoek van ene Catharina
Davids, die kort na het voltrekken van het huwelijk door
haar man Moses Israel Lieberman was verlaten. Toen zij
twee jaar later gewapend met insinuatie en antwoord van
Moses voor de rechters stond, ontzegden die haar haar
eis.29 De andere grond, overspel, zou bewezen moeten
worden, en dat is bij het ontbreken van een bevalling van
Katharina Wilhelmina Schweickhardt moeilijk. Mogelijk
is Catharina al wel bij haar procureur en advocaat
geweest, maar heeft zij de procedures om bovenstaande
niet doorgezet. Ten tweede: mocht er al sprake zijn van
een beginnende scheiding in 1796, dan zou die toch eerder
in de rechtbankboeken van Den Haag dan van Amsterdam
gezocht moeten worden. Catharina woonde
immers in 1796 nog niet in Amsterdam. Er was voor haar
geen aanleiding om in Amsterdam te gaan procederen en
daar dan de noodzakelijke domicilie aan te vragen bij een
procureur. Volgens de vertaalde akte uit 1796 is de scheiding
op de Amsterdamse Ordinaris Rol uitgesproken.
Voor wat de akte van 1796 betreft een laatste argument:
de wonderbaarlijke overeenkomst in datum en hoogte van
proceskosten. Beide uitspraken zijn gedateerd 10 juni en
in beide werd Bilderdijk veroordeeld tot het betalen van
36 guldens en 12 stuivers voor de kosten van het proces.`
Dat is wel heel verdacht.
Wat kunnen we zeggen over de akte uit 1802? Allereerst:
de echtheid van de uitspraak uit 1802 is onder andere
te bewijzen door een kleine opmerking die we in het
originele stuk in de Ordinaris Rol vinden en niet in het
extract van 29 maart 1808. In het origineel vinden we in
de kop van de akte de vermelding `verantwoord in 1803'.
Dat betekent dat de griffierechten in 1803 waren afgedragen
door procureur Walraven, hetgeen volgens het procesrecht
ook zijn taak was. In september 1803 werd Walraven
schadeloosgesteld door broer Isaac Bilderdijk,
waaraan we kunnen zien dat Walraven zich van zijn taak
had gekweten en een rekening had ingediend. 31 Vervolgens
is er in de stukken van de scheiding in 1802 helemaal
geen sprake van een eerdere scheiding. Een verzwijging
van een eerdere scheiding mag heel ongebruikelijk
genoemd worden. Ik ben in mijn onderzoek regelmatig
mensen tegengekomen die meerdere keren voor de rechter
stonden om te scheiden, maar dan werd de echtscheiding
altijd voorafgaan door één of zelfs meerdere scheidingen
van tafel en bed. De verzoening en de daaropvolgende
mislukking werden altijd uitvoerig vermeld. Dat
was immers een prachtig argument voor de eisende partij:
men had nog wel zo zijn best gedaan en was uiterst
teleurgesteld dat nu alles mislukt was ! Daarnaast zouden
we ook een huwelijk moeten vinden. Het huwelijk zou
immers in 1796 ontbonden zijn, waardoor het echtpaar
niet meer was getrouwd en anders dan bij een scheiding
van tafel en bed, waarbij het huwelijk wel blijft bestaan,
zou men na een echtscheiding weer officieel in de echt
moeten zijn getreden om vervolgens weer te kunnen echtscheiden.
Maar los van dit alles kunnen we het op grond
van de vele zaken die inmiddels onderzocht zijn, onvoorstelbaar
achten dat een rechter er rond 1800 in toe zou
stemmen een huwelijk voor de tweede maal te ontbinden.
Daarvoor waren echtscheidingen te veel een uitzondering.
Dan is er nog een andere vermelding in de kop van
de scheidingsakte uit 1802. Catharina Rebecca staat er te
boek als huisvrouw van en in gemeenschap van goederen
getrouwd zijnde. Mocht er een nieuw huwelijk gesloten
zijn tussen 1796 en 1802, dan zou Catharina in geen geval
meer in gemeenschap van goederen getrouwd zijn. In de
brief van 6 april 1795 schrijft zij: `had ik nu een huwelijksche
voorwaarden gehad, dan konde ik anders handelen'.
In deze brief schrijft zij aan Willem dat zij steeds meer
schulden ontdekt. Zij kan zich daar vanwege de gemeenschap
van goederen niet van distantiëren. Bij haar huwelijk
met Johan van Westreenen zien we dat zij uitgebreide
huwelijkse voorwaarden laat opmaken. Zij is dan ook
behoorlijk welvarend door de erfenis van haar achterneef
Christiaan, maar Catharina had haar lesje ook geleerd! 32
Tot zover de argumenten met betrekking tot de echte en
onechte scheiding van het paar. We kunnen nu wel een
punt zetten achter deze discussie.
Catharina en Willem enig in hun soort?
Het is goed om te bekijken of de zaak van Willem
Bilderdijk en Catharina Rebecca Woesthoven uitzonderlijk
is geweest. Daar kunnen we kortweg nee op zeggen.
Niet alleen zijn er in Amsterdam in zo'n zestig jaar meer
dan 2.800 uitspraken gevonden, over heel Nederland zijn
er tot nu toe een dikke 6.000 uitspraken geteld voor de
18de eeuw.33 Van dit soort aantallen waren zij waarschijnlijk
niet op de hoogte, maar zij kenden het verschijnsel
wel uit zeer nabije familie- en vriendenkring, zoals dat bij
meerdere Amsterdamse families het geval was. 34 Op
9 september 1800 dagvaardde zwager Samuel Elter zijn
vrouw Maria Petronella Woesthoven, de oudere zuster
van Catharina Rebecca. Maria Petronella zou volgens
Samuel overspel hebben gepleegd en hun enige kind dat
na vele huwelijksjaren aanvankelijk tot grote vreugde van
Samuel werd geboren, zou de vrucht van dat overspel
zijn. Maria Petronella verhaalde over de vele mishandelingen
die zij had moeten ondergaan. De echtscheidingszaak
had een zeer moeizaam verloop, omdat geen van
beide partijen de beschuldigingen van de ander accepteerde.
Uiteindelijk werd hij op 18 maart 1803 uitgesproken.
Samuel kende overigens als geen ander het klappen van
de zweep. Niet alleen was hij als notaris bij menige akte
van separatie betrokken, zijn moeder had ook al met het
bijltje gehakt. De vader van Samuel was een drinkebroer
en bracht zijn moeder aan de rand van de armoedegrens.
Nadat zij van haar man Christiaan Elter was gescheiden
van tafel en bed, en de alimentatie die hij haar volgens de
uitspraak moest betalen, niet ontving, verzocht zij schepenen
van Amsterdam met succes om haar de rente te
gunnen die jaarlijks werd uitgekeerd op - de twee obligaties
die voor Samuel waren weggezet door eerdere
schoonfamilie. 35 Samuels moeder was voor haar huwelijk
met Christiaan Elter al twee keer weduwe geworden; de
eerste keer van Simon Lamsvelt, die welgesteld was.
Hierdoor was het waarschijnlijk mogelijk om Samuel een
goede opvoeding en schoolopleiding te geven waardoor
hij zelf weer tot de notabelen van de stad ging behoren.
Ook Johannes Kinker, Bilderdijks advocaat, is een
voorbeeld. Op 4 mei 1802 scheidde hij van tafel en bed
van Maria Bain.36 En Valckenaer, een goede vriend van
Bilderdijk, hoewel in politiek opzicht elkaars opponenten,
was in 179.5 in Frankrijk gescheiden. 37 Ook
Valckenaer was een politiek vluchteling, maar dan uit het
andere kamp. Zijn vrouw was er via twee afscheidsbrieven
achtergekomen dat haar man in Frankrijk een liefdesrelatie
had gehad. In 1810 zou ook advocaat Joannes van
der Linden, die Catharina zo trouw terzijde had gestaan in
de eerste jaren na Bilderdijks ballingschap, zijn tweede
huwelijk door een separatie uiteen zien vallen. 38
De tweede scheiding van Catharina Rebecca
Tot slot nog iets over de tweede scheiding van Catharina
Rebecca. Op 1 september 1809 gingen Catharina Rebecca
Woesthoven en Johan Liebrecht van Westreenen in
ondertrouw. 39 Catharina woonde toen aan de Amstel, en
niet meer, zoals wel is verondersteld, aan de Keizersgracht.
° Een paar dagen later werd er een akte met huwelijkse
voorwaarden opgemaakt. Catharina had leergeld
betaald met haar eerste huwelijk dat in gemeenschap van
goederen was gesloten. Nu zij door de erfenis van haar
achterneef Christiaan een behoorlijk kapitaal had, wilde
zij daar zelf het beheer over kunnen voeren. Vastgelegd
werd dat zij het kapitaal geheel zelf zou mogen beheren,
zonder dat zij aan haar echtgenoot ooit verantwoording
zou hoeven afleggen. En alsof een mislukking van het
huwelijk al werd verwacht, werd bepaald dat de inboedel
die Catharina inbracht en waarover Johan het beheer zou
voeren, zou worden getaxeerd. Bij een eventuele scheiding
zou er dan door hem verantwoording over kunnen
worden afgelegd. 41
Het huwelijk was inderdaad geen lang leven beschoren.
Op 21 april 1810 zat het echtpaar alweer bij notaris
Bondt om een akte van separatie te laten opmaken. Daarin
lezen we dat er geschillen waren ontstaan en dat
daardoor de samenleving onaangenaam was geworden.
Daarmee weten we niet precies wat zich allemaal had
afgespeeld en of we één van de partijen als schuldige
kunnen aanwijzen. Tenslotte stond er in de dagvaarding
bij de eerste scheiding van Catharina ook dat er onaangenaamheden
waren voorgevallen, en dat bleken behoorlijke
mishandelingen. Bij de tweede scheiding heeft het er
alle schijn van dat het echtpaar nog met elkaar kon overleggen.
In zo'n geval was het gebruikelijk dat het echtpaar
bij de notaris liet vastleggen hoe het de scheiding
Catharina Rebecca Woesthoven. Gravure door Hendrik Roosing naar
Simon Schaasberg (?), 1795. BM, Geerts nr. 77.
geregeld wilde zien. Bepaald werd dat Johan uit het huis
zou vertrekken en dat Catharina er zou blijven wonen. Zij
zou de volledige zorg voor haar kind (Elius uit haar eerste
huwelijk) op zich nemen en Johan zou elk jaar 2.000
gulden ontvangen uit de revenuen van de effecten die zij
staande het huwelijk hadden bijeenvergaard. 42 Deze akte
werd vervolgens door de wederzijdse procureurs op de
rol van de Vierschaar gezet en de separatie werd in één
zitting uitgesproken. 43
Tot slot
Terugkomend op mijn vraag of Catharina nu zo'n hellefeeks
was waar niet mee te leven viel, of dat zij buitengewoon
veel pech heeft gehad met haar beide echtgenoten,
kunnen we tot de volgende voorlopige conclusie komen.
Voor het mislukken van haar eerste huwelijk moeten
we vooral de oorzaak bij Willem Bilderdijk zoeken. De
notariële akte waaruit wij zijn buitengewoon driftig
karakter en onvoorspelbare reacties leren kennen, is beedigd.
Daarmee werd de bewijskracht voor de rechters
sterker. Maar voor Catharina is de aard van haar man
geen reden geweest om al voor 1795 een separatie te
eisen. Ook het achterblijven met de schulden en alle problemen
die werden veroorzaakt door Willems ballingschap
deed haar nog niet besluiten naar de rechter te stappen.
De relatie van Willem met Katharina Wilhelmina
Schweickhardt was misschien de druppel die de emmer
deed overlopen, getuige Willems brieven van juli en september
1796. Maar ook toen bleef Catharina nog aarzelen.
Was er nog niet voldoende bewijs volgens haar advocaat?
Durfde zij zelf de stap nog niet te zetten? Mijn
onderzoek naar scheiden heeft aangetoond dat veel vrouwen
lang op de terugkomst van hun verdwenen echtge
noot bleven wachten en bleven vinden dat zij hun belof-
-
ten niet mochten breken. Was het dan de stap van zwager
Elter, die in 1800 naar de rechter liep om zijn scheiding
aanhangig te maken? Deed voorbeeld hier volgen? Of
was het in 1801 uiteindelijk toch de goedkeuring van haar
advocaat omdat zij dan lang genoeg was verlaten om, op
basis van de gemakkelijk te bewijzen grond verlating, een
echtscheiding te verzoeken, waardoor zij uiteindelijk de
definitieve stap nam?
Van het tweede huwelijk weten we nog weinig. Dat
Catharina dan niet meer een dociele vrouw was, en de
gang naar de rechter sneller vond, weten we uit andere
gebeurtenissen in haar leven. We denken alleen maar aan
de affaire Kumpel.45 In de literatuur daarover komt zij er
niet al te best af, maar daarover schort ik voorlopig mijn
oordeel op. Over Catharina Rebecca Woesthoven is nog
heel wat te onderzoeken. Nu we haar eerste scheiding
beter in beeld hebben gebracht, weten we dat een oordeel
over haar alleen op grond van die gebeurtenis haar groot
onrecht aandoet.
4 februari 2005 Dini Helmers
Dini M. Helmers promoveerde op `Gescheurde bedden'. Oplossingen
voor gestrande huwelijken, Amsterdam 1753-1810 (Hilversum 2002).
Zij bestudeert gender in juridische teksten en onderlinge relaties van
kinderen in het gezin in de tweede helft van de achttiende eeuw.
Bijlagen
1
Verklaring P. van der Lely Amsterdam, 5-6 augustus 1801 46
GAA, inv.nr. NA 5075 (not. A.L. Heystek) nr. 19013, akte 325
Verklaring.
Op den vijfden Augustus des jaars 1801 compareerde voor mij,
Antonie Lodewijk Heystek, openbaar Notaris te Amsterdam, bij
den Hove van Holland geadmitteerd, mejuffrouw Petronella
van der Lely, weduwe van Arend Memelingh, wonende in den
Haag, thands alhier present.
En heeft uit liefde voor de waarheid en ter requisitie van
vrouwe Catharina Rebecca Woesthoven huisvrouw van Mr
Willem Bilderdijk mitsgaders ten behoeven van die het verder
zoude mogen aangaan getuigd en verklaard zo als dezelve vrouwe
CRW thands wonende alhier op de Keizersgragt bij de
Heerenstraat ten dezen mede compareerende heeft geadfirmeert
Dat de getuige nu reeds verscheiden jasren geleeden bij
geleegenheid dat de adfirmante zwanger was en vervolgends
van een zoon wierd verlost, dan welke circa drie weken daarna
was overleeden ten huize van de adfirmante en haren man toen
in den Haag woonachtig als baker hadde gefungeerd en
gediend, en dat zo als de adf. zulks alleen adfirmeert was
geweest in den maand february des Jaars 1789 eenen geruimen
tijd daarna
Dat der adf. man gelijk de getuige nu weder mede verklaard,
na haar adf. bevalling hadde geordonneert dat de adf. volstrekt
niet anders dan zoete melk met beschuit mogt gebruiken gedurende
de negen eerste dagen van haar kraam dan dat de adf. op
den avond van den derden dag na de bevalling wanneer zij
reeds zeer afgemat en krachtloos was, een weinig gerust en
geslapen hadde, tot in den aanvang van den nacht wanneer de
getuige haar adf. hadde voorgesteld om vermits zij geen lust tot
het gebruiken van melk had met haar een weinig coffij te drinken
en gezegt had dat zij haar dan een kleine boterhammetje
daarbij maken zoude want dat de adf. van het eenvoudig
gebruik van melk al te flaauw en zwak zoude worden
Dat de getuige daarop, zo zij alleen verklaard werklijk van de
kraamkamer die boven in het huis was, naar beneden en in de
kelder was gegaan en een zeer dun boterhammetje hadde gereed
gemaakt, dat inmiddels der adf. man, uit zijne slaapkamer gekomen
was en de getuige, begrijpende dat dezelve wellicht door
haare beweeging in de nacht, mogt geconfusioneerd zijn hem
hadde toegeroepen, dat zij daar was met oogmerk van een kleine
boterhammetje gereed te maken voor de adf., de welke een
weinig geslapen en toen wakker geworden was; waarop zij
getuige der adf. man met veel drift de trap naar boven had hooren
opgaan.
Adfirmeerende nu de adf. alleen dat, kort na dat de getuige
van haar kamer was afgegaan, haar adf. man op de kamer en bij
haar aan het bed gekomen was, en zonder vooraf eenige woordenwisseling
met haar adf. te houden, haar onder de hevigste
vloek en scheldwoorden niet alleen met de vuist op het hoofd
en in het gezicht geslagen, maar haar vervolgens bij de hairen
uit het bed, over en uit de kamer en vervolgends door eenen langen
bovengang tot aan de trap, langs welk enen naar beneeden
ging, gesleept en geschopt had, als wanneer hij in zijne mishandeling
die naar allen schijn door het afwerpen van de adf. van
de gemelde trap zoude gevolgd zijn, door de getuige was gehinderd
of ten minsten gestoord
Dat, zo als de getuige nu weder mede verklaard, zij getuige
op het geschreeuw en gekreun van de adf. met een bord, waarop
het meer gemelde boterhammetje, in de hand, de trap was
komen oplopen en de adf. aldaar, zo mishandeld voor de trap,
onder de handen van haar genoemden man gevonden had, en
dat zij op dat gezigt, onder eenen vervaarlijken gil, der adf. man
had aangegreepen, om was het mooglijk de adf. te ontzetten, dat
daarop der adf. man, zo de getuige nu alleen verklaard, vermits
de adf., zo zij alleen adfirmeert, als toen geheel buiten zich
zelve was, haar getuige het bord met de boterham afgenomen,
daarmede na de voorkamer (waar van de opgang of de deur en
vervolgends, ook een der raamen tegen over de gemelde gang
was) gegaan, het gemelde raam opgeschoven en het bord en
boterham buiten het zelve op de straat geworpen had, zodanig
dat zij getuige het bord op de straat had horen nedervallen wanneer
de getuige tegen des adf. man gezegd had, dat zulks eene
zeer slegte en verregaande mishandeling was, als wanneer hij,
de getuige zo als de adf. die volgends haare adf. toen wederom
eenigzints tot zich zelve gekomen was, nu wederom mede adfirmeert,
insgelijks op eene vreeslijke wijze gescholden, en onder
de zwaarste vervloekingen haar bedreigd hadde, om haar op het
ogenblik (zijnde toen in het midden van den nacht) de deur uit
te schoppen dan waar tegen de getuige hem alweder hadde
onder het oog gebracht, dat zulks geen betaamlijke handeling
was, maar dat zij op eene behoorlijke tijd des daags wel zoude
vertrekken, waarop der adf. man naar beneden was gegaan, terwijl
zij als toen de adf. weder op haar kamer en in het bed
geholpen en dezelve een weinig te drinken gegeeven had, en
vervolgends aan dezelve gedeclareerd dat zij dien dag vertrekken
zoude want dat zodanig behandeling en leevenswijze haar
geheel ongewoon was en haar mishaagde
Dat daar op des morgens als naar gewoonte de doctor was
gekomen, wanneer de adf. noch eene zeer hevige koorts had,
die haar na de voormelde mishandeling was aangekomen en dat
dezelve dan ook hadde gevraagd wat er gebeurd of wat de adf.
over gekomen was, zeggenden dat zij zich in zeer slegte
omstandigheeden bevond; waarop de adf. enkel en alleen ter
conservatie van haar mans eer geantwoord had, dat zij eenigzints
geschrikt was, dat hij doctor wel wist, dat haar man wat
driftig was
Dat daarna diezelve morgen diverse goede vrienden de adf.
waren komen bezoeken, gelijk ook de heer Johannes van der
Linden, thands practiceerend advocaat binnen deze stad, met
haar adf. man was boven gekomen als wanneer der adf. man
zich niet ontzien had, om in tegenwoordigheid van genoemde
heer van der Linden, bij de adf. aan het bed komende, zonder
eenige voorafgaande woordenwisseling de adf. opnieuw op
eene verschriklijke wijze met de vuist op het hoofd en in het
aangezicht te slaan, onder het uitbraaken van allerlij vloek en
scheldwoorden die ook aan de getuige welke tot ontzet of hulp
van de adf. ook toen weder tusschen beide gekomen was, rijkelijk
werden toegevoegd, over welke onbetaamlijke handelingen
gedachte heer van der Linden der adf. man, dan ook daadlijk
had gereprocheerd
Dat de getuige, zo als dezelve nu alleen verklaard, uit hoofde
dat zij de voormelde reproche door den heer van der Linden aan
der adf. man gedaan hadde gehoord en wenschende dat gedachte
heer door zijne vriendschap en invloed met en bij der adf.
man, eene betere behandeling omtrent de adf. mogte te weeg
brengen, de geleegenheid hadde, waargenomen om denzelven
die inmiddels met der adf. man weder naar beneeden was
gegaan, bij zijn vertrek te spreeken als wanneer zij denzelven
mede het voorgevallen van dien nacht hadde verhaald en eindelijk
ook, dat zij dus noch die dag vertrekken zoude, dan dat zij
getuige op de instantie zo van den heer Van der Linden en anderen
van der adf. vrienden als wel bijzonder uit consideratie van
der rampvolle toestand waarin de adf. zich bevond zich had
laten overhalen om bij dezelve te blijven
Dat gelijk de getuige nu weder verklaard en de adf. adfirmeert
de doctor hadde geordonneerd dat mits de hevigheid der
koorts, het kind niet aan de borsten gelegd, maar dat dezelven
door eene zuigster moeste uitgezogen worden, dan dat der adf.
man zulks volstrekt had verboden, onder bedreiging dat hij de
geenen die eene zuigster haalen zoude den hals zou breeken,
want dat hij wijzer was als de doctor, waardoor dan ook veroorzaakt
was, dat zulk dien dag was nagelaten, dat de getuige des
nachts door den noot gedrongen was heen gegaan en eene zuigster
hadde gehaald die zij, zo zij alleen verklaard, door het venster
raam had ingelaten uit vrees dat der adf. man zulks zoude
horen en dat voorts de koorts, welke de adf. uit hoofde der
vreeslijke mishandelingen was overgekomen haar adf. gelijk zij
zulks nu weder mede adfirmeert circa zes weeken lang was bij
gebleeven en van tijd tot tijd zo heevig was geweest, dat der adf.
leeven geduurende dien tijd dikwerf in gevaar was geweest.
Voorts verklaarde de getuige en adfirmeerde de adf. dat de
adf. in haren zwangeren staat tot aan haare bevalling toe, des
nachts respectievelijk tot twee, drie, vier of vijf keren door haar
man genoodzaakt wierd op te blijven tot hij zelve verkoos naar
bed te gaan, en zulks onaangezien zij gezond of ongesteld was,
terwijl zo de adf. alleen adfirmeerde indien zij voor een oogenblik
door den slaap overvallen wierd, haar man haar met het een
of ander naar het hoofd smeet, om haar te doen ontwaken.
Adfirmeerende de adf. noch alleen, dat het onder anderen, op
zekeren avond ten tijde dat de adf. in den jaaren 1786 van haar
tweede kind zwanger ging, was gebeurd dat de adf. terwijl haar
man uit was, geheel ongesteld geworden zijnde, na alvorens
echter gezorgd te hebben, dat de thee op zijne kamer gereed
stond, die hij gewoon was, des nachts als hij te huis kwam te
drinken, naar bed was gegaan, het welk zij anderzints zonder
vooraf van hem daartoe verlof bekomen te hebben niet vermogt
te doen en dat zij adf. buiten staat zijnde, van voor zijn te huiskomst
weder op te staan; der adf. man laat in den nacht was
tehuis gekomen; wanneer hij waarschijnlijk naar de adf.
gevraagd en vernomen hebbende, dat deselve naar bed gegaan
was in eene ijselijke woede bij de adf. op de kamer en aan haar
bed gekomen was, met eene bloten deegen, dreigende haar adf.
daar mede het hart te zullen doorstooten, waar op de adf. verschrikt
en ontsteld uit het bed was gevlucht terwijl haar man,
haar met den blote deegen hadde vervolgd tot aan de kelderdeur,
als wanneer de destijds ten huize van de adf. dienende
knecht genaamt Jan Nieuwenhuizen was toegeschoten, zich met
den rug tegen de kelder deur gesteld en alzo haar adf. man belet
had, de adf. in de kelder te volgen, welke knecht, zo zij naderhand
geinformeert was, haar adf. man, toen ook de deegen
hadde ontwrongen en hem na eenig tijds verloop naar bed
geholpen waarna zij adf. dan ook weder uit de kelder en na een
ander bed was gegaan, doch niettemin door den schrik en de
koude zodanig was aangedaan geworden, dat zij verscheiden
weeken daarna ziek was geweest
Dat het onder anderen almede gebeurd was, dat op zekeren
nacht waneer haar adf. man op zijne kamer was, en de adf. op
haar slaapkamer met een harer kinderen op de schoot zat, der
adf. man de mijd (welke op dat tijdstip de eenigste dienstbode
was) had geroepen om het vuur dat uitgegaan was, wederom
aan te maken waarop deselve mijd met eenige zwavelstokken
en vuurkoolen boven gekomen zijnde, om het vuur uit steenkoolen
bestaande aan te maken, haar adf. man in eene heevige
woede tegen dezelve mijd was uitgevaren om dat hij geene
zwavellucht op de kamer wilde hebben, zodanig dat dezelve
mijd van de kamer en zelve midden in den nacht ten huize was
uitgeraakt, waar na der adf. man die mede naar beneden
geweest en waarschijnlijk de deur gesloten had toen de mijd er
uit was, weder op zijne kamer gekomen was en de adf. geroepen
had, om het vuur aan te maken zoals zij dan ook daadlijk
het op haar schoot liggende kind, schoon geweldig schreeuwende,
in de wieg had gelegd en vervolgens getracht hadde het vuur
weder in den brand te krijgen zo als zulks haar ook gelukte,
doch het welk daadlijk weder wierd gebluscht door dien der adf.
man te veel in de steenkolen waaronder veel gruijs was, hadde
geroerd, dat de adf. daarop enkel en alleen hadde gezegd, dat zij
op die wijze het vuur niet in den brand zoude kunnen krijgen,
waarop der adf. man daadlijk tegen haar adf. in de hevigste
vloek en scheldwoorden uitvarende de beide kaarsen die op de
tafel stonden, op het vuur gesmeeten en als toen geheel in het
donker de adf. aangegreepen en haar zonder dat zij in de geleegenheid
was haar schreeuwend kind mede te neemen van de
kamer en vervolgens mede midden in den nacht te huize uitgezet,
en de deur gesloten had wanneer zij adf. zich aan het huis
van den hier voren genoemde heer Johannes van der Linden
toen mede in den Haag woonachtig begeeven had, dewelke na
zelve in persoon door een vengster vernomen te hebben, dat het
de adf. was die aangescheld had, haar in zijn huis hadde doen
komen en haar vervolgens weder naar haar huis hadde willen
terug brengen dan dat zij adf. zulks niet hadde verkozen uit
vreeze dat, terwijl haar man toen alleen in huis was, zulks noch
van erger gevolgen voor haar zoude kunnen zijn, doch dat kort
daarop ten huize van den heer van der Linden voormeld, door
eene der nachtwachts een briefje van der adf. man aan genoemden
heere van der Linden geadresseerd, was gebracht, van welk
briefje de heer van der Linden haar adf. lectuure had gegeeven
en het welke in substantie naar der adf best onthoud had ingehouden
het volgende `Vriend lief, mijne vrouw, die ik zo teder
lief heb en mijne booije, alles heeft mij, zieke man verlaten, ik
bid u kome mij schielijk te hulp' waarna de adf. dan ook op aandrang
van den heere van der Linden en dezelfs huisvrouw geresolveerd
was, weder naar huis te gaan, gelijk zij dan ook door
den heer van der Linden en desselfs huisvrouw benevens een
dienstmijd van dezelver ten haaren huize was teruggebracht,
wanneer zij adf. door hare man in schijn met de grootste liefde
en toegenegenheid in tegenwoordigheijd van de twee eensgenoemde
personen ontfangen en omhelsd was.
Wijders adfirmeerde nog de adf. dat zij haar meergenoemde
man reeds zedert haare laatste bevalling in den jaare 1793 van
het bed gesepareerd waren geweest, hoewel zij noch tot in het
voorjaar van den jaare 1795 bij den anderen hadden gewoond,
en dat voorts zij adf. na dien tijd, als wanneer haar man het land
had verlaten, geduurende aldien tijd dat zij alzo van hem verlaten
was geweest, noch voor zich, noch voor het kind, dat zedert
dien tijd bij en onder het opzicht van de adf. gebleeven was, van
den zelven iets het allerminste tot onderhoud heeft genoten of
ontfangen.
Eindelijk verklaard noch de getuige dat de adf. geduurende al
den tijd, dat zij ten huize van dezelve en haren man was geweest
en zulks geduurende circa drie maanden en adfirmeert de adf.
dat zij adf. van slegts weinigen tijd na haar huwelijk af, genoegzaam
daaglijks door haar adf. man op de verregaande en
onmenschelijkste wijze met vloeken, schelden, slaan, schoppen,
opsluiten, onthouden van spijzen en diergelijken invoege
als vooren was mishandeld geworden terwijl de adf. daar en
tegen ten allentijde alle dezelve mishandelingen met gelatenheid
onderwerping en eene voorbeeldeloose zachtzinnigheid
hadde ondergaan zonder zich immer tegen het een of ander, met
woorden, veel minder met daaden te hebben verzet of zelve zich
over de verregaande mishandelingen beklaagd te hebben, en
voorts dat de adf. noch door gedrag noch door leevenswijze
aanleiding tot zodanig mishandelingen hadde gegeeven, maar
integendeel altijd als eene braave vrouw en op de welke niemand
iets wist te zeggen, zich jegens hare man gedragen en
hare huishouding en al wat daartoe betrekking had behoorlijk
hadde gedirigeerd en waargenomen.
Geevende de getuige en adf. voor reedenen van wetenschap
het verklaarde en geadfirmeerde als in den text, respectivelijk
gezien, gehoord, bijgewoond en ondervonden te hebben, bereid
zijnde, de getuige haar gedeposeerde en de adf. haar geadfirmeerde
naer met de solemneele eede te bevestigen.
Aldus gepasseerd te Amsterdam voormelde in praesentie van
Jan Kerk P.Z. en Johannes Mattheus Brugman als getuigen.
Petronella van der Leli Weduwe Barent Memelingh
C.R. Bilderdijk geb. Woesthoven
Jn Kerk
J.M. Brugman
A.L. Heystek, Notaris
Volgt het recollement
Compareerden voor 't ondergez lid van het committe van justitie
te Amsterdam
Petronella van der Lely wed Arent Memeling getuige
mitsgaders
Catharina Rebecca Woesthoven huijsvrouw van Mr Willem
Bilderdijk affirmante
En hebben bij solemneelen eede verklaard en geaffirmeerd,
de vorenstaande verklaring waarheid te zijn en daarbij te persisteeren.
Zo waarlijk moest haar deposante en haar affirmante God
almachtig helpen.
In oirconde deze bezegeld den 6 Augustus 1801, het zevende
jaar der Bataafsche vrijheid.
/get./ A.H. de Melander
In kennisse van mij
/get./ Hk Helder, secretaris
2
Declaratoir A.J. Cuperus & J. Walraven
Amsterdam, 23 mei 1801
GAA, inv.nr. NA 5075 (not. E.C. Bondt) nr. 18718, akte 194
Op den 23 May des j aars 1801 hebben de heeren Mr Angelus
Jacobus Cuperus Advocaat en Mr. Jacob Walraven Procureur,
beiden woonende binnen deeze stad, aan mij Mr Everard
Cornelis Bondt, openbaar Notaris te Amsterdam bij den Hove
van Holland geadmitteerd ter hand gesteld twee door hun eigenhandig
geteekende brieven luidende als volgt te weeten de eene
Weledele Heer!
Als practisijns uwe huijsvrouw Catharina Rebecca Woesthoven
bedienende, zult gij het ons wel ten goede willen houden,
dat wij nog eene laatste poging beproeven, om UwEd
tot haar te rugge te brengen, te bewegen om wederom met
haar te leeven, in één woord met haar te verzoenen. Indien
wij moesten schrijven aan eenen man, die zelve minder de
plichten des huwelijks kende, wij zouden er alle die drangredenen
bijvoegen, die, mogen wij ons gevoelen rondborstig
melden, bij UwEd het overwicht behoorden te hebben, om
eens eindelijk deze keuze te doen. Wij vleijen ons, uwe
huijsvrouw van hare zijde te zullen kunnen bewegen, om al
het gepasseerde ter zijde te stellen, en, schrijvende, om, zo
het mooglijk ware, twee Echtgenooten te hereenigen, zullen
wij, hoewel de Practisijns uwer huijsvrouw zijnde, ons niet
veroorloven, te beslisschen wie van beiden hier het meest zal
moeten vergeven. Het zal ons genoeg zijn, te hebben mogen
medewerken tot Ulieder hereeniging en ten uitersten aangenaam,
van UwEd bericht te mogen erlangen, dat gij zoudt
kunnen en willen besluiten, om haar niet verder te verlaten,
niet te volharden in haar van U te verwijderen en afgescheiden
van haar te leven.
Wij nemen de vrijheid deze aan UwEd toe te zenden onder
het couvert van den Heer Rodemeijer Notaris te Brunswijck.
Wij stelden er prijs op, om zeker te zijn, dat deselve aan
UwEd was in handen gekomen: en gij Zult er dus ook niets
tegen hebben, om ons door hetzelfde addres en onder hetzelfde
couvert UwEd antwoord te doen geworden.
Wij hebben inmiddels de eere ons met alle achting te noemen
WelEdele Heer!
Uwedls dienstwillige dienaren
/get./ A.J. Cuperus
J. Walraven
Amsterdam den 22 maij 1801
geaddresseert als volgt:
Monsieur Monsieur W. Bilderdijk, Docteur en droite etc etc
à Brunswic
En de andere47
Monsieur!
Nous prenons la liberte de vous addresser l'inclose pour
Monsieur Bilderdyk, vous priant de la lui remettre en personne,
et de nous informer, s'il veut bien avoir la bonté de
vous charger aussi de la remisse de sa reponse pour nous.
Dans ce cas ci vous voudrez bien avoir soin de la prendre de
ses mains en personne et de l' addresser a nous, la portant
vous meme a la poste, et dressant de tout acte en forme que
vous nous passerez en meme tems. Nous payerons avec plaisir
les fraijs, qui vous reviendront et sommes avec respect
Monsieur,
Vos humbles serviteurs
/get./ A.J. Cuperus
J. Walraven
Amsterdam ce 22 May 1801
geadresseert als volgt:
Monsieur Monsieur Rodemeijer Notaire très renommé in die
Stubenstrasse bei der Egidienmarkte à Brunswic
En heb ik Notaris in praesentie van de na te melden getuigen ter
requisitie van voornoemd Heeren mr Angelus Jacobus Cuperus
en mr. Jacob Walraven de eerstvoormelde brief verzegeld met
een afdrukzel van mijn cachet in rood lak, en vervolgens denzelven
alzo verzegelden brief geslooten in de tweede en laatstvoormelde
brief en dezelve insgelijks verzeegelt met een
afdrukzel van mijn cachet in rood lak en daarna ten dage voormeld
na de middag omstreeks van half vijfuuren in praesentie
als vooren de alzo verzegelde aan den Notaris Rodemeijer te
Brunswic geaddresseerde brief bestelt op het generaale postcomptoir
alhier ter steede en aldaar overhandigd aan den
Commis Boom, dezelve gerecommandeerd en doen registreeren
zulks in een boek aldaar met mijn handteekening bevestigd
en daarvoor betaald tien stuivers.
Aldus gedaan in Amsterdam in praesentie van Jan Marten
Koopman en Jan Lugt Jansz als getuigen.
J.M. Koopman
Jan Lugt Jansz.
E.J. Bondt, Nots
91
Verklaring J.F.L. Rodemeijer Brunswijk, 29 mei 1801
Foto BM oud F 13-3, thans in hs. BM A 87
Ingevolge zeeker mandaat vervat in eene missive van de Heeren
A.J. Cuperus en J. Walraven, in dato den 22n dezes met de post
over Wilshausen uit Amsterdam bekomen, en waarvan copie
hiernevens geannexeert is, heb ik ondergeteekende Notaris
publicq in deze stad Brunswyk resideerende op den 27 dezer
maand May, ter presentie van de na te noemen getuigen my vervoegd
aan den persoon van Mr Willem Bilderdyk, voorheen
practiseerend Advocaat voor den Hoven van Justitie in Holland,
thands zich alhier ter stede onthoudende, en my, Notaris wel
bekend, en aan denzelven behandigd en overgegeven eene
gesloten en verzegelde missive, my by evengemelde alhier
copieelyk geannexeerde missive van voornoemde Heeren
Cuperus en Walraven toegezonden, en aan denzelven Mr W.
Bilderdyk geadresseert; en heb ik denzelven verzocht, zyn
schriftlyk andwoord op denzelven hem behandigden brief aan
my, Notaris, te willen te hand stellen, ten einde hetzelve aan
meergemelde heeren in Amsterdam te verzenden, waarop dezelve
Mr W. Bilderdyk my andwoordde: ik zal aan dit verzoek voldoen.
En hebbe ik Notaris, dienvolgende op den 29 n daaraanvolgende
ter presentie van dezelfde getuigen my wederom vervoegd
aan de persoon van voornoemden Mr W. Bilderdyk, die
my behandigde eene geslote missive in rooden lak verzegeld
met zyn gewoon cachet, en met zyne kennelyke hand geaddresseert,
als volgt: Messieurs, Messieurs J.A. Cuperus et J. Walraven,
Avocat & Procureur très renommés a Amsterdam: welke
missive hy Mr W. Bilderdyk verklaarde te zijn zijn schriftlyk
andwoord op de missive, door my op den 27n bevoorens van
wegens meergemelde heeren aan hem overgegeven. En hebbe
ik dienvolgende deze missive overgenomen, en op de plique
daarvan nevens het zegel geteekend met de woorden: recu des
propres mains de Mr W Bilderdyk, en presence de Jean
Bernarde Konig, et George Charles Langebartels, comme
témoins, ce 29 may 1801. ten einde dezelve met mijn bygevoegd
relaas, met de eerste postgelegenheid onder myn couvert
te verzenden. 't welk ik Notaris relateere te zyn myn wedervaren.
Aldus gedaan binnen Brunswyk ten dage respectivelyk als
boven, in presentie van Johann Bernard Konig, en George Carel
Langebartels, als getuigen, en daarvan gemaakt dit relaas op
heden, den negen en twintigsden May, een duizend acht honderd
en een, 't welk door my en de voornoemde getuigen geteekend
wordt.
Quod attestor
Julius Friderick Ludewig Rodemeyer, Notar. publ.
Johann Bernard Konig, als getuijge
George Carel Langebartels, als getuijge
V.s.p. 48
Dagvaarding Amsterdam, 16 juni 1801
GAA, inv.nr RA 5061, nr 1542
Procureur Walraven
00 VB S49 met een 2e weet ter OR
Catharina Rebecca Woesthoven huijsvrouw van en in gemeenschap
van goederen getrouwt met Mr. Willem Bilderdijk, woonende
binnen deese stad, heeft ter Vierschaar gedaan dagvaarden
denzelven Mr. Willem Bilderdijk
En deede zeggen dat de eijschsse na geduurende eenige jaaren
een zeer ongenoeglijke echtverbintenis met de gede gesleten
en veele en verregaande onaangenaamheden van denzelven
te hebben moeten verduuren, eindelijk in, en zedert den jaare
1795 wanneer de gede dit land heeft verlaten, met medeneming
van een der twee kinderen welke hij aan haar in huwelijk had
verwekt heeft moeten ondervinden, dat hij zich harer en het
eene kind, het welke hij aan haar hadt agtergelaten, geheel en al
heeft onttrokken, niet in het minste voor het onderhoud van haar
en het zelve kind heeft gezorgd en zo wel haar, als dit kind
geheel en al aan hun eigen noodlot heeft overgelaten.
Dat wel zedert dien tijd te meermale men nu nog laatstelijk
voor eenige weeken, de dringenste pogingen zijn gedaan, om
den gede van deze zijne handelwijze en geheel miskenning des
huwelijks plichten te rugge te brengen, dan dat dezelve pogingen
nu reeds gedurenden meer dan ses jaaren altoos vruchteloos
zijn geweest, en de gede op laatst aan hem gedane instantien
zelfs zoverre is gekomen, om rond uit te verklaren, dat hij niet
gezind was, zich weder met de eijschsse te vereenigen, of met
haar te leeven dat hij haar aan haar zelve overlied, — dat dit zijne
welbedachte sentimenten waren, en dat hij daarvan niet af ging,
alles dierhalven ten dien gevallen dat niet alleen het tijdsverloop
zelve van nu reeds meer dan zes jaaren maar ook in het bijzonder
deze zeer duijdelijke en ondubbelzinnige verklaring
geene de minsten twijffel meer overig laten omtrend het opzet
van den gede om de eijschsse voor altoos malitieuselijk te verlaten.
Mits welke en andere reedenen, is 't nood, nader te allegueeren,
de eijsssse Eisch doende concludeerd, dat hij gede zal worden
verklaard, de eijschsse malitieuselijk te hebben verlaten, en
dat ter dezer zake de band des huwelijks tusschen de eijschsse
en de gede hebbende gesubsisteerd, zal worden verklaard te zijn
gedissolveerd mitsgaders den gede vervallen en verstoken te
zijn van alle baten en voordeelen des huwelijks, met admissie
van de eijschsse om, des begerende, wederom met eenen anderen
te mogen trouwen, en authorisatie op eene der Secretarissen
van dit Committé, omme van deze dissolutie des huwelijks de
gewone publicatie te doen: Makende mede in cas van contradictie
wel expresselijk eisch van kosten, ofte tot anderen 50 etc.
5
Uitspraak op de Ordinaris Rol Amsterdam, 10 juni 1801
GAA, inv.nr RA 5061, nr 1920 51 , f. 82v.
Catharina Rebecca Woesthoven huijsvrouw van en in gemeenschap
van goederen getrouwd met Mr. W. Bilderdijk woonende
binnen deeze stad52 contra Walraven procur. denzelve Mr.
Willem Bilderdijk
Omme velleklagt ter laaster Vierschaar gedecemeert te purgeeren
en als nog te antwoorden op den eijsch en conclusie die
aldaar zal worden gedaan en genomen voorts de zaak te voldingen
en af te plijten op pene als volgens de ordonnantie.
Uytgeroepen niemand gecompareerd en in statu om by intendit
te worden gejustificeerd.
actum 23 juny 1801 pres de Leden de Melander, Brender a
Brandis, van der Marck, Glimmer en van Houten.
Het Comitte van Justitie regt doende bij intendit, verklaart den
band des huwelijks tusschen de eisse en den ged e hebbende
gesubsisteert te zijn gedissolveerd over en ter zake van des ged e
malitieuse desertie en den gede Vervallen en verstooken van
alle baten & voordeelen des huwelijks, admitteerd de eisse
omme des begeerende wederom een ander wettig huwelijk te
mogen aangaan; en authoriseerd Secretarissen van dit
Committe omme daar van de gewoone publicatie in forma te
doen. Condemneerd laastelijk den gede in de kosten van den
processe, mitsgs in den kosten van de zegels ter summa van
f 36,12. het zegel tot het vonnis is daar onder begreepen.
Aldus Gearrt 25 febr 1802 bij de leden Van der Marck, Van
Bommel, Van Ommeren, Van Persijn en Van Houten: en
gepront 26 febr 1802 pres. A. Musquettier Maire deezer stad en
de leden Van der Marck, Gales, Brender a Brandis, De
Melander en Van Houten.53
10
Org vonnis gesch op 't zegel f 16 uitgeg. aan Walraven 14 april
1802.
den gedaagden in de kosten van den processe, mitsgaders in de
kosten van de zegels ter somme van f 36:12 't zegel tot het vonnis
daar onder begreepen.
6
Het z.g. `Extract Ordinaris Rol, Amsterdam, 10 juni 1796'
Hs. BM A 87-2
uit de Ordinaris Rol der Stad Amsterdam in dato 10
Juny 1796.
Catharina Rebecca Woesthoven, huisvrouw van en in gemeenschap
van goederen getrouwd met Mr. Willem Bilderdijk, woonende
binnen deze Stad
Contra
Denzelven Mr Willem Bilderdyk.
Het Committé van Justitie, rechtdoende by intendith, verklaart
den band des huwelyks tusschen de eischeresse en den gedaagden
hebbende gesubsisteerd, te zyn gedissolveerd: en den
gedaagden vervallen en verstoken van alle baaten en voordeelen
des huwelyks, admitteert de eischeresse omme des begeerende
wederom een ander wettig huwelyk te mogen aangaan en
authoriseert Secretarissen van dit Committé omme daar van de
gewoone publicatie in forme te doen: condemneert laatstelyk
Leges f 1:16:-
Solvit.
7
Kopie van het z.g. `Extract Ordinaris Rol, Amsterdam, 10 juni
1796' Brunswijk, 29 september 1803
Hs. BM A 87-5
Copia vidimata d'un extrait de la róle ordinaire de la ville
d' Amsterdam en date du 10e Juin 1796.
Catharine Rebecque Woesthoven, epouse de, et mariée en communauté
des biens aver Mr Guillaume Bilderdyk, demeurante
en cette ville
contre
Ledit Mr Guillaume Bilderdyk
Le Commité de Justice, faisant droit sur l' intendit, déclare, que
le Tien du manage, qui a subsisté entre la demanderesse et le
defendeur, est dissous, et le defendeur échu et forclus de tous
Uitspraak op de Ordinaris Rol, 10 juni 1801. Gemeentearchief Amsterdam, inv.nr. RA 5061, nr. 1920, f. 82v.
11
les profits et avantages du mariage: il est permis à la demanderesse
de pouvoir contracter, (en cas qu'elle le veuille) un autre
mariage légitime, et les Sécretaires de ce Comité sont authori- 20.
sés à en faire la publication ordinaire in forma: condamné enfin
le Defendeur aux depens du proces, et aux frais du papier tim- 21'
bré, qui sont taxés à la somme de fl. 36„ 12, le timbre de la sen- 22'
tence y compris.
/Signé/
/à coté étoit mis/ Hk Helder
Leges fl. 1.16.— Solvit
Cette copie traduite est tout à fait conforme à l' original
Hollandois, écrit sur un papier timbré d'Hollande de 6. sous.
Quod attestor 23.
Julius Frederick Ludewig Rodemeyer
Notar. publ.
Brunsvigae, die 29. Septembr. 1803.
24.
Noten
1. Gemeentearchief Amsterdam (hierna GAA), Notarieel Archief 25.
(hierna NA), inventaris nummer (hierna inv.nr.) 5075, nr. 19013,
notaris Anthonie Lodewijk Heystek, akte 325, d.d. 5 augustus 26.
1801. Het betreft hier het derde kind, dat naamloos binnen drie
weken ten grave is gebracht.
2. Marita Mathijsen, `Bilderdijk als nachtmerrie', De Boekerij 1-3 27.
(1996).
3. Enkele namen: I. da Costa, J. van Vloten, J.C. ten Brummeler
Andriesse en J.F.M. Sterck.
4. Dini Helmers, `Gescheurde bedden'. Oplossingen voor gestrande
huwelijken, Amsterdam 1753-1810 (Hilversum 2002) 21-25.
5. Dit betekende niet dat er een burgerlijke stand werd ingevoerd,
maar er kwam bijvoorbeeld voor het eerst een huwelijkswetgeving
die door de overheid en niet door de kerk werd bepaald. 28.
6. A.S. de Blécourt & N. Japikse, Klein plakkaatboek van Neder- 29.
land. Verzameling van ordonnantiën en plakkaten betreffende 30.
regeeringsvorm, kerk en rechtspraak (14e eeuw tot 1749)
(Groningen-Den Haag 1919).
7. Samenwonen was bij wet verboden en bij ontdekking liep men de 31.
kans tot een boete veroordeeld te worden. 32.
8. Dini Helmers, `De bedriegster bedrogen? Bigamie in de Republiek'
, Historica 21-1 (februari 1998) 24-26.
9. Een beëdigde vroedvrouw was verplicht een ongehuwde vrouw in 33.
de hoogste barensnood te vragen wie de vader was, ervan uitgaande
dat een vrouw op zo'n moment de waarheid sprak. Zie bijvoorbeeld
de Handvesten van Amsterdam II, hfdst. 16, par. 5, 969.
10. Handschrift Bilderdijk-Museum (hierna hs. BM) B 13-10. Zie ook
de notariële akte GAA, NA, inv.nr. 5075, notaris Everard Cornelis 34.
Bondt, nr. 18718, akte 194, d.d. 23 mei 1801. 35.
11. Veronique Verhaar & Frits van den Brink, `De bemoeienissen van 36.
stad en kerk met overspel in het achttiende-eeuwse Amsterdam', 37.
Sjoerd Faber (ed.), Nieuw licht op oude justitie. Misdaad en straf
ten tijde van de Republiek (Muiderberg 1989) 64-93; zie 69 voor 38.
een handig schema van de straffen. 39.
12. Hs. BM A 87-11/12. 40.
13. Men kon de schepenen verzoeken direct op de Gepriviligeerde
Rol te mogen procederen: Gescheurde bedden (noot 4) 183. Bron: 41.
Schepenen Minuut Registers.
14. GAA, Rechterlijk Archief (hierna RA), inv.nr. 5061, nr. 1542, d.d. 42.
5 mei 1801, procureur Walraven. Het verhaal lezen we als de zaak
de volgende keer op de rol komt, 16 juni 1801. 43.
15. GAA, RA, inv.nr. 5061, nr. 1920, f. 72v. N.B. nummer 4 is het 44.
18de-eeuwse nummervan het boek. Tegenwoordig is het nummer
1920.
16. GAA, NA, inv.nr. 5075, notaris A.L. Heystek, nr. 19013, akte 325, 45.
d.d. 5 augustus 1801.
17. Deze verklaringen staan tussen allerlei andere notariële akten in.
Er waren per jaar zo'n 60 notarissen actief. De akten zijn op een
tiental jaren na op geen enkele wijze toegankelijk gemaakt,
waardoor slechts bij toeval een akte van een echtpaar gevonden 46.
kan worden. 47.
18. Hs. BM B 13-8. Het is ook maar de vraag of dit echt gebeurd is.
De eerste vrouw van Van der Linden, Helena Outhuys, overleed in
mei 1801. Zie GAA, PA 1061, 16v, 1 mei 1801. Hij was nog in de 48.
rouw in de periode dat de rechtszaak van Catharina Rebecca
Woesthoven liep.
19. In het geval van verbanning als straf moest de vrouw haar man 49.
volgen. Bilderdijk was niet verbannen, maar verkoos ballingschap.
Het zou een juridisch steekspel hebben kunnen opleveren.
Verklaring Petronella van der Lely en Catharina zelf: GAA, NA,
inv.nr. 5075, notaris A.L. Heystek, akte 325, d.d. 5 augustus 1801.
Hs. BM B 13-1.
Het lijkt erop dat Bilderdijk dit heel handig heeft gespeeld en als
jurist wist wat hij deed. Het was als het ware een sommatie waarmee
hij later tegen Catharina kwaadwillige verlating zou kunnen
gebruiken: J.C. ten Brummeler Andriesse (ed.), Mr. W Bilderdijk's
eerste huwelijk, naar zijne briefwisseling met vrouw en
dochter (1784-1807) (Leiden 1873) 287-289 en J. Bosch, H.W.
Groenevelt & M. van Hattum, Mr. W Bilderdijk's Briefwisseling
1795-1797 (2 dln. Utrecht 1988) nr. 310 (21 augustus 1797) (hierna
Briefw. II).
De akte waarin Bilderdijk Woesthoven machtigt: GAA, NA,
inv.nr. 5075, notaris Cornelis Willem Decker, nr. 17105, akte 44,
d.d. 30 maart 1795. De overdracht van de machtiging naar Johannes
Kinker: J.F.M. Sterck, Bilderdijk na zijne uitwijking in 1795.
Voordracht gehouden voor de vereeniging `Haerlem' in het sterfhuis
van den dichter op 25 april 1912 (Haarlem 1913) 32-33.
Julius Willem, geboren 16 juni 1798, overleden 1818; Alfred
A.W.L., geboren 22 september 1799, overleden 13 juli 1800;
Adelheide Wilhelmina, geboren 10 juni 1801, overleden 1805.
A.J. Hanou & G.J. Vis (ed.), Johannes Kinker (1764-1845)
Briefwisseling I (1792-1822) (Amsterdam/Atlante, GA 1992) 156.
Hs. BM A 87-2 en -5 (Franse vertaling). Literatuur hierover o.a.
R.A. Kollewijn, `J. Halbertsma over Bilderdijk', Groot Nederland
januari 1908, 56-100, en Bilderdijk na zijne uitwijking (noot 23).
Hs. BM A 87-7. Dit stuk is niet origineel, want het is reven
op lijntjespapier en dat bestond in het beginymrde 19de eeuw
nog niet. Het originele extract zal ongetwijfeld hebben bestaan,
omdat Catharina het nodig had bij haar tweede huwelijk. De oorspronkelijke
akte: GAA, RA, inv.nr. 5061, huidig nummer 1920 f.
72v, d.d. 10 juni 1801. Dat is de datum dat de zaak op de rol is
gezet. Het vervolg van de zaak werd er steeds bijgeschreven tot en
met de uiteindelijke uitspraak.
Bilderdijk na zijne uitwijking (noot 23) 35-36.
GAA, RA, inv.nr. 5061, nr. 1570, 15 juli 1808 en nr. 1989, f. 94v.
Niet iedereen werd tot dit bedrag veroordeeld. Door de tijd heen
zijn in de aktes met scheidingsuitspraken steeds andere bedragen
te vinden.
Hs. BM J 14-7.
Eerste huwelijk (noot 22) 175-177. Zie ook Briefw. II 29-30.
Christiaan stierf 21 juni 1807, 81 jaar oud, aan een beroerte. GAA,
inv.nr. 5005, nr. 262.
Echtscheidingen en scheidingen van tafel en bed zijn hier bij
elkaar opgeteld. Niet meegeteld zijn de zaken die wel zijn begonnen
maar niet afgemaakt. De cijfers: Gescheurde bedden (noot 4)
bijlagen A en C. Er zijn inmiddels ook cijfers over Amsterdam in
de eerste helft van de 18de eeuw bekend.
Ibidem, 273-278.
GAA, RA, inv.nr. 5061, nr. 984, f. 3.
GAA, RA, inv.nr. 5061, nr. 1583, 4 mei 1802.
J.A. Sillem, Het leven van mr. Johan Valckenaer 1759-1821
(Kampen 1876) 217-219.
GAA, RA, inv.nr. 5061, nr. 1583, 4 december 1810.
GAA, DTB, inv.nr. 658, 363.
Zie J.G. Frederiks, `Woesthoven', overdruk uit de Nederlandsche
Spectator 1888 no 38, 6.
GAA, NA, inv.nr. 5075, notaris Everard Cornelis Bondt, 18751,
acte 440, d.d. 8 september 1809.
GAA, NA, inv.nr. 5075, notaris Everard Cornelis Bondt, 18754,
acte 234, d.d. 21 april 1810.
GAA, RA, inv.nr. 5061, nr. 1811, d.d. 9 mei 1810.
Zie haar brief van juli 1795 waarin zij aan Willem schrijft: `ik zal
nooit vergeten dat ik uw vrouw ben' ; zij zal zich houden aan de
`strengste plicht' : Briefes. II 92.
J.F.M. Sterck, `Vrouwe Bilderdijk (Odilde) en Mr. Jan Willem
Kumpel', Amsterdamsch jaarboekje voor geschiedenis en letteren
1897. Gezien mijn opgeschorte oordeel over het karakter van
Catharina Rebecca Woesthoven, verdient deze kwestie het goed
uitgezocht te worden.
Deze akte vertelt de oudste geschiedenis.
Foto van een (niet meer voorhanden) eensluidend afschrift door
Rodemeyer van de nu volgende brief: hs. BM oud F 13-2, thans in
hs. BM A 87.
verte, si placet: sla om, alstublieft. Het is echter onbekend wat op
het oorspronkelijke document aan de achterzijde geschreven
stond.
De secretaris hield d.m.v. nullen de keren bij dat de gedaagde par-
12
tij niet op een oproep voor de rechtbank is verschenen. 'VBS':
Vellig boete schuldig.
50. De betekenis van deze formule is waarschijnlijk dat de kosten
voor de andere partij zijn, indien er op tegenspraak geprocedeerd
gaat worden.
51. Op het boek staat: `no 4'.
52. Verantwoord in 1803, doorgestreepte tekst: `Boete ontf. 3=6='.
53. Tot hier van dit stuk in BM een kopie: Amsterdam, 29 maart 1808,
gesign. notaris B. Nolthenius (hs. A 87-7).
54. In Bilderdijks handschrift op ongezegeld, ongestempeld papier,
door hem aan de Brunswijkse notaris Rodemeyer verschaft, teneinde
daarvan een z.g. 'Copia vidimata' te maken (zie volgende
bijlage).
Biografische notities over Katharina
Wilhelmina Schweickhardt (1776-1830)
en haar gedichten uit 1796-1798
Afkomst
Het is spijtig dat er nauwelijks iets bekend is over
Wilhelmina's moeder, Magdalena Josina van Olst (1742-
1829) en haar familie. Zelfs voor de plaats waar haar
moeder op 13 september 1742 geboren zou zijn: Leiden,
is nog geen bevestiging gevonden.' Het is vooral jammer
omdat bij enig houvast over haar afkomst en reilen & zeilen
voor ze haar echtgenoot ontmoette, mogelijk één
gerucht definitief uft (of in) de wereld kon worden geholpen.
Namelijk dat Katharina Wilhelmina (hierna KWS)
een `natuurlijke dochter' zou zijn van Willem V, en dat
Hendrik Willem Schweickhardt (1746-1797), die nu geldt
als haar vader, `ten geryve' van de prins met haar moeder
trouwde.
De ouders van haar vader, wijnkoper Johan Andreas
Schweickhardt en Catherina Elisabeth Kortman, vestigen
zich in 1749 vanuit Duitsland in Den Haag. Haar grootvader
arriveert daar met 'eenige wijnen' en koopt in de
hofstad zijn burger- en gilderecht. 2 Bij aankomst heeft het
echtpaar drie kinderen, waaronder de op 3 april 1746 in
het Duitse Hamm geboren al genoemde Hendrik Willem,
in Den Haag gevolgd door waarschijnlijk nog eens drie. 3
KWS' vader wordt kunstschilder, treedt in 1770 toe tot de
Haagse Confrerie Pictura en ontwikkelt zich tot een succesvol
en door de haute volée geliefd decoratieschilder
van kamerbehangsels met landschappen, schoorsteenstukken
met kinderen die de vier jaargetijden uitbeelden,
en dergelijke. Zijn inkomsten zijn secuur te volgen omdat
hij in een, gelukkig nog in het Haagse Gemeentearchief
aanwezig, Memorie-boek van januari 1773 tot en met
26 juni 1796 zijn inkomsten én de opdrachtgevers noteerde.
Zoals in 1773 een `schoorsteen-stuk met kindertjes in
coloriet' voor ene heer `Van Gog' à raison van 14 gulden,
en voor `Den Wel Edle Gebooren Heer de Heer Griffier
Fagel' beschildert hij voor 11 gulden een 'schinees schutje'
[kamerscherm] . Op 19 juli 1773 krijgt hij de eerste
van de grote opdrachten die hem tot welstand brengen:
Cornelis van Heemskerck op het chique Lange Voorhout
(nu nr. 32) vraagt hem de `grote zaal' aan de tuinzijde te
`stofferen' met `beelden en beesten', waarvoor hij
Schweickhardt 1.400 gulden betaalt; het bevalt en op
25 december 1773 krijgt Schweickhardt opdracht om
voor nog eens 1.000 gulden in een voorkamer van hetzelfde
pand een 'kaamer-behangzel met speelende kindertjes
op wolken en landschap in 't groen' aan te brengen.
s Gezegd moet worden dat contacten met bewoners
van het Lange Voorhout en omgeving dateren van ná zijn
huwelijk. Is het aan Magdalena Josina van Olsi, die op
2 mei 1773 in de Nederlands Hervormde gemeente op
Scheveningen met Schweickhardt trouwde, te danken dat
zijn carrière opeens in de lift zit? Maar als hij werkelijk
`ten geryve' van Willem V handelde, zou deze echt dan
zoals nu pro deo zijn gesloten ?6 Nader onderzoek lijkt
gewenst.
En is KWS een `natuurlijk' kind van de prins? Het was
een publiek geheim dat Willem V geen snelle denker was,
maar of andere lichaamsfuncties van hem 66k zo traag
waren? Schweickhardt & Van Olst trouwen mei 1773 en
worden op woensdag 3 juli 1776 de ouders van de om 7
uur 's morgens geboren Frans Coenraad en drie uur later
van Katharina Wilhelmina. Een tweeling, die twee dagen
later in de Evangelisch Lutherse kerk door dominee C.
van der Heide wordt gedoopt.' Het gerucht dat J.H.
Halbertsma noteerde, meldt niets over een tweelingbroer,
en ook is de periode mei 1773 - juli 1776 wel erg lang
voor een menselijke zwangerschap.' Ik houd het vooralsnog
op een roddel, die het eveneens verdient te worden
uitgezocht. Terzijde: twee maanden vóor KWS' geboorte
ontvangt de bijna twintigjarige Willem Bilderdijk (hierna
WB) voor het eerst een gouden medaille bij het Leidse
dichtgenootschap Kunst word door arbeid verkreegen, en
een jaar later bij hetzelfde zijn tweede. 9
De omgeving waar KWS opgroeit, lijkt in ieder geval
in materieel opzicht plezierig. De zekere mate van welstand
die haar vader als gevierd modeschilder ten deel
valt, betekent dat het gezin zich al snel een luxe woning
kan veroorloven. In 1779 verhuizen ouders, de tweeling
en twee jongere zusjes, naar een pand `op de groote
Breestraat of [Lange] Beestenmarkt', nu nr. 9. Een huis
met 'verscheide spacieuse vertrekken, meest alle behangen
en met spiegels en schilderijen in de schoorstenen en
boven de deuren', met een tuin vol `exquise * vruchtbomen'
en een tuinhuisje. Een stal en een koetshuis completeren
de status van de familie Schweickhardt-Van
Olst. 1° Voor de dan driejarige KWS is het haar eerste verhuizing;
tussen 1780 en 1829 zullen er nog ten minste 31
volgen. Pikant detail blijft dat de achterzijde van hun huis
grenst aan Prinsegracht (nu nr. 32), waarheen in juli 1786
WB verhuist, samen met Catharina Rebecca Woesthoven
(voortaan CRW; sinds juni 1785 met hem getrouwd) en
hun eerstgeborene Louise Sibilla.li En al zal WB later
tegenover CRW enige vorm van bekendheid met de familie
Schweickhardt ontkennen, CRW weet beter. Begin
mei 1796 schrijft hij haar dat ze H.W. Schweickhardt in
Den Haag niet hebben gekend al waren ze buren, maar al
op 20 maart 1796 voegde (waarschijnlijk) W.P. Turnbull
de Mikker in een PS aan CRW's brief aan WB toe: `Groet
van harten onzen vrienden Sweickhard.' Ook was
Schweickhardt directeur van de op de Prinsegracht
gevestigde Vrije Tekenacademie, waar eveneens WB's
voetstappen te vinden zijn. 12
Op 9 mei 1787 reizen het echtpaar Schweickhardt-Van
Olst en hun zes kinderen naar Londen. KWS' vader wordt
als renommee meteen lid van de Royal Academy en zijn
verdiensten bedragen soms het dubbele van het hoogst
verdiende in Holland: van ruim 6.000 tot 8.000 en 8.500
gulden (al is uiteraard een vergelijking met de levensstandaard
Londen-Den Haag noodzakelijk); conform daarmee
verhuizen ze tenminste vier maal. Ook als de inkomsten
een enkele keer drastisch minder zijn, leidt dit voor
het gezin niet tot een armoedeval. 13 Wel bedreigend voor
13
hun financiële situatie is de kwakkelende gezondheid van
KWS' vader, eerst in 1789, daarna vanaf 1796. Op
12 oktober 1789 bericht Schweickhardt zijn Haagse
kunstbroeders dat hem en de zes kinderen 'eene gevaarlijke
ziekte' heeft overvallen, al zijn de zes inmiddels van
`de kinder-ziekte' hersteld. 14 Het contact met de familie in
Holland wordt ook via brieven onderhouden. Zo ontvangt
KWS ter gelegenheid van haar vijftiende verjaardag een
felicitatie van grootmoeder Schweickhardt-Kortman. Die
schrijft in een groot en wat onwennig ogend handschrift:
Mienttie, terwyl het Godt heeft behaagt om uw vyftien
Jaar te laate berijken waar van de meeste als kint zijn
vervloogen so wensch ik als dat gy die jaaren die God
uw zult laate leeven uw siel zo glansryk zult maaken
als dit spelletie [speldje, broche] dat uw op uw borst
vertoont tot vreugd van uw braave vader en al die
geene waar gy verpligt sult sijn om te saame te sulle
leeven
Syn de wensche van uw liefhebbende groot moeder
Wed: Schweickhardt. 15
Wel een woordje voor haar vader, maar haar moeder zit
opgesloten in `al die geene waar gy verpligt sult sijn om
te saame te sullen leeven' . Dat klinkt niet echt hartelijk.
Toch zullen we het hier voorlopig mee moeten doen, want
ook uit de Londense periode is van mei 1787 tot aan
december 1795 weinig over haar bekend. Ze doet nieuwe
contacten op, zoals blijkt uit een brief van 15 november
1794 aan haar van een — ongetraceerde — S. Willson. 16
Deze prijst haar `taste for Poetry' en zegt hogelijk prijs te
stellen op hun vriendschap en haar gezelschap. In het verlengde
daarvan vraagt ze haar niet langer met `Miss' toe
te spreken, omdat ze zichzelf als haar 'Sincere Friend'
beschouwt. Ze leeft mee met de ziekte van KWS' moeder
en concludeert dat het de gevoelens van `a heart so tender'
hevig op de proef zal stellen. Dat `tedere hart' zal
voluit van en voor zich doen spreken nadat zich op kerstavond
1795 een gast aandient.
Begin van hun relatie
Eind januari 1795 was Willem V met familie en gevolg in
Engeland gearriveerd, plus een stoet Oranjeklanten die in
de Republiek niet langer welkom waren, en woonde met
een twintigtal families op Hamptoncourt nabij Londen.
Na een kort bezoek aan Londen in de zomer dat j aar
vestigt ook de officieel uit de Republiek verbannen WB
zich december 1795 in de Britse hoofdstad en blijft daar
ruim anderhalf j aar. 17 Op welke wijze WB aan zijn uitnodiging
kwam, is niet bekend, maar zeker is dat de `arme
banneling' , zoals hij zichzelf vaak en graag betitelt, kerstavond
1795 te gast is bij het gezin Schweickhardt-Van
Olst. Dat het vastleggen van gedachten en gevoelens op
schrift, in het bijzonder ook in de Engelse taal, onderwerp
van gesprek is geweest, lijkt voor de hand te liggen.'$ Dat
de liefde voor literatuur en het zelf beoefenen ervan aan
de orde is gekomen, is evident. De aanwezigheid van een
gelauwerd poëet en de trots van een vader voor de prestaties
van zijn oudste dochter Wilhelmina zullen dit vuurtje
hebben aangewakkerd. Dat dit laatste het geval is
geweest, moet in eerste instantie echter worden afgeleid
via gedichten van WB .19
Vaak is het begin van Willems verliefdheid op Wilhelmina
geplaatst rond 3 juli 1796. In een `Ode' voor haar
twintigste verjaardag constateerde hij hevig heen en weer
Hendrik Willem Schweickhardt. Zelfportret. Olieverf op doek, 1794.
BM, Geerts nr. 81.
te woelen tussen vaderlijke gevoelens, die van hem als
docent van haar en haar zusters verwacht mocht worden,
en zijn emoties als man, al zei WB zelf haar op
3 april 1796 zijn liefde te hebben verklaard.20 Al veel eerder,
in een gedicht van 14 maart 1796 voor haar, is zijn
gemoedstoestand duidelijk. De ik bezwijkt bijna onder
zijn jaloezie als hij ziet hoe haar hand de hond aan haar
voeten streelt en bekent: ik 'Benij hem 't kussen uwer
handen; —/ En sidder dat mijn mond het zegt!' — maar
gezegd ís het, ook al verklaart hij in zijn `verliefde grijsheid'
even hartstochtelijk niets anders dan `Uw deernis,
lieve hartsvrindin' te wensen. 21 En mogelijk is er een nog
veel vroegere plaats aan te wijzen, uit 1795 en — waarom
niet? — 24 december 1795 meteen na thuiskomst van de
Schweickhardts in razernij op papier gesmeten. Onder de
nogal eufemistische titel 'Zangstukjen' trekt de ik van
leer: `Neem weg, neem weg dien afgerichten mond,/ Die
lippen vol verraad, met wellust overstreken; [...] geef,
Meinëedige, myn kussen weêrom', en dat niet alleen:
`geef my 't hart te rug, u argloos toevertrouwd,/ Dat ge in
hun roofspelonk in ijzren banden houdt' •
22 Het zou mij
niet verbazen als de ik in dit vers zich richt tot zijn eega
van dat moment, Catharina Rebecca Woesthoven, en zijn
vrijheid terugeist. Het lijkt me trouwens 66k voor de hand
te liggen dat WB's `dubbele' gevoelens vanaf het begin
voor de drie zusters Wilhelmina, Christina en Elisabeth
zichtbaar zijn geweest, zijn opstelling tegenover Wilhelmina
in het bijzonder. En dat de meisjes, begin 1796
negentien, zeventien en zestien jaar, hebben gegiecheld
om het gedrag van deze oudere, veertigjarige heer. Van
KWS' kant is terughoudendheid vereist: WB mag dan
zelf niet aan zijn echtelijke status hechten, zij dient en
wenst ook te beseffen dat hij getrouwd is. Poëzie wordt
14
Magdalena Josina Schweickhardt-van Olst. Olieverf op doek door
Hendrik Willem Schweickhardt, 1794. BM, Geerts nr. 82.
— in ieder geval van zijn kant — een alibi tot contact buiten
de officiële lessen om, zowel in reactie op verzen die
ze hem ter beoordeling geeft, als op gebeurtenissen: een
tekening, haar wapenzegel, en zo meer. 23
Doorgaans gaat men er vanuit dat KWS als een blok
voor de charmes van WB is gevallen, en vanaf het begin
niets liever wilde dan meteen het leven met hem delen. Is
dat zo? Of is ze weliswaar van hem gecharmeerd, maar
stelt ze zich te weer tegen een man die de grenzen van
hun contact steeds meer wil opschuiven en zich daarbij
bedient van een geraffineerd woordenarsenaal? Kan ze
nog lachen om zijn beeldspraak dat hij `hoewel vertrapt
onder uw voeten, maar al te gelukkig zou zijn als hij voor
uw schone ogen mocht sterven' , alras reageert ze
geschokt als hij deze beelden brief na brief doorzet in
reactie op haar empathische, maar afhoudende houding.
`Waarom noemt ge me trouweloos en wreed en meedogenloos
(ik was altijd te gevoelig voor mijn eigen vrede).
Bij al deze woorden beeft mijn hart', 66k omdat hij haar
bovendien een `geveinsd medelijden' verwijt. Dit antwoord
kost haar een week: ze begint op de dag van ontvangst,
22 juli, en besluit haar brief 27 juli 1796. Dat hij
de 27e juli 1796 per ommegaande reageert en zijn woordkeus
toeschrijft aan emoties omdat ze hem niet toestond
haar hand te kussen en zijn blik ontweek, stelt haar niet
gerust. Zeker niet omdat hij in één adem door van haar
tederheid `eist' . 24 De hoge frequentie van zijn brieven aan
haar, gepaard aan zijn gedichten die parallel lopen met de
zich ontwikkelende situatie, tekent het feit dat WB haar
emotioneel geen rust gunt, haar aandacht afdwingt, waaraan
zij — daarover geen misverstand — toegeeft. Ze heeft
zichzelf overwonnen door hem op papier als `amatissimo'
toe te spreken, heeft bekend dat ze `altijd en eeuwig
de uwe' zal zijn, maar verbindt daaraan niet de volledige
geestelijke en fysieke overgave die WB daarom van haar
eist. Ze respecteert zijn huwelijk en verwacht van hem
hetzelfde: `Is die toorn en minachting gerechtvaardigd,
wanneer men de gevoelens van het hart weet te verbergen
en zich onderwerpt aan de voorschriften' , vraagt ze hem.
Dat hij met zijn doodswensen `slechts' een literair spel
speelt, is niet háár uitleg. Evenmin verdraagt ze dat hij
haar verantwoordelijk maakt voor zijn leven of zijn dood:
`ik vraag u het leven of de dood' houdt hij haar regelmatig
voor. 25
Nadat WB de 7e september 1796 nog zijn veertigste
verjaardag samen met de Schweickhardts vierde, grijpt
KWS' moeder in en verbiedt hem verdere bezoeken en is
van plan om haar dochter naar Holland te sturen. Hij reageert
vol venijn, tracht KWS van haar familie & omgeving
te isoleren door bij herhaling te benadrukken dat
iedereen tegen haar, maar vooral tegen hem samenspant. 26
Zijn (hun) liefde rechtvaardigt hij met een beroep op
Gods wil: kom, `Laten we de gehele wereld verachten'
nodigt hij haar uit. 27 Als het gewenste effect uitblijft en zij
zich daarom `niet moedig' betoont, doet hij er nog een
schepje bovenop door in opeenvolgende brieven zijn
acute doodsverlangen te blijven uitspreken. Streng
berispt ze hem om die wens, en ze is ronduit gechoqueerd
door het gedicht waarin de ik zijn geliefde oproept op zijn
graf te dansen om haar ouders niet het plezier van haar
tranen te gunnen. Ze maant hem tot geloofsberusting te
komen en stuurt op 4 november 1796 drie gedichten mee,
waarin haar innerlijke strijd zichtbaar is. 28 Het gaat om
`De Schaapjens', `Aan Celia' en `Op een dorrend blad,
door den wind op mijn boezem geschud' • 29 In `De
Schaapj ens' , een vertaling naar `Les Moutons' (1674)
van Antoinette Deshoulières (1633/7-1694), 3° vraagt de
dichteres of de mens wel zo blij moet zijn met een verstand
dat haar onderscheidt van de zorgeloos levende
schapen; het voorkomt niet dat `een enkle blik vervoeren
kan', en vervolgens dat `ons hart den plicht een offer
brengen moet' , de plicht die kinderen tegenover hun
ouders hebben. In `Aan Celia' kiest de dichteres de positie
van de man die Celia bemint en haar vraagt toe te
geven aan haar gevoelens.
Het meest interessant — alleen al om de titel — lijkt `Op
een dorrend blad, door den wind op mijn boezem
geschud' . De ik vraagt het blad wat het in de herfst van
zijn bestaan (zoals de verliefde grijsaard WB) 31 bij haar
zoekt en denkt rust te kunnen vinden bij het opgewonden
hart van haar die juist zijn hevige onrust veroorzaakte. De
ik vraagt de `vluchtleng' (fraaie beeldspraak voor blad en
banneling) een andere rustplaats te zoeken: 'Gy, vluchtling,
zoek een borst, die, vrij van zulke smarten,/ U, daar
zy kalmer zwoegt, tot wieg] en strekken moet! ' . Het lijkt
een verwijzing naar zijn gedicht voor haar: `ó Weiger dan
in dat aanbidlijke harte/ De schuilplaats aan die droeve
vluchtling niet,/ Die, afgefoold door onverduurbre smarte,/
Om lafenis tot uwen boezem vliedt!' • 32 En, gaat de ik
(= de dichteres) verder, wilt gij dat niet, kies dan als laatste
rustplaats het graf. Dan maakt de ik een wending: als
dit dorre blad een voorteken is dat haar gefolterd hart háár
stervensuur aankondigt, dan is het een teken `dat ik min'.
Mogen sterven is het enige perspectief voor de ik, die nergens
rust vindt. Let wel: de ik gaat de dood niet uit de
weg, maar zoekt er evenmin actief naar, zoals WB wel
deed.
WB geeft geen blijk waarde te hechten aan haar situatie
en blijft geabsorbeerd door zijn eigen leed. KWS is
15
diep teleurgesteld dat hij God afwijst, want als hij zijn
toevlucht niet zoekt `bij de enige Macht die ons troost kan
bieden' , dan heeft hij niets meer van `de wereld' te verwachten.
Daarbij heeft hij haar diep gekwetst door te denken
dat ze — opnieuw — slechts medelijden veinst, niet te
geloven dat ook zij onder de situatie lijdt. In haar `Gebed'
van 5 november 1796 richt ze zich tot de `Algoedheid,
Gy, die mij tot op dit uur behoedde' , en die bij iedere
wonde 66k balsem geeft. De ik vraagt kracht om als een
`ware Kristen' voort te strijden, `Tot dat uw stem my
roept tot 's Hemels heerlijkheên' .33
Het lijkt erop dat WB op haar superieure toon even geen
reactie heeft: hij houdt zich drie dagen stil. Dat hij zwijgt
omdat hij `een blikseminslag van hoger zelfinzicht'
kreeg, waag ik te betwijfelen. 34 Op dinsdag 8 november
1796 schrijft hij afgelopen zondag tevergeefs naar haar te
hebben uitgekeken — beseft ze zijn leed wel voldoende?
In de hare van 11 november 1796 blijft KWS er op hameren
dat zijn overmatige gevoel en doodsverlangen zowel
hem als haar onwaardig is; hij blijft teveel op zichzelf
geconcentreerd, zijn cadeau — een gouden kettinkje — kan
ze niet accepteren en omdat ze ziek is, zullen ze elkaar
niet in Lewisham zien. Ze zwicht kortom niet. Nu reageert
hij per ommegaande: `ik kan niet geloven dat dit de
ware reden is van uw wegblijven', want hem zou geen
kwaal weerhouden als hij zijn liefde zou moeten bewijzen.
Ook is hij razend dat ze het kettinkje weigert dat hij
kon kopen dankzij `twaalf dagen sparen, gedurende
dewelke ik me het middagmaal ontzegd heb' . En nee,
natuurlijk heeft hij er niet aan getwijfeld dat ze écht ziek
was (zoals ze terecht veronderstelde in een brief die niet
is overgeleverd), al is deze `list helaas onder vrouwen
gemeengoed' , maar uiteraard staat zij daar boven. Dat
haar beschuldiging hem raakte, blijkt als hij tot slot vilein
opmerkt: `Ach, hoe koud en ongevoelig zijt gij als ge niet
voelt wat ik moet lijden.' 35 Met zijn voortdurende
beschuldigingen en dreigingen bedient hij zich van puur
emotionele chantage om zijn zin te krijgen. Dat hij persisteert
op een ontmoeting duidt er op dat hij voelt dat
zijn papieren woorden niet volstaan. Ze blijft hem van
repliek dienen, terwijl de spanning oploopt.
`Ge verwijt me niets' , schrijft ze hem 19 november
1796, `maar zo onnozel ben ik niet dat ik zie dat ge me in
al uw brieven verwijten maakt. [...] geloof me dat niets zo
verschrikkelijk is als het leven van haar die van u
gescheiden is: maar de plicht en de Godsdienst spreken
met luide stem en wij zijn aan God verplicht daarnaar te
luisteren.' Eén zin uit zijn voorgaande brief vindt ze te
afgrijselijk voor woorden: `Ach, welke verschrikkelijke
woorden zegt ge. "Zet uw voet op mijn"-- ik kan het niet
herhalen.' Ze verwijst naar zijn vraag: `Zet althans een
medelijdende voet op deze keel, die het verdriet alleen
niet bij machte is met zijn beklemmingen te verstikken.'
Zijn reactie is weer lafhartig: hij wilde niet dat ze hem
doodde, maar vroeg haar hem te weerhouden een vloek te
uiten, en `Ik heb koorts en weet niet wat ik doe.' 36 Ze
vraagt zich af waarom hij het onmogelijke van haar blijft
eisen: `Ge weet dat ik van plan ben het land te verlaten,
en al wat mij dierbaar zou moeten zijn, teneinde u te
bewijzen dat ik alles voor u wil doen. Ge weet dat ik geen
geluk noch een moment van vrede ken, noch wil, en gij
zijt ontevreden. Wat meer kan ik doen? — U bewenen, en
mijzelf in de eeuwige ongenade en in een afgrond van
schande [storten] ?' . Ze verwijst naar wat voor haar
onoverkomelijk is: `Hoe kunnen wij ons onderscheiden
van de onwaardigen die zich minnaars noemen' , als ze
De groenverkoper. Olieverf op paneel door Hendrik Willem
Schweickhardt, 1790. Rijksmuseum Twenthe, Enschede (bruikleen
Mauritshuis, 's-Gravenhage).
met een getrouwde man aan een openlijke liefdesrelatie
toegeeft. 37 Hierin, en in haar plicht tegenover haar ouders,
blijft ze vooralsnog consistent. In haar bijdrage van
6 december 1796 in zijn album amicorum maakt ze haar
standpunt nog eens duidelijk: Het is aan haar om in stilte
de verlichte wijze Willem Bilderdijk te bewonderen, en
ze vraagt hem te respecteren dat ze op zijn wens tot een
intiemer contact pas ingaat wanneer ze meer volwassen
is. Dat het tot dovemansoren is gericht, blijkt als ze in
haar brief van tien dagen later expliciet stelt dat ze niet
zal, kan en wil leven als dat gebeurt `waarvoor natuur huivert'
•
38 Dan lijkt het even rustiger te worden. KWS begint
eind 1796 aan de romance Zaïde en Almanzor en gaat in
op WB's suggestie de stof van Elfriede te bewerken voor
de tragedie die de naam Fatal Love zal krijgen. Dit laatste
is opmerkelijk: het thema is `de onwankelbaarheid
van de huwelijkstrouw, ook in het aangezicht van uiterste
belaging en dood, en het fatale van ontrouw uitlokkende
liefde' . 39 Wilhelmina blijkt geen willoos slachtoffer. Dat
ze prijs stelt op een relatie met WB, ondanks zijn gedrag
dat haar emotionele en morele grenzen op de proef stelt,
is evident.
Voor zover bekend zijn KWS & WB nooit officieel
getrouwd. Wel heeft in de loop der jaren één datum een
rol gespeeld om anders te veronderstellen: 18 mei 1797.
In 1859 noteerde vriend en biograaf Isaac da Costa: `Op
den 18den Mei 1797 werd Katherina Wilhelmina
Schweickhardt de Echtgenoote van Mr. Willem Bilderdijk.
Het huwelijk, ingezegend te Londen, werd op raad
van een doorluchtig persoon bij voorraad geheim gehouden.'
Voor deze laatste veronderstelling baseerde Da
Costa zich op WB's brief uit 1803 aan Uylenbroek, waarin
hij meldde `even voor mijn vertrek' uit Londen hertrouwd
te zijn (maar hij was toen nog niet gescheiden!),
en dat de stadhouder `om een of andere reden' niet wilde
dat het huwelijk bekend zou raken. 40 Dit gegeven vlak
voor zijn afreis naar Brunswijk is vervolgens gekoppeld
aan de beruchte (losliggende) inscriptie in zijn huisbijbel:
`In het jaar 1797 op de 18e mei heb ik in Londen tot mijn
vrouw genomen de zeer edele maagd Catherina Wilhelmina
Schweickhardt, die de Algoede God voor mij moge
behoeden en bewaren.' 41 De tekst is door biografen en
anderen eerst uitgelegd als de bevestiging van hun op die
dag gesloten huwelijk (maar uiteraard zal WB bigamie
hebben vermeden), later als mogelijk het moment van
over' 46 of lukt het haar enige distantie, haar eigen stem te
behouden?
Leven in den vreemde
Katharina Wilhelmina Schweickhardt. Miniatuur door Hendrik
Willem Schweickhardt of Willem Bilderdijk (?), ca. 1797. BM, Geerts
nr. 140.
hun eerste `vleselijke conversatie' •
42 Maar misschien is er
nog een derde uitleg.
Op diezelfde 18e mei 1797 trouwen in de Londense St.
Marten's Church Christine Wilhelmine Schweickhardt,
het negentienjarige, jongere zusje van KWS, en Jacques
Rietveld Texier, WB 's neef. WB treedt hierbij op als
getuige. Ligt het dan eigenlijk niet voor de hand dat WB
bij `Neemt ge ..., tot uw wettige vrouw enz.' (in zichzelf)
heeft meegesproken, en als naam Catherina Wilhelmina
heeft ingevuld, met `God als zijn getuige' ? De inscriptie
is dan de neerslag van deze solo-actie. Het sluit aan bij
zijn `Bruiloftszang' voor deze gelegenheid, waarin hij
zich tot God richt om nu zijn 'hartewond' te verbinden,
en hij zelfs een toespeling maakt op de bemiddeling van
KWS' zuster Christine.43 Het is onbekend wanneer hij de
notitie heeft gemaakt. Was het ten tijde van KWS' eerste
zwangerschap, of meer waarschijnlijk, bij de geboorte
van hun eerste kind Julius Willem op 16 juni 1798? Bij de
doop van hun derde kind Adelheide Wilhelmine op
20 juni 1801 noteert het Kirchenbuch in Peine dat haar
ouders in Londen waren getrouwd: zagen dominees ogen
de inscriptie, liggend in dit `heilige boek' ?44 Dat de aantekening
uitsluitend voor hemzelf was bedoeld, lijkt me
niet écht voor de hand te liggen bij de jurist WB en tevens
een persoon die de buitenwereld graag betrok bij ál zijn
besognes. Kort en goed: op 29 juni 1797 reist het echtpaar
Texier-Schweickhardt af naar Duitsland, in gezelschap
van KWS. Ze zal zich bij WB voegen, die sinds 22 juni
Brunswijk tot domicilie heeft. 41 Dat Wilhelmina, hoe verwachtingsvol
haar dromen zich ook mogen hebben gekleurd,
zeker met een bezwaard gemoed van haar doodzieke
vader afscheid heeft genomen omdat ze onder valse
voorwendselen vertrekt, behoeft nauwelijks betoog.
Geeft ze zich door deze stap te zetten, ver weg te gaan
wonen van haar familie en daarmee van haar klankbord,
`in feite — ook psychologisch — volkomen aan Bilderdijk
Tijdens de reis viert ze op de 3e juli haar 21e verjaardag
en overlijdt haar vader de 8e juli in Londen.47 De 20e juli
1797 arriveert ze in Brunswijk en dan is het zover: eindelijk
ongechaperonneerd samen. Zijn reactie op hun hereniging
is overbekend: `schaakten we in dit uur ons beider
lot aan een,/ Wat kunnen we aan Gods goedheid vragen,/
Dan 't rekken dezer blijde dagen [...] smelten we in
een met hart en ziel en zinnen' •
48 Ook zijn opvatting dat
een officieel gesloten huwelijk absoluut niets toevoegt
aan de liefde die `God in de natuur geheiligd heeft' , want
`de echt bestaat niet dan in de verknochting der harten'.
Zo beargumenteerde hij zijn vóórechtelijke verhouding
tegenover CRW, zo rechtvaardigt hij de buitenechtelijke
relatie tegenover KWS . 49 Maar ervaart zij dit ook zo? Is
er van haar net zo'n juichend gedicht overgeleverd?
Voor zover mij bekend géén uit 1797. Trouwens, géén
van haar gedichten draagt het jaartal 1797 — wel is er een
dozijn uit 1796, een tiental uit 1798. Van de 42 gedichten
uit de periode 1796 tot begin 1803, opgenomen in de drie
door WB uitgegeven bundels Poëzy van 1803 met de signatuur
C., W. of S., zijn er 41 te dateren. Eén niet, met een
opmerkelijke titel: `Het neêrgeslagen roosjen', en een
even opmerkelijke inhoud: 50
Veracht ó Wandelaar, 't onschuldig roosjen niet,
Dat door den stormwind neêrgeslagen,
Ten prooie aan felle dondervlagen,
Zich wars toont van het licht en 't Zonnegoud ontvliedt;
ó Wandelaar, veracht dat needrig roosjen niet!
De dichteres smeekt `Wandelaar! — vertreed het teedre
roosje niet' — het was immers uit `zwakheid' dat ze de
storm niet kon weerstaan. Ze bidt hem `een traan van
medelij' te laten vallen op `beur boezem' , opdat deze kan
doordringen `tot in 't hart der knop./ Een traan, dien liefde
en deernis vormen,/ Wordt, waar de winden hevigst
stormen,/ Een balsemende Hemeldrop' . Maar de dichteres
koestert een ijdele hoop, zoals blijkt uit haar volgende
gedicht: `Lijkklacht', uit 1798. Het opent met een
sprekende `Wandelaar' , een levenskenner: 51
Zie dees schoonen roem der rozen
Welig bloeien, schittrend blozen!
(Sprak de Wandelaar verrukt.)
Ach, wat is die lust der oogen
Ras met al haar praal vervlogen,
Als men ze eens van 't steeltjen plukt!
Al hoopt de `teedre Wandelaar' dat dit niet gebeurt en de
bloem voor `storm en onweêr' gespaard wordt, `het roosjen,
pas ontloken,/ Wierd van 't steeltjen afgebroken'.
Mag je dan verwachten dat `een maagd' het `balderend
onweer', dat zelfs pijnboom en ceder velt, wél kan weerstaan?,
vraagt de dichteres. De maagd sterft, net als de
roos — die evenwel een plaats in het paradijs krijgt toebedeeld,
want ze was `den Hof heurs Scheppers waard!'
De beeldspraak is duidelijk en 66k de gekozen posities
zijn dat. Een zwakke partij, onmachtig het `natuurgeweld'
te weerstaan, smeekt geen misbruik te maken van
de situatie en haar betoonde zwakheid niet te verachten.
Daartegenover de vanzelfsprekende superioriteit van
degene die niets anders dan haar overgave verwacht. Het
gevraagde respect komt van de dichteres, die ten voorde-
17
le van de zwakke partij beslist: het hemels paradijs wacht.
Voor de `Wandelaar' is het met de afgeplukte bloem
`einde verhaal' — zo vergaat het alle jonge maagden. 52
Niet de overgave aan de liefde brengt het paradijs, zoals
WB steeds stelde, maar de dood als gevolg van een overgave
waartegen geen verzet mogelijk bleek.
Is de wandelaar van de dichteres Schweickhardt een
toevallige passant? In Bilderdijks `Ode' voor haar twintigste
verjaardag op 3 juli 1796 treedt ook een wandelaar
op53 ..
Rozen, [...]
Ontbloot van geur en frisschen verwen,
En op heur steel gedoemd te sterven,
Vertreedt haar 's Wandlaars wreede voet;
En geen der prille Herdersknapen
Verwaardigt zich om ze op te rapen
Tot siersel voor den zonnehoed.
Dacht ze hieraan terug? Mogelijk moeten `Het neêrgeslagen
roosjen' en 'Lijkklacht' ook worden ingekleurd door
het feit dat KWS ongemeen scherp met haar keuze wordt
geconfronteerd als de twaalfjarige Louise Sibilla, dochter
uit het huwelijk van CRW & WB, in oktober 1797 in
Brunswijk arriveert (en er tot mei 1800 blijft). Tussen
KWS en Louise schijnt het niet echt geboterd te hebben.
Dochterlief eiste jaloers haar vader volledig op en
demonstreerde haar loyaliteit tegenover haar moeder. En
WB zal KWS zeker niet hebben verteld dat hij CRW op
21 augustus 1797 — toen KWS net één maand bij hem
woonde — had uitgenodigd naar Brunswijk te verhuizen. 54
Iets dat Louise ongetwijfeld te berde zal hebben gebracht.
Een invitatie die hij trouwens deed als jurist, niet als liefhebbende
echtgenoot, en evenmin, zoals wel eens is
gesteld, ten teken van zijn `romantische gespletenheid'.
Hoe heeft KWS haar relatie ervaren toen ze besefte dat
ze zwanger was, een ongetrouwde vrouw, samenlevend
met een getrouwde man? Zich realiseerde dat nu `een
weg terug' was afgesneden? In `Aan de bijen' uit 1798
raadt de dichteres de bijen aan hun honing niet uit de
`teedre rozentippen' maar van 'Amarillis lippen' te
zuigen. De rozen halen immers de zomer niet: daar
honing te hebben gezocht is iets dat `ik kwijnend boeten
moet' klinkt het. In WB's net genoemde `Ode' stelde
deze, vervuld van vaderlijke gevoelens, haar te willen
beschermen, en alleen het 'nyvre bijtjen' de toegang tot
de bloem: KWS, niet te weigeren. 55 Kwam dit in haar herinnering
terug? Om haar reputatie, maar zeker de zijne, te
beschermen, moet ze hoogzwanger uit Brunswijk
vertrekken. Het moet een koude douche zijn geweest.
Niets bleek minder waar dan WB's belofte: `in one month
we shall meet again, not to be separated for ever' •
56 Het
wordt een langdurige tocht richting Berlijn, met oncomfortabele
zitplaatsen, en achteraf kun je je afvragen of het
eigenlijk wel verantwoord was op dat moment van haar
zwangerschap zo'n reis te maken. Haar getrouwde zuster
heeft sinds maart een dochtertje,57 en dat verscherpt
KWS' door de conventie opgelegde scheiding. De lust tot
leven vergaat haar. In `De Omarming. Aan Eulogeet'
spreekt de dichteres over `die wreedaarts [...1 Die ons lot
met ramp doorweven !' . Ze wil niets liever dan `in ketenen
der min/ Eeuwig hart aan hart te hangen !' , doch dit is
onmogelijk. De ik smeekt daarom: `laat ons sterven, dierbre'
, want dood zullen wij verenigd `voor Gods aanschijn'
zijn en pas `dan zal ik, ó mijn Al! [...] den heilgen
kus der min/ Rein van uwen mond ontfangen' (curs.
VO).58 Een ander geluid dan van WB, die overtuigd is van
`het geheiligde karakter van het geslachtsverkeer' en
poneert dat de fysieke, seksuele liefde correspondeert met
de goddelijke liefde. 59 Dat KWS onder het heimelijke
karakter van hun relatie geleden heeft, blijkt bijvoorbeeld
uit de titel van een gedicht, geschreven ná 25 februari
1802, de officiële scheidingsdatum voor CRW & WB:
`Aan mijnen Gemaal, by onze openbaare hereeniging te
Brunswijk [...]' (curs. VO), en de inhoud ervan. Geen
verlangen meer om samen te sterven, nee, nu `heel uw lot
te deelen,/ Geheel uw lotgenoot te zijn, in vreugd en
smart' klinkt het bijna als een huwelijksbelofte. 6° Dan
lijken de jaren die ze vanaf 1798 als `ballingschap' onderging,
voorbij.
Op 16 juni 1798 wordt, na een bevalling van vijftien
uur, Julius Willem geboren. Aan WB schrijft ze, in een
brief begonnen op 12 juni en besloten op de 23e juni, na
de doopplechtigheid van deze 'unehelicher Sohne der
C.W. Schweighart', dat het God heeft behaagd haar de
gezegende en benijdenswaardige status van moeder te
schenken.61 Aan haar eersteling wijdt ze drie gedichten in
1798: `Moederlijk Genoegen', `Moederlijke Zucht' en
`Gevoeligheid' . 62 Het eerste opent vol blijdschap over
haar `tederst Liefdepand' , haar `oogenlust' , maar eindigt
met de zorgelijke gedachte aan de driften, die als heilbrengend
worden voorgesteld, doch doorgaans `verwoestend
woeden' en niets anders dan smart, ramp en onheil
veroorzaken. In het tweede smeekt haar moederhart om
Gods bescherming voor de knaap bij wiens geboorte
`geen glansryk Zonnelichtjen' scheen, al weet ze dat 66k
hij uit Gods `Vaderliefde' is voortgesproten en Gods zoon
ook voor hem `de vloek gedragen heeft' . In het derde
hoopt de dichteres dat haar kind een gelukkiger leven te
wachten staat dan dat van haar: `Zoo voedt uw hart geen
drift die 't onherstelbaar wordt;/ zoo plukt ge op 't
aardsche pad de balsemrykste bloemen,/ Daar nog uw
Moeder niet dan enkle doornen vond' . Ze hoopt dat hij
niet haar zwakheid heeft geërfd, een `vertederd hart' : in
dat geval `moet ge een offer zijn van onontwijkbre
smart' . Zo beleeft ze blijkbaar haar situatie. In haar brieven
aan WB, eerst vanuit Berlijn en vanaf september
1798 vanuit Hildesheim (40 km en 8 uur gaans van
Brunswijk)63 spreekt ze veel over het verdriet dat ze niet
bij elkaar kunnen zijn en is ze dankbaar voor de spaarzame
momenten van samenzijn. Ze staan vooral vol van
bezorgdheid over hem, maar ze rept nauwelijks over haar
welzijn of over het feit dat ze ziek is. Vanuit dit weinig
vreugdevolle bestaan schrijft ze haar moeder. `Waarde
Dogter', antwoordt deze december 1798, `Met niet wijnig
aandoening ontfing ik Ueds brief van den 1 nov[embe]r.
Het was myn seer aangenaam om van U te hooren, te
meer, om dat ik myn verbeelde als dat gy myn dogter aan
uw moeder niet meer gedagt [had]' . Nu KWS zelf
moeder is hoopt ze dat deze nooit zal ondervinden wat zij
heeft moeten ervaren. Ze wil KWS vergeven voor wat er
in Londen is gepasseerd en hoopt dat deze op haar beurt
ha— r wil vergeven, mocht ze haar beledigd hebben. Dan
volgt nog een wonderlijk PS: `groet de heer Bilderdyk
van myn zo syn ed. nog in het land der leevende is en so
niet misgundt hem syn rustplaas dan niet. Vertroudt op
Godt' . 64 Dit omzichtige herstel van contact moet
Wilhelmina enige rust hebben gegeven. De relatie met
haar moeder hernieuwt zich in 1806 als KWS terug is in
Holland. Hun verhouding, met wederzijdse brieven en
bezoekjes over en weer, lijkt minder op antipathie gebaseerd
te zijn geweest (zoals welis verondersteld) dan op
18
een door beiden vanaf die tijd betoonde behoedzame in 1778 van een kleine 4.000 gulden en in 1779 van ruim 4.700
omgang.
W.R.D. van Oostrum
W.R.D. van Oostrum is als onafhankelijk historisch-literair onderzoeker
gepromoveerd op Juliana Cornelia de Lannoy (1738-1782): ambitieus,
vrijmoedig en gevat (Hilversum 1999), en houdt zich vooral
bezig met literair-kritische, seksespecifieke en politieke teksten uit de
periode 1670-1815.
Noten
1. Magdalena Josina van Olst *Leiden 13.09.1742 volgens hs. BM
A 92-8; onbevestigd in GA-Leiden.
2. Gemeentearchief Den Haag (hierna: GA-Gv) bnr. 350, inv.nr. 13
(Notulen Magistraat), fol. 133r-v: Op maandag 19 april 1751
vecht Egidius Fasbinder met succes het besluit aan om voor toetrede
tot het wijnkopersgilde ` 100 rijksdaalders' extra te moeten
betalen. Sinds 1731 in Den Haag wonende en geheel geïntegreerd
zijnde, beschouwt hij zich niet als een `vreemdeling'. Deze regeling
gold sinds een resolutie van 22 oktober 1749, 'by occasie dat
eenen Johan Andries Schweickhart uit Duytsland met eenige wijnen
was overgekomen, en alhier zijn burger en gilderegt hadde
gekogt'.
3. In 1769 wordt over de inmiddels weduwe Schweickhardt vermeld
dat ze `in Pruijsselant' is geboren en met drie in Pruisen en twee
in Den Haag geboren kinderen bij ene 'Sirach' in de Noord
Noordeindebuurt inwoont, verpondingsnummer 1652; d.i. op het
Scheveningse Wagenveer, NZ van het Noordeinde bij de brug naar
de Scheveningse weg (GA-Gv: bnr. 380 (Buurtboek) inv.nr. 71,
166; mogelijk is ze in 1767 ook de `vrouw Swijkhart' die naar de
Oost Westeindenbuurt verhuist; in idem 143). Hendrik Willem
Schweickhardt *Hamra 03.04.1746; 41.04.1746 volgens hs. BM
A 92-8. Het betreft Hamra in NR.-Westfalen, tot 1809 de hoofdstad
van de graafschap Mark; viel in de 14e eeuw onder Kleef en
vanaf de 16e eeuw onder Brandenburg (met dank aan Ton Geerts).
In Den Haag worden geboren Conradus (19.09.1751; getuige
`Mijnheer Conradus Holtz in Amsterdam') en Johan Andreas
(16.08.1758; getuige Johan George Godtfried Rhode); in GAGv:
DTB nr. 320, 271, 368. Van een derde in Den Haag geboren
zoon is via de overlijdensindex alleen de sterfdatum bekend:
t24.04.1753 Johan Jurriaan (oud 3 jaar; pro deo begrafenis en
vervoerd naar Rijswijk).
4. Gegevens over het schilderbestaan van Schweickhardt vooral uit
E.J. Sluijter, `Hendrik Willem Schweickhardt (1746-1797); een
Haagse schilder in de tweede helft van de achttiende eeuw', Oud
Holland 89 ('s-Gravenhage 1975) 142-212.
5. Sluijter (1975) 181-183. Schweickhardt werkte hierbij samen met
Dirk van der Aa. Opdrachtgevers bijv. Johan Francois van
Byemont, Dr. Abraham Westerhoff, Willem Adriaan Senn van
Basel, Mr. David Johan Thilenus, Mr. Johan Meerman, Jacob
Staets van Hoogstraten (in Dordrecht). Zie ook: Th. Wijsenbeek-
Olthuis (red.), Het Lange Voorhout: Monumenten Mensen en
Macht (Zwolle-Den Haag 1998) 135 voor nr. 32 (afb. op 143), alsmede
H.P. Fölting, De vroedschap van 's-Gravenhage 1572-1795
(Pijnacker 1985).
6. GA-Gv: Ondertrouwregister noteert op 18.04.1773 `Hendrik
Willem Schweickhardt j.m. geb. alhier [sic!] met Magdalena van
Olst j.d. geb. te Leyden en beide woonende alhier'; reg. 393, fol.
229 geeft huwelijkssluiting op 02.05.1773 in NH-kerk op
Scheveningen; bnr. 321 (Impost op Trouwen), inv.nr. 19 fol. 162
geeft pro deo.
7. GA-Gv: DTB nr. 321, 102 ('Peeten Frans Kortman, Caterina
Kortman, Conrad Schweickhardt'); zie ook hs. BM A 92-2.
Tussen 1773-1775 is géén dood kind van Schweickhardt aangetroffen.
8. Herinneringen aan Bilderdijk door J.H. Halbertsma, hs. 1143
PBFriesland; kopie BM, 43-44. Marinus van Hattum attendeerde
mij op deze passage.
9. In 1776 goud voor `De Invloed der Dichtkunst op het Staetsbestuur',
in 1777 goud voor `De Waere Liefde tot het Vaderland'.
Zijn reactie op de laatste bekroning: W.R.D. van Oostrum, Juliana
Cornelia de Lannoy (1738-1782): ambitieus, vrijmoedig en gevat
(Hilversum 1999) 196, 245 nt 108.
10. GA-Gv: Not.Arch. nr. 4226, fol. 839 overdrachtsakte d.d.
12.10.1779; het huis wordt gewaardeerd voor 9.050 gulden en
Schweickhardt betaalt de notaris een eerste bedrag van f 482:17:-
(vgl. notitie van de akte onder hs. BM A 92-7). Met een inkomen
gulden kan hij zich dat zeker veroorloven (Sluijter (1975), 188);
GA-Gv bnr. 380 (Buurtboek) inv.nr. 185 noteert onder nr. 35 voor
november 1779 `De Heer fynschilder Zwijkhart' . Volgende twee
kinderen: op 05.02.1778 om 16.00 uur geboorte Christine Wilhelmine,
doop op 09.02.1778 in de Ev.-Luth. kerk, peetouders Christina
Wilhelmina Kortman en haar eigen vader; op 15.07.1779
geboorte om 05.00 uur Adriana Frederica Elisabeth, doop op
18.07.1779 in de Ev.-Luth. kerk, getuigen Frans Frederik Eckhard[
t] (heeft samen met zijn broers een behangselfabriek) en
eega Adriana Elisabeth geb. Westerhof[f]; de laatste is een nicht
van dr. Abraham Westerhoff, een van Schweickhardts opdrachtgevers.
(GA-Gv: DTB nr. 321, 131 en 149; vgl. ook hs. BM A 92-
2).
11. De datum waarop WB & CRW de woning op de Prinsegracht
betrekken wordt nogal eens ten onrechte eerder gesteld. Zeker is
dat WB vanaf augustus 1786 betaling voor dit pand verschuldigd
is (GA-Gv: bnr. 380 (Buurtboek) inv.nr. 185, nr. 45). Blijkens protocol
van de Haagse notaris Schlund Bodiën van 30.06.1786 eist
WB van de verhuurder dat de keuken van het huis in kwestie uiterlijk
03.07.1786 geschilderd moet zijn: J. Bosch, Mr. W Bilderdijk's
Briefwisseling 1772-1794 (Wageningen 1955) 276 (hierna:
Briefiv. I). Verkeerde datering in bijv. W. van Toom (red.),
Querido's letterkundige reisgids van Nederland (Amsterdam
1982) 434. Ondertrouw WB & CRW op 31.05.1785: GA-Gv, bnr.
321, nr. 9 fol. 114. Doop Louise Sibilla in de Haagse Grote Kerk
op 18.09.1785 (*08.09.1785), getuige Sibilla Bilderdijk-
Duijzenddaalders: GA-Gv DTB nr. 21.
12. J. Bosch, H.W. Groenevelt & M. van Hattum (ed.), Mr. W Bilderdijk's
Briefwisseling 1795-1797 (2 dln. Utrecht 1988; hierna
Briefes II) nr. 94 (CRW aant. op 576), nr. 99 (WB), 175. In 1780
wordt Schweickhardt de eerste directeur Haagse Vrije Tekenacademie:
Sluijter (1975), 145. Zie voor hem ook Ton Geerts, Het
Bilderdijk-Museum. Catalogus van kunstvoorwerpen (Leiden
1994). Op bestaand contact van Schweickhardt & WB in 1782
attendeerde ook M. van Hattum, `Een tekening [uit 1782] van
Schweickhardt in Bilderdijks Album', Het Bilderdijk-Museum 4
(1987) 9.
13. Kinderen: op 16.04.1781 om 06.15 uur geboorte Willem, doop
18.04.1781 in Ev.Luth. kerk; op 04.11.1783 om 18.40 uur Leonardus,
doop 06.11.1783 in Ev.Luth. kerk; op 06.04.1786 om
05.25 uur Frederik, doop 07.04.1786 (GA-Gv: DTB nr. 321 resp.
174 (geen getuige gen.), 206 (getuige Magdalena van Olst) en 232
(getuige Frederik Schweickhardt). De laatstgeborene sterft elf
maanden oud op 23.03.1787 `aan de stuipen' en wordt de volgende
dag 3e klasse in de Haagse Grote Kerk begraven (impost f 6:-).
Zie ook hs. BM A 92-2. Vertrek Schweickhardt naar Londen: A.
Bredius, `Extract uit de Notulen der Confrerie van Pictura te
's-Gravenhage [...], Oud Holland 19 (Amsterdam 1901) 169-192;
191; voorts Sluijter (1975) 146 (verdiensten Londen: 196-208);
Fölting (1985) 254; Geerts (1994) 139-140. Zie ook hs. BM H 98-
2. In 1788 ontvangt Schweickhardt in Londen bijv. ook nog een
uitstaande betaling voor schilderingen t.b.v. de familie Meerman:
W.A. Baud, `Het landhuis "Stadwyk" onder Voorschoten, zijn
eigenaren en zijn bewoners', Die Haghe 1975, 1-96; 13-14. Het
gezin woonde achtereenvolgens Haymarket, Chapelstreet-
Mayfair, Mount Street-Grosvenor Sq., Belgrave Place-Pimlico (=
laatste adres); Sluijter (1975) 144 nt 14. Op 30.12.1795 stuurt
Leonard Schweickhardt WB echter een brief vanaf `Arabel [l] a
Row': hs. BM D 11-1, Briefw. II nr. 87.
14. Hs. BM H 98-1.
15. Hs. BM D 34. Het is goed mogelijk dat haar grootmoeder haar
brief aan haar zoon Hendrik Willem meegaf, toen hij in augustus
1791 in Den Haag was om de door hem geschilderde stukken in
de grote zaal van de nieuwe vleugel van het stadhouderlijk kwartier
te plaatsen; Sluijter (1975) 150.
16. Hs. BM D 52 (met dank aan Marinus van Hattum).
17. Vele bronnen, daarom slechts R.A. Kollewijn, Bilderdijk, zijn
leven en zijn werken (2 dln. Amsterdam 1891) I 255, 259. WB
woont in bij Jan Casper Hartsinck Czn (*Amsterdam 13.08.1755
- tBath 23.10.1835), Minister Plenipotentialis van de Staten-
Generaal, op Sloanestreet 39 in Knightbridge; Hartsinck was
09.02.1785 in Londen getrouwd met de ald. geb. Anna Peterolle
Crochatt: O. Schutte, Repertorium der Nederlandse vertegenwoordigers,
residerende in het buitenland, 1584-1810 ('s-Gravenhage
1976) nr. 164, 199.
18. Op 30.12.1795 schrijft KWS' twaalfjarige broertje Leonard een
briefje aan WB in de trant van 'how are you? I am fine.' Hs. BM
D 11-1, Briefes II nr. 87, 145-146.
19. Gedicht (op een verloren gewaand dichtstuk van haar) 18.02.1796
19
in [W.] Bilderdijk, De Dichtwerken (15 dln. Haarlem 1856-1859; 29. De (ook hierna genoemde) gedichten van KWS zijn, gesigneerd
hierna DW + deel + pagina), DW X 69; d.d. 02.03.1796 als hs. BM met C., W. of S., opgenomen in: Mr. W. Bilderdijk (uitg.), Poëzy
A 76-1. Zie ook Briefw. II 487. Gedicht (op haar treurspel The (4 dln. Amsterdam, Johannes Allart, 1803-1807; = Poëzy I 1803,
Grecian Daughter) 21.02.1796 in DW X 345; d.d. 04.03.1796 als Poëzy II 1803, Poëzy III 1803, Poëzy IV 1807). Tevens geef ik de
hs. BM A 76-2. Zie ook Briefw. II 345. Vgl. ook J.J.F. Wap, vindplaats in haar verzameld werk: Vrouwe Katharina Wilhel-
Bilderdijk, een bijdrage tot zijn leven en zijn werken (Leiden mina Bilderdijk, De Dichtwerken (3 dln. Haarlem 1858-1860; =
1874) 52 en J. Wille, Dichterlijke zelfbeschrijving van Bilderdijk. DWVB I, II of III). `De Schaapjens' in Poëzy II 1803: 28-30 S.,
Een keuze uit zijn gedichten (Amsterdam 1943; Reeks Bibl. der `Aan Celia' in Poëzy III 1803: 1-2 S., `Op een dorrend blad [...]'
Nederlandsche Letteren) 51. in Poëzy II 1803: 163-164 S., (resp. DWVB III 427-428, 430-431,
20. `Ode' in DW X 90-105; hs. BM A 78-9. Zie ook Geerts (1994) nr. 429-430).
260. Zijn liefdesverklaring op 3 april 1796 wordt gemeld in 30. `Les Moutons. Idylle (1674)' in Madame [Antoinette] et Made-
M.J.G. de Jong, `Toegang langs een achterdeur', De Gids (okt. moiselle [Antoinette-Thérèse] Deshoulières, Oeuvres (2 dln 1 bd.
1964) 170-190, 179 en bevestigd in Briefw. II 582, 635; er is even- Paris 1803) I 24-26. Op de tekstverschillen ga ik hier niet in.
wel geen bewijs voor. 31. Zoals WB bijv. op 02.04.1796 dichtte: `Wat brengt verliefde grijs-
21. Hs. BM A 76-4 `Aan Miss Schweickhardt, in andwoord op Hare heid voort,/ Waarin het vuur heeft uitgegloord?', en `Heeft dan
ontschuldiging' d.d. 14.03.1796, als `Aan Miss Suada, In And- mijn uitgebluste tonder,/ Die eens zijn tijd van glimmen had,/ Nog
woord' in DW X 346-347. Hs. BM A 77-6 d.d. 05.04.1796 voor eene vonkeling gevat;/ Uw oog, uw dichtvuur wrocht dat wonder'
`Miss Billah', in reactie op haar niet overgeleverde gedicht 'Say, in DW X 349-350.
have we human language heard'; d.d. 02.04.1796 ook in DW X 32. Uit `Aan Glycere' (het hs. KA LXX is gedagt. Sydenhamswells
349-350; 350. 28.07.1796) in DW X 80. De fase van 01-02.05.1796: `ó Spaar een
22. In DW X 68. Zie ook Piet Gerbrandy, `Heuvels van albast. Willem hart dat u niet kan weerstaan!/ Wees minder goed, maar toon u
Bilderdijk wil zijn hart terug', Piet Gerbrandy, Een steeneik op de meer meêdogend,/ En schenk me alleen een' deernisvollen traan'
rotsen. Overpoëzie en retorica (Amsterdam 2003) 126-127, 318. ('Aan Panarete' in DW X 105) is voorbij.
23. Naast de genoemde bijv. haar gedicht 'On the birthday of the 33. Briefw. II nr. 131 (05.11.1796, hs. BM C 22-1). `Gebed' in Poëzy
Prince of Orange [...]' 08.03.1796 (hs. BM J 11-1, Geerts (1994) III 1803: 7-8 S. (DWVB II 287). De Jong (1964) 188 suggereert
nr. 259; DW X 348-349). Gedicht n.a.v. van het miniatuurportret dat KWS haar `Gebed' op 05.11.1796 aan WB toestuurde. Het
dat haar vader van WB maakte (Geerts (1994) nr. 3; Mengelingen lijkt me meer waarschijnlijk dat ze het op 08.11.1796 met haar
III (1804) 143-148; WB in hs. BM A 78-5; DW X 105; Briefw. II wollen schouderdoek meestuurde in reactie op WB's verzoek iets
489). V66r 28.05.1796 haar gedicht 'Too dear, but cruel friend', voor haar te mogen doen diezelfde dag (nr. 132 WB 61 1). De volalleen
bekend via WB in Briefw. II 487. gende dag reageert hij immers op beide: de doek helpt tegen zijn
24. Achtereenvolgende brieven KWS 06.07.1796, WB 07.07. en pijn en `Ja ik heb uw prachtige gebed herzien' (nr. 133 WB 612).
22.07.1796, KWS 22-27.07.1796, WB 27.07.1796 (hs. BM C 22- Dat haar `Gebed' `een weerslag dus op het zijne' is (nt 2 bij nr.
8, C 1-5 en C 1-6, C 22-17, C 1-7); gec. uit Briefw. II nr. 104, 105, 133, 613) waag ik te betwijfelen. Het is niet bekend wanneer hij
108, 109, 110. Joris van Eijnatten kan zich niet vinden in de aan- KWS zijn `Gebed' van 06.11.1796 (in DW X 10) toestuurde, en
tekening bij WB's karakterisering `o Even wrede als schone waarom zou ze géén `eigen' gedicht kunnen hebben gemaakt? Een
vrouw! [...] o Meedogenloze' als krijgt ze hier `enkele contouren vergelijking van haar en zijn `Gebed' lijkt dan ook niet oninteresvan
"La Belle Dame sans Merci", een der donkere leidsterren van sant.
de romantic agony' (Briefes II bij nr. 108, 586). Hij stelt dat het 34. Briefw. II aantekening bij nr. 132, 612; in dit verband refereert
`bepaald niet zinnig [is] om Bilderdijk vanuit dit perspectief te men aan zijn 'Gebed'.
interpreteren' . Hij relateert deze beeldspraak aan `de klassieke, 35. Briefw. II nr. 132 (WB 08.11.1796), nr. 133 (WB 09.11.1796,
"wrede" Cynthia' en refereert aan B.'s Propertius-gedichten in 613), nr. 134 (KWS 11.11.1796, 214; hs. BM C 22-6), nr. 135
Mijn Verlustiging (1781) en de wijze waarop WB ook CRW toe- (WB 11.11.1796, 614), nr. 136 (WB 13.11.1796), nr. 137 (WB
spreekt als `Aanbiddelijke Wreede!' : J. van Eijnatten, Hogere sfe- 14.11.1796).
ren. De ideeënwereld van Willem Bilderdijk (1756-1831) (Hilver- 36. Briefw. II nr. 140 (WB 19.11.1796, 621), nr. 141 (KWS
sum 1998) 420 nt 72. WB spreekt ook KWS in poëzie toe als `Ach 19.11.1796, 620-621; hs. BM C 22-3), nr. 142 (WB 622-623).
Wreede! 't is dan waar? ik heb uw hart verloren?' ('Medon aan 37. Briefes. II nr. 124 (WB nt 2, 602), nr. 139 (WB nt 1, 619), nr. 141
Delia' in DW X 107-109; 107). Al lijkt me de visie van Van (KWS 621).
Eijnatten inderdaad dichter bij deze dichter, mogelijk is het ook 38. Briefw. II 629 citeert haar bijdrage in WB's album amicorum;
zinnig in `wreed' niet meer te willen zien dan het woord zegt, O.M. `Be mine the task in silence to admire:/ To honour; and
afgaande op zijn zeer driftige karakter, geen `nee' kunnen verdra- revere th'enlighten'd Sage!/ Still to suspend the Poets proud degen,
zijn verongelijktheid, zijn houding tegenover vrouwen als in sire./ Till more instructed by maturer age'; nr. 166 (KWS 15-
principe onbetrouwbare verleidsters (en daarmee `wrede 16.12.1796; C 22-13) met bedoeld citaat: `but I will only keep to
wezens'), en zijn overmatige en snelle gekwetstheid. my former words, that I can, shall, and will not live even for an
25. Briefw. II citaten resp. nr. 106 (KWS 186, 584); nr. 104 (KWS instant if ever that takes place at which nature shudders' (253).
581), nr. 108 (WB 586). Het literaire spel met de dood beschouwt 39. Briefw. II comm. bij nr. 170 (WB 24.12.1796; één jaar na `kersthet
comm. als `een Bilderdijkiaanse romantic agony' (584). Zie avond 1795'). Zie ook M. van Hattum, `Fatal Love meets Elfrida
ook n. 24. [...]', Het Bilderdijk-Museum 19 (2002) 11-23, en M. van Hattum
26. Tegen hun relatie zouden dominee Röhr, diens echtgenote, KWS' (ed.), Vrouwe Bilderdijk's drama's Fatal Love en Elfriede. Een
jongste zusje en haar moeder samenspannen. Vgl. Briefw. II nrs. parallel-uitgave (Amstelveen 2002; Amstelveense Cahiers 12).
113, 117, 118 en 120 (WB 196, 592, 596, 597, 599-600). Het naar 40. I. da Costa, De Mensch en de Dichter Willem Bilderdijk, eene bij-
Holland gestuurd worden speelt tot rond 11 november 1796 (nr. drage tot de kennis van zijn leven, karakter en schriften (Haarlem
135 WB 214-215), al tracht KWS daaraan zelf een invulling te 1859) 427 n. bij 131. Het betreft WB's brief aan P.J. Uylenbroek
geven door WB te vragen te bemiddelen in het vinden van werk van 16 juni 1803: `Er waren echter toen redenen, waar de St[advoor
haar (nr. 125 KWS 603-604). Volgens De Jong (1964) 180 houder toen wilde dat dit huwelijk by voorraad een geheim zoude
wordt WB rond 20.09.1796 de toegang ontzegd, maar m.i. gebeurt blyven, hetgeen met den gedanen afstand natuurlyker wyze is
dit kort na of zelfs op 07.09.1796. Ik relateer dit mede aan zijn opgeheven.' J.H. Halbertsma legt deze uitspraak bij Da Costa echgedichten
uit de periode 31.08.1796 tot in oktober dat jaar: de ter uit als een bevestiging voor het feit dat KWS een `natuurlijke'
vrouw stond de ik één wederzijdse kus toe, maar geneerde zich dochter van Willem V zou zijn (hs. Halbertsma, kopie BM 44; zie
daar later voor, en stelde zich vervolgens uiterst koel en afstande- nt 8).
lijk op. Bij de ik leidt het tot wanhoop en verwijt. Vgl. DW X 72- 41. Hs. BM A 84-1: `Anno 1797 die 18e Maji Londini, uxorem acce-
85 (deels in hs. BM A 76-6, A 78-4, 78-6 t/m 8, 78-11, J 34-1) en pi nobilissimam virginem Catherinam Guiljelminam Schweick-
Briefw II 591. hardt, quam mihi incolumem servet Deus Optimus maximus !' De
27. Briefw. II nr. 113 (WB ca. 10.09.1796), 114 (WB ca. 11.09.1796): `bijbelinscriptie' fungeerde decennialang als een vaststaand gege-
`Wij zijn voor elkaar geboren, om te genieten van een zuiver en ven. Recent zou er twijfel bestaan of het blad ooit in WB's
heilig vuur dat de geest verheft en iedere hartstocht zuivert om ons (huis-)bijbel heeft gelegen. Tot anders is bewezen, ga ik er echter
weer nader tot God te brengen' (592). vanuit dat zijn bijbel daaraan wél onderdak heeft geboden.
28. Briefes. II nr. 124, 602 (WB), nr. 125 (KWS 30-31.10.1796; hs. 42. Zo luidt het comm. in bijv. Briefes. II 669 nt: `De bekende inscrip-
BM C 22-2), nr. 128 (WB), nr. 129 (KWS 04.11.1796; hs. BM C tie in zijn huisbijbel die 18e mei [ 1797] is stellig geantedateerd.
22-5). Bij nr. 128: 'Theokles aan Neëra' in DW X 71-72, en hs. [...] Pas op 20 juli [1797] kon hij haar in Brunswijk toezingen:
BM A 78-12. "schaaklen we in dit uur ons beider lot aan een" (DW X 369)'.
43. `Ter echtvereniging van Mr. Jacques Rietveld Texier en Jonkvrouwe
Christine Wilhelmine Schweickhardt' als `Bruiloftszang'
in DW X 362-365. Hierin spreekt hij eerst Texier toe, met de raad
om wanneer zijn drift verflauwt dat niet op zijn eega af te reageren,
gevolgd door een lofzang op de echt als zodanig, die `het
meest waardig is aan God', want, zoals Van Eijnatten (1998) stelt:
`seksuele gemeenschap is [voor WB] een manier om in Gods
nabijheid te geraken' (206). In de passage tot de bruid maakt WB
een draai naar zichzelf: `o Strek me, als hy, een dierbaar kind,/ En
'k heb voor 't minst een deel van 't gene ik kwyt ging, weder!/ En,
groote God, ik buig me neder,/ Tot ge eens mijn hartewond verbindt.//
Uw liefde! ja, ik mag haar vergen:/ Gy kunt dees hartewond
niet tergen / Uw liefde, liefde, tot den dood/ Geheiligd aan
uw' Echtgenoot,/ Mag met de zijne samenvlieten,/ En in heur
bruischen onvertraagd,/ Voor 't hart dat Vaderliefde vraagt,/ Een
kronklend adertj' uit doen schieten./ Zy mag, zy zal het, lieve
maagd!/ En 'k zal me in haar bevoorrecht hieten' (DW X 365).
44. Hs. BM A 84-2; Kirchenbuch Peine (vondst Marinus van Hattum).
45. Briefw. II nr. 296 (KWS 26.06.1797 hs. BM C 23-2); aankomst
WB in Brunswijk: J.W.A. Naber (ed.), Correspondentie van de
stadhouderlijke familie (5 dln. 's-Gravenhage 1931-1936) III
1933, 192 (prinses Louise aan haar moeder Wilhelmina van
Pruisen, 23.06.1797); ook Briefw. II 671.
46. Veronderstelling in R. Schenkeveld-van der Dussen, `De vrouw
van Willem Bilderdijk. Katharina Wilhelmina Schweickhardt [...]'
in R. Schenkeveld-van der Dussen (hoofdred.), Met en zonder lauwerkrans.
Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-
1850: van Anna Bijns tot Elise van Calcar (Amsterdam 1997)
776-780; 776-777.
47. Het is onbekend wanneer de zusters over hun vaders dood horen.
H.W. Schweickhardt wordt op 12.08.1797 in Londen begraven. In
Holland worden op 02. en 04.08.1797, in opdracht van J.W.
Turnbull de Mikker (nogal pikant, deze dubieuze en curieuze relatie
van CRW/WB), in de Haagsche Courant en in de Nieuwe
Nederlandsche Courant overlijdensannonces geplaatst; hs. BM A
92-4 en -5.
48. DWX 368-369; 369.
49. Van Eijnatten (1998) 119 + nt 243.
50. Datering via dagtekening of m.b.v. correspondentie. Poëzy II
1803: 155-156 S.; DWVB III 428-429.
51. Poëzy II 1803: 161-162 C.; DWVB III 432-433.
52. In dezelfde bundel onderstreept `Het Roosjen' (1803) van WB dit
beeld, met een accent op de eigen verantwoordelijkheid van de
`maagdelijke roosjes' : 'Schuchtren kijkt het Maagdlijk Roosjen
uit heur rijpe bloesemknop:/ Haast ontbloot zy d' open boezem
voor den milden Uchtenddrop./ Maar en Zon en Zéfir loeren op
heur schoonheid, al te teêr:/ 't Zonnelonkjen schroeit heur blaadtjens,
Zefirs adem werpt ze neêr!/ Roosjens, vreest voor oog en
adem, die van dartle speelzucht gloên!/ Roosjens, o mistrouwt de
lonkjens! wacht! ó wacht u voor den zoen!' in Poëzy II 1803: 172
(DW XIII 108).
53. DW X 90-105; 98.
54. Briefw. II 391.
55. Poëzy II 1803: 165-166 S.; DWVB III 434. DW X 98-99.
56. Briefes II nr. 279 (WB 15.05.1797, 364).
57. Op 11.03.1798 is Charlotte Wilhelmina Alette Texier geboren.
58. Poëzy I 1803: 113-116 C.; 114-115. DWVB III 177-178.
59. Van Eijnatten (1998) 121, 188.
60. Opmerkelijk echter is dat deze titel uitsluitend voorkomt bij de
inhoudsopgave; boven het gedicht zelf is het woord 'openbaare'
verdwenen! In Poëzy III 1803: IV, 145-150 C.; DWVB III 216-
218.
61. De aant. in het doopboek van de Berlijnse Sophien-Kirche: M.G.
Wildeman, `Bilderdijk en de genealogie' in Mr. W Bilderdijk.
Uitgeg. op machtiging der Bilderdijk Commissie (Pretoria-Amsterdam-
Potchefstroom 1906) 21-52, 37; hs. BM C 25-2, van 12-
23.06.1798.
62. Resp. in Poëzy III 1803: 87-92 C., 93-96 C., 106-109 W.; DWVB
III 180-182, 183-184, 184-186.
63. Hs. BM C 25-3 t/m 8, C 26-1/2 (Hildesheim 16.09.1798).
64. Hs. BM D 35.
`Beiond all exspectation beautifull.'
Wilhelmina Schweickhardt's poëzie
1798-1801
Toen Bilderdijks net eenentwintig jaar geworden vriendin
op 20 juli 1797 te Brunswijk arriveerde, had zij reeds een
bescheiden oeuvre aan Engelstalig dichtwerk opgebouwd.
Behalve het drama Fatal love, hebben we nog
circa dertig, nooit gepubliceerde, gedichten. Van enkele
kennen we slechts de titel, alleen omdat Bilderdijk die in
antwoordgedichten heeft verwerkt. Bij voorbeeld 'Too
dear, but cruel friend' , 'Say have we human language
heard' of 'Our wish to please is surely great'.
Over Wilhelmina's leven in Brunswijk van juli 1797
tot zomer 1798 weten we niets, want er hoefden geen
brieven te worden gewisseld. Toen vertrok ze naar
Berlijn, vanwaar ze drie maanden later met een kind
terugkeerde. Uit de brieven die vervolgens gewisseld
werden, blijkt dat ze haar zoontje van Bilderdijk aanvankelijk
niet bij zich had mogen houden,' dat ze voortdurend
bang was voor eventuele maatregelen van moeders
kante en dat ze zich najaar 1798 te Hildesheim vestigde,
waar ze zich geheel op de verzorging van Julius, en een
jaar later ook op die van haar tweede kind Alfred, richtte.
De tijd tot zomer 1800 vormde, denk ik, de gelukkigste
periode van haar leven.
Ook deed ze weer aan, nu Nederlandse, poëzie, en
Bilderdijk bewonderde die zeer. Na de lectuur van haar
`Leonore' 3 schreef hij
Your dear, beautiful, and lovely verses, I readed with
the most uncommon ravishing pleasure, [...] the soft
tenderness they breath dove into my heart, and I can
n't help to account them the best I ever saw from your
dear hand, for the facility and purety of versification. I
can n't resolve to send them back, but I will send you
a copy, with my corrections [.••]. 4
Ook haar rouwzang op prins Frederik (overleden 1799 in
Italië)' riep Bilderdijks heftige bewondering op. Hij
noemde de verzen
beiond all exspectation beautifull [...1 a thousand times
better than mines, and it wanted only a few corrections,
which I made in it [...] only [...] because you are
not quite so acquainted with the Dutch language and
prosodia, as to avoid every mistake, the most of our
Dutch Poëts are guilty of, as well as you. Really, my
beloved, if an other were the author of this tender, soft,
and very sublime piece of Poëtry I would envy him
such a superior genius.ó
Hij adviseerde haar in dezelfde brief het verbeterde en
gedrukte gedicht aan de Erfhertogin, prinses Louise, te
zenden,' en wel met een brief, 'wherein perhaps it would
do well, to give yourself out for Mr. B-s scholar in poëtry'
• 8 Volgt een uiterst boeiende reden waarom hij de laatste
tien regels van het gedicht heeft doorgehaald.
I hope, my beloved, some reflection on my corrections,
compared with what I blot out, will make you easily
perceive the reason of my doing so: otherwise I would
have given a particular account of every mistake or
imperfection with some elucidations. And if you wish
it yet, my dearest, I am ready to satisfy this and every
wishes you may impart me with. Never the less I think
proper to fix your attention on my having cut of the ten
21
lest lines. not because I did disapprove them, but
because the whole leaves more impression when ended
with the word: voldaan? It is a great arcanum of Poetry
and Oratory, my dearest, when a verse or speach is to
be concluded, and in what terms. Often the effect of
the best discourse is weaked by an additional periode,
which in it-self is exceedingly good: only, because that
disposition of the reader or hearer was reached, which
was intended, and whereof the least change is an aberration
of the mark. Here the but [doel] is not , to make
the reader fully comforted and pleased with the
Prince's decease, but to fix the grief by imposing silence
on it. - Perhaps I am in the wrong, but so it appears
to me.
Bilderdijk had zelf ook een 'Lijkgedachtenis op Prins
Frederik' vervaardigd.'?Na lezing daarvan moest Wilhelmina
het volgende van het hart.
You ask'd my opinion my hearts beloved! - But fortunate
it is for my verse that I have not seen this before
now, I should have destroyd mine, and it should never
have seen the light! - Yet think not, that convinc'd as
I am, never poetry equalld yours, I was presumptive
enough to suppose mine could come in competition
with it. oh far from it, my beloved! and if I could have
thought so, a view of your unequalld ode would have
at once punishd, and corrected such an error. I had
thought you might have imagind that presumption in
me, and for that reason had denied me the sight of your
verse that I might not be deterred from attempting to
compose something to the purpose likewise. II
Al werpen de brieven uit deze tijd soms licht op de
wis selwerking tussen de twee dichters," vooral is duidelijk
dat Bilderdijk een geweldige invloed op haar verzen
had. Een voorbeeld: in juni 1799 moest Wilhelmina,
overweldigd door sensaties bij het lezen in Bilderdijks
Mengelpoezij, de lectuur ervan onderbreken. Ze lichtte
dat als voIgt toe.
You will find by my writing the above, that I receivd
your letter already last night, before I sat down to answer
it, I began reading your sublime works, but overwhelmd
by I don 't know what indefinable sensations,
I left it, and sat down to write to you , my heart was
more easy afterwards, and I resumed my darling lecture,
to which I was chaind till I had read the whole
book thro ' , of course it could not be but a few hours
ago that I retir'd to rest, that was at broad daijlight, and
rose more cheerful more happy, and in better spirits
than I have felt myself since long. There has been very
probably some little mystic power, conceald in the
leaves which has flown slily into mij brain, and will
not let me rest without I begin to scribble verses again,
tho' a few hours ago I felt not the lea st inclination nor
ability to bring two lines together, this is always the
effect of your poetry to me my dearest, no other wakes
such sensations in my heart. - But is not this very natural?
l3
Het mooiste voorbeeld van Bilderdijks invloed op haar
poezie lees ik in een brief van januari 1800. Het gaat om
de eind 1796 begonnen romance 'Zaide en Almanzor' ,"
een verhaal met een perspectief vanuit de vrouw. De
hoofdpersonen dragen wel dezelfde namen als in
22
Katharin a Wilhelmina Schwe ickhardt. Potlo od door Willem Bilderdijk,
ca. 1800. BM, Geert s nr. 142.
'Almanzor en ZaYde' van Bilderdijk, maar daar ligt het
verhaalperspectief bij de man en de inhoud is ook totaal
anders. Zien we nu eerst wat Bilderdijk schreef.
Your beautifull Romance of Almansor and Zaide I
readed several times with a very extatic pleasure, but I
could not help supplying a few Couplets in your description
of their fighting, in which you felt much more
then you expressed. viz. After the Couplet beginning
'Geen slag wordt door haar afgeweerd['] &c. I would
insert the following verses:"
Almansor, door zyn bloedverlies
Van de aan hem eigen kracht verstoken,
Brengt flaauwer slagen toe dan ooit ,
Door 't Moorsche wapen licht gebroken.
- De krijgsmoed echter die hem blaakt ,
Met de inspraak die zijn' boezem roerde;
De zucht om ' t wapen eer te doen ,
Het geen hy voor Alonzo voerde;
- De haat voor Osman s schuwbren naam,
Door zijn' bestrijder aangenomen:
Dit al verdubbelde zijn' gloed;
En beider dolheid is volkomen.
- Men slaat, en knarsetandt van spij t
Op ' t missen der gegeven slagen;
Biedt wederzijds de borst aan ' t staal,
Om ' t in elkanders borst te jagen .
Here your Couplet follows:
Wat wreede, toomeloo ze drift !
Wat woede en haat beheerscht hun zinnen!
Bel drukken zy ' t verdelgend staal
Op 't hart dat zy zoo vurig minnen. (NB op niet in)
Op: the manner of fighting of that time, was giving
heavy blows with the broadsword, not, piercing with
den tweeden zang. Ze zegt wel, dat beider woede volkomen
is, dat ze knarsetanden van spijt bij 't missen
van den slag, maar van den strijd hooren we weinig. Ja,
zelfs laat de dichteres Zaïde eindelijk de sabel wegwerpen,
omdat die te zwaar is voor vrouwelijke handen,
en haar tegenstander nu met den ponjaard aanvallen
en de voegsels in 't kuras zoeken. Almanzor schijnt
dat alles goed te vinden, want van tegenstand vernemen
we niet. `
Wilhelmina's reactie op Bilderdijks voorstel volgde
onmiddellijk: een 'beautiful addition'!
But now I run the risq, when any body of knowledge
and taste reads this romance, that they discere easily
yours from my couplets, for they are quite another
thing; and I cannot enough say what pleasure it gave
me, to see you had been so kind as to take that trouble
with it, I will transcribe it as soon as possible, my beloved,
with the changement you so beautifully made in
it, and send it you as soon as done. 18
Bilderdijk antwoordde
Katharina Wilhelmina Schweickhardt. Pastel door onbekend, ca. 1800.
BM, Geerts nr. 143.
the stick. even the broadswords were without point.
and when an ennemy was beaten down, then the Bagger
was used to pierce his heart, when it was a combat
à outrance. - But such a manner of fighting ought to
be too difficult and too long for Zaïde: therefore, profiting
of the hint you give in a following strophe, I
would continue thus:
Zaïde werpt den sabel weg,
Te zwaar voor vrouwelijke handen,
En rukt den ponjaart uit de scheê,
Om hem gewisser aan te randen.
- Nu valt zy hem verwoed in d' arm,
Het gruwbre moordtuig opgeheven;
En zoekt de voegsels van 't kuras,
Die 't staal een' open' doorgang geven.
Then your verses:
Wat blindheid, ó ontmenschte twee
Gy vliegt, gy hangt elkaar in de armen, &c. &c.
With the only mutation in this last verse, you will surely
agree by comparating your manuscript with this
Note, and changing in the fourth stance after this, the
last verse in
Om u elkaar aan 't hart te sluiten.
The changement you made in Almanzor's dying
speach is devine and above all what could be said.
With this addition the 3 songs will be almost equal in
extend. 16
Dat de zes aangehaalde strofen van Bilderdijks hand zijn,
was niet bekend toen Zijderveld in zijn dissertatie over de
romancepoëzie juist Bilderdijks strofen als een zwakke
plek afkeurde.
De derde zang is veel belangrijker door de lyrische
bespiegeling der schrijfster dan door de beschrijving
van het tweegevecht. Bilderdijk zou een net, geregeld
gevecht hebben beschreven en gezorgd hebben voor
een behoorlijken climax. Maar in de wapens was
Mevrouw Bilderdijk zeker niet zeer bedreven, want dat
gevecht is al even weinig belangwekkend als dat in
I am extremely glad, my beloved that you are so well
pleased with my additions to your beautifull Romance
of Almansor. But do n't fear, my dearest, that any body
will perceive that these Couplets are additional: for in
deed, I found them comprehended in your description,
tho' not expressed; and all I did, was to give some
more discerning strokes in the outlines you drawed
with the utmost exactness and elegance. 19
Inmiddels had Wilhelmina hem weer een nieuwe romance
gestuurd, 'Elvire' (1799). 20 Alles 'divine' en `excellent,'
schreef Bilderdijk in dezelfde brief.
Yet I am obliged to observe the same, what I observed
in the Almanzor: viz. that sometimes a real beauty is
lost, or wants its effect, being not timely preparated.
[Volgt voorstel.] As for the 3 last rules, I am not content
with my correction, and I suppose you will find
some thing better. - But, my dearest, I expect this
Romance again, with the first opportunity! NB.
Als laatste voorbeeld van Bilderdijks (gewenste!) inmenging
in Wilhelmina's gedichten noem ik `Alonzo en
Klara' . 21 Ik citeer Wilhelmina's vraag en Bilderdijks antwoord
achterelkaar.
I enclose, my hearts beloved, the letters of Alonzo and
Clara, I had intended they should die very tragically
thro' each others hand, but as you observed `you found
this not clear enough exprest, but you supposed they
were to pierce themselves thro' .' - I have thought you
deemed my manner of making them die improper, and
now I have alterd it, and believe exprest it clearer. I had
made them die as I thought in the easiest manner; (at
least, Clara.) for it must be a happy death for her to fall
by her Lovers hand; and even a very desirable death:
but it requires a fortitude and courage in my opinion
(above the nature of a woman, [)] to die by her own
hand: for Alonzo this was no such effort of courage:
but my beloved since both act in a fit of despair, actually
too transported by passion in order to know what
they do, is it not as probable they should resolve on
one manner of dying as well as on another? - What is
your opinion hereabout, my only beloved?
22
As for your question about Clara's Letter to Alonzo.
No, my dearest, the letter would conclude in a very
23
improper manner, when you left out the 4 last lines:
Helaas, zoo my de moed &c. But if you have some
observation about them, perhaps a light changement23
may remove it away. For, instance, what when you
wrote:
`Helaas! ontviel my 't hart (ó adem van mijn leven),
In 't doodlyk oogenblik, wat wierd er dan van my!
Maar, 'k heb geen nood daarvan, ik heb geleerd te sneven,
En 't sterven is me een lust aan mijn Alonzoos zij'.'
Surely, the letter can n't finish with property, but in
your last line. — Nevertheless, I should prefer een lust
to zaligheid, en het sterven to de dood, because it does
not admitt of any equivocal acception.
In the Copy you sent me, there is written only verplettrend
oog, without gevaarlyk. 24 But I should not
approve of gevaarlyk, because the idea fluctuates to
much, as there may be various dangers: and generally
(and principally in an interesting moment) the beauty
of the expressions consists not so much in its self as in
the adequateness of the idea, as the Logicians call it. 25
Ik liet de door mij veronderstelde gelukkigste tijd eindigen
in de zomer van 1800, namelijk bij de dood van het
tweede zoontje, Alfred: een zware klap, vooral ook omdat
dit haar eerste verlies was. Op de zevende dag van zijn
ziekte leek er nog weinig aan de hand.
last night he got somewhat fever the effect of which
was that the small pox are going over to swearing, and
are already very round and full; I do not perceive he
gets any more since yesterday, but his face is exceedingly
swelled, yet his eyes shall not close. 26
Twee dagen later schreef ze
the small pocks (which were till now very flat) stand
like large pearls mounted with an edge of coral, I am
told when the small pocks have such a red border
around, they are of the best kind. But, oh my bestbeloved
who would recognize in this child, the lovely
features of our little Alfred! -- His face is so full as possible,
and the left eye is close, the right only peeps
thro' a small opening, just wide enough to let perceive
something of the eye ball, which stands as clear, as
bright as if he were in good health. 27
Het kind overleed drie dagen later. Bilderdijk kwam uit
Brunswijk over, maar niet voor lang; er moesten lessen
worden gegeven. Weer terug in Brunswijk, meldde hij,
als altijd, zijn goede aankomst, nu met de woorden
Oh, my soul's beloved, I can n't describe the pangs of
my heart in this moment, the first wherein I am left to
my-self, after that fatal loss, we deplore. But I will subdue
my grief, for your sake, do you the same for mine,
[...]28
Op dezelfde 15de juli waarop Bilderdijk dit schreef,
dateerde hij zijn gedicht `Bij 't verlies eens kinds' ,29
beginnend als volgt.
Verr' van u, mijn Teêrgeliefde, hier in de aakligste
eenzaamheid,
Daar de Nacht heur valen sluier om mijn rustloos rustbed
spreidt;
Waar, in diepen rouw gedompeld, mijn in 't wee verstikkend
hart,
Niets gevoelend, niets beseffend, enkel ademt voor zijn
smart;
Waar het, in de doodsche stilte, door geen andre stem
gestoord,
Met een soort van wreed genoegen naar des Nachtuils
krassen hoort;
Waar het, met zich-zelf te onvreden, aard, en licht, en leven
haat,
En den God zich naauw herinnert dien het in de troost
versmaadt!
In dien toestand, zoo wanhopig, van het innigst wee
versteend,
Zucht het t'uwaart, o mijn Dierbre, waar uw boezem met my
weent,
Waar uw heete tranen vlieten, en uw oog ten Hemel staart,
Om het pandtjen weêr te vragen, beider hart zoo eindloos
waard!
Ach! hoe zie ik u den boezem van het zilte vocht bedaauwd!
Hoe het leven in uw oogen, tot verdoving toe, verflaauwd!
Ai my! welk een kreet van weedom! Hoorde ik dien?
Verbeeldde ik 't my?
Borst hy uit uw borst ten Hemel? Was het loutre mijmery?
ó Mijn Lieve, wees geduldig ! wees het om ons beider min!
Hou dat zieldoorvlij mend gillen, hou dien fellen noodkreet
in!
Ach! ontzie mijn krimpend harte; 't kan uw droefheid niet
weerstaan:
U te zien, te hooren lijden, is in Helsche pijn vergaan.
Pas twee maanden later was Wilhelmina zelf in staat dat
`zieldoorvlijmend gillen' in een gedicht te kanaliseren.
Opvallend is de andere titel. Het gedicht van Bilderdijk,
van wie reeds meer kinderen waren overleden, heet `By 't
verlies eens kinds' , ondertiteld `Aan mijne egade' , en
bestond vooral in verzoeken of adviezen. H-aar gedicht
heet, veel persoonlijker, `Bij 't afsterven van mijn zoontjen',
met als smartelijke ondertitel `nog geen tien maanden
oud' . 30 Een ander verschil met Bilderdijks gedicht is
de naar willekeur neigende, onrustige vorm, met ongelijke
regel- en strofenlengten en onregelmatig rijmschema.
Dit alles correspondeert met de onbeheerste uitbarstingen
van smart, waarmee het gedicht opent.
Laat af, ó laat my luidkeels weenen!
Laat af, opdat ik lucht voor 't stikkend harte vind'!
Wat schoolt ge, ó wreedaarts, om my henen!
Zaagt ge ooit een Moeder kalm, by 't lijkjen van haar kind?
Wat schoolt ge, ó wreedaarts, om my henen?
ó Laat dit hart een rouw dien 't nimmermeer verwint!
Vervolgens worden in een vergelijking enkele adunata
geschetst, om aan te geven hoe onmogelijk het wel is haar
tranen te weerhouden.
Gaat, sluit de vloeden op, in de onderaardsche kolken,
Als 't woedend Noorden ze op - ten hoogen hemel jaagt!
Gaat, houdt de waatren op der regenzwangre wolken!
En dan, bevrijdt dit hart van 't jammer dat het knaagt.
Van troost wil ze niet horen.
ó Menschen, kan hier troost gezellen
By 't Wichtjen dat mijn hart zoo eindloos teder mint!
Wie zal den tranen perken stellen
By 't hartverscheurend lijk van zulk een minlijk kind?
De enige die dat kan aanvoelen, is haar man, tot wie ze
zich op de helft van het gedicht richt. In het laatste deel
lijkt een zekere rust, berusting ook, in de tekst te komen.
ó Laat ons niet te veel dit vroeg gemis betreuren.
Wie was het die 't ons NAM? Wie anders, dan die 't GAF!
24
Slot `Afscheid aan het graf van mijn kind'. Handschrift van Katharina
Wilhelmina Schweickhardt, 16 oktober 1800. BM J 9-1.
Uw liefde gaf hem ons, en deed hem ons ontscheuren!
Dit zal mijn troostspreuk zijn, Vrijmachtbre! by zijn graf.
Deze tekst is zo persoonlijk, dat inmenging van een betweter
onverdraaglijk lijkt. Toch onderwierp de dichteres
deze aan Bilderdijks oordeel.
Let me know, my dearest, your opinion of the verse I
enclose, if you deem it worth correction I will entreat
you to correct it, that I may transcribe it.31
De reactie luidde als volgt.
I can n't satisfy my-self with reading it twenty times,
and could not read it without shedding tears. The emotions
I felt I will not and can not depaint, but God saw
my heart at that time, and heard me. Oh, my dear all of
bliss, how I adore and admire you! [...] As for corrections,
my dearest; there is no occasion for. Two or three
expressions may be changed perhaps, but they are not
worth observing them, and the ancient rule is again
proved true, that a verse written with a full enthusiasm
never hits against the laws of versification. 32
Wilhelmina stemde geheel met hem in.
indeed if the goodness of a piece of poetry depends on
the dispositron of the authors mind; and if what is written
must come from the Soul, to be expressive of what
it should be, these lines could not be indifferent, for oh
my heart was so full of this dear object, and yet I am in
a melancholy mood which will not leave me, till I have
written more, much more on the subject, of which my
Soul is so full that I am involuntarily thinking verses
night and day. 33
Bij deze `verses' denken we in de eerste plaats aan
`Onheelbre smarte',34 waarin geen sprake meer is van
steun vinden bij echtgenoot of God. Ze staat er alleen
voor. In de vierde en zesde strofe wordt het graf genoemd
waar tranen worden geplengd, en waar het gevoel moeder
te zijn het hevigst is.
Ik wil geen perken aan de tranen,
Die 'k op mijns kindjens grafsteen pleng:
En, wilde ik ze in hun stroomen stuiten,
ó Dan wierd my de boezem te eng!
De rouw verscheurt — maar streelt my 't harte:
o 'k Sta dien voor geen wareld af!
Mijn Wichtjen, 'k ben, ik voel my Moeder;
Maar 'k voel het tienvoud by uw graf!
Een heel concreet samenzijn met het kind zien we vooral
in het volgende gedicht, `Afscheid aan het graf van mijn
kind' . 35 Het Sankt Michaels Kirchhof36 lag vlakbij, aan het
einde van de Lange Hagen, waar ze toen woonde. We
lezen hier geen dichterlijke gemeenplaatsen; ze kan het
graf dagelijks hebben bezocht.
Reeds siert een welig grasjen 't graf
Waar in mijn Wichtjen ligt besloten.
Wat heeft dit engbeklommen hart
Al tranen op dit graf vergoten!
Wat bleef ik menig, menig uur
(Bedrukte!) by dit graf verwijlen!
En waar, ó waar nu moed gegaard
Als ik van 't plekjen weg moet ijlen?
My wenkt de plicht, een teedre plicht;
Ik moet dit graf niet meer genaken:
Maar 't Moederhart, zoo eindloos teêr,
Kan, trots den plicht, zich niet verzaken!
Waar zal ik weenen, dierbre Spruit?
De rouw zal my het hart doen stikken!
Ach, 't scheen me of 't tranenwekkend graf
My toeriep: Kom by 't wichtjen snikken!
ó Voelde ik 't hart te veel verkropt,
Hier gaf ik uittocht aan mijn smarte;
Hier weende ik luidkeels, ongestoord,
En weende my den steen van 't harte.
Welaan, nog eens dan uitgeweend!
Nog eens den boezem lucht gegeven,
En dan my van den plek gescheurd,
Waar gantsch mijn hart en ziel aan kleven.
De tedere plicht die in de derde strofe wenkt, verwijst
naar haar verhuizing naar Peine, op dezelfde 16de oktober
1800 waarop het handschrift van dit gedicht37 is gedateerd.
Die dag nam ze dus voorgoed afscheid van het
grafje.
Ondanks de aansporing `Kom, scheuren we ons dan
moedig weg', blijft Wilhelmine nog wat toeven, en tracht
ze met haar blik het kind in het graf te bereiken.
Daar staar ik nu het heuveltj' aan,
Om tranen aan mijn oog te ontwringen:
Daar scherp ik 't mat verflaauwend oog,
Om met mijn blik door de aard te dringen.
25
Hier sluit mijn oog zich dan voor 't licht:
Hier blijft mijn ziel aan 't grafjen hangen:
Dan doet het lieflijk beeld zich op,
En 'k hijg om 't in mijn arm te omvangen.
In de volgende strofe lijkt ze tot berusting te komen.
Dan voel ik, hoe hy zachtkens rust,
Ontrukt aan al de ramp der menschen!
Dan voel ik hoe mijn ziel hem mint:
En waag niet, hem te rugg' te wenschen!
Maar de herinnering aan het levende kind is in de drie
strofen erna zo sterk, dat ze het weer in haar armen voelt.
Dan heb ik heel den Hemel weêr!
Ik heb mijn Wichtjen in mijne armen!
Dan komt er een terugslag, want voor de tweede maal
beleeft ze nu ook het ziek worden en sterven van het kind.
Aan het slot richt ze zich tot God.
Weldadige! — ó Vergun my kracht!
Laat steeds Uw wil my heilig wezen:
En geef Gy me eens mijn lievling weêr
Daar waar geen scheiding is te vreezen!
De beide vorige gedichten zijn veel regelmatiger van
versvorm dan het eerstbehandelde. Hier zien we kwatrij -
nen, rijmend abcb, met dit verschil, dat in het eerste
gedicht de oneven, en in het tweede gedicht de even versregels
rijmen. Het vierde en laatste gedicht, `Aan mijne
zuster bij de dood van haar kind' , 38 sluit naar de vorm bij
het eerste aan. De dood van het kind Rietveld Texier,
begin 1801 in Amsterdam, lijkt niet meer dan een aanleiding,
het eigen verlies nogmaals te verwoorden. Het
begint als volgt.
Met doodkieur op 't gelaat, en wanhoop in de blikken,
Met toegeschroefd, beklommen hart,
Dat in zijn zuchten dreigt te stikken,
En zielloos schijnt te zijn, vernietigd door de smart: —
Zoo zie ik u, bedroefde, in stommen rouw gezeten —
Zoo zat ik-zelv verstijfd! — ó God, door welk een slag! —
Zoo wierd my 't bloedend hart uit de enge borst gereten,
Toen ik mijn Kindtjen sterven zag!
Ook in het vervolg heeft de dichteres het vooral over haar
eigen verlies, over het onvermogen van troost, zelfs de
afkeer ervan, en over de steun die ze van haar man ontving.
Maar ja; eens dierbren wenk kon mijne smart bedwingen,
Eens enklen, wien ik leef, wien 'k heel mijn daarzijn wij'!
Eens eenigen, wiens troost mijn boezem kon doordringen,
En die gevoelde en zuchtte, en weende, en leed met my.
Volgt het advies aan haar zuster om 66k die troost in de
armen van haar echtgenoot te zoeken. Wederom richt ze
tot slot de blik omhoog, in het inzicht dat Gods wegen
ondoordringbaar zijn.
En hoe bevoorrecht! Ach, 't is weldaad, weldaad ja,
Die 't vroeg verstorven Wicht voor 's warelds ramp
bewaarde.
Vaak, in het uur van middernacht,
Als doodsche stilte heerscht, en onder 't eenzaam treuren
Mijn oog vergeefs naar slaap en haar verkwikking smacht,
En 't denkbeeld van mijn Kind mijn boezem komt
verscheuren;
ó Sla ik dan den blik wanhopend naar om hoog,
Dan rijst des Wichtjens beeld voor mijn verduisterd oog;
Dan zie ik 't juichend voor my zweven!
Niet als een Wichtj' op aard zijn moeder tegenlacht,
Niet met een stoflijk deel bevracht,
Dat eenmaal nog 't vergaan in 't duister graf verwacht;
Neen, met een straal omhuld van Godontleende kracht,
En met het blinkend kleed der Englenrij omgeven!
ó Hoe verheft zich dan mijn afgefoolde39 geest!
Wat blijf ik dan verrukt op 't zalig tijdstip denken,
Wanneer my, wat me op aard het dierbaarst is geweest
Gods Algenoegzaamheid voor eeuwig weêr zal schenken!
Met dit vierluik naar aanleiding van haar eerste grote verlies
legde Catharina Wilhelmina Schweickhardt de basis
voor haar latere bekendheid als dichteres van het Réveil.
Marinus van Hattum
De auteur publiceerde eerder in Het Bilderdijk-Museum: `Vrouwe Bilderdijks
Kindergedichtjes' (1985) [hierover ook Vrouwe Bilderdijk's
gedichten voor kinderen. Teksten-Handschriften-Beoordelingen
(Amstelveen 1988)], "Geliefde vriendin en zuster in de Heere!"
Mevrouw Bilderdijk en mevrouw Da Costa: een correspondentie'
(1998) en "Fatal Love meets Elfrida". Twee dramaversies van
Vrouwe Bilderdijk' (2002) [hierover ook Vrouwe Bilderdijk's drama's
Fatal Love en Elfriede. Een parallel-uitgave (Amstelveen 2002)].
Noten
1. Bilderdijk 25 juni 1798; BM C 9-3; br. 30 in Marinus van Hattum
(ed.), Briefwisseling III 1798-1806: `Till then you may keep your
dear baby, and perhaps we will find means not to separate from it.'
Haar reactie 29-30 juni 1798; BM C 25-3; br. 31 in Briefw. III:
`You give me [...] the hope that I shall not be separated from my
poor little innocent Baby!'
2. Bilderdijk 12 juli 1798; BM C 9-4; br. 39 in Briefw. III: `I give in
consideration, whether it might perhaps be fit, to write a very simple
letter to her-self, wherein you expose your invincible aversion
from going to that unhappy land [Holland], without any other
motives: and to add: NB. "that you are resolved to return to
England with the first opportunity, where you are sure that you
can easely get your subsistence in a very honorable manner. that
therefore you do pray her, to direct henceforth her letters to
London, to be left at the posthouse till called for.["] &c. Then I
shall be careful, my dearest, that those letters, she may send there,
are sent hither by my Correspondent.' En verder 19 juli 1798; BM
C 9-6; br. 42 in Briefw. III: 'Notwithstanding what you wrote to H-
[Holland, nl. moeder], you seem to be disturbed and vexed by the
idea, your Mother might come to you. Do n't fear nothing, my
dearest. She can do nothing against your will. Accordingly to the
Laws of England you are of age, not to be ruled by a mother's or
any parent's will, but by your own, and the Laws of Prussia put the
same term to the minority.'
3. Naar 'Leonore' (1774), ballade van Gottfried August Burger:
Poëzij II 15-24; DWVB (I. da Costa (ed.), De dichtwerken van
Vrouwe Katharina Wilhelmina Bilderdijk 3 delen (Haarlem 1859))
II 94-98.
4. 23 oktober 1798; BM C 9-24; br. 78 in Briefw. III.
5. `Op het afsterven van Zijne Doorluchtige Hoogheid Prins Willem
George Frederik van Oranje en Nassau' : Vaderlandsche Oranjezucht
171-180; DWVB III 3-7.
6. 21 februari 1799; Coll.-Hogerzeil; BM 12-13 (kopie); br. 118 in
Briefw. III.
7. Haar reactie 25 februari 1799; BM C 27-3; br. 119 in Briefw. III:
`As for the letter to the Hered: Princess, you wish it my beloved,
but were it not better not to remind her of me? Will it not cause
enquiries and reflexions which it were as well to avoid? However
you know better what is fit or not, nor have I any objection if you
wish it. But Mr Texr has frequently reported to me discourses
which have been helt about Miss S- at court; and which I dare say
you my beloved know of as well as I do, which make me wish
rather to be forgotten than recalled to memory, but perhaps even
for this very reason, you think proper to write a letter with a
printed copy of the Verse.'
8. Die `leerling' noemde Bilderdijk ook in een brief aan zijn schoonzuster
Elter-Woesthoven: `Een ander vers op hetzelfde onderwerp,
26
is my toegezonden door eene Elève van my in de Holle Poezy: en
dit is zoo schoon, dat ik, met al mijne Eigenliefde, het verre voor
't mijne stel. [...] Maar ik wil hier een afschrift insluiten van een
klein stukjen, op 't verzoek van een lieve jonggehuwde vrouw (die
my een vers over 't Echtgeluk verzocht) gemaakt. Naaml. na dat
ik (gelijk gy licht begrijpen kunt) haar tegemoet voerde dat zy dit
niet dan door haar' man behoorde te leeren kennen, verzocht my
de man, om het dan in zijn' naam te maken, en dus plaatste ik my
in zijn geval, en - schreef. Ik ben zeer begeerig te weten hoe het
u ([...] als vrouw) bevallen zal, en tot hoe verr'? My dunkt (zoo gy
't wilde paraphraseeren) ware 't goed om in den Almanach voor
vrouwen geplaatst te worden: maar immers moet daar in ook alles
van vrouwen zijn?' 21 februari 1799; Gemeentearchief Leiden, PA
450 nr 810-59; br. 117 in Briefw. III. Bilderdijks `Het Echtgeluk'
(gedateerd een dag voor de brief) en Wilhelmina's `Het Echtgeluk.
(Tegenzang)' respectievelijk in Almanak voor vrouwen
door vrouwen 1 800, 1-14 en 15-19; Poëzij I 125-145 en 146-152;
DW (I. da Costa (ed.), De dichtwerken van Bilderdijk 15 delen
(Haarlem 1856-1859)) XII 28-37 en DWVB III 193-196.
9. Aldus geschiedde.
10. Vaderlandsche Oranjezucht 63-87; DW VIII 456-467.
11. 3 maart 1799: BM C 27-4; br. 123 in Briefes. III.
12. Zo is uit de gedrukte tekst van Bilderdijks `Tranen' niet op te
maken dat het naar het Engels van Wilhelmina was: 'The inclosed
English verses I found one of theese days which I pray you to
transcribe for me. They please me uncommonly. I will try to translate/
imitate them in Dutch. [Volgt tekst Poëzij II 160; DW XIII
98.] It is not quite the same idea, and surely yours is endless more
tender, soft, and pleasing: but perhaps mine may serve as a commentary
of yours.' 3 april 1799; Coll.-Hogerzeil; BM 24-25
(kopie); br. 135 in Briefw. III. C.W.'s voorbeeld niet gevonden.
13. 27 juni 1799; BM C 28-5; br. 159 in Briefes. III.
14. Poëzij II 31-55; DWVB II 79-91.
15. Deze en volgende toevoegingen door Bilderdijk: Poëzij II 50-52;
DWVB II 88.
16. 15 januari 1800; Coll.-Hogerzeil; BM 111-113 (kopie); br. 229 in
Briefes. III.
17. Arie Zijderveld, De romancepoëzie in Noord-Nederland van 1780
tot 1830 (Amsterdam 1915) 206.
18. 17 januari 1800; BM C 31-3; br. 230 in Briefes III.
19. 22 januari 1800; Coll.-Hogerzeil; BM 114-117 (kopie); br. 231 in
Briefw. III.
20. Poëzij III 51-60; DWVB II 103-106.
21. 'Alonzo aan Klara' : Poëzij II 1-9; DWVB III 438-441; 'Klara aan
Alonzo' : Poëzij II 10-14; DWVB III 441-443.
22. 9 december 1800; BM C 33-17; br. 352 in Briefw. III.
23. Zo geschiedde: Poëzij II 14; DWVB III 443.
24. De versregel direct voorafgaand aan het citaat luidt: `Als uw vertedrend
oog uw Klaraas oog ontmoet.'
25. 20 december 1800; Coll.-Hogerzeil; BM 192-193 (kopie); br. 357
in Briefw. III. Bilderdijk schermt hier wat met de scholastische
term `adaequatio', en zegt hier iets als: een uitdrukking is pas fraai
als die overeenstemt met de gedachte die zij moet verwoorden.
26. 8 juli 1800; BM C 32-14; br. 291 in Briefes III.
27. 10 juli 1800; BM C 32-15; br. 293 in Briefw. III.
28. 15 juli 1800; Coll.-Hogerzeil; BM 156-157 (kopie); br. 294 in
Briefw. III.
29. BM A 72-5; Poëzij III 19-22; DW X 378-380. Misschien is ook
`Op eens kindtjens afsterven' (1800; Poëzij I 157-158; DW XIII
101) t.g.v. Alfreds dood geschreven, maar er komt niets persoonlijks
in voor.
30. Poëzij III 23-28; DWVB III 199-201.
31. 26 september 1800; BM C 33-7; br. 329 in Briefw. III.
32. 26 september 1800; Coll.-Hogerzeil; BM 177-178 (kopie); br. 330
in Briefes. III.
33. 28 september 1800; BM C 33-8; br. 331 in Briefw. III.
34. Poëzij III 29-31; DWVB III 264-265.
35. Poëzij III 32-38; DWVB III 202-205.
36. Bilderdijks aantekening BM A 84-1r: 'Hic [Alfred] autem die 13°
Julii anni sequentis (1800) occubuit, variolis extinctus, sepultus
que est in coemeterio ejusdem urbis [Hildesheim], Sancto
Michaëli dicato.' [Vert. Piet Gerbrandy: Deze stierf echter op
13 juli van het volgende jaar (1800), bezweken aan de pokken, en
is begraven op het kerkof van dezelfde stad, dat gewijd is aan de
Heilige Michaël. ]
37. BM J 9-1.
38. Poëzij III 110-115; DWVB III 190-192.
39. hevig gefolterde.
`De zedige viool, die schittert, maar in 't
duister.'
Vrouwe Bilderdijk's bundel Poëzy
(1820)*
Voorgeschiedenis
Als de bundel Poëzy van Vrouwe Bilderdijk al op de persen
ligt, onthult Bilderdijk op 7 mei 1820 aan uitgever
Johannes Immerzeel Jr.' dat dit niet de eerste keer was,
dat Katharina Wilhelmina Bilderdijk een bundel losse
gedichten aan een uitgever aanbood. Begin 1813 was uitgever
Honcoop al geïnteresseerd geweest om een bundel
gedichten van Vrouwe Bilderdijk uit te geven, aldus
Bilderdijk. Men had echter de stommiteit begaan de
gehele bundel in origineel voor de censuur naar Parijs te
sturen, zonder dat er afschriften bewaard werden. 2 Alles
was geheel verloren gegaan en alleen het vignetje was
misschien nog te vinden. De uitgave van 1820 is dus een
nieuwe poging een bundel losse gedichten van
Bilderdijks tweede vrouw uit te geven, na de jammerlijke
mislukking van 1813.
Bilderdijk is zelf zeer geporteerd voor een eigen bundel
van zijn vrouw, want bij al die gemengde bundels van
haar en hemzelf lijkt het wel of `men het een door het
ander aan den man wilde brengen' ; dit deed zijn vrouw
onrecht, wier gedichten `zoo veel beter worden als de
mijne (met mijne ouderdom) afnemen'.
De correspondentie met Immerzeel over deze bundel
geeft een beeld van het karakter van de dichteres. Immerzeel
wil graag haar portret voor in de bundel plaatsen,
maar Bilderdijk moet hem op 19 september 1819 teleurstellen;
door haar `allernaauwstgezette zedelijkheid en
huiselijkheid' meent zij, dat het een vrouw niet voegt zich
zo geportretteerd in de bundel te laten opnemen. Bilderdijk
somt al zijn pogingen tot het maken van een portret
van zijn vrouw op. Langer dan twintig jaar geleden had
hij in Engeland zelf een pastel van haar gemaakt, die
helaas op reis naar Duitsland verloren was gegaan. In
1809 was mevrouw Schaeffer3 begonnen aan een miniatuur,
waarin ze helaas was blijven steken, omdat ze ziek
werd. Toen Caspari een goed portret' van Bilderdijk
maakte, wilde Bilderdijkk er ook een van Katharina Wilhelmina
laten maken, maar helaas was daar geen geld
voor. Hij hoopt dat Immerzeel nu misschien zo inventief
zal zijn een methode te vinden om haar te portretteren
`buiten haarzelf om' . De bundel verschijnt echter zonder
portret.
De correspondentie met Immerzeel werpt ook licht op
Bilderdijks visie op de positie , van het werk van zijn
vrouw, in vergelijking met zijn eigen werk. Bilderdijk
vertelt de uitgever op 13 december 1818, naar aanleiding
van Katharina's voor diens Muzenalmanak ingezonden
`Moedersmart' , 5 dat zij zeer op dreef is, en dat de warme
vriendschap met Immerzeel haar daarbij goed doet.
Daarop geeft hij de volgende karakterisering van haar:
Zij heeft inderdaad iets voor uit voor mij [op mij voor],
in een min imposanten en meer innemenden toon en
trant, die veel meer populair is, en 't hart zachtkens
bekruipt.
Binnen de literaire situatie van 1818 is het duidelijk waarover
Bilderdijk spreekt. In het tweede decennium van de
negentiende eeuw is in de literaire kritiek de opkomst te
27
zien van wat men bij voorkeur `de poëzie in de zachte
toon' noemt, waaronder men verstaat gevoelige poëzie,
misschien van een bescheiden niveau en mogelijk `van
den tweeden rang', zegt men erbij, maar die toch de lezer
weet mee te slepen. Het gehele decennium staat de
waarde van deze poëzie ter discussie,6
Aan het eind van dat ' decennium, rond 1819, stelt een
aantal tijdschriften, zoals Vaderlandsche letteroefeningen,
Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en
smaak, Boekzaal der geleerde wereld en De recensent,
ook der recensenten, vast dat deze poëzie in elk geval het
pleit bij het merendeel van het lezende publiek gewonnen
heeft. Men moet zich, volgens het Letterkundig magazijn,
niet op deze vorm van dichtkunst verkijken, omdat de
ware eenvoud mogelijk het toppunt van kunst is.'
Het is naar de opkomst van deze poëzie, dat Bilderdijk
verwijst. En met zijn aanduiding van de `min imposanten
en meer innemenden toon' dan die van hemzelf, verwijst
hij naar de oppositie van `de zachte versus de stoute
toon' , die in het begin van de negentiende eeuw door de
recenserende pers gebruikt wordt in de discussie over dit
type dichtkunst. De in die tijd gebruikelijke tonenretoriek8
bestaat in de onderscheiding van een heel tonenscala,
zoals de fantasierijke toon, de roerende toon, de
volkstoon etcetera. Zeer populair wordt de bovengenoemde
zachte, gevoelige toon, die tegenover de stoute
toon geplaatst wordt. Deze toon ziet men als een passende
expressie van een stilistisch register, of zoals men ook
wel zegt: de toon bootst de gewaarwordingen der ziel na.
Bilderdijk onderkent dat zijn vrouw in staat is te dichten
in de minder imposante, maar innemende en zachte
toon die een bepaald soort vervoerende werking heeft.
Zijn vrouw heeft dus iets op hem voor bij het publiek,
omdat zij die gevoelige toon, die zo populair is, weet te
treffen. Inderdaad blijkt uit de kritiek dat dichters `van de
zachte toon' , als Spandaw, Rietberg, Westerman en Ba
rend Klijn (Tollens werd pas met terugwerkende kracht
boven aan die groep geplaatst), een groot publiek veroverd
hebben. In de voorrede van de bundel Poëzy raadt
Bilderdijk haar aan, boven alle eerbetoon uit te stijgen en
naar het hoogste te streven. Zelf hecht hij niet meer aan
lof van het publiek. Bekend is dat Bilderdijk zich ergerde
toen hij bij zijn voorlezingen uit De Ondergang der
Eerste Wareld (1820) minder enthousiasme ontmoette
dan bij de voorlezing van `nietigheden' die `den heerschenden
smaak streelden, of die zachte aandoeningen
verwekten waar men zich thands meê te vreden houdt' . 9
Wat Bilderdijk met name stoorde zijn de onevenredig
luide toejuichingen die deze gevoelige poëzie ten deel
viel.
Gezamenlijke bundels 1814-1819
Als we de kritiek op de gezamenlijke bundels van het
echtpaar Bilderdijk 1814-1819 lezen, blijkt dat in het
tweede decennium van de negentiende eeuw vaker een
verband tussen het werk van Vrouwe Bilderdijk en poëzie
in de zachte toon is gelegd.
Aanvankelijk spreekt men in de bevrijdingstijd bij haar
van `eenzelfde rijke volle dichtader' als die van haar man,
maar al bij de bevrijdingsverzen in Hollands Verlossing
van Bilderdijk en zijn vrouw (1813-1814) waardeert men
in haar werk toch vooral `het aandoenlijke' en het zachte
(godsdienstige) gevoel. ' 0
Naar aanleiding van Wit en Rood (1818) stellen de
recensenten zich ten doel het werk van de beide echtelieden
onderling te vergelijken en in hun eigenheid te karakteriseren.
De titel van deze bundel nodigt daartoe ook uit.
Immers bij Wit en Rood gaat het om het samengaan van
zijn witte leliën en háár blozende rozen, zoals de voorrede
onthult." In het Letterkundig magazijn van 1820 zou men
Wit en Rood liefst de status toekennen van `het Huisboek
voor alle gehuwden' . Steeds gaat het om de oppositie van
een `stille, zachte, teedere toon of trant' bij haar met bij
hem de stoute toon of hoge stemming, die men `helaas'
ook duister en gekunsteld acht, eigenschappen, waarvan
men haar `gelukkig' vrij acht. 12
Naast beschouwingen over het karakter van beider
werk, die in vele recensies verschijnen, ziet speciaal De
recensent van 1819 in de verschijning van deze bundel
aanleiding om de status te beschrijven die het werk van
Vrouwe Bilderdijk op dat moment in Nederland heeft:
haar dichtroem mag als gevestigd beschouwd worden.
Het respect voor haar is des te groter omdat haar gedichten
altijd de vergelijking met die van Bilderdijk moeten
doorstaan, wat het nog moeilijker maakt om te slagen.
Ook wordt gemeld dat zij een gretig lezerspubliek heeft."
Deze vaststelling in het jaar 1819 is niet zonder belang.
De avonden van literaire genootschappen worden dan
gedomineerd door de aandacht voor huiselijkheid, critici
spelen graag de rol van tolken van het volksgevoel, en
men propageert in verhandelingen dat de kunsten niet
langer voorbehouden mogen zijn aan een kleine bevoorrechte
elite. 14 Twee jaar later wordt Tollens de schrijver
van de eerste bestseller: 10.000 exemplaren van de volkseditie
van zijn gedichten.
28
Het zou dus wel eens waar kunnen zijn dat Bilderdijk
letterlijk gelijk had toen hij tegen de ook commercieel
geïnteresseerde Immerzeel stelde, dat zijn vrouw bij het
publiek wel wat op hem voor had. Hoe groot het respect
voor Bilderdijk ook is, Katharina Wilhelmina kon zich
meten met de gevoelige dichters (die iets later de huiselijke
dichters genoemd worden) en zij had met hen
gemeen dat zij aan het eind van het tweede decennium
van de eeuw goed in de markt lag.
De gezamenlijke bundel Nieuwe Dichtschakeering
(1819) komt vlak voor haar bundel Poëzy van 1820 uit.
De recensenten geven alle aandacht aan het feit dat op de
valreep voor het uitkomen van deze gemeenschappelijke
bundel het dichtersechtpaar met de dood van hun zoon
geconfronteerd werd. Januari 1819 ontvingen de ouders
het bericht dat Julius Willem op 26 augustus 1818 op zee
gestorven was. is De voorbereidingen voor haar eigen
bundel moeten hieronder geleden hebben, en bovendien
maakt men een aparte bundel over het overlijden van de
zoon: Ter nagedachtenis van Julius Willem Bilderdijk, op
zijnen zeetocht overleden den XXVIn van Oogstmaand
NDCCCXIIX (1819).
Het echtpaar Bilderdijk zoekt in deze tijd steun bij een
andere zwaargekwelde dichter, die ook publiekelijk zijn
laatste deel Gedichten (1819) is voor een groot deel
gewijd aan de dood van zijn enige dochter Nenny, die in
het kraambed overleed. 16 Bilderdijk schrijft 22 augustus
1819 aan Klijn:
Uwe klachten, uwe tranen, uwe jammeren zijn sedert
geheel de onze geworden. We hebben ze gelezen, herlezen,
verzwolgen, en met stroomen van nieuwe tranen
begeleid. 17
De literaire kritiek besteedt veel aandacht aan Klijns lotgevallen,
maar de herdenkingsbundel voor Julius krijgt
weinig respons in de kritiek. Wel veel respons krijgen de
aan Julius gewijde rouwdichten in Nieuwe Dichtschakeering.
De doorgaans meer kunstige dichter
Bilderdijk schrijft nu ook verzen die rechtstreeks uit het
hart gevloeid zijn, aldus De recensent. Dat feit verleent
deze gedichten 'hooge waarde', zo luidt het oordeel. 18
Over Vrouwe Bilderdijk stelt men vast, dat men zelf een
rechtschapen moeder moet zijn om zo te kunnen dichten.
Dit is de stand van zaken als haar eerste eigen bundel
afzonderlijke gedichten uitkomt. Poëzy (1820) draagt nog
duidelijk de sporen van de dood van haar zoon. Na de
twee leerdichten waarmee de bundel begint, volgen er bij
de losse gedichten vier verzen op elkaar waarin de smartelijke
slag nog naklinkt. De kritiek ziet graag de mens
achter de dichter en geeft deze verzen veel aandacht, '9
waarbij weer de meetlat van de twee tonen nodig is om
haar bij de zachte toon in te delen.2°
Dichteres in de zachte, gevoelige toon?
In hoeverre komt het werk van Katharina Wilhelmina
Bilderdijk overeen met dat van de dichters van de zachte,
gevoelige toon? Omdat Bilderdijks bijdrage aan de versificatie
van haar werk ter discussie staat, richt ik mij het
liefst op de stofvinding, die naar mijn idee een duidelijker
beeld van de dichteres geeft.
29
`De weduw' geeft een aardige indruk van de verwantschap.
Het lyrisch subject van dit gedicht, de moeder,
bekijkt haar zuigeling en laat het kleintje nog een uurtje
slapen, in zalige onwetendheid van het lot dat de oudere
kinderen wel kennen, namelijk dat hun vader en beschermer
en weldoener gestorven is. De overeenkomst van dit
vers met bepaalde gedichten van Tollens is evident. In
zijn `Tehuiskomst' 21 verkwikt de vader zich juist aan het
eind van de lange werkdag door één voor één de bedjes
langs te gaan. De gedachten van de moeder in de vroege
ochtend krijgen in Katharina's vers een tragischer ondertoon
door de dreigende armoede, die de moeder de kinderen
probeert te besparen. In de slotbede 'Gy zijt Vader
van mijn Weezen' klinkt weer de slotaanspraak van een
andere klassieker van Tollens door: `Aan een gevallen
meisje' 22 waarin de ongehuwde moeder wordt geadviseerd
haar kind te troosten met de woorden: `Kind! Hier
boven hebt ge een vadér.' Ook de positie van deze consolatio
aan het eind van het vers komt met Tollens overeen.
Van een imitatie zou ik niet willen spreken, door de
geheel eigen stofvinding van de weduwe uit de arme klasse
als lyrisch subject.
`De weduw by het overwinningsfeest' is ook een voorbeeld
van dit type hartroerende poëzie; het heeft een
happy ending als, dankzij de terugkeer van de vader uit de
oorlog, de moeder uiteindelijk geen weduwe blijkt.
Minder kenmerkend voor de gevoelige poëzie is dat
een aantal verzen uit de bundel Poëzy getuigenis aflegt
van een persoonlijke geloofsstrijd om de aanvaarding van
de dood van de zoon, een getuigenis van als beschamend
ervaren verdriet, dat een conflict oplevert met haar godsvertrouwen.
Hiervan getuigt `Nieuwjaarsnacht 1820',
waarin een moeder vol beschaming herdenkt hoe zij het
leed over haar verloren kind niet als een voorbeeldig vertrouwend
christen weet te dragen. Zo ook `Moederlijke
droefenis' en `Berusting in smart' . Op de geloofsbeleving
in deze verzen kom ik terug.
Nu is het wonderlijke, dat in 99% van de gevoelige,
ook wel `huiselijke' poëzie uitsluitend een man aan het
woord is. Behalve Katharina Bilderdijk-Schweickhardt
komt er in de periode 1800-1840 geen belangrijke vrouwelijke
auteur voor die de huiselijkheid bezingt. Als dit
type poëzie gecanoniseerd wordt in Van Kampens oratie
over de geest der Nederlandse letterkunde (1829), luidt
de omschrijving: poëzie van `den liefderijken Echtgenoot,
Vader of Broeder' • 23 Opmerkelijk is ten eerste dat
men de bijdrage van Katharina Bilderdijk toch niet
belangrijk genoeg acht om bij definiëring ook `moeder'
toe te voegen, en ten tweede dat de toenmalige literaire
kritiek er niet veel werk van maakt te benadrukken, dat zij
als enige vrouw zich op dit gebied bewoog.
De andere kant van Vrouwe Bilderdijk
Waarom is er zo weinig nadruk gelegd op Vrouwe Bilderdijks
bijdrage aan wat later de huiselijke poëzie gaat
heten? Misschien speelt het volgende mee.
Men plaatst haar graag binnen het perspectief van de
dichters van de gevoelige toon, zolang zij zogenaamde
`losse stukjes' schrijft; dan is de kritiek unaniem lovend.
Maar Vrouwe Bilderdijk heeft ook een kant waarop men
31]
van de huwelijksliefde, wat in de praktijk neerkomt op
gelegenheidsgedichten voor verjaardagen, huwelijksfeesten
en dergelijke. Hij voegt daaraan toe: `op hoeveel
schilderingen van huiselijk geluk wij ook roemen mogen,
ons [ontbreken nog] de Phedra's, Zaires, Desdemona's,
en Thekla's van den vreemdeling' . Ook bij Vrouwe Bilderdijk
vertoont de liefde zich meestal in datzelfde eerbare
kleed, maar de hartstochtelijke toon waarin zij haar
liefde voor haar man belijdt, wordt in de huiselijke
gedichten niet teruggevonden.
In de verzen waarin zij meer fictionaliseert, blijkt dat
zij wel degelijk de fatale kant van de liefde beschrijft. In
het leerdicht `Het huwlijk', waarmee Poëzy opent, tekent
zij een bruid met somber en duister gelaat: slachtoffer van
een opgedrongen huwelijk. Een blik op haar andere poëzie
leert, dat de rampzalige bruid een onderwerp is dat zij
vaker bezingt. In de romance 'Arnyn en Analiede.
Schotsche vertelling', vermoordt de bruidegom per ongeluk
zijn schoonvader. Daarna doorsteekt de bruid zichzelf
en valt stervend in de armen van haar bruidegom. In de
romance 'Evander en Eone' doorsteekt de minnaar zich
op het graf van zijn geliefde. Juist deze hartstochtelijke
romances in mortuaire of sentimentele sfeer vallen bij de
critici niet in de smaak.
Katharina Wilhelmina Schweickhardt. Silhouet in o.i. inkt door onbekend,
ca. 1820. KA 494-23a/KW.
minder, en waagt zich aan genres waarop men niet
gesteld is.
In 1814 wijdt zij een gedicht aan `De moord op
Woerden' . 24 Het kan de Vaderlandsche letteroefeningen
van 1814 niet behagen. 21 `Wat een akelig onderwerp,
inzonderheid voor eene gevoelige vrouw' , is de reactie.
Er ligt wel een mooie gloed over het verhaal, dat anders
afzichtelijk zou zijn, maar van de onderwerpskeuze is
men niet gecharmeerd.
De Boekzaal van 1815 vraagt zich naar aanleiding van
Hollands Verlossing af waarom een vrouw nu juist die
akelige `Veldtocht naar Moskau' heeft willen verbeelden,
die toch veel geschikter voor de `stoute lier' van haar man
dan voor haar `zachte toonen' geschikt was, hoe uitmuntend
zij zich ook van haar taak gekweten heeft. 21
Ook over het slotgedicht in Poëzy, `Nederlands eer
hersteld' , over de zeeslag bij Algiers op 28 augustus
1816, staat de kritiek niet te juichen. Waarom laat ze een
dergelijk vers niet aan haar man over ?2' Het betrof overigens
niet meer dan een nauwelijks succesvolle Engels-
Nederlandse strafexpeditie tegen een zeeroversnest. Maar
die was een der eerste gelegenheden tot heldenvertoon in
het jonge Koninkrijk, en daarom mobiliseerde het evenement
vele dichters.28
Voorts worden haar treurspelen niet erg gewaardeerd, 29
de romances in de bundel van 1820 evenmin, 30 en de grote
leerdichten hierin heten ook niet haar sterkste punt: zij
kan dan prozaïsch worden. 31 In het vers `Herinnering',
waarin een vrouw met de schim van de overleden zoon
leert samenleven, ervaart de criticus zelfs `een waarlijk
Ossiaanse geest' . Het steekt in zachtheid en edel christelijk
gevoel nogal af bij het overige werk.
De hedendaagse lezer stelt zich geheel andere vragen
naar aanleiding van haar werk. De Clercq heeft in zijn
verhandeling over de invloed van de vreemde letterkunde
op de Nederlandse (1824) vastgesteld, dat in onze literatuur
de fatale kant van de liefde ontbreekt. 32 De liefde vertoont
zich in de Nederlandse letteren in het eerbaar kleed
Godsdienstige denkbeelden
Wonderlijk genoeg spreekt de kritiek ook niet over de
godsdienstige denkbeelden in de twee programmatische
leerdichten `Het huwlijk' en 'Vrouwenbestemming'.
Opmerkelijk in `Het huwlijk' is de nadruk op zelfverloochening
van de vrouw en de even grote nadruk op het feit
dat de vrouwelijke bestemming ligt in overheerst te worden.
Tijdgenoten zullen de vrouw zeker ook een ondergeschikte
positie toekennen, maar vergelijkbare uitspraken
met die van Vrouwe Bilderdijk zijn minder gemakkelijk
te vinden. Uit `Vrouwenbestemming' komt daarbij nog
de uitgesproken afkeer van de verlichtingshoogmoed naar
voren, die door `vreemde stelsels' en de `heidense zedeleer'
ontstaat. De tijdgenoot zal weer gerustgesteld zijn,
omdat men in hetzelfde vers de wel bekende nadruk op
oud-vaderlandse zeden, de verheerlijking van eenvoud en
huiselijk heil tegenkomt.
De wortels van de huiselijkheidsideologie liggen nog
in het optimistische en idealistische mensbeeld van de
achttiende-eeuwse geluksfilosofie, waarin het rustig
rationalisme van de waarlijk gelukkige mens verheerlijkt
wordt. Qua mentaliteit is Vrouwe Bilderdijk echter geen
lid van deze groep huiselijke dichters, die volgens de
heersende moraal juist het goede van de negentiende
eeuw tegen Da Costa zullen verdedigen.
In de literaire kritiek van 1814 tot 1820 ligt nog de
volle nadruk op haar werk `in den zachten toon', waarin
zij het publiek weet mee te slepen. Het ziet er echter naar
uit, dat er iets verandert, nadat er in de kritiek vanaf 1822
een algemene `kreet van verontwaardiging' tegen Bilderdijk
opgegaan was naar aanleiding van diens Krekelzangen
(1822-1823), en onmiddellijk daarop, na Da Costa's
Bezwaren. 33 De `schitterende', `hemelsche'. poëzie
van Bilderdijk zou `jammerlijk ontluisterd' worden door
`de zwartste nevelen van ontevredenheid, wrevel, haat',
opgestegen uit `het ziekelijke gestel des Dichters' . Er is
sprake van de `geest van Gomarus, twistzieker nagedachtenis'
. Deze poëzie zit vol `vergiftigend voedsel' en is die
van `een jammerlijk verdoold genie' . `De hemelsche fakkel
der poëzij' is veranderd `in eene vloektoorts' .34
31
Over de volgende afzonderlijke bundel van Vrouwe
Bilderdijk, Gedichten (1827), blijkt de stemming minder
enthousiast. Haar godsdienstig gevoel acht men nu toch
weI wat overdreven, en haar werk vertoont trekken van
een liefhebber van het mystieke. Maar de boekbespreker
dankt God, dat haar vrouwelijk hart zich zo weinig door
de wrevelmoedigheid van haar echtgenoot ontheiligd
heeft."
p .. ,0 ]~
D OO R
Y n o UW 1-;
Conclusie
Bilderdijk had gelijk: de zachte toon van zijn vrouw sprak
in 1819 aan en op dit punt had zij zelfs iets op hem voor.
Erkend moet worden, dat zij als enige het vrouwelijk perspectief
verwoord heeft in de periode der huiselijkheid,
dat zij enige tijd waarschijnlijk populairder is geweest
dan tot nu toe wordt aangenomen, en dat zij een niet
onbelangrijk lezerspubliek had . Anderzijds is zij door de
kritiek een tijdlang in het keurslijf van de huiselijke dichters
gedrongen, terwijl men andere kanten van haar werk,
namelijk meer hartstochtelijk getoonzette, mortuaire,
sentimentele, Ossian-achtige onderwerpen verwierp. lets
later moet men hebben ingezien, dat zij qua mentaliteit
geen lid was van deze groep, die kenmerken van een lateverlichtingstijd
heeft. Nog later zijn haar godsdienstige
opvattingen naar waarde geschat. Zij wil zijn : een 'zedige
viool, die schittert, maar in 't duister' . 36
Ellen Krol
Ellen J. Krol promoveerde op De smaak der natie. Opvattingen over
huiselijkheid in de Noord-Nederlandse poezie van 1800 tot 1840
(Hilversum 1997). Verder publiceerde zij onder meer over Elisabeth
Wolff's en Agatha Deken's roman Sara Burgerhart.
Noten
* Met dank aan Wim van den Berg en Margaretha H. Schenkeveld.
I. Correspondentie Bilderdijk-Immerzeel: KB 133 C 11.
2. Over de censuur van 1811 tot eind 1813: B.P.M. Dongelmans,
'Mij ne Heren , Amice, Mijn Vriend . Over J. Immerzeel, Jr. (uitgever)
en W. Bilderdijk (auteur)', Het Bilderdijk-Museum 6 (1989)
1-11. Over de gang van zaken m.b.t. manuscripten die naar Parijs
gestuurd werden: M. van Hattum, Jan Fredrik Helmers (1767 1813).
Leven en werk van een Amsterdamse wereldburger (Amsterdam
1996) 119.
3. Vooralsnog onbekend.
4. Ton Geerts, Het Bilderdijk-Museum, Catalogus van kunstvoorwerpen
(Leiden 1994). Het gaat waarschijnlijk om de tekening
van H.W. Caspari, nr. 11 uit de catalogus. De nu bekende portretten
in de catalogus had hij kennelijk niet ter beschikking.
5. Nederlandsche Muzen-almanak 1819, 35; Vrouwe K.W. Bilderdijk
, Nieuwe gedichten (Brussel 1829) 131; DWVB (I. da Costa
(ed .), De dichtwerken van Vrouwe Katharina Wilhelmina Bilderdijk
3 delen (Haarlem 1859» III 601.
6. Ellen J. Krol, De smaak der natie . Opvattingen over huiselijkheid
in de Noord-Nederlandse poezie van 1800 tot 1840 (Hilversum
1997) 141-190.
7. Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1819 I
320 ; De smaak der natie (noot 6) 174.
8. Dit verschijnsel is te beschouwen als een verfijning van de drie
genera dicendi: een hoge, middel en lagere stijl : Ellen Krol, "'Dat
de dichter den toon van alle hartstochten uitvinde". Een verkenning
van tonenretoriek' , De achttiende eeuw 25-1 (1993) 25-38.
9. W. Bilderdijk, De Ondergang der Eerste Wareld (Amsterdam
1820) Ill : 'by de meedeeling van nietigheden, die of den heerschenden
smaak streelden, of die zachte aandoeningen verwekten
waar men zich thands mee te vreden houdt en toegeeflijk genoeg
is, om, zoo de verzen en wendingen slechts niet gants en in alles
even zeer ondichterlijk zijn, poezy in te stellen' .
10. Letterkundig magazijn van weten schap, kunst en smaak 1814 I
118 n.a.v. W. en Vrouwe K.W. Bilderdijk, Hollands Verlossing 2
32
KATlL<\RINA wum:J.l\HNA BILDEHDUK.
..4·':..I..I. _~.....' "
..--~ POY.ZY f t r ooi.t ro z:cnlJIa;m
°11 '5 ""al'pld, TUW(" ~~atl.' lp~
T J:' n 0 T T x nVA.lf,
hy J. l:'II:U };n ZJn :J" .JF:\' 101I .
1 8 20.
delen (Haarlem 1813-1814) . In W. en Vrouwe K.W. Bilderdijk,
Vaderlandsche Uitboezemingen (Leiden 1815) waardeert het Letterkundig
magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1816 I 311
de moederlijke tederheid en warme vaderlandsliefde waarmee 'de
dichteres' (het Iyrisch subject, zouden wij zeggen) tot haar zoon
spreekt.
11. W. Bilderdijk en Vrouwe K'W, Bilderdijk, Wit en Rood 2 delen
(Rotterdam 1818).
12. Het Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1819
I 123 stelt vast, dat Bilderdijk stout en verheven dicht, en geeft
hem bovendien de lof eigenlijk boven alle indelingen te staan :
'Wie heeft ook minder trant dan hij en blijft zichzelf altijd meer
gelijk in schoonheid?' Bij Vrouwe Bilderdijk ziet men de zachte
toon weerspiegeld in de zachtheid, dat roerende en vertederende,
het ongekunstelde en meeslepende voor gevoelige harten:
'Bilderdijk verbaast en verrukt, zijn gade treft en betovert, onwillig
welt ons een traan in het oog, als de diepbedroefde moeder'
etc. Zie verder Vaderlandsche letteroefeningen 1819 I 169 en
Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1820 I
356 n.a.v. Wit en Rood.
13. De Recensent, ook der recensenten 1819 I 88 n.a.v. Wit en Rood.
14. De smaak der natie (noot 6) 86.
15. Peter van Zonneveld, 'Julius Willem Bilderdijk (1798-1818)' , Het
Bilderdijk-Museum 2 (1985) 9-15 .
16. H.H. Klijn, Gedichten 2 delen (Haarlem 1815-1819) II 135-278 .
17. W. Messchert (ed.), Brieven van Mr. Willem Bilderdijk 5 delen
(Amsterdam 1836-1837) III 317.
18. De recensent, ook der recensenten 1820 1 305 n.a.v. Nieuwe
Dichtschakeering 2 delen (Rotterdam 1819).
19. Het Algemeen letterlievend maandschrift 1822 is verder getroffen
door het vers 'Nieuwjaarsnacht', en wei 'door het diep gevoel en
de [00 '] roerende weemoedigheid' die erin doorklinkt. De Boekzaal
1821 herkent de moeder in de meeste losse gedichten en neemt
met tranen in de ogen van deze bundel afscheid. Men is ook
geraakt door het feit, dat in de grote leerdichten 'Het huwlijk' en
'Vrouwenbestemming' een vrouw tot medevrouwen spreekt. In de
Vaderlandsche letteroefeningen is men getroffen door de moederlijke
smart, door de liefde voor de gade, die eruit spreekt, en door
de weemoedige berusting in het onherstelbare leed .
20. 'Zoo stout en verheven dikwijls onze Bilderdijk zingt, zoo zacht,
teeder en roerend zingt meestal zijne gade; hij is aan den geweldigen
bergstroom gelijk, die telkens schuimend over rotsblokken
heenstort [...] zij daarentegen aan de kabbelende beek, die slechts
nu en dan met versnelde vaart voortruischt, maar meestal kalm en
helder langs hare bloemrijke oevers heenkronkelt.' : Algemeen letterlievend
maandschrift 1822, 296.
21. H. Tollens Cz., Gedichten III (Rotterdam 1815) 119-128.
22. H. Tollens Cz., Gedichten I (Den Haag 1808) 177-183.
23. N.G. van Kampen, Redevoering, over den Geest der Nederlandsche
Letterkunde, vergeleken met die van andere Volken. Ter aanvaarding
van het Hoogleraarsambt in de Nederlandsche Taal- en
Letterkunde en Vaderlandsche Geschiedenis aan de Doorluchtige
Schole der Stad Amsterdam, op den 30sten Nov 1829 (Amsterdam
1830) 13. Onder huiselijke poëzie verstaat men dus gedichten
waarin de man op emotievolle wijze over zijn 'teedere betrekkingen'
spreekt.
24. Onder de moordpartijen van het vertrekkende Franse leger betekent
die in Woerden een dieptepunt: Jan Meulman, Woerden in
Slagtmaand 1813 ('s-Gravenhage 1814). Nog in 1828 houdt Anna
Barbara van Meerten-Schilperoort in haar roman Emilia van
Rozenheim (1828) de herinnering aan deze slachtpartij levend.
25. Vaderlandsche letteroefeningen 1814 I 217. De moord van Woerden
(Amsterdam 1814); DWVB III 41-48.
26. De Boekzaal 1815 I 173. `De veldtocht naar Moskau' : Hollands
Verlossing II 47-83; DWVB III 63-82.
27. Vaderlandsche letteroefeningen 1814 I 384-390.
28. Adriaan Loosjes, Pz., Lauwerkroon voor de Nederlandsche zeehelden
bij hunne betoonde moed en dapperheid in den zeeslag
voor Algiers den 28sten van Oogstmaand 1816 (Haarlem 1817):
163 pagina's! Dirk ten Kate van Loo wijdt er in zijn Gedichten I
(Amsterdam 1818) 156-171 drie teksten aan: voor, tijdens en na
de zeeslag. R.H. van Someren, `De slag van Algiers', Gedichten
(Haarlem 1819) 45-52. Jan Schouten, `De overwinning te Algiers.
September 1816', Gedichten en Gezangen (Rotterdam 1819) 65-
71. A.C.W. Staring, `De tuchtiging der Algerijnen op den 27 van
Oogstmaand 1816. In Boeren-Zutphensch', Gedichten I (Zutphen
1820) 131-140, en `Algiers gestraft door de vereenigde Britsche
en Nederlandsche vloot, op den 27sten van Oogstmaand 1816',
Gedichten II (Zutphen 1820) 52-54. M. Westerman, `Zegezang bij
de glansrijke overwinning door de vereenigde Britsche en
Nederlandsche Zeemagten op de Algerijnen behaald', Gedichten
IV (Amsterdam 1827) 230-233.
29. Ramiro is onwaarschijnlijk en de wijze waarop Alvarao sterft,
beledigt het gevoel van het publiek: Vaderlandsche letteroefeningen
1819 I 208 n.a.v. Vrouwe K.W. Bilderdijk, Treurspelen (Amsterdam
1818). Overigens schreef zij al op twintigjarige leeftijd
onder Bilderdijks leiding het treurspel Fatal Love, in 1808 bij
Immerzeel uitgekomen onder de titel Elfriede, in het eerste deel
van hun gezamenlijke bundel Treurspelen: M. van Hattum, `Fatal
Love meets Elfrida. Twee dramaversies van Vrouwe Bilderdijk',
Het Bilderdijk-Museum 19 (2002) 11-23.
30. De Boekzaal 1821 acht de meeste losse gedichten de moeder
waardig, maar de criticus houdt niet van de romance `Arnyn en
Analiede' . Ook het slot van `Evander en Eone' had hij graag
anders gezien.
31. Algemeen letterlievend maandschrift 1822 I 296-300 n.a.v. Poëzy.
32. W. de Clercq, Verhandeling ter beandwoording der vraag: welken
invloed heeft vreemde letterkunde, inzonderheid de Italiaansche,
Spaansche, Fransche en Duitsche, gehad op de Nederlandsche
taal- en letterkunde, sints het begin der vijftiende eeuw tot op onze
dagen? (Amsterdam 1824) 48-49.
33. I. da Costa, Bezwaren tegen den geest der eeuw (Leiden 1823).
34. Algemeen letterlievend maandschrift 1823 I 20 e.v. en 459 e.v. en
Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1822 I
619 e.v. en 1824 I 26 e.v. n.a.v. Krekelzangen I en III; Vaderlandsche
letteroefeningen 1824 I 166 e.v. n.a.v. Krekelzangen III.
35. Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1827, 444
n.a.v. Vrouwe K.W. Bilderdijk, Gedichten (Rotterdam 1827).
Overigens zijn dit enigszins overhaaste waarnemingen, want mijn
onderzoek beperkt zich tot reacties op de bundel Poëzy.
36. Poëzy 15.
Samenstelling Poëzy (1820)
i-viii W. Bilderdijk, `Aan mijne Egade, by de uitgave van
dezen haren afzonderlijken Dichtbondel' (1820)
1-26 `Het huwlijk' [DWVB III 474-485]
26-54 `Vrouwenbestemming' (1817) [DWVB III 486-499]
Losse gedichten
57-61 `Nieuwjaarsnacht. 1820' [DWVB III 329-331]
62-68 `De herinnering' (1820) [DWVB III 331-334]
69-72 `Moederlijke droefenis' (1819) [DWVB III 323-324]
73-75 `Berusting in smart' [DWVB III 325-326]
76-78 `Lenteregen' (1818) [DWVB III 290-291]
79-84 `Aan mijnen Egade, in andwoord op een verjaarvers'
(1814) [DWVB III 270-273]
85-98 `Arnyn en Analiede. Schotsche vertelling' [DWVB
II 181-187]
99-105 `Verjaarfeest' (Den 12 van Louwmaand 1820)
[DWVB III 335-338]
106 'Melittaas grafschrift' [DWVB III 581]
107-112 `Weldadigheid. (Aan een vriend)' (1814*) [DWVB
III 274-277]
113-117 `Eens krijgsmans afscheid. (In MDCCCXVI)' [DWVB
II 316-318]
118-120 `Opwekking' (Uit het Hoogduitsch. 1813) [DWVB
III 462-463]
121-124 'Kristenmoed' [DWVB II 331-333]
125-128 `Jezus opstanding' (1820) [DWVB II 338-339]
129-138 `Evander en Eone. Romance' (1809) [DWVB II 127-
133]
139-151 `Aan Minona' (Het Hoogduitsch van Kozegarten,
van verre gevolgd) [DWVB III 566-573]
152-160 `De verloren zoon' [DWVB II 333-337]
161-164 `Aan de dood' (1808) [DWVB II 314-316]
165-168 `Onderwerping' (15.1.1809) [DWVB III 256-258]
169-172 `De weduw by het overwinningsfeest' [DWVB III
573-575]
173-177 `De weduw' [DWVB III 575-577]
178-186 `Nederlands eer hersteld' (Wijnmaand 1816)
[DWVB III 153-157]
* 1815: Marca Bultink in B-M 10 (1993) 8.
Kunstliefde of commercie?
De markt voor Bilderdijk kort na diens dood
(Naar aanleiding van: Marinus van Hattum, Da Costa
tussen Bilderdijk en Suringar: een uitgeversdocumentatie,
uitg. Stichting Neerlandistiek Vrije Universiteit
Amsterdam/Nodus Publikationen, 2004.)
Uitgeven is een ondankbaar beroep. Zoveel wordt duidelijk
tijdens het lezen van deze `uitgeversdocumentatie'
waarin de totstandkoming en uitgave van vier Bilderdijktitels
bij de Leeuwarder uitgever G.T.N. Suringar wordt
gevolgd over de jaren 1829-1847. Op 10 september 1829
benaderde de vijfentwintigjarige Gerard Tjaard Nicolaas
Suringar Willem Bilderdijk, twee jaar voor diens dood,
met het verzoek iets van hem te mogen uitgeven. De
dichter antwoordde dat hij `wegens verzwakking van het
hoofd' niet meer in staat was tot het voortbrengen van
nieuwe hersenvruchten. In mei 1830, een maand na het
overlijden van Katharina Wilhelmina B ilderdij k-
Schweickhardt, volgde een bezoek van Suringar aan Bilderdijk
in Haarlem. Hierbij trad de achttienjarige
Lodewijk Willem Bilderdijk vermoedelijk als zaakwaar-
33
nemer van zijn vader op. De keus viel uiteindelijk op het
ongepubliceerde Beginsels der woordvorsching en een
verzameling Nagelaten gedichten van Katharina Wilhelmina,
welke laatste in 1833 zou verschijnen. Alleen de
eerste titel heeft Bilderdijk nog in druk gezien. In 1833
verwierf Suringar bovendien zesenzestig exemplaren met
kopijrecht van het in 1820 verschenen epos De ondergang
der eerste wareld, waarvan hij het jaar daarop een
goedkope editie op de markt zou brengen.
Als tekstbezorger van drie van deze vier uitgaven
werpt zich, aanvankelijk achter de schermen, Bilderdijks
apologeet Isaac da Costa op. Hiermee is de basis gelegd
voor het spanningsveld uit de titel, dat in de praktijk
uiteraard bestond uit de polen Da Costa-Suringar. Van
Hattums documentatie bestaat uit 359 brieven uit de periode
1829-1855, voor een groot deel afkomstig uit het
Suringar-archief van de Koninklijke Vereniging des
Boekhandels in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam
en uit het Réveilarchief in diezelfde bibliotheek. De
nadruk ligt op de correspondentie tussen Da Costa en
Suringar bij het totstandkomen van de vier Bilderdijk-uitgaven,
maar deze correspondentie krijgt nog meer reliëf
doordat ook relevante brieven en documenten van en aan
derden zijn opgenomen.
Het grootste deel van de brieven heeft betrekking op de
volumineuze uitgave met commentaar van Isaic da Costa
onder de titel Bilderdijks epos; of de vijf bestaande zangen
van den Ondergang der Eerste Wareld, verschenen
tussen 1845-1847. Bij de uitgaven van Katharina Wilhelmina's
Nagelaten gedichten en Bilderdijks Woordvorsching
beperkte Da Costa's rol zich nog tot de tekstbezorging
en correctiewerkzaamheden. Bovendien fungeerde
hij als adviseur en klankbord voor Lodewijk
Willem Bilderdijk bij diens onderhandelingen met
Suringar. Bij de heruitgave van de Ondergang uit 1834
was Da Costa niet betrokken. Vijf jaar na deze heruitgave
neemt hij opnieuw contact op met Suringar. Da Costa
had zich de afgelopen jaren intensief met De ondergang
der eerste wareld beziggehouden, wat had geleid tot een
reeks lezingen over deze onvoltooide duistere tekst. Een
voorstel om de Ondergang, voorzien van zijn inleiding en
een uitgebreid commentaar opnieuw uit te geven ketste
om commerciële redenen af, maar nu kwamen meerdere
personen uit het Réveil in actie. Van diverse zijden werd
Suringar bestookt door Bilderdijk-liefhebbers die het
belang van deze prestigieuze, voor Nederland ongekende,
uitgave benadrukten. We kunnen gerust spreken van een
`Bilderdijk-lobby' . Aanvankelijk kreeg Suringar de
schuld van het `mislukken' van de uitgave. Het had weinig
gescheeld, of een verontwaardigd artikel had de Algemeene
Konst-en Letterbode gehaald, waarin Suringar als
het prototype van de zelfzuchtige uitgever werd afgeschilderd.
Men kon zich eenvoudigweg niet voorstellen
dat een belangrijke uitgave zou stranden op `enkele berekeningen
van ondergeschikt belang' . Eén van de treffendste
brieven is wat mij betreft dan ook die, waarin Suringar
geduldig het zakelijk belang van de uitgever uiteenzet:
`Moet [de uitgever] zonder zorg en genereuselijk zijnen
auteur honoreren, zijnen graveur, teekenaar, drukker en
papierkooper bezoldigen en betalen; maar is het bekrompen
en kleingeestig wanneer hij, boekverkooper, dat geld
in rekening brengt, die kosten en zijn moeite verlangd
vergoed te zien? Moet hij zijnen ondernemingsgeest in de
eerste plaats en eenig en alleen laten besturen door het
belang der wetenschap en de liefde voor de kunst?' Dit
laatste motief kan Suringar zeker niet ontzegd worden.
Uiteindelijk liet hij zich overhalen tot een intekening om
de belangstelling voor het kostbare werk te peilen (aanvankelijk
werd een verkoopprijs van rond de tien gulden
berekend). Hoewel de respons met iets meer dan honderd
intekenaars te klein was, besloot Suringar de uitgave toch
door te laten gaan, deels uit `liefde voor de kunst' en
ongetwijfeld aangestoken door het enthousiasme van Da
Costa en consorten. Dit was het begin van de moeizame
onderhandelingen tussen Da Costa en Suringar over deze
prachtuitgave op groot velin-papier, voorzien van een
portret van Bilderdijk. De spanningen tussen uitgever en
tekstbezorger liepen hierbij hoog op, waarbij Da Costa
zich door zijn bevlogenheid uiteindelijk volstrekt onmogelijk
maakte. Tot in de kleinste details is verder de productié
van het werk te volgen, dat tussen 1845 en 1847
van de persen rolde. Zelfs over citaten uit Bilderdijks
werk moest worden onderhandeld met collega-uitgevers.
De vraag werpt zich op hoe succesvol Suringars Bilderdijk-
uitgaven waren, en met name in hoeverre Suringans
twijfels over het slagen van Da Costa's geannoteerde
Ondergang-uitgave gerechtvaardigd waren. Naar de
financiële aspecten van de productie van het werk van
Bilderdijk is tot nu toe weinig onderzoek gedaan. Uit
Berry Dongelmans' proefschrift over de uitgever
Johannes Immerzeel ontstaat het beeld dat Bilderdijk,
ondanks zijn reputatie, nooit een bestsellerauteur is
geweest. Juist dankzij zijn status kon Bilderdijk zich
manifesteren als broodschrijver. Hij ontving een voor die
tijd modaal honorarium per vel, waarbij het kopijrecht,
zoals gebruikelijk, naar de uitgever ging. Met ruim twintig
titels bij Immerzeel tussen 1811 en 1832 dreigde Bilderdijk
zijn eigen markt te overspoelen. Zowel auteur als
uitgever waren zich hiervan bewust. Op de uitgaven zelf
werd over het algemeen geen directe winst gemaakt,
maar dat was ook niet nodig. Boeken hadden in de negentiende
eeuw nog een lang leven. Immerzeel had aan het
eind van zijn carrière een imposant fonds aangelegd, dat
ook het werk van de `echte' volksdichter Tollens bevatte.
Dit fonds (inclusief de kopijrechten) lijkt hem bij de veiling
hiervan in 1835 een aardig pensioen te hebben verschaft.
Alleen al het aandeel van de Bilderdijk-titels
wordt door Dongelmans op f 7.000 à f 8.000 geschat. Dit
gedeelte maakte bijna een kwart van Immerzeels fonds
uit.' Dergelijke bedragen zeggen echter weinig zolang we
de gemaakte kosten (honorarium, papier- en drukkosten
etc.) en de inkomsten uit verkoop voor deze uitgaven buiten
beschouwing laten.
Door de uitvoerige bijlagen in Van Hattums documentatie
is het mogelijk om een vrij exact beeld van het
debiet van de vier bij Suringar verschenen titels te vormen.
Uit Suringars rekening-courantboek voor 1835
blijkt dat zowel voor Beginsels der woordvorsching
(1831) als voor Katharina Wilhelmina's Nagelaten
gedichten (1833) een oplage van 500 is opgelegd, exclusief
presentexemplaren. 2 Verrassend is dat van elk van
beide uitgaven op dat moment op de kop af 260 exemplaren
zijn verkocht. Dit is een aanwijzing dat er in de jaren
rond beider overlijden nog steeds een constante belangstelling
bestond voor nieuw werk van Bilderdijk en echtgenote,
hoe bescheiden ook. We moeten er hierbij voor
oppassen om deze twee titels als `minor work' te
beschouwen. Van Katharina Wilhelmina was in 1829
voor het laatst een reguliere dichtbundel verschenen.
Haar werk werd over het algemeen welwillend tot positief
ontvangen. Bilderdijks Woordvorsching mag dan een
ouder, essayistisch werk uit portefeuille zijn, voor de
34
Bilderdijk-verzamelaar die alles al heeft was het nieuw.
Een dergelijk die hard publiek was kennelijk evengoed
geïnteresseerd in Bilderdijks taalkundige inzichten als in
diens dichtwerk.
Niet alleen inhoudelijk betreft het twee verschillende
uitgaven, ook wat betreft uitvoering en prijs. De Woordvorsching
is een werkje van 66 pagina's druks op gewoon
papier met een verkoopprijs van f 1,25. K.W.B.'s Nagelaten
gedichten betreft een luxueuze uitgave van 208
pagina's hoofdtekst, gedrukt op het duurdere velinpapier,
inclusief een facsimile van haar handschrift, afgeleverd
in een kartonnen band. Voor dit werk moest in de
boekwinkel f 3,60 worden neergelegd. 3 Hoewel Suringar
in 1835 op geen van beide titels winst heeft gemaakt,
bleef het verlies binnen de perken: de 500 exemplaren
van de Woordvorsching hadden hem f 350 gekost, terwijl
hij met 240 onverkochte exemplaren en een negatief
saldo van f 103 bleef zitten. Met de veel duurdere bundel
van Katharina Wilhelmina speelde hij bijna quitte bij hetzelfde
aantal verkochte exemplaren. In deze uitgave had
Suringar f 722,25 geïnvesteerd, waar f 710 aan inkomsten
tegenover stond. Met nog 240 exemplaren in voorraad
en een eventuele verkoop van het kopijrecht lag er
zelfs een bescheiden winst in het verschiet.' Een voorzichtige
conclusie leert hier dat op een goedkope uitgave
als de Woordvorsching bij een relatief kleine oplage
onvoldoende marge blijkt te zitten om uit de kosten te
komen. Een hogere oplage, met als gevolg een lagere verkoopprijs
is hier geen optie: het koperspubliek voor een
dergelijke gespecialiseerde Bilderdijk-uitgave zou hiermee
niet toenemen. Paradoxaal genoeg zou juist een
luxe-editie misschien rendabeler zijn geweest: wellicht
hadden de 260 kopers even grif een rijksdaalder neergelegd
voor een uitgave van de Woordvorsching op zwaar
velin-papier, voorzien van een portret en een facsimile
van het handschrift? Daarmee zou Suringar, net als bij de
Nagelaten gedichten, wellicht uit de kosten zijn gekomen.
Suringars eerste heruitgave van De ondergang der eerste
wareld (1834) richtte zich op een breder publiek.
Hiervan maakte hij een goedkope editie op `klein-octavo',
een uitgave op pocketformaat (verkoopprijs: f 1,50).
De ruim zestig restant-exemplaren uit 1820 op het oude
formaat bleven voor de liefhebbers leverbaar tegen de
oorspronkelijke prijs van f 3,90. Uit Suringars rekeningcourantboek
blijkt dat hij in december 1833 circa 3.000
exemplaren van de tweede druk op gewoon papier heeft
laten drukken en circa 300 exemplaren op het duurdere
velin-papier, in hetzelfde kleinere formaat. In de totale
productiekosten van f 1142,50 zijn de overnamekosten
van het kopijrecht en de restantexemplaren meegerekend
(f 412,50), ` [z] oodat de winst eerst komen moet van 't
geen ik vervolgens debiteren mag van 1499 ex. op
ord[inair] & 82 ex. op velin en van 66 ex. op Groot
papier' . 5 Met andere woorden: het `break even' punt lag
hier bij de helft van de totale oplage, terwijl dit bij de
vorige twee uitgaven op drie kwart van de oplage lag.
Deze heruitgave van de Ondergang was nog niet uitverkocht,
toen in 1842 de intekenlijst op Da Costa's editie
van hetzelfde werk naar de boekhandelaren werd
gestuurd. Over de verkoopresultaten van de pocket-editie
zijn verder geen gegevens bekend.ó
Dat ligt anders bij Da Costa's editie van De ondergang.
Van Hattum schrijft in zijn inleiding dat deze uitgave `een
grote verliespost' voor Suringar betekende. Dit blijkt op
termijn echter mee te vallen. Over deze uitgave worden
de volgende gegevens vermeld: ten eerste een berekening
van de omvang van het werk, gebaseerd op Da Costa's
kopij in handschrift. Hieruit blijkt dat het werk ca. 520
pagina's zou gaan bevatten, oftewel 33 vel druk (1 vel
octavo = 16 pagina's). Deze berekening wordt gevolgd
door een gedetailleerde kostenberekening, gebaseerd op
een uitgave in twee delen (dit zou uiteindelijk één deel
worden). De berekening bevat onder meer een kostenpost
van f 38,50 wegens het verlies op de ruim zestig exemplaren
op groot octavo, ` [ ... ] welke nu zeker blyven liggen.'
De kosten voor het kopijrecht worden niet opgevoerd:
deze waren al bij de herdruk uit 1834 doorberekend.
Het honorarium voor Da Costa bedroeg f 250,00.
Kosten totaal: circa f 1800,00 bij een oplage van 500
exemplaren. Daaronder volgt een berekening voor de particuliere
verkoopprijs per exemplaar (f 8,10), de boekverkopersprijs
(f 6,50) en de prijs met boekhandelskorting
(f 5,85). Dit laatste was het bedrag dat Suringar per
exemplaar ontving bij aflevering aan de boekhandel. Een
eenvoudige rekensom leert tenslotte dat met dergelijke
bedragen quitte wordt gespeeld rond de 300 verkochte
exemplaren: f 1755. Daaronder volgt een nieuwe kostenberekening
voor de complete uitgave in één deel, die ditmaal
op f 1740 uitkomt.' Suringar rekende op 300 verkochte
exemplaren om uit de kosten te komen. Aangezien
er bij aanvang van de uitgave iets meer dan honderd intekeningen
binnen waren, nam hij dus een financieel risico
van ruim f 1100. Toen Suringar de uitgeverij in 1874 aan
zijn zoon Hugo overdeed, werd een taxatie van zijn
fondsartikelen gemaakt. Op dat moment waren er nog
176 exemplaren van het Epos over, die werden getaxeerd
op f 1,00 per stuk.$ Uitgaande van een oplage van 500
exemplaren kunnen we zodoende de verkoop als volgt
reconstrueren:
Taxatie 18749
Oplage: 500 kosten: f 1740
[Verkocht: 267 voor f 1564]
Over: 176 voor f 176
Het totale verlies anno 1874 was dus f 176. We moeten
aannemen dat Hugo Suringar de uitgave van zijn vader
voor dit bedrag heeft overgenomen, zodat Suringar sr.
over een periode van ca. dertig jaar alsnog quitte speelde,
renteverlies en inflatie buiten beschouwing gelaten. Hoe
groot het verlies rond 1847 was, is onbekend. Dergelijke
getallen zijn zeker niet uitzonderlijk, als we ze vergelij -
ken met restanten en prijzen in fondsveilingcatalogi van
andere Bilderdijk-uitgevers als Elwe (1816), Herdingh
(1835) en Immerzeel (1842). 10 Nog in 1881 adverteerde
Hugo Suringar met zijn exemplaren tegen de oorspronkelijke
prijs (f 8,80). Hij bood tevens een deel aan in een
`half marokijn' band voor f 10,50, zoals uit de laatste van
de 24 opgenomen illustraties blijkt.
De totstandkoming van Da Costa's editie van De
ondergang der eerste wareld is om meerdere redenen
opmerkelijk. Het betreft een ambitieuze, uiteraard ongesubsidieerde,
uitgave die voortkwam uit idealisme en
bewondering voor Bilderdijks genie. Het initiatief voor
de uitgave werd gesteund door een kleine groep Bilderdijk-
adepten, die tegelijkertijd het grootste deel van de
markt uitmaakten. Deze markt besloeg in totaal rond de
tweehonderdvijftig kopers. Zakelijk gezien was het een
riskante onderneming. De uitgever wist bij aanvang dat er
nauwelijks winst viel te maken. Da Costa toonde zich
misschien nog het meest teleurgesteld over de lauwe ontvangst
van Bilderdijks Epos, waarvan de exemplaren vol-
35
gens hem '[b]y menigten [...] op de zolders van den Heer
Boekhandelaar Suringar [lagen]' . 11 Hij besluit als volgt:
`Ik dacht aan het woord van den Dichter zelven, waarmede
hy aan sommiger klachten over het onvoltooid geblevene
van zijn Epos wel eens een eind plach te maken: Zy
zijn het niet waard.' Da Costa zou zich postuum kunnen
troosten met de wetenschap dat De ondergang der eerste
wareld, met veertien uitgaven en één vertaling tussen
1820 en 1993 één van Bilderdijks meest succesvolle titels
zou blijken. Zijn editie heeft ongetwijfeld meegeholpen
aan deze canonisering. Een schrale troost misschien,
maar een wetenschappelijke teksteditie trekt nu eenmaal
minder lezers dan een publieksuitgave. Dat gold toen en
dat geldt nog steeds.
Lesley Monfils
Lesley Monfils is boekwetenschapper en projectmedewerker op de
afdeling Oude Drukken en Handschriften van de Universiteitsbibliotheek
van de Vrije Universiteit, Amsterdam. Momenteel werkt
hij aan de in 2006 te verschijnen bibliografie van Willem Bilderdijk.
Noten
1. B.P.M. Dongelmans, Johannes Immerzeel Junior (1776-1841).
Het bedrijf van een uitgever-boekhandelaar in de eerste helft van
de negentiende eeuw (Amstelveen 1992) 209. Idem, `Mijne
Heren, Amice, Mijn Vriend. Over J. Immerzeel Jr. (uitgever) en
W. Bilderdijk (auteur)', Het Bilderdijk-Museum 6 (1989) 2.
2. Besproken werk, resp. Bijlage Al en B 1. Deze twee vermeldingen
geven als oplage: 1 riem na aftrek van de presentexemplaren. De
voor ons verwarrende gewoonte onder negentiende-eeuwse uitgevers
om het aantal exemplaren van een editie met de eenheden
`riem' en `boek' aan te duiden, treffen we zowel bij Suringar als
bij enkele collega's van Johannes Immerzeel; zie: Dongelmans
1992, Bijlage 7. Een riem is een eenheid voor een hoeveelheid
papier, en niet voor aantallen exemplaren. Pas als we de omvang
van het te drukken boek kennen, kunnen we berekenen hoeveel
exemplaren van één riem papier kunnen worden gedrukt. Kennelijk
gebruikten uitgevers het begrip `riem' in een tweede betekenis,
om hiermee de oplage van een editie aan te geven. De gegeven
oplagen in riemen uit de bijlagen laten zich echter niet omrekenen
naar de vermelde hoeveelheden gebruikt papier. Ook
Dongelmans geeft geen nadere toelichting op deze terminologische
kwestie. Gelukkig bevatten de rekening-courantboeken
voldoende gegevens om deze kwestie te omzeilen. Bij het berekenen
van de oplagen van de vier besproken edities ben ik uitgegaan
van de vermelde hoeveelheid papier (uitgedrukt in riemen) die
voor de betreffende uitgave is ingekocht. De oplage wordt verkregen
door dit getal (omgerekend van riemen naar vellen) te delen
door de omvang van het boek in kwestie (het aantal vellen waaruit
één exemplaar bestaat). Hierbij ga ik uit van 1 riem papier van
500 vel (een riem kon ook 480 vel tellen). Van één vel werden 16
pagina's gedrukt. Een riem papier bestaat uit 20 `boek' papier. Met
behulp van de totale productiekosten kan de prijs per exemplaar
worden berekend.
3. A.B. Saakes, Naamlijst van uitgekomen boeken... 10 (1833) 460.
4. Katharina Wilhelmina Bijlderdijks verzamelde Dichtwerken verschenen
in 1858-1860 bij A.C. Kruseman.
5. Besproken werk, Bijlage Cl . Voor de berekening van de oplage
zie noot 2.
6. Uit het bestaan van een titeluitgave zonder jaar bij Noothoven Van
Goor (Leiden) kan worden afgeleid dat Suringar zich op enig
moment van een restant van de editie 1834 heeft ontdaan.
7. Besproken werk, Bijlage Dl.
8. Besproken werk, p. 14, n. 11.
9. De in dit staatje ontbrekende 66 exemplaren laten zich verklaren
door presentexemplaren en zogenaamde `premie-exemplaren', die
aan de boekhandel werden geleverd bij vermeerderde afname. Zie
de aankondiging van Suringars prospectus aan de boekhandel, in
besproken werk, nr. 160.
10. Dergelijke gegevens zullen, voorzover overgeleverd, worden opgenomen
in de in 2006 te verschijnen bibliografie van Willem Bilderdijk.
11. Isaac da Costa, De mensch en de dichter Willem Bilderdijk, eene
bijdrage tot de kennis van zijn leven, karakter en schriften (Haarlem
1859). Fragment in besproken werk, nr. 359.
Corrigenda vorig nummer
Op p. 23 van nr 21 (2004) moet in de eerste kolom op
r. 16 `In liefde, {itl ap}' vervallen en in de tweede kolom
het nootcijfer 6 twee regels hoger komen. Deze slordigheden
zijn te wijten aan een computerstoring tijdens de
opmaakfase.
Symposium `In ballingschap'
Ter gelegenheid van Bilderdijks terugkeer in 1806, na een
ballingschap van ruim tien jaar, wordt door de Werkgroep
Achttiende Eeuw en de Vereniging `Het Bilderdijk-
Museum' een symposium georganiseerd, te houden op
vrijdag 27 en zaterdag 28 januari 2006. Aan algemene
onderwerpen staan thans op het programma: ballingschap
in het algemeen (Joris van Eijnatten), b. en adel (Arnout
Mertens), b. in beeld (Frans Grijzenhout), b. en jodendom
(Harm den Boer), b. en literatuur (Pim van Oostrum),
recht en b. (Sjoerd Faber/René Lombarts) en b. en religie
(Piet Visser). Concrete gevallen van ballingschap in de
`lange achttiende eeuw' worden behandeld in bijdragen
over Willem Bilderdijk (Marinus van Hattum en Gert-Jan
Johannes), Francois Xavier de Burtin (Eveline Koolhaas),
Rijklof Michaël van Goens (Wim van den Berg), Hendrik
Onderdewijngaart Canzius (Ed Arnold), Gerrit Paape
(Peter Altena), Hebelius Potter (Ellen Krol) en B etj e
Wolff & Aagje Deken (Myriam Everard).
Jaargang 22 1 2005
Leven met Bilderdijkk
Dini Helmers, Echt of onecht; besluiteloos of speler
op zeker? De echtscheiding van Catharina
Rebecca Woesthoven en Willem Bilderdijk
W.R.D. van Oostrum, Biografische notities over
Katharina Wilhelmina Schweickhardt
(1776-1830) en haar gedichten uit 1796-1798
Marinus van Hattum, 'Beiond all exspectation
beautifull.' Wilhelmina Schweickhardt's poëzie
1798-1801
Ellen Krol, `De zedige viool, die schittert, maar in
't duister.' Vrouwe Bilderdijk's bundel Poëzy
(1820)
Lesley Monfils, Kunstliefde of commercie? De markt
voor Bilderdijk kort na diens dood
Corrigenda vorig nummer
Symposium `In ballingschap'
201253_060
bil002200501
Het Bilderdijk-museum. Jaargang 22
VERZORGING GRAFARIA LEIDEN
13
21
27
33
36
36
36