Het
]3iLlderdijk-
Museum
Mededelingenblad van de Vereniging
`Het Bilderdijk-Museum'
Redactie: J. de Bruijn, Ton Geerts, M. van Hattum
(secr.) en Peter van Zonneveld
Redactie-adres: Fokkerlaan 36,1185 JC Amstelveen
bilderdijkmuseum@planet.nl www.bilderdijkmuseum.vu.nl
Het Bilderdijk-Museum verschijnt een maal per jaar. De redactie behoudt
zich te allen tijde het recht voor om ingezonden kopij te weigeren. Het lidmaatschap
van de Vereniging `Het Bilderdijk-Museum' bedraagt € 12,50
per jaar. Leden ontvangen dit tijdschrift gratis. Men kan zich opgeven als
lid bij de secretaris van de Vereniging, Fokkerlaan 36, 1185 JC Amstelveen.
Het museum van de Vereniging is gevestigd in het hoofdgebouw van de
Vrije Universiteit, De Boelelaan 1105, Amsterdam, kamer 1 B-21.
Bezichtiging: ma.-vrij. 9.00-12.30 en 13.00-16.45 uur via de afd. Handschriften
en Oude Drukken van de Bibliotheek (kamer 1 B-41/31).
`Eene opzettelijke misleiding'
Drie `nieuwe' bedriegers van Willem Bilderdijk
Dat er in openbare collecties af en toe onbekend materiaal
van Bilderdijk naar boven komt, is steeds verrassend,
maar wanneer er binnen korte tijd ook nog drie
zogenaamde boerenbedriegers aan het licht komen, is dat
zeer opmerkelijk. Immers: erg veel zijn er van zijn hand
niet bekend.
Het genre van de trompe-1' oeil of boerenbedrieger
werd door Bilderdijk waarschijnlijk met veel plezier
beoefend; hij moet er zowel een intellectuele als artistieke
uitdaging in hebben gezien. Zoals Jan Bosch schreef
in zijn Speels vernuft, waarin hij de betekenis van een
aantal van Bilderdijks bedriegers wist te ontrafelen, is
daarin niet alleen diens liefde en talent voor het tekenen
zichtbaar, maar vooral zijn fabelachtige kennis, ook reeds
op jonge leeftijd. Bij voorbeeld in de bedrieger uit 1771. 1
Dat Bosch de complexe raadsels grotendeels tot een aannemelijke
oplossing wist te brengen, dwingt respect af.
Maar hoe zit het met Bilderdijks tijdgenoten? Voor wie
waren deze beeldraadsels bedoeld? En ging Bilderdijk
ervan uit dat ze voor anderen te begrijpen waren, of was
het louter een aardige intellectuele bezigheid? We weten
het helaas niet.
De drie bedriegers die ik hier wil bespreken, zijn
recentelijk aan het licht gekomen. De eerste bevindt zich
in de collectie van de Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde te Leiden, de andere kwam ter veiling bij een
bekend veilinghuis in Haarlem, en de laatste werd door
een Berlijnse kunsthandel aangeboden en tenslotte ook
op een veiling verkocht. 2
`Er zijn geen feiten, alleen interpretaties', aldus een
bekende Duitse filosoof, en dat geldt zeker voor deze
bedriegers. Het spel dat Bilderdijk met taal en beeld
speelt, kan uiteraard zeer complex zijn, en pogingen dat
spel te ontrafelen, zijn stellig boeiend, maar soms ook
frustrerend. Een definitieve oplossing is er waarschijnlijk
niet. Feiten bieden vaak aanknopingspunten en leiden tot
veel associaties met Bilderdijks werk. In zijn intellectuele
leven doemen allerlei bronnen, ingangen, denkrichtingen
en daarmee interpretaties op, die de onderzoeker
kunnen helpen, maar hem evengoed op een verkeerd
been kunnen zetten.
De associaties die ik naar aanleiding van deze bedriegers
aan het papier toevertrouw, zijn vooral suggesties
voor wie zich in Bilderdijks denkwereld wil verdiepen.
Andere visies worden gaarne ingewacht.
`Facilis descensus Averni' (afb. 1)
De eerste, Leidse, bedrieger kwam enkele jaren geleden
aan het licht bij de nadere inspectie van een verzameling
portretten van Willem Bilderdijk, waarschijnlijk afkomstig
uit de nalatenschap van Bilderdijkbiograaf Jan Wap.
De bedrieger bestaat uit zeven losse blaadjes, op een
schijnbaar willekeurige wijze over het blad gerangschikt.
Afbeelding 1
schijnbaar willekeurige wijze over het blad gerangschikt.
Er is een aantal tekstfragmenten zichtbaar, maar ook een
afbeelding van een landkaart en van een kerktoren. Het
meest in het oog springende blad is dat met de gekalligrafeerde
tekst `Facilis descensus Averni' : Gemakkelijk is
het naar de onderwereld af te dalen. Deze regel komt uit
Vergilius' Aeneis (VI 124) en kan worden aangevuld met
`sed revocare gradum superasque evadere ad auras,/ hoc
opus, hic labor est' : maar op zijn schreden terug te keren
en naar de bovenwereld te ontsnappen, dat is een wat
moeilijker zaak. Aan het citaat kan ook een morele betekenis
worden toegekend: het is in zedelijke zin niet moeilijk
om bergafwaarts te gaan, maar het is moeilijk om
terug te keren naar een fatsoenlijk leven.
De bedrieger lijkt daarmee een duidelijk thema te hebben
meegekregen, zoals de meeste van Bilderdijks
bedriegers. Stilistisch is hij verwant aan die met het
thema `Extra fortunam est quidquid donatur egenis', eerder
uitvoerig besproken door Bosch. Als in `Extra fortunam'
(1789) wordt ook hier de beginletter van het eerste
woord, `Facilis', gevormd door een voorstelling van een
man met een vissenstaart die is omgeven door uitvoerige
kalligrafische ornamentiek. Is het een triton, een meerman:
half man, half vis? En wat houdt hij vast: een visnet
en een schelp waaruit water spuit? Is hier sprake van een
bron, een symbool voor geestelijk leven?
We verlaten de feiten: is het mogelijk om in het geheel
de letters `Gr' te zien, zodat `Facilis' gelezen kan worden
als `Gracilis' ? In dat geval zou het een verwijzing zijn
naar de maker, die reeds op zeer jonge leeftijd, in 1768 en
1769, twee kleine werkjes vervaardigde onder het pseudoniem
Willem Gracilis. 3 Het blad rechts, onder het
hoofdblad geschoven, vermeldt: `Willem Bilderdyk/
fecit: Amstelodami/ Anno 1771.' : Willem Bilderdijk
heeft dit gemaakt te Amsterdam in het jaar 1771. Heeft hij
deze tekening inderdaad op vijftienjarige leeftijd vervaardigd?
Hierover later.
Rechtsboven zien we voorts een eveneens mooi gekalligrafeerde
tekst met 'Crescit in adversis virtus' : Deugd
groeit door tegenspoed. De tekst lijkt vooralsnog te algemeen
om als aanknopingspunt voor een uitgebreide interpretatie
te kunnen dienen. Onder de `hoofdvoorstelling'
zijn nog drie blaadjes met teksten geschoven, twee in het
Grieks en een in het Frans. De Griekse tekst rechtsonder
is te herleiden tot 'Kairon gnothi' : Ken uw kans (het
juiste moment). Het is een overgeleverde uitspraak van
Pittakos van Mytilene (610-570 v.C.), een van de zeven
Griekse wijzen. Bilderdijk kende het motto ongetwijfeld
uit Diogenes Laertius' levens van grote filosofen.' De
andere Griekse regel, linksboven, verwijst naar de spreuk
`Gnothi seauton' : Ken uzelf, het bekende opschrift van de
Apollotempel in Delphi.
In de intellectuele biografie van Bilderdijk is door Joris
van Eijnatten duidelijk gemaakt welke rol zelfkennis bij
Bilderdijk speelt. 5 Dat is voor hem niets anders dan kennis
van God, want via de zelfkennis en kennis van de
wereld heeft hij God leren kennen. Met deze opvatting
sluit hij bij een grote traditie aan. De dichter heeft ongetwijfeld
kennis genomen van de klassieke, christelijke,
islamitische en joodse geschriften over het onderwerp. Zo
moet hij zeker Augustinus' uitspraak hebben gekend:
`Deus semper idem, noverim me, noverim Te' : God die
altijd dezelfde is, moge ik mijzelf leren kennen en U leren
kennen. Maar omdat de spreuk van Delphi zo bekend
was, is het moeilijk na te gaan welke bronnen Bilderdijk
voor zijn ontwikkeling van het zelfbeeld precies gebruikte.
Houden we ook zijn lijfspreuk `Semper idem' in
gedachten!
Tot slot de Franse tekst, waarvan ik oorsprong en betekenis
niet heb achterhaald. De zichtbare delen van het
gedicht zijn:
Qua...
La
Lut.. .
Chacune à les...
Apprenez un se...
Leu...
Jadis avec Ho...
Dans ce Bois de...
Je les fi...
Resteren voor deze bedrieger nog twee 'beeldraadsels'.
Het ene is een landkaart, waarvan juist het afgedekte
gedeelte de sleutel tot een oplossing kan bieden. Het
kaartje geeft een gedeelte van de Middellandse Zee (zie
het restant van het woord `MARE') en de Noordkust van
Afrika weer, wat is af te leiden uit de aanduidingen
[T] RIPOLI en `Sidra' , verwijzingen naar het huidige Libië
en de golf van Sydra. Onderaan lezen we een aantal
plaatsnamen en het woord `Solitudo', wat in deze context
de woestijn zal betekenen. Interessant is het nu, na te
gaan welke gedeelten op de kaart zijn weergegeven. Dat
moeten de steden Carthago en Hippo Regius (het huidige
Annaba) zijn. Is het toeval dat juist Augustinus in Hippo
tot priester was gewijd en daar tot zijn dood bisschop
was? En welke rol kan Carthago spelen? Daalt Aeneas
niet af in de onderwereld nadat hij Dido in Carthago heeft
achtergelaten? Met andere woorden: kan er een relatie
bestaan met Bilderdijks ballingschap en het verlaten van
zijn eerste echtgenote? Ziet Bilderdijk zich hier als een
andere Aeneas, die talrijke zedelijke moeilijkheden moet
overwinnen, maar die gelukkig zijn zelfkennis heeft om
hem bij te staan? In dit verband wijs ik op de regels van
Bilderdijks gedicht `Dido', door Pan in zijn Aanwijzing
der oude en nieuwere dichters (DW 15, 553) aangehaald:
Rampzaelge, wie geen echt dan louter j amm'ren gaf!
Deez Ega sterft? gij vlucht; die vlucht? gij stort in 't graf.
Het laatste beeldraadsel van deze bedrieger laat een kerktoren
zien waaromheen vogels vliegen. De `oorspronkelijke'
tekening van de kerk is bijna geheel afgedekt,
waardoor het niet mogelijk is er een reguliere topografische
afbeelding in te herkennen, zoals er in de achttiende
eeuw zoveel zijn vervaardigd. En dan de vogels: zijn
het kraaien of eerder raven? Raven spelen een rol in de
klassieke mythologie en in de bijbelse verhalen. De raaf
is attribuut van Cronus, Aesculapius en Athena, had volgens
de Grieken voorspellende kracht, was boodschapper
van Apollo en stond ook naast het orakel in Delphi. In de
bijbel is de raaf ook een symbool voor de eenzaamheid en
vaak attribuut van heiligen die zich in de woestijn hebben
teruggetrokken. Is er een verwijzing naar het woord
`Solitudo' op de kaart van Afrika?
Aannemelijker lijkt dat we hier te maken hebben met
een verwijzing naar een embleem. Zo vermeldt Daniel de
la Feuille in zijn Devises et emblemes (Augsburg 1679)
een embleem met een toren waaromheen zes vogels cirkelen
(afb. 2). De begeleidende tekst luidt: 'Accipio nullas
sordida Tunis aves', met erbij onder meer de
Nederlandse vertaling: 'Ongestadigheyd kan ik niet
verdraagen' . Zou Bilderdijk hiernaar verwezen kunnen
hebben? Deze vertaling kan dan gelezen worden als: het
Afbeelding 3
Een uitvoerige beschrijving voor een zeer mooie bedrieger,
die door het veilinghuis niet aan Bilderdijk werd toegeschreven,
maar die onmiskenbaar van zijn hand is.
Gelukkig is het een van de weinige bedriegers die in de
Bilderdijk-literatuur bekend is geworden, en wel door een
bijdrage van A. de Jager. Zijn beschrijving in de Mededeeling
uit de Bilderdykiana van den Heer A.D. Schinkel
[Rotterdam 1863] 56 is te interessant om hier niet in
extenso over te nemen:
Afbeelding 2
telkens veranderen kan ik niet verdragen. Met andere
woorden: de regels zijn een pleidooi voor het `semper
idem', het onveranderlijke dat de dichter nastreeft.
Wanneer we alle elementen in deze bedrieger samenbrengen
tot een geheel, kan dat tot de volgende idee leiden:
de zelfkennis heeft Bilderdijk tot God gebracht, de
tegenslagen hebben hem geestelijk en zedelijk sterker
gemaakt en zijn standvastigheid heeft hem daarbij geholpen.
Het spel waarmee Bilderdijk de beschouwer bezighoudt,
nogmaals, is rijk en gevarieerd en kent vele mogelijke
ingangen. Is Bilderdijk hier Aeneas? Gaat deze
bedrieger over zijn eerste huwelijk? Waar gaan de Franse
dichtregels over? De associaties zijn talrijk en reiken ver:
verwijst Bilderdijk bewust naar Pittakos? Want we lezen
bij Diogenes Laertius ook dat Pittakos door Alcaeas wel
Pittakos sarapous en sarapos werd genoemd, vanwege
zijn slepende voet. En nu mag bekend worden verondersteld
dat Bilderdijk op jonge leeftijd een ongeluk aan zijn
voet had gekregen en daardoor moeilijk liep. Is hier sprake
van toeval of van een te ver gaande interpretatie?
Speelde Triton (ook een rivier in Noord-Afrika) geen rol
in de tocht der Argonauten, die gestrand waren in de
Libische woestijn?
Hulde aan Vondel (afb. 3)
De Vondel-bedrieger werd in 2003 door veilinghuis Bubb
Kuyper te Haarlem als volgt beschreven:
[Trompe l'oeil]. (In praise of Vondel). Drawing, gouache,
pen and brown ink, pencil and red crayon, occas.
gommé, ca. 1820, 32,4 x 20,7 cm., tipped onto old
mount at upper margin. Apart from some foxed spots
in fine condition and brightly coloured, on paper w.
watermark "Kloppenburg". / = Splendidly executed
trompe 1' oeil, showing in the centre an oval portrait of
Vondel, surrounded by seemingly inadvertently outspread
panegyrics (3x, i.a. after Bilderdijk), small
drawings (2x, i.a. a very fine allegory with music
instruments in red crayon), a motto ('Justus fide
vivit') and the name `Vondel' , both in very fine calligraphy
and a playing card (knave of clovers). At the
top in the middle an oval medaillon on 'marbled'
paper with multiple intertwined letter 'V'.
Tekening, aan Vondel gewijd.
Onder alle voortbrengselen van Bilderdijks pen en
penseel is zonder twijfel deze teekening een der merkwaardigste.
Zij is een dusgenaamde schijn bedriegt,
gelijk er meer van zijn hand bestaan, doch fraaijer van
bewerking dan de overige, die mij onder de oogen
kwamen.
De hoofdfiguur is een portret van Vondel met oostindische
inkt. Het wordt omringd door een negental
blaadjes, gedeeltelijk elkander dekkende. Twee er van
vertoonen Vondels naam op zeer kunstige wijze
getrokken; een ander de spreuk Justus fide vivit, met
de zinnebeelden des geloofs en der dichtkunst daarboven
geplaatst. Men weet, dat deze spreuk, zoo als
Brandt zegt 'tweezinnig was, en vertaalt kon worden:
de regtvaardige leeft door 't geloof, en Joost leeft door
zijn snaaren' ; zie Vondels Leven, bl. 88. Een ander
blaadje bevat de regels uit Horatius' Hekeldichten
(Lib. I. Sat. X. [vs. 6470] en niet, zoo als er staat, XI);
doch vooral verdienen opmerking twee blaadjes, die
dichtregels van Bilderdijk zelven behelzen. Men zou
meenen, dat ieder blad een verschillend dichtstuk
inhoudt; doch ook hier bedriegt de schijn: beide
maken slechts één stukje uit, en wel het bekende bijschrift
op Vondel: Een ruwe diamant maar van het
eerste water, enz., eerst geplaatst in Uylenbroeks
Dichterlijke Handschriften, D. VIII, bl. 64, daarna in
de Verspreide Gedichten, D. I. bl. 46, en eindelijk in
de uitgave der Dichtwerken bij Kruseman, D. XIII, bl.
40. De twee blaadjes zijn z66 ingerigt, dat zij te zamen
bijna het geheele dichtstukje te lezen geven, het ééne
in duitsche, het andere in romeinsche drukletter op de
keurigste wijze met de pen geschreven. Het eene voert
van onderen aan de regterhand den naam des
Vervaardigers; het andere ter linkerzijde het j aartal, en
wel 1771, waaruit men zou kunnen opmaken, dat het
jaarmerk 1793, 't welk in de Verspreide Gedichten
onder het bijschrift is gesteld, niet het ware is.
Intusschen, in 1771 was Bilderdijk vijftien jaar oud,
een leeftijd op welken het mij niet waarschijnlijk
voorkomt, dat de volzinnige regels op Vondel door
hem zijn vervaardigd, en ook de teekening zelve, die
in alle opzigten eene geoefende en vaste hand verraadt,
is blijkbaar van latere dagteekening dan het
genoemde jaar. Ik zou dus aan die onderteekening niet
genoeg gezag durven toekennen, om het dichtstukje
22 jaar vroeger te plaatsen, dan Bilderdijk zelf het
later opgeeft; maar denk, hier even als boven in de
aanhaling van Horatius' Satire, aan eene opzettelijke
misleiding.
De teekening in haar geheel getuigt evenzeer van
de kunstvaardigheid van haren maker, als van diens
hooge achting voor zijnen grooten Voorganger in de
vaderlandsche poëzy.
De Jager's interpretatie lijkt me zeer plausibel, maar kan
op sommige punten nog worden toegelicht. Ik geef hier
5
Afbeelding 4
allereerst de volledige tekst van Bilderdijks `Vondel' (DW
13, 40):
Een ruwe diamant, maar van het eerste water;
Die door zichzelven blonk, ontleende kunst ter spijt':
Rechtschapen Filomeel by 't schaatrend spreeuwgesnater,
En Orfeus by de Pans van onzer Vaadren tijd.
Roemruchtig Nederland, door Vondels geest verheven!
Waar Vondel slechts altijd uw Vondel niet gebleven!
De Jager noemt niet het getekende vignet net onder het
portret van Vondel geplaatst, dat de tekst `INGENIO MAXIMUS'
draagt. Het komt mij voor dat deze tekst een toespeling
is op Ovidius' `Ennius ingenio maximus, arte rudis'
(Tristia II.424): Groot van geest, maar ruw in de uitvoering.
De tekst heeft dus dezelfde strekking als Bilderdijks
gedicht. Verwijst de kunstenaar hier toevallig naar Ovidius'
ballingschapsgedichten? De Latijnse dichter Ennius
(239-169 v.C.) stond bekend als vurig en expressief, maar
ook als iemand die, net als Vondel, in de uitvoering ruw
was. Voorts zou hij de eerste beoefenaar van het satirische
genre zijn geweest. En wat doet de felle Lucilius (ca.
1801-02 v.C.) in de bedekte regels van Horatius' Satiren
I.X.64-71?
Fuerit Lucilius, inquam
comis et urbanus, fuerit limatior idem
quam rudis et Graecis intacti carminis auctor
quamque poetarum seniorum turba: sed ille,
si foret hoc nostrum fato delapsus in aevum,
detereret sibi multa, recideret omne quod ultra
perfectum traheretur, et in versu faciendo
saepe caput scaberet, vivos et roderet unguis.
Te vertalen met: Toegegeven, zeg ik, dat Lucilius een komischer,
aardiger en correcter schrijver was dan de schrijver
[Ennius] van een soort van ruwe gedichten, nog niet
beproefd door de Grieken of de stam van de oude dichters,
niettemin, wanneer hij door het lot in onze tijd zou
worden geplaatst, dan zou hij een groot deel van zijn
gedichten, die niet aan de wetten der perfectie zouden
beantwoorden, hebben geschrapt en hij zou bij het maken
van zijn verzen zich menigmaal op het hoofd hebben
gekrabd en zijn nagels tot op het leven hebben afgebeten.
Is deze bedrieger niet meer dan een eerbetoon aan
Vondel, en wilde Bilderdijk er alleen zijn verwantschap
met zijn voorganger mee uitdrukken? Of zit er meer in?
Wat is bij voorbeeld de betekenis van de klaverenboer?
Hulde aan Friedrich Wilhelm III (afb. 4)
De laatste bedrieger werd onlangs door een Berlijnse
kunsthandelaar aangeboden als een anoniem Quodlibet.
Het is onmiskenbaar een werk van Bilderdijk. Niet alleen
is er op het eerste gezicht grote verwantschap met andere
bedriegers, bijvoorbeeld in de wijze waarop de verschillende
`losse' blaadjes zijn gerangschikt, maar ook het
handschrift, met name de kalligrafie, is zeer herkenbaar.
Op de achterzijde van het blad staat, in een onbekende
hand: 'Bilderdyck à Brunsvyk' . Het is mijns inziens
artistiek gezien een van Bilderdijks mooiste bedriegers.
Onmiddellijk wordt het oog getrokken naar het centraal
geplaatste portret. Daarboven staat de gekalligrafeerde
tekst: `Friedrich Wilhelm der Dritte' . Deze vorst
(1770-1840) besteeg de Pruisische troon op 16 november
1797, waarna hij zomer 1798 een `Huldigungsreise'
maakte. Het portret, waarschijnlijk naar het origineel van
de vrij onbekende Duitse kunstenares W. von Borch — zij
vervaardigde vaker portretten van het Pruisische koningshuis
—, wordt omringd door een groot aantal blaadjes,
waaronder een rechts van het portret, met een Latijnse
tekst:
DI
TIBI dent
annos/
a Te nam caetera sumus/
Sint modo VIRTUTI
tempora longa
TUAE!
Vrij vertaald: Mogen de goden u een lang leven schenken,
u zult de rest doen, zo lang er genoeg tijd is om te laten
zien wat u waard bent. Deze regels zijn afkomstig uit
Ovidius' Epistulae ex Ponto (II.I.5354) en worden bij
hem gevolgd door:
Quod precor eveniet — sunt quaedam oracula vatum —,
nam deus optanti prospera signa dedit.
Dit betekent iets als: Wat ik bid zal uitkomen; een orakel
van een dichter is wat waard, want de goden gaven een
gunstig antwoord op mijn gebeden.
De dichter, in dit geval Bilderdijk, wenst de vorst een
lang en wijs leven toe. Dan valt op dat het portret van
Friedrich Wilhelm wordt ingeklemd tussen twee andere
afbeeldingen van vorsten. Schuin rechts boven het ronde
portret is een standbeeld te zien van, staat eronder,
`FRED[ERICUS]' : het bekende beeld van Frederik de Grote
(1712-1786) door de Duitse beeldhouwer Johann Gottfried
Schadow (17641 850),6 in 1793 te Stettin plechtig
onthuld. Onder het centrale portret is vervolgens een
speelkaart van een hartenkoning te zien en de gedeeltelijk
zichtbare tekst: `[C]HARLE[MAGNE]', een verwijzing naar
Karel de Grote (742-814). De jonge vorst wordt hier letterlijk
tussen twee grote vorsten geplaatst. Onder het portret
staat de volgende tekst:
Dans l'age des erreurs exemple de sagesse.
Vertueux sans aigreur et humain sans foiblesse.
L' amour d'un peuple entier heureux par ses tienfaits.
L' immortel FREDERIC respire sous ces traits.
Hier volgt een wellicht wat vrije vertaling, maar de boodschap
lijkt duidelijk:
In een eeuw van dwalingen is hij een voorbeeld van
wijsheid. Hij is deugdzaam zonder bitter te zijn en hij
is menselijk zonder zwakheden. De liefde van een
volk dat geheel gelukkig is door zijn weldaden. De
onsterfelijke Frederik leeft in al zijn trekken.
We kijken vervolgens naar de resterende beeldelementen.
Rechtsboven, onder het portret van Frederik de Grote, is
een langgerekt vel met een Duitse tekst ` [Gn?] aden' te
zien, misschien een uitnodiging voor de huldiging van de
nieuwe vorst. Ook de gekalligrafeerde tekst rechtsonder
met `Lebe !' lijkt daar op te wijzen. De adelaar en de initialen
verwijzen naar het Pruisische hof. Resteren nog een
landkaart van Hinterpommern, waar de jonge vorst in de
zomer van 1798 rondreisde, en een landschapje waarvan
alleen een deel van een boom zichtbaar is, en dat dus weinig
aanknopingspunten biedt. Het is ook niet te herleiden
tot een bestaande prent of bekend schilderij.
Wat kunnen we aan de hand van deze gegevens en
associaties concluderen? Ook deze bedrieger lijkt geen al
te persoonlijk thema te hebben meegekregen, en dat is
voor Bilderdijk uitzonderlijk. Maar het is goed mogelijk
dat hij er een actueel thema in heeft willen uitdrukken,
namelijk het aantreden van een nieuwe Pruisische vorst,
die in woelige tijden alle steun verdient. Bilderdijk brengt
hem hulde en hoopt dat hij in de voetsporen zal treden
van zijn beroemde voorgangers: Karel de Grote, voor
Bilderdijk bijna de vorst der vorsten, en Frederik de
Grote. De bedrieger is natuurlijk ook een hulde aan de
monarchie zelf.
Het is trouwens niet vreemd dat Bilderdijk belangstelling
toont voor de zwager van de Erfprins, de latere
koning Willem I. Misschien is deze bedrieger voor de
verkoop gemaakt. Een fragment uit een brief aan
Catharina Wilhelmina, op dat moment in Berlijn, wijst in
die richting. Op 28 september 1798 schrijft hij:
I wished, my most dearest, you would make me some
Epigrams on the King's head, but only of 4, 5, or 6
lines; and if possible, short ones, because verses take
up a great deal of time. Then I will paint some more
appearances (as they call it) with the King's portrait,
and when we have half a dosen to gather, we will sent
it to London. The next weak, I am to send some with
the King of Prussia's portrait to B-n, in order to see
them sold there if possible.'
De Franse regels kunnen dus heel goed van Catharina
Wilhelmina zijn.
Tot slot
Van de drie hier besproken bedriegers geeft vooral de eerste
veel aanwijzingen. De bedriegers met Vondel en
Friedrich Wilhelm zijn het meest aan elkaar verwant; niet
alleen thematisch, ook stilistisch zijn ze, zo lijkt 't, het
werk van een rijpere Bilderdijk. Het tekenwerk is in beide
gevallen van hoge kwaliteit. De exacte betekenis blijft
vooralsnog onduidelijk.
De eerste bedrieger sluit daarentegen thematisch beter
aan bij de reeds bekende, vooral bij de bedriegers die eerder
door Bosch zijn besproken: `De bedrieger met geit'
(1771), `Extra fortunam est quidquid donatur egenis'
(1789) en `Sic transit gloria mundi' (1789).
Wat vooral in de eerste (`Facilis descensus Averni') en
de aan Vondel gewijde bedrieger blijft boeien, is
Bilderdijks wijze van dateren. Bij de eerste speelt de
maker met zijn jeugd: hij betrekt de naam Gracilis in het
spel om aan te geven dat we het ontstaan in zijn jonge
jaren moeten plaatsen, en met de datering Amsterdam
1771 verwijst hij daar nog eens duidelijk naar.
Datzelfde jaartal komt vreemd genoeg ook terug op de
aan Vondel gewijde bedrieger. De verzen van Bilderdijk
worden (ten onrechte) op het blad gedateerd met 1771.
Nu denken we bij dit blad niet aan een jeugdwerk van
Bilderdijk. Dus doet het feit dat de maker ook hier met
het jaartal 1771 speelt, vermoeden dat er meer aan de
hand is. Toen Bosch zijn erudiete verklaring gaf van een
van Bilderdijks vroegste bedriegers, nl. van die met de
geit uit... 1771, ging hij er blindelings van uit dat de tekening
door de vroegrijpe Bilderdijk was vervaardigd. Ik
denk dat Bilderdijk hier bewust de kijker, en Jan Bosch,
uiterst subtiel heeft misleid.
Ton Geerts
Noten
1. Bilderdijks bedriegers en andere beeldraadsels: Jan Bosch, Speels
vernuft: rebusbrieven en bedriegers ('s- Gravenhage 1981); Jan
Bosch, `The artistry of Willem Bilderdijk's emblematic engravings',
in: J.J. Mackenzie & R. Todd (red.), In other words.
Transcultural studies in philology, translation, and lexicology
(Dordrecht 1989), 133-143; Ton Geerts, Het Bilderdijk-Museum:
catalogus van kunstvoorwerpen (Leiden 1994), 87-93.
2. De bedrieger van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde:
Carla van der Poel, `De grabbelton van de Maatschappij', in:
Nieuw Letterkundig Magazijn XVII] (mei 1999), 59. Zie ook: Ton
Geerts, `Signalement: Bilderdijkiana in de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde', in: Het Bilderdijk-Museum 17 (2000),
14. — De Vondel-bedrieger (32,4 x 20,7 cm) kwam op de veiling
van Bubb Kuyper, 56 juni 2003, nr. 3185, en bevindt zich thans in
een particuliere collectie. — De laatste bedrieger (31,2 x 20,5 cm)
was enige tijd bij Kunsthandel Ralph Haugwitz in Berlijn (catalogus
Handzeichnungen, Kunsthandel Ralph R. Haugwitz, Katalog
I 2000, p. 28, nr. 13) en werd later bij Veilinghuis Lempertz aldaar
aan een onbekende particulier toegeslagen.
3. R.A. Kollewijn, Bilderdijk: zijn leven en zijn werken (Amsterdam
1891) I, 3637. Bilderdijk vervaardigde 1768-1769 onder de naam
Willem Gracilis een aantal werkjes, waaronder het kluchtspel `De
Slager' . Het handschrift bevindt zich in de bibliotheek van de
KNAW, thans ondergebracht bij het IISG te Amsterdam. Het door
Bilderdijk getekende vignet van dit kluchtspel laat in een ongeoefende
hand een knullige weergave van een hakblok en een bijl
zien. Over veel tekentalent leek de dichter toen nog niet te
beschikken.
4. Veilingcatalogus-1797 177/2993.
5. Joris van Eijnatten, Hogere sferen: de ideeënwereld van Willem
Bilderdijk (1756-1831) (Hilversum 1998), 174 e.v.
6. Bernhard Maaz (Hrsg.), Johann Gottfried Schadow und die Kunst
seiner Zeit (Köln 1994), 213.
7. BM hs. C 9-16; br. 69 in Marinus van Hattum (ed.), Mr. W
Bilderdijk's Briefwisseling 1798-1806 (te verschijnen in 2007).
Waar bleef Ferdinand Dobbrauski toch?
Nieuwe feiten, waaronder een jongere naamgenoot en Willem Bilderdijk als `ghostwriter'
Op 27 januari 1782 besloot Willem Bilderdijk een brief
vanuit Leiden aan zijn Zwolse kunstbroeder Rhijnvis
Feith met een Amsterdams nieuwtje: `Is tot u het gerucht
reeds gekomen van de eclips, of den dood van
Dobbrauski. Hij wordt sedert 8 of 10 dagen vermist. teffens
zegt men de Kas van zijn' patroon f 20.000,— te kort
te komen. Doch hoe zou dit laatste mogelijk, en zo lang
verholen geweest zijn, als dit geld of het grootste gedeelte
daar van reeds ontbroken zou hebben? — Ik wacht op
bevestiging.' Twee weken later informeert hij tevergeefs
naar nieuws over dezelfde Ferdinand Dobbrauski bij zijn
Amsterdamse uitgever Pieter Johannes Uylenbroek:
`Schrijf mij, bid ik, zo dra mooglijk, 't geen gij weet, en
hoort van de zaak van Dobbrauski? Hij plag mij niet
onverschillig te zijn; waarom zou hij 't nu wezen? 't Geen
er ooit goeds in hem was, is er nog in, en ik heb nooit zijn
gebreken bemind. Zijn gedrag zij verfoeilijk, zijn goede
hoedanigheden houden haar' prijs, en hijzelf — is hij geen
mensch, onze natuurgenoot?' 1 Dobbrauski bleek in het
bezit te zijn van drie paarden en een fargon (een klein rijtuig)
. Bovendien werd op zijn adres aan het Rokin een
kunstverzameling en een grote bibliotheek aangetroffen.
Bilderdijk werd voor en na zijn studietijd in Leiden
omringd door talrijke personen die grotendeels uit het
zicht verdwenen en die stuk voor stuk nadere studie verdienen.
Vooral tijdens zijn advocatenpraktijk in Den Haag
kreeg hij te maken met intriganten, profiteurs en oproerkraaiers
als William Pieter Turnbull de Mikker, Philippus
Verbrugge en Jan Willem Kumpel. Het geval Dobbrauski
is niet alleen van belang vanwege diers mysterieuze verdwijning,
maar vooral in verband met Bilderdijks vroegste
literaire werk. Uit zijn correspondentie is bekend dat
Bilderdijk afgekeurd jeugdwerk aan Dobbrauski `ter
adoptie' zou hebben aangeboden. Tot voor kort waren
hiervan geen concrete voorbeelden bekend.
Het weinige dat over Dobbrauski bekend is, wordt vermeld
bij Bosch 1955 en in een artikel van Wim Zaal, dit
laatste helaas zonder uitvoerige bronvermeldingen. 2 Dit
artikel is bedoeld als een aanvulling op bovengenoemde
bronnen, deels totstandgekomen door de verworvenheden
van het internet. Even leek het of er een nieuw levensteken
voorhanden was in de vorm van een brief van
6 september 1814 van Dobbrauski aan Jeronimo de Vries,
waarover hierna meer. Enkele bijzonderheden uit onverwachte
bron werpen meer licht op deze brief. Tenslotte
blijkt uit Dobbrauski's publicatielijst (zie Bijlage) dat hij
tenminste één gedicht van Bilderdijk onder eigen naam
heeft gepubliceerd.
Biografische schets3
Ferdinand Dobbrauski werd op 29 januari 1759 in
Amsterdam geboren. Zijn vader Christoffel Jürgen (gereformeerd)
was afkomstig uit Lübeck, zijn moeder Sijtje
Hoogermolen (doopsgezind) uit Alkmaar. Op 24 oktober
werd hij ingeschreven in de doopsgezinde kerk De Zon te
Amsterdam. Volgens Bosch werd Dobbrauski `in het
kunstgild beschouwd als rijmelaar' . Hij was kantoorbediende
bij Christiaan Paulus Meijer. In zijn vriendenrol
komen bijdragen voor van onder meer Cornelis van
Hoogeveen jr., Juliana Cornelia de Lannoy en Willem
Bilderdijk.4 Ook zou hij voor Bilderdijk als kopiist hebben
gewerkt. Vanaf 1775 was hij aankwekeling van het
Haagse dichtkundige genootschap Kunstliefde Spaart
Geen Vlyt (KSGV), in 1776 werd hij lid van het Leidse
Kunst Wordt Door Arbeid Verkreegen (KWDAV) en in
1778 trad hij toe tot het Rotterdamse Studium Scientiarum
Genitrix (SSG). Zoals bekend zou Bilderdijk in 1776
lid worden van KWDAV, terwijl hij in de jaren 1781-
1782 honorair lid werd van de twee andere genootschappen.
Bilderdijk droeg aan Dobbrauski het gedicht `Aan den
heer * * * op den verjaardag des tael- en dichtlievenden
genootschaps, onder de spreuk: Kunst Wordt Door Arbeid
Verkreegen' op, dat oorspronkelijk deel uitmaakte van de
`proto-editie' van Mijn verlustiging uit 1779. In 1781
werd van dit gedicht een afzonderlijke overdruk gemaakt
uit de publieksuitgave van deze bundel, waarbij de naam
`Ferdinand Dobbrauski' voluit in de titel voorkomt. 6
Mogelijk als antwoord op dit gedicht verscheen van Dobbrauski
in eigen beheer: Aan den heere Willem Bilderdyk,
lid van [... ] Kunst Wordt Door Arbeid Verkreegen. Enz. In
dit lofdicht komt een verwijzing naar 'Cinthia' voor, het
personage in twee gedichten uit Mijn verlustiging.
De naam Dobbrauski komt in de volgende varianten
voor in de doopregisters in het Amsterdamse Gemeentearchief:
Dobbrauskij, Dobbrauski, Dobbrouski, Debbrauski.'
Uit transcripties uit The Essequebo and
Christoffel Jürgen * Lübeck (overl. 1804)
Sijtje Ho(o)germolen * Alkmaar
1. Ferdinand: 29-1-1759
2. Carl Friedrich: 9-2-1762 (overl. voor 1809)
Metje Velders (over!. Demerary, 13-4-1815)
1. Ferdinand: 25-2-1784 (overl. Demerary, 2-8-1815)
2. Willem Elias: 22-2-1786
3. Willem Frederik: 2-11-1787
3. Anna Jacoba 14-4-1768 (overl. voor 1809)
Johan Adolf Fredrik. Stuntz
1. Anna Christina: 13-11-1789
2. Alida Jacoba: 29-4-1792
Demerary Gazette blijkt verder dat enkele familieleden in
voormalig Brits Guyana waren gevestigd, dat tussen 1780
en 1813 afwisselend onder Nederlands, Frans en Engels
gezag stond. 8 Met deze informatie valt bijgaande stamboom
op te stellen,' waaruit blijkt dat Ferdinand een neef
had die naar hem was vernoemd. Van deze neef moet de
eerder genoemde brief aan Jeronimo de Vries zijn, gedateerd
`London den 6 December 1814', waaruit het volgende
fragment:
— als ik denk aan het geen ik van uEd. genoten heb dan
weet ik dikwerf niet meer wat ik doen moet te meer
daar ik nu hier zo lang als reeds buijten de vriendelijke
bescherming van uwelEdele en mijn oom en tanten
ben geweest[.] ach, waar is die tijd dat ik nog mogt
zeggen [...] de vries zal mij in dit of dat wel assisteeren
het welk altoos voor mij gelukt is[.] Ja zelf[s] tot
het laatste moment voor mijn vertrek en nu al weeder
uit Een brief van mijn Oom te verneemen dat dien
zelfde die altoos zijn genegentheijd aan ons betoond
heeft nog blijft [...] voort duuren — met voor mijn oom
een broodwinning te verzorgen hetwelk mij groot vergenoegen
geeft en blijven uEdele nog maal duijzend
maal dank voor het geen uwelEdele aan mij gedaan
heeft en nog blijft voort duuren aan mijn Oom en hoop
dat zal langen jaren blijven ter uwen Eer —. lo
We mogen concluderen dat Ferdinand jr., zoon van Carl
Friedrich Dobbrauski en Metje Velders, na het overlijden
van zijn vader enige tijd heeft doorgebracht bij zijn tante
Anna Jacoba en zijn oom Johan Adolf Fredrik. Stuntz.
Alleen deze laatste, aan wie Jeronimo de Vries een baan
had bezorgd, moet in 1814 op het moment van schrijven
nog in leven zijn geweest. Tenzij Ferdinand jr. in de aangehaalde
passage op een brief van zijn eertijds verdwenen
oom Ferdinand doelde." De moeder van Ferdinand jr.,
Metje Velders, leefde nog wel. Blijkbaar was zij hertrouwd
met een Engelse plantage-eigenaar. Vermoedelijk
was zij ook de reden dat Ferdinand jr. in Londen op passage
naar Demerary en Essequebo wachtte. Het vroegste
bericht dat wij over Metje Velders in The Demerary and
Essequebo Royal Gazette tegenkomen luidt:
At the Commissary-Court of the 3d of April 1815, will
be passed the following Transports and Mortgages;
viz. [...] By Mrs. the Widow Dobbrauski, Sole Heiress
to the Estate of George Angle, deceased, Transport of
all her right, title, and interest, in the unexpired Lease
in the Half of Lot. No. 5, with all the Buildings thereon,
situated in front of Plantation Vlissingen — to
Mark Dyett & Co. 12
Definitief uitsluitsel over haar identiteit geeft het overlijdensbericht
van 18 april 1815, dat op zaterdag 3 juni 1815
in uitgebreidere vorm wèrd herhaald:
Colonial Obituary [koptitel] Since our last Report, and
as reported at the Orphan Chamber; [ ... ] April 13 . —
Widow M. Dobbrauski, born in Velders — in New-
Town.
Vermoedelijk was Ferdinand jr. dus op weg naar zijn
(toen al zieke?) moeder in de voormalige kolonie, waar
hij mogelijk ook zijn broer Willem Frederik zou aantreffen,
voorzover deze nog in leven was. 13 Een kleine twee
maanden na het overlijden van zijn moeder wordt
Ferdinands vertrek uit Essequebo aangekondigd:
Secretary's Office. [koptitel] This Is To Inform The
Public, That The Following Persons Intend Quitting
The Colony: [...1 Ferdinand Doubbrauski, in 14 days
or by Ship Alfred, from June 6. 14
Hij zou zijn verblijf echter niet overleven, getuige zijn
overlijdensbericht van 7 oktober:
Colonial Obituary, [koptitel] Since our last Report,
and as reported at the Orphan Chamber. Whites [...]
Aug. 2. — F. Dobbrauski, at Plantation Mindenburg.ls
Dit alles laat de vraag, waar Ferdinand Dobbrauski sr. na
zijn plotselinge verdwijning in januari 1782 bleef, onbeantwoord.
Bilderdijk als ghostwriter
Uit enkele brieven van Bilderdijk blijkt dat hij `afgedankte'
gedichten aan Dobbrauski heeft afgestaan. In 1780 had
hij enkele jeugdwerken aan Rhij nvis Feith laten lezen,
mogelijk met het oog op plaatsing in de Tael- en dichtlievende
oefeningen van KWDAV. Nadat hij de verzen had
terugontvangen, schreef hij : `Ik heb ze herlezen, en waarlijk,
zij zijn mij onbeschrijflijk afgevallen. Wat brengen
vijf of zes jaren al onderscheids te wege in onze wijze van
denken! Vergeef. lieve Vriend, dat ik U met die prullen
opgehouden heb: sints dat zij nog versche producten
waren, had ik ze niet weêr gezien. — Ik mag ze onzen D.
te adopteeren geven, dit is al wat ik er meê zou weten te
doen.' In een brief van 28 juni 1780 kwam hij hierop
terug, met de volgende schimpscheut aan het adres van
Dobbrauski: `Nog een woord over D. Gij denkt dat hij
zijne adoptive kindertjes met vaderlijke tederheid
bemint? — Edipus maakte hier zwarigheid in ten opzichte
van Polybus, en vraagde hoe dit mogelijk ware? het antwoord
bij Sofokles is: 't kwam dat hij-zelf kinderloos
was. — Mag men in gelijke uitwerksels tot gelijke oorzaken
besluiten? Wat dunkt U wegens D.?' Ook in een brief
aan Juliana Cornelia de Lannoy van 30 maart 1780 komt
een dergelijke passage voor. 16
Van één publicatie van Dobbrauski staat vast dat het
om een gedicht van Bilderdijk gaat. Het betreft een zogenaamde
'heldinnenbrief' van de zestiende-eeuwse
Italiaanse Neolatijnse dichter Hieronymus Angerianus:
`Hieronymus Angerianus aan Celia', gepubliceerd in:
KSGV, Proeven van poëtische mengelstoffen 6 (1778).
Uit de notulen van het genootschap blijkt dat deze inzending
voor verwarring heeft gezorgd. Dobbrauski moest
zich bij de bestuurders voor de duistere stofkeuze verantwoorden:
`In ons exëmplaar van Angerianus vinden wij
het niet, wel gedeelten die er naar zweemen.' 17 Het gedicht
zou later in Bilderdijks bundel Bloemtjens verschijnen.
18 Het was een geslaagde grap, waarvan Bilderdijk
triomfantelijk bericht doet in een van zijn `rijmbrieven'
aanzijn zuster Izabella Dorothea: `En zoo gij zotheid
wenscht te lezen,/ Het Haagsch Genootschap geeft een
deel/ Van Mengelstoffen uit, dat magtig wordt geprezen,/
Doorloop dat boekje slechts geheel.' 19
Van Dobbrauski's overige publicaties komen twee
soortgelijke gedichten als potentiële `adoptiekindjes' van
Bilderdijk in aanmerking: 'Henrik, Graaf van Richmond,
aan Koning Richard den Derden' in: KSGV, Proeven van
poëtische mengelstoffen 7 (1780), en 'Klagte van Ada,
graavinne van Holland en Zeeland, in haare gevangenis
op Texel', in: KWDAV, Tael- en dichtlievende oefeningen
3 (1780).
Lesley Monfils
Bijlage
Gepubliceerde gedichtengo
1776
1. Dankbetuiging aan de Heeren bestuurderen ... van het ...
genootschap ... Kunst Word [!] Door Arbeid Verkreegen. By
gelegenheid dat dezelven mij tot medelid gunstig verkoozen
hadden. S.1., s.n., [1776], 3 pp.
Ondertekend: `Ferdinand Dobbrauski. 1776.'
Begin: `Beschermers van de Poëzy,'
Leiden UB in: 1187 G 13
Singeling 1991, 62b
2. `Lof der milddaadigheid'
In: KSGV, Proeven 4 (1776), 199-202
Ondertekend: `F.D.'
Begin: `ó Gij die 't zuchtend hart verheugd,'
Singeling 1991, 65d
1777
3. Aan de hoogaenzienlyke beschermheeren, hoofdleden en
verdere bestuurders, van het tael- en dichtlievend genootschap,
ter spreuke voerende: Kunst Wordt Door Arbeid Verkreegen;
Op deszelfs Elfden Verjaerdag den 11 den van Slachtmaand
1777. S.1., s.n., [1777], 4 pp.
Ondertekend: `Ferdinand Dobbrauski'
Begin: 'Aen u, Beschermers van de schone Poëzy!'
Leiden UB in: 1187 G 12 en 1187 G 13; Den Haag KB in: 131
G 14; Leeuwarden Tresoar C 575/11
Singeling 1991, 62a,b
4. `Aan het genoegen'
In: KSGV, Proeven [... ] 5 (1777), 177-178
Ondertekend: `F.D.'
Begin: `o Gadelooze schat! o erfdeel van de deugd!'
Singeling 1991, 65e
5. `De deugd'
In: KSGV, Proeven [...] 5 (1777), 185
Ondertekend: `ED.'
Begin: `Hoe zedig praalt de Deugd in 't leliewit gewaad!'
Singeling 1991, 65e
(vervolg op p. 14)
10
11
12
13
1778
6. Eeuwzang op het twee hondertjaarige feest ter Hervorming
van Amsteldam. Amsterdam, W. Vermandel, 1778, 20 pp.
Begin: `ó Burgers deezer Stad, roemruchtige Amstelaaren'
Amsterdam UB: 0 63-7253: 2; Pfl. Q t 13; overige exemplaren:
Amsterdam GA; Maastricht UB; Utrecht UB
7. `Brief van Angerianus aan Celia'
In: KSGV, Proeven [... ] 6 (1778), 151-155
Ondertekend: `F.D.'
Begin: `Verwaardig eens voor 't minst uw keurig oog te wenden'
Singeling 1991, 65f; Van Marion 2005, p. 374 (beide zonder
verwijzing naar Bilderdijk); Monfils 2006, WBB C 1778.2
Vgl. W. Bilderdijk, Bloemtjens (1785), 103-112
1779
8. Aan de hoogaanzienlyke beschermheeren, bestuurders en
verdere leden van het Dichtlievend genootschap te Rotterdam,
onder de spreuk Studium Scientiarum Genitrix. Colofon: Amsteldam,
Erven D. Klippink, [ 1779], 8 pp.
Leeuwarden Tresoar C 575/11
Geen publicaties van Dobbrauski aangetroffen in het convoluut
SSG Mengeldichten [ 1792, 1794], Den Haag KB: 3151 C1-2
Singeling 1991, 194a,b
1780
9. Aan den heere Willem Bilderdyk, lid van het Leydsche taalen
dichtlievend genootschap, ter spreuke voerende: Kunst
Wordt Door Arbeid Verkreegen. Enz. 5.1., s.n., ca. 1780, 7 pp.
Begin: `Begaafde Bilderdyk, wiens edel dichtvermogen'
Amsterdam BM 1460; overige exemplaren: Amsterdam UB;
Nijmegen UB
10. 'Henrik, Graaf van Richmond, aan Koning Richard den
Derden'
In: KSGV, Proeven [...] 7 (1780), 138-142
Ondertekend: `ED.'
Begin: `U, die door dwinglandij den troon van Albion'
Singeling 1991, 65g; Van Marion 2005, p. 375
11. 'Klagte van Ada, graavinne van Holland en Zeeland, in
haare gevangenis op Texel'
In: KWDAV, Tael- en dichtlievende oefeningen 3 (1780), 234-
239
Ondertekend: `ED.'
Begin: `Hoe lang, o Hemel! zal mijn ongeval nog duuren?'
Singeling 1991, 58c
Ongepubliceerd gedicht:
`De verworpen raad', 3 pp.
Ondertekend: `Ferdinand Dobbrauski 1781'
Begin: `Een zot poeêt, een prullen schrijver'
Den Haag KB: 78 C 70: 3
Overig:
Brief Ferdinand Dobbrauski aan Johan van Hoogstraten (ca.
1741-1850; lid KSGV), Amsterdam, 12 september 1776
Betreft: verzoek tot promotie van 'aankwekeling' tot gewoon
lid en schenking van een boek aan de bibliotheek van het
genootschap
Amsterdam UB: Hss-mag. VIII G 60:206
Brief Ferdinand Dobbrauski aan Abraham Wynants (bestuurder
SSG), Amsterdam, 30 augustus 1779
Betreft: aanvaarding lidmaatschap en ziekte
Bijgevoegd: `Aan het genoegen' (gedrukt, 2 pp.)
Den Haag KB: 78 F 62
Inscriptie Ferdinand Dobbrauski in album amicorum Laurens
van Santen, f. 69r-v: Leiden, 9 mei 1777
Den Haag KB: 133 H 28
Album amicorum Ferdinand Dobbrauski
Leiden UB: Lik 1616
Noten
1. Bilderdijk aan Rhijnvis Feith, Leiden, 27 januari 1782, in: J.C.
Streng (ed.), `Zo als men aan gemeenzaame vrienden gewoon is te
schrijven': de correspondentie van Rhijnvis Feith 1753-1824 (Epe
1994), 66. Bilderdijk aan Pieter Johannes Uylenbroek, Leiden,
11 februari 1782, in: W. Bilderdijk, Brieven 1 (Amsterdam 1836),
119.
2. J. Bosch, Mr. W Bilderdijk's briefwisseling: aanvullende uitgave
[...] eerste deel: 1772-1794 (Wageningen 1955), X, XXVIII en
noten op 63, 92, 97, 134-135; Wim Zaal, `Waar bleef Ferdinand
Dobbrauski? Een Amsterdammer werd berucht als vuilschrijver
omdat hij tijdens het koffie-uurtje verdween met achterlating van
drie paarden' , in: Amstelodamum: orgaan van het genootschap
Amstelodamum 48 (1961), 61-64. Tenzij anders vermeld, zijn
biografische gegevens over Dobbrauski aan deze bronnen ontleend.
3. Zie n. 2.
4. Bilderdijks bijdrage uit 1777 in: DW 10, 214.
5. C.B.F. Singeling, Gezellige schrijvers: aspecten van letterkundige
genootschappelijkheid in Nederland, 1750-1800 (Amsterdam
1991), 264, 273.
6. L.T. Monfils, Willem Bilderdijk: bibliografie [...1 (Amsterdam
2006): WBB A 1779.9 en A 1781.21. Van dit laatste nummer zijn
slechts twee exemplaren bekend. Voor de drukgeschiedenis van
Mijn verlustiging zie: Lesley Monfils, `Bilderdijks debuut in losse
bladen: Mijn verlustiging (1779): een bibliografische zeldzaamheid',
in: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 13 (2006),
85-98.
7. Geraadpleegd via: http//gemeentearchief.amsterdam.nl/archieven/
genealogie/doopregisters/zoek.
8. Transcripties uit The Essequebo and Demerary [Royal] Gazette
uit de periode 1803-1816, raadpleegbaar via:
http://ariel.ucs.unimelb.edu.au/~rvc/edg/index.html.
9. De overlijdensjaren van Christoffel Jurgen Dobbrauski, Sijtje
Hoogermolen en Carl Friedrich en Anna Jacoba Dobbrauski zijn
ontleend aan Bosch 1955, p. 63.
10. Brief: Den Haag KB: 121 B 4.
11. In de annotatie bij Monfils 2006, WBB A 1781.21, ging ik is er,
enigszins voorbarig, vanuit dat dit waarschijnlijk het geval was.
12. The Demerary and Essequebo Royal Gazette, vol. X, 18 maart
1815.
13. Van hem zijn vier berichten in Thé Essequebo and Demerary
Gazette bekend, gedateerd 5 april en 6 september 1806 en 4 april
en 2 mei 1807. Hieruit blijkt dat hij etenswaren uit Nederland
importeerde en als zaakwaarnemer en advocaat voor diverse personen
fungeerde. Een overlijdensbericht van Willem Frederik
Dobbrauski is niet gevonden.
14. The Demerary and Essequebo Royal Gazette, vol. X, 10, 17 en 24
juni 1815.
15. The Demerary and Essequebo Royal Gazette, vol. X, 7 oktober
1815.
16. Bilderdijk aan Feith, 13 en 28 juni 1780, in: Streng 1994, pp. 31
en 33. Bilderdijk aan J.C. de Lannoy, 30 maart 1780, in: Brieven
1,. p. 78.
17. O. van Marion, Heldinnenbrieven: Ovidius' Heroides in Nederland
(Nijmegen 2005), 271; Monfils 2006, WBB C 1778.2.
18. W. Bilderdijk, Bloemtjens (Amsterdam 1785), 103-113; DW 10,
pp. 16-19.
19. `Dichterlijke uitspanning. Zes luimige brieven aan 's dichters
eenige zuster [...1' : `Zesde brief', DW 12, p. 422. Door Bosch
1955, p. 21 gedateerd: 12 augustus 1778. Bosch geeft enkele
andere suggesties van jeugdwerk (ibid, p. 98). Van geen der
genoemde titels zijn echter publicaties op naam van Dabbrauski
bekend.
20. Met dank aan Jacob van Sluis (Leeuwarden Tresoar).
14
WBB 132.1 en de Brunswijkse drukpers
In 1799 heeft Bilderdijk voor 't eerst werk van zijn hand
in Duitsland laten drukken, nl. zijn gedicht op het overlijden
in dat jaar van prins Frederik (WBB' 116.1), en wel
bij Ernst Wilhelm Gottlieb Kircher (1768-1830), 1787-
1799 werkzaam te Brunswijk. Het zestien pagina's tellend
katerntje is qua papier en typografie niet veel zaaks,
maar Bilderdijk klaagt er in geen van zijn bewaard gebleven
brieven over. Evenmin over het qua inhoud en uitvoering
vergelijkbare werkje van zijn nieuwe levenspartner,
enige weken later bij dezelfde Kircher verschenen:
Kath[arina]. Wilh[elmina]. Schwei[c]khardt, Op het afsterven
van Zijne Doorluchtige Hoogheid Prins Willem
George van Oranje en Nassau op de Zesde van Louwmaand,
1799. 2 De dichteres zelf was te opgetogen voor
een kritische blik: `To describe to you, mij tenderest beloved,
the pleasure I felt at sight of mij first, printed production,
is impossible !' 3
Zes jaar later verscheen, eind juli 1805, een bundeling
van Bilderdijks juridische opmerkingen, Observationes et
Emendationes (WBB 132. 1) bij Carl Reichard, 1798-1838
werkzaam te Brunswijk. De kopij is Bilderdijk als het
ware door zijn Brunswijkse collega E.A.W. von Zimmermann
uit handen getrokken en aan de pers overgegeven,'
`en zoo is 't' , schreef de auteur aan Jeronimo de Vries,
`niet al te naauwkeurig, gedrukt, op iets slechter dan ons
2 stuivers Almanakken papier.' In diezelfde brief werd
De Vries een exemplaar beloofd `op papier als het pronk
exemplaar van den Hertog: dat is, munnikengraauw6 ,
maar van 't dunste soort.' Voor wat betreft de papiersoort
zullen zulke pronkexemplaren niet veel fraaier zijn
geweest dan de bekende reguliere, die perfect aan dit
signalement: grauw en dun, beantwoorden. Toch moeten
er twaalf exemplaren `op (zoogenaamd) best papier' zijn
geweest, aldus Bilderdijk aan De Vries,' wie hij er nog net
een in het vooruitzicht kon stellen, want hij was er elf
kwijtgeraakt als 'noodzaaklijke presenten aan drie Hoven
[...], zoo dat ik mij-zelf een gemeen Exemplr gekocht heb.
Alles wat hier geschiedt,' — moppert hij heerlijk verder —
`is in dezen zelfden brillanten stijl. Meer best papieren
zijn er niet gedrukt dan juist deze 12; anders zou ik U dit
erger dan kommenypapier8 niet toezenden. Doch vergelijk
ons Hollandsch Mediaan papier9 by dit tuig, en weet
dan, dat alles hier in vergelijking met Holland in de zelfde
proportie is.'
Ook uit Bilderdijks brief aan bibliothecaris E.Th. Langer
te Wolfenbuttel blijkt het bestaan van twee verschillende
uitvoeringen: `J' ai l' honneur, Monsieur, de Vous
presenter ci j oint un Exemplaire d' un petit recueil
d'Observations sur le Droit Romain, pour la Bibliotheque
Ducale. 1° Comme c'est le seul sur du bon papier qui m' en
restait apres les presens que j'etais obligé d'en faire aux
Cours de Brunsvic et de la famille Stadhouderienne, je
me trouve dans la necessité, Monsieur, de Vous prier d'en
vouloir bien accepter un pour vous-même, sur du papier
ordinaire.' 1'
Nu is er alleen over het papier gesproken, maar met een
lijst van zes ingrijpende errata kon ook het zetwerk niet
voorbeeldig heten; zie het geciteerde `niet al te naauwkeurig'
. Tussen 1799 en 1805 heeft Bilderdijk een grondige
hekel aan Brunswijk ontwikkeld, en daaraan zijn
ook de letterzetters niet ontsnapt, getuige zijn komische
dialoog `De Drukpers. Drama.' (Brunswijk 1805). De
hele tekst zal voor het eerst als bijlage verschijnen in de
geprojecteerde brieveneditie, waar de transcriptie is
aangevuld met een verantwoording van auteurscorrecties.
Op de afbeelding van het handschrift (UB Leiden Ltk
1821) is hier goed te volgen hoe Bilderdijk de zetter voor
booswicht, ketter, slangenbroed, domme Mof en stomme
Knoet uitmaakt, en vertwijfeld uitroept:
Zet me toch de regels netter!
Spel me toch de woorden goed!
Eer ik naar uw vliering kletter,
En u trommel voor den snoet.
Het antwoord: `der Herr menschenfretter/ Haben gar zoe
heiszes bloet.' gooit olie op 't vuur:
Hitzig bloed! ' En heet dat drukken,
Hoofd der krukken?
Niet een regel staat er recht!
Keine (sage ich) dieser Zeile
Steht gerade, Henkersknecht !
[...]
Zie die voor- en tegenzijden!
Dat moest passen als een hair.
Wie kan zoo'n geknoeisel lijden?
Geen twee regels op elkaar!
De tegenwerping dat zoiets niet te vermijden is, dat het
zetsel kan gaan werken, wordt geen antwoord meer
waard geacht:
Lomper honden zag ik nimmer:
Alles doen zy even dom!
Ezels zijn zy, ja nog slimmer.
De zetter heeft het laatste woord:
Jo, das saagt der Fremder immer!
Ond doch weiss ich nicht, warom!
Het is denkbaar dat het schrijven van dit twistgesprek
aanleiding heeft gevonden in de verschijning van WBB
132.1.
Marinus van Hattum
Noten
1. WBB: L.T. Monfils, Willem Bilderdijk Bibliografie [.1 (Amstelveen
2006).
2. UB Leiden: Portef. qu 10.
3. Br. 124 (10 maart 1799) in Marinus van Hattum (ed.), Mr. W
Bilderdijks Briefwisseling 1798-1806 (te verschijnen 2007).
4. Br. 544 aan F.G Pestel & D.G. van der Keessel (1 augustus 1805).
5. Br. 550 (15-18 oktober 1805).
6. Vrij grof bruin papiersoort.
7. Br. 541 (27 juli 1805).
8. Bilderdijk verklaart `komenij' uit 'common aid', `kraam of winkel
van allerlei daaglijksche levensbehoeften' : Verklarende geslachtlijst
II (Amsterdam 1834) 106.
9. Een slag groter dan het gewone formaat: WNT IX 368.
10. De Herzog August Bibliothek te Wolfenbuttel bezit twee exemplaren
(sign. Li 468), waarvan een met inscriptie 'Donum quasi
auctoris manu oblatum d. 2 Aug. 1805.' : Geschonken als een offer
door de hand van de auteur.
11. Br. 542 (31 juli 1805).
15
16
17
Suringar-archiefstuk geveild:
handschrift Bilderdijks Woordvorsching
In mijn uitgeversdocumentatie Da Costa tussen Bilderdijk
en Suringar (2004) is, onder veel meer, de totstandkoming
getraceerd van Bilderdijks werkje Beginsels der
woordvorsching. In de inleiding heb ik de verzuchting geslaakt,
dat ik graag over de handschriftelijke kopij ervan
had beschikt. Ik had in dat geval het oorspronkelijke slot
kunnen meedelen, dat op 1 juli 1831 door Isaac da Costa
voor Matthij s Siegenbeek `bitter of hoonend' werd geoordeeld.
Op 15 juli schreef Lodewijk Willem Bilderdijk aan
de uitgever: `Wel.an ! dat wij [... ] S. en zijn Volgelingen
van de laatste en hevigste reprimande vrij spreken !' Wat
kon die reprimande zijn geweest?
De in het Bilderdijk-Museum bewaarde correspondentie
toont aan dat het handschrift op 10 september 1906
door Hugo Suringar ter beschikking werd gesteld van de
commissie die de grote Bilderdijktentoonstelling van dat
jaar voorbereidde. Na afloop is het bij de eigenaar van het
uitgeversarchief teruggekeerd. Er is geen enkele reden
om te veronderstellen dat het niet meer in die collectie
aanwezig was, toen die in 1917 en 1932 door J.
Valckenier Suringar werd overgedragen aan de bibliotheek
der Vereeniging ter Bevordering van de Belangen
des Boekhandels, sedert 1958 bruikleen van de Universiteitsbibliotheek
van Amsterdam.'
18
In 1984, toen ik er voor 't eerst naar zocht, bleek het
handschrift uit die collectie verdwenen te zijn. Op 31 mei
2005 evenwel werd het bij Bubb Kuyper te Haarlem
geveild, en wel als nummer 2204 van de bibliotheek van
Boudewijn Büch. In de catalogus, Bibliotheca didina et
pinguina. The library of Boudewijn Büch. Part 2, is het
handschrift als volgt beschreven:
(1 [title] ), (12), (1 blank) lvs., pen and black ink, recto
and verso (title and 1 leaf recto only), bound in contemp.
marbled limp boards (last 4 lvs. loosely inserted,
frontcover w. manuscr. title-label "Etymologie",
folio. Partly loose(ning). Spine dam.; (vague) crack/
fold throughout. First free endpaper w. annot.
"Oorspronkelijk handschrift van Mr. Willem Bilderdijk".
signed "G T.N. Suringar"; the manuscript
packed in 19th cent. paper w. large caption "Eigen
handschrift/ van/ Mr. Willem Bilderdijk/ Beginselen
der Woordvorsching" by Suringar. The manuscript
consists of "Korte Voorstelling der dieper Woordvorsching,
in toepassing op ons Nederduitsch" (8 lvs.)
and "Bijlage over sommige woorden waarin men over
de enkele en Dubbele e en o in twijfel hangt" (4 lvs.)
[...] each page divided in two columns with the text
written in the right column and w. additions and corrections
in the left column.
Direct na publicatie van de catalogus is de leiding der
bibliotheek van de Vereeniging ingeseind, waarop werd
afgesproken dat het Bilderdijk-Museum niet zou bieden,
opdat het archiefstuk weer in het rechtmatig bezit van de
thans geheten Koninklijke Vereniging van het Boekenvak
zou komen. Dat heeft helaas niet tot de mogelijkheden
behoord. Het handschrift is wederom in particulier bezit
gekomen.
Door de welwillendheid van diverse betrokkenen' kan
ik als een `post-bijlage' op mijn boek alsnog, en rechtstreeks
uit het handschrift,' het gewraakte slot over Siegenbeek
meedelen. De gedrukte tekst eindigt met een
alinea, beginnend met `Zoo is eenmaal ingevoerd en heeft
iets meer plechtigs dan zo.' Het handschrift gaat dan verder
met `Wat aan Siegenbeek gebleken is mag hy voor
zich houden, wiens blijken <+ veelal> naauwlijks <+ ja
zelfs nog niet half> blikken, maar droomen is.' Waarna de
rest van de alinea zoals in druk. Op het laatste blad van
het handschrift ten slotte het ongedrukt gebleven stuk
waarop Da Costa doelde:
Hij mag anderen zijn vervloekte moffery 4 in het oor
fezikens en daarby van ezelenhoogmoed fonkelen,
maar <+ zelfs> om apen Neêrduitsch te leeren weet hy
er nog niet genoeg van; en het schreit ten hemel, dat
<+ men> zulk een onverstand onze Hoogescholen <+
onherstelbaar> verachtelijk / overstroomd heeft <-
laten maken> voor een ja vervallen wereld, maar waar
echter nog hoop op de te rug keer naar gezonder leer
overig was, zoo men de jeugd niet in de eerste kiemen
des gezonden verstands verwoestte. Had hy liever <+
voor zijn veziken> naalden gevessemd6, <+ of ziegen
gemolken'> 't zou hem beter ter hand gestaan hebben,
dan zich met iets dat Hollandsch is, af te geven, en
hier <- de studeerende> <+ aan> de studeerende jeugd
de kostelijke uren te ontfutselen met zijn onzin, die <-
zy> niet dan belachen kunnen / [belach]t kan worden.
De beslissing dit weg te laten is een barmhartige daad geweest.
Niet voor Siegenbeek, maar voor Bilderdijk.
Marinus van Hattum
Noten
1. Merkwaardig genoeg komt nog een stuk niet meer in die collectie
voor: Da Costa's handschriftelijke kopij van Bilderdijks Epos
kwam zo'n tien jaar geleden in bezit van het Letterkundig
Museum en Documentatiecentrum te Den Haag.
2. Met dank aan mr. dr. D.J.E. Baestaens, Jeffrey Bosch en André
Swertz.
3. Na publicatie van mijn boek kwam mij onder ogen het stukje
`Bilderdijkiana LVI', De Navorscher 50 (1900) 263-265. Hierin
deelde Hendrik de Jager (1834-1903) de genoemde en andere
afwijkingen mee, die zijn vader, Arie de Jager (1806-1877), op
basis van het handschrift in zijn exemplaar (UB Leiden 1032 F 82)
had verwerkt, alle in het tweede deel van het boekje, vanaf p. 44.
Behalve het slot zijn dat nog (tussen haakjes pagina/regel):
`ellendige' > 'Siegenbeeksche' (45/7), `goed' > `goed of kwaad'
(45/10), `eene' > `zijne' (46/10), `willekeurig dwangjuk' > `Ezelsen
Buffelgareel' (46/5vo), `der' > `door' (49/9), `vindt' > `vind'
(49/8vo), `onlijdelijke' > `onlijdelijken' (49/7vo), `Professor
Siegenbeek' > `den Siegenbeekschen aanhang' (49/4vo), `uitklinke'
> `uitklinkt' (49/3vo), `Maatschappy' > `Maatschappy waar hy
nu (God betere 't) tot smaad der oudere en wijzere Leden den
Voorzitter van speelt' (51/3vo), `brengen' > `schrapen' (52/3),.
`geur' > 'geier' (52/15), `opwekt' > `inboezemt' (53/2), `met' >
`met het' (53/2), 'lekenspigels' > `lekenspiegels' (53/14), `Instituut'
> `Instituut;' (53/15), 'gol-e' > `go-le' (54/7vo), `hoe!' >
`foei!' (56/6), 'gewonelijk' > `gewoonlijk' (60/9), `vasten' >
`vaste' (61/10), `niemand moet' > `geen Siegenbeeken moeten'
(61/12), `botte' > `bolle' (61/2vo), `verbastert' > `verbasterd'
(63/4vo), `smingen' > `smuigen' (64/8), `Stroen' > `Stro-en' (65/1),
`achter' > `echter' (65/8vo), `aangeroerd' > `aangevoerd' (65/6vo).
4. Siegenbeek was van Duitse afkomst.
5. fluisteren: WNT XXI 224.
6. draden door het oog van naalden gehaald: WNT XXI 12.
7. Vgl. het wel geestige `Ziegenbok(schen)' : Willem Bilderdijk (ed.
J. Bosch), Hanenpoot. Prentenboek voor zijn zoontje Julius
Willem (Culemborg 1977) 20 en 34.
Symposium Ballingschap
27-28 januari 2006
Op vrijdag 27 en zaterdag 28 januari 2006 vond ter gelegenheid
van het Bilderdijkjaar een druk bezocht tweedaags
symposium plaats rondom het thema `Ballingschap.
Vormen van uitsluiting in Nederland in de achttiende
eeuw' . Het symposium werd georganiseerd door
de Vereniging `Het Bilderdijk-Museum' in samenwerking
met de Werkgroep 18e Eeuw, en gesteund door de Stichting
Daendels, de C. Louise Thijssen-Schoute Stichting
en Uitgeverij Verloren. De bijeenkomst werd gehouden in
de voormalige Torenlaankerk te Hilversum, waar de
Uitgeverij Verloren is gehuisvest. De sfeer in de
Torenlaankerk was bij zonder aangenaam en de verzorging
uitstekend, de lezingen waren boeiend en prikkelend.
Om het Bilderdijkjaar 2006 luister bij te zetten lag een
symposium over ballingschap natuurlijk voor de hand. In
1806 keerde Bilderdijk immers terug naar Nederland na
een ballingschap van ruim tien jaar, en sindsdien is hij
een van Nederlands bekendste ballingen gebleven. Maar
Bilderdijk was lang niet de enige die in de lange achttiende
eeuw verbannen werd, of mettertijd terugkeerde uit
den vreemde. Hugenoten, doopsgezinden, joden, opstandige
gelovigen, criminelen, critici, Patriotten, Orangisten,
revolutionairen en aristocraten, zij kregen allen te maken
met ballingschap, verbanning of de ban. Het symposium
bood dan ook een interessant blik in de geschiedenis van
de achttiende eeuw, aan de hand van een nog altijd actueel
thema.
Op de eerste dag werd het thema ballingschap in het
19
algemeen belicht. Welke vormen van uitsluiting deden
zich in Nederland in de achttiende eeuw voor? Na een
algemene inleiding in het thema door Joris van Eijnatten,
droeg dichter-classicus Piet Gerbrandy enkele ballingschapsgedichten
van Bilderdijk voor. De rechtshistoricus
Sjoerd Faber bood daarna een overzicht van de juridische
aspecten van verbanning in de periode rond 1800, waarbij
hij de casus Bilderdijk expliciet in de context van zijn
tijd plaatste. In de daaropvolgende lezingen kwam Bilderdijk
minder aan bod. Harm den Boer, een kenner van
de Spaanse literatuur, besprak de geschriften van
Abraham Gomez Silveira, een joodse balling in het begin
van de achttiende eeuw. De kunsthistoricus Frans
Grijzenhout gaf een overzicht van de manier waarop ballingschap
in de achttiende eeuw werd verbeeld. Piet
Visser, specialist op het gebied van de mennonitica, vroeg
aandacht voor een specifieke groep van ballingen: de
Zwitserse doopsgezinden: wat zegt de manier waarop zij
in de Republiek behandeld werden, over de Nederlandse
asielzoekerspolitiek? Tenslotte stelde de historicus Joost
Roosendaal de Patriotse vluchtelingen van de late achttiende
eeuw aan de orde.
De tweede dag was gewijd aan bijzondere gevallen van
ballingschap in de decennia rond 1800 — het `tijdperk
Bilderdijk' dus. Welk lot viel deze ballingen ten deel? Het
woord werd gevoerd door verschillende neerlandici en
historici. Peter Altena behandelde de wijsgeer in ballingschap
Gerrit Paape en Myriam Everard het schrijversduo
Elizabeth Wolff en Agatha Deken. Na deze roemruchte
Patriotten kwamen enkele minder bekende ballingen aan
bod: Hendrik Onderdewijngaart Canzius door Ed Arnold
en Hebelius Potter door Ellen Krol. Na een lezing van
Wim van den Berg over de ballingschap van Rijklof
Michaël van Goens, stond de middag verder in het teken
van Bilderdijk zelf: Marinus van Hattum gaf een bespreking
van Bilderdijks briefwisseling 1798-1806 en Gert-
Jan Johannes gaf een overzicht van het thema ballingschap
in Bilderdijks eigen dichtwerk.
De zeer diverse lezingen op deze koude januaridagen
toonden aan dat in de lange achttiende eeuw het
Nederlandse `vluchtelingenbeleid' varieerde van uiterst
tolerant tot zeer rigide, afhankelijk van de persoon of de
sociale groep in kwestie. De interessante discussie waarmee
het symposium werd afgesloten, maakte wel duidelijk
dat al deze lezingen inderdaad niet meer boden dan
een `inkijkje' in de achttiende eeuw. Er valt nog veel werk
te verzetten voor we echt inzicht hebben in de betekenis
van ballingschap en verbanning in deze periode. Maar als
er iets duidelijk is geworden, is het dat de figuur van
Willem Bilderdijk, dichter, denker, jurist en balling, nog
niets aan actualiteit heeft ingeboet.
Joris van Eijnatten
Recente literatuur
Jasper Dijkman & Monique van Rooijen, Van tijdschrift
tot kopie. Een stageverslag van het onderzoek naar de
receptie van Bilderdijk in de tijdschriften van de achttiende
en negentiende eeuw (Vrije Universiteit
Amsterdam 2005) .
Joris van Eijnatten, 'Bilderdijk's head. Meta-medical
reflections of an afflicted poet', Social History of
Medicine 18 -3 (2005) 337-356.
Bert Engelfriet, `Willem Bilderdijk. Een geestelijke balling',
Kunst en Wetenschap 14 -2 (zomer 2005) 15-16.
Piet Gerbrandy, "`Tochtig wrenschen, zelfverslenschen."
De sublieme taal van Willem Bilderdijk', Tirade 407
(2005-1) 9-21.
Piet Gerbrandy, "Ach, wat stikvol wriemelnet." Willem
Bilderdijk 250 jaar geleden geboren', Ons Erfdeel.
Vlaams-Nederlands cultureel tijdschrift 49-3 (juni
2006) 365-372.
Jean Koene, `De "groote ongenietbare". Willem Bilderdijk
(1756-1831)' , Hun God. Opstellen over de strijd
tussen oud en nieuw in de 18de en 19de eeuw naar
aanleiding van geschriften uit die tijd over godsdienst
en politiek (Amsterdam: Uitgeverij Leuk Nederland
2005) 49-62.
Lesley Monfils, `Bilderdijk echt of onecht', De boekenwereld
22-3 (maart 2006); Over misleiding en verleiding
in de boekenwereld, 170.
Lesley Monfils, `Bilderdijks debuut in losse bladen: Mijn
Verlustiging (1779). Een bibliografische zeldzaamheid'
, Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis
13 (2006) 85-97.
L.T. Monfils, Willem Bilderdijk Bibliografie. Analytische
bibliografie van de zelfstandige publicaties 1777-
2004. Bibliografische lijst van niet-zelfstandige publicaties
1772-1831 (Amstelveen: EON Pers 2006).
Louis P. Sloos, `Een koning met liefde voor het boek. De
bibliotheek van Lodewijk Napoleon', Jaarboek voor
Nederlandse boekgeschiedenis 13 (2006) 120-139;
124-126 ('Een schijn van post: Bilderdijk of Flament
bibliothecaris').
Alex Wuijts, `Ontdek je plukje. Het Bilderdijkmuseum',
[sic!] Het tijdschrift voor de faculteit der Letteren van
de Vrije Universiteit te Amsterdam 5-18 (2004) 14-15.
Signalementen van Marinus van Hattum, Da Costa tussen
Bilderdijk en Suringar: Berry Dongelmans, De
Negentiende Eeuw 28-4 (december 2004) 278; Karin
Hoogland, Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde
121-4 (2005) 386; L[isa] K[uitert], De boekenwereld
21-2 (december 2004) 91-92, waarop
repliek door auteur, De boekenwereld 21-4 (mei 2005)
256-257; W. van der Zwaag, Reformatorisch Dagblad
11 januari 2006.
Jaargang 2312006
Ton Geerts, 'Eene opzettelijke misleiding'
Drie `nieuwe' bedriegers van Willem Bilderdijk 1
Lesly Monfils, Waar bleef Ferdinand Dobbrauski toch?
Nieuwe feiten, waaronder een jongere naamgenoot
en Willem Bilderdijk als `ghostwriter' 8
Marinus van Hattum, WBB 132.1 en de Brunswijkse
drukpers 15
Marinus van Hattum, Suringar-archiefstuk geveild:
handschrift Bilderdijks Woordvorsching 18
Joris van Eijnatten, Symposium Ballingschap
27-28 januari 2006 19
Recente literatuur 20
201253_061
_b11002200601
Het Bilderdijk-museum. Jaargang 23
DRUKWERKVERZORGING:
GRAFARIA — LEIDEN