Het
Bilderdijk-
Museum
Mededelingenblad van de Vereniging
`Het Bilderdijk-Museum'
Redactie: Ton Geerts & Marinus van Hattum
Secretariaat: Fokkerlaan 36, 1185 JC Amstelveen
bilderdi j kmuseum @ planet.nl
www.bilderdijkkmmuusseeuumm..vvuu..nnll
Het Bilderdijk-Museum verschijnt eenmaal per jaar. De redactie
behoudt zich het recht voor, kopij te weigeren. Met het inleveren
van kopij geeft de auteur toestemming voor publicatie op de website
van de Vereniging. Leden ontvangen het tijdschrift gratis. Het
lidmaatschap kost €12,50 per jaar. Men geeft zich op als lid, door
dit bedrag te storten op postgiro 367063 t.n.v. Vereniging `Het Bilderdijk-
Museum'.
Elius Isaic Bilderdijk
Amsterdam r 79 z- i 8 r 3 Landau in der Pfalz'
`Dat mijn Elius dood is,' schreef Bilderdijk op 6 juli i 813
aan H.W. Tydeman, `zult gij weten. Zijn moeder zal nu
wel te vreden zijn. Tetterode 2 heeft het mij door Wiselius3
doen weten; met omstandigheden die [haar] kenteekenen.'
4 In werkelijkheid verwees Bilderdijk niet met het
woord `haar' naar zijn eerste echtgenote, maar met de
woorden `dat monster' . 5 Dat hij aan Catharina Rebecca
Woesthoven, van wie hij in 1802 werd gescheiden,6 geen
tedere herinneringen koesterde, zal na lectuur van alle de
laatste jaren geëditeerde brieven duidelijk zijn.
Maar welke plaats had het tweede kind, de oudste zoon
Elius Isaac, geboren 4 september 1 791, in het huwelijksdrama?
Het kind was nog geen vier jaar oud toen de vader
in ballingschap ging. In de eerste jaren heeft Bilderdijk
diverse keren naar zijn zoon geïnformeerd, bij voorbeeld
naar zijn humeur, verstand en geaardheid.? Eens merkte
hij op: `ik heb het kind nooit genoeg gezien om er geest
of oordeel in te kunnen ontwikkelen.' 8
Op grond van de bewaard gebleven correspondentie
moet worden erkend dat zijn vrouw hem steeds van Elius'
welzijn op de hoogte heeft gehouden. Het `beminnelijk
kind' knipte allerlei van papier, zoals 'eenige honderde
mannetjes die hy soldaten noemt'. Eens had hij `met een
bedaarde houding' gevraagd: `mama heb ik ook een vader
als andere kinderen daar ik meede speel gehad'. Na
uitleg waarom vader `op reis' was, was als reactie gekomen:
`myn vader blyft dan wèl lang uit'. 9
Tegenover zijn schoonzuster Maria Petronella Elter-
Woesthoven klaagde Bilderdijk over ontoereikende informatie
door zijn vrouw.'° Aan Elius' opvoeding `wordt
niets gedaan', berichtte zij hem uit Amsterdam, I I maar
wel moest mevrouw Elter erkennen: `Ik heb Z[usterl nog
nimmer zoo veel liefde zien bewyzen als aan dit kind' . 12
Dat hoefde voor Bilderdijk ook weer niet! Zijn oogappel,
het oudere kind Louise, zou daarmee te kort gedaan worden.
Hij schreef terug: 'Zy [C.R.] houdt, vast, meer van
hem dan van Louise; echter kan ik niet gelooven dat zy
waarlyk verknochtheid aan hem heeft.' 13 Dat wenste hij
in 1813 kennelijk nog steeds te geloven.
Na Bilderdijks vestiging met zijn jonge vriendin in
Brunswijk nam de correspondentie met Holland af. Eenmaal,
aan zijn nieuwe correspondent en zaakwaarnemer
Jan Kinker, liet de vader zich even kennen. In 1 798 vroeg
hij over Elius: 'est il elevé? N'a-t-il donc pas le moindre
trait de moi dans son eisage?' 14
Nadat Bilderdijk in 1803 pogingen had ondernomen
om zijn zoon als opvolger in het Bossche benificium
benoemd te krijgen, 15 gebeurde er in 1804 iets wat hij
kennelijk niet had verwacht, en stellig ongewenst achtte.
De twaalfjarige Elius schreef zijn zuster een nieuwjaarsbrief,
ging al snel bij haar op bezoek en schreef zelfs
begin 18o5 een brief aan mevrouw Arntzenius, in wier
pensionaat Louise al enige jaren woonde.'6 Kortom, hij
leek — hierin ongetwijfeld gestimuleerd door zijn moeder
en haar belangenbehartigers — Louise bij het Woesthoven-
kamp te willen inlijven. In zijn brieven noemde hij
zich Bilderdijk Woesthoven, en in de opdracht van een
gedicht aan Louise betitelde hij haar ook zo. ' 7 De hernieuwde
contacten met moeder en broer verzweeg zij in
haar brieven naar Brunswijk. Bilderdijk moest het van
zijn broer vernemen.' 8
Wat Elius, die van 1802 tot 1804 kwekeling aan de
School voor de Zeevaart was geweest, 19 in deze tijd
uitvoerde, is onbekend. Wel weten we weer dat hij in
augustus T 8o6, vlak voor of na zijn vijftiende verjaardag,
aan de Latijnse School werd ingeschreven. 20 Nog op 12
april 18o8 staat zijn naam op een rapportlijst met 43 1
vitia, maar met nul absentiae en nul negligentiae. 21 In dat
jaar moest de school verhuizen van Singel huidig nr 453
naar het Kistenmakerspand in de Kalverstraat tegenover
de Heilige Weg. 22 Of de jongen daar nog les heeft gehad,
weten we niet.
Over Elius' dood en de nasleep ervan zijn we weer wat
beter ingelicht. Volgens een tekst op zijn grafmonument
was hij bij zijn dood begin mei 1813 twee jaar en vijf
maanden in Franse krijgsdienst, die dus eind 181 o zal zijn
begonnen. Op 14 maart 1813 arriveerde hij als fuselier
van het 126ste linieregiment23 te Landau in de Pfalz, 24 een
toen strategisch belangrijke vestingstad, dertig kilometer
ten noordwesten van Karlsruhe en evenzover zuidwestelijk
van Speyer gelegen. Of de bevolking er Frans of
Duits sprak, is niet duidelijk. 25
Elius werd ingekwartierd bij de 38-jarige klokkenmaker
en oud-militair26 Jean Jacques Quosig en diens vrouw
Catherine Barbe Kling. Mogelijk had hij toen al de Nervenfieber
waaraan in 1813 zoveel soldaten stierven. 27 In
elk geval belandde hij na drie dagen, 17 maart, in het
hospitaal, maar op 3 april kwam hij weer bij de Quosigs
in huis. Net had Elius op 1 '7 april een brief van zijn moeder
gekregen met het bericht dat ze hem had vrijgekocht,
of hij overleed op 3 mei aan hospitaalkoorts. Op 4 mei
deed de gastheer samen met zijn broer aangifte. Op de
`déclaration de décès' staat de naam als 'Bilderbek Van
Woesthowen' . 2g Het sterfhuis wordt aangeduid als `No.
110, quartier bleu', wat wil zeggen: Kronstrasse aan de
noordoostelijke hoek van de huidige Rathausplatz, sedert
1794 Place de l'Egalité.
Tien dagen later zond Quosig een uittreksel uit het
overlijdensregister (bijlage i) met begeleidend schrijven
aan Jurrian Tetterode (bijlage 2). In die brief heeft Quosig
het over Elius' tabaksdoos met een portret van zijn moeder.
Die zou een halve eeuw later nog door familieleden
zijn gekoesterd, aldus informatie uit 1866 van Landaus
burgemeester Dr Eichhorn aan Jan Wap. 29 Uit die brief
weten we verder dat Elius op het protestantse kerkhof van
Queichheim3° werd begraven, twee kilometer ten oosten
van Landaus centrum.
Quosig had in zijn brief aan Tetterode gesuggereerd, op
het graf een gedenkteken te doen oprichten. Volgens een
handschrift31 zou het monument een fout gespelde voornaam
en een incorrecte geboortedatum hebben vermeld.
Er zouden de volgende teksten op hebben gestaan.
Elius Isaac Bilderdijk ca 1803. (Geerts nr 67) Elius Isaac Bilderdijk ca 1807. (Geerts nr 65)
Vorderseite. Mittag.
ACH EIN NAHMENLOSES SEHNEN
ZOG IHN NACH DER HEIMATH HIN
SIEH DA RIEF DER VATER IHN
AUS DEM FINSTERN THAL DER THRAENEN
DORT WILL IHN IN LICHTEN HÖHEN
AUCH DIE MUTTER WIEDERSEHEN.
Morgenseite
DIES IST DER WEG INS VATERLAND.
Abendseite
NUR DURCH DIE DUNKLE PFORTE GEHT MAN DER HEIMATH
ZU.
Seite gegen Mitternacht
0 HEIL DIR HEIL DIR WINKT DIE HEIMATH IN DER
FERNE
NUR STAUB EMPFAENGT DER STAUB DEN GEIST ERWARTEN
STERNE.
Auf das Schild
ELIAS.ISAAC.BILDERDIJK van WOESTHOVEN, aus dem
Haag
geb. am 14 Sept. 1791. — gest. am 3 May 1813;
im Dienste des Vaterlandes 2 Jahre 5 Monathe.
Ihm diess Denkmal von seiner trostlosen Mutter
CATH. REBECCA; van WESTREENEN.
geb. van WOESTHOVEN.
Eichhorns brief aan Wap spreekt bij de beschrijving van
het monument van een `Krieger' naar het oosten toe. Dat
is in de net geciteerde tekst de `Morgenseite', neem ik
aan. Verder is in die brief sprake van zes-, twee- en eenregelige
opschriften, respectievelijk naar het westen, noorden
en zuiden. De zes regels voor het westen zouden volgens
bovenstaande tekst de `Vorderseite. Mittag' moeten
gelden. Voor het zuiden met zijn ene regel blijft dan de
`Abendseite' over. Iemand moet hier west en zuid hebben
verwisseld. In een brief12 aan Wap is J.C. ten Brummeler
Andriesse niet hierop ingegaan, maar wel op de `Krieger',
die in feite een treurfiguur was met uitgedoofde en
omgekeerde fakkel. De vergissing zal zijn ontstaan door
het schild waarop hij leunt. Ook schreef Ten Brummeler
Andriesse, die indertijd informatie van de familie Quosig
had gekregen, dat de naam op het monument niet, zoals
Eichhorn had geschreven, 'Bilderbeck' luidde.
Hoe ging het nu verder met de briefwisseling tussen
Landau en Amsterdam? Op 23 oktober 1813 overleed mevrouw
Woesthovens relatie Tetterode. Dat heeft ze in een
brief van 6 november naar Landau geschreven. Blijkens
de adressering van de retourbrief moet zij zich nog steeds
hebben bediend van de naam Van Westreenen, de naam
van haar tweede echtgenoot, van wie ze reeds na anderhalf
jaar, en dat alweer in 18 I o, was gescheiden. En die naam
kwam ook op het monument te staan.
Kort na de ontvangst van deze brief van de zesde, was
mevrouw Quosig weduwe geworden. 33 Tien dagen na haar
verlies begon ze haar brief van 3o november (bijlage 3)
met Catharina Rebecca te condoleren met het verlies van
haar vriend. Uit een volgende brief, van 14 februari 1814
naar Landau, moet mevrouw Quosig zijn gebleken dat haar
vorige niet was ontvangen. Reden waarom ze er op 13 mei
(bijlage 4) een kopie van zond. Verder stelde ze de moeder
gerust omtrent de toestand van het kerkhof te Queichheim,
dat de belegering van de stad, eerst op 5 mei opgeheven,
goed had doorstaan. Daar was, schreef de weduwe Quosig,
niets verwoest. Uit de brief is op te maken dat Catharina
Rebecca het over een eventueel bezoek heeft gehad. Dat
had blijkens Quosigs brief van 21 juni (bijlage 5) tegen die
tijd vaste vormen aangenomen, hetgeen ook te lezen is uit
wat op 9 augustus door predikant Schultz te Landau34 werd
gemeld (bijlage 6). Hij gaf advies over de reisroute.
Van Schultz' hand bezitten we twee poëmen ter gelegenheid
van dat bezoek: een opgedragen aan de troosteloze
moeder bij het bezoek aan het graf, waarschijnlijk
van 27 september 1814 (bijlage 7), en een ander veel
luchtiger gedicht, gedateerd 4 oktober 'Abends 8 bis io
Uhr' (bijlage 8). Deze tweede tekst bevat verwijzingen
naar Napoleon (str. I -7) en naar de verwachte aankomst
op 5 oktober (str. 8: `der Prinz kommt morgen erst') van
de Duc de Berry. 35 Verder roept het gedicht de 'edle
Dam' aus fernem Land' (str. i I) een welkom toe, terwijl
Schultz in str. 9- TO badineert, misschien over zichzelf als
` S ecretir' , ` S chreiber' , 'Poet', en zich richt tot de 'Nachbarin',
ene 'Jungfer Baas' (str. 13).
Catharina Rebecca's bezoek strekte zich dus wellicht
uit van 27 september tot 5 oktober 1814. Na haar terugkeer
ontving ze van de weduwe Quosig nog een brief van
I2 oktober 1814 (bijlage 9). Sedert haar vertrek was te
Landau niets bijzonders voorgevallen, behalve de tragische
dood van de prefect. 36
Verdere correspondentie tussen Landau en Amsterdam
is niet bekend. Als zoveel families uit Landau 37 emigreerden
de Quosigs in de tweede helft van de negentiende
eeuw naar de Verenigde Staten, waarschijnlijk met medeneming
van de tabaksdoos. Het sterfhuis is rond 1900
vervangen door een veel hoger winkelpand. Het kerkhof
te Queichheim is in 1903 geruimd. Slechts een stuk of vijf
monumentjes staan thans nog decoratief tegen de kerk.
Bij bezoek op 2I mei 2006 bleek dat van Elius er niet bij
te zijn.
Elius Isaac Bilderdijk ca 1812. (Geerts nr 66) Marinus van Hattum
Paradeplatz (thans Rathausplatz) te Landau 1855. Houtgravure door onbekend. (Stadtarchiv Landau i.d. Pfalz) Elius stierf in het
tweede huis rechts van de trapgevel.
Bijlagen38
2
Extrait des Registres des actes de Décés de la Ville de
Landau, Departement du Bas-Rhin Landau, 13 mei 18 I 3
BMB6-I
Déclaration de Décès faite en la Maison commune de Landau
departement du Bas-Rhin, pardevant l' officier de 1' Etat
Civil, à neuf heures du matin, le quatre du Mois de Mai,
mil huit cent treize. Prénoms et nom du Décédé, Elie Isaac,
Bilderbek Van Woesthowen, agé de vingt deux ans, quatre
mois, né a la haye, en hollande. Profession ou qualité, fusilier
au cent vingt sixiéme Regiment d'Infanterie de ligne.
Domicilie à la haye, en hollande, mort en cette mairie, le
trois du mois courant à dix heures du matin, dans la maison
située No. i I o. quartier bleu. Premier Declarant, Jean
Jacques Quosig, horloger, agé de trente huit ans. Deuxième
Declarant, Jean Jonas Quosig, horloger, agé de quarante
trois ans. Les deux declarans domiciliés en cette mairie.
Lecture faite, 1'officier de 1'Etat civil a signé avec les
declarans. Signé Jean Jacques Quosig, Jean Jonas Quosig
et Demontant Maire officier de l' Etat civil.
Nous Maire officier de l'Etat Civil de la Ville de Landau,
Certifions le présent Extrait Véritable.
Fait à Landau le i 3. Mai. 18 I 3.
Le Maire de la Ville de Landau
/get./ Demontant
J.J. Quosig aan J.J. Tetterode Landau, 14 mei 1813
BM B 5 (vertaling van niet voorhanden origineel)
Landau 14 Mey 1813.
Zeer Geeerde Heer!
Ik zende Uw hier mede het Dood bewys van den zalige
Heer E.J. Bilderdyk van Woesthoven en een nota van
myn uitgave benevens een briev van onze predikant
aan Mevrouw van Westrene. Gy zult wel de goedheid
hebben, haar die te overhandigen. Treurig was het voor
mij, dat het afsterven van de nu Zalige heer onze hoop
vernietigde, wyl alles er toe bereid was hem zyn Afscheid
te doen bekomen, de visite van den Generaal Inspecteur
had reeds plaats gehad & binnen weinige dagen had hy
zyn Afscheid bekomen dan de Voorzienigheid heeft het
anders besloten.
Aan t eene was `t my nog aangenaam, dat de daar toe
bestemde Gelden nog niet zyn uitgegeeven geworden.
Ik werd daardoor mogelyk in verdenking gekomen, zyn
doch wie kon in de toekomst zien? Voor d' aangewende
Diensten & Zorgen van dheren Doctoren heb ik hun 300
francs gegeeven, welk ik hoope gy ook goedkeuren zult.
Zyn nagelaten goederen bestaan in een oude overrok
een witte militaire rock & vest een paar pantalons[.] van
Linnengoed was hy geheel ontbloot[.] hy heeft my gezegd
men hem alles in de Hospitalen ontnomen had en in
Maintz reeds genoodzaakt was geweest zyn Goud horlogie
voor 91 francs te verkoopen verder een portefeuille
4
Overlijdensakte 325 d.d. 4 mei 1813 van 'Elie Isaac Bilderbek Van Woesthowen'. (Stadtarchiv Landau i.d. Pfalz)
met eenige Certificaten en brieven van Mevr Zyn Moeder
een porceleine Tabaks pyp & 1.28 Kreuzers in duitsch
Geld. wat de kleederen aanbelangt die ben ik voorneemens
aan Zyn oppasser te geeven het geen d'overledene
al vroeger had willen doen. nog een tabaks doos met de
beeltenis van Mevr Zyn Moeder welke myn vrouw tot
een aandenken wilde behouden, wyl d'overledene meermalen
gezegd heeft als ik na huis vertrek laat ik die Uw
tot gedachtenis.
Wat de Kost. Logis & oppassing aan belangt zo laat ik
aan Mev van Westrenen over my hier voor toe te leggen
wat haar Ed begrypt.
Van de Wissel van 1500 francs heb ik nog geen Antwoort
of die te parys betaald is UEd gelievd my zo
spoedig mogelyk te Schryven op wat wyze ik Uw het
overschot overmaken zal.
Daar het hier gebruykelyk is men boven de graaven der
gestorvenen een Gravsteen of gedenkteeken opricht, om
de plaats der zelve aantewyzen waar zyn Asch legt byzonders
voor vrienden wanneer een der famille eens hier
wilde komen zien waar de plaats zyner rusten is
Ik heb d'Eer met Achting te zyn.
3
Veuve Quosig aan C.R. Woesthoven
Landau, 3o november 1813
BM B 8-1 (is misschien gedicteerd geweest: de handtekening
is geschreven in andere inkt; een kopie van deze
brief in BM 8-2, p. 3)
A Madame Madame C:R: van Weestreenen Woesthoven
op den amstel tuschen de Joode Keizers gragt 39 en Kerkstraat
No 17941. á Amsterdam.
Madame von Weestreenen Woesthoven á Amsterdam.
Landau le 30. Novembre 1813.
Vous avés eu bien de la Bonté Madame! de nous honorer
de Vótre agréable Lettre du 6. courant, et nous prenons
beaucoup de parte à la Perte que Vous eprouva^tes de
nouveau4' dans la Personne de vótre ami intime Monsieur
J.J. Tetterode — Vous voyés dans toute cela 1'Imparfection
de ce monde ci, et que nous devons nous soumêttre a la
Volonté de l'Etre Suprême, qui, aprés nous avoir fait
éprouver des souffrances de toute maniére, nous en délivréra
un jour, en nous laissant jouir le Revoir de la Vie
Eternelle. —
Ces peu de mots, que la Religion nous dicte, devant
aussi me consoler dans ma Position actuelle. Pensés
Madame! Chagrin sur Chagrin, Tristesse sur Tristesse,
couvre ma petite chaumière. Les frayeurs de la morte se
sont repetées depuis le court Intervalle du Convoi funebre
5
de feu Monsieur Vótre fils en la personne de mon Epoux,
decedé le 21. du courant à la fleur de son a^ge de 37. ans,
par suite d'une Maladie languissante la hémorrhagie, me
laissante quatre Orphelins, dont la file ainée des 2. files
est dans l'áge de 14. ans, et le plus jeune des 2. garçons,
n'a que dix huit mois.
Je ne peus mieux Vous dépeindre ma Situation, qu'en
Vous disant, que je perds non seulement un mari, que
j'aimois, et qui étoit digne d'être cherit, mais que la plus
grande Partée des moyens de Subsistance pour la famille,
évanouissent avec lui. Sa perte est d'autant plus douloureuse,
surtout dans les Circonstances qui nous ménacent.
Mais que je césse de troubler Vótre tendre Coeur, et ne
point vous faire des nouvelles plai[nt]es. — La Providence
Vous à privé de Votre seule Trésor au Monde, Vós Douleurs
sont fondées — Tachée Madame ! de Vous remettre,
et Vous donner une parfaite Santé pour bien des années,
ce que je désire du fond de mon coeur. Permettés-moi
seulement de Vous parler de la Satisfaction, que procuroit
Vótre agréable Lettre a. mon man, revue quelques jours
avant son decés, cette Lettre adoucissoit ses Chagrins
pris42 lors du decés de feu Monsieur Vótre fils, il a scu
meriter la Confiance que Vous mettiés en lui par Vótre
fidéle Correspondant le deffunt Monsieur Tetterode et
certes rien a été epargné au Retablissement de Vótre cher
Trésor. Vous avés fait ce qu'une tendre Mére a pu faire
dans cette Position. Consolés-Vous — Je ne peux que de
Vous témoignes la remerciment de Vos Bontés, Vous
priant de m'accorder dans ces journées de tristesse Votre
Amitié, déja Si pleinement temoigné.
Vous Saluant43 avec la plus parfaite Estimé de Coeur &
d' amitié,44
Vótre trés devouée Servante.
Veuve C. Quosig
Si vous voudriés bien nous donner de Vos Nouvelles par
la suite, elles nous serond [sic] certes toujours bienvenues.
45
J'ose Vous ajouter aux Presente Madame! que la fiévre
nerveuse et la même Maladie du deffunt Mons. Vótre fils,
nous a oté dans nótre Ville, trois Medécins, et autres plusieurs
Employés des hopitaux, une Perte Sans Egale pour
1'humanité souffrante.
4a
Veuve Quosig aan C.R. Woesthoven
Landau, 13 mei 1814
BM B 8-2 (tekst p. i-; adres p. 4; p. 3 bevat een kopie
van bijlage 3)
Madame, Madame C:R: van Westreenen Woesthoven.
— sur l'Amstel, prés du Wee sper Kerkstraat over de magere
brug N 179 te Amsterdam.
Landau le 13. Mai 1814. —
Madame!
Par Vótre amicale Lettre du 14: fevrier (que j'ai recu hier
le 12ieme jour du déblocus de cette ville) je vois avec infiniment
de peine, que ma derniére du 30. Novembre, ne
Vous était pas parvenue álors. — Permettés, que je Vous en
donne Copie cyjointe, et que par mon Maleur, et celle de
Grafnaald op het graf van Elius Isaac Grafnaald op het graf van Elius Isaac Bilderdijk te
Bilderdijk te Queichheim, 1814. Queichheim. Fragment van de litho bij de Gedenksteen-
(Geerts nr 272) plaatsing 1867. (Geerts nr 48)
m
4b
Restant van de monumenten op het protestantse kerkhof te Queichheim.
Foto: M. van Hattum, 21 mei 2006.
mes Enfans, delaissés sans soutien d'un pére, Vótre tendre
Coeur se procure quelques Consolations, dont Vous
avez un si grand Besoin. —
Certes, il est douloureux pour une Mére de se voir privé
de son fils unique, et en Lui 1'Espoir de son Existance
— C'est par ce fléau 46 de la Guerre que tant des braves
familles sont reduit á la misére et dans la Tristesse, bien
des Méres ne scachant que sont devenues leur fils, et ne
l'apprendront jamais. Vous pouvés Vous flatter Madame!
que de Vótre Coté, rien a été negligé pour la Conservation
de sa personne, mais que la Providence ordonnát autrement,
et l' apella^t dans la vraie Patrie des Mortels. Vous
n' ignorés, que sous tous les rapports, le feu Monsieur
Vótre fils étoit absolument atteint du mal impatient de
revoir sa patrie, puisque jusqu'au dernier moment de
son decés, il ne parlait que de sa chere et tendre Mére,
sa Morte semblait à un doux Assoupissement, point des
souffrances pendant la durée de sa maladie.
Quand au Cimétiere, ou repose le Cadavre de feu
Monsieur Bylderbeek Westreenen, rien y fut derrangé,
l' Epitaphe s'y trouve en Ordre, tot qu'elle y fut placé.
nous nous ferons tous un grand honneur, de vous conduire
un jour á cet Endroit de repós, pour verser des
Larmes pour le deffunt, pour le Medecin qui l'a traité, et
d'autres Parens et amis intimes, qui y jouissent tous leurs
repos á la fleur de leurs á .ge — Je desire que cet jour ne
soit point éloigné — Tachés de Vous consoler Madame! et
Vous donner une parfaite retablissement pour entreprendre
cet voyage. Daignés m'accorder la Continuation de
Vótre Amitiée, j'ai bien 1'honneur de vous presenter mes
respects
de tout mon Coeur, je me dis
Madame
Vbtre trés obéissante Servante.
Veuve C : B : Quosig née Kling
Je vous prie de me donner des nouvelle de la maison de
J: Tammann Lohmann & Zoonnen de Vótre Ville, sil existe
encore, et si son credit est le même comme dans l' an
1803.4
Ladite.
Veuve Quosig aan C.R. Woesthoven
Landau, 13 mei 1814
BM B 8-3 (vertaling van bijlage 4a in dezelfde schrijfhand
als bijlage 5; is gevouwen en verzegeld geweest)
Landau 13 Mei 1814.
Mevrouw!
Door uwe vriendelyke brief van den 14 Febr 1814 welken
ik ontving den 12 dag na de opheffing van de blokkade
onzer stad — Ik zie met oneindig veel verdriet dat myne
laatste van den 3o November — UE toen niet bezorgd
is geworden — vergun dat ik 'er u hier nevens het afschrift
van zend en dat door myn ongeluk en dat myner
kinderen — uw gevoelig hart zich eenige vertroostiging
verschaffe —
Zeker het is smartelyk voor eene moeder zich van haren
enigen Zoon beroofd te zien en in hem de hoop van haar
aanwezen. Het is door den fakkel des oorlogs dat zoo
vele brave gezinnen in de ellende en droefheid zyn gestort
— vele moeders weten niet wat 'er van hare zoonen
geworden is en zullen het nooit weten — Gy kunt u vleyen
Mevrouw dat van uwe zyde niets verzuimd is tot behoud
van uwen Zoon — maar dat de voorzienigheid het anders
bestuurde en hem in het ware vaderland der stervelingen
bragt — Gy zyt niet onkundig dat volgends de Berichten
uw zoon kwynde door ongeduld zyn vaderland weder te
zien — dewyl tot aan het laatste oogenblik voor zyn overlyden
hy niets anders sprak dan van zyne lieve en tedere
moeder — Zyne dood scheen eene zachte slaap — geen
lyden gedurende zyne gansche ziekte
Belangende het Kerkhof waar het lyk van wylen uwen
Zoon rust, niets is 'er van verwoest — de grafzerk bevind
zich in order even zoo als dezelve gesteld is — Wy zullen
'er ons eene groote eer uitmaken — u daar heen te geleiden
naar de rustplaats der overblyfzelen van uwen zoon, zynen
geneesheer en andre boezemvrienden welken daar in
den bloei hunner Jaren reeds nederleggen — Ik wensch dat
dien dag niet verre afzy —Tracht u te troosten Mevrouw
en uE eene volmaakte herstelling te geven om dien reis
te kunnen ondernemen — Verwaardig u met de voortgang
uwer vriendschap ons te vereeren
Ik bid u my bericht te geven van het huis van J: Tammann
Lohmann & Zoonen in uwe stad zoo zy nog bestaan en of
zyne staat nog is gelyk in 1803. —
5
Veuve Quosig aan C.R. Woesthoven
Landau, 21 juni 1814
BM B 8-4 (kopie in dezelfde schrijfhand als bijlage 4b)
Landau den 21 Juny 1814. —
Mevrouw!
Uwe aangename brief van den 26 Mei laatstleden, is my
wel en op den behoorlyken tyd geworden. — Met welk
vermaak heb ik daar in gezien, welk een gevoelig deel gy
neemt in myn ongelukkig verlies, het welke ik en boven
al myne arme jonge kinderen geleden hebben! — Hoe
troostryk is my uwe briefwisseling, dewyl dezelve my
de gelegenheid verschaft, my met zulk eene gevoelige
7
en godsdienstige ziel te onderhouden, over de grootste
myner onheilen en over eene wond, dewelke zeer veel
moeite zal hebben, eenigzins zich te kenschetsen, want gy
zult met my instemmen Mevrouw, dat het zeer smartelyk
is, voor een gezin daarvan het opperhoofd te verliezen,
en wel in de bloei zyner jaren. Ja wy hebben een zwaar
verlies geleden! Het is alleen in de voorzienigheid, dat
wy kunnen hoopen, eene ware en vast troost te kunnen
vinden! — Gy doet my hoopen, Mevrouw op de eer van U
te zien, ach hoe wordt dit gelukkig oogenblik gewenscht
van ons geheele gezin! — Wy stellen ons voor, ofschoon
gy by ons niet den overvloed vinden zult, gy 'er ontvangen
zult worden met zuivre & openhartige harten, — en
wy zullen alle mogelyke middelen opspooren, met behulp
van onzen waardigen en eerbiedwekkenden Leeraar, alles
aan te wenden, om uw verblyf tot onzent zoo veel
beteekenend en gematigd te maken als mogelyk zy en
wy verzekeren ons stellig, dat hebbende het geluk gehad,
te zamen eenigen tyd te hebben doorgebragt, wy
ons uwen achting zullen waardig maken. Ik maak 'er
my eene ware gelukzaligheid van, u over uwen zoon te
kunnen onderhouden, dewelke in vreden rust, zoo als hy
verdiend heeft. — Neen het is onmogelyk, ooit een kind te
kunnen vinden, meer verknocht aan zyne moeder, maar
hy konde ook niet anders handelen, want weinig ouders
zyn ook zoodanig gehecht aan hunne kinderen! — Helaas!
hy wist het wel, want door zyne geheele ziekte heeft hy
niet opgehouden te spreken van deze beminde moeder en
zich het verdriet te verbeelden, hetwelke zyne ziekte u
moest veroorzaken. Ik kan het gelukkige oogenblik niet
afwachten, u te zien ! — u in myne armen te sluiten, en
myne tranen met de uwen te vermengen ! — Ik zal niet
breedvoeriger zyn over een onderhoud, het welk (hier
van ben ik zeker) u niet verdrieten zal! — maar ik verhaal
u in opregtheid, dat deze beide verliezen, my te zwaar zyn
om over derzelver gewigt voort te gaan. —
Ik dring by u aan Mevrouw, als ook myn gezin voegt
zich by myne bede, — nergens anders uwe voet neder te
zetten dan in myn huis, — zonder het welke gy ons een
verdriet zoudt veroorzaken, geheel ondragelyk voor
ons ! — ook nog zoude de verwydering ons van vele
oogenblikken beroven, dewelken wy te zamen aan onze
smart zouden kunnen weiden!
Ik heb u door den Heer Madeleine, kapitein van de
Artillerie, dewelke zich naar Amsterdam begeeft, 48 toegezonden
eenen brief, waarin ik gelegd heb, de portefeuilles
van Mynheer uwen zoon. — Ik twyfel gansch niet, of hy
zal u dezelve ter hand gesteld hebben. Ik hoop, daar deze
officier eenige tyd in onze stad heeft doorgebragt, dat hy
u bericht zal gegeven hebben, van den staat der grafzuil,
opgericht boven het graf van uw dierbaar kind! Welke zuil
gansch niet door den vyand beschadigd is. MynHeer de
Leeraar belast my, u te verzekeren, van zynen eerbied, en
verheugt zich in het oogenblik van uwen aankomst — hy
is even als wy allen, — dat gelukkig oogenblik niet kunnende
afwachten.
Mevrouw!
Ontfang intusschen de verzekering van de volmaakste
achting en ik bid u, my te geloven, met de diepste eerbied
Uwe Zeer Onderdanige en Zeer eerbiedigende dienaresse
Couvert van bijlage 6. BM B 7.
6
G.F.W. Schultz aan C.R. Woesthoven
Landau, 9 augustus 1814
Bivr B 7 (met los couvert)
A Madame C.R. van Westreenen Woesthoven, sur l'Amstel,
près du Weesperkerkstraat over de Magere brug No
179 te Amsterdam.
Omme Mevrouwe Westreenen op de binnen Amstel het
4de huis van de Joode Kerkstraat schuins over de magere
brug.49
Landau 9 Augs 1814.
Ik ben aan Mevr Quosig het voorregt verpligt, te mogen
beantwoorden aan de eer, van den uwen op heden
ontfangen. — Gansch bezig met de inordebrenging van
haar huis, waarvan de inwendige gesteltenis eenige veranderingen
ondergaan heeft, belast zy my, Mevrouw! u te
melden dat het nieuws van uwen aanstaanden Komst in
onze stad, de aangenaamste gewaarwordingen gemaakt
heeft, op haar en haar geheel gezin ! — Vergun, Mevrouw!
dat ik het ongeduld deele met Mevrouw Quosig, u onder
ons te zien en u met levendige stemme te zeggen hoe zeer
wy in u eerbiedigen en beminnen, de tederste moeder,
die alle de moeyelykheden durft trotseeren, van eene
lange en zware reis; — om de plaats te bezoeken, waar de
asch rust van eenen beminden zoon; — die onder zoo vele
betrekkingen, ons nog dierbaarder moest worden. —
Dan, ondanks de smart, dewelke door de nagedachtenis
aan wylen Myn Heer uwen zoon, u moet grieven, — zonder
ophouden; — moet ik u toch aanmerken, Mevrouw,
dat de begeerte dewelke gy hebt om te zien opdelven de
overblyfsels van den overledenen, zonder te berekenen de
moeijelykheden, die zich van wegen het Gouvernement
hier tegen zouden kanten, — U nog verbazend gevaar
zouden doen lopen, ten opzigte uwer gezondheid; en dat
in plaats van uwe kwellingen te bevredigen, — dezelven
zouden verergerd worden, door een schouw tooneel,
waar voor de menschelyke natuur terug beeft; — en met
welker verschriklykheden, geene tederheden ons kan
verzoenen. —
Na by het graf van Myn Heer uwen zoon liggen begraven
myne twee kleine dochtertjes, van 4 en 6 Jaren,
dewelke ik van Trieste mede gebragt had — en die weinig
maanden, na den Heer Woesthoven gestorven zyn, in den
tyd van tien dagen, de eene na de anderen. Ik ga 'er dikwyls
de geplantte rozeboomen bezoeken op hun graf, en
telkens meen ik de lieve stemmen te hooren, dewelke my
toeroepen: vertroost U, goede vader! wy zyn hier beneden
niet meer, zie boven u daar zyn wy! — Deze troost wilde
ik u nog geven — Mevrouw ! — zy zal beter uw verscheurd
hart genezen, dan het schouwtooneel der verderving, het
welken ons de graven bieden!
Belangende het jaargetyde in hetwelke gy u de reis
hebt voorgesteld te doen, — hetzelve schynt ons toe, het
geschiktste te zyn, — alzoo dan de grootste hitte zoo wat
over is. De weg over Wezel, Dusseldorp, Keulen, Franfort,
Mentz zal zoo niet de kortste ten minsten de zekerste
zyn; — hoewel men in dit land volstrekt niets hoort van
aanrandingen op de groote wegen. — Myn Heer Waechter
te Amsterdam, vriend van mynen broeder Karel Hendrik
Schultz, Koopman te Frankfort, by den brug 50 ; — konde
zoo gy hem kent, u met zynen raad helpen, en u ten minsten
met adressen voorzien, tot Frankfort alwaar bovenal
mynen broeder verrukt zal zyn, u nuttig te zyn voor het
verdere van uwe reis.
Onze moeder taal in dit Land is, het Hoogduitsch. — doch
alle de persoonen welke het voorregt zullen hebben u te
omringen, spreken ook fransch. — Het is mogelyk slechts
op den regter oever van den Rhyn, dat uwen reisgezel
voor het Hoogduitsch u nuttig zoude kunnen zyn, — aangezien
de tegenzin, welke het voorheen zoo groote volk,
heeft ingeboezemd aan alle hare naburen, zoowel tegen
zich zelven, als tegen deszelfs taal. — Ondertusschen
hoop ik, dat men overal in u eene Hollandsche Dame
zal weten te vereeren ! — Het zy gy een of twee reisgezellen
medebrengt, Mevrouw Quosig zal zich altyd in het
geval bevinden, u een verblyf aan te bieden; — en het is
uit haren naam, dat ik u de aanhoudendste en opregtste
uitnoodiging moet opdringen, nergens af te stappen,
dan by haar; — alwaar alles reeds gereed gemaakt is, u
te ontvangen; — u, en de Heeren uwe reisgezellen. — Het
huis van Mevrouw Quosig is nogh groot, noch schitterende,
doch de beminnelyke en gulle openhartigheid, van
alle de persoonen van haar gezin, — zal u doen vergeten,
het geen 'er aan het gebouw mogt ontbreken, en wy allen
zullen dringende zyn, om aan uw verblyf tot onzent, alle
aangenaamheden by te zetten, als eene kleine stad gelyk
de onze, in staat is op te leveren.
Biddende God, dat uwe reis zoo gelukkig mogelyk
zy, en dat niets onaangenaams dezelve vertrage — om in
ons midden aan te komen! — Ik heb de eer te zyn, met de
byzonderste overweging —
Mevrouw !
Uwen zeer onderdanigen en zeer gehoorzamen dienaar,
G: Frederic G. 51 Schultz, leeraar.
7
Gedicht van G.F.W. Schultz
Landau, 27 september52 1814
BM B 6-6 (in fractuur)
Der trostlosen Mutter am Grabe des einzigen Sohnes von
F. S
Landau den 27 October 1814.
Ende gy dan hebt nu wel droefheit; maar ick sal u wederom
sien, ende uw herte sal hem verblyden, ende niemant en sal
uwe blytschap van u wechneemen.
Evangelium Joannis XVI Capittel, 22 v.
Sey willkommen, Mutter, in dem Gottesgarten!
Holde Blumchen, die des Thranenthaues harrten,
Werden neuverjüngt des Sohnes Grab' entblüh'n;
Doch, wie fremder Staub sich mengt mit fremdem
Staube,
Sieh, so lehret hier des Christen hoher Glaube
Traute Geister zu verwandten Geistern ziek' n.
Und du sinkest nieder an dem Leichensteine?
Fleh'st den Tod, dasz er mit diesem Staub dich eine? —
Deiner Liebe theurer Pflegling schlaft nicht hier!
Lasz die trilben Zahren auf den Hügel fallen,
Blick' empor und sieh mich unter Geistern wallen;
Wo du wandelst, Mutter, schweb' und folg' ich dir!
Alles war ich dir! Und Alles ist genommen,
Seit ich glücklich bin dem Thranenthal entkommen?
Wiederhaben willst du, — und du liebest mich? —
Nein, am irren Schmerze kannst du sehen,
Dasz der ew'ge Vater, mehr als wir verstehen,
Seine Kinder liebt. — 0 Mutter, troste dich!
Lasz die abgestreifte Hülle ruh'n im Frieden,
Eine bessre Heimath ist dem Geist beschieden,
Als der blutgedüngten Erde dunkle Gruft.
Unsre Geister grüssen sich aus weiten Fernen,
Unsre Geister finden sich auch liber Sternen;
Glaub' und hoffe, Mutter, bis auch dich Gott ruft!
1
8 Die edle Dam' aus fernem Land
sey uns willkommen hier!
Gedicht van G.F.W. Schultz Landau, 4 oktober 1814 Ihr ist das ganze herz geweiht
BM B 6-5 Wenn dieser Abend Sie erfreut
Wie glücklich sind auch wir.
Es sind die Bastionen nicht,
Die ihn nach Landau ziehn; Es lebe unser Lustverein,
Drum bleibt er auch nicht vor der Bruck Eh' er von dannen geht!
Und schickt zu uns den Mameluck; Des Lebens Tag ist schwer und schwühl
Wir sehen selber ihn. Doch giebt es auch der freuden viel
Wohl dem der sie versteht.
Es ruht der edle Corse nun,
Auf seiner Elba aus. Dem Schreiber geht das Leben aus,
Dort macht der grosse Insel-Furst Gebt ihm ein volles Glas!
Nun fleissig Blunz und Leberwurst, Dann wird er wieder aufersteh'n
Und bant ein Opernhaus. Ihr werdet eure Wunder seh'n,
Frisch auf denn, Jungfer Baas!
An jedem morgen wird allda
Sehr fleissig manövrirt Wir alle, alle leben hoch!
Mit einem Dutzend von der Gard' Wer gönnts uns mehr als wir?
Das er bey Moscau sich erspahrt' Ein jeder trinkt sein Glaeschen aus,
Und das gar schon marschirt. Und gehe froehlich dann nach Haus:
Wir waren froehlich hier!
Ach seine ganze Majestaet
Ist jetzt soviel als schnee; Landau am 4. October 1814
Drum schickt er sie aufs Caffehaus Abends 8 bis i o Uhr.
Dort machen sie gefrornes d'raus Gfws
Fur seine assemblée.
Er schreibt nun selbst den moniteur, 9
Und liesst ihn beym Lever
Da steht denn welche stutte traegt, Veuve Quosig aan C.R. Woesthoven
Und was er auf der Jagd erlegt Landau, 12 oktober 1814
Von Hahnern, Haas' und Reh. BM B 8-5
Zum fischen dient als Koeder ihm Landau le 12 Octobre 1814.
Ein altes Bulletin Madame!
Doch ach! die fische sind entflohn Je viens de recevoir la lettre ci-incluse à Votre adresse,
sie kennen ihren Landsmann schon, que je vous renvoye aussi tot. J'espère que Vous avez ter-
Und achten nicht auf ihn. miné votre voyage heureusement, ce que je désire ainsi
que toute notre famille de Coeur. Depuis votre depart il
Nun eilt er noch aufs Krebsen auch, n'est rien arrivé d'extraordinaire à Landau à l'exception
Da wird es besser gehn. d'un accident arrivé à Mr le Prefet du département qui a
Das weis er noch von Russland her, accompagné S.A.R. le Duc de Berry à Landau lequel à
Dort gieng er fleissig in die Lehr, son retour pour Strasbourg a eu le malheur d'être versé et
Es gründlich einzusehn. par suite de cette chute est mort quelques heures après, ce
digne administrateur emporte avec lui les régrets de tous
Ihr sagt der Prinz kommt morgen erst ! ceux qui ont eu le bonheur de le connoitre.
Ich sag' er ist schon da! Je vous apprends aussi que mon petit Fritz est un peu
Er schliesset sich an unsern Bund, incommodé, mais j'espère que cela n'est point dange-
Und hat schon sein cigarr' im mund reux, et que je serai dans le cas de vous apprendre son
In voller Gloria. retablissement, lors de la reponse à votre première qui
m' apprendra votre heureux arrivée. — En attendant rece-
Es lebe unser secret^.r! vez, je Vous prie, Madame, mes salutations bien amica-
Der arme schreibt sich mud. les,
Ach welche Dame giebt den Lohn? Catharine Quosig
seht doch er spitzt das M.ulchen schon,
Und schreibt indess sein Lied.
Da seh' ich schon die Nachbarin
mit ihrer serviett'
Sie putzt sich fein das Maulchen ab,
Und ihre Kiss sind gute Gab
Fur Schreiber und Poet.
I0
Onbekend stadsgezicht. (Geerts nr 178) Zie noot 25.
Noten
1. Ik dank dr Michael Martin van Stadtarchiv en Museum te Landau
i.d. Pfalz voor zijn schriftelijke informatie van 16 februari
2006 en 19 augustus 2008.
2. Jurrian Tetterode (1776-1813) had in i 809 de moeder geassisteerd
bij haar tweede huwelijk: Stadsarchief Amsterdam DTB 658/182.
3. Samuel Iperusz. Wiselius (1769-1845) ontmoette Bilderdijk regelmatig
in de vergaderingen van de Amsterdamse afdeling der
Hollandsche Maatschappij.
4. H.W.T. Tydeman (ed.), Briefwisseling van mr. W. Bilderdijk met
de hoogleeraren en mrs. M. en H.W. Tydeman. Gedurende de
jaren 1807 tot 1831 I (Sneek 1866) 4 1 4-4 1 5.
5. H.W.T. Tydeman aan J.J.F. Wap, 7 januari 1867: UB Leiden Ltk
877 11,35.
6. Dini Helmers, `Echt of onecht; besluiteloos of spelen op zeker?
De echtscheiding van Catharina Rebecca Woesthoven en Willem
Bilderdijk', Het Bilderdijk-Museum 22 (2005) 1-13.
7. J. Bosch, H.W. Groenevelt & M. van Hattum (ed.), Mr. W. Bilderdijk's
briefwisseling 1795-1797 (Utrecht 1988) 76, I Io, 118,
157, 171, 208 en 344.
8. Idem 178.
9. Idem 35 8-359 en 394.
10. Idem 249.
i i . Idem 279.
12. Idem 189.
13. Idem 312.
14. Marinus van Hattum (ed.), Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling
1798-1806 (Houten 2007) 130.
15. Idem 867-869.
16. Idem 687, 704-705 en 709.
17. Idem 896-897.
18. Idem 734-735.
19. Idem 622.
20. Stadsarchief Amsterdam, toegang 260, nr 30 (Tabulae scholasticae
exhibentes nomina discipulorum gymnasii publici), pal onder
de inschrijving op 18 juni van de achtjarige Isaacus da Costa.
De kersverse gymnasiast schreef aan het slot van zijn korte en
bondige nieuwjaarswens aan Louise, 1 januari 1807 (BM B 3-3):
`Excuseer myne latynsche hand'.
21. Stadsarchief Amsterdam, toegang 260, nr 34 (Catalogus discipulorum
in classe sexta nova). Aardig te weten: Da Costa's prestaties
op zo'n lijst van dat jaar: 154 vitia, 24 abs. en i6 negl.
22. H.F. Wijnman (bew.), Historische gids van Amsterdam (Amsterdam
1971) 282.
23. [J.J.F.] Wap, Bilderdijk. Eene bijdrage tot zijn leven en werken
(Leiden 1874) 29 spreekt van het i toste regiment. In 1 866 bereidde
Wap de plaatsing van een gedenkteken in Den Haag voor:
M. van Hattum, 'Waps gedenksteenplaatsing', Het Bilderdijk-Museum
14 (1 9 1907)-15. Ten behoeve van het gedenkboek en van
de bijbehorende oorkonde won hij over Elius' militaire status bij
J.W. Kröller te Delft informatie in. Daartoe zond hij diens portret
in uniform op - denkelijk was dit de foto BM B 6-1 o met rechtsonder
de naam `van der kruk & behr' en verso het adres `firma
buchmann/ photographisch atelier/ 2 wagenstraat 123/ s'hage.'
Maar Kröller kon er weinig mee, omdat alle regimenten toen een
wit uniform droegen. Dat van Elius zou een 'frac (klein tenue)'
zijn geweest, gedragen door officieren en niet door manschappen
of korporaals. `Derhalve,' schreef Kröller op 17 maart 1867 (uB
Leiden Ltk 877 11, 34), `acht ik het onbetwijfelbaar dat de jonge
Bilderdijk destyds heeft behoord tot de 5de halve brigade; maar
ben daar van niet zeker, uit hoofde van de zwarte uitmonstering,
doch het nummer op al de knoopen en de passanten op de schouders
versterken my in myne meening dat hy onderofficier was
bij een Regiment Infanterie. Zonder de nummerknoopen zou ik
gedacht hebben dat hy ware elève in een hospitaal.' Wap kreeg
twee mogelijkheden aangereikt om informatie in te winnen: bij
een gepensioneerde kolonel Van Winsheym te Breda, of bij secretaris-
generaal Hardenberg van het Departement van Oorlog. Of
hij die wenken volgde, weet ik niet.
24. R.A. Kollewijn, Bilderdijk. Zijn leven en zijn werken ii (Amsterdam
189 i) i 9 meende Landau in Beieren.
25. Michael Martin, Kleine Geschichte der Stadt Landau (Landau
2006) 67. Het Bilderdijk-Museum bewaart een getekend
stadsgezicht, gesigneerd `E.J.B dt', waarvan Ton Geerts in zijn
Catalogus van kunstvoorwerpen (Leiden 1994) nr 178 op p. 130
voorzichtig oppert dat het een gezicht op Landau zou kunnen
zijn, door `Elius Izaak Bilderdijk de Teisterband'. Maar: Elius
heeft die fantasienaam nooit gevoerd, van hem is verder geen
tekenwerk bekend, hij zal in krijgsdienst ook wel wat anders te
doen hebben gehad en Landaus archivaris dr Martin herkent zijn
stad niet in die schets. Toch geef ik er een afbeelding van, in de
hoop op informatie.
26. Weten we uit zijn overlijdensakte: 766.
27. Martin, Kleine Geschichte der Stadt Landau 82-83 (in het hfdst.
`Napoleon, Napoleon, dich soll der Teufel holeon') meldt dat
in 1 813 te Landau van de i 197 sterfgevallen er 945 soldaten
betroffen.
28. Akte 325. Te Hamburg noemde men de balling in 1795 ook
'Belderbeck': Briefwisseling 1795-1797, ioo.
29. Ook al ten behoeve van het boek over de gedenksteenplaatsing:
uB Leiden Ltk 877 I, 28 (13 mei i866).
30. Op p. i o van het boek over de gedenksteenplaatsing: 'Querckheim'.
31. BM B 6-3. UB Leiden Ltk 877 1, 32 (29 december 1866) is een
kopie door Wap.
32. UB Leiden Ltk 877 1, 29 (17 augustus 1866).
33. Ze schrijft: de 21 ste, maar de overlijdensakte (766) spreekt van
de toste. Verder was haar man volgens haar brief 37 jaar, maar
volgens de akte 382 (geboren 17 mei 1775).
34. Georg Friedrich Wilhelm Schultz (1774-1842), 1813-1815 predikant
te Landau, had als theoloog en auteur een aanzienlijke
II
35.
36.
staat van dienst: Georg Biundo, Die evangelischen Geistlichen richt geschrift Deutschland in seiner tiefen Erniedrigung, misder
Pfalz seit der Reformation (Pfölzisches Pfarrerbuch). Gene- schien van Friedrich Gentz (1764-1832), in elk geval in i 8o6
alogie und Landesgeschichte. Publikationen der Zentralstelle für uitgegeven door de Nürnbergse boekverkoper Johann Philipp
Personen- und Familiengeschichte (Herausgegeben von Heinz Palm (1 766-1806), die daarvoor na een schertsproces ter dood
F. Friederichs). Band 15 (z.pl. 1968) 425. Van 1802 tot 1811 werd gebracht, waardoor hij in heel Duitsland als martelaar
was hij garnizoenspredikant te Triëst geweest. Zijn beide daar werd vereerd. Met dank aan Joris van Eijnatten en Ton Geerts
geboren dochtertjes waren — zo schreef hij in deze brief — in citeer ik de tekst uit C.H. Timperley, A dictionary of printers and
18 i 3 tien dagen na elkaar gestorven: Julie Sophie Emile, zes printing, with the progress of literature, ancient and modern;
jaar, op 5 september (akte 577) en Hélène Caroline, vier jaar, op biographical illustrations, etc. etc. (Londen i 839) 824:
21 september (akte 6o5).
Karel Ferdinand (1778-1820), neef van de nieuwe koning Lode- Je suis seul en ce lieu, personne ne m'ecoute.
wijk xviii en zoon van de latere koning Karel x. M'ecoute.
Adrien-Paul-Francois-Marie de Lezay-Marnésia (1769- 1 814), Morbleu! qui me repond? Qui est avec moi?
prefect van de Neder-Rijn I 8 I o- I 8 I 4. Zijn biografie bevat me- Moi.
nig sympathiek trekje, zoals het jacht maken op corruptie, het Sais-tu si Londres resistera?
doen uitdelen van soep en het langs de wegen om de 50o meter Resistera.
doen plaatsen van bankjes. Op 5 oktober had deze bestuurder in Si Vienne et d'atres cours m'opposeront toujours?
Landau de hertog van Berry ontvangen, en om diens ontvangst Toujours.
te Straatsburg voor te bereiden, was hij vooruit gereden. Bij het Ah, ciel! que dois-je attendre après tant de malheurs?
vertrek uit Haghenau sloegen de paarden op hol, waardoor het Malheurs.
rijtuig kantelde. In dat ongeluk werd hij door zijn eigen staatsie- Après tant de hauts faits, que dois-je entreprendre?
degen in de buik gewond. Vier dagen nadien stierf hij. Rendre.
Martin, Kleine Geschichte der Stadt Landau Tos. Rendre! ce que j'ai acquis par des exploits inouïs?
Alle in de bijlagen gegeven teksten zijn bewaard geweest in een Oui.
couvert, waarvan nog slechts een stukje resteert (BM B 6-1 I) met Et quel serait le fin de tant des soins et peines?
het opschrift: 'Berigt omtrent de ziekte en overlyden van myn Peines.
Broeder Elius en eenige brieven daar over als mede tekening Enfin, que deviendrait de mon peuple malheureux?
van de grafnaald.' Waarschijnlijk bevond zich daar ook bij BM Heureux.
B 6-9, vermeldend de naam 'Teschemaker' en de plaatsnamen Que serais-je alors — moi, qui me crois immortel?
Griesweiler, Frankweiler en Gleisweiler (`7 Uren van Landau Mortel.
in het gebergte'), alsmede de notitie 'Zimmerman predikant de- L'univers n' est il pas rempli de mon nom?
welke zyne ouders te twee Brugge onderhoudt van een inkomen Non.
van f 300 `s jaars.' Deze Johann Philipp Zimmermann werd in Autrefois mon nom seul inspirait la terreur.
1 791 geboren te Zweibrücken en heeft in i 807 te Utrecht gestu- Erreur.
deerd: Biundo, Die evangelischen Geistlichen der Pfalz seit der Triste écho! laisse-moi, je m'ennuye, je me meurs
Reformation 525-526. Er moet een relatie met ons Landau-ver- Meurs.
haal zijn. Datzelfde geldt voor Bivr B 6-4, een echo-gedicht, dat
Napoleon antwoordt op zijn vragen: Tenslotte is al helemaal onduidelijk waarom zich in dit pakket
bevond BM B 6-8, een opsomming van wetens- of be-
Je suis seul en ce lieu, personne ne m'écoute! zienswaardigheden te Berlijn: `berlyn heeft 15 poorten/ — 292
Ecoute. straaten/ — 3o kerken/ — 36 bruggen, waaronder een heelendal
Qui ose me repondre et qui est avec moi? van yzer is/ — 193000 inwoners / de frederiks straat is een uur
Moi. lang, en heel regt./ berlyn is twee uren lang en om de stad wan-
Je l'entends, c'est l'écho; reponds à ma demande! delende 3 uuren nodig/ het koninglyke slot/ opera huis/ amunitie
Demande. huis/ bibliotheek/ Lagerhuis, of manufactuur van lakens/ ka-
Veut tu prognostiquer si la Russie résistera? detten huis/ porcelain manufactuur/ komedie huis/ museum
Resistera. anatomicum/ universiteit/ wilhelmplaatz, waarop 6 statuen/ onder
Les Russes sont Barbares, que faut il entreprendre? den Linden/ Lustgarden/ Langebrug, waarop kopere statuen/ her-
Rendre. cules brug/ ferdinants tuin/ diergarden/ botanische tuin/ scarlot-
Rendre ce que j'ai acquis par des faits inouis? tenburg tuin, en graftombe'
Oui. 39. Thans Nieuwe Keizersgracht.
Et que deviendra donc mon peuple malheureux? 40. Thans Amstel 73.
Heureux. 41. Kopie: 'avez de nouveau éprouvé' .
Et qu'auront mes sujets, les Hollandais surtout? 42. Kopie: `prises'.
Tout. 43. Kopie: 'priant de me croire'.
Et qu'aurai je donc moi pour ma gloire et ma peine? 44. `de Coeur & d'amitié' niet in kopie.
Peine. 45. Deze zin niet in kopie.
Et que suis je donc moi, qu'on tient pour immortel? 46. Vertaling in kopie (bijlage 4b): `fakkel'.
Mortel. 47. Hiernaar is geen onderzoek gedaan.
Laissez moi! le chagrin m'étouffe. Je me meurs! 48. Te Landau onbekend.
Meurs ! 49. Aan de versozijde.
50. Hiernaar is geen onderzoek gedaan.
Deze tekst is een kennelijk voor Hollanders aangepaste versie 51. Guillaume.
van 'Bonaparte's Echo', afkomstig uit een tegen Napoleon ge- 52. Naar de datum op de kopie BM B 6-7 (in romein, circa i 86o).
35.
36.
I2
Alweer een onbekende bedrieger van Bilderdijk!
Op de veiling van de nalatenschap van kunsthandelaar
Robert Noortman kwam een groot aantal tekeningen
onder de hamer, waaronder een `trompe 1'oeil of items in
several languages relating to King George in of England,
arranged on a blue background'.' De tekening werd in de
catalogus omschreven als `anoniem Duits' en gedateerd
omstreeks i 800.
De trompe 1'oeil-tekening is onmiskenbaar van
Bilderdijks hand. Centraal staat het portret van
koning George iii (1 738-1820), met daaromheen teksten
en verwijzingen naar deze Engelse vorst. De
gehele compositie en de onderlinge schikking van de
`losse tekeningen', de wijze waarop de teksten zijn
gekalligrafeerd, de tekeningen van wapens, landkaarten
en speelkaarten, vertonen grote overeenkomst met
andere bedriegers van Bilderdijk, in het bijzonder met de
bedrieger die hij omstreeks 1 798 aan Friedrich Wilhelm
ni wijdde. 2
Ook aan George iii worden in deze tekening in tekst
en beeld allerlei huldeblijken gebracht. Centraal staat
de mooie gekalligrafeerde tekst `God save the King',
een wapenschild, gekalligrafeerde initialen en enkele
Duitstalige gedichten. Al deze fragmenten dekken een
grotere landkaart af. Evenals in de Friedrich-bedrieger is
een fragment van een speelkaart te zien, waarschijnlijk
een verwijzing naar Karel de Grote. De Latijnse tekst
rechts van het portret geeft ook een huldeblijk, en wel in
vertaling: `Moge er voor de wereld altijd zo iemand zijn,
en moge hij [George] langdurig die rol vervullen!' 3
Als in de Friedrich-bedrieger is hier geen sprake van
een persoonlijk getinte voorstelling. Uiteraard sluit de
bedrieger inhoudelijk wel aan bij Bilderdijks politieke
voorkeur. Ook deze tekening, zo blijkt uit een brief van
Bilderdijk aan Catharina Wilhelmina, was bedoeld voor
de verkoop. De eerstgenoemde `King' is hier George in,
de tweede, Friedrich Wilhelm In:
I wished, my most dearest, you would make me some
Epigrams on the King's head, but only 4, 5, or 6 lines;
and if possible, short ones, because verse take up a
great deal of time. Then I will paint some more appearances
(as they call it) with the King's portrait, and
when we have a half a dosen to gather, we will sent it
to London. The next weak, I am to send some with the
King of Prussia's portrait to B[erlij]n, in order to see
them sold there if possible. for, my dear heavenly bliss,
I ought to contrive money, by whatever lawfull means
it is to be got.4
Hoeveel bedriegers zijn er nog van Bilderdijk die we niet
kennen?
Ton Geerts
Noten
T . Robert & Angelique Noortman Collection, Veilingcatalogus
Sotheby 's Amsterdam, Amsterdam 17 en 18 december 2007, p.
72, lot 142. Richtprijs bedroeg 1500-2000 euro. Verkocht voor
2750 euro. Huidige verblijfplaats onbekend.
2. Ton Geerts, "Eene opzettelijke misleiding" Drie "nieuwe"
bedriegers van Willem Bilderdijk', Het Bilderdijk-Museum 23
(2006), 1-8.
3. `[A]D BRITTANOS / [Hoc] populi gentesque piae, Brittanne,
precantur: [Orb]i sit semper talis, et iste diu!' Met dank aan Piet
Gerbrandy voor de vertaling.
4. Bilderdijk aan C.W. Schweickhardt, Brunswijk, 24-28
september 1798; Marinus van Hattum (ed.), Mr. W. Bilderdijk 's
briefwisseling 1798-1806 (Houten 2007), 191 , brief 69.
(Zie de afbeelding op de volgende pagina.)
13
1 4
Boekbesprekingen
Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling 1798-1806. Uitgegeven
door Marinus van Hattum. 't Goy-Houten (HES &
DE GRAAF Uitgevers BV), 2007. ISBN: 9789061940470.
Prijs: € 125,00. 997 pag.
De uitgave van de volledige correspondentie van Willem
Bilderdijk (I 756- 183 1) kent een lange geschiedenis. Het
eerste deel, verzorgd door J. Bosch, verscheen in 1955 en
bevatte alle toen bekende, maar niet eerder gepubliceerde
brieven uit de jaren 1 772- 1 794. I Drieëndertig jaar later
kwam het tweede deel uit, met daarin de briefwisseling
1795-1797, uitgegeven door J. Bosch, H.W. Groenevelt
en M. van Hattum.2 En nu (dat wil zeggen: in 2007) is
dan deel iii gepubliceerd: de Briefwisseling 1798-1806,
uitgegeven door Marinus van Hattum.
Dit deel documenteert de Duitse periode van Bilder -
dijks elfjarige ballingschap in 586 brieven, geschreven
tussen 2 januari 1 798 en 26-28 maart 18o6. Begin 1 798
verbleven Bilderdijk en zijn geliefde, Catharina Wilhelmina
Schweickhardt, samen in Brunswijk. Hun situatie
was zorgelijk: Bilderdijk had de zorg voor zijn zwangere
vriendin en dochter Louïse uit zijn eerste huwelijk, terwijl
de verhoopte steun van Oranjezijde uitbleef. In i 8o6
kon Bilderdijk naar het vaderland terugkeren. In zijn brief
van 26-28 maart doet hij Wilhelmina, zijn 'soul's only
beloved' die in Brunswijk was achtergebleven, verslag
van de stormachtige terugkeer over zee naar Amsterdam.
In de tussenliggende jaren leefden Bilderdijk en zijn geliefde
lange tijd gescheiden van elkaar: Wilhelmina was
in juni 1 798 vanuit Brunswijk naar Berlijn vertrokken
voor de bevalling van haar eerste kind en vestigde zich
daarna in Hildesheim en Peine. Pas rond de jaarwisseling
18o I - i 802 voegde zij zich weer bij Bilderdijk. Aan
deze periode van wat waarschijnlijk een zelf opgelegde
ballingschap is geweest, danken we de 371 brieven die
Bilderdijk (204) en Wilhelmina (I 67) elkaar schreven
en waarvan het merendeel in deze editie voor het eerst
gepubliceerd wordt. Vermeldenswaard zijn verder ook de
briefwisselingen met de stadhouderlijke familie, dochter
Louïse, de geoloog Jean-André de Luc en Jeronimo de
Vries, die een belangrijke rol speelde bij Bilderdijks
terugkeer naar Holland. Alle tezamen bevatten ze waardevolle,
vaak unieke gegevens over uiteenlopende onderwerpen
als Bilderdijks politieke, religieuze, medische
en letterkundige opvattingen, maar ook over diens dagelijkse
besognes in de 'emigrantenkolonie' Brunswijk.
Behalve de brieven bevat de uitgave nog 96 bijlagen,
variërend van Bilderdijks letterkundig testament tot gelegenheidsgedichten
en van kwitanties tot de toewijzing
van brandhout. Brieven en documenten zijn weergegeven
in de oorspronkelijke talen (alleen Latijnse teksten zijn
vertaald) en voorzien van gedetailleerde toelichtingen.
Het belang van een complete en integrale uitgave van
Bilderdijks correspondentie, niet alleen voor het literair-
historisch onderzoek, maar ook voor de cultuur- en
ideeëngeschiedenis wordt breed onderschreven. Blijkens
een rapport over Nederlandse brievencollecties uit de negentiende
eeuw noemden vakgenoten uitgave van de volledige
briefwisseling van Bilderdijk eensgezind een desideratum.
3 Tegelijk echter maken zij zich zorgen over de
haalbaarheid daarvan. Buijnsters bijvoorbeeld noemde de
uitgave van Bilderdijks brieven een `lijdensgeschiedenis'
en achtte het `onwaarschijnlijk dat er nog ooit een editie
van alle brieven van of aan Bilderdijk uit de periode
1 798- 183 I van de pers zal komen' . 4 Met de verschijning
van deel iii is dankzij de onwaardeerlijke inspanningen
van Van Hattum althans een deel van Buijnsters' sombere
voorspelling gelogenstraft. Maar hoewel de uitgever
meldt dat een volgend brievendeel (i 8o6- 18 13) in voorbereiding
is, valt het niet te ontkennen dat voortzetting en
voltooiing van de reeks in zijn huidige vorm problematisch
zal zijn.
Een van de destijds door Buijnsters aangehaalde bezwaren
was dat het grote tijdsverloop tussen de opeenvolgende
delen de continuïteit van de reeks in gevaar bracht,
met name vanwege veranderende inzichten binnen de
editiewetenschap. Moge dit bezwaar in zijn algemeenheid
juist zijn, in dit concrete geval zou het ten voordele
kunnen worden aangewend. In haar bespreking van deel
ii uitte ook Schenkeveld-van der Dussen haar zorg over
de voltooiing van de Bilderdijkuitgave en suggereerde zij
de `brieven op floppies' uit te geven. 5 Een digitale uitgave
dus, volgens de technische mogelijkheden van dat
moment (1989). Sindsdien zijn die mogelijkheden sterk
gegroeid (internet!) en worden ze ook meer en meer toegepast
binnen de editiewetenschap. Gebruikmaking van
de instrumenten die de informatie- en communicatietechnologie
ons te bieden heeft, biedt naar mijn mening een
goede kans om het gewenste doel binnen een redelijke
termijn te kunnen realiseren. Natuurlijk blijft het editeren
van de Bilderdijkcollectie een omvangrijke, complexe
en dus tijdrovende aangelegenheid, maar publicatie via
internet maakt het mogelijk om bereikte deelresultaten
eerder dan met een boekpublicatie mogelijk zou zijn,
open te stellen voor onderzoek. Binnen een dergelijke
gefaseerde aanpak zou publicatie van de briefteksten absolute
voorrang moeten krijgen. Een algemene zoekfunctie
om ze te kunnen bevragen is daarbij onontbeerlijk.
Indien beschikbaar (bijvoorbeeld via het conserveringsprogramma
Metamorfoze) zouden naast de transcripties
ook afbeeldingen van de originelen weergegeven kunnen
worden, om onderzoekers een blik te gunnen op de
`problematische zaken die een handschrift als materieel
object kan bevatten' . 6 Ondersteunende documenten en
inhoudelijke toelichtingen kunnen dan in de vervolgfase
aan de brieven worden toegevoegd. Het materiaal komt
op deze manier niet alleen sneller, maar ook ruimer (altijd
en overal voor iedereen) beschikbaar en bovendien wordt
het met de zoekfunctie beter ontsloten dan ooit met registers
mogelijk is.
Voor de langere termijn heeft de voorgestelde aanpak
nog meer voordelen in petto. In het geval van Bilderdijk
is dat vooral de mogelijkheid tot integratie. Later gevonden
brieven (zoals de correspondentie met uitgever P.J.
Uylenbroek) of nog te ontdekken brieven — niet ondenkbaar
gezien Bilderdijks vele nationale en internationale
15
contacten — kunnen binnen een internetpublicatie alsnog
hun chronologische plek vinden. En bovendien: de talrijke
verspreid gepubliceerde epistels — waardoor men
voor een totaaloverzicht van Bilderdijks correspondentie
een bureau vol boeken en tijdschriften nodig heeft — zouden
in de toekomst tot één digitaal geheel kunnen worden
samengevoegd. Voor het zover is, zullen er nog heel wat
hindernissen van uiteenlopende aard genomen moeten
worden, maar voor onderzoekers zou het een waardevol
en handzaam werkinstrument opleveren, met behulp
waarvan recht kan worden gedaan aan het grote belang
van Bilderdijk voor de i 9de-eeuwse cultuurgeschiedenis.?
Ten slotte: met zijn grote kennis van Bilderdijk en zijn
gedegen editorische aanpak heeft Van Hattum het ideaal
van de complete brievenuitgave dichter binnen bereik gebracht.
Het is te hopen dat hij deze onmisbare kwaliteiten
zal blijven inzetten en dat er, al dan niet in samenwerking
met anderen, een mogelijkheid gevonden kan worden om
daar de icT-component aan toe te voegen.
Annemarie Kets
Huygens Instituut (KNAW)
Noten
T . Mr. W. Bilderdijk's Briefwisseling. Aanvullende uitgave. Eerste
deel: 1772-1794. Ed. J. Bosch. Wageningen, 1 955.
2. Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling 1795-1797. Ed. J. Bosch,
H.W. Groenevelt en M. van Hattum. Utrecht, 1988. 2 dln.
3. Nop Maas en Jacqueline de Man, Rapport van het Project Nederlandse
literaire brievencollecties en —edities 1800-1900. Den
Haag, 1 996; bedoelde uitspraak op p. 17-18.
4. P.J. Buijnsters, `De toekomst van de Bilderdijkstudie.' In: Het
Bilderdijk-Museum. Mededelingenblad van de Vereniging `Het
Bilderdijk-Museum' 1987; citaten op p. 5 en 6.
5. M.A. Schenkeveld-van der Dussen, `[Boekbeoordeling van] Mr.
W. Bilderdijk's briefwisseling 1 795-1 797. [...].' In: Tijdschrift
voor Nederlandse taal- en letterkunde 105 (1989), P. 76-79; het
citaat op p. 79.
6. De formulering is van G.J. Vis, die in zijn bespreking van deel
ii pleitte voor een `handschriftelijk' commentaar bij elke brief,
met daarin een verantwoording van schrappingen, -invoegingen,
auteurscorrecties, onzekere lezingen en onleesbare passages.
Zie: G.J. Vis, `[Boekbeoordeling van] Mr. W. Bilderdijk's
briefwisseling 1795-1797. [...j.' In: Spektator. Tijdschrift voor
neerlandistiek 19.IV (1990), p. 437-439; het citaat op p. 438.
7. Op basis van de digitale uitgave kunnen vervolgens selecties in
boekvorm, gericht op een breder publiek worden uitgegeven.
Willem Bilderdijk, Het nachtspook & Nachtwandeling.
Uitgegeven, ingeleid en toegelicht door Marinus van Hattum.
EON Pers Amstelveen, 2007, ISBN 978 90 77246 16 o
Prijs: € 7,50.48 pag.
Tekstedities bezorgd door Marinus van Hattum zijn altijd
uitgaven die lang mee zullen kunnen , omdat ze uiterst
betrouwbaar en aan geen mode onderhevig zijn. De editeur
is een onverstoorbare werker, die zijn eigen keuzes
maakt van teksten die zijns inziens voor (her)uitgave in
aanmerking komen en vervolgens zijn eigen weg gaat
met de inleiding op de gekozen tekst — vooral geen uitleiding!
— en de annotaties. Ik denk natuurlijk aan zijn brievenedities,
de laatste die van de briefwisseling-Bilderdijk
1 798- 1 8o6. Maar het geldt evenzeer voor de mini-uitgave
van Willem Bilderdijk, Het nachtspook & Nachtwandeling,
die tegelijk met het derde deel van de brieveneditie-
Bilderdijk in het voorjaar van 2007 is verschenen.
Van Hattum heeft twee gedichten uitgekozen uit Bilderdijks
Brunswijkse jaren, die als een illustratie in dichtvorm
kunnen gelden bij zijn vele brieven aan Catharina
Wilhelmina Schweickhardt waarin hij verslag uitbrengt
van zijn nachtelijke tochten te voet of te paard bij haar
vandaan terug naar Brunswijk.
Het eerste gedicht is een verhaal in de aantrekkelijke
vorm van een romance over een tocht te paard van Jonker
Edmond, die in de duistere nacht een ophaalbrug voor de
stadspoort aanziet voor een "nachtspook". Het verhaal
gaat terug op een eigen beleving van Bilderdijk, "het
stilstaan van zijn paard voor een by donker in den weg
staande kruiwagen op het slijkerige pad". (Inl., blz. 6).
Het meest verrassende van deze heruitgave is dat de ronde
gravures die in de eerste en de tweede druk van de bundel
Poëzy, tweede deel (resp. 1803 en 1822), bij het gedicht
stonden, nu eindelijk weer zijn opgenomen. Vooral op de
gravure van Bilderdijk zelf (althans dit acht Van Hattum
hoogstwaarschijnlijk) in de eerste druk is de afbeelding
net zo griezelig als het gedicht suggereert. Van Hattum
heeft gelijk met zijn opmerking dat het eind van het verhaal
onbegrijpelijk is zonder die illustratie. Desondanks
hebben alle uitgaven van na 1822 tot 2007 op één na het
zonder een afbeelding van de spookachtige brug moeten
stellen en dat is zes keer het geval geweest. (Inl., blz. 13).
Zoals we van deze editeur gewend zijn, behandelt hij in
de `Inleiding' ook het genre en zijn vormaspecten, het
handschrift, de varianten en de schaarse gegevens over de
receptie.
Het tweede gedicht heeft als onderwerp een nachtwandeling
van de ik-verteller terug naar Brunswijk na
een verblijf bij zijn "Waarde! Eenigst, dierbaarst heil op
aard!". Verhalende delen over de moeizame tocht te voet,
ook weer net als in Het nachtspook, door een onland,
wisselen af met reflecties, veelal over de leiding Gods bij
alles wat hem overkwam en tijdens de tocht overkomt.
Da Costa heeft Nachtwandeling in zijn uitgave van Bilderdijks
Dichtwerken dan ook opgenomen in de afdeling
"Dichterlijke zelf beschrijving".
Van Hattum stelt voor dit gedicht dezelfde aspecten
aan de orde als voor het vorige. Zijn opsomming van
de vormverschijnselen is overvloedig, maar merkwaardig
genoeg mis ik bij de stijlfiguren de opvallend vele
apostrofen, die de expressie van sterke emoties van de ik
kracht moeten bijzetten.
Ook hier zijn de annotaties vele en ze getuigen van
grote precisie. Bij verschijnselen die de editeur niet met
zekerheid durft te annoteren, doet hij graag voorzichtig
een suggestie van de mogelijke betekenis of de mogelijke
verklaring. Soms te voorzichtig. Bilderdijk kiest als het
hem metrisch goed uitkomt, graag de oude vervoeging
van het werkwoord in de I ste persoon indicatief, zoals
in r. 2 I 'danke' in plaats van `dank' . Ikzelf ben bij deze
werkwoordsvorm, die vaak voorkomt, geen enkele keer
geneigd geweest er een conjunctief in te lezen, zoals Van
Hattum soms mogelijk acht. Het toppunt van voorzichtigheid:
bij r. 46, in een apostrofs tot de Poolster "Geleideres
16
der kielen over meir en Wareldvloed", noteert hij eerst
de (juiste) betekenis 'allesomringende oceaan', maar dan
voegt hij nog toe "denkelijk niet: zondvloed" met verwijzing
naar WNT xxv, 1 453.
Soms zelfs mis ik een woordverklaring. Ik geef enkele
voorbeelden: 86, noodlot — lot; 91, riet - meton. voor dak
(niet alleen dakbedekking); 95, het schijnt - er vertoont
zich een schijnsel; 117, watervloed en zee — hendiadys,
zo ook 216, stok en vlegel; 127, ellendig staat tegenover
rechtvaardig (van God gezegd), bijbels taalgebruik, vgl.
Romeinen 7: 1 o; 149, waanzinnig — overmand door hevige
gemoedsbeweging; 158, wellust — geestelijk genot, verrukking;
i 62, pijn - inspanning, moeite; 167 vlg., musch
— hoekjen — toespeling op Ps. 84: 4; 177, mat — af — bepaalde;
224, bouwen — bebouwen; 235-236, zie voor de
voorstelling van de Engel: Vondel, Lucifer, 1 ste bedrijf, rei
van engelen, r. 30 1-305; 244, verheemlen — tot een paradijs
maken; 253, dorren overvloed — overvloed waaraan
je niets hebt; 257, dan — geeft het plotseling, onverwachte
aan; 260, paart — samengaat. (Alle voorgestelde betekenissen
geattesteerd in WNT.)
Waarom deze opsomming? De overvloedige annotaties
van Van Hattum maken dat de lezer als vanzelf extra aandachtig
gaat lezen. In die leeshouding merk je dan dat
er toch nog weer nieuwe vragen naar woordbetekenissen
bij je opkomen. Dankzij Van Hattum heb ik, behalve De
kunst der Poëzy, geen gedicht van Bilderdijk zo zeer aan
close reading onderworpen als Het nachtspook & Nachtwandeling.
Van Hattum, de onvermoeibare tekstbezorger,
heeft weer een prijzenswaardige uitgave aan zijn wetenschappelijk
oeuvre toegevoegd.
Margaretha H. Schenkeveld
Aanwinsten
Door vriendelijke bemiddeling van Wouter Beekers
(Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands
Protestantisme (1800-heden), Amsterdam) en Lodewijk
Winkeler (Katholiek Documentatiecentrum, Nijmegen)
kwam onze Vereniging op 4 augustus 2008 in het bezit
van een aantal eigenhandige Bilderdijk-handschriften en
ander voor een Bilderdijk-onderzoekscentrum interessant
materiaal, waarvan overigens niet bekend is hoe het bij
het KDC is gekomen. Hier volgt een overzicht van alleen
de handschriften.
Prachtig is Bilderdijks antwoord op een verzoek van
E.L. Glinderman — zijn Bilderdijk-collectie wordt in de
UB Nijmegen bewaard —, dat de ontvanger eigenhandig
onder Bilderdijks brief toelichtte: `Ik had Bilderdijk een
en andermaal geschreven, om eene opgave der door
ZijnEd. en Gade uitgegeven Werken, en ZijnEd. mijn
oogmerk, ter uitgave van eene Chronologische Lijst derzelve,
medegedeeld. Later echter bezorgde den Dichter
Immerzeel mij een door Bilderdijk eigenhandig geschreven
Nota met Aanteekeningen, waarvan ik in de Voorrede
mijner Chronologische Lijst [verschenen 1833], bl. viii,
melding maak.' Bilderdijks brief is geadresseerd: `Wel-
Edele Heer, E.L. Glinderman, ss.tt. te Utrecht.' De tekst
was aan onderzoekers niet geheel onbekend: een afschrift
ervan werd op 15 februari 1875 door J.C.G. Boot aan de
KNAW geschonken, samen met kopieën van Glindermans
brieven aan J. van Walré, P. Ripken en W. Messchert, alle
handelend over de uitgave van zijn Chronologische lijst.
Men zie Lesley Monfils' Willem Bilderdijk Bibliografie
(Amstelveen 2006) p. 117. De tekst van de brief luidt als
volgt:
Wel Edele Heer!
Het is zeer mooglyk dat ik de menigte brieven waarmede
ik in mijn zwakken toestand overladen worde,
ook den Uwen waarvan UWEd. meldt en ik my niets
herinner, onbeandwoord gelaten heb, en ik wenschte
ook wel van deze verschoond te zijn gebleven. Uw
vriendelijke wensch is zekerlyk welgemeend, maar
ondanks mijne gevoeligheid voor de vriendschappelyke
welwillendheid te mywaart, valt het my hard, over
een onderwerp als dit, en met geen ander oogmerk dan
UWEd. aanvoert, lastig gevallen te worden. Het zij dan
echter zoo, en ik reciproceer aan UWeiEd. van harte
dien heilwensch met byvoeging van dien van meerdere
rust, dan my (naar het schijnt) in mijn Vaderland mag
te beurt vallen!
Ik teeken voorts
UWelEd. Ootm. Dienr
Bilderdijk
Haarlem, 13 May 1829.
Andere autografen betreffen Bilderdijks gedicht voor
H.C. van der Boon Mesch, 27 juni 1821 (Krekelzangen
11 181; Dichtwerken xl 27 I) en een aantal prozateksten
— alle voorzien van een plakkertje met `Ex Libris
A[lberdinck]. Th[ijm].' — in een omslag met het opschrift
`Handschrift Bilderdijk. B.C. Koekkoek 1839':
— Inc. `Hoezeer men by de Maatschappy eenen sierlijken
voordracht of kunststijl verlangt', 2 pp.
— Inc. `Niets is bekender dan de moeielijkheden waarin
Vondel zich wikkelde' en bevattende 'Byzonderheden
omtrent het zinnespel van Nil Volentibus Arduum, genaamd:
Tyranny van Eigenbaat', 5 pp.
— Voorrede van en aantekeningen bij Het Buitenleven,
met berekeningen van omvang en verdiensten, 32 pp. Op
p. i de notitie `aan vdLinden 3 sept. 1802. Insine aan mij
brr 26 noVr 1802.'
— Verhandeling over de welsprekendheid, incipit `Hoe
zeer van harte bereidwillig om bij een Genootschap
[... ] in hare oefeningen deel te nemen'. De verhandeling
begint met `De geschiedenis van den ongelukkigen vondeling
die, daar hy te Korinthen voor Polybus zoon en
wettigen opvolger doorging', 4 pp.
— Toespraak onder het motto 'Lectorum pro captu habent
sua fata libelli', 2 pp.
— Voorrede bij een romance waarvan men liever zou
zeggen: het is geen romance, dan het is een Feithiaanse
romance, inc. `Voorzeker ben ik aan de verwachting van
mijn Lezers, of die 't worden willen en niet willen, een
voorrede schuldig', 3 pp. Van de latere poging tot datering
` 1784 of 1785' is het eerste jaartal doorgestreept.
— `Satyrieke inleiding tot eene meêdeeling van straatliedtjens,
in de Jordaan te Amst. opgedaan' [titel niet in B. 's
hand] (voor 1795), inc. `Van tijd tot tijd, mijne geliefde
17
Landgenooten', 3 pp.
— Aantekening bij een jaarlijkse vergadering van het Instituut,
5 juli i 8o8, i pagina.
— Inhoudsopgave van een ruim 1600-regelig leerdicht in
drie zangen, 'Zenuwziekte', eindigend met de vermelding
van staalbronnen, 3 pp.
Een exemplaar van Da Costa's dissertatie Specimen academicum
inauguralejuridicum exhibens observata quaedam
de condictionibus (1818) bevat achterin op papier
met blindstempel (na de in een andere hand geschreven
naam 'VMunster') in B.'s hand:
Ce papier timbré sert à la Copie y incluse, et y est attaché
à la Haie ce 28 Novembre 1 794.
Bilderdijk
K K 5°1°
Kopieën van Bilderdijks werk in andere hand
— De gedichten `Rondedans' en `Op een Jakoba's kannetjen'
in deel i en `De anti-christische tien geboden' in
deel 2 van Navonkeling, volgens geplakt ex libris afkomstig
uit de bibliotheek van C. Steenhauer V.D.M., met
stempels der Bibliotheek van het Bisschoppelijk College
te Roermond.
— 'Epilogus post theses defensas e cathedra recitatus'.
— 'Copien van Gedichten in handschrift van mr. W. Bilderdijk.
nooit gedrukt. Leiden 1855' .
— B.'s parodie van R.H. Arntzenius' gedicht 'Leyden's
ramp', een cahier van 46 eenzijdig beschreven pagina's.
— `Album amicorum van Bilderdijk' (178 i), een cahier
als het vorige van 3 + 21 pp.
Gedichten door anderen
— `Ode aan Bilderdijk' (1832) door H.J. Koenen en een
anonieme `Wederklank van eene Ode, aan Bilderdijk',
volgens de tekst in Tollens' exemplaar overcompleet, met
twee berichten aan de redactie van de Vaderlandsche letteroefeningen,
15 pp.
— Een gedicht `Aan Jenny Lind' (mei 18 5 5) door A. C . V. ,
3 pp
Handschriften van B. Klinkert
— Chronologische lijst, 2 + 58 pp., met briefje van Tollens
en diverse aantekeningen. Bijgevoegd de gedrukte uitgave
van deze lijst (1853; een presentex. voor C.W. van
der Hoek), doorschoten en met aantekeningen, alsmede
een losse lijst van 5 pp.
— `Handschriftelijk register op eerste regels van alle poëtische
stukken' (1836), 4 + 139 pp.
— Twee brieven aan onbekend over aucties en collecties,
een ongedateerd en een van 11 november 1854.
Ten slotte
— Een uittreksel van de `Herinneringen aan Bilderdijk'
door J. van Halmael uit De Leeuwarder krant van 23 januari
en 7 en 14 februari 1832, 26 pp.
Marinus van Hattum
Een eeuw rare kostgangers
Op 20 juni 2008 werd herdacht dat Neêrlands oudste aan
een cultuurdrager gewijde vereniging, de onze, honderd
jaar bestond. In de Atrium-ruimte van het gebouw der
medische wetenschappen werden redes gehouden door
Lex Bouter (rector magnificus), Douwe Yntema (decaan
Faculteit der Letteren) en Ben Peperkamp (hoogleraar
moderne Nederlandse letterkunde). Vervolgens namen
Gerrit Schutte, August den Hollander, Wim van de Berg
en Gjalt Zondergeld hun in het jubileumboek gepubliceerde
artikelen tot uitgangspunt van een voordracht.
Verder presenteerde Marinus van Hattum beelden van
honderd jaar Vereniging en Museum. Ten slotte gaf Martin
Ros zijn visie op Bilderdijk. Pim van Oostrum leidde
de middag, die met een receptie werd besloten.
Pim van Oostrum en Martin Ros
Bij die gelegenheid werd ook het jubileumboek Een eeuw
rare kostgangers. Vereniging `Het Bilderdijk-Museum'
1908-2008 gepresenteerd. De bundel maakt duidelijk dat
veel verenigingsleden, in hun streven die rare kostganger
Bilderdijk te leren kennen, te propageren en daarbij zichzelf
te doen gelden, op hun beurt ook rare kostgangers
kunnen heten. In zestien bijdragen wordt bestuurders en
leden de maat genomen, en komen de museumhuisvesting,
de tentoonstellingen, de herdenkingen, de verenigingscorrespondentie
en het tijdschrift aan de orde. Aan
de relatie met de Vrije Universiteit - in verzuilde en in
ontzuilde tijd - en aan een concurrerende tegenvereniging
Henk Eijssens, André Hanou en Marinus van Hattum
18
Een eeuw rare kostgangers. Vereniging `Het Bilderdijk-Museum' 1908-2008. Redactie: Marinus van Hattum,
Monique van Rooijen, Joris van Eijnatten & George Harinck. Uitgave: EON Pers Amstelveen. 2008.
ISBN: 978 90 77246 24 5. Prijs: € 25,00. Omvang: 320 pag. Bestelling: info@zaakhaes.nl
uit de jaren 1930 is niet voorbijgegaan. Ook is Bilderdijks
aanwezigheid in schoolboeken getraceerd en is de
aandacht voor de dichter, de taalkundige en de geschiedbeoefenaar
in kaart gebracht.
De Vereniging kan na dit boek weer honderd jaar vooruit!
Inhoud
Joris van Eijnatten: Ten geleide
Jan de Bruijn: Abraham Kuyper en de Bilderdijk-herdenking
van 1906
Berry Dongelmans: `Geen woord zoo rijk, als uw naam
Bilderdijk'. Het gedenkboek- i 906
Gerrit Schutte: Rare kostgangers soms. Honderd jaar bestuurders
en leden
August den Hollander: Een eeuw huisvesting van het
Bilderdijk-Museum
Pim van Oostrum: Schatgraven in de verenigingscorrespondentie
Gjalt Zondergeld: Concurrenten van `Het Bilderdijk-
Museum'
Marinus van Hattum: Wim Caron en de Bilderdijk-herdenking
van 1956
Joost Kloek: Une liaison dangereuse. De driehoeksrelatie
tussen het Bilderdijk-Museum, de Vereniging `Het Bilderdijk-
Museum' en de Vrije Universiteit
Ellen Krol: Hoe worden de muzen gediend? Een leesverslag
van Het Bilderdijk-Museum
Willem van den Berg: Hommage aan Jacob Smit
George Harinck: `Have we, with our penchant for being
whole or half-Americans denied this characteristic that
is so typically Dutch?' Hoe Bilderdijk in Amerika verdween
Wim Berkelaar: Van verzuilde verdeeldheid tot academische
ademloosheid. Willem Bilderdijk en de Nederlandse
historiografie
Ton van Kalmthout: Heraut en hekkensluiter. De decanonisering
van de dichter Willem Bilderdijk in de decennia
voor de Tweede Wereldoorlog
Jan Noordegraaf: Een man van het woord. Taalkundigen
over en tegenover Bilderdijk
Piet Gerbrandy: Orde en evenredigheid of afgrijselijke
passages? Een eeuw receptie van Bilderdijks poëzie
Joris van Eijnatten: Studie, vergoelijking, popularisering.
Perspectieven op artikel 3 lid i van de Vereniging `Het
Bilderdijk-Museum'
Register
De bijdragen zijn gelardeerd met 82 illustraties, met gedichten
en met korte teksten over Bilderdijk, het Museum
en de Vereniging.
© De Vereniging `Het Bilderijk-Museum', Amsterdam 2008
Alle rechten voorbehouden / All rights reserved
Een uitgave van EON PERS AMSTELVEEN, 2008
Jaargang 25 / 2008
Marinus van Hattum, Elius Isaac Bilderdijk.
Amsterdam 1 791-1813 Landau in der Pfalz
Ton Geerts, Alweer een onbekende bedrieger van
Bilderdijk!
13
Boekbesprekingen
1 4
Aanwinsten 17
Een eeuw rare kostgangers 18
20