Het
Bilderdijk
Museum
Mededelingenblad van de Vereniging
`Het Bilderdijk-Museum'
Redactie: Ton Geerts & Marinus van Hattum
Secretariaat: Fokkerlaan 3 6, i i 8 S JC Amstelveen
bilderdijkmuseum@a planet.nl
www.bilderdijkmuseum.vu.nl
Het Bilderdijk-Museum verschijnt eenmaal per jaar. De redactie behoudt
zich het recht voor, kopij te weigeren. Met het inleveren van kopij
geeft de auteur toestemming voor publicatie op de website van de Vereniging.
Leden ontvangen het tijdschrift gratis. Het lidmaatschap kost
€1 z, 5 0 per jaar. Men geeft zich op als lid, door dit bedrag te storten op
postgiro 367063 t.n.v Vereniging `Het Bilderdijk-Museum
Bij Bilderdijk aan tafel
Een uniek ooggetuigenverslag van Robert Southey uit z 8 i 5 I
Willem Bilderdijk wordt, in de woorden van Johan Huizinga,
vaak aangeduid als de 'groote Ongenietbare 2 In het artikel
`Een beminnelijke Izegrim? Bilderdijk van verschillende
zijden belicht waarin enkele tijdgenoten aan het woord
werden gelaten, heeft Peter van Zonneveld dit beeld enigszins
bijgesteld en laten zien dat de dichter ook een vriendelijke,
huiselijke kant had. In zijn stuk citeerde hij onder meer uit de
brieven van de Engelse dichter Robert Southey (i 7-74- i 843).
Tijdens mijn onderzoek stuitte ik op unieke documenten, die
een kijkje bij Bilderdijk thuis geven. Het gaat om een serie
brieven die Southey vanuit Leiden aan zijn vrouw en kinderen
stuurde. Ze werden postuum uitgegeven door zijn zoon
Charles Cuthbert (18 I 9- i 8 8 8) in : The lijk and correspondence
ofRobert Southey (New York i 8 S S ). Daarin is één hoofdstuk
gewijd aan de ontmoeting met Bilderdijk. Omdat het werk in
geen Nederlandse openbare bibliotheek voorhanden is, werd
dit bijzondere ooggetuigenverslag tot op heden onvoldoende
opgemerkt. Ook het werk Selections from the letters ofRobert
Southey (4 dln, London i 8 5 6) bevat relevante brieven. Deze
documenten vormen een waardevolle aanvulling op het
door Van Zonneveld geschetste beeld van de `beminnelijke
Izegrim'
De aanloop naar de ontmoeting tussen beide dichters
is goeddeels bekend. Toen Southey in i 8 z S een reis naar
Nederland maakte, bracht hij ook een bezoek aan Bilderdijk.
5 Ze waren reeds eerder met elkaar in contact getreden.
Aanleiding daarvoor was de Nederlandse vertaling die
Bilderdijks tweede vrouw, Katharina Wilhelmina Schweickhardt,
gemaakt had van Southeys werk Roderick, the Last of
the Goths (1814). Uit de briefwisseling tussen Bilderdijk en
Isaac da Costa blijkt dat die laatste het op aanbeveling van
vrouwe Bilderdijk uit Engeland had laten overkomen. Da
Costa was nogal over het werk te spreken. In een brief van
2.o september 1818 sprak hij van `echte, origineele poëzy.
Hij meende dat zijn leermeester er zijn eigen dichterlijke
wereld in zou terugvinden. 6 Toen Bilderdijk het een maand
later zelf gelezen had, schreef hij aan Da Costa dat hij in het
werk 'schoone brokken' had gevonden. Zijn vrouw op haar
beurt had veel zin gekregen om het werk te vertalen. Enkele
fragmenten van haar vertaling werden al in I 8 I 8- I 8 zo
gepubliceerd.$ Maar het zou nog enige jaren duren voordat
de vertaling in boekvorm zou verschijnen. Op i december
I 8 2 I schreef Bilderdijk aan Da Costa dat zijn vrouw het
werk opnieuw had opgepakt. 9 Uiteindelijk verscheen de
tweedelige vertaling in I 8 2 3 - I 8 24, onder de titel: Rodrigo
de Goth, Koning van Spanje.'° Op 3 i januari stuurde Bilderdijk
Da Costa een presentexemplaar.'' Het werk werd voorafgegaan
door een ode `Aan den Koninklijken Hofdichter
Robert Southey':
Robert Southey met kinderen (i 8 z4) door A. Buck.
U voere 't windtjen van dees kust
De zucht toe van 't gevoelig harte,
Welks leed uw lier zoo dikwerf sust,
Zoo vaak verpoozing schonk in smarte;
Terwijl uw Oostersch dichtervier
De koudste boezems doet ontgloeien,
En met het tokklen van uw lier
Des weemoeds zoete tranen vloeien.I 2
Vrouwe Bilderdijk had een persoonlijke reden om Southeys
werk te vertalen. In augustus i 818 was haar zoon Julius Willem
(179 8- i 8 z 8), die als matroos (adelborst) op de Javazee
voer, aan tuberculose overleden, een klap die ze nooit meer
volledig te boven kwam. 13 Voordat ze het tragische bericht
van zijn overlijden had ontvangen, toen ze nog in onzekerheid
verkeerde over zijn lot, had ze zichzelf herkend in en
gesteund geweten door sommige passages uit de Roderick.
Ook daarin was immers sprake van een treurende moeder.'
Een exemplaar van de vertaling werd door Da Costa naar
Londen gestuurd, vergezeld van een Latijnse brief van Bilderdijk.'
S Southey ontving het werk op 2.7 maart i 8z4 en was er
tamelijk positief over: 'The translation appears to be very well
done, as far as I am able to judge; that is, I can see in the trying
passages she has fully understood the original .' 6
Bilderdijk, zijn vrouw en hun dertienjarige zoon Lodewijk
Willem woonden in i 8 z S aan de Oude Singel (thans nummer
86) in Leiden. Hier leidden ze een teruggetrokken bestaan.
Bilderdijk was op dat moment zevenenzestig jaar oud; zijn
vrouw -was achtenveertig. In Leiden, waar hij jarenlang privécolleges
aan huis had gegeven, werd hij bewonderd en gevreesd.
Nog maar twee jaar eerder had zijn meest toegewijde
leerling, Isaac da Costa, zijn bekende kritiek op de tijdgeest
geuit in zijn Bezwaren tegen den geest der eeuw (1813 ).' 7 Het
werk, waarin de auteur protesteerde tegen de verworvenheden
van de Verlichting, had felle reacties teweeggebracht.
De meeste intellectuelen in Leiden en daarbuiten hadden
het stuk veroordeeld, maar de reactionaire Bilderdijk onderschreef
de inhoud volkomen. Hij had er zelfs een toelichting
bij gepubliceerd.' 8 Southey had vermoedelijk, voordat hij een
brief van de dichter kreeg, nog nooit van Bilderdijk gehoord.
Hij kende hem slechts uit wat die zelf aan hem had geschre-
Admiraal James Burney door R.H. Dyer,
zie bijlage C.
ven: `He must be near eighty years of age, for he tells me he
has been now threescore [zestig] years known as an author .' 9
Bilderdijk overdreef, zoals wel vaker. Hij had immers pas ruimere
bekendheid gekregen met zijn prijsvers over De invloed
der dichtkunst op hetstaetsbestuur, dat in i 776 door het Leidse
dichtgenootschap Kunst wordt door arbeid verkreegen met een
gouden erepenning was bekroond.
Op zaterdag i S juni i 8 z 5 arriveerde Southey, samen met zijn
reisgenoten Henry Taylor, Neville White en Arthur Malet,
tegen de avond in Leiden, nadat ze eerst Antwerpen, Breda en
Rotterdam hadden bezocht. De reis was overschaduwd door
een blessure. Bij zijn vertrek uit Engeland had Southey reeds
last van zijn voet gehad, als gevolg van het dragen van te nauwe
schoenen. Onderweg was deze kwaal onder invloed van
het warme weer verergerd. In het Franse plaatsje Bouchain of
Mons (nabij de stad Valencienrfes) was hij bovendien in zijn
voet gestoken door een insect. Toen hij in Antwerpen arriveerde,
voelde hij zich zo beroerd, dat hij het liefste naar huis
was gegaan. Toch besloot hij zijn reis voort te zetten, `which
he did in great pain, suftering niore from this trifling cause in
one week than he ever remembered to have endured in his
whole life; zoals zijn zoon Cuthbert het later verwoordde.'-°
Bij zijn aankomst in Leiden wao zijn voet zo pijnlijk, branderig
en ontstoken, dat hij zich genoodzaakt zag een arts te raadplegen.
Omdat in het logement waar hij verbleef niemand
hem verstond, schreef hij een briefje aan zijn enige Leidse
connectie: Bilderdijk. Zodra die hoorde dat de Engelsman in
de stad was, spoedde hij zich naar hem toe. `We were friends
at first sight, schreef Southey later aan zijn dochter. - '
Bilderdijk nodigde hem al spoedig uit om bij hem te komen
logeren, omdat hij geen hoge dunk had van de Leidse accommodaties.
Southey nam het aanbod graag aan. Hij zou drie
weken lang in huize Bilderdijk verblijven, `where every imaginable
care is taken of me, schreef Southey aan zijn vrouw,
`and every possible kindness shown, and where I have all the
comforts which Leyden can afford. Hoewel Bilderdijk zijn
Engelse vriend hartelijk en gastvrij huisvestte, was hij in werkelijkheid
niet zo blij met diens bezoek. In een brief aan zijn
Lodewijk Willem Bilderdijk (ca i 820)
door onbekend kunstenaar.
leerling Abraham Capadose schreef hij : `Daar is de Engelsche
Dichter Southey uit de lucht komen vallen, op reis een ongemak
aan 't been hebbende opgedaan, dat hem nog veertien
dagen of langer zal beletten te gaan [... ] Hoe dit nu mede
gèneert kunt gy begrijpen, zoo wel als dat dit my wederom
veel tijd kost.' Gelukkig vond hij de man `zijnen omgang wel
waard' en zag hij veel overeenkomsten met hem in gevoelens
en denkwijze. Southey op zijn beurt schreef dat hij een politieke
geestverwant had gevonden. Bilderdijk was volgens hem
`fust as much abused by the Liberals in his country as I am in
mine, and does "contempt" them as heartily and as merrily as
I do; schreef hij aan zijn vrouw.`
Southey, die zijn pijnlijke voet op een stoel moest laten
rusten, werd verpleegd en verzorgd door de vrouw des huizes.
Bilderdijk zelf reikte zijn gast tal van boeken en zeldzame
manuscripten van de oudste Nederlandse dichters aan om er
de tijd mee te doden. Mogelijk waren die werken afkomstig
uit de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.
Toen de jonge Duitse geleerde August Heinrich
Hoffmann von Fallersleben in I 8 2 I in Leiden verbleef, had
ook hij zonder beperkingen oude drukken en manuscripten
mogen bestuderen, en had hij zelfs de sleutel van de bibliotheek
gekregen.^ 3 Southey voelde zich op zijn gemak en was
nogal te spreken over zijn gastgezin. De periode die hij onder
Bilderdijks dak had doorgebracht, was één van de plezierigste
van zijn leven, schreef hij aan zijn broer Harry. Hij voelde zich
op zijn gemak en had nergens anders zoveel oprechte vriendelijkheid
kunnen ervaren als in deze 'peculiar and almost
insulated family . Elders schreef hij : `It threw me upon the
charity of Bilderdijk and his wife, two of the best and most
interesting people with whom it has ever been my fortune to
become acquainted. And no part of my life ever passed away
more rapidly, more profitably, or more pleasantly, than while
I was confined to the sofa under this roof.' Over Bilderdijk
schreef hij : `I find him a most agreeable and well informeel
Titelgravure van Spreuken (1 8 z 3) door D. Veelwaard.
man, and by no means repent my journey to Leyden, though
I am laid by the leg here :^4
In de brieven die hij vanuit Leiden aan familieleden en kennissen
stuurde, gaf Southey informatie over Bilderdijk. Hij had
nog nooit zo iemand ontmoet: 'So extraordinary a man, in all
respects, I have seldom or never met witha Vrouwe Bilderdijk
vond hij `in her sex and her sphere, noways inferior to him,
though without the slightest eccentricity or display." Bovendien
was hij ontroerd door de getoonde vriendschap : `I would
gladly purchase two such friends again at the same price, if
it were possible that two such could be found. -6 Zijn brieven
waren echter te algemeen om Bilderdijk en zijn familie treffend
te karakteriseren, zo vond hij.z 7 In de meer persoonlijke
brieven die hij aan zijn vrouw Edith Fricker (i i 8 3 7), zijn
zoon Charles Cuthbert ( I 8 I 9 - i 8 8 8) en zijn dochters Bertha
(i 809-na 1843) en Katherine (i 8 i o-?) stuurde, deed lij dit
wel. Hierin sprak Southey vol lof over zijn gastgezin. Hij was
blij dat hij in een confortabel huis kon verblijven, samen met
zulke goede en aardige mensen. Bovendien zag hij zijn verblijf
als een unieke kans om veel op te steken over de literatuur,
de geschiedenis en de huiselijke gebruiken van de Nederlanders.
zh
De eerste avond verliep wat rommelig. De bereiding van het
diner duurde ontzettend lang waardoor hij niet voor één uur 's
nachts in bed lag. Hij sliep op de begane grond, in een kamer
die grensde aan de zit- en eetkamer. `A little bottle of brandy is
placed on the dressing-table, to be used in cleansing the teeth,'
aldus Southey. Het was voor hem echter een raadsel hoe je in
een Nederlands bed diende te slapen. Hij wist niet wat hij met
de vele kussen moest beginnen. 's Morgens dronk hij, zoals hij
ook thuis altijd deed, een beker melk en realiseerde hij zich
dat hij het goed had getroffen: 'The house is a good one, in a
cheerful street, with a row of trees and a canal in front; large,
and with every thing good and comfortable about it . 2 9
Dankzij Southey beschikken we over enkele rake typeringen
van de gezinsleden. Bilderdijks enige nog in leven zijnde zoon,
Lodewijk Willem, was vrijwel altijd thuis en ging niet naar
school. 3° Zijn vader was namelijk, volgens Southey, `as little
fond of schools as I am. Lodewijk was volgens de Engelsman
een eigenaardige jongen, die naar aandacht hunkerde: `The
boy has a peculiar, and, to me, an interesting countenance.' Hij
had een zwak gestel. Zijn kleding was netjes, maar formeel.
Zijn gedrag werd gekenmerkt door extreme verlegenheid. Iedere
keer als Southey zich tot hem richtte, deed dat Lodewijk
veel plezier. In een andere brief schreef hij over Lodewijk: `He
is full of sensibility, and I look at him with some apprehension,
for he is not strong, and I fear this climate, which suits
his father better than any other, is injurious to him'' Aan zijn
zoon berichtte Southey dat hij van Lodewijk een boek had
gekregen met Nederlandse versjes, die ze samen zouden lezen
als hij weer thuis zou zijn. Toen Lodewijk nog een kleine jongen
was, had zijn vader namelijk versjes voor hem gemaakt om
hem te leren schrijven. En omdat ze nogal in de smaak waren
gevallen, was het handschriftje van Lodewijk gepubliceerd.
Southey doelt hier op het anoniem uitgegeven bundeltje
Spreuken, dat in i 8 z 3 te Leiden bij uitgeverij L. Herdingh en
zoon verscheen. Dat bevatte typisch Bilderdijkiaanse zinnen
als: `Die altijd op zijn Heiland ziet,/ Zal nooit bezwijken in 't
verdriet' en `Al rot het lijf in 's aardrijks schoot,/ De ziel blijft
leven na den dood. 32 Hoewel er volgens Southey veel van
waren verkocht, bleken er op de fondsveiling van uitgeverij
Herdingh in i 8 3 5 nog z z 6 o exemplaren over te zij n. 3 3
Lodewijk had nauwelijks contact met leeftijdgenootjes. Zijn
enige speelmaatje was volgens Southey een `magnificent tabby
cat, as old as himself, who, however, is known by no other
name than puss, which is good Dutch as well as English: Ook
was Lodewijk, zo schreef Southey aan zijn zoon, druk in de
weer met zijn ooievaar. Die was uit een nest gevallen, waarna
iemand zijn vleugel geknipt had. Toen de ooievaar probeerde
weg te vliegen, was hij in de tuin van Bilderdijk terechtgekomen,
meer dood dan levend. Hij zou spoedig zijn doodgegaan
als vrouwe Bilderdijk zich niet over hem had ontfermd. Samen
met Lodewijk voedde zij hem, waardoor hij herstelde.
`He was very fond of Lodowijk, and Lodowijk was as fond
of his oyevaar, [...1 and they used to play together in such a
manner that his father says it was a pleasure to see theet: De
ooievaar vertrapte met zijn grote poten alle aardbeistruiken
en groentegewassen. Maar dat deerde Bilderdijk en zijn vrouw
niet, omdat de ooievaar van Lodewijk hield. Ze lieten soms
zelfs van ver paling voor hem halen, als die in Leiden niet te
krijgen was. De eerste dag dat Southey bij Bilderdijk logeerde,
vloog de ooievaar weg; zijn vleugels waren genezen. Lodewijk
maakte zich grote zorgen en was bang dat de ooievaar het niet
zou overleven. De dag daarna kwam de ooievaar echter weer
terug en landde op een nabijgelegen muurtje. Het schemerde
en ooievaars kunnen in het donker niets zien, maar toen Lodewijk
hem riep met zijn koosnaampje `Oye! Oye! , draaide hij
zijn hoofd in de richting van het geluid. De volgende morgen
was hij verdwenen, maar hij zou nog een keer terugkeren. 34
Ten slotte schetste Southey een beeld van Bilderdijk en zijn
vrouw. Hij was trots op zijn vrouw en hield veel van haar. Zij,
op haar beurt, was minstens even trots op hem, aldus Southey.
De Engelsman was op de hoogte van het leed dat ze te verduren
had gekregen: de vele miskramen en sterfgevallen. `Her
life seems almost a miracle after what she has gone through,
schreef hij aan zijn vrouw. Hij verbaasde zich erover dat de
bedeesde Katharina Wilhelmina een befaamde dichteres was:
`One would think it almost impossible that a person so meek,
so quiet, so retiring, so altogether without display, should be a
successful authoress, or hold the first place in her country as a
poetess'
viel de Engelsman op dat zijn vrouw, die verscheidene
jaren met haar ouders in Londen had gewoond, vloeiend Engels
sprak, zonder haperingen en zonder buitenlands accent.
Bilderdijk daarentegen had een zeer opmerkelijke spreektrant.
Niets was vermakelijker dan zijn conversatie, schreef hij aan
zijn vrouw. Over Bilderdijks curieuze taalgebruik schreef hij
dat het een mix was van Engels, Latijn en Nederlands. Bovendien
gebruikte hij dikwijls in Southeys ogen merkwaardige
uitdrukkingen: 'When he would say "I was pleased," he says "I
was very pleasant;" and instead of saying that a poor woman
was wounded, with whom he was overturned in a stage-coach
in England, he said she was severely blessed. Maar alles wat
Bilderdijk zei, was volgens Southey informatief, levendig en
karaktervol, `and there is such a thorough good nature, kindness,
and frankness about him'. S
In zijn brieven beschreef Southey nauwgezet hoe zijn dagindeling
er bij de familie Bilderdijk uitzag. 's Morgens om acht
uur klopte Lodewijk op zijn deur. Hij kleedde zich en als hij
daarna de eetkamer betrad, was het ontbijt al opgediend. Hij
nam plaats aan tafel, die voor zijn gemak dichtbij de sofa was
geplaatst. Zo kon hij zijn voet gemakkelijk op een kussen leggen.
De maaltijd werd voorafgegaan door een dankgebed. Dan
nam Bilderdijk zijn `little gray cap' af en werd er op stille toon
een gebed gepreveld. Na afloop pakte de dichter de hand van
zijn vrouw. Ze zaten naast elkaar tegenover hun Engelse gast.
Lodewijk zat aan het hoofd van de tafel. De familie dronk
koffie, Southey warme melk. Ook stonden er brood, boter en
twee soorten kaas op tafel, `one of which is very strong, and
highly flavored with cummin and cloves: this is called Leyden
cheese. Tegen tienen arriveerde de huisarts, die Southeys voet
opnieuw verbond. Daarna werd er thee gedronken. Terwijl
vrouwe Bilderdijk de afwas deed, zaten Bilderdijk en zijn
gast bij elkaar en praatten. De rest van de morgen las Southey
Nederlandstalige werken (waaronderjacob Cats), rustte hij in
zijn slaapkamer of schreef hij brieven. 36
In de vroege middag werd een glaasje gedronken en een
plakje Deventer koek gegeten, die bij de Engelsman in de
smaak viel. Een uurtje later, tussen half drie en drie uur, werd
er gedineerd. Er werd nooit schaap of varken geserveerd, aldus
de Engelsman. Dat vlees vond met niet geschikt voor iemand
met een wond. Om dezelfde reden werd in gerechten slechts
spaarzaam gebruik gemaakt van peper. De andere gerechten
werden overigens wel kruidig bereid; de vissaus leek volgens
Southey meer op `custard' dan op botersaus. Er werden vis
en geroosterd vlees opgediend en daarnaast allerlei groenten,
zoals doperwten, peultjes, bloemkool, (kidney)bonen,
wortelen, rapen en aardappelen. De gast verbaasde zich over
de in zijn ogen vreemde gerechten als gestoofde zoete appeltjes
met geroosterde kip. `I never know, when I begin a dish,
whether it is sugared or will require salt, schreef hij. Hij vond
het eten smakelijk. De diners duurden wel ontzettend lang.
Na de hoofdmaaltijd werden er altijd aardbeien en kersen gegeten
(soms met room) en een enkele keer meloen of bessen.
Daarna werd er koffie gedronken en werd er een uurtje een
dutje gedaan. Vervolgens werd rond half negen gesoupeerd.
Bilderdijk dronk dan melk en Southey at nog wat gepekeld
4
vlees. Rond half tien ging hij meestal naar bed, terwijl Bilderdijk
nog lang opbleef. `Mr. B. sits up till three or four, living
almost without sleep; schreef hij aan zijn vrouw. 37
Geleidelijk ging het beter met Southeys voet en kon hij enkele
uitstapjes maken: een tochtje naar de sluizen van de Rijn bij
Katwijk, een rondgang langs Leidse boekhandels (hij kocht
een grote hoeveelheid werken, die hij naar Engeland liet
verschepen) en een bezoek aan Den Haag. Daar ontmoette
hij de befaamde improvisator Willem de Clercq, met wie
hij reeds gecorrespondeerd had. 38 Op donderdag i 4 juli
maakten Bilderdijk, zijn vrouw en hun gast na het diner een
rijtoertje — `a walk in a carriage,' zoals Bilderdijk het noemde.
In een dorpje dronken ze thee. Daar gebeurde iets grappigs,
toen de kasteleines Bilderdijk herkende en op hem afstapte.
Ze was net jarig geweest en had een vers gekregen, dat ze
naar de dichter bracht. Bilderdijk las het met krachtige stem
en heftige gebaren voor, net zoals de Engelse dichter Wordsworth
een stuk rijmelarij zou hebben gelezen. Dat leverde
een komische situatie op. Vrouwe Bilderdijk bleef haar man
bewonderend aankijken. `I sat by, not knowing whether the
verses were good or bad, but infinitely amused by the scene;
schreef Southey. De volgende dag, i S juli, nam hij afscheid.
Bilderdijk en zijn gezin vergezelden hem tot aan de trekschuit
naar Haarlem. Terwijl Southey Leiden verliet, overpeinsde hij
de gastvrijheid die hem daar ten deel was gevallen. Bij zijn
terugkeer in Engeland werd de briefwisseling hervat. 4° Ook
werden over en weer cadeautjes verstuurd. Zo stuurde Southey
voor Lodewijk een kleurdoos, waar de jongen erg blij mee
was. `He wishes he could write English, schreef Bilderdijk op
5 december i 8 z 5 aan zijn Engelse vriend, `that he might show
you his grateful thanks himself as he ought '
In juni i 8z6 zagen de vrienden elkaar nog een keer, toen
Southey Leiden opnieuw bezocht. Een deel van een afschrift
van het dagboek dat Southey bijhield van zijn reis in I 8z6
wordt bewaard in het Bilderdijk Museum. Hij noteerde dat
hij de eerste ooievaar al gezien had. Al eerder had Bilderdijk
geschreven dat de ooievaars waren teruggekeerd, `but none of
them shewd any remembrance of our Lodewyk's fostering.
Perhaps he had met with some misadventure on the way, or
it may be a French one . 4z In Leiden werd Southey wederom
hartelijk door Bilderdijk ontvangen en opnieuw voor het
diner uitgenodigd. Ze bezochten onder meer boekhandel
Luchtmans, de Burcht en de Pieterskerk. Bilderdijk was zienderogen
verzwakt in vergelijking met het jaar daarvoor. Toen
Southey Katharina Wilhelmina daarover aansprak, schoten
haar de tranen in de ogen. Zelf was ze ook niet gespaard. Ze
leed aan de gevolgen van een zware verkoudheid. `I talked as
hopefully as I could of possibilities and seeing them again;
schreef Southey in zijn dagboek, maar Bilderdijk had gezegd:
`when you come again, Sir, you will find Hic situs est. [hier
is gelegen]' Bij zijn afscheid kreeg Southey van vrouwe Bilderdijk
een kookboek cadeau. 43 De vrienden hebben elkaar
daarna niet meer gezien.
Rick Honings
Bijlagen
A
To Grosvenor C. Bedford, Esq. 44
March 1 7, 182-4.
MY DEAR GROSVENOR,
To-day I received the first volume of Roderic in Dutch verse,
translated by the wife of Bilderdijk, who is one of the most
distinguished men of letters in that country. The translation
appears to be very well done, as far as I am able to judge; that
is, I can see in the trying passages she has fully understood the
original; and her command of her own language is warranted
by her husband's approbation, who is a severe critic as well as
a skillful poet himself. He must be near eighty years of age,
for he tells me he has been now threescore years 45 known as
an author. His letter to me is in Latin. The book comes in
a red morocco livery; it is dedicated to me in an ode, and a
very beautiful one, describing the delight she had taken in
the poem, and the consolation she had derived from it, when
parts of it come home to her own feelings in a time of severe
affliction.
She calls me the Crown Poet.46 I mean to send her a set of
the Illustrations 47 as soon as I know how to transmit them.
The packet came to me through a merchant at Amsterdam, 48
who inclosed it in a Dutch-English letter of his own, and an
essay upon the character of my Cid, 49 which he had read in
some literary society, and printed afterward.s° They give me
praise enough in Holland: I would gladly commute some of it
for herrings and Rhenish wine.
Do let me hear from you.
God bless you!
R.S.
B
To Henry Taylor, Esq. S'
Keswick, May i, 182.5.
MY DEAR H.T.,
You do not expect enough from Holland. It is a marvelous
country in itself, in its history, and in the men and works
which it has produced. The very existence of the country is
at once a natural and a moral phenomenon. Mountaineer as I
am, I expect tofeel more in Holland than in Switzerland. Instead
of climbing mountains, we shall have to ascend church
towers. The panorama from that at Harlaem is said to be one
of the most impressive in the world. Evening is the time for
seeing it to most advantage.
I have not yet forgotten the interest which Watson's Histories
of Philip II. and III. 52 excited in me when a school-boy.
They are books which I have never looked into since; but I
have read largely concerning the Dutch war against the Spaniards,
on both sides, and there is no part of Europe which
could be so interesting to me as historical ground. Perhaps
my pursuits may have made me more alive than most men to
associations of this kind; but I would go far to see the scene
of any event which has made my heart throb with a generous
emotion, or the grave of any one whom I desire to meet in
another state of existence.
My translatress, Katharina Wilhelmina Bilderdijk, is old
enough to be your mother. She dedicates her translation to
me in a very affecting poem, touching upon the death of her
son, whom she lost at sea, and in what manner, before she
knew his death, she had applied certain passages in Roderic
to herself.
God bless you!
R.S.
C
To Miss Bertha Southey. 53
Antwerp, June z z. 182-5-
MY DEAR BERTHA,
Ik beklaage myzelve, and you will beklaage me too, when you
hear that I am lamed by a bug-bite, and detained here in
consequence. The bite is on `the pig which stayed at home'
when the great pig went to market. It is the same pig54 which
was hurt by the shoe when we walked up Latrigg, and which
presently healed. However, I suppose some disposition to inflammation
remained in the part. The bite took place either
at Bouchain or Mons, and was not troublesome till Sunday
evening, when I applied eau-de-Cologne. Monday I travelled
to Antwerp in a slipper, and with my foot up. Yesterday and
to-day I have been confined to the house and poulticed. Tomorrow
I hope the evil will be over, and that we may proceed.
At present the goor wolfis the wolf of Uz, 5 5 and finds it dismal
enough to be shut up in an inn in a strange place, and where,
for want of a sofa or settee, he is disaccommodated with three
chairs. So you have all the bad news, if such news can deserve
to be called bad, serving only as a little excuse for patience.
The good news is that I have got the books I wanted, and that
my cold appears to be effectually cured. Six days' travelling in
the hottest weather put it to a sharp trial. I blew en sneezed
pretty well for part of the way, but by the end of the journey
it was exhausted, and I have not feit the slightest indication
of it since. And I believe it to be cured, because there are certain
sensations which make me always know when it is only
suspended.
I bought at Brussels a cooler cap than my own, the material
of which is horse-hair, and which, if my governess will
not let me wear it at Keswick, she may appear in herself, or
let E. Mays 6 or you have it; and if every body else scorns it, it
will do for Aunt Lovell's woman. 57 But I must tell you that it
is the very pink of the fashion at Brussels, Brussels being the
most fashionable place in these parts. The weather is cooler,
but continues fine. No post for England leaves this city before
Saturday next. I shall, therefore, continue my letter when I
have more to say, and perhaps carry it on with me.
Leyden, Sunday, June z6.
Being assured that I might travel without injury to my foot, if
1 only continued to poultice it, we set off on Thursday from
Antwerp, reached Breda that day, Rotterdam the next, and
came to Leyden last night, where the first thing I had to do was
to write to Mr. Bilderdijk, and request him to recommend me
a surgeon. He came immediately with one, by whose account,
and by my own feelings, I am now already thirty per cent. better;
though it will be three of four days before I shall be able
to move, as there is a great sore. The inflammation, however,
is lessening just as it should do, and all going on well. Mrs.
B. has sent me a bundle of rags and lint; she is unwell herself
at this time, and therefore 1 have not yet seen her. But it was
quite a comfort to me to see her husband when I felt myself
in want of a surgeon. The surgeon, who speaks nothing but
Dutch, is surprisingly like my brother Harry, but rather and
old man. His manner is such that, even without the character
which Mr. B. gives of him as his friend, I should have entire
confidence in him. My new friend Mr. Bilderdijk, for we were
friends at first sight, is seventy years of age, and would remind
your mother, both in figure, countenance, and manner, of
poor Admiral Burney, 8 only that his dress is very neat. The
wife is twenty-four years younger. Should I like her as much
as I do him, my governess might perhaps have greener feelings
that would be agreeable. I can only say at present that I
am very curious to see her. He understands English well, and
speaks it, though it requires great attention to follow him,
owing sometimes to pronunciation, sometimes to the want or
the misapplication of words. He came at eleven this morning,
and sat with me about two hours. In the evening he is coming
again. I find him a most agreeable and well informed man,
and by no means repent my journey to Leyden, though I am
laid by the leg here. The accident will shorten my j ourney and
not prolong my absence. It was a disappointment to me not
to find a letter here, but perhaps the next post will bring one.
My cold is quite gone, and when I get upon my feet again I
shall be a sound man. My fellow travellers are all very desirous
of assisting me in any way, and I take things quietly and
cheerfully.
Monday.
My foot is going on as well as possible; but as it must of
necessity confine me for some days to the house, we have determined
upon taking lodgings, to which Henry Taylor will
accompany me, while Neville White and Malet extend their
travels by running up the Rhine to Mentz, rejoining us or not
as may be found expedient. Mrs. Bilderdijk will arrange our
concerns. I have not yet seen her, but I like her husband so
much that I am quite sure I shall regard this detention at Leyden
as a fortunate circumstance when I get home, however
unlucky the cause. I suffer little or no pain now, the inconvenience
of having one leg always on a chair is all. I am provided
with books, and my time will pass neither unpleasantly nor
without profit. Indeed by no other means could I possibly
obtain so much information as by the society into which I
am thus thrown. You are to understand, therefore, that I am
in good health all over, except one toe and a piece of the foot,
and in good spirits, without any exception at all. And so God
bless you, one and all. I shall write again in a few days; but as I
do not know when or how the post goes, there may be delays,
for which I am not responsible. Once more, love to all, and
God bless you.
Written with the ruby pen. 5 9
R.S.
0
To Mrs. Southey. 6°
Leyden, Thursday, June 3 0, 18 z 5 .
MY DEAR EDITH,
My foot is going on as well as possible, and will, according to
all appearances, be completely healed in the course of three or
four days. Having begun with this statement, pour votre tranquillité,
as the aubergists at BesanCon said at every word, 6 ' I
have next to tell you that I am quartered at Mr. Bilderdijk's,
where every imaginable care is taken of me, and every possible
kindness shown, and where I have all the comforts which
Leyden can afford.
How I came here you are now to learn. Upon applying to
Mr. B. to procure a lodging for Henry Taylor and myself, he
told me there was a difficulty in doing it, gave a bad account
of Leyden lodgings, and proposed that we should both go to
his house. Such an offer was not lightly to be accepted. Henry
Taylor made inquiries himself, and looked at lodgings which
would have contented us; but when he was asked for how low
they might be wanted, and said a week or perhaps ten days,
the people said that for so short a time he might be lodged at a
hotel. The matter ended in my yielding to solicitations which
were so earnest that I could not doubt their sincerity, and in
his remaining at the hotel. 62 So on Tuesday morning Neville
and Arthur Malet departed for the Hague; they may fall in
with us at Ghent or they may not, as it may happen. And in
the evening I and my lame leg, and my trunk and bag, were
deposited at Mr. Bilderdijk's.
You may imagine how curious I was to see the lady of the
house,63 and yet I did not see her when we first met, owing to
the shade of the trees and the imperfectness of my sight. She
was kind and cordial, speaking English remarkably well, and
with very little hesitation, without any foreign accent. The
first night was not well managed: a supper had been prepared,
which came so late, and lasted so long by the slowness which
seems to characterize all operations in this country, that I did
not get to bed till one o clock. My bedroom is on the ground
floor, adjoining the sittingroom in which we eat, and which
is given up to me. Every thing was perfectly comfortable
and nice. I asked for my milk at breakfast, 64 and when Mr.
Droesa, the surgeon,6 came in the morning, I had the satisfaction
of hearing that he should not dress the wound again
in the evening, but leave it four-and-twenty hours, because
there was now a disposition to heal. Mr. Bilderdijk brought
me some curious manuscripts of the eldest Dutch poets; the
morning passed pleasantly. Henry Taylor dined with us at half
past two; dinner lasted, I hardly know how, till six or seven
o clock. I petitioned for such a supper as I am accustomed
to at home, got some cold meat accordingly, and was in bed
before eleven. I slept well, and the foot is proceeding regularly
toward recovery. Mr. Droesa just left me before I begun to
write. By Sunday I hope to be able to walk about the house,
and then my imprisonment will soon be over. I am in no pain,
and suffer no other inconvenience than that ofkeeping the leg
always on a chair or settee.
You will now expect to hear something of the establishment
into which I have been thus, unluckily shall I say, or luckily,
introduced. The house is a good one, in a cheerful street, with
a row of trees and a canal in front; large, and with every thing
good and comfortable about it. The only child, Lodowijk
Willem, is at home, M. Bilderdijk being as little fond of
schools as I am. The boy has a peculiar, and, to me, an interesting
countenance. He is evidently of a weak constitution;
his dress neat, but forma!, and his behavior toward me amusing
from his extreme politeness, and the evident pleasure with
which he receives any attempt on my part to address him, or
any notice that I take of him at table. A young vrouw waits at
table. I wish you could see her, for she is a much odder figure
than Maria Rosa66 appeared on her first introduction, only
not so cheerful a one. Her dress is black and white, perfectly
neat, and not more graceful than a Beguine's. The cap, which
is very little, and has a small front not projecting further than
the green shade which I wear sometimes for my eyes, comes
down to the roots of the hair, which is all combed back on
the forehead; and she is as white and wan in complexion as
her cap; slender, and not ill made; and, were it not for this utter
paleness, she would be rather handsome. Another vrouw,
who appears more rarely, is not in such plain dress, but quite
as odd in her way. Nothing can be more amusing than Mr.
Bilderdijk's conversation. Dr. Bell6 is not more full of life,
spirits, and enthusiasm; I am reminded of him every minute,
though the English is much more uncouth than Dr. Bell's. 61
He seems delighted to have a guest who can understand, and
wilt listen to him; and is not a little pleased at discerning how
many points of resemblance there are between us; for he is as
laborious as I have been; has written upon as many subjects; is
just as much abused by the Liberals in his country as I am in
mine, and does 'contempt' them as heartily and as merrily as I
do. I am growing intimate with Mrs. Bilderdijk, about whom
her husband, in the overflowing of his spirits, tells me every
thing. He is very fond of her and very proud of her, as well he
may; and, on her part, she is as proud of him. Her life seems
almost a miracle after what she has gone trough.
Friday morning. — My foot continues to mend, and proceeds
as well as possible toward recovery. I can now, with the help
of a stick, walk from room to room. My time passes very
pleasantly. A more remarkable or interesting a person, indeed,
than my host it was never my fortune to meet with; and Mrs.
Bilderdijk is not less so. I shall have a great deal to talk about
on my return. Early next week I hope to be at liberty; and I
may travel the better, because we move here by trekschuits, so
that the leg may be kept up. Now do not you vex yourself for
an evil which is passed, and which had led to very pleasant
consequences. One more God bless you!
R.S.
E
To C.C. Southey.6 9
Leyden, July z., 1815.
MY DEAR CUTHBERT,
I have a present for you from Lodowijk Willem Bilderdijk, a
very nice, good boy, who is of the age of your sister Isabel. 7° It
is a book of Dutch verses, which you and I will read together
when I come home.'' When he was a little boy and was learning
to write, his father, who is very much such a father as I
am, made little verses for him to write in his copy-book; and
these verses pleased some good people so much, that leave
was asked to print them. They were printed from Lodowijk's
writing, and have been thought so fit for the purpose, that a
great many of them have been sold. Lodowijk will write his
name and yours in the book. He is a very gentle, good boy,
and I hope that one of these days somewhere or other he and
you may meet.
I must tell you about his stork. You should know that there
are a great many storks in this country, and that it is thought
a very wicked thing to hurt them. They make their nests,
which are as large as a great clothes basket, upon the houses
and churches, and frequently when a house or church is built,
a wooden frame is made on the top for the storks to build in.
Out of one of these nests a young stork had fallen, and somebody,
wishing to keep him in a garden, cut one of his wings.
The stork tries to fly, but fel! in Mr. Bilderdijk's garden, and
was found there one morning almost dead; his legs and his
bill had lost their color, and were grown pale, and he would
soon have died if Mrs. Bilderdijk, who is kind to every body
and every thing, had not taken care of him, as we do of the
dumbeldores7z when they have been in the house all night.
She gave him food, and he recovered. The first night they
put him into a sort of summer-house in the garden, which
I can not describe to you, because I have not yet been there;
the second night he walked to the door himself that it might
be opened for him. He was very fond of Lodowijk, and Lodowijk
was as fond of his oyevaar, which is the name for stork
in Dutch, though I am not sure that I have spelled it rightly,
and they used to play together in such a manner that his father
says it was a pleasure to see them; for a stork is a large
bird, tall and upright, almost as tall as you are, or quite. The
oyevaar was a bad gardener; he ate snails, but with his great
broad foot he did a great deal of mischief, and destroyed all
the strawberries and many of the smaller vegetables. But Mr.
and Mrs. Bilderdijk did not mind this, because the oyevaar
loved Lodowijk, and therefore they loved the oyevaar, and
sometimes they used to send a mile out of town to buy eels for
him, when none could be had in Leyden.
The very day I came to their house the stork flew away. His
wings were grown, and most likely he thought it time to get a
wife and settle in life. Lodowijk saw him rise up in the air and
fly away. Lodowijk was verry sorry, not only because he loved
the oyevaar, but because he was afraid the oyevaar would not
be able to get his own living, and therefore would be starved.
On the second evening, however, the stork came again and
pitched upon a wall near. It was in the twilight, and storks can
not see at all when it is dusk; but whenever Lodowijk called
Oye! oye! (which was the way he used to call him), the oyevaar
turned his head toward the sound. He did not come into the
garden. Some fish was placed there for him, but in the morning
he was gone, and had not Baten it; so we suppose that he is
married, and living very happily with his mate, and that now
and then he will come and visit the old friends who were so
good to him.
It is very happy for me that I am in so comfortable a house,
and with such excellently kind and good people [... ] where
I learn more of the literature, present and past state, and
domestic manners of the country, than it would have been
possible for me to do in any other manner.
Yesterday Mr. Bilderdijk received a letter from Algernon
Thelwall,73 who is at Amsterdam, saying he had heard that I
was here, and expressing a great desire to see me. Both Mr.
And Mrs. Bilderdijk speak very highly of him. This news is
for your mamma. I shall have a great deal to tell her on my
return.
I hope you have been a good boy, and done every thing that
you ought to do, while I am away. When I come home you
shall begin to read Jacob Cats with me. My love to your sisters
and to every body else. I hope Rumpelstilzchen 74 has recovered
his health, and that Miss Cat is well, and I should like to
know whether Miss Fitzrumpel has been given away, and if
there is another kitten. The Dutch cats do not speak exactly
the same language as the English ones. I will tell you how they
talk when I come home.
God bless you, my dear Cuthbert!
Your dutiful father,
ROBERT SOUTHEY
F
To Mrs. Southey. 75
Leyden, Thursday, July 7, I 8z
MY DEAR EDITH,
[...] This is our manner of life. At eight in the morning Lodowijk
knocks at my door. My movements in dressing are as
regular as clock-work, and when I enter the adjoining room,
breakfast is ready on a sofa-table, which is placed for my convenience
close to the sofa. There I take my place, seated on
one cushion, and with my leg raised on another. The sofa is
covered with black plush. The family take coffee, but I have a
jug of boiled milk. Two sorts of cheese are on the table, one
of which is very strong, and highly flavored with cumin and
cloves: this is called Leyden cheese, and is eaten at breakfast
laid in thin slices on bread and butter. 'Ihe bread is soft, in
rolls, which have rather skin than crust; the butter very rich,
but so soft that it is brought in a pot to table, like potted meat.
Before we begin Mr. B. takes off a little gray cap, and a silent
grace is said, not longer than it ought to be; when it is over he
generally takes his wife's hand. They sit side by side opposite
me; Lodowijk at the end of the table. About ten o clock Mr.
Droesa comes and dresses my foot, which is swathed in one
of my silk handkerchiefs. I bind a second round the bottom
of the pantaloon, and if the weather be cold I put on a third,
so that the leg has not merely a decent, but rather a splendid
appearance. After breakfast and tea Mrs. B. washes up the
china herself at the table. Part of the morning Mr. B. sits with
me. During the rest I read Dutch, or, as at present, retire into
my bed-room and write. Henry Taylor calls in the morning,
and is always pressed to dine, which he does twice or thrice in
the week. We dine at half past two or three, and the dinners,
to my great pleasure, are altogether Dutch. You know I am a
valiant eater, and having retained my appetite as well as my
spirits during this confinement, I eat every thing which is put
before me. Mutton and pork never appear, being considered
unfit for any person who has a wound, and pepper, for the
same reason, is but sparingly allowed. Spice enters largely into
their cookery; the sauce for fish resembles custard rather than
melted butter, and is spiced. Perch, when small (in which
state they are considered best), are brought up swimming in
a tureen. They look well, and are really very good. With the
roast meat (which is in small pieces), dripping is presented in
a butter-boat. The variety of vegetables is great. Peas, peas of
that kind in which the pod also is eaten, purslain, cauliflowers,
abominations, 76 kidney beans, carrots, turnips, 77 potatoes.
But, besides these, many very odd things are eaten with meat.
I had stewed apples, exceedingly sweet and highly spiced, with
roast fowl yesterday; and another day, having been helped to
some stewed quinces, 78 to my utter surprise, some ragout of
beef was to be eaten with them. I never know, when I begin a
dish, whether it is sugared or will require salt; yet every thing
is very good, and the puddings excellent. The dinner lasts very
long. Strawberries and cherries always follow. Twice we had
cream with the strawberries, very thick, and just in the first
stage of sourness. We have had melons also, and currants — the
first which have been produced. After coffee they leave me to
an hour's nap. Tea follows. Supper at half past nine, when Mr.
B. takes milk, and I a little cold meat with pickles, or the gravy
of the meat preserved in a form like jelly; olives are used as
pickles, and at half past ten I go to bed. Mr. B. sits up till three
or four, living almost without sleep.
Twice we had a Frisian here, whom we may probably see at
Keswick, as he talks of going to England on literary business.
Halbertsma79 is his name, and he is a Mennonite pastor at Deventer.
8° Twice we have had the young Count Hoogmandorp,
a fine young man, one of the eight who for six weeks watched
day and night by Mr. B. in his illness; 8 ' and once a Dr. Burgman,
8 a young man of singular appearance and much learning,
drank tea here. My host's conversation is amusing beyond
any thing I ever heard. I can not hope to describe it so as to
make you conceive it. The matter is always so interesting, that
it would alone sufface to keep one's attention on the alert; his
manner is beyond expression animated, and his language the
most extraordinary that can be imagined. Even my French
can not be half so odd. It is English pronounced like Dutch,
and with such a mixture of other language, that it is an even
chance whether the next word that comes be French, Latin,
or Dutch, or one of either tongues shaped into an English
form. Sometimes the oddest imaginable expressions occur.
When he would say `I was pleased, he says `I was very pleasant;'
and instead of saying that a poor woman was wounded,
with whom he was overturned in a stage-coach in England,
he said she was severely blessed. Withal, whatever he says is so
full of information, vivacity, and character, and there is such
a thorough good nature, kindness, and frankness about him,
that I never feit myself more interested in any man's company.
Every moment he reminds me more and more of Dr. Bell.
I gather by one word which dropped from him that Mrs. B.
is his second wife. They are proud of each other, as well they
may. She has written a great many poems, some of which are
published jointly with some of his, and others by themselves.
Many of them are devotional, and many relate to her own
feelings under the various trials and sufferings which she has
undergone. In some of them I have been reminded sometimes
of some of my own verses, in others of Miss Bowles's. 83 One
would think it almost impossible that a person so meek, so
quiet, so retiring, so altogether without display, should be a
successful authoress, or hold the first place in her country as
a poetess. The profits of literature here are miserably small. In
that respect, I am, in relation to them, what Sir Walter Scott
is in relation to me. Lodowijk (thus the name is spelled) is a
nice, good boy, the only survivor of seven children. He is full
of sensibility, and I look at him with some apprehension, for
he is not strong, and I fear this climate, which suits his father
better than any other, is injurious to him. Teil Cuthbert that
the oyevaar has paid him another visit, and that Lodowijk's
other playmate is a magnificent tabby cat, as old as himself,
who, however, is known by no other name than puss, which is
good Dutch as well as English.
English books are so scarce here that they have never seen
any work of mine except Roderic. Of course I have ordered
over a complete set of my poems and the History of Brazil, 14
and as E. May8 S is in London, I have desired her to add, as a
present from herself to Mrs. B., a copy of Kirke White's Remains.
86 I can never sufficiently show my sense of the kindness
which I am experiencing here. 7hink what a difference it is
to be confined in a hotel, with all the discomforts, or to be
in such a family as this, who show by every word and every
action that they are truly pleased in having me under their
roof.
I manage worst about my bed. I know not how many pillows
there are, but there is one little one which I used for my
head till I found that it was intended for the small of my back.
Every thing else I can find instruction for, but here is nobody
to teach one how to get into a Dutch bed, or how to lie in
one. A little bottle of brandy is placed on the dressing-table,
to be used in cleansing the teeth. Saffron is used in some of
the soups and sauces. The first dish yesterday was marrow 8
in a tureen, which was eaten upon toast. I eat every thing,
but live in daily fear of something like suety88 pudding or
tripe.19 About an hour before dinner a handsome mahogany
case containing spirits is produced; a glass waiter is taken out
of it, and little tumblers with gilt edges, and we have then a
glass of liqueur with a slice of cake. Deventer cake it is called;
and an odd history belongs to it. The composition is usually
intrusted only to the burgomaster of that city, and when the
baker has made all the other ingredients ready, the chief magistrate
is called upon, as part of his duty, to add that portion
of the materials which constitute the excellence and peculiarity
of the Deventer cake.9° I shall have much to tell you, for I
know not where I have heard so much to amuse, so much to
affect, so much to interest and inform me as since I have been
a prisoner here.
Love to the children. God bless you, my dear Edith!
Your affectionate husband,
R.S.
G
To Miss Katherine Southey. 9 '
Amsterdam, Saturday, July Y 6, i 8 z 5.
MY DEAR KATE,
[...] Tuesday we had a pleasant day on the water, and saw at
the sluices of the Rhine enough to undeceive us concerning
the common statements about this country. That the
sea is higher than the towers of Leyden is altogether false:
the truth is, that the general level of Holland is above the
low-water mark, and a little below that of high-water; and
though the lands are much below the rivers and canals, it is
because the beds of the rivers have been raised by what they
bring down, or because the lands were formerly large meres or
deep morasses, which have been drained. Wednesday I went
with Henry Taylor to the Hague, saw the museum ofpictures,
called on one of my Dutch curmudgeons, 92 Mr. De Clerc,
who is an improvisatore poet, and returned in the evening.
Thursday I settled my business as to booksellers. Oh, joy when
that chest of glorous folios shall arrive at Keswick! the pleasure
of unpacking, of arranging them on the new shelves that
must be provided, and the whole year's repast after supper
which they will afford! After dinner we took what Mr. Bilderdijk
calls a walk in a carriage, and drank tea in a village, where
we had a very entertaining scene with the hostess — a woman
shaped very much like a jumping Joan,93 supposing the said
Joan to be tall, and lean in the upper half. Her birth-day had
occurred a few days before, and on that occasion a poem had
been addressed to her by the surgeon's man: this poem she
brought to Mr. Bilderdijk to read, and he read it just as Mr.
Wordsworth would have read a piece of dogfierel, 94 if under
like circumstances it had been brought to him in some such
public house as John Stanley's. The woman stood by in silent
delight at hearing her own praises entoned by his powerful
voice, and set off by his gestures and emphatic manner: Mrs.
Bilderdijk kept her countenance to admiration. I sat by, not
knowing whether the verses were good or bad, but infinitely
amused by the scene, and the girl of the public house coming
out at the unusual sound, stood among the shrubs of the garden
listening — like Eve in de Paradise Lost. 95
Yesterday our kind friends accompanied us a little way in
the trekschuit on our departure, and we parted with much
regret on both sides. If Mr. Bilderdijk can muster spirits for
the undertaking, they will come and pass a summer with me,
which of all things in the world would give me most pleasure,
for never did I meet with more true kindness than they have
shown me, or with two persons who have in so many essential
respects so entirely pleased me. Lodowijk, too, is a very
engaging boy, and attached himself greatly to me; he is the
only survivor of eight children whom Mr. Bilderdijk has had
by his present wife, and of seven by the first ! I can truly say,
that, unpleasant as the circumstance was which brought me
under their roof, no part of my life ever seemed to pass away
more rapidly or more pleasantly. We got to Harlaem by dinner-
time, and to Amsterdam afterward.
God bless you, my dear child!
Your affectionate father,
R.S.
H
To Dr. H.H. Southey. 96
Amsterdam, July 16. 18 z 5.
MY DEAR HARRY,
Here I am, sound of wind and limb, save and excepting only
just enough remains of a wound to require a simple covering
till the healing is complete. But in truth I have had an escape
from what might have been a very serious affair. I suspect that
the bug of Bouchain (may the finger and thumb overtake
him!) found an ill disposition in the toe which he attacked,
left by that ulceration with which it arrived in London,
otherwise such a cause would hardly have produced such effects.
The foot, almost up to the ankle, was in a fearful state of
inflammation when I reached Leyden. It began immediately
to amend under Mr. Docras 98 treatment (who, by-the-by, is
more like you than any of your brothers are); but it was not tilt
after a fortnight's confinement to the sofa that I was allowed
to put one a cloth shoe. That fortnight, past under Bilderdijk's
roof, was one of the pleasantest of my life. So extraordinary
a man, in all respects, I have seldom or never met with; and
his wife is, in her sex and her sphere, noways inferior to him,
though without the slightest eccentricity or display. Not that
he has the latter in any degree — the former in a very great one,
but incidentally only, in speaking English for my accommodation;
for language so excellently amusing in every possible
respect, never before fell from mortal lips. It was English in
the main, with a pronunciation sometimes French, but generally
Dutch, and with such an intermingling of French, Dutch,
and Latin — sometimes pure, sometimes Anglicised in termination
(now and then a little Spanish to boot99), that at every
word it was an even chance to which vocabulary you must
recur in following him. I was presently at ease, and could not
anywhere have received more genuine and unremitting kindness,
than from father, mother, and child, in that peculiar and
almost insulated family.
Yesterday I left them and reached Amsterdam. I have been
at the book Winckel this morning, and am now expecting
****** to drink tea with me,' °° who is settled here as a missionary
from the Society for converting the Jews.'°' Mens sana in
corpore sano' °Z there certainly is not in his case. His complexion
is, to the last degree, pale, dyspeptic,I 03 and melancholic,
his Byes very much like those of a maniac. This tendency has
found a vent; but whether it will serve the purpose of a safetyvalve
time must show. At twelve years of age he was the finest
boy I ever beheld, and offer have I spoken of him as such. A
paralytic stroke withered him in his youth; and in passing
from the dogmatical Atheism in which he was bred up, he has
gone completely to the opposite extreme, and looks as if, in
Homer's phrase, he was day and night employed in 'eating his
dear heart . I °4
Here I have bought the Latin Glossary of Ducange, in six
volumes,' ° 5 for ten guilders, which for this portion of his
works I suppose to be very cheap. I have found here also the
well-known, or rather much-talked-of, volume of `Taliacotius:
I °G My purchases here go to Leyden, there to join another
and larger detachment, which I hope will arrive in London
almost as soon as I shall. I send from thence one work of Durand
and Martene, in five folios,' °7 another in nine;' °8 which,
with what I have at Keswick, will go for towards completing
that important collection. I have got also that edition of
Erasmus's `Epistles' I °9 for seven guilders for which my uncle
would have given thirty shillings in London; a good glossary
of the Middle German tongue; another of the more Northern
dialects; some rare and very valuable collections of mediaval
remains, &c., — enough, in short, to require the assistance of
GloverI 10 when I get home, for supplying them with shelves,
to regale myself for two or three years, every night after supper,
and to furnish my arsenal for the services in which I may
be required to engage.
To-morrow we go for Utrecht. I hope on Saturday to start
in the steam-packet from Calais, or Dunkirk (if there be one
there), for London. In that case you will see me that night.
The journey has succeeded in enabling me to throw off my
cold as often as the hot weather (excessive at this time) has
renewed it; and though grievously annoyed by another infirmity
till I was laid prostrate by the accident on my foot,
I have feit no tendency towards it during the present week,
though I have been quite enough on my feet to have brought
it on had the relaxation continued. My journey, therefore,
will have answered, in all respects, according to present experience.
I suppose you will, ere this, have seen Neville White and
Arthur Malet. Henry Taylor is with me; and though he
lodged at the hotel during my confinement at Leyden, seems
not to regret that he stuck to the wreck. We have both learnt
more concerning the country at Bilderdijk's than one could
have done by travelling through every corner of it. My stay
in London must be but very short. I shall go forthwith to
Streatham, then once down to Rickman's, and return to start
for Cumberland with the least possible delay. Love to all. God
bless you.
R.S.
To John May, Esq. I I I
Utrecht, July 17. i 8 i S.
MY DEAR FRIEND,
You bespoke a letter from Franeker, and as I could not go
to Franeker to write it, your expectation of receiving one
was in some danger of being disappointed. If you knew the
might of the thermometer in Utrecht at this time (seven in
the evening), and if there were any hygrometer which could
ascertain the degree of exudation now going on from every
pore of my not-at-this-time `too solid flesh, I I2 you would consider
it an act of heroic virtue in me, to have walked from one
chair to another for the purpose of taking a penknife from my
coat-pocket, mended a pen at the window, and then mustered
courage to begin an epistle.
You will have heard of my mishap from Harley Street.'''
The consequences might have been very serious. Such as they
were they crippled me for three whole weeks; and from June
2 5 th to July 1 6th I was under the surgeon's care. The wound is
nearly healed, but the limb is weakened, and every night the
foot is swollen, as it used to be after two nights' mail-coach
travelling. It will require care when I reach home, and, I fear,
Io
may disable me from taking sufficient exercise to keep my general
system in the condition which it has regained even during
this confinement, and in spite of it; for in all other respects I
feel like a sound man.
That confinement I cannot but regard as singularly fortunate,
unpleasant as the cause was. It threw me upon the
charity of Bilderdijk and his wife, two of the best and most
interesting people with whom it has ever been my fortune
to become acquainted. And no part of my life ever passed
away more rapidly, more profitably, or more pleasantly, than
while I was confined to the sofa under this roof. I parted with
them on Friday with great regret, though not without a hope
of seeing them at Keswick, and a determination of revisiting
them at Leyden, should life and circumstances render it possible.
Thursday I proceeded to Haarlem and Amsterdam with
Henry Taylor, who stuck by the wreck when our party was
broken up. We stayed one day in the stinking city of Amsterdam
(the noisiest as well as the most stinking of all cities at
this time), and came this morning in de treckshut to Utrecht,
a passage of eight hours. Our places are taken in the diligence
for Antwerp to-morrow, and by Saturday next we hope to be
in London.
I shall bring home a journal' 14 which is all the better for
my tarriance at Leyden, though, peradventure, it may be the
worse for my laying it aside in order to hurry through this letter.
I have sent home seventy-five goodly folios (Heaven send
them a safe delivery at Keswick) and about as many more volumes
of smaller calibre. It does me good to think of them, to
anticipate the joy I shall have in receiving and arranging, and
the pleasure and profit in using them. Among them are some
of those which I most wanted: — the first edition of 'Wadding;
containing his whole works, but not the supplements;' I
Mabillon's `Annales, I , 6 but not his 'Acta;' two of Durand and
Martene's Collections; the Latin Glossary of Ducange; and
some other excellent books. I have seen some curious persons,
and heard many curious things; I have eaten of all Dutch
dishes that were set before me, in unimaginable compounds
and conjunctions; I have drunk of all strong liquors that were
set before me, and all weak ones; I have regaled upon cakes,
the receipt for making which is a state secret, entrusted only
to the Burgomaster of Deventer; I have been called Mynheer,
and also Master Soudey; and, finally, I have been disturbed
after I had gone to bed, and as nearly to sleep as the ever-tobe-
execrated watchmen and dogs of Amsterdam would permit,
to receive a letter of reproof from the missionary of the
London Society for Converting the Jews, for my intention of
travelling by the trekschut to Utrecht this morning, instead of
tarrying a day to hear him preach an extempore sermon. Since
my midnight arrest with Senhor Aqua Casa at Lagos,' I 7 this is
the most comical adventure that has hefallen me.
Heaven send us cooler weather to-morrow, and thin Dutchmen
in the diligence ! I shall take the Jatter on to Antwerp;
and if I should find no scraps of time there for adding to it,
thus much will suffice for letting you know that I am in good
health and in good spirits, but desperately hot at this present
writing. God bless you.
Yours affectionately,
ROBERT SOUTHEY
Noten
I . Dit artikel is geschreven in het kader van mijn promotieonderzoek
naar `Het literaire leven in Leiden, 1760- 18 6o : Promotor: Prof dr.
Jaap Goedegebuure. Op advies van mijn co-promotor dr. Peter
van Zonneveld, die suggereerde dat er meer te vinden zou moeten
zijn over de ontmoeting met Bilderdijk, heb ik mij in Southeys
geschriften verdiept. Marinus van Hattum, de secretaris van het
Bilderdijk Museum, dank ik hartelijk voor zijn hulp en advies. Ik
ben hem voorts erkentelijk voor het ter beschikking stellen van de
door hem getranscribeerde briefwisseling Bilderdijk-Da Costa en
van het afschrift van Southeys dagboek uit 18 26.
2. De term is afkomstig uit J. Huizinga, `De beteekenis van 18 13 voor
Nederland's geestelijke beschaving, Jaarboek van de Maatschappij
der Nederlandse Letterkunde (Leiden 19 13) z8.
3. Gepubliceerd in Het Bilderdijk Museum 24 (2007) 6-9.
4. Dankzij het internet (Google Books) kon ik gebruik maken van
een digitale versie. Het is wenselijk dat de correspondentie tussen
Bilderdijk en Southey in de toekomst in zijn geheel wordt uitgegeven.
Southeys brieven werden overigens wel genoemd in het
artikel `Robert Southey en Hollander Revue Brittannique (I 8 5 2)
81-97. Ook in De tijdspiegel (I 8 5 2/ I) 290-29 3 en 3 68-3 8 5 werd er
aandacht aan besteed. Een Nederlandse vertaling verscheen in de
V derlandsche Letter-oefeningen (I 8 5 ah) 24 3 -z68. Ten slotte verschenen
de brieven (in het Frans) in het door J J.F. Wap uitgegeven
blad Astrea, maandschrfl voor schoone kunst, wetenschap en letteren
5 ( 18 55) 271-284.
5. Zie over deze Hollandse reis ook C. van Dongen: `Robert Southey's
reis door Holland in 18 2 S , Levende Talen (I 964) 371-379.
Over vriendschap en romantiek C. de Deugd, `Friendship and Romanticism:
Robert Southey and Willem Bilderdijk Joep Leerssen
& Karl Ulrich Syndram (red), Europa provincia mundi. Essays in
comparative literature and European studies ofered to Hugo Dyserinck
on the occasion of his sixty-fifih birthday (Amsterdam/Atlanta
1 992) 369-3 87•
6. Da Costa aan Bilderdijk, zo september 1 818 (Blut E 2-9).
7. Bilderdijk aan Da Costa, 18 oktober 18 I 8 (BM F 2-6).
8. De eerste zang verscheen in de door H W Tydeman geredigeerde
reeks Mnemosyne vi (i 8 i 8) 2.3 3 -249, de tweede in Mnemosyne vii
(1819) 3 oI -312 en de derde inMnemosyneviii ( 182o) 351-373.
9. Bilderdijk aan Da Costa, 2 december 18 2 I (BM F 4-10).
i o. Het werk verscheen te 's-Gravenhage bij de Wed. J. Allart en Comp.
I I. Bilderdijk aan Da Costa, 3 I januari 18 24 (BM F i z-6).
I2. Katharina Wilhelmina Bilderdijk, Rodrigo de Goth, Koning van
Spanje (Den Haag 1823-1824) ii.
13 . Peter van Zonneveld, `Julius Willem Bilderdijk (I 798-1 8 I 8) , Het
Bilderdijk Museum 2 (1985) 9-15.
14. Aan Henry Taylor (bijlage B) schreef Southey: 'She dedicates her
translation to me in a very affecting poem, touching upon the
death of her son, whom she lost at sea, and in what manner, before
she knew his death, she had applied certain passages in Roderic
to herself . In de Roderick van Southey is sprake van een radeloze
moeder. Vrouwe Bilderdijk schreef in haar vertaling bijvoorbeeld:
`Thands weende ze om den zoon die op het slagveld viel,/ Met heel
der zonden last, hem wegende op de ziel;/ Met al de schuld belaán,
die heel een volk verplet had./ Ach zoo die moeder wist hoe de
Almacht hem gered had!/ Wat vreugd, zoo zy dien zoon, zoo bitterlijk
beschreid,/ Gespaard wist voor 't berouw dat tot behoudnis
leidt!/ Gestraft wist door Gods hand met vaderlijk meêdogen!/
Dat zy dien lievling, aan haar boezem opgetogen,/ Voor 's Heilands
gloriethroon, gelouterd door zijn bloed,/ Hier namaals weêr zou
zien [ ... ] . Zie Rodrigo de Goth, Koning van Spanje 2 5 - 2 6.
15 . Willem Bilderdijk, Mengelingen en fragmenten (Amsterdam 1834)
122-123.
II
16. Bijlage A.
17. Isaiic da Costa, Dwaasheid, ijdelheid, verdoemenis! Een keuze uit
het werk. Met inl. en aant. door G J. Johannes (Amsterdam 1996)
en het onlangs verschenen werk van A. & M. Kagchelland, Van
dompers en verlichten, een onderzoek naar de confrontatie tussen
het vroege protestantse Réveil en de Verlichting in Nederland (ISI5-
1826) (Delft Zoo9).
18. Willem Bilderdijk, De bezwaren tegen den geest der eeuw van Mr. I.
da Costa, toegelicht (Leiden 18z3).
19. Bijlage A.
zo. The Life and Correspondence ofRobert Southey (New York 1855)
433.
al. Bijlage C.
za. Bilderdijk aan Capadose, 30 juni 18 2 5 : Brieven van mr. Willem
Bilderdijk V (Rotterdam 18 36-1 837) I I 3. Verder bijlage D.
z 3 . Kees Thomassen, `Hoffmann von Fallerslebens eerste bezoek aan
Leiden, Nieuw letterkundig magazijn, mededelingenblad uitgegeven
door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 13 ( 1 99s) 3 5 - 3 8
24. Bijlage C, H en I.
25. Bijlage H.
z6. Aan Mrs. Hughes, 6 december 18 z 5 : Selections from the letters of
Robert Southey III 5 17.
2.7. Aan Mrs. Hughes, 6 december 18 z 5 : 'it would take a longer letter
than this to contain all that I could say of these most excellent and
most remarkable persons': Selections from the letters ofRobert Southey
III 517.
z8. Bijlage E.
Z9. BijlageDenF.
30. J.L. van Essen, `Bilderdijk en zijn jongste zoon; M. van Hattum
[e.a.] (red.): Folia Bilderdijkiana, bladen voor Bosch (Amsterdam
1 9 8 5) 71.
31. Bijlage D en F.
3 Z. [Willem Bilderdijk], Spreuken (Leiden 18z3) 19 en 33.
3 3. L.T. Monfils, Willem Bilderdijk bibliografie. Analytische bibliografie
van de zelfstandige publicaties 1777-2004, bibliografische lijst van nietzelfstandigepublicaties
1772-1831 (Amstelveen zoo6) 15 8- 15 9.
34. Bijlage E en F.
35. Bijlage D en E
36. Bijlage E
37. Bijlage F.
3 8. Over De Clercq en Southey: M.H. Schenkeveld, Willem de Clercq
en de literatuur (Groningen 1 962.) z I 3-z I 5.
39. Bijlage G.
40. Verschillende brieven van Bilderdijk aan Southey werden gepubliceerd
in De Nederlandsche spectator (i 90Z) i8o-181, 198-199,
z6z-z63 en 170-271.
41. Bilderdijk aan Southey, 5 december 18 z 5 : De Nederlandsche spectator
(19oz) 181.
4z. Bilderdijk aan Southey, z,1 april 18 z6: De Nederlandsche spectator
(1902) 198.
43. Aan Edith Southey, 16 juni 18 z6: Selections from the letters of Robert
Southey Iv (London 18 5 6) 4.
44. Aan Southey aan Grosvenor C. Bedford, i,7 maart 18 z4: The Life
and Correspondence ofRobert Southey (New York 18 5 5) 4 11-42 3.
Grosvenor C. Bedford (I 773-1 8 3 9) was minister. Southey en hij
waren schoolvrienden. Ze correspondeerden hun hele leven lang.
Esq.: afkorting van 'Esquire': weledelgeboren heer.
45. reescore years: zestig jaar.
46. In 1813 was Southey benoemd tot `Poet Laureate' (hofdichter).
47. Southey stuurde Bilderdijk de serie prenten, behorende bij Rodenek,
(en ook andere prenten) pas later. In een brief van Bilderdijk
aan Southey van z6 juni 1815 schreef hij : `The prints belonging to
the poem, and the romantic views of the environs where you reside
are indeed beautiful; and peculiarly interesting to Mrs. Bilderdijk
and myself for being the abode [woonplaats] of the Poet to whom
we own the unrivalled Roderick: Zie De Nederlandsche spectator
(I 90Z) i 80. Ook Katharina Wilhelmina ontving een brief van
Southey, gedateerd: as juni 18 z 5 (BM D 47). Daarin belooft hij
haar eveneens de serie Roderick prenten te sturen. Over de betreffende
prenten: Ton Geerts, Het Bilderdijk Museum. Catalogus van
kunstvoorwerpen (Leiden 1994) 146-147.
48. Willem de Clercq.
49. Robert Southey, Chronicle ofthe Cid, from the Spanish (London
i 8o8).
5 0. De Clercq had op 18 februari 18 z 3 een verhandeling voorgelezen
bij de Amsterdamse afdeling van de Hollandsche Maatschappij van
Fraaije Kunsten en Wetenschappen, getiteld: `De Cid, voorgesteld
als het ideaal van den held der Middeleeuwen. Zijn stuk werd gepubliceerd
in Van Kampens' Magazijn van Wetenschappen, Kunsten
en Letteren (1 824). Zie Schenkeveld (196z) zij.
51. Southey aan Henry Taylor, i mei i 8 z 5 : The Life and Correspondence
ofRobert Southey 43 z. Henry Taylor (I 800-1886) was een
Engelse dichter en bevriend met Southey en Wordsworth.
5 Z. Robert Watson, The history ofthe reign ofPhilip the Second, King of
Spain (London 1777) en The history ofthe reign ofPhilip the Third,
KingofSpain (London 1783).
5 3. Southey aan zijn dochter Bertha Southey, 2 z/z6/z.7 juni 18z: SelectionsErom
the letters ofRobert Southey in (London 18 5 6) 489-49z.
54. pil. versta hier: voet.
5 5. Niet gevonden. De passage verwijst in elk geval niet naar het werk
van de Duitse dichter Johann Peter Uz (1720-1796).
5 6. Edith May Southey (i 804-1843 ), een dochter van Southey.
5 7. Aunt Lovell: de weduwe van de dichter Robert Lovell, met wie
Southey bevriend was geweest. Samen hadden ze een werk gepubliceerd:
Poems, containing The retrospect, odes, elegies, sonnets, &c.
(Bath 1795).
5 8. Admiraal James Burney (I 7 5 0-18 z I ), die onder meer met James
Cook had gevaren. Later had hij zich op de literatuur gericht en
diverse werken gepubliceerd.
5 9. Written with the rubypen: geschreven met de robijnrode pen.
6o. Southey aan zijn vrouw Edith Southey, 3 o juni 18 z 5 : The Life and
Correspondence of Robert Southey 43 3 -434.
61. pour votre tranquillité: om u gerust te stellen; the aubergists at Besanfon:
de herbergiers in de Franse stad Besancon. Het gezegde van
de herbergiers heb ik niet kunnen achterhalen.
6z. Henry Taylor logeerde in hotel de Lion dor: Van Dongen (1964)
3 79 (noot i i ). Hij ontleende de informatie aan het boekje Bilderdijkherdenking
te Leiden door het Genootschap Willem Bilderdijk,
op Zaterdag26Maart 1938 (Den Haag 19 3 8 ) 3 7.
63. Opmerking Cuthbert Southey: 'She was not less curious to see
him, and, on Mr. Bilderdijk's return from the hotel, eagerly inquired
"how he looked;" to which the reply was given that "he
looked as Mr. Southey ought to look:" a description which delighted
my father exceedingly:
64. Opmerking Cuthbert Southey: `A basin of hot milk was for many
years my father's substitute for tea or coffee at breakfast.
6 . Frederik Jan Haver Droeze (1779- I 8 5 o), die sinds 1799 in Leiden
als arts werkzaam was. Zie Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek
3, 301.
66. Opmerking Cuthbert Southey: `A Portuguese servant:
67. De Engelse theoloog Andrew Bell (17 5 3-1 8 3 z). Southey schreef
over hem: The life ofthe Rev. Andrew Bell, comprising the history of
the rise andprogress ofthe system ofmutual tuition (3 dln) (London
1844). `The first volume by Robert Southey, edited by Mrs. Southey;
the two last by Charles Cuthbert Southey:
68. Opmerking Cuthbert Southey: `Dr. Bell spoke with a strong
Scotch accent.
69. Southey aan Charles Cuthbert Southey, 2 juli I 8 z : The Life and
I2
Correspondence of Robert Southey 434-43 5 • C.C. Southey (I 8 I 9-
18 8 8) was S outheys zoon, de enige die op dat moment nog in leven
was.
70. Isabel Southey (18 I 2.- 1 8 2 6).
7' . [Willem Bilderdijk], Spreuken (Leiden 18z3).
71. dumbeldores: hommels of (mei)kevers: <http://www.biologyonline.
org/dictionary/Dumbledor>.
73. De Engelse predikant Algernon Sydney Thelwaff (1790-1863) was
sinds 18 19 voorganger bij de Episcopaalse Gemeente in Amsterdam
en zag net als Bilderdijk in de overstromingen van 18 z 5 de straffende
hand van God: W. van der Zwaag, Réveil en afscheiding. Negentiendeeeuwse
kerkhistorie met bijzondere actualiteit (Kampen zoo6) 2,66; A.
& M. Kagchelland, Iran dompers en verlichten 6o 5 e.v.
74. De huiskat van de Southeys: Katherine M. Rogers, The Cat and the
Human Imagination. Feline Images From Bast To Garfield (Michigan
zooi) 94.
75. Southey aan Edith Southey, 7 juli 18 z. 5 The Life and Correspondence
of Robert Southey 43 5 -437.
76. abominations: walgelijk iets. Opmerking Cuthbert Southey:
`Broad beans, which he always so denominated:
77. turnips: rapen.
78. quinces: kweeappels, kweeperen.
79. Joost Hiddes Halbertsma (1789-1869), Fries taalkundige en tot
18 5 6 doopsgezind predikant. Zijn relatie met Bilderdijk: Ph. H.
Breuker: `De vriendschap tussen Bilderdijk en Halbertsma; in:
Het Bilderdijk Museum I I (I 994) 1-14. Opmerking Cuthbert
Southey: `Mr. Halbertsma is a very good and learned man, who
has particularly directed his attention to the early languages of
these countries, and is now planning a journey to England for the
purpose of transcribing some Mss. of Junius's which are at Oxford.
He speaks English, and made his first essay at conversing with an
Englishman with me. His pronunciation was surprisingly good,
considering that till that moment he had never heard English spoken
by an Englishman. But the Frisians have nothing in their own
language which it is necessary for them to forget: he read me some
verses in their tongue that I might hear the pronunciation. To my
ear they were much less harsh than the Dutch, being wholly free
from gutturals. The language however, is regarded as a barbarous
dialect.' Vervolgens citeert Cuthbert Southey enkele fragmenten
uit het reisjournaal van zijn vader over de mennonieten, de patriottenstrijd
en de deplorabele toestand van de Leidse universiteit.
80. Opmerking Cuthbert Southey: `The Mennonites were Dutch
Baptists.
8 I . Het betreft Dirk van Hogendorp (I 797-1 845 ). De ziekte vond
plaats in de eerste helft van juni 1818. Het gaat hier dus om een
oude en dierbare herinnering van Bilderdijk. Vergelijk de Brieven
van mr. Willem Bilderdijk ii (Rotterdam 18 36-s 8 3 7) z,o8.
8z. Mogelijk Antony Brugmans (1799-1877), die privécolleges bij
Bilderdijk volgde.
8 3. Caroline Anne Bowles (I 786-1 8 5 4) was een Engelse dichteres. Na
de dood van zijn vrouw Edith in 18 3 8 trouwde Southey met haar.
84. Robert Southey, History ofBrazil (3 dln.) (London 18 I o- 18 19).
85. Edith May Southey (I 804-t 843) was één van Southeys dochters.
86. Robert Southey, The remains ofHenry Kirke White, ofNottingham,
Late of St. John's College, Cambridge, with an account of his Lfi by
Robert Southey (z dln). (London 18o8).
87. marrow: pompoen.
88. suety: niervetachtige.
89. tripe: pens.
90. Het verhaal over de Deventer koek is een fabeltje, zo werd al in de
Algemeene Konst- en Letterbode (I 8 5 2/ I) 2.47 opgemerkt. Toch
wordt het tot op de dag van vandaag verteld.
9 1. Southey aan zijn dochter Katherine Southey, I 6 juli I 8z: 7he Life
and Correspondence of Robert Southey 437-438.
9 Z. curmudgeons: zuurpruim, vrek.
9 3 . jumpingJoan: verwijst mogelijk naar Don Quixote: `from a reserved
lady to a jumping Joan: Zie Cervantes, Don Quixote (Lincolnwood
1 99 3) 5 3 6. Wellicht is `jumping Joan' ook wel een vrouwelijke versie
van een `jumping jack' (trekpop).
94. doggerel: rijmelarij.
9 5 . John Milton, Paradise lost. A poem written in ten books (London
1667).
96. Southey aan zijn broer Harry Southey, I 6 juli I 8 z. 5 : SelectionsErom
the letters ofRobert Southey X1149z-495.
97. ulceration: zweer.
98. Bedoeld wordt de reeds eerder genoemde dokter Droeze.
99. to boot: op de koop toe.
I oo. Bedoeld wordt de reeds eerder genoemde predikant Algernon
Thelwall.
I o I . Het genootschap was genaamd: de London Society for Promoting
Christianity amongst the Jews.
i oz. Mens sana in corpore sano: een gezonde geest in een gezond lichaam.
I o 3. dyspeptic: lijdend aan slechte spijsvertering.
I 04. Voetnoot bij brief: `Ipse suum cor edens, hominum vestigia vitans.
('Zijn hart verterend en vermijdend de voetsporen der mensen.'):
Ilias vl zoz.
I o 5 . Charles du Fresne Du Cange, Glossarium ad scriptores media et
infima Latinitatis (6 dln). (Parijs 173 3-1736).
I o6. Vermoedelijk Gaspar Tagliacozzi, De curtorum chirurgia per insitionem
libri ii (Venetië 15 97).
I 07. Vermoedelijk Ursinus Durand & Edmond Martène, Thesaurus
novus anecdotorum (5 dln). (Parijs 17 17).
I o8. Vermoedelijk Ursinus Durand & Edmond Martène, V terum scriptorum
et monumentorum historicorum, dogmaticorum, moralium,
amplissima collectio (9 dln). (Parijs 1 724-1 73 3).
109. Vermoedelijk Desiderius Erasmus, Epistolaefamiliares (Basel 1 779).
I I o. Niet gevonden.
I I I . Southey aan John May, I 7 juli 18 z 5 : Selectionsfrom the letters of
Robert Southey III 49 5 -49 8. John May (I 775-1 8 5 6) was een goede
vriend en weldoener van Southey.
I I Z. Citaat uit Hamlet I.2,. I 29.
1 1 3 . Harley Street: een straat in de `City of Westminster' in Londen,
waar sinds de negentiende eeuw veel artsenpraktijken, ziekenhuizen
en andere medische instellingen gevestigd zijn.
I 14. Voetnoot bij brief: 'On a card inside the pocket of his Mss. diary
of 18 z6, I find these lines: - "Amsterdam we reached by schooner,/
And not liking, left the sooner:/ Never city such a sink was,/ Weak
the drink was, strong the stink was."
1 I 5. Vermoedelijk Luke Wadding, Annales Minorum (6 dln). (Lyon
16z8-1648).
i 16. Jean Mabillon, Annales ordinis S. Benedicti occidentalium monachorum
patriarch£. In quibus non modo res monastica, sed etiam
ecclesiastica historie non minima pars continetur (6 dln). (Parijs
1 70 3 -1 739).
I 17. Southey verwijst hier naar een reis die hij in 18 oo- i 8 o i had gemaakt
naar Portugal. In april 18 o i had hij samen met Samuel Waterhouse
een excursie gemaakt naar de Algarve. Portugal was op dat moment
in oorlog met Frankrijk en Spanje. Er was sprake van een gespannen
situatie. Op z 3 april kwamen de reizigers aan in Lagos. Rond
middernacht werd hun kamerdeur met geweld opengebroken. Een
groep soldaten, gewapend met bajonetten, drong hun hotelkamer
binnen. Southey en Waterhouse werden gezien als verdachte individuen
en gearresteerd. De volgende morgen werden ze vrijgelaten.
Southey wuifde het incident weg als 'Petty officialdom. Zie W.A.
Speck, Robert Southey, Entire man of letters (New Haven zoo6) 86-
87. Over de Portugese reis Robert Southey,, journals ofa residence in
Portugal zsoo-rsoz anda visit to France, iS3S ( Oxford i 960).
t3
Daniël Veegens'Bilderdij **k~beeld
De getuigenissen van een `andere, hartelijke, gevoelige
en zorgzame Bilderdijk, zoals De Clercq, Hoffmann von
Fallersleben en Southey hebben gegeven,' worden hier
vermeerderd met een bescheiden herinnering van Daniël
Veegens (1800-i884) 1 aan de z7ste mei 1823. Dat was de
promotiedatum van 'Everardus Gothofredus Lagemans e
pago Lienden-Gelrus; zoals ik citeer van de titelpagina zijner
Dissertatio historico juridica inauguralis de A. Cascellio
jurisconsulto (Leiden, A.W. Hazenberg Jr., I 8 2 3 ) . Lagemans,
geboren 1803, had zijn proefschrift opgedragen aan, onder
anderen, 3 Johannes Arnoldus Pluygers (1778-1833), sedert
1 814 predikant van de Hervormde Gemeente te Leiden. Hij
gaf een receptie, waarop ook Bilderdijk aanwezig was. Bij Kollewijn
(II 4 12-4 13) vinden we van de nu volgende tekst alleen
de twee laatste zinnen geciteerd, en wel om te tonen dat het
Bilderdijk moeite kostte de waarheid `ongeschonden te laten,
als hij `de indruk te weeg [wilde] brengen van geestig, interessant,
profetisch te zijn. Overigens komt Lagemans nergens in
Bilderdijks werk of correspondentie ter sprake.
De promotie van Lagemans, waarvan ik straks gewaagde,
was nog in een ander opzigt voor mij merkwaardig. Mij
was bij de plegtigheid eene eereplaats in eene zijbank van
het daarvoor bestemde kerkje aangewezen. Naauwelijks
was ik daar gezeten, of een vrij bejaard heer plaatste zich
nevens mij in de bank. Hij was klein van gestalte, hield
een steek met groote oranje-linten in de hand, en zag mij
met glinsterende ligt-blaauwe oogen aan, die van zeldzame
levendigheid van geest getuigden. Blijkbaar volgde
hij de redeneringen van Lagemans en zijne opponenten
met groote aandacht. Telkens als er iets was wat hem
daarin trof, wendde hij zich tot mij, wien hij ongetwijfeld
voor een jeugdig regtsgeleerde hield, met een goedkeurend
glimlachje, of met een: `lief, niet waar?' Wie kon
die bewegelijke, zonderlinge man zijn? Weldra rees het
vermoeden, dat ik den beroemden Bilderdijk, wien ik
niet persoonlijk kende, naast mij had, en ik bedroog mij
niet. Eenige uren later verscheen hij — 't geen als eene buitengewone
eer werd beschouwd — op de receptie bij Ds.
Pluygers. Een kring van jongelieden vormde zich daar om
hem heen, en ook ik drong zoo digt mogelijk naar hem
toe, begeerig om elk zijner woorden op te vangen. Hij was
bijzonder goed geluimd en had voor ieder, die hem naderde,
een vriendelijk woord. Aan gezochte geestigheden
liet hij het niet ontbreken. Toen een knecht hem morgenwijn
aanbood, hoorde ik hem zeggen: `Ik dank u, vriend!
Sedert dat gevalletje met Noach drink ik geen wijn meer.
Was ik schilder, ik zou nog den grijnzenden lach kunnen
afmalen, waarmede deze en dergelijke gezegden gepaard
gingen.4
Marinus van Hattum
Noten
i . Bijdragen door Peter van Zonneveld en Rick Honings aan resp.
BM 2.4 en dit nummer. De mooiste getuigenis blijft voor mij die
van Katharina Freifrau von Bechtolsheim geb. Grafin Duroux de
Bueil (I 787- I 871), waaruit we weten dat Bilderdijk in Brunswijk
een bril droeg, met een gepoederd pagekapsel door de stad liep en
een oranje band onder zijn kleren op zijn hart droeg: Briefwisselingz7pS-
ISo6, 89i-89z. (bijlage i i).
z. Van 1847 tot 1881 griffier Tweede Kamer. In 1835-1836 was
er contact met Nicolaas Beets: Peter van Zonneveld (ed.), Het
dagboek van de student Nicolaas Beets 1833-1536 ('s-Gravenhage
1983) 169 en 229-2.35.
3. Ook aan zijn vader en 'Georgio Voorhelm Schneevoogt, tribunalis
commercii causa, quod Harlemi est, praesidi gravissimo
avunculo dilectissimo. In de 'Praefatio' noemt hij F.C.C. Tydeman,
die enige maanden eerder promoveerde, zijn vriend. Aardig
te weten: op p. i o i - i oz staat een gedicht van M. Verbrugge en
op p. 1 o 3 -1 04 een op eindrijmwoorden, waarvan het slot luidt:
`Heb dank Dathenus groot,/ Dat gy mi onverdroot/ Geleerd
hebt d'eindrijmwoorden:/ Om dus mijn zoet' accoorden/ Mijn
vriend te toonen klaer,/ Dat ik deel in zijn roem eerbaer.' De
dichters waren leden van een genootschap Studio etAmicitia.
4. Historische studien door Mr. D. Veegens uitgegeven door Mr. J.D.
Veegens II ('s-Gravenhage 1884) 249-i.50.
Rhijnvis Feith ( 1 7 5 3 — I S 24) en zijn relatie met vrouwen'
Sinds I 78 1 is er geschreven over Feiths aimabele houding
tegenover vrouwen. Opvallend blijft dat men zijn veronderstelde
positieve houding tegenover `de sekse' doorgaans
vastklonk aan negatieve opvattingen over het begrip `sentimentaliteit.
Daarnaast achtten enkelen het nodig buitenechtelijke
relaties op zijn conto te schrijven of dat tenminste te
suggereren. Om welke vrouwen ging het eigenlijk, behalve
zijn ega Ockje Groeneveld?
Negentiende-eeuwse pijlen van gramschap
J. Winkler Prins schreef in de Vaderlandsche Letter-Oefeningen
van i 876 een opmerkelijk artikel over Feith. Volgens
hem schetste N.G. van Kampen een halve eeuw eerder een
al te rooskleurig beeld van Feiths huwelijk. Het was acceptabel,
`tenzij we boven een onbewezen verzekering aan een
allerwaarschijnlijkste en uit den aard der zaak voortvloeiende
hypothese de voorkeur schenken, waaruit kan blijken, dat
ook op deze verklaring van den lofredenaar wel iets is af te
dingen.- Vervolgens voerde hij het echtpaar Feith-Groeneveld
op, wandelend door de groene dreven van Boschwijk.
Mevrouw Feith verweet haar man dat hij haar buiten zijn
literaire bezigheden hield sinds ze `in de kleine kinderen' was
geraakt en informeerde naar de inhoud van `die dikke brief,
dien ge van morgen ontvingt en waarin ge met zoo bizonder
veel wellust hebt zitten lezen. Hij antwoordde dat die van zijn
vriend Willem Bilderdijk uit Amsterdam was, en gaf 'm haar.
14
Vervolgens citeerde ze uit een op z I april i 780 inderdaad
door Bilderdijk aan Feith geschreven brief: 3
Een aangename last is my door de H.W.G. J [onkvrouw]
de Lannoy opgedragen. Hij bestaat in UwEd. uit naam
der dichteresse te verzekeren van het vermaak, 't welk uw
puntdichtje op haar afbeeldsel — mevrouw Feith houdt
even op, kucht en ziet haar man aan — haar gedaan heeft,
en van de voldoening die het haar is, eene lofspraak van
dien aard uit de pen van een' man van uwen verdienste
te mogen verkrijgen. Dewijl haar het dichtstukje niet
onmiddellijk van UwEd. toegekomen is, heeft zij het
misplaatst geacht, indien zij u zelve haren dank betuigde
en daar zij mij met UwEd. bekend wist te zijn, mijne
tusschenkomst hiertoe verzocht. Gij ziet, WelEd. Hr.
hoe gevoelig de uitmuntende dichteresse zij voor de
oplettendheid die haar bewezen wordt, en hoe heusch in
dezelve te beantwoorden. Ik heb het geluk gehad somwijlen
met hare brieven vereerd te worden en meer en
meer haar vernuft, verstand en hart leeren bewonderen;
en het streelt mij ten hoogste, mijnheer, door mijne tusschenkomst
de wederzijdse achting in lieden van zooveel
verdienste te mogen aankweeken.
Ze vroeg zich af of Bilderdijk tweedracht in hun huwelijk
wilde zaaien. Het was te prijzen dat Rhijnvis zijn versje niet
rechtstreeks aan de freule had gestuurd, maar dacht hij werkelijk
dat iedereen het normaal vond dat hij, een getrouwd
man, deze vrouw bejubelde ? En Bilderdijk deed haar, Ockje,
niet eens de groeten — wist die eigenlijk wel dat zijn vriend
een echtgenote had, en kinderen? En `met een gezicht dat hoe
langer hoe meer naar schreien' stond, schudde Feith van nee.
Mevrouw Feith:
Durft ge zoo'n ondoordachte handelwijze nog verontschuldigen?
Meent ge dat ik niet weet, dat ge er eene
vriendin op na houdt, die Sophie heet, die ge, naar ik
vermoed, in uwe Julia geportretteerd hebt, zooals duidelijk
in de voorrede staat, terwijl ge haar ook wel Louize
noemt. Meent ge dat ik niet weet..:
Rhijnvis Feith barstte in tranen uit. Was het toneelstukje hiermee
ten einde, Winkler Prins fulmineerde door. Feith achtte
liefde zonder deugd onbestaanbaar, beschreef nergens wat hij
precies onder deugd verstond, maar strooide wel de woorden
genot en wellust rond. Was de Julia niet geschreven `met het
oogmerk om jonge meisjes te verleiden'? Men noemde hem
`de damesprofeet binnen Nederland. Geen wonder, want
wat `meestal der vrouwen gebreken bij uitnemendheid zijn,
daarin werden ze door dien man van tranen en ellende en
gevoel op het allerzeerst gestijfd. Er kwam een tijd, dat er
geen pastorie was of ze verkeerde in een klein Boschwijk.
Ook durfde hij vrouwen `voor even groote daden vatbaar
te keuren als mannen' ! In Ferdinand en Constantia preekte
hij zelfmoord — Feith, brieste Winkler Prins, Feith was niet
in staat tot die door hem vurig omarmde hogere geestelijke
liefde.4
In 18 94 deed J.A.G. de Waal het in De Vrije Kerk nog eens
dunnetjes over. Hij bevestigde Winkler Prins' gedachtegang
over Feiths relatie met Sophie = Louise, èn Julia. Daarom
klonk de poëzie van Feith, toch een alleszins bevoorrecht
man, zo zwaarmoedig:
het vermoeden [is] niet zoo ongegrond, dat zijn Ockjen
wel eens wat jaloersch was, en dit haar man ook duchtig
deed gevoelen. Daarenboven moeten wij, als er sprake
is van het `huwelijksheil' van groote geesten, steeds een
weinig voorzichtig zijn.'
Je kunt Winkler Prins en De Waal beschuldigen van `vulgairdomme
insinuaties over Feiths huwelijksleven; die `louter op
fantasie' berusten en verder zwijgen.' Zelf stelden ze dat hun
uitval onderdeel was van de kruistocht tegen het zogenoemde
Verlichtingsdenken dat het ware geloof der vaderen eind achttiende
eeuw bedreigde. Feith zou het huwelijk van binnenuit
hebben aangetast door op zo'n heikel moment oncontroleerbare
sentimenten op te roepen. Of hun beweringen nu
voortbouwden op spookbeelden of gegrond waren, het blijft
opmerkelijk dat ze zich niet alleen op de auteur, maar ook op
de man Feith richtten en hem zonder bewijs etaleerden als
echtbreker. Waar kwam dat vandaan? Was er binnen de meer
fundamentalistische kring (getuige hun seksistische houding
tegenover vrouwen) sprake van 'oral history' van vader op
zoon ? Gebaseerd op wat ? Roddels, feiten, gebakken lucht?
Vrouwenman
Recent delen van Feiths erfgoed herlezend, viel mij opnieuw
op dat hij zichzelf regelmatig als een `vrouwenman' portretteerde
: iemand die het gezelschap van vrouwen zocht en hun
smaak en oordeel hogelijk waardeerde, mede ter consolidering
van eigen opvattingen over literatuur. Als dichter achtte
hij veelvuldige omgang met vrouwen noodzakelijk: `Zij delen
dat zachte, dat kiesche, dat harmonische, dat zoo onbetwistbaar
tot hunne natuur behoort, aan ons [mannen] mede.
Voor dichters en redenaars, die in hunne kunst op eene bevallige
wijze gelukken willen, is haare verkeering onontbeerlijk.
Hij veegde zijn vriend Karel, eenzaam op zijn landgoed wonend
en `altijd een weinig misanthrope; de mantel uit omdat
deze op grond van waarschijnlijk één ongelukkige ervaring de
hele vrouwelijke sekse afschreef. Niet dat hij de uitsluitende
omgang met vrouwen voorstond, relativeerde de auteur Feith
nadrukkelijk, maar hij was wel van oordeel `dat er meer goede
vrouwen dan mannen zijn.
Aan Jeronimo de Vries schreef de man Feith: `Ook denkt gy
in vele opzichten te gering van myne geboorte stad [Zwolle].
Ik heb er wel niet zeer veel vrienden, die op mynen smaak
kunnen invloeijen of myne studie bevorderlyk zyn; maar daar
en tegen des te meer vriendinnen, op wier smaak en edele
denkwyze ik den grootsten prys stel.' De Waalse predikant
Jacob Frederik Serrurier noteerde in 179 5 dat men in Zwolle
`de toen veel opgang makende taal van 't gevoel' omarmde;
vooral onder `jonge Vrouwen, op wier koffiepartijen' zijn
voorgangers zich graag hadden laten uitnodigen. Feith, `die
regt ouderwetsch regtzinnig was' stond `aan 't hoofd eener
zoodanige Vrouwenclique . 9 Let wel: waarschijnlijk behoorde
ega Ockje Groeneveld ook tot Feiths `vrouwenclique.
In het 'Voorberigt' bij deel i en z van zijn Brieven over verscheidene
onderwerpen voerde de auteur Feith een gesprek op
tussen zichzelf en `een kunstvriend'. De laatste legde hij in de
mond dat de verhandelingen waren geschreven `zonder kunsttermen
en even als men er zich over uitdrukken zou, als men
tot eene vrouw van oordeel sprak. Uwe Brieven, constateerde
de vriend tevreden, `vermeerderen het klein getal van de laatste
soort» Daarbij koos Feith voor verhandelingen over onder
meer wijsbegeerte, theorie van de kunsten, de genie, naast
mannen óók vrouwen als adressaat — tamelijk bijzonder toen
deze onderwerpen in principe in besloten mannencircuits
bediscussieerd werden.
IS
Zo opende de derde brief, `Over het onnatuurlijke, geoutreerde,
onwaarschijnlijke, enz.' met een schrijven van 'Mevrouw***
. Ze vroeg de auteur [Feith] uitleg over de wijze
waarop de door haar zeer bewonderde `kleine roman' van een
niet nader genoemd heer be- maar ook veroordeeld werd. Ze
wilde een antwoord zonder `kunstwoorden, en zoo weinig metaphysica
als mogelijk is. Denk dat gij aan eene vrouw schrijft,
die geen savante is. Zijn reactie was nergens neerbuigend. Hij
stipuleerde dat zij hem — en daarom gaat het mij — `meer dan
eens [heeft] hooren beweren' dat hij `over het algemeen den
smaak uwer sekse ver boven dien van ons geslacht stelle'; de
smaak oordeelde immers `over de schoone voortbrengsels der
genie' (curs. vo). De zin: het literaire personage heeft hem
meermaals horen spreken, samen met de fictieve vorm: een
brief, kan voor lezers aanleiding zijn geweest te denken dat
het hier een bestaand persoon betrof. Een indruk die werd bevestigd
toen de auteur deze Mevrouw*** `lieve' en `bekoorlijke
Louise' noemde, haar beschreef zoals ze op haar achttiende
was, haar grote belezenheid prees en inging op haar favoriete
auteurs, weetjes over haar en haar ega (en diens wijn) debiteerde,
en eerdere brieven aan haar in herinnering bracht.I I
Vriendschap met vrouwen
Ondanks het — ook door hem zelf opgeroepen — beeld van
een ruimhartig vriendschappelijk verkeer met vrouwen, is
slechts een enkele vrouw bekend met wie Feith werkelijk omging.
Zoals Maria Cornelia [Mietje] Spiering, levenslang celibatair.
Hoewel ze volgens Feith zijn oudste vriendin was, is ze
voor ons nauwelijks meer dan een naam, die we voor het eerst
horen in een brief van i juli i 8o, als zij 54 en hij S z is. I Z Feith
schreef toen over haar aan een vrouw die op dat moment óók
al enige tijd tot zijn vriendinnen bleek te horen: Anna josina
van Vollenhoven, dan 6 3 jaar en bijna vijf maanden weduwe
van Cornelis van der Pot. Zijn brieven aan haar, vol verwijzingen
naar gedeelde herinneringen, zijn ronduit hartelijk, maar
bieden geen houvast voor hun relatie. Haar brieven aan hem
zouden er niet meer zijn.' 3
Voor Catharina Margaretha van Hogendorp, twintig jaar
ouder dan Feith en sinds i 7 S S getrouwd met Frederik August
Alexander graaf von Wartensleben, geldt een eveneens
irritant zuinige overlevering.' 4 Van i 761 tot i 796 woonde ze
's winters in de Kamperstraat, niet ver van Feiths Bloemendalstraat.
Het zomeradres, waar de graaf vanwege militaire excercities
en campementen veelal afwezig zal zijn geweest, was de
havezate Boxbergen bij Olst, gelegen aan de Soestwetering.
Herfst 1784 verbleef Feith daar na een ziekte veertien dagen.
Mogelijk was dit een vriendschappelijk gebaar van gravin von
Wartensleben om Feiths echtgenote Ockje te ontlasten, die
maar moeizaam herstelde van de geboorte op 4 maart 178 3
van hun zevende kind. Misschien mede als dank hiervoor
droeg Feith zijn gastvrouw zijn treurspel met een vrouwelijke
hoofdpersoon op: Thirsa, of de zege van den godsdienst: voor
de `grootmoedige Vriendin!! Wier Vriendschap menigwerf
de vreugd was van mijn leven'; op Boxbergen sleet ze haar
dagen `door leerzucht aangedreven' en hij hoopte dat Thirsa
de komende winterdagen haar `geest een wijl verpozen [zou]
in hooger oeffening' Zij behoorde blijkbaar tot een van de
hierboven genoemde vriendinnen, op `wier smaak en edele
denkwyze' Feith prijs stelde. Later schreef zoon Pieter Rutger
Feith aan J. Immerzeel dat zijn vader de gebeurtenissen van
1787 op afstand had gevolgd. Hij logeerde bij zijn schoonfamilie
in Oost-Friesland, terwijl `zich destijds ook zyne
vriendin mevrouw von Wartensleben' in die regio bevond.' 5
Incidenteel dwarrelen nog wat namen voorbij, maar keer op
keer blijft het gissen naar begin, duur en aard der vriendschappen.'
6
Kan zijn album amicorum houvast bieden? De bijdrage van
de 6 i-jarige Lucretia Wilhelmina van Merken ( 1 7 2,1-1 7 8 9)
voor de z8-jarige Feith is afstandelijk en obligaat. Die van de
42.-jarige Juliana Cornelia de Lannoy (17 3 8 - 178 z), ook uit
1781, blijft opmerkelijk. Haar affectie klonk immers slechts
bij hoge uitzondering door in haar poëzie, en Feith had haar
hart weten te treffen: "k Heb in uw ziel het merk der reinste
deugd gelezen:! Reik, reik me uw Album toe, ó Feith! 'k ben
uw Vriendin. Feith is nog steeds geroerd als hij later hun eerste
ontmoeting beschrijft: `eerbiedig aan uw voeten' zittend in
een kring bewonderaars, getroffen door de zedigheid die ze
uitstraalde, en toen `uw Vriend werd om 't voor altijd te zijn.'
De bijdragen van beide beroemde puikdichteressen inspireerden
een van mijn favorieten, dichter-apotheker Carolus
Vlieg ( 1719/ I 720 - 1794) en voorman van het Haagse Kunstliefde
spaartgeen vlot, op i december i 78 i tot het volgende in
Feiths album:
Nooit waart Gij immers Rhynvis Feith!
Uw bovenmenschelijk beleid
Begoochelt onze zwakke zinnen:
Gy zijt de Heer der Zanggodinnen.
Later volgden nog Anna 's Gravesande—van der Aar de Sterke
(?-?) en Petronella Moens ( 1 762.- 18 4 3 ), waarmee vier van de
vierenzestig bijdragen van een vrouw zijn in dit album waarin
uitsluitend auteurs voorkomen.I 8 Alleen De Lannoy en Feith
spreken nadrukkelijk van vriendschap. Mij trof de afwezigheid
van drie schrijfsters met een literaire zielsverwantschap,
die ook nog eens in de buurt woonden: géén Elisabeth Maria
Post (1755 ~1812.; ze waren elkaar bekend), géén Clara Feyoena
van Sytzama (172.9~ i 807), géén Margriet van Haeften
( 1 7 5 I - I 79 3) •^ 9 Onbekend is of bijdragen eventueel zijn kwijtgeraakt
(of kwijtgemaakt).
Een beminde tante
Feiths gedicht `Ter uitvaart van Jonkvrouwe Catharina Spaar'
is bijzonder. Niet alleen omdat van hem nauwelijks gelegenheidspoëzie
is overgeleverd en van dit vers slechts één exemplaar
bekend is. Het is vooral bijzonder om de toon waarop
hij zijn op i 4 december i 774, vlak voor haar zestigste jaar
gestorven 'hartelyk geliefde Tante' toespreekt." Het is nu zijn
oudste en vroegst gedrukte gedicht. De dan i, i -jarige Rhijnvis
moet intens van deze zuster van zijn moeder hebben gehouden.
Hij kende haar vanaf zijn geboorte: sinds het huwelijk
van haar achtenhalf jaar oudere zuster Elsabé maakte ook zij
deel uit van het gezin.'
Van de veertien 5 -regelige strofen volgden elf een geijkt
patroon: de vrouw, die tijdens haar leven veel rampen moest
bestrijden, was gestorven en mocht tot haar vreugde verkeren
in hemels dreven. Dan volgt tot slot een persoonlijke uitboezeming
(curs. vo):
Geluk, geluk, Vriendin! Thans ziet ge uw wensch bekronen;
[...]
En zo ge, in 't schittrend Ryk der zaalge onsterflykheid,
Ziet, hoe myn Boezem kloppa myn heete tranen leken,
Denk niet, dat uw geluk zy uit myn oog geweken;
Laat die getuigen van myn teedre liefde spreken;
Vergeef Natuur, indien ze een menschlyk traantje
schreit.
i6
Een stille hoop doed my uw afzyn minder drukken:
`Er ryst geen staalen muur, die ons voor eeuwig scheid,
Ik kies den zelfden weg naar 't Ryk der eeuwigheid,
Om, als myn levenslamp haar laatste vonkje spreid,
Met u, volmaakt vereent, dezelfde vrucht te plukken. (p. 7-8)
Zijn verdriet schiep geen wanhoopszee, zoals dat enkele
jaren later voor en door literaire personages zal geschieden.
Wel bleek zijn liefde voor deze tante diepgaand, zo zeer dat
hem — toch frappant — het woord `Vriendin' niet ongepast
leek. Mijns inziens verdient hun relatie nader onderzoek.
Bestaat er verband met zijn latere vriendschappen met verhoudingsgewijs
meer oudere vrouwen dan leeftijdsgenotes?
Vrouwen die bovendien merendeels gehuwd waren, of bewust
celibatair zoals De Lannoy en Mietje Spiering? Rhijnvis, twee
jaar getrouwd en vader van twee kinderen toen deze tante
stierf, zal in de namen van zijn derde kind (en tweede dochter)
naast zijn moeder óók deze tante memoreren.`
Een afgesprongen huwelijk literair verbeeld?
Soms bleken critici literaire vrouwelijke personages moeiteloos
op te vatten als verwijzingen naar werkelijk bestaande
personen met wie de getrouwde Feith een buitenechtelijke
relatie zou hebben onderhouden. Ze deden dit echter zonder
haar identiteit te onthullen en los van de vraag of celibataire
of gehuwde vrouwen zich aan deze gehuwde man hadden willen
binden. Gaf Feith zelf aanleiding literaire personages aan
levende personen te relateren?
Tegenover A.C.W. Staring bekende Feith: `Over meisjes te
dichten en geen edel rechtschapen hart te hebben gaat niet;
men mag zo veel over het sentimenteele laghen als men wil;
maar wie nimmer, de volle heldere reine maan aanschouwende,
voor de deugd, voor de eeuwigheid, voor eenen ideaale
Geliefde enthusiast werd — moet nooit minnedichtjes maken:^
3 Moeten we al die vrouwelijke personages met namen
als Julia, Louise, Cefise, Ismeene, Selinde, Themire, Elize of
Fanny wel willen opvatten als referenties aan personen? Optredend
in teksten die bovendien doorgaans, althans voor de
ik (auteur), over wanhopige liefdes gaan? En dan: was Feiths
gevoeligheid nu erotisch en/of seksueel en/of romantischsentimenteel
c.q. platonisch? Kortom: was hij een Casanova
of een Don Juan? Algemeen nam men tot nog toe aan dat
voor hem aandoeningen bovengeschikt waren aan gebeurtenissen.
Maar waarom zou niet óók voor hem kunnen gelden
wat Post in haar Reinhart schreef ?
zoo min als ik in de Emilia van het Land mij zelve bedoelde
[...]; zoo min kan mijn broeder voor Reinhart
doorgaan; ofschoon ik in beide stukken eenige gevallen,
die ons zelven ontmoet zijn, aan die verdichte wezens doe
ervaaren — en welke schrijver doet dit niet ?^ 4
Over Feiths leven, zeker over zijn jeugd, is opmerkelijk weinig
bekend. Geboren in Zwolle op 7 februari 17 S 3, enig kind van
Elsabé Spaar (Zwolle °'.o .'7.4 — 3 1.1 o. 1778) en mr. Pieter
Feith (Zwolle 25.12..17Z9—Den Haag 19.o5.i8oz). Van
1764 tot zomer 1770, van zijn elfde tot ruim zeventiende, zou
hij hoofdzakelijk in Harderwijk, Deventer en Leiden en nauwelijks
thuis hebben gewoond. De relatie tussen Rhijnvis en
zijn ouders is net als die van het echtpaar Feith-Spaar zelf gehuld
in het duister en ook anderszins biedt het FeithArchief
geen houvast om Rhijnvis tenminste te kunnen spiegelen en
een plaats te geven in zijn voorfamilie.
Dankzij de gouden archiefvondst van Rob de Bree weten
we dat hevige emoties de periode augustus 17 70 tot en met
september I I kleurden. Rhijnvis, 17, en Maria Adriana
Tonneman, i S jaar, legden op 3 augustus i 770 op schrift hun
trouwbelofte vast; de dag erna bevestigden Rhijnvis'vader en
een van Maria Adriana's voogden dit met hun handtekening;
de belofte zou op I z november i 770 eenzijdig door Rhijnvis
publiekelijk worden verbroken, reden onbekend. Rhijnvis'
vader spande tal van juridische procedures aan om de echt
te laten doorgaan. Maar (ook?) Maria Adriana wilde af van
Rhijnvis en ging op zz december 17.70 in ondertrouw met de
dubbel zo oude kapitein-ter-zee Ludolph Hendrik van Oijen;
als gevolg van juridische procedures vond dit huwelijk pas
plaats op 8 september 1771»
Het lijkt weinig waarschijnlijk dat van deze beroering helemaal
niets in Feiths werk zou zijn neergeslagen. Zo bevat
het `Mengelwerk' achter Feiths Julia (17 8 3) weliswaar vooral
variaties op het thema dat geliefden elkaar, buiten hun schuld,
niet op aarde mogen beminnen, maar ook twee teksten die
daar grondig van afwijken: `Aan Cefise' (1777) en `Themire.
Mei 1772. had het echtpaar Van Oijen-Tonneman domicilie
in Breda gekozen, ver uit Feiths blikveld. In 17.77, het jaar
van `Aan Cefise; verhuisden ze naar het landgoed De Ehze
in Gorssen, slechts een half uur gaans boven Zutphen, vlak
onder Deventer. Er is geen direct bewijs dat Feith hiervan
snel op de hoogte was. Met alle intensieve contacten tussen
personen uit beide regio's staat buiten kijf dat het hem ter ore
kwam.16 Ook lijkt het onwaarschijnlijk dat hij niet wist dat
Maria Adriana op 24 november i 780 weduwe werd, in juni
178 z voor de tweede maal trouwde (waaruit vijf maanden
later een dochter werd geboren), en dat ze op 24 december
1782. stierf.L 7
Is Maria Adriana's schaduw zichtbaar in `Aan Cefise'
( 1 777)? Zijn beeldspraak volgt een afgesleten pad: mooi
meisje = schone roos, doch met tijdelijke bloei. Voorspelbaar
moralistisch en cliché is het betreuren van haar vermeend gebrek
aan deugd (`als gij uw schoonheid derft,/ Wat zal uw ledig
hart vervullen?'). De ik weidt uit hoe hij van haar schoonheid
(lippen, borsten) heeft genoten: hij is niet `gevoelloos,
maar roept haar op tot deugdzaamheid. Dan doorbreken vier
regels het verwachtingspatroon: 'Cefise! Welk een treurig lot/
Hebt ge eer nog in den echt te vrezen! -/ De Schoonste, na
een kort genot,/ Houdt op voor ons meer schoon te wezen'
(curs. vo). Kortom: een huwelijk zal haar geen blijvend geluk
brengen omdat het opwindende er snel af is `voor ons' =
blijkbaar voor ons mannen. -' November i 772 waren Rhijnvis
Feith en Ockje Groeneveld getrouwd, maar het lijkt me geen
(verlaat) feestgedicht voor haar. Was het een nagalm van zelf
ervaren treurnis-nijd-rancune ? `Aan eene roos' (1785) bevat
een vergelijkbare deugdwaarschuwing. Maar liefst viermaal
binnen twaalf regels noemde de ik/Feith de schoonheid van
Cloë, merkte Piet Gerbrandy op, en hij vroeg zich af: `Heeft
Cloë misschien de neiging zich iets minder fatsoenlijk te gedragen
dan de gangbare moraal voorschrijft ? Of is het veeleer
de spreker zelf die in de laatste strofe tot deugdzaamheid aangespoord
moet worden?' 29
Zoals gezegd was onduidelijk waarom Rhijnvis en Maria
Adriana niet trouwden. Leidt het fanatisme waarmee Rhijnvis'
vader een jaar lang trachtte die echt toch te laten doorgaan
niet bijna als vanzelf naar de gedachte: was Maria Adriana
zwanger? Diens aandringen op een huwelijk leek dan eerst
`correct'; toen zij echter later Rhijnvis officieel als ega afwees,
kan een huwelijk worden uitgelegd als middel om latere chantage
te voorkomen.
17
Het maakt `Themire' tot een nog curieuzer verhaal. Alcestes
en de zeventienjarige Themire (op haar vierde stierf haar
vader, zoals bij Maria Adriana) laten zich door hun passie
meeslepen. De dag erna zegt Alcestes dat haar schoonheid
hem betoverde, maar hij kan haar niet trouwen, ondanks zijn
eerdere toezegging. Ze moet zich háár misstap niet aanrekenen:
meer meisjes kenden `een zwak oogenblik: Mocht hun
samenzijn gevolgen hebben: ze kan altijd een beroep doen op
zijn portemonnee. Alcestes af. Themire is zwanger, krijgt een
zoon, valt bij de aanblik flauw en verplettert het kind in haar
val. Haar geschiedenis raakt bekend, ze wordt veroordeeld en
sterft op het schavot. Dan verandert het verhaalperspectief:
een mannelijk ik-personage blijkt deze geschiedenis te lezen,
valt in slaap, vereenzelvigt zich met Alecestes en ontwaakt
`gillend' uit deze droom. 3 ° Het lijkt interessant te achterhalen
waarom Feith voor deze geschiedenis koos. Opnieuw neemt
immers een auteurshand wraak.
Literaire verbeelding: Ockje Groeneveld?
Onbekend is hoe en wanneer Rhijnvis Feith en Ockje Groeneveld
(*jemgum z 8.o i . i 748) elkaar hebben ontmoet. Nu
komt ze bij wijze van spreken vanuit Oost-Friesland uit de
lucht vallen als zij, vierentwintig, en Rhijnvis, negentien, elkaar
in Weener op i 7 november i 772. eeuwig trouw beloven
Alhoewel over haar weinig bekend is, heeft dat critici niet
weerhouden verregaande uitspraken over haar te doen, vooral
over haar vermeend gebrek aan intellect. Zo zou Ockje `weinig
kennis van poëzie en wetenschap' hebben, en was Rhijnvis dus
gedwongen zijn behoefte aan conversatie daarover elders, met
name bij andere vrouwen, te bevredigen. Net als bij Winkler
Prins en De Waal is mevrouw opnieuw de gebeten hond.'
Feith droeg zijn Julia op aan een anonieme toevrouwe***':
de `Sophie; die twee jaar eerder op haar 'vermaaklijk Landgoed'
zomers een `dichterlijke partij' gaf. In de avondhitte, zittend
in het `donker Prieel aan den oever van den Rhyn' hadden
de gasten een 'vriendlyk verschil over de Liefde . Sophie
eiste dat de auteur Julia schreef en publiceerde. Hij kon deze
`Vriendin' niets weigeren, al wist hij dat dit werk slechts degenen
`die een schoon, gevoelig, hart in haaren boezem dragen'
kon behagen.Velen zouden zijn verhaal over liefde die `zonder
deugd niet bestaat' vol ongeloof lezen. Alleen die enkeling
die Sophie kende, zou weten dat zijn `Julia geen wezen van
verbeelding' was. 32 Hiermee liet Feith Sophie en Julia (deels?)
samenvallen, zij het dat Julia `literair' stierf en Sophie `literair'
voortleefde.
De titelpagina vanJulia geeft i 78 3, maar het boek was al op
9 december i 8 2. ter perse, zoals Feith schreef aan H J. Jansen.
33 De opdracht aan Mevrouw*** zou dan naar een partij in
de zomer van i 78o verwijzen. Eerder suggereerde ik als model
voor Sophie L.W. van Merken, zomers met haar echtgenoot
vertoevend op hun buitentje `Bijdorp' langs de Rijn. 34 Zoals
blijkt uit Feiths brieven verbond hij het bijwonen van de
jaarvergadering van het Leidse Kunst wordt door arbeid verkreegen
(KWDAV)vaak met een bezoek aan dit echtpaar. Mei
1780 bleef hij echter in Zwolle; Ockje was ziek sinds ze op z
april i 780 was bevallen van hun zesde kind. Uit brieven lijkt
Feith die zomer in (de buurt van) Zwolle te zijn gebleven; hij
ontving daar in augustus i 780 Bilderdijk. Pas in oktober i 780
reisde hij naar Leiden. S Zowel hierom, als het ontbreken in
Feiths (literaire) erfenis van bewijs van een tussen hem en Van
Merken vigerende emotionele band à la Sophie, en om hetgeen
hierna zal worden aangevoerd, neig ik ertoe vooralsnog
bij Van Merken een vraagteken te plaatsen.
J.C. de Lannoy was een andere Sophie-kandidaat. Feiths
weergave hoe hij ooit in een kring bewonderaars eerbiedig
aan haar voeten zat, riep absoluut de sfeer van de `dichterlijke
partij' op. Zomer i 780 was De Lannoy in Gelderland en logeerde
bij haar familie op Huize Overbeek bij Velp. Omdat
Bilderdijk hem zomer i 78 i opgewonden-nieuwsgierig vroeg
wat Feith van de toen door deze ontmoete freule vond, hoe
ze er uit zag, enzovoorts, lijkt het niet erg waarschijnlijk dat
Feith haar al zomer i 780 had getroffen. 36
Nemen we die `dichterlijke partij' serieus. Zomer 1780 was
zeer warm, zeker augustus. 37 Als Sophie de identiteit van
Mevrouw*** verhult, kan voor de Rijn (primair signaal richting
Werther?) dan niet de IJssel, of het Zwartewater, of de
Soestwetering gelezen worden? Men sprak met elkaar over de
liefde. Misschien naar aanleiding van Feiths zojuist gepubliceerde
gedicht `De Tempel des Doods; gedrukt in de jongste
bundel van KWDAV ? Daarin wordt een `onvruchtbre streek'
beschreven, waar het altijd winter is, en `vier metaalen deuren/
Het uitgeput Heelal om 't rustloos oopnen [doen] treuren
: Gisteren is daar, zegt de ik, de wellust van mijn ziel, mijn
Julia geveld; die hij `voor 't eerst het zoet der teedre liefde
[had laten] smaken' (curs. vo). Ook hij wil nu sterven, door
eigen toedoen. 31 In i 780 bevat deze tekst (tot op heden onbelichte
!) vitale ingrediënten voor Feiths latere roman Julia.
Laten we ook naar Louise kijken alvorens aan Sophie een
naam te verbinden. Beiden hebben raakvlakken. In de eerder
genoemde derde brief woonde ook zij op een landgoed, ook
zij kon en mocht zaken van de auteur Feith `eisen; die hij niet
kon of wilde negeren, want `ik gevoel het al te wel, Mevrouw!
Uwe eischen zijn belooningen. Bovendien, zei Feith, kreeg
iedereen die haar kende van haar graag zo'n straf opgelegd.
auteur Feith refereerde aan de tijd toen Louise achttien
was — waarbij onduidelijk is of hij haar toen zelf kende. Opvallend
is daarom dat de vierde briefbesluit met een allusie die
rechtstreeks op Sophie van toepassing kan worden verklaard
als het nu oudere evenbeeld in deugdzaamheid van Julia: `Ik
draag nog aan de deugd denzelfden eerbied toe en dus ben
ik onveranderdlijk, enz. 4° Zou zijn vriendin Maria Cornelia
Spiering model staan? Niet als we de als getrouwde vrouw
opgevoerde Louise serieus nemen. Gravin von Wartensleben
dan? De verwijzing naar de achttienjarige Louise voor `waar'
nemend: toen Catharina Margaretha van Hogendorp zo oud
was, moest Rhijnvis nog geboren worden. Moeten we misschien
geen omzwervingen maken, en gewoon dicht bij een
ander thuis en landhuis blijven?
De gedichtencyclus Fanny (1787), waarin godsdienst,
deugd en liefde figureren in één verbond, heeft een dubbele
opdracht: `Aan Selinde' en `Aan mijne lier'' De auteur Feith
verzoekt Selinde zijn Fanny te accepteren, als `bewijs van die
hoogachting en verkleefdheid, die de eerste gevoelens in mijn
hart waren, toen ik u leerde kennen; en die 'er de laatsten in
zijn zullen; als de dood daar is. Feithlezers kennen dit soort
uitspraken — bij Rhijnvis zijn de dood of het weerzien na de
dood altijd nabij. Maar klinkt hierin een herinnering door aan
die specifieke eed van trouw ? Is het een herbevestiging van
zijn huwelijksgelofte?
Duidelijker is `Aan mijne Lier' Daarin verplaatst de stem
van de auteur zich van de derde naar de eerste persoon, die
zijn 'dierbre Gaê' als zijn Muze opvoert: `die Engelin, mijn
jeugd ten gids gegeven, die hem `uit den strik gered [heeft]
der wufte zinvermaken' en wier voorbeeld hem de deugd
met `eedlen wellust' deed omarmen. Mogen we haar identificeren
als degene met wie óók de auteur Feith sinds i 772 is
getrouwd ? De ega in wier arm de ik de `scherpsten prikkel' van
18
het 'foltrendst zielsverdriet' niet langer voelde. Het slot is dan
veelbetekenend: `Als ik uw blanke trouw, uw liefde gadeslaa,/
Is deeze zuivre traan al wat ik voort kan brengen,/ Mijn Julia!'
Waar ligt de klemtoon? Op lllijil zodat ook de ik `zijn' Julia
heeft, in hoge mate vergelijkbaar met het personage, voor wie
Sophie model stond. Of op Jiilia, zodat Sophie, Louise en
Julia (inclusief Selinde) één personage worden? Zodat Ockje
Groeneveld, wier echtgenoot evenwel pas sinds november
178 1 eigenaar is van Boschwijk, in één klap een geheel nieuwe
positie verkrijgt ? Een en ander zal moeten worden vervolgd.
W.R.D. van Oostrum
Noten
i. Volledige versie van mijn op 27.02.2009 ingekorte lezing.
2. J. Winkler Prins, `Mr. Rhijnvis Feith' in Vaderlandsche Letter-Oefeningen
o.r.v J.W. Bok. Jrg I 15, Ii (Leiden 1 876) 93 8-961, I0z7-
I 05 8; 948. Levensbericht N.G. van Kampen in R. Feith, Dicht- en
prozaische werken i ( Rotterdam 18 24) 3-Z3.
3. Winkler Prins citeerde uit W. Messchert (ed.), W. Bilderdijk, Brieven
i (Amsterdam 1 8 3 6) z6-z8.
4. Winkler Prins (nt 2) citaten 9 5 1 - 9 5 3, 9 54, 95 5, 957, I o5 8
5. J.A.G. de Waal, `Rhijnvis Feith' in De Vrije Kerk; gereformeerde
stemmen voor kerk, godgeleerdheid en zending xx (november-december
1894) 589-624, 675-702; S97. De Waal ventileerde het beruchte
vooroordeel dat tegelijk (voor mannen tenminste) als alibi
gold: `hoe groter geest hoe groter beest. Over Winkler Prins en De
Waal mijn diss. Juliana Cornelia de Lannoy (173S-17S2): ambitieus,
vrijmoedig en gevat (Hilversum 1 999) 2 8 3.
6. P J.A.M. Buijnsters, Tussen twee werelden. Rhijnvis Feith als dichter
van Het Graf' (Assen 1963) 2o, 279.
7. R. Feith, `Vijfde Brief. Over het bevallige' in Dicht- en prozaische
werken ii (Rotterdam i 8 24) 9 3 - i 2 I ; i 2o. Id., `Zesde Brief. Over de
vrouwen [... ]' in ibid. 12.1~136; 12 2, 1Z3 131, 136.
8. J.C. Streng (ed), `Zo als men aan gemeenzaame vrienden gewoon is
te schryven: De correspondentie van Rhijnvis Feith 17S3-1524 (Epe
1 994) 172. (nr I I van 2 I .o I. I 8o9).
9. M.L. Hansen (ed), `Levensbericht: De autobiografie van J.F. Serrurier
1771-1844 (Epe 2004) 32-33 .
i o. Opgen. in R. Feith, Dicht- en prozaische werken ii (Rotterdam
1824) 4-7; 5.
I I. Ibid., 49-67; `Wie toch bezat ooit in zulk eene teedere jeugd een
kiescher en uitgebreider gevoel, dan de achttienjarige Louise, en
wie bezit het thans meer dan Mevrouw***?'; roemt haar uitgebreide
belezenheid; vraagt: `Bezit gij uwen uitmuntenden hermitagewijn
nog, Mevrouw? [...] die uw echtgenoot slechts voor een'
enkelen kenner op eenen buitengewoner jour de fête voor den dag
laat komen'; citaten 49- 5 i, 5 4, 5 5. Ook brief 4, `Over de navolging
der natuur en der schoone natuur (67-92) richt zich op dezelfde
speelse toon tot Louise. Hierin (90-9 I) prijst Feith tevens het
comm. van `de geleerde' Anne Dacier (i6 5 1-1720) op Homerus.
12. M.C. Spiering (I 7 5 I -Zwolle 09.06.1818), dr Francois Ewout S. en
Bartha Johanna Boogaert. Vanaf 1 804 woonde ze op Twistvlied,
aan het Zwartewater bij Zwolle. In een brief aan A j. van Vollenhoven
noemt Feith haar `mijne oudste vriendin'; Streng 1 994 (nt 8) nr
164.
13. A J. van Vollenhoven (Rotterdam o 5. I o. I 74 I- I 5.07.1 8 2 s)' dr
Anthonie vV en Maria Messchert. In 1764 werd ze de (2e) echtgenote
van C. van der Pot (1730-1805). Van I790 tot in 1792
bewoonden ze havezate Den Ordel bij Zwolle. Haar naam in brief
van 01.07.1805; Streng 1 994 (nt 8) nrs. i oo en 164. In een van zijn
brieven aan haar verzoekt Feith ook hartelijk `die beide Dames' te
groeten die hij recent bij haar in Rotterdam had ontmoet; Streng
19 94 (nt 8) nr I 04 van o . I o. 180. Mogelijk duiken echter elders
nog brieven van haar op aan Feith.
14. C.M. van Hogendorp (Rotterdam * 14.0 3 . 17 3 3 -Terheijden 1 7.06.
I 8 I 9); F.A.A. graaf von Wartensleben (I 7 3 1- I 79 3 ).
15 . R. Feith, Thirsa (Amsterdam, J. Allart, i 784) : [* I ] r-* 3 v; Buijnsters
1 963 (nt 6): 2I noemt een andere gravin Von Wartensleben. Gegevens
uit eigen onderzoek, Streng 1 994 (nt 8) nr 45 van 13.I 2.1784
en J.C. Streng, `Uw broeder in Apollo: Brieven en alba amicorum
van kunstzinnige Zwollenaren [ .1 (Epe Zoo 3) 3 4-3 5 (Strengs conclusie
(3 5 nt 7) dat gravin van Wartensleben `de muze van Feith'
zou zijn, wordt door hem niet bewezen). Cornelia Charlotta Feith
(I 744-1 8 12; nr 1 14 op de door P.R. Feith opgestelde Geslachtslist
van de Familie Feith (I 973), en lid van `de andere tak' dan Rhijnvis)
woonde eveneens in de Zwolse Kamperstraat.
16. Bijv. Anna Gesina Reisig (Amsterdam * 16.o2. 1 769-Ommen
o6. i o. I 824); Feith zou haar al hebben gekend voor zijn vriend Jacobus
Kantelaar met haar zijn tweede huwelijk sloot. Stadsarchief
Amsterdam en Historisch Centrum Overijssel (Hco) Zwolle.
17. Vriendschap Feith en Bilderdijk voor De Lannoy zie mijn diss. (nt
5) en mijn art. `Veroordeeld tot voorbeeld? Vrouwelijke idolen in
het achttiende-eeuwse literaire circuit' in De Achttiende Eeuw 38
(2oo6) 39 - 54; 4 1 -42.
18. Hco Zwolle: Toegang 1171, inv nr. 61 (alb.am.). Bijdrage Van
Merken d.d. Amsterdam 178 I ; De Lannoy d.d. Leiden o i . 12. I 78 I
's Gravesande-van der Aar de Sterke d.d. Delft i 5.o8. i 784; Moens
z.p.z.d. Beperking is dat zijn vriendenrol slechts bijdragen van
mede-auteurs bevat, geen enkele buiten deze kring.
19. E.M. Post (1755-1811), C.F. van Sytzama (1719-1807), M. van
Haeften (I 7 5 1 - 179 3). Op Posts verzoek schreef Feith een voorrede
bij haar vert. van Veit Weber [G.P.L.L. Wachter], Overleeveringen
der voorige eeuwen (2 dln. Haarlem 1793) zie ook Streng 1 994 (nt
8) 282, 283.
20. R. de Bree gaf mij toestemming dit in feb. 1999 door hem in het
Zwols Stedelijk Museum getraceerde gedicht te gebruiken.
11. Catharina Spaar ( *Zwolle 26.1 1.171 5 - tZwolle 14.1 1.1 774). Huwelijk
ouders RF te Zwolle 26.0 5 . I 7 5 i.
22. Elsabé Machteld Catharina (* 08. i I . 1775). Ockje Groeneveld en
Rhijnvis Feith kregen negen kinderen. Een herbevestiging van mijn
eerdere aanname van het bewuste celibatairschap van De Lannoy
in mijn art. `Zeer vroeg werk van Juliana Cornelia de Lannoy' in
Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 26 (2oo8) 179-192.
23. Streng 1994 (nt 8) 107 (nr. 62 van i 6.08. 1788).
24. E.M. Post, Reinhart, of natuur en godsdienst (3 dln; Amsterdam
1791-1792) I I791 *3v.
2 5 . R. de Bree, `Het verbroken engagement of Een blauwe maandag:
Rhijnvis Feith en de liefde' in Overjsselse Historische Bijdragen
i o 6e st. (I 9 9 I) 45-105. Aanv. P. van Wissing, `De trouwbelofte van
Rhijnvis Feith en Maria Tonneman' in Mededelingen Jacob Campo
Weyerman 3 I (2oo8) 76. Ik dank Rob de Bree nogmaals voor zijn
inspirerende conversaties en zijn niet aflatende stroom informatie
over Feith en zijn kring. Ondertrouw M.A. Tonneman & H.L. van
Oijen te Amsterdam en Delft, huwelijksaantekening alleen te Amsterdam.
Over de wijze waarop hun contact tot stand kwam is nog
niets bekend, evenmin wie in haar kring H.L. van Oijen kende.
z6. GA-Breda: huur vanaf mei 1772 huis, koetshuis, hof, erf `met alle
toebehoorens; zuidzijde der deftige Nieuwstraat (dank aan Frans
Wetzels). Vgl. de correspondentie met vrienden over vrienden en
bekenden uit Deventer en Zutphen.
27. Aanv op art. R. de Bree: ondertrouw M.A. Tonneman, wed. van
Oijen en Jan Ludolf ten Behm von Knuth (vlgs overlevering een
schuinsmarcheerder) op 19 mei 178 2, huwelijk `in huis' op 3 juni
I 78 2 (GA Zutphen); *Almen 17. I I . 178 2 Johanna Helena Catharina,
* 15. 12. I 78 2; sterft echter 1 4.04. 178 3 (GA Almen).
i9
28. R. Feith, 'Aan Cefise' in rubriek 'Mengelwerk' opgen. na diens
Julia (2edr.; Leiden 1783) 217-218; 217.
29. P. Gerbrandy, 'De boezem van Cloe, Rhijnvis Feith en her roosje'
in id., Een steeneik op de rotsen. Over poezie en retorica (Amsterdam
200 3) 101-10; laatste regels 'Zeg dan stervend: "schoone Cloe!
Jeugd is ijdel, schoonheid schijn!"- Cloe kan een engel worden...
Roosje! Leer haar deugdzaam zijn'.
30. R. Feith, "Ihemire' achterJulia (2e dr.; Leiden 1783) 141-162. De
wordingsgeschiedenis van deze tekst te achterhalen (is deze op
grond van een (buitenlands?) voorbeeld ontstaanr), lijkr zeer interessant.
Gezien Feiths belangstelling voor muziek: Themire ( I 770)
Franse opera van E.R. Duni (1708-1775). Vgl. ook 'Dichtoffer aan
Themire' (1788) van].E. de Witte.
31. Buijnsters (nt 6) 1963: 21: 'Intussen wijst alles erop, dat Rhijnvis in
zijn vrouw weinig kennis van poezie en wetenschap aantro£ Zeker
is, dat hij in Zwolle en daarbuiten graag verkeerde met [iteraruurgevoelige
vrouwen als Lucretia van Merken, Anna [Jozina] van
Vollenhoven, ofgravin von Wartensleben. Zij compenseerden enigermate
wat hij thuis ongetwijfeld miste: weerklank op zijn werk.
[...] Maar het spreekt vanzelf dat Ockjes geringere ontvankelijkheid
voor de literatuur Feiths huwelijksgeluk niet in de weg hoefde
staan'
32. Hier gee. uit R. Feith,Julia (2e dr.; Leiden 1783) 3-6.
33. Streng 1994 (nt 8) nr 37.
34· Zie mijn diss. (nt 5) 283 nt 97. Deze mening ook bij A. Hanou,
'Lucretia van Merken: de wijze vrouw van Feith?' in Literatuur
2004-7: 38-40.
35· Streng 1994 (nt 8) nrs. 8-11. Voor bezoek oktober Feith zie J.
Bosch, Mr. W Biiderdijk's Briefwisseling. Aanvullende uitgave 1
I772 -I7.94(Wageningen 1955) 106nt4.
36. Kenden elkaar op 21 april 1780 nog niet; zie mijn diss. (nt 5) 283
nt 97 en mijn art. in DAE 2006 (nt 17) 42.
37. ]. Buisman, Bar en boos. Zeven eeuwen winterweer in de Lage Landen
(Baarn 1984) 172. Dezomervan 1781 was warm, die van 1782
vrij warm, in aug. koeler.
38. Opgen. in de afd. 'Mengeldichten' van Tael- en Dichtlievende Oefeningen
van [...j Kunst wordt door arbeid verkreegen [ ...] (Leiden
1780) 189-193; vrije navolg. nhF van graaf d'Hartig' = Franz de
Paula Anton Grafvon Hartig (1758- I 797; dichter-geleerde, diplomaar).
WG. Noordegraaf 'Over enige jeugdverzen van Feith' in
De nieuwe taalgids 29 (1935) 289-294 noemt de tekst maar andere
d'Hartigen vergel. niet met origineel.
39. Derde brief(nt I I): 67.
40. Vierde brief (nt I I): 92.
41. R. Feith, Fannij, een fragment (Amsterdam 1787); 'Aan Selinde'
V-VII; 'Aan mijne Lier' IX-XIV. Deze gedichtencyclus behoeft een
nadere beschouwing dan binnen dit bestek mogelijk is.
Een nieuwe editie van Feiths leerdichtDe Ouderdom (I 802)
In oktober 1805 schreef Bilderdijk vanuit Duitsland aan Jeronimo
de Vries: 'Zoo schrijft Feith nog? Ik heb in 10 jaren
volstrekt niets van hem gehoord. Ondersteunt hy zijn' naam,
dien hy voor 25 jaar maakte? [...] Ouderdom en voor geld
schrijven [...] zijn slechte teekens in de Poezy, en beloven niet
heel veel,' (Briefwisseling I79S-ISo6, 775) Deze passage kan
heel goed op Feiths leerdicht De Ouderdom van 1802 slaan.
Misschien kreeg Bilderdijk het later toegestuurd. Opmerkelijk
genoeg is juist dit werk de enige Feith-titel in de veilingcatalogus-
1832 (83/ I 175). Zijn werk werd door Bilderdijk
allang niet meer gevolgd.
De achtergrond waartegen het ontstaan van het gedicht
kan worden gezien, wordt gevormd door Feiths teleurstelling
over wat het revolutiejaar 1795 had gebracht, voorts
zijn jarenlange occupatie met het dichtwerk van Jacob Cats,
zijn ergernis over het veronderstelde lage peil van deugden
en vaderlandse zeden en zijn bestrijding van de leer van Immanuel
Kant. Maar de aanleiding tot het schrijven vormde
Feiths wens om 'op den zangberg niet geheel voor Emigrant
aangetekend te staan'
Hij he eft er ruim twee jaar aan gewerkt en na het overlijden
van zijn vader in mei 1802 moet hij er wat meer vaart achter
hebben gezet. Hij zal zich hebben gerealiseerd dat hij, de oudste
schakel in de generatieketen, naar rnenselijke berekening
als eerstvolgende zou worden afgeroepen. Feith liep toen
tegen de vijftig. Hij richtte zich met zijn adviezen in eerste
instantie tot zijn kinderen.
Bij de presentatie van de nieuwe editie op 27 februari 2009
stond ik stil bij de waardering van de ouderdom in klassieke
oudheid en middeleeuwen, verder bij Cats' dichtwerken Ou-
20
derdom en Buyten-Leven en Twee en tachtigh-jarigh leuen, en
bij Het menschelijk leven van Willem van Haren. De tekststructuur,
zo betoogde ik, is niet hecht: Feith wil vaak te veel
ineens zeggen en hij is ook geen systematisch denker. WeI
vertonen de twaalf fraai gegraveerde vignetten van Reinier
Vinkeles een zekere lijn.
Tenslotte belichtte ik twee boeiende passages. In Feiths toespraak
tot Lindor (I 259-294), eindigend met de verwachting
zijn hond na de dood weer te zien, merkten tijdgenoten een
theologisch probleem op, in welk kader ik herinnerde aan het
artikel van Pim van Oostrum over De Lannoy's schootkatje
(EM 13, 12- 16) en aan Bilderdijks versregels in Het Buitenleven
van 1803 over het opzetten van dieren in plaats van ze met
een grafmonument te eren (DWVI 345). De andere passage (v
323-402) behelst een eerbetoon aan Cats.
De editie (248 p., 20 ills. Amstelveen, EON PERS Amstelveen,
2009. ISBN 9789077246276. € 15,00) bevat: inleiding, tekst,
commentaar en registers op zelfstandige naamwoorden en
rijmwoordcombinaties. Te bestellen bij info@zaakhaes.nl
of bij M. van Hattum, Fokkerlaan 36, I 185 JC Amstelveen
(020.64543 68).
Marinus van Hattum
De zangberg aan de IJssel 1780-1830
Op een avond in I 8 24 werden de inwoners van Ootmarsum
uit hun slaap gehouden: een groep jonge studenten reciteerde,
om `het sobere van de plaats en het plechtige van den avond'
kracht bij te zetten, luid de gedichten Sterrenhemel van Hieronymus
van Alphen en Orion van Pieter Nieuwland.' Eindelijk
was de Nederlandse literatuur tot het oosten van het land
doorgedrongen, zij het door toedoen van niet-Overijsselse
studenten. Dit voorval is opmerkelijk, want de beoefening
van de literatuur in Overijssel stond vanaf de aansluiting van
het gewest bij de Republiek der Verenigde Nederlanden bij
Hollandse schrijvers en dichters in het krijt. 2
In de jaren tachtig van de achttiende eeuw kwam na jaren
van literaire malaise weer leven op de Overijsselse zangberg.
In deze periode, die tot ongeveer 18 3 o duurde, bloeide de
poëzie er als nooit te voren. Wel waren er enkele veranderingen.
Het gelegenheidsgedicht, voorheen het meest toegepaste
genre, had terrein verloren, zonder echter geheel te verdwijnen.
Bovendien had er een wijziging plaatsgevonden in de samenstelling
van de dichtersbent. De predikanten hadden de
lier doorgegeven aan niet-clericale, mannelijke poëten uit de
hogere burgerij en middenstand. Beide tendenzen hadden tot
gevolg dat na i 800, zoals overal in Nederland, ook in Overijssel
de huiselijkheidspoëzie uitbundig werd beoefend.
De rij van dichters wordt geopend door iemand van een
oudere generatie, die nauwelijks past in de geschetste karakteristiek.
Het is de adellijke Clara Feyoena van Sytzama
( 1 7 2-9- 1 80 7), een Groningse, die na haar huwelijk met Isaac
Reinier van Raesfelt te Heemse was gaan wonen. Na zich een
tijd met het drogen van appeltjes en andere nuttige zaken te
hebben beziggehouden, schreef ze het lange gedicht Heemse.
In het voorwoord maakte ze het publiek bekend met haar
moeilijke literaire omstandigheden. Ze woonde temidden
van de eenzaamheid, op een plaats die zelden door dichters
werd aangedaan. Het gedicht bracht haar roem; diverse Hollandse
dichtgenootschappen boden haar het lidmaatschap
aan. Heemse is een literaire uitwerking van de in die tijd populaire
fysico-theologie, de positieve opvatting dat Gods schepping
in de natuur zichtbaar is. De bewijzen daarvoor zocht en
vond Clara Feyoena in de ongelooflijk populaire Katechismus
der Natuur van de Zutphense predikant J.F. Martinet. Clara
Feyoena was ongetwijfeld een naïeve optimist, wat ze gemeen
had met alle aanhangers van de fysico-theologie. 3
Ook in het werk van de literaire reus Rhijnvis Feith ( 1 7 S 3 -
18 z4) zijn fysico-theologische invloeden te vinden, maar dat
hij een optimimist was, kan niet zonder voorbehoud worden
gezegd. Hij was lange tijd het enige literaire talent in Zwolle.
Niets `moedigde mij in mijne geboorteplaats immer aan,
schreef hij in het voorbericht van zijn Oden en gedichten iv.
Desondanks vestigde hij in de jaren tachtig de aandacht op
zich door een ongekende produktiviteit en door de kwaliteit
van zijn dichtwerk. Zijn talent werd niet weinig gestimuleerd
door de dichtgenootschappen in Rotterdam, Den Haag en
Leiden. De Zwollenaar werd overladen met prijzen en voor
het eerst werd er vanuit Holland opgezien naar een dichter uit
het oosten. Na een creatieve en sentimentele periode, en na de
publicatie van Het Graf, werd hij beroemd en gelauwerd als de
bezadigde dichter voor vaderland en religie. Als onbetwiste
kunstpaus regisseerde hij in Zwolle het `briljante' culturele leven.
4 In Holland was men er verbaasd over dat deze beroemde
poëet zich in Overijssel afzonderde. Eens, in i 809, legde Feith
aan Jeronimo de Vries uit waarom hij Zwolle niet verwisselde
met het meer literaire Amsterdam: 'pligt en omstandigheden'
bonden hem aan zijn stad. Hij voegde er aan toe: `Ook denkt
gy in veel opzichten te gering van myne geboorte stad. Ik heb
er wel niet zeer veel vrienden, die op mynen smaak kunnen
invloeijen of myne studie bevorderlyk zyn; maar daar en tegen
des te meer vriendinnen, op wier smaak en edele denkwyze ik
den grootsten prys stel, en mogelyk is er geen stad, die Zwoll,
de grootte in aanmerking genomen, hierin op zij te stellen
ls. 5
Feith beschouwde de gevestigde burgerij als de kern van de
beschaafde samenleving, vooral in de verregaand gedemoraliseerde
wereld van zijn tijd. De nijvere en deugdzame burgers
vormden de beste waarborg voor de verdere verspreiding van
gematigde-verlichtingsideeën. Een verspreiding die niet kon
worden toevertrouwd aan spilzieke aristocraten en aan woeste
en barbaarse boeren. 6 Ook de Maatschappij tot Nut van 't
Algemeen stond daar pal achter. Kenmerkend voor het Nut
waren gematigdheid, redelijkheid en belerendheid. Bijzonder
geliefd in dit beschavingsoffensief waren thema's als het huwelijk
en gezin en de wederzijdse plichten van vrouw en man,
alles uiteraard binnen de christelijke religie. Belangrijk waren
de culturele verschillen tussen de seksen zoals die in de achttiende
eeuw in spektators waren geformuleerd: de vrouw was
de waakster van huis, haard en kind, en de man vervulde een
positie in de maatschappij.
De deftige burgerheren lieten zich vooral inspireren door
de normen en waarden van het Nut, hetgeen resulteerde in
stromen huiselijke poëzie. 7 De meest vooraanstaande Overijsselse
dichter in dit genre was de Zwolse notaris Lubbertus
Rietberg (1783-1816). Dat hij een collega-dichter aansprak
met `Broeder in Apollo; betekende nog niet dat zijn werk
grote hoogten bereikte. Rietberg bleef dicht bij de grond en
probeerde — overigens zelf een vrijgezel — vooral de geneugten
van de huiselijkheid te vertolken. Met zijn lange dichtwerk
Het huisseljk geluk oogstte hij er zelfs nationale roem
mee. Hij bood in zachte tonen een idyllische blik op huwelijk
en gezin, waarin de rollen voor man en vrouw duidelijk waren
verdeeld. Ook in zijn latere dichtwerk deed hij zich als een
idealist van burgermoraal kennen. Maar zelfironie ging hij
niet uit de weg. Zijn bundel Lenteloveren bevat het geestige
gedicht `Aan mijn boekje. Daarin wenste hij zijn geesteskind
(dus ook zichzelf) standvastigheid tegen alle mogelijke kritiek
die ongetwijfeld zou komen.$
Een verborgen poëet van de huiselijkheid was de menist en
trijpfabrikant Jacob Doyer (1748- 18o S ). Veelal was de eigen
familie het onderwerp van zijn ontboezemingen. Alle in die
tijd hooggewaardeerde deugden waren in zijn familie overvloedig
aanwezig. Mannelijke en vrouwelijke verdeelde hij keurig
volgens de geldende normen: zijn moeder prees hij om haar
moederschap en echtelijke trouw, zijn vader om zijn nuttig burgerleven,
vrijheidsliefde en dienst aan het vaderland. Toen hij
zijn werk via het Nut probeerde uit te geven, kreeg Jacob met
Amsterdamse betweters te maken. Aan veel kritiek gaf hij toe,
maar dat bracht een publicatie niet naderbij. Al zijn dichtwerken
bleven in portefeuille. De ernstige en stichtelijke gedichten
waren alleen tijdens familie-avondjes te horen. 9
2I
Ook een jongere verwant van hem, de boekhandelaar en
uitgever Hendrik Doyer ( 1 79 I - i 866), zat het als dichter niet
mee. Hendrik was, in tegenstelling tot de ernstige Jacob, een
pretdichter, die vooral werkte binnen het kader van de Zwolse
Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. Toch frustreerde het
luchthartige genre hem, want hij wenste hoger op de Parnas te
komen, maar ernstige poëzie lukte hem niet. Hij wist waaraan
dat lag. Tegenover collega Johannes Immerzeel, uitgever van
de Muzenalmanak, bejammerde hij het literaire klimaat in
Overijssel: het `provenciëalisme' bedreigde hem `nu en dan:
Dat `nu en dan' verraadt, dat hij zijn dichterlijk talent grotelijks
overschatte. Al ver voor zijn dood zegde hij de poëzie vaarwel
en legde hij zich toe op het schilderen van landschapjes.'°
Zolang Feith leefde was Zwolle literair de belangrijkste stad
van de provincie. Maar in Deventer schreef stadssecretaris
Hendrik van Loghem (177 5 -1845) vasthoudend en met enthousiasme
negen bundeltjes poëzie en liederen bijeen. Ook
hij was lid van het Nut, en net als Rietberg en Doyer, werd
ook hij geïnspireerd door de wereld van huishouden en gezin,
getuigen titels als `Huisselijke Feesten; `Tafereel van een
gelukkig burgergezin' en `Mijn lieve kleine meid: Conform
de culturele tweedeling naar sekse schreef hij `Der vrouwen
grootheid' en werden de mannelijke lezers bediend met lofdichten
op het Nut, de edele burger of de vaderlandsliefde.
Vooral de huiselijkheid lag Van Loghem na aan het hart. Voor
dat genre kende Deventer ook een publiek, want hij hield
er in het Nut tweemaal een lezing over. De wereld buiten
Deventer bleek echter moeilijker te veroveren; zijn bundels
werden uiterst ongunstig gerecenseerd.' I
Ook Van Loghems stadgenoot, de notaris Hendrik Gerhard
Kronenberg (1781-1819), putte zijn inspiratie uit de
huiselijke kring en uit gebeurtenissen in en om Deventer.
Zijn oeuvre bleef tot één gedrukte bundel beperkt: Mijne
uitspanning. Veel wel voltooide gedichten bleven ongepubliceerd,
zorgvuldig in twee dikke cahiers bewaard. Eens hield
Kronenberg een opmerkelijke rede voor het Deventer Nut:
een Betoog van de voortreffelijkheid van het Overjselsche boven
het Hollandse Nederduitsch. De eigen streektaal zou genuanceerder
en aantrekkelijker zijn. Toch publiceerde hij in het
Nederlands. I Z
Enkele dichters wisten zich aan de huiselijkheidspoëzie te
onttrekken. Zo was de slechts drieëntwintig jaar geworden
Zwolse rechtenstudent Jan Coenraad Pruimers ( 1 799-1812.)
een humoristisch poëet. Ironisch noemde hij zijn bundeltje:
Rijmen. Anders dan Kronenberg had hij wel streektaal in zijn
gedichten verwerkt.
Twintig jaar later woonde in Twente Gerrit ten Bruggencate
( 1 8 0 3~ 18 53). ` een Benige zoon van burgermenschen,
die een winkeltje te Almelo doen. Hij dichtte vooral onder
invloed van de Duitse romantici en is vermoedelijk de eerste
dichter van Twente die in een Nederlandse poëziealmanak
werd opgenomen, namelijk, en wel door bemiddeling van
Pieter Rutger Feith, in de Muzenalmanak van Johannes Immerzeel.
Zijn Gedichten van i 8 3 8 werd redelijk gunstig besproken.
Een recensent noemde hem een 'zoetvloeijende en
bevallige' dichter.' 3
Ten Bruggencates mentor, de genoemde Pieter Rutger
Feith (1773-1853). was achtereenvolgens rechter te Almelo
en Zwolle. Deze oudste zoon van een beroemde vader was
natuurlijk lid van het Nut en hij dichtte zelf ook. In zijn Almelose
tijd schreef hij een `Toost' op het `Inwijdings-feest' van
dit alom aanwezige instituut. Tegen het eind van zijn leven
liet hij op eigen kosten voor zo'n duizend gulden al zijn verspreide
gedichten in twee dunne deeltjes drukken. De bundel
werd, luxueus uitgevoerd, naar de koning gestuurd.
In brieven aan twee uitgevers heeft Pieter Rutger zich kritisch
over de Nederlandse poëzie, over de kritiek en over zijn
eigen werk uitgelaten. Tegenover Johannes Immerzeel haalde
hij uit naar contemporaine poëten en critici: `Uitkramers
van groote woorden en winderige beelden, en een nachtelijk
gespuis van critici, die niet weten, dat het meten en passen de
Grieksche poezij doodde, doet reeds ons volk van alles bijna,
wat dichtwerk hiet, beven, en zij razen nog voort, alsof zij
bezeten zijn. Voorts achtte hij de kans groot dat zijn eigen
bundels op `des Boekhandelaars zolders, zonder verkocht te
worden, vermuffen: Hij schoof een deel van de schuld op de
literaire kritiek, het waren `boventoonkraaijers' die de naam
Feith haatten. Maar hij zou `de schande' die zij voor hem in
petto hadden, `lijdzaam dragen. De andere uitgever, G.T.N.
Suringar, wiens zolder de vermuffende bundels moest torsen
en die had gevraagd of Pieter Rutger met zijn gedichten lof
dacht te oogsten, kreeg ten antwoord: `Mijnheer Suringar!
dat is, vooral in ons land, moeijlijk a priori te bepalen; maar
zeker is het, dat ik daarop niet rekene . Er stond immers 'sinds
eenige jaren' een leger critici klaar dat zich er op had toegelegd
`om mijnen vader aan te vallen en met smaad te overladen, en
de zoon maakt geen de minste aanspraak, om beter dan de
vader behandeld te worden. Hij was een bescheiden man; als
bijdrage aan de Muzenalmanak zond hij Bilderdijks gedicht
voor het album amicorum van zijn vader: `Dit gaat al mijn
rijmelarij te boven; schreef hij Immerzeel, `Ik heb het altijd
krachtvol en hoogst belangrijk gevonden'»
Tegen i 8 3 0 waren enige Overijsselse dichters — Lubbertus
Rietberg, Hendrik Doyer, Gerrit ten Bruggencate, Pieter
Rutger Feith en de nog niet genoemde Pieter Leonard den
Beer (1771-18 3 o) — met hun werk tot de toonaangevende
Muzenalmanak doorgedrongen. De door kritiek geplaagde
Hendrik van Loghem niet. Hij zal bij andere boeken troost
hebben gezocht. De opgewekte man betoogde immers in een
gedicht dat alle boeken in zijn bibliotheek zijn toegewijde
vrienden waren. Dat gold voor meer inwoners van het gewest:
rond i 800 bestond er onder het Overijsselse publiek
een toegenomen belangstelling voor boeken in het algemeen
en voor de Nederlandse literatuur in het bijzonder. Met de
verdrijving van de Fransen was deze belangstelling vanaf i 8 i
nog versterkt door de eenwording van het land en de ontwik-
5
keling van het vaderlandse gevoel. Minder dan ooit kon de
literatuur in Overijssel gekenschetst worden als een aparte
cultuur. Neem de rede die J. Verburg in 18 i 6 voor Deventer
Nutsleden hield over De voortreffelijkheid der Hollandsche
Letterkunde. Deze chronologisch opgezette verhandeling
vormde een eregalerij van de beroemdste Nederlandse literatoren
uit de zeventiende en achttiende eeuw. Maar ook uit
boekenbezit, boekenveilingen en persoonlijke lezersaantekeningen
blijkt dat de belangstelling voor de vaderlandse literatuur
aan het begin van de negentiende eeuw ook onder het
Overijsselse publiek was toegenomen.' S
Het overlijden in i 8z4 van de voormalige kees maar intussen
tot koninklijke ridder bevorderde Feith, werd in Nederland
als een nationaal verlies ervaren. Regionaal en plaatselijk
chauvinisme was waarschijnlijk de reden waarom zoveel
Overijsselaars — onder wie vooral Zwollenaren — op de postuum
verschijnende Dicht- en prozaische werken intekenden.
Bovendien zagen diverse bundels met herinneringsgedichten,
lijkgedichten en andere huldeblijken het licht. Naast de reeds
zz
genoemde dichters leverden ook A.H.E. Bourdeau, A. Elbers,
J.A. Oostkamp en A. Wispelwey rouwklachten. De verering
was zo groot, dat men - voor het eerst in Overijssel - besloot
voor een dichter een monument op te richten. Uiteraard werd
een commissie van Nutsleden met de uitvoering belast.' 6
In 18 3 o barstte het nationale dichtvuur in Overijssel nogmaals
los, en wel naar aanleiding van de Belgische Opstand.
De doorgaans bedaagde burgerheren gingen zich ongeremd
te buiten aan martiale vaderlandse lyriek. Met hun strijdverzen
hadden zij de huiskamer verruild voor het veld van de
internationale politiek.
Jean Streng
Noten
I . J.C. Streng, Het schoonstegezicht van de wereldt. De waardering en
duiding van het Over jsselse landschap tussen renaissance en romantiek.
Intellectueel Overijssel i (Epe 2007).
2. K.F. Troost, `Letterkunde; Overijssel (Deventer 193 I) 1027-1045;
H. Entjes, `Het onvoltooide teken. Literatuur in Overijssel; Geschiedenis
van Overijssel (Zwolle 1 979 2) 2 5 2-26o.
3 . Streng, Het schoonstegezicht van de wereldt 8 3 - 100.
4. J.C. Streng, Het is thans zeer briljant. Aspecten van het Zwolse culturele
leven tijdens de overgang van ancien regime naar moderne tijd
(Hilversum 1999).
5. J.C. Streng (ed.), `Zo als men aan gemeenzaame vrienden gewoon is
te schrijven.' De correspondentie van Rhijnvis Feith 1753-1S24 (Epe
1 994) 172.
6. S. Vuyk, `Een opmerkelijk opstel van Rhijnvis Feith over de vaderlandse
identiteit; Over jsselse Historische Bijdragen I 2I (zoo6)
87-107.
7. D. Sturkenboom, Spectators van Hartstocht. Sekse en emotionele
cultuur in de achttiende eeuw (Hilversum 1 998); E. Krol, De smaak
der natie. Opvattingen over huisel jkheid in de Noord-Nederlandse
poëzie van iSoo tot 1840 (Hilversum 1 997).
8. Streng, Het is thans zeer briljant 5 en 29-34; Krol, De smaak der
natie 7 5 -76, 158 en i88.
9. De gedichten van Jacob Doyer worden in getypte transcripties bewaard
in het familiearchief Doyer, Historisch Centrum Overijssel,
Zwolle.
i o. J.C. Streng, `Uw broeder in Apollo.' Brieven en alba amicorum van
kunstzinnige Zwollenaren. Overijsselse Handschriften I2 (Epe
2.003) 13-2I.
I I. Krol, De smaak der natie 92-93, 126 -I 27, 178, 214-215, 23 2-23 3 ,
261 en 357.
12. J.C. Streng, Kweekster van verstand en hart. Boekcultuur en leescultuur
in Overijssel tussen 165o en IS5o. Intellectueel Overijssel 2
(Epe 2oo8) 1 I 9- I 20. De handschriften van Kronenberg worden
bewaard in het familiearchief Kronenberg, Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek,
Deventer.
13. Krol, De smaak der natie 294.
14. J.C. Streng, Zwols Biografisch Woordenboek. Een draagbaar mausoleum
(Hilversum 2004) 94-97; Streng, `Uw broeder in Apollo'
22-6o.
15. Streng, Kweekster van verstand en hart i 16~ 1 2 2 en 12.5 - I 2 8.
16. Streng, Het is thans zeer briljant 191-2.03.
De drukpers voor Willem Bilderdijk
genoegzaam aanhoudend bezig*
N.a.v. L.T. Monfils, Willem Bilderdijk bibliografie: analytische
bibliografie van de zelfstandige publicaties 1777-2004, bibliografische
lijst van niet-zelfstandige publicaties 1772-1831. Xlviii, 407 p.
Amstelveen, EON PERS Amstelveen zoo6. ISBN 9077246126,
€40,00.
In de Academische idyllen (182.6) van Jacob van Lennep gebruikt
een student in de berijmde dialoog `De rijmelaars' het
woord `taak' ter vermijding van het Latijnse `pensum; maar dan
volgt op gezag van Bilderdijk de tegenwerping `Taak deugt niet
in dien zin: 't hoort in de naaischool t'huis. Inderdaad heeft
Bilderdijk in zijn Geslachtl jst der Nederduitsche naamwoorden,
op stellige taalgronden gevestigd (182,1/182,2.) geschreven:
`Taak, een woord, in mijn tijd, van uit de naaiwinkels weêr in
algemeenen omloop gebracht, en waar men sedert mooi meê
is'. Nu hebben we bij Van Lennep met een badinerende tekst te
maken maar toch kan daaruit worden afgeleid dat Bilderdijks
woord gezaghebbend was en dat is het ook na zijn dood nog
lang gebleven.
Bilderdijks Geslachtl jst is opgenomen in de Willem Bilderdijk
bibliografie die Lesley T. Monfils heeft samengesteld, mede
op basis van voorwerk in het Bilderdijk-Museum verricht. Het
is een kloek, fraai uitgevoerd boek geworden met ruim dertig
pagina's illustraties en op de band de initialen waarmee de bibliografie
kortweg aangeduid kan worden: wi B. Monfils heeft
zich een waardig opvolger van Bilderdijk zelf getoond, die immers
ook bibliografisch werk' en editeurswerk heeft verricht,
al legde hij wel nadrukkelijk vast dat hij `niet alle byzondere
gevoelens van den Autheur voor de mijnen erkenne!'2
De WBB bestaat uit drie hoofddelen, A de zelfstandige publicaties
van i 7.77-2004, B de niet-zelfstandige publicaties van
I 772 tot I 8 3 I (Bilderdijks sterfjaar) en C de onzekere en onjuiste
vermeldingen. Het geval wil dat de laatste bibliografische
beschrijving (C 5 2), die van de bloemlezing Leven, ach! Watz jt
gij toch? (zoo6), verzorgd door Peter van Zonneveld, is opgenomen
onder de onzekere vermeldingen, maar inmiddels naar
de A-lijst verplaatst zou kunnen worden, want het boek, dat
bij publicatie van de rviB blijkbaar nog niet was verschenen, is
inmiddels bij de boekhandel te bestellen. Die A-lijst bevat 442
nummers waarbij herdrukken en variante drukken onder hetzelfde
nummer worden geplaatst. Zo hebben de verschillende
drukken van de De ziekte der geleerden de nummers I S 3 . i tot
1 5 3. 8 . Anderzijds zijn er ook veel nummers, bijvoorbeeld overdrukken,
die maar uit een paar bladen bestaan en wel als zelfstandige
publicatie zijn beschreven, maar naar de maatstaf van
gewone gebruikers nauwelijks als echt boek kunnen gelden.
Opzet
De bibliografie is opgezet naar de eisen van de analytische
bibliografie en de beschrijvingen behelzen een quasi-facsimile
transcriptie van de titelpagina (waardoor de verdeling der regels
over de pagina duidelijk wordt), een collatieformule (waaruit
23
de opbouw in katernen valt af te lezen) en een vingerafdruk
(waardoor drukken in beginsel van elkaar onderscheiden kunnen
worden, ook als ze veel op elkaar lijken); zie Sprokkelingen
i aan het slot van dit artikel. Bij de vingerafdruk wordt in een
formule vastgelegd welke tekst er boven bepaalde katernsignaturen
staat. Zo staan boven katernsignatuur A in de eerste druk
van de Vaderlandsche Oranjezucht (A i 3 3 . i) de letters `on, terwijl
bij de tweede druk daarvan (A i 3 3.z) boven katernsignatuur
A een spatie voorkomt. Bij de Vaderlandsche Oranjezucht;
en Dichtstukjes op zee uit i 84 i (A 3 3 9) bestaan de katernsignaturen
niet meer uit letters (en cijfers), bijvoorbeeld A of A2,
maar alleen uit cijfers die bovendien niet meer middenonder
op de pagina staan maar rechtsonder. Bij weinig omvangrijke
publicaties komen vaak helemaal geen katernsignaturen voor
en dan wordt de tekst boven het derde woord op de onderste
tekstregel genoteerd. In de brochure Over een 4msterdamsch
volksdeun jen uit 18 24 (A 161. z) is het derde woord op de
onderste tekstregel van de eerste tekstpagina `er' en daarboven
staat een `s: Maar omdat bij poëzie nu eenmaal een vast aantal
syllaben per regel voorkomt, was het soms ter onderscheiding
van drukken nodig nog een kunstgreep toe te passen. Daarom
is bij A2.6 i. i en i.6 z. 2 een alternatieve vingerafdruk gemaakt
en is bij A z6 3 . i en z6 3.1 van een bepaalde regel de regellengte
vermeld. Bij A i 3 8 . i , een overdruk uit de Algemeene
vaderlandsche letteroefeningen, heeft Monfils geconstateerd:
`Zetsel gedeeltelijk opnieuw gerangschikt, gewijzigde layout,
kopregels en ondertekening aangepast . Als een prozatekst in
kolommen is gedrukt, levert dat ook weer moeilijkheden op:
bij A z89 staat `door de opmaak in kolommen levert het grootste
deel van de katernsignaturen ongeldige vingerafdrukken op.
Soms worden ook variante lezingen opgegeven zoals bij Tyrtéus
krijgszangen (A 69), waar in twee drukken staat `vervolgen' en
`verzwolgen' en in één druk `vervolger' en `verzwolg er; waarbij
de eenmaal voorkomende lezing de juiste is, en de volgorde van
de drukken: i . eerste druk met foutieve lezing, z. tweede druk
met gecorrigeerde lezing, 3. herdruk van de eerste druk met
foutieve lezing.
Van het gedicht _dan de weduwe des kunstschilders Scheller, in
hare droefheid bestaan twee drukken (van verschillend zetsel, A
16 S . i en A i 6 S .2 3), wat al is te zien aan de beginregel waar de
eerste initiaal W in `Wat vult gy, diepbedroefde Weêuw, in de
ene druk afwijkt van die in de andere. Bij de laatste regel van de
vijfde strofe (`Maar in de koude hand versteende!') is in i 6 S . i
niet ingesprongen maar in i 6 S .z ten onrechte wel. In de tweede
strofe is in i 6 5 . z na `smart' een overbodige dubbele punt geplaatst
bij de regels `Ja billijk is zoo diep een smart: / Van 't aan
zich-zelf ontwrongen hart. In i 6 S. i ontbreekt de dubbele punt
op die plaats. In de dertiende strofe staat in i 6 S .z in de regel
`Streef, Jongling, streef, die heirbaan op' (Jongling' met kapitaal),
terwijl i 6 5 . i heeft `Streef, jongling, streef die heirbaan op'
(`jongling' met kleine letter), waarbij ik niet durf te beslissen of
de ene vorm beter is dan de andere. In dezelfde dertiende strofe
bevat in beide drukken in de regel `Uw Ega is uw weêrgegeven'
het tweede `uw' abusievelijk een 'w'. In beide drukken komt bovendien
in de eerste strofe een regel met een onjuist rijmwoord
voor: `Of stikt in afgebroken zuchten: In sommige exemplaren
van allebei de drukken is `zuchten' met de pen verbeterd in
`klachten , rijmend op `verzachten: Druk i 6 S . i is niet foutloos
maar is in twee gevallen beter dan i 6 S . z. Als beide drukken
door dezelfde drukker zijn vervaardigd en beide geautoriseerd
zijn, zal de minder goede druk i 6 S . z voorafgaan aan de betere
druk i 6 5 . i . Als er echter sprake is van twee drukkers, waarop
het gebruik van verschillende initialen W zou kunnen wijzen,
dus als de ene druk een nadruk is van de andere en er slechts
één druk geautoriseerd is, zal de betere (geautoriseerde) druk
voorafgaan aan de minder goede.
Bij A 319. i ,z, A 3 zo. i ,z en nog enige titels hebben we te
maken met door Nayler & Co. te Amsterdam na de dood van
Bilderdijk uitgebrachte werken die zowel in i 8 3 6 als in 1837
zijn verschenen zonder dat het zetsel is veranderd. Hier is vermoedelijk
sprake van stereotypie. Het is ook mogelijk (als we
verder in de negentiende eeuw komen) dat er helemaal geen
katernsignaturen meer zijn. Dan kan er dus geen vingerafdruk
meer worden gemaakt, maar er wordt nog wel steeds een collatieformule
gegeven, zoals bij A 411 Jhr. Onno Zwier van Haren
en mr. Willem Bilderdijk (i 8 9 s), verzorgd door Albert Verwey.
Ik ben er niet zeker van of hier de collatieformule nog nuttig is
ter identificatie of ter onderscheiding en of niet volstaan zou
kunnen worden met de paginering.
De WBB beperkt zich, anders dan haar negentiende-eeuwse
voorgangers Glinderman (1833) en Klinkert (1853), tot het
werk van Willem Bilderdijk, titels die alleen op naam staan
van Vrouwe Bilderdijk (Katharina Wilhelmina) zijn niet
opgenomen (`Zij verdient een eigen bibliografie, p. xviii).
De consequentie hiervan is dat bij Bilderdijks L jkgedachtenis
van Zijne Doorluchtigste Hoogheid prins Willem George
Fredrik van Oranje en Nassau (A i i 6) het werk van Katharina
Wilhelmina, Op het afsterven van Zijne Doorluchtige Hoogheid
prins Willem George Fredrik, wel wordt genoemd maar niet
uitvoerig beschreven, terwijl het toch mét Bilderdijks gedicht
in de Vaderlandsche Oranjezucht is opgenomen. Heel streng
is de werkwijze ook niet doorgevoerd, want de bijdragen van
Vrouwe Bilderdijk in de Keur van Nederlandsche letteren (A
2,77, B 3 40) worden wel beschreven, mogelijk omdat in de Keur
ook een gedicht voorkomt dat zowel op naam van Willem als
op naam van Vrouwe Bilderdijk is verschenen. Terzijde merk ik
nog op dat de gedichten van Bilderdijk zelf in de Keur beginnen
met zijn `Ter verjaardage van mijne egade.
Toelichtingen
Naast de strikt bibliografische gegevens bevatten de beschrijvingen
ook gegevens over de vindplaats van de beschreven
drukken in openbare bibliotheken, met vermelding van bijzonderheden
over de provenance, handgeschreven inscripties e.d.,
en voorts verwijzingen naar bibliografieën en catalogi waarin
de betreffende druk voorkomt (zie verder Sprokkelingen i).
Daarnaast wordt de bibliografische geschiedenis vermeld (of
een bepaald werk ook elders is gepubliceerd) en wordt er vaak
een meer inhoudelijke toelichting gegeven.
Van A i (Echtviering van keizerNapoleon) zijn twee edities
bekend, beide te Amsterdam bij Immerzeel en Comp. in 18 i o
uitgegeven, één met gebruikmaking van de lange of staande s
én de korte of ronde s , terwijl in de ander uitsluitend de `door
Bilderdijk verfoeide' ronde s wordt gebruikt. Hetzelfde geldt
voor A i 79 (Hulde), ook een lofdicht op Napoleon, zonder
impressum maar eveneens uitgegeven bij Immerzeel. De drukken
waarin uitsluitend de ronde s wordt gebruikt (omdat in de
letterkast kennelijk de lange s ontbrak) moeten later worden
gedateerd dan de drukken waarin, afhankelijk van hun positie,
de lange s en de ronde s naast elkaar worden gebruikt,
bijvoorbeeld in Hulde (A i 79.2): gantsch, was, verfchuldigd,
Hollandfch, fchroomde, ftouter. Bilderdijk heeft in zijn Nieuwe
taal- en dichtkundige verscheidenheden geprotesteerd `tegen het
"ezelachtig wegschoppen" dier letter van onze drukkerijen. In
de letterkast van Zweijgardt uit 182. z komt de lange s nog voor,
maar in die van Van Cleef uit i 844 niet meer. 5
Bij individuele gedichten wordt dikwijls aangegeven waar
die in de Dichtwerken (18 S 6-18 S 9) zijn opgenomen, maar dat
2.4
is niet altijd gebeurd. In Sprokkelingen i geef ik een aanvullend
lijstje van nummers uit de awBB met opgave van de vindplaats in
de Dichtwerken. Bij A 3 2.4 Op den verjaardag van Zijne Doorluchtige
Hoogheid prins Willem de Vijfde (Amsterdam, Nayler,
18 3 6) kan aangevuld worden dat dit werk in de Vaderlandsche
Oranjezucht en in de Dichtwerken vlii, 45 2 voorkomt als `Op
den achtsten maart 1 798
Bilderdijk heeft in I 8z 3 ook een kinderboek gepubliceerd,
Spreuken (Ai5i) en in de uitgaven daarvan met 64 pagina's
wordt in het `Voorberigt' gemeld dat de auteur heeft goedgevonden
dat `in de kleinere, meer voor kinderen bestemde
uitgave, Zetter en Corrector de spelling van den Hoog!. Siegenbeek
zouden in acht nemen' Dat is alleen in de uitgave met 48
pagina's (waarin het `Voorberigt' ontbreekt) gebeurd: `plicht'
volgens Bilderdijk wordt 'pligt' volgens Siegenbeek, `verricht'
volgens Bilderdijk wordt 'verrigt' volgens Siegenbeek. Ironisch
genoeg is in `Voorberigt' de spelling-Siegenbeek gevolgd, want
volgens Bilderdijks Geslachtl jst was het '[Voor]bericht . De
Spreuken zijn na 18 z 3 niet afzonderlijk herdrukt, vermoedelijk
omdat de tekst alleen leringen bevat die niet worden geadstrueerd
aan de hand van een verhaaltje. De Gedichten voor kinderen
van Vrouwe Bilderdijk hebben een beter debiet gekend,
terwijl daarin toch niet de spelling-Siegenbeek is gehanteerd,
althans niet in de door mij geraadpleegde uitgave van 1813:
`oprecht; `recht; `doorgebracht; `plicht: In de Bloemen van
Nederlandsche dichtkunst voor de jeugd ('s Gravenhage, J. Immerzeel,
junior, 18 z6- I 8 27) is trouwens al weer in de stukken
van Bilderdijk `volgens begeerte van den uitgever, des dichters
spelling behouden. Deze bloemlezing bevat acht stukken van
Bilderdijk en had dus in de wn opgenomen kunnen worden
(vgl. WBB, p. 15 I) .
Bij de toelichtingen is niet steeds een juiste afweging gemaakt.
Want waar bij A z68 Pestel, gedachtenisrede geen gegevens over
deze Pestel worden vermeld, wordt bij A z64 de Heldinnenbrieven
van Pieter van Schelle, uitgegeven door Bilderdijk, uitvoerig
uiteengezet wat heldinnenbrieven zijn. Bij Ai 82.3.2.48. z De
derde October staat `van het tooneel geciteerd door W. Bingley.'
Hier zal niet Ward Bingley (17 5 7- I 8 I 8) zijn bedoeld maar zijn
zoon Wilhelmus Albertus Bingley ( 1 7 9 3 - 1 844).6 Met Werner,
de Duitse auteur van het door Bilderdijk vertaalde Kr jgs-lied
der verbondene legers (A 196) is bedoeld Zacharias Werner
( 1 76 8 -182.3), die drie keer getrouwd is geweest voor hij zich tot
priester liet wijden.
In de Staatscourant is in de negentiende eeuw elke week
een lijst opgenomen van werken die in het kader van het toen
geldende wettelijk depot bij het Ministerie van Binnenlandse
Zaken waren ingeleverd. Zolang de Staatscourant nog niet digitaal
is te raadplegen, is het zoeken naar die titels een tijdrovende
kwestie, maar ik heb ooit genoteerd dat De derde october op i 9
januari 18 24 in de Staatscourant wordt vermeld en inderdaad
door L. Herdingh en Zoon is ingeleverd. Exemplaren die in
het kader van het wettelijk depot zijn ingeleverd, kunnen een
handgeschreven verklaring op de titelpagina hebben, zie bijvoorbeeld
Az84.z (Nieuwe vermaking, Zutphen, W.C. Wansleven,
1834).
In de bronnenlijst wordt een aantal particuliere veilingcatalogi
beschreven, waarin veel werken van Bilderdijk werden
aangeboden, bijvoorbeeld de catalogus van S.I. Wiselius uit
1 845, waarvan het gedeelte Bilderdijk is gekocht door ds. Van
Voorst. De bibliotheek van vader en zoon Van Voorst is in
186o verkocht (p. xxiv), maar blijkens de verkoopcatalogus
Nederlandsche letterkunde, catalogus van boeken en handschriften
voorhanden bij Frederik Muller & Cie, verschenen na 18 89,
moet een deel van de collectie Wiselius veel later nog beschik
baar zijn geweest. Nummer I I o 3 in genoemde catalogus (` 18 z
banden, waarvan 13 8 in half leder en ruim 400 stukken' van en
over Bilderdijk) is immers een `Unieke verzameling, grootendeels
afkomstig uit de bibliotheek van S.Iz. Wiselius, aangevuld
uit de collecties van de Bosch Kemper, Alberdingk 7hijm, e.a
Bilderdijk heeft, veelzijdig als hij was, ook een aanbeveling
uitgegeven voor de bekende buikspreker Alexandre Vattemare
(B147, 2 5 7, 2 5 8). Ik kan de verleiding niet weerstaan hier te
verwijzen naar het stuk dat Jacob van Lennep in 18 S z over
hem heeft geschreven, waaruit blijkt dat Vattemare niet alleen
buikspreker was, maar ook `als geleerde de boekeryen bezocht'
en een plan heeft bedacht om bibliotheken tot onderlinge ruil
en uitwisseling te bewegen. En, schreef Van Lennep, `zoo hij de
gastvrijheid genoot van Nikolaas en Frederik Willem, van de
koningin van Engeland, enz., enz., hij genoot evenzeer die van
Bilderdijk en Southey, van Walter Scott en Thomas More, van
Humboldt en van Arnim, en telde onder zijne vrienden al wat
Europa en Amerika voortreffelijks noemen kon ' 8
De bladspiegel in de bovengenoemde Keur van Nederlandsche
letteren (in octavo) is zo smal dat Bilderdijks versregels
nogal eens te lang zijn. Dan ontstaat het volgende beeld:
Dertigjaren, lieve Weêrhelft, groette ik uw geboortelicht;
(dierbren plicht!
Dank zij God voor 't nog vervullen van dien my zoo
De uitgever, M. Westerman in Amsterdam, is dan ook verheugd
dat Bilderdijk erin heeft toegestemd zijn werk `onder
dezen eenvoudigen tooi' het licht te laten zien, nu `de Zuidelijke
drukpers met de Noordelijke in wedstrijd treedt om zijn
werken ook uiterlijken luister bij te zetten: In de eerste helft
van de negentiende eeuw hadden auteurs zelden een vaste
uitgever, en gezien Bilderdijks grote productie is het ook niet
verwonderlijk dat hij zijn werk bij verschillende uitgevers
onderbracht. Daar waren ook uitgevers bij die niet echt vooraanstaand
genoemd kunnen worden, zoals De Vos & Comp.
in Dordrecht (voor Bilderdijk werkzaam van 18 z 5 tot 18 z 8)
en A.F.H. Smit in Rotterdam (voor Bilderdijk werkzaam van
1827 tot 1832).
Vanaf 18z8 komen daar nog uitgevers in het tegenwoordige
België bij : J. Sacré, die recent van Aalst naar Brussel
was verhuisd en bij wie in 18z8 Avondschemering (A 2-73)
werd uitgegeven, dat met talrijke ornamenten en vignetten
inderdaad fraai is uitgevoerd; vervolgens A.B. Stéven in Gent
(Séhemerschijn, 1819, A z86) en Brest van Kempen in Brussel
(Nasprokkeling, 18 3 o, A Z9 i), die als Nederlander bij de
Belgische opstand naar Amsterdam verhuisde. Deze edities
zijn met instemming van Bilderdijk verschenen, maar we
kunnen veilig aannemen dat hij, als hij was blijven leven, na
de opstand van de woelzieke Belgen geen toestemming voor
Belgische drukken meer zou hebben gegeven. Dat Bilderdijk
in België naam had verworven, blijkt ook uit de (niet in de
B-lijst van niet-zelfstandige publicaties opgenomen) bloemlezing
van contemporaine Nederlandse poëzie, in 18 i,4 bij P.J.
Hanicq te Mechelen verschenen onder de titel Voorlezingen
van Hollandsche dichtstukjes ten gebruyke van het 4ertsbisschoppelyk
Collegium te Mechelen (46 pag.). Daarin zijn zes
van de zeventien opgenomen gedichten van Bilderdijk (en
één van vrouwe Bilderdijk). Overigens kan van de Bilderdijkedities
die na de afscheiding van België aldaar zijn verschenen,
niet worden gezegd dat zij klakkeloze nadrukken van Noord-
Nederlandse uitgaven waren, zoals bij Tollens wel het geval
kon zijn (zie verder Sprokkelingen 3).
25
Fondsartikelen, overgegane fondsartikelen en vertalingen
Naast registers op drukkers (alfabetisch op plaats en op naam),
een chronologisch en een alfabetisch titelregister, is in de WBB
ook een register opgenomen van de eigenaren van overgegane
fondsartikelen. Gegevens daarvoor zijn onder meer ontleend
aan fondsveilingcatalogi die werden uitgegeven wanneer (een
deel van) het fonds van een uitgeverij werd afgestoten, bijvoorbeeld
bij overlijden. Alleen wanneer de (nieuwe) eigenaar een
titeluitgave van het werk heeft verzorgd (bij het oude boekblok
is alleen een nieuwe titelpagina met de naam van de nieuwe uitgever
ingevoegd) of een bindoplage (alleen met nieuwe band)
is in het hoofddeel van de bibliografie een nieuwe beschrijving
gemaakt. Zo'n titeluitgave werd verzorgd als van de oorspronkelijke
oplage nog veel exemplaren onverkocht waren gebleven.
Bij A2-5 7. i (Merle d'Aubigné, Kerstdag, Leyden, H.W. Hazenberg
Junior, i 8z4) en Al 5 7.2 (de titeluitgave daarvan, getiteld
Degeboorte van Christus, Amsterdam, A.B. Saakes, i 8 z6) heeft
Saakes de titel al heel snel (naar negentiende-eeuwse begrippen)
van Hazenberg overgenomen, en wel omdat hij in i 8 2
in één boek twee andere preken van dezelfde auteur (Het kruis
van _ jezus Christus en De prediking van het evangelie) heeft uitgegeven.
Maar het kwam ook vaak voor dat de resterende (al
of niet gebonden) exemplaren van een bepaald boek naar een
nieuwe boekverkoper overgingen, die ze (tegen gereduceerde
prijs) probeerde te slijten zonder een titeluitgave op de markt
te brengen.
Voor het register van overgegane fondsartikelen is geen
gebruik gemaakt van de Alphabetische naamlijst van fonds-artikelen,
voorkomende in het Naamregister van Nederlandsche boeken,
alsmede in de Alphabetische naamlijst van boeken ... waarvan
het regt van eigendom aan anderen is overgegaan, in i 8 39
bij de Gebroeders Van Cleef verschenen. Deze Naamlijst was
bestemd voor boekverkopers die moesten kunnen achterhalen
dat bijvoorbeeld Bilderdijks Spreuken niet langer bij Herdingh
en Zoon maar bij Messchert in Rotterdam verkrijgbaar waren.
In de Naamlijst zijn op i 22 pagina's ongeveer 3.6 S o titels opgenomen
en de titels van Bilderdijk nemen ruim drie pagina's in
beslag (zo'n honderd items). De Naamlijst geeft de stand van
zaken weer tot augustus i 8 3 7 en er zijn dus de resultaten in
opgenomen van de fondsveilingen van Herdingh en Immerzeel
uit I 8 3 5, die beiden veel werk van Bilderdijk hebben uitgegeven.
Namen van latere uitgevers, als Schwaebe en Vlieger, die
wel in het betreffende register van de wBB figureren, komen er
dus niet in voor. Maar er zijn ook namen van nieuwe fondseigenaren
die wel in deze Naamlijst zijn opgenomen maar niet in
de WBB (zoals Proost, zie verder Sprokkelingen 4). Sommigen
hadden zich toegelegd op het verwerven van fondsartikelen.
Zo had Jacobus Radink `niet minder dan 48 fondswerken en
kopijrechten van Bilderdijk' verzameld, een bezit dat hem van
pas kwam toen Bilderdijks Dichtwerken van 18 S 6- i 8 5 9 door
A.C. Kruseman in Haarlem werden uitgegeven. 9 In verband
met de wijziging van het auteursrecht in i 8 8 i werd een Lijst
der boekwerken (18 8 3) gepubliceerd, waaruit blijkt dat het
Woordenboek voor de Nederduitsche spelling (A 2 8 9) uiteindelijk
bij de bekende handelaren in second-hand artikelen Gebr.
E. en M. Cohen in Nijmegen terecht is gekomen.'°
In de fondsveilingcatalogus van Elwe uit i 8 i 6 komen zeven
titels van Bilderdijk voor (A 46, A3, Ai 9, A77, A2, A72, A69).
In potlood is hierbij aangetekend: `f 13 3,- Bilderdijk Compleet
Ouwerkerk. De boekverkoper B. Ouwerkerk moet hier als tussenhandelaar
zijn opgetreden en de betreffende fondsartikelen
later hebben doorverkocht. In de fondsveilingcatalogus van
Herdingh uit i 8 3 S zijn niet alle titels waarmee Bilderdijk te
maken heeft gehad onder zijn naam te vinden. F.W. Linders
Mac-Benac, of het stellige der vrjmetselarj (A 224) uit i 820
staat onder Lindner, en er blijken nog i 2 S exemplaren van
voorhanden te zijn. Uitgaande van een oplage van 5 0o zouden
er dus elk jaar 2 5 stuks van zijn verkocht. Bij deze titel is met
een tekentje aangegeven dat Herdingh hiervan het kopijrecht
bezat. Dat is niet het geval bij de gravure `Gedenkzuil voor
Jongvr. de Lannoy, get. door Bilderdijk, gegr. door Vinkeles,
gr. 8vo' (A 3 3, Grafschrift voorjongkvrouwe Lannoy, i 784). 1 I
Van dit assortimentsartikel had Herdingh zestig exemplaren in
voorraad, die hij onmogelijk al sinds i 784 in voorraad kon hebben
gehad. Misschien heeft hij ze in i 814 bij hun fondsveiling
van de oorspronkelijke eigenaren, A. en J. Honkoop te Leiden,
overgenomen, maar dan zou hij normaal gesproken fondseigenaar
zijn geworden. In de fondscatalogus, de lijst van uitgegeven
werken, van Herdingh uit 1827 1 Z zijn ook opgenomen de
Echte stukken betreffende de uitzetting van mr. Willem Bilderdijk
(A 13 3) door Herdingh in 18 21 uitgegeven, echter met de
aantekening `Wordt niet verk' [ocht] . Deze titel kan dus als een
privédruk van Herdingh voor Bilderdijk worden beschouwd. 13
Hoe was bij fondsveilingen de positie van de auteur ? In een
Koninklijk Besluit van 24 januari i 8 i 4 is bepaald dat ieder
die een `oorspronkelijk Werk' uitgeeft dat hij `wettig bezit;
daardoor `voor zich zelven en zijne erven, het uitsluitend regt'
verkrijgt `om hetzelve werk uit te geven. De duur van het auteursrecht
is hier dus niet aan enige beperking onderworpen. In
de wet van 2 S januari i 8 i 7 is echter bepaald dat het kopijregt
`niet langer [zal] voortduren, dan twintig jaren na den dood
van den autheur of vertaler . 14 Bij de uitgave van de Dichtwerken,
toen Bilderdijk al meer dan twintig jaar dood was, is men
kennelijk uitgegaan van de bepalingen van 18 z 4, waarschijnlijk
om de onderlinge collegiale verhoudingen niet te verstoren. In
de wet van i 8 i 7 staat ook dat het kopijrecht van boeken `het
uitsluitend regt [is] van diegenen welke daarvan autheurs zijn,
en hunne regtverkrijgende. Hier wordt dus de auteur voorop
gesteld, maar dat heeft niet verhinderd dat uitgevers het recht
van eigendom van door hen uitgegeven boeken aan andere
uitgevers verkochten, ook als de auteur een nog levende Nederlander
was. Bilderdijk heeft zelf in i 828 (met voorbijgaan van
de oorspronkelijke uitgever Sepp ?) in een exemplaar van zijn
Geslachtljst der Nederduitsche naamwoorden (A 2 3 4, Amsterdam,
J.C. Sepp en Zoon 1822) genoteerd: `Het kopijrecht van
dit Werk is door mij aan den Boekhandelaar Immerzeel afgestaan;
waarna Immerzeel in 1 8 3 2- i 8 3 4 inderdaad een nieuwe
editie van dit werk op de markt bracht en daarvan werd Messchert
in 18 3 5 weer de nieuwe eigenaar. Maar in een contract
dat Bilderdijk in i 8 3 o met de uitgever Suringar te Leeuwarden
afsloot, verkocht hij van de Beginsels der woordvorsching (A
29 3) de rechten voor het uitgeven `in maniere en zoo dikwijls
hy boekverkooper zal verkiezen'»
Er bestonden ook regels voor het uitgeven van vertalingen.
In i 796 werd voor de provincie Holland bepaald dat een uitgever
die een vertaling van een bepaald werk op de markt wilde
brengen, dat voornemen in de krant moest bekend maken en
na drie maanden moest aantonen dat hij het oorspronkelijke
werk bezat en met de vertaling ervan bezig was. Het stond echter
een andere uitgever vrij `(doch niet dan met voorkennis
van den uitgever der eerste vertalinge) eene geheele andere en
betere overzetting' te publiceren.' 6 Zo verscheen van Jacques
Delilles L'homme des champs in i 8o2. en i 803 bij Gerbrand
Roos in Amsterdam eerst een vertaling door N.C. Brinkman,
wed. C. van Streek onder de titel De veldding, of de Fransche
landgedichten en vervolgens in i 803 bij Johannes Allart, ook
in Amsterdam, de bewerking door Bilderdijk, getiteld Het
buitenleven. In i 803 werd voor de Bataafse Republiek een wet
26
van kracht, waarin de regels werden aangescherpt en het werd
verboden binnen drie jaar na de eerste vertaling een andere te
debiteren. In zijn voorrede bij Het buitenleven jammerde Bilderdijk
over de `hevige ziekten' die 'my derwijze uitputteden,
dat ik, etlijke maanden achter een, buiten staat bleef, een' eenvoudigen
briefte schrijven. De recensent van de beide vertalingen
in de Vaderlandsche letteroefeningen (i 803, 1, p. 3 99) heeft
wel waardering voor Bilderdijks poëzie, maar is niet erg onder
de indruk van zijn overige klaagzangen: `Dan wy willen hopen,
dat het enen bekwamen Geneesheer gelukken zal, zyne, naar
het schynt, kwynende gezondheid volkomen nog te herstellen,
misschien verdwynen dan ook zyne kwade luimen. Er zijn meer
werken waarvan Bilderdijk een tweede vertaling maakte. Uit de
tijd dat er nog geen formele regelgeving was over vertalingen,
dateert een vroeg werk van Bilderdijk, Deukalion en Pyrrha (A
z, 1779). Dit is, zoals bekend, een bewerking van Deucalion et
Pyrrha van G.F. Poullain de Saint-Foix, een toneelstukje dat
ook al in 1770 door N.W. op den Hooff onder de titel Deucalion
en Pirrha was vertaald. Het stuk van Saint-Foix is in proza,
de vertaling van Op de Hooff is per toneelclaus berijmd, maar
die van Bilderdijk is geheel (per versregel) berijmd. Bilderdijk
heeft een ander vroeg werk, Tyrtéus krijgszangen (A 69, 1 787),
naar het oorpronkelijk Grieks gevolgd, maar Juliana Cornelia
de Lannoy had daarvan in haar Dichtkundige werken (Leyden,
A. en J. Honkoop, 1780, p. i 59-164) ook al een (gedeeltelijke)
bewerking opgenomen, gevolgd naar de Franse vertaling van de
abt Jean-Philippe Jannet.
Nadrukken
Naleving (of juist niet) van de regels met betrekking tot het
kopijrecht is natuurlijk ook aan de orde bij ongeautoriseerde
drukken of roofdrukken, waarbij ik liever de neutrale term nadrukken
gebruik: het woord `roofdrukken' is te veel verbonden
met het twintigste-eeuwse auteursrecht, terwijl achttiende- of
negentiende-eeuwse nadrukken lang niet altijd onwettig of
illegaal waren. Nadrukken kunnen een authentiek impressum
(plaats en naam van uitgever) hebben, een vals impressum (als
er iets te verbergen valt) of geen impressum. Van de (overige)
zonder uitgeversnaam verschenen drukken konden er veel aan
een drukker/uitgever worden toegeschreven, hetzij omdat het
overdrukken zijn uit periodieke werken, hetzij omdat contemporaine
catalogi een uitgever vermelden, hetzij omdat (bij werk
uit de achttiende eeuw) het typografisch materiaal identificeerbaar
is. Het gaat bij Bilderdijks werk om nadrukken die vooral
vervaardigd zouden zijn door de Amsterdamse uitgever J.B.
Elwe en later door de Leidse firma L. Herdingh en Zoon.
Elwe
Elwe was inderdaad bekend als nadrukker, hetgeen blijkt uit
zijn contemporaine `biografie': Leeven en character-schets van
den Amsteldamsche boekverkooper j...B.....E... ( 1 794):
De Heer E*** begon, om meer voordeel te genieten, eenige
Copie van andere naa te drukken, als een van de Heer
M...... zynde een werk in Ouarto, het welk onze Held ten
dienst van de Liefhebbers in klein Octavo liet naa drukken,
met een extra konstig naagesneeden Vignet van het
Konstgenootschap; schoon de Heer M...... hier wel tegen
adverteerde, had onze Held de vrypostigheid hetzelve naa
te laaten drukken, en dreef alzo den spot met de Heer .......
eenige Tooneelstukken onder Privilegie van de Schouwburg
van A....... moesten hetzelfde noodlot ondergaan,
laatende zyn Ed. meest een getal van twaalf grootpapieren
op zulk een raar stuk drukken, met de gewoone Vignetten
van gemelde Schouwburg, dewelke zyn Ed. dan hier en
daar op Verkopingen voor echte drukken liet doorgaan, 't
geen hem een magtige winst aanbragt.
In een brief aan Johannes Kinker vanuit Brunswijk van i 8 juni
1798 schreef Bilderdijk dat hij Elwe 'quelques mourceaux de
Poësie pour mon propre Compte' heeft laten drukken (wat
later Oden en gedichten (A i z i) zou worden), en verder zijn er
`quantité de petites pieces fugitives, que Elwe a sCu autrefois se
procurer, et qu'il a imprimé clandestinement: En op z oktober
179 8 vroeg hij aan Kinker of Elwe nog steeds `des Livres contraires
au systeme dominant ?' verkocht, en (blijkbaar is hij het
adres kwijtgeraakt) : `Ou demeure-t-il ?''
Onder A 4 i (waarnaar op p. xvi is verwezen) wordt beschreven
Bilderdijks gedicht Aan het kunstgenootschap, Kunstliefde
spaartgeen vlyt, te 's Gravenhage; by 't ontvangen van den gouden
eerprys, dat door Elwe circa i 78 5 zal zijn uitgegeven en dat een
redactie bevat die afwijkt van die in de Proeven van poëtische
mengelstoffen uit i 796, verschenen met `Privilegie' van de Staten
van Holland en West-Friesland (B i 16). De Elwe-redactie
heeft: 'Onverwelkbre zegekroon' en `nooit verdienbaar loon'
terwijl die in de Proeven luidt: 'Nooitverwelkbre zegekroon' en
`onverdienbaar loon; verschillen die inderdaad aan een redactionele
ingreep moeten worden toegeschreven. De druk van
Elwe is een `ongeautoriseerde druk' die niettemin `de door de
dichter geautoriseerde versie' bevat.
Als Elwe zijn druk niet op een rondzwervend afschrift heeft
gebaseerd, heeft het er inderdaad `alle schijn van dat Bilderdijk
bij deze publicaties was betrokken.
Ik betwijfel overigens of A 3 z (Extract uit de 's Gravenhaagsche
Courant, 1 784) gerekend moet worden tot de `privé-uitgaven
voor Bilderdijk' (p. xvi), waarvoor een persoonlijke
(schriftelijke) relatie nodig was. Bij het Extract gaat het om de
herdruk van een artikel uit een patriottische krant, waarin staat
dat Bilderdijk en anderen zich na het proces tegen Philippus
Verbrugge aan losbandig gedrag hebben schuldig gemaakt,
alsmede om de herdruk van de reactie door Bilderdijk daarop
uit een andere krant. Die reactie komt erop neer dat Bilderdijk
verklaarde boven dergelijke beschuldigingen te staan.' 8 Elwe
kan dit Extract wel op de markt hebben gebracht, maar het lijkt
mij onwaarschijnlijk dat Bilderdijk zelf in dit drukwerkje de
hand heeft gehad, omdat het niet het bedoelde oogmerk kan
hebben bereikt, want wat de lezer daaruit bijblijft, is vooral het
verslag van de orangistische buitensporigheden. Als Bilderdijk
werkelijk effectief had willen reageren, had hij een soortgelijke
brief moeten publiceren als die hij aan prins Willem v over
deze affaire heeft gestuurd.' 9
Vaderlandsche Oranjezucht
Bilderdijk heeft een aantal Oranjeverzen los uitgegeven, die
onder de titel Vaderlandsche Oranjezucht in i 8o S gebundeld
werden gepubliceerd (i 8o pp.), zogenaamd in Leipzig maar
vermoedelijk te Amsterdam bij de Weduwe J. Dóll (A i 3 3. i ). 2O
Hiervan verscheen een uitgebreide herdruk (12, 1 pp.), nu met
auteursvermelding (A i 3 3.z), volgens de titelpagina weer in
18 o S te Leipzig maar in feite blijkens de correspondentie van
Bilderdijk met Johannes Immerzeel Jr. bij de laatstgenoemde,
ofschoon in de Vaderlandsche letteroefeningen van i 809 (I, p.
604-61 o) verbaasd werd gedaan over het gerucht dat de bundel
pas in i 809 in Amsterdam zou zijn gedrukt:
Hoe ! een man, als Bilderdijk, zoude thans verzen in het
licht geven, welke, op het zachtst uitgedrukt, eene strek
king zouden kunnen hebben, om oude, door den tijd reeds
Z7
geheelde, wonden weder open te rijten, haat en burgerlijke
verdeeldheden weder op te wakkeren, vergeten grieven
weder levendig te maken?
Die verbazing moet wel gespeeld zijn want in de fondscatalogus
van Immerzeel uit i 8 Y o komt de titel gewoon voor: `Vaderlandsche
Oranjezucht; met titelvignet. 8. in cart. (Leipzig
z 8o S) [prijs] 3 .o . -, Van de bij Immerzeel verschenen druk van
de Vaderlandsche Oranjezucht zijn in i 8 i i z i 9 gebrocheerde en
19 3 ongebonden exemplaren in beslag genomen. ZZ Daardoor
werd natuurlijk opnieuw vraag naar het boek gecreëerd. Niettemin
blijkt uit de assortimentscatalogus (lijst van voorradige
boeken) van Elwe, die in i 8 i 6 naast zijn fondsveilingcatalogus
verscheen, dat hij nog negen exemplaren te koop had.^ 3 Blijkens
de fondsveilingcatalogus van Herdingh uit i 8 3 5 , tevens
assortimentscatalogus, had deze acht exemplaren in voorraad
(maar hij was daarvan niet de fondseigenaar).^ 4 In de fondscatalogus
van Immerzeel uit i 8 3 3 staat dat de Vaderlandsche
Oranjezucht is uitverkocht,^ 5 waarmee overeenstemt dat in Immerzeels
fondsveilingcatalogus van 18 3 S slechts één exemplaar
voorhanden was.Z6 In een stocklist (lijst van leverbare boeken)
van Nayler & Co. voor 1837 in zijn Pillen voor recenserende
geleerden te slikken; en beenen, voor heeren boekhandelaren te
kluiven (i 8 3 8) schreef Nayler bij de aankondiging van zijn
eigen heruitgave van de Vaderlandsche Oranjezucht (die uiteindelijk
pas in i 841 zou verschijnen) dat er van dit werk twee
voorafgaande uitgaven bestonden; `van de Echte hebben wij
het Kopijrecht (van den Heer Immerzeel) gekocht — de Onechte
komt dikmaals in Veiling bij den Heer Bom voor.' Met de
Onechte uitgave is waarschijnlijk de eerste, minder omvangrijke
druk (18o pp.) bedoeld.
Herdingh
Van enige stukken uit de Vaderlandsche Oranjezucht zijn weer
afzonderlijke drukken verschenen, opnieuw zogenaamd te
Leipzig. De typografie van deze drukken komt niet overeen
met die van de Vaderlandsche Oranjezucht, dus is het niet aannemelijk
dat Immerzeel hiervan ook de uitgever is. Bedoelde
drukken worden nu toegeschreven aan Vincent Herdingh te
Leiden (ww, p. xvi en A i i 5 ). Dit is gebeurd op basis van een
uitspraak van H.W. Tydeman die in de Algemeene konst- en letterbode
van 18 S z schreef over Bilderdijks `losse stukjes':
Want men moet weten, dat terwijl B. hier te Leiden woonde,
zijn vriend V. Herdingh [...] met zijne toestemming,
een aantal der oudere, zoo veel mogelijk in den vorm der
oorpronkelijke uitgaven, herdrukt heeft; en na B's dood,
heeft de heer W. Playter te Amsterdam, deze operatie met
(die of ook andere) stukjes herhaald; doch bij deze is het
verschil van den letterdruk ligter te herkennen.
Er is geen reden te twijfelen aan Tydemans waarheidsliefde,
maar is zijn verklaring ook waarheidsgetrouw ? Hendrik Willem
Tydeman (1778- 1863) was in 1852. ruim zeventig jaar oud
en schreef over gebeurtenissen van enige decennia eerder. Hij
heeft bovendien de naam B.S. Nayler onthouden als W. Playter.
Naylers herdrukken van de losse stukken hebben zijn eigen impressum
(en de vermelding `Gedrukt bij C.A. Spin') alsook het
jaartal 18 3 5, i 8 3 6 of i 8 3 7 op de titelpagina, dus daarover kan
niet gezegd worden dat `het verschil van den letterdruk ligter te
herkennen' is.
Met betrekking tot deze zaak kunnen een paar overwegingen
worden voorgelegd. De firma L. Herdingh en Zoon heeft
in de persoon van Vincent Herdingh, `een hupsch en solide
mensch' volgens H.W. Tydeman, niet eerder dan in i 8 i 5 werk
van Bilderdijk (en zijn vrouw) uitgegeven, namelijk in dat jaar
de bundel 'op deze omstandigheden toepasselijk' met de titel
Vaderlandsche uitboezemingen (A i 97).7 Vincent Herdingh
Lzn. (17 8 6- i 8 3 S) was volgens Gerrit van de Linde (de latere
Schoolmeester) bij de dood van Bilderdijk in grote verwarring:
`bij den geëgareerden en beschonken Herdingh moetende zijn
vond ik dezen in een bijna volslagen geestverbijstering over den
dood des Eenigev:-8 Hieruit kan inderdaad afgeleid worden
dat Herdingh nadrukken alleen met medeweten van Bilderdijk
verzorgd kan hebben. De firma Herdingh was een bloeiend bedrijf
dat waarschijnlijk niet uit behoefte aan geld, om het eigen
bedrijf gaande te houden nadrukken hoefde te verzorgen, 29
maar Bilderdijk kon natuurlijk altijd wel geld gebruiken. De
naamgever van de firma, Leendert Herdingh (17 5 z-18 I S ), was
een bekend patriot en het lijkt toch vreemd dat zijn zoon enige
jaren na zijn dood titels herdrukt zou hebben die de vader in
zijn tijd verafschuwd zou hebben.
Monfils schrijft op p. xvi: `Het kopijrecht van Vaderlandsche
Oranjezucht berustte op dat moment bij Johannes Immerzeel
jr.' (zo ook bij A z i S ). Hier is nuancering nodig. Volgens de wet
van 3 juni i 8o 3 , die bepaalde dat er geen privileges voor boeken
meer werden verleend, is de uitgever verplicht bij elk boek `op
den Titul van hetzelve zynen Naam, den Naam van de Plaats
en het Jaargetal der Uitgave te plaatsen. Bovendien moest hij
een exemplaar sturen aan `het Gemeente-Bestuur der Plaats
van de Uitgave, en aan de Nationale Bibliotheek. Als hij één of
meer van de bepalingen niet naleefde, stond het iedereen vrij
`hetzelve Werk [...] nagedrukt te debiteeren: 30 Het is duidelijk
dat Immerzeel bij de Vaderlandsche Oranjezucht in ieder geval
niet de juiste plaats en niet zijn naam op het titelblad heeft vermeld.
Niettemin, dat Immerzeel de uitgever was, was door zijn
fondscatalogus van i 8 i o in kringen van boekverkopers bekend
en het zal zeker na de Franse tijd niet als fatsoenlijk hebben
gegolden dat confraters onderling elkaars werk uit die tijd
(gedeeltelijk) nadrukten. In i 8 i S werd immers de Vereeniging
ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels opgericht,
die ten doel had het tegengaan van het `op een schandelijke
wijze na te drukken, te verkoopen en te laten verkoopen' van
werken waarvan `het regt der kopy anderen toebehoort. Herdingh
hoorde niet tot de oprichters van de Vereeniging maar
hij staat wel in het rijtje namen na het zinnetje: `Weldra sloten
zich hierbij aan' Ten tijde van de inlijving bij Frankrijk kon het
uitgeven van orangistische drukwerken met een vals adres en
een geantedateerd jaartal nog gelden als een illegale daad, maar
in de tijd dat koning Willem i op de troon zat, is de publicatie
van zulke geschriften eenvoudig boerenbedrog.
In de Alphabetische naamlijst van boeken, welke sedert hetjaar
1790 tot en met hetjaar 1831 [1S32^, in Noord Nederland zijn
uitgekomen (18 3 i, met supplement van 18 3 5) door J. de Jong
worden onder Bilderdijk enige titels beschreven zonder impressum
of met Duits impressum en zonder prijsvermelding (p.
S 9-6 i, suppl. p. i 4), zodat de gebruiker moest raden bij wie die
werkjes dan te verkrijgen waren. Terwijl die Naamlijst blijkens
de inleiding juist bedoeld was om `de tegenwoordige eigenaren
der artikelen' bekend te maken, waartoe de `heeren boekhandelaars
in de Noordelijke provincien' verzocht was 'eene juiste
opgave' te doen `van al hunne eigendoms-artikelen: Bij die titels
hoort Gij hoordet Horeb's donder knallen, beter bekend als MDCCczV
(Op den moord van den hertog d'Enguien) (A i 80. I 3 i)
dat eerst zonder impressum is verschenen en waarvan een herdruk
het licht zag met het impressum Leyden, L. Herdingh en
Zoon, i 8z4 (bij de Naamlijst van De Jong (nogmaals) vermeld
op p. 63). Dit werkje komt niet voor in de Vaderlandsche Oran-
28
jezucht en blijkbaar voelde Herdingh zich vrij het te herdrukken.
Toch Elwe?
Op grond van het bovenstaande vraag ik me af of het niet
beter zou zijn de afzonderlijke nadrukken, die ook in de Vaderlandsche
Oranjezucht voorkomen, toe te schrijven aan Jan
Barend Elwe ( 1 746- I 8 I 6) en ze te dateren tussen I 8 I I (inbeslagneming
van de Vaderlandsche Oranjezucht) en I 814. Dan
moet Tydemans geheugen hem dus bedrogen hebben. Elwe is
bekend als nadrukker en had kennelijk ervaring in het nabootsen
van eerder elders verschenen drukken. Ook het drukken
(uit winstbejag) van in die jaren politiek niet-correcte teksten
past in het beeld. In de Franse tijd kon er behalve voor exemplaren
van de Vaderlandsche Oranjezucht (die echter in beslag
waren genomen) belangstelling bestaan voor de zogenaamde
oorspronkelijke drukken daaruit. Het is niet waarschijnlijk
dat de nadrukken met medeweten van Bilderdijk tot stand
zijn gekomen. Bilderdijk heeft nog in 1 798 contact met Elwe
gehad en wist dat deze zich met nadrukken bezighield, maar hij
was niet tevreden met de Oden en gedichten (A I 2 I ), in i 800
bij Elwe uitgekomen, waarvan hij een nieuwe druk (Odilde)
in i 8o8 bij Immerzeel liet verschijnen. 32 Na i 800 zijn geen
Bilderdijk-uitgaven met de naam Elwe in het impressum meer
verschenen. Toch is het aannemelijk dat Elwe na i 800 nog
werk van Bilderdijk heeft nagedrukt. Van Tyrtéus krijgszangen
(A 69) zijn drie drukken verschenen, alle drie op naam van
p J. Uylenbroek te Amsterdam en met het jaartal 1787 (maar
zonder editievermelding). Bij de fondsveiling van Uylenbroek
in i 809 waren hiervan nog vijf exemplaren beschikbaar. Die
werden door Elwe gekocht. Bij diens fondsveiling in 18 16 waren
er opeens S S exemplaren. Terecht wordt van de derde druk
gezegd: `Gezien het aantal exemplaren in de fondsveilingen van
resp. Uylenbroek en Elwe zal de laatste voor deze druk verantwoordelijk
zijn geweest: Deze titel blijkt later weer in het bezit
van Herdingh te zijn gekomen.
In de nadrukken werd de typografie van de oorspronkelijke
drukken nagebootst maar is de tekst zoals die voorkomt in de
tweede druk van de Vaderlandsche Oranjezucht zeer nauwkeurig,
bijna foutloos gevolgd. Dit is echter niet het geval bij _dan
Nederland; tergedachtenis van den dapperen hopman Kropff (A
96.3 ), oorspronkelijk in 179 3 bij Jacobs de Agé uitgegeven (ill.
i ). Daar is de (oorspronkelijke) redactie met vier regels per strofe
gevolgd, terwijl de strofen in de Vaderlandsche Oranjezucht
vijf regels tellen. De nadrukker had dus in elk geval hier de beschikking
over de oorspronkelijke druk. Als deze nadruk vijf regels
per strofe had gehad, had men natuurlijk ook gemakkelijk
kunnen zien dat hier sprake was van een vervalsing. Daarnaast
zijn er ook titels die zogenaamd eerder in Leipzig zijn uitgegeven
maar pas in de Vaderlandsche Oranjezucht voor het eerst
voorkomen, zoals A z I S Aan zijne doorluchtige hoogheid, den
heereprinse erfstadhouder, in Brunswijk (ill. z), A i 1 6 De achtste
maart (ill. 3 ), A z I 9 Droom, A z z z De intocht der Franschen; in
1795. In deze gevallen gaat de redactie zoals die voorkomt in de
tweede druk van de Vaderlandsche Oranjezucht vooraf aan die
in de afzonderlijke uitgaven. In A Z I S Aan zijne doorluchtige
hoogheid bijvoorbeeld staat `het geen u schedel torst' en `een'
roofaan' terwijl de Vaderlandsche Oranjezucht de correcte
lezingen `uw schedel' en `een' roof aan' heeft. Maar bij mijn
weten komen er geen substantiële tekstvarianten in voor die op
Bilderdijks betrokkenheid wijzen. Als Bilderdijk bemoeienis
met de nadrukken had, zou hij allicht de ontbrekende strofen
van het gedicht Droom in de afzonderlijke uitgave daarvan
hebben laten opnemen (A2 , 1 9). 33 A z I S Aan zijne doorluchtige
hoogheid komt ook voor in een stocklist van Nayler & Co. voor
18 3 7 (opgenomen achterin Pillen, voor recenserende geleerden,
18 3 8). Het impressum van A z I S luidt `Leipzig, 18o I' en het
slot van de hierboven ingekorte titel luidt: `in Slachtmaand,
I 8o I . In de stocklijst wordt het impressum niet vermeld en
wordt als einde van de titel gegeven : `in Slachtmaand, I 8 2 I . Ik
meen dat `Slachtmaand, 18 z. I' moet zijn `Slachtmaand, 18 o i'
en dat uit deze vermelding niet geconcludeerd mag worden dat
Nayler hier bevestigt dat het werkje is uitgegeven in 18 z. I (in de
periode dat Herdingh werk van Bilderdijk uitgaf).
1. -3. Titelpagina's van aan Herdingh toegeschreven drukken, resp. A 96.3, A 2. i 5 en A i i 6.
29
Een soortgelijke redenering als bij Tyrtéus krijgszangen is gevolgd,
zien we bij A i 9 (Brief van den navolger van Sofokles
Edipus), waarvan de eerste druk uit i 780 door A. van der Kroe
te Amsterdam is uitgegeven. Er is een andere druk, met afwij -
kend titelvignet en lettertype, die volgens het titelblad ook bij
Van der Kroe zou zijn uitgegeven, maar die wordt toegeschreven
aan Herdingh (niet voor 18 i 6), en wel op grond van het
`restant in fondsveiling Elwe 1816. Blijkens de toelichting is
na Van der Kroe de volgende fondseigenaar P.J. Uylenbroek,
ook te Amsterdam. Bij diens fondsveiling in i 809 worden de
resterende i. S S exemplaren verkocht aan J.B. Elwe. Bij Elwes
fondsveiling in i 8 i 6 zijn er nog i o 3 exemplaren over. Er is niet
vastgelegd wie daarvan de koper is, maar bij de fondsveiling van
Herdingh in i 8 3 5 zijn er van dezelfde titel nog 9 z, exemplaren te
koop. De redenering is hier dat Herdingh wel een nadruk moet
hebben verzorgd omdat hij anders in negentien jaar slechts elf
exemplaren zou hebben verkocht. Deze titel komt ook voor
in de fondscatalogus van Herdingh uit i 8 27 (Brief van den
navolger van Sofokles Edipus, gr. Svo. Amst. z78o, 0,30) 34 en in
de Naamlijst van De Jong (p. S 9) (briefover Edipus. Svo, 1750.
Leyden, L. Herdingh en Zoon — 0,3o). Herdingh moet van deze
Brief inderdaad een nadruk hebben verzorgd met een onjuist
impressum, maar hij liet in zijn fondscatalogus en in de Naamlijst
wel weten dat hij de nieuwe fondseigenaar was (en het werk
komt dan ook niet voor in de Vaderlandsche Oranjezucht, dat
kon gelden als bezit van Immerzeel). Deze titel kan beschouwd
worden als een werk waarvan `de rechthebbenden mogelijk niet
meer achterhaalbaar' (p. xvi) waren, waarbij wordt verwezen
naar A i .96.3, A i 79 3.97.2 en A i 799.116.3, titels die echter
alle drie in de Vaderlandsche Oranjezucht zijn opgenomen.
De nadrukken van teksten die ook in de Vaderlandsche Oranjezucht
voorkomen en die in de wBB aan Herdingh zijn toegeschreven,
maar die ik liever op naam van Elwe zou plaatsen, zijn
later (veelal) in het bezit van Nayler gekomen, die ze echter niet
rechtstreeks van Elwe kan hebben overgenomen. Herdingh zal ze
na de dood van Elwe in i 8 i 6 onderhands hebben overgenomen,
zonder er verder veel mee te doen. In de assortiments-, fonds- en
fondsveilingcatalogi van Elwe, Herdingh en Immerzeel heb ik
geen titels aangetroffen die verraden dat één van deze uitgevers
verantwoordelijk is voor de aan Herdingh toegeschreven nadrukken.
Op basis van aanvullend onderzoek (naar de typografie
4. Titelpagina van een
Elwe-druk met initialen
die ook voorkomen
bij een aan Herdingh
toegeschreven druk
of door nog onuitgegeven correspondentie of archivalia) kunnen
mogelijk drukken die zonder of met een vals impressum zijn verschenen,
met meer zekerheid aan een drukker/uitgever worden
toegeschreven. In elk geval komen in een aantal van de drukken
die aan Herdingh worden toegeschreven (bijvoorbeeld A 96.3,
A 97.Z, A i i 9, A 2.Z2., A 2.2.3, A 2.30) sierletters op de titelpagina's
voor die blijkens Enschedé's Typefoundries al vanaf 1 769 in
gebruik waren 3 5 en die niet voorkomen in de Proeve van letteren,
welke gevonden worden ter boekdrukkeryë van Herdingh en Du
Mortier uit i 793. Bij een kleine steekproef uit boeken die Herdingh
omstreeks i 8w heeft uitgegeven, heb ik deze kapitalen
ook niet aangetroffen. Op de titelpagina van de Kleinejakob in
zijne studeerkamer, in i 8 i 4 bij Elwe verschenen, komt dit lettertype
in het woordJakob echter wel voor (W. 4). Hetzelfde geldt
evenwel voor het woord gezangen in de Christelijke gezangen
voor de openbaaregodsdienstoefeningen (Amsteldam, J.C. Sepp en
Zoon, i 8oz) (ill. S).
Onzekere en onjuiste vermeldingen
Een titel die ik in de WBB niet heb kunnen vinden is de Briefwisseling
over godgeleerde onderwerpen tusschen mr. W Bilderdijk
en Jan-JE Wap in i 8 3 z bij Van Gulick en Hermans in Breda
verschenen (en waarop in i 8 3 3 bij Van der Monde in Utrecht
een reactie verscheen onder de titel Eenige aanmerkingen op het
werkje, getiteld: Briefwisseling overgodgeleerde werken ...). In de
Catalogus van de gedrukte werken aanwezig in de collectie van
het Bilderdijk-museum uit i 994 door F.C.L. Verouden staat
dat het werk `fragmenten van brieven' van Bilderdijk bevat,
maar indien het aandeel van Bilderdijk als te gering wordt
beschouwd, zou het werk toch onder C (Onzekere en onjuiste
vermeldingen) vermeld kunnen zijn.
Onder de teksten die wel onder C zijn beschreven zijn de
Galante dichtluimen (C 3) zeker het bekendst. Hier (en in
de (on-line te raadplegen) Short-Title Catalogue Netherlands)
5. Titelpagina van
een druk van Sepp en
Zoon met initialen
die ook voorkomen
bij een aan Herdingh
toegeschreven druk
30
wordt H. Riemsnijder als auteur aangewezen. Ik had dit graag
toegelicht gezien, al was het alleen maar omdat ze bij Verouden
nog vragenderwijs mede aan Bilderdijk worden toegeschreven.
Op grond van een voorlopig onderzoekje kan ik overigens van
enige gedichten uit de Galante dichtluimen een oorspronkelijke
tekst aanwijzen, waaruit meteen blijkt hoe lastig het is bij erotische
poëzie de `echte' auteur te vinden (zie Sprokkelingen 5 ).
Bij de niet-zelfstandige publicaties worden geen uitgaven na
I 8 3 1 beschreven en dit brengt met zich mee dat het 'Extrait
de 1'histoire de la patrie' naar Bilderdijks Geschiedenis des vaderlands,
opgenomen in N. Chátelains Histoire du Synode de
Dordrecht uit 1841 niet is opgenomen, al gaat het toch om
bijna honderd pagina's tekst.
Op p. 14 van het supplement (i 8 3 S) van de Alphabetische
naamlijst van boeken door J. de Jong wordt vermeld Leydens
ontzet. iSo6. Daarmee is bedoeld `Herinnering aan Leydens
ontzet' (B I 8 I 4.2 2 3 `Dichtstuk, uitgesproken in de openbare
vergadering der Maatschappy van Nederlansche Letterkunde')
en kennelijk ook als overdruk uit de Verhandelingen van de
Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden verschenen.
De volgende titel bij De Jong is 'dévouement á la maison
d'Orange. Leipzich, 1815. Is dit de Vaderlandsche Oranjezucht op
zijn Frans?
Tenslotte
In 18 2 5 schreef Bilderdijk aan de Duitse filoloog en dichter
Hoffmann von Fallersleben: `het is nu vijftig jaren dat de
Drukpers genoegzaam aanhoudend voor my bezig was. 36 Zijn
werk was echter in het algemeen geen commercieel succes en,
daargelaten de bijval voor Helmers' Hollandsche natie of Tollens'
Gedichten, moet het voor hem wel wrang zijn geweest dat
een werk als de eerste verzameling van de Luimige dichtstukjes
van J. van Oosterwijk Bruijn, verschenen in 18 24, al in I 8 3 1
een vierde druk beleefde. In Jacob van Lenneps `Een brief van
een Nichtjen dat buiten woont, aan haren Neef te Amsterdam;
gedateerd i 849, liet het nichtje weten dat de neef zich door het
doen van allerlei boodschappen in Amsterdam aan familieleden
kon verplichten: `En my, met Bilderdijks gedichten / En
met die mooie preek van Moll. Gezien Bilderdijks voortdurende
productie en het matige debiet daarvan ligt het voor de
hand dat in elke plaats met een boekhandel lang na zijn dood
wel een paar bundels van Bilderdijk te koop zouden zijn, en Van
Lennep blijkt ook dit gedicht een ironisch karakter te hebben
gegeven, want elke strofe eindigt met het verzoek `vier strengen
zwarte wol' aan te schaffen, die toch zeker overal te koop zullen
zijn geweest. Maar het kan zijn dat hier nog een addertje onder
het gras zit en dat Van Lennep doelt op de vruchteloze poging
in die jaren Bilderdijks volledige dichtwerken uit te geven. 38
Binnen afzienbare tijd zal de hele productie van de Nederlandse
drukpers digitaal beschikbaar zijn. Maar omdat Bilderdijk
weinig verzen schreef van het type `dat de een of andere
arme werkman gemaakt had om aan de deuren te verkoopes;
zoals Albert Verwey schreef naar aanleiding van Onno Zwier
van Haren, 3 9 zal zijn werk toch van uitvoerige toelichting
voorzien moeten worden, niet alleen taalkundig maar vooral
ook cultuurhistorisch. Om de druk- en waarderingsgeschiedenis
van Bilderdijks werk te begrijpen, is de "B onmisbaar.
Intensieve omgang met de WBB heeft geleid tot aanvullingen en
verschil van opvatting, maar Monfils heeft zijn taak, als ik dat
woord gebruiken mag, met veel zorg en verve vervuld.
Sprokkelingen i
Bij de uitleg over de vingerafdruk (Va) op p. xxi dient v66r
`geen' te staan `b 2 . Bij A 2.74 (De cykloop, i 82.8) en A 181 (De
ware liefde tot het vaderland, i 8 2 8) wordt vermeld `Niet in
Brinkman. De titel van de eerste Brinkman geeft aan over welke
jaren publicaties zijn opgenomen: Alphabetische naamlijst van
boeken, plaat- en kaartwerken, diegedurende de jaren IS33 tot en
met 1849 in Nederland uitgegeven of herdrukt zijn. Beide titels
zijn wel opgenomen in het supplement (18 3 5) van de Alphabetische
naamlijst van boeken, welke sedert het jaar 1790 tot en met
het jaar 1831 [1832], in NoordNederland zin uitgekomen [door
J. de Jong], p. i S . In dat supplement, p. i 4 wordt ook vermeld
De Leijdsche meeren. 17SI. Daarmee zal door verlezing bedoeld
zijn De Leydsche weezen aan de burgerij (A i 78 1 .z 2) .
In de Nederlandse bibliografie ISoI-1S32 (Saalmink) waarvoor
ik de eindverantwoordelijkheid draag, is natuurlijk ook
Bilderdijks werk opgenomen, voor zover dat in de betreffende
periode is verschenen. De titelbeschrijvingen zijn in het Gemeenschappelijk
Geautomatiseerd Catalogussysteem (GGC)
opgenomen en de gedrukte uitgave is in i 99 3 verschenen. Inderdaad
is daarin De Leydsche weezen aan de Leydsche burgerij
(C 1811.2.2,) uit i 8 i 1 ten onrechte aan Bilderdijk toegeschreven.
Bij A 240 plan den heer Fr. Const. Corn. Tydeman (18 22)
wordt opgemerkt dat het exemplaar van de UB Amsterdam niet
is aangetroffen. Het werkje is opgenomen (onder `Heer') in de
handgeschreven pamflettencatalogus van de UB Amsterdam,
die wij indertijd op relevante titels hebben doorgenomen. 4° De
UB Amsterdam heeft aan de gemaakte titelbeschrijving in het
G G C echter pas sinds kort haar lokale gegevens (de bibliotheeksignatuur:
Pfl. W h 69) toegevoegd. Bij A 306 (Dichterlijke
uitspanning, 18 3 S) en A 3 i o (Urzijn en Valentijn, ca. i 8 3 S)
wordt genoteerd: niet in Saalmink. Hierin zijn echter in beginsel
alleen publicaties uit de periode i 8o i - i 8 3 2. opgenomen. De
titels Op den Konstantijn den Groote, door Konijnenburg jammerl
jk bedorven (A i 8 S 0.3 S 7) en Op het treurspel Montinij
door HH Kljn A 1850.358) zijn bij ons verkeerd gedateerd
en ten onrechte opgenomen. Na de afsluiting en de publicatie
van de Nederlandse bibliografie ISoI-1S32 is door anderen in
het G G C de toeschrijving aan Bilderdijk bij C 24 (Bij de eerste
verjaring van Nederlands verlossing), C 26 (EL. Schmidt, De
ligtzinnige leugenaar) en bij C 3 S (Merle d'Aubigné, Het nut
van evangelische zendingen) toegevoegd.
Bij A 2 I 5. 1 wordt verwezen naar A 2o6. i (Den Heere Izaäk
Da Costa). Hier moet bedoeld zijn A 2 S 3 (Verscheiden gedichten
[Den heere Izaak Da Costa]). Bij A 411 en ook bij A 3 91.3
wordt verwezen naar Braches 2003, maar diens werk is niet in
de lijst van Geraadpleegde literatuur terug te vinden. Bij 2 2 S .7
wordt verwezen naar Nijhoff i 89 5, zonder dat duidelijk is wat
daarmee wordt bedoeld. Titelbeschrijvingen in de lijst van geraadpleegde
literatuur moeten zo zijn ingericht dat ze gemakkelijk
(terug) zijn te vinden: de Werken van het letteroefenend
genootschap Tot nut en beschaving staan onder `Tot nut en beschaving;
maar iemand die zou willen nakijken of Monfils eraan
heeft gedacht deze Werken te raadplegen, zal niet snel denken
dat de corporatie `Tot nut en beschaving' tot hoofdwoord is
gekozen. Werken waarvan de auteur zich achter zijn initialen
verschuilt, zoals J.C.D., dienen op de titel beschreven te worden
en niet op die initialen. In de lijst van geraadpleegde literatuur
staat dat de Poëzy van vrouwe Bilderdijk in i 8 20 bij Smit is uitgegeven,
maar dat moet Immerzeel zijn.
Louis Saalmink -- LSaalmink@a planet.nl
3'
Sprokkelingen 2
A-nummer in de WBB met vindplaats in de Dichtwerken (deel
en eerste pagina) :
z6:VII1335 ;6z:I 16;63:13;64 :VI145 ;70:X40Z;7Z:IV
42.5;73:I65;77 :III276 ;96:VIII41I ; IIO:IV 367; I22:VI
274 ; I28 : II 194 ; 131 : IX 3 ; 141: IX 17 ; 148: IX zz ; 149: IX
26 ; I52.: IX 27 ; 153: VI 363 ; 155 : VIII 400 ; I56 : III I ; I59:
VII 23 ; z19 : VIII 423 ; 222: VIII 428 ; 225 : II 343 ; zz6: VII 25 I
; 230: VIII 404 ; 306 XII 400; 307: VIII 373; 3 I9: IX 1I 3 ; 320:
ix 198 ; 3Z1 :v8z; 3 1 3: Ix 185.
Sprokkelingen 3
Zie het artikel van Jan Pauwels, `Bilderdijk en Vlaanderen' in
Het Bilderdijk Museum i I (2,004). In het uitgeversregister op
plaats (p. 34z) en op naam (p. 349) wordt in de "B bij Ad.
Hoste te Gent verwezen naar A 18 56.3 8 o. z, dit moet zijn
377.2.. Op p. 343 en 348 wordt bij L. Herdingh en Zoon te
Leiden verwezen naar A 18o8. 16 o. z, dit moet zijn 16 I .z. Op
p. 343 en 349 wordt bij Vincent Herdingh te Leiden verwezen
naar A 182.1 .2 3 6. I, dit moet zijn z 3 5. I. Bij A 133.1 Vaderlandsche
Oranjezucht (1 8 0 5) wordt gezegd dat daarin is opgenomen
het eerder gepubliceerde A 5 7 Oranje (ca. 17 8 s), dit moet zijn
A 5 8 Oranje boven (ca. 1785).
Sprokkelingen 4
Volgens de Alphabetische naamlijst van [overgegane]fondsar-
tikelen is J. Proost te Leeuwarden de tegenwoordige eigenaar
(TE) van Van Harens De geuzen (A 46, vroegere eigenaar (VE)
Immerzeel). Van Tyrtéus krijgszangen zijn de Erv. onder de Linden
te Amsterdam de TE (A 69, VE Herdingh en Zoon). Van
De ziekte der geleerden is S. de Grebber te Amsterdam de TE
(A 15 3, VE Smit te Rotterdam) alsook van De mensch (A 15 9
VE Smit te Rotterdam, vgl. WBB, p. 3 54: `Korte(?) naam onzeker).
De Gebr. Koster te Amsterdam zijn de TE van Hollands
verlossing (A 190, VE Herdingh en Zoon) en P. van Leeuwen
Jr. te Leiden is de TE van Leydens ramp (A 15 7, VE Herdingh
en Zoon). De zonder impressum verschenen titel Prins Karel
Napoleon (A 149) die volgens de Naamlijst van De Jong eigendom
was van Immerzeel, is volgens de Alphabetische naamlist
van [overgegane] fonds-artikelen eigendom geworden van J.
Radink.
Sprokkelingen S
Op p. 13-14 van de Galante dichtluimen (reprint Bosbespers,
Oosterbeek) komt voor `De razernij der liefde; uit het Frans.
Dit is `La rage d'amour' van Alexis Piron, zie L'oeuvre badine
d^lexis Piron, Paris 19 19, p. I 4 1 - I 42. . Dezelfde titel komt echter
ook voor in L'oeuvre badine de labbé de Grécourt, Paris 19 i 2.,
p. 87, in de inleiding waarvan wordt gezegd dat het mogelijk is
dat er gedichten in voorkomen `qui peuvent avec autant de vraisemblance
être mis au compte de quelques-uns de ses contemporains.
Het gedicht `De beslissing; naar het Frans op p. I 5 is
een vertaling van Pirons `Les belles jambes; zie L'oeuvre badine
dAlexis Piron, p. I 7 I - 17 Z. `Het veege Lotje; `naar 't Engelsch'
op p. 17 komt bij Grécourt voor als 'Autre' (d.w.z. nog een `Le
soupir, épigramme'), zie L'oeuvre badine de labbé de Grécourt, p.
5 3 . Het komt ook al voor in het Nouveau recueil des eirammatistesFrancois,
anciens et modernes. [...], Amsterdam, Freres
Wetstein, i 72.o, dl. I, p. 170 (zonder titel) op naam van Jacques
de Cailly. `De toegekende prijs; `naar het Fransch' vertoont veel
overeenkomst met 'Auf die Europa van Lessing (Gotthold
Ephraim Lessing, Werke, dl. I , München 19 70, p. I i).
Noten
* Ik ben Lesley Monfils erkentelijk voor de collegialiteit waarmee
hij dit stuk heeft willen doornemen, al blijf ik inhoudelijk verantwoordelijk.
i . Bilderdijk maakte in I 8 I I op verzoek van H.W. Tydeman een
`lijst mijner werken. Hij deed dit kennelijk uit zijn hoofd, want hij
duidt zijn Zegefeest, in 1807 bij de Gebroeders Van Cleef in Den
Haag verschenen, aan als `Vredezang; zie Briefwisseling van mr. W.
Bilderdijk met de hoogleeraren en mrs. M en H. W. Tydeman, dl. i,
Sneek I866,p. 1 53 -2 55.
i. Onno Zwier van Haren, De geuzen, uitgegeven door Willem Bilderdijk
(I 8 i.6), dl. 2,p. 8- 14, p. 69.
3. Ik heb het exemplaar UBA Pfl. V g 2.5 gezien (16 5 . I) en de beide
exemplaren in de uit het bezit van Jeronimo de Vries afkomstige
band uBA Kunstz U V i o (resp. 165. I en 165.1). Het laatste exemplaar
heeft de correctie met de pen.
4. Zie Marinus van Hattum, Da Costa tussen Bilderdijk en Suringar,
een uitgeversdocumentatie, Amsterdam [etc.] 2,004, p. 15 5, vgl. p.
35.
5. De boekdrukkerij, Johan Coenraad Zwe^gardts Beknopte beschrjving
over den oorsprong [..] der boekdrukkunst [....1, bezorgd door
Frans A. Janssen en José Bouuran, Haarlem [etc.] 19 86, p. 19 5 - 19 6.
Pieter Marius van Cleef Jzn, Handboek ter beoefening der boekdrukkunst
in Nederland, fotoherdruk [...] door Frans A. Janssen, Amsterdam
19 74, p. 46-47, vgl. p. 76 . Zie ook Marita Mathijsen, Naar
de letter, handboek editiewetenschap, Assen 199 5, p. 13 5 - 13 6 met
afb. van door Bilderdijk gecorrigeerde kopij uit Treurzang van Ibn
Doreid.
6. Joh. M. Coffeng, Lexicon van Nederlandse tonelisten, Amsterdam
'965P 2,0-2I.
7. De oorspronkelijke tekst van zijn 'Kriegslied fur die zum heiligen
Kriege verbandeten deutschen Heere' is te vinden de facsimileuitgave
van zijn Ausgewïhlte Schrfien, Bd. i, Bern 1970, dl. 3, p.
88 -91.
8. J. van Lennep, 'Alexandre Vattemare; in Bijdragen tot de geschiedenis
van den Nederlandschen boekhandel, dl. I , Amsterdam 18 8 4, P.
5 34- 5 4°. Zie ook P.W. Klein, De wereld van de Koninklijke Bibliotheek
1798-1998, Amsterdam 1998, p. 2.2.4-12.6.
9. A.C. Kruseman, Bouwstoffen voor een geschiedenis van den Nederlandschen
boekhandel, gedurende de halve eeuw r83o -iSSo, z dl.,
Amsterdam, i 886-i 887, dl. I, p. 42.7-42.9, dl. z, p. 3 i 6-3 2 2., citaat
p. 32.0.
i o. Lijst der boekwerken geregistreerd op het Departement van Justitie
volgens artt. 24-26 der wet van a8 juni iSsr tot regeling van het auteursrecht,
Amsterdam 1 8 8 3, p. 35 .
I I . Zie de afbeelding in W.R.D. van Oostrum, Juliana Cornelia de
Lannoy (1738-1782), Hilversum 1999, p. 2I 3.
12.. Copyen van L. Herdingh en Zoon, boekverkoopers te Leyden, 1827.
Met de particuliere prjzen. Aanwezig bij de Koninklijke Vereniging
van het Boekenvak (KVB), Universiteitsbibliotheek Amsterdam
(uBA).
13 . In de toelichting bij de Echte stukken staat dat Bilderdijk volgens H.
Maronier in zijn Levensbericht bij Het nicotiaansche kruid (A2.96,
I 8 3 2) deze stukken alsnog heeft uitgegeven `om zijn reputatie van
oproerkraaier op te vijzelen. Deze parafrase is onjuist, zie de tekst
van het levensbericht (p. i 9) in de Digitale Bibliotheek voor de
Nederlandse Letteren.
14. Chris Schriks, Het kopijrecht r6de tot r9de eeuw, Zutphen, 2.004, p.
7o I -7oz, p. 710.
15. Foto in Moderne encyclopedie van de wereldliteratuur, dl. i (Haarlem
[etc.] i 980), p. 3 5 5, vgl. iets afwijkende redactie bij Marinus
van Hattum, Da Costa tusen Bilderdijk en Suringar, p. i. I
16. Chris Schriks, Het koprecht i6de tot rede eeuw, p. 68 8-694.
17. Marinus van Hattum, Mr. W. Bilderdijks briefwisseling 1795-ISo6,
32.
't Goy-Houten 200 7, p. 106- 1°7, 196; Elwe woonde 'op de hoek
van de Pijpenmarkt. In de WEB wordt naar deze brief verwezen
op P: 25 (A 38) maar hij wordt op p. XVI (inleiding) abusievelijk
gedateerd I 789.
18. De tekst bij Jan Bosch, Mr. W Bilderdijk's briefwisseling, aanvullende
uitgave, Wageningen 1955, p. 268-269.
19· Jan Bosch,Mr. W Bilderdijk's briefwisseling, p. 153-158.
20. In zijn 'lijst mijner werken' schrijft Bilderdijk: 'Vaderlandsche
Oranjezucht. Leipzich. doch in 1808 herdrukt bij Immerzeel en
Co., zie Briefwisseling van mr. W Bilderdijk met .... M en HW
Tydeman, dl. I, p. 254.
2 I. Fonds-catalogus van Immerzeel & Compo te Amsterdam, in den
Haag en te Rotterdam. ISIO. KVB.
22. B.P.M. Dongelmans,Johannes Immerzeeljunior(I776-I S4I), Amstelveen
1992, p. 82-83.
23. Catalogus van eene verzameling meest Nederduitsche toelgeconditioneerde
boeken, [...] Nagelaten door wyle den HeereJan BarendElwe.
Amsterdam, H. Gartman en J.J. Schmidt [18 16], nr. 5°°. UBA Br.
1028-9·
24. Catalogus van eene belangrijke verzameling van meest Nederduitsche
ongebondene boeken, bestaande in zeer velegoede kopijen en assortimenten,
nagelaten door wijlen den heere L. Herdingh en Zoon, Leyden,
J.J. Thyssens en Zoon, & C.G. Menzel, 1835. UBA, KVB fv75.
25. Fondslijstvan] Immerzeel,Junior, teAmsterdam, IS33. UBA, KVB.
26. Catalogus van eene aanzienlijke verzameling van ongebondene
boeken, ofkopijen; uitmakende het geheele fonds van den heer ].
Immerzeel, junior, Amsterdam, Erven H. Gartman [etc.] [1835].
UBA, KVB fv 74.
27. Briefwisseling van mr. W Bilderdijk met .... M en H W Tydeman,
dl. 2, Sneek 1867, p. 56-57. Wijbe Wouters in Groningen was in
I 8 I I 'een braafen kundig man: Briefwisseling, dl. I, p. 323.
28. Marita Mathijsen, De brieven van De Schoolmeester, Amsterdam
1987,dl. l,brief4(22dec. 1831),P· 14.
29. Stad van boeken, handschrift en druk in Leiden I260-2000, Leiden
2008, p. 386.
30. Chris Schriks, Het kopijrecht rode tot Igde eeuw, p.693.
3I. Vincent Loosjes, Geschiedenis van de Vereeniging ter Bevordering
van de Belangen des Boekhandels ISIS-IgIS, Amsterdam 1915, p.
9-1 I.
32. Door Bilderdijk in zijn 'lijst mijner werken' aangeduid als 'echte
druk, zie Briefwisseling van mr. W Bilderdijk met .... M en HW
Tydeman, dl. I, p. 254.
33. Zie Briefwisseling van mr. W Bilderdijk met .... M en HW Tydeman,
dl. I, p. 158, waar Bilderdijk schrijft dat de redactie uit de Uzderlandsche
Oranjezucht 'ruim de helft geretrancheert is, en welke
afbreking het thands tot een stuk zonder zin ofslot maakt'
34. Copyen van L. Herdingh en Zoon, boekverkoopers te Leyden, I S27.
35· Charles Enschede, Typefoundries in the Netherlands from the
fifteenth to the nineteenth century, Haarlem 1978, p. 274 (fig. 346),
p. 276 (fig. 347, 348): Two-line Small Shaded and Ornamented
Inclined Capitals No. 8 I 7, Two-line Small Pica Ornamented
Inclined Capitals No.8 I 8, Two-line Small Pica Ornamented Upright
Capitals No.8 I 9.
36. Brieven van mr. Willem Bilderdijk, dl. 5, Rotterdam I 837, p. 234.
37. J. van Lennep, Gedichten, zoo oude als nieuwe, Amsterdam I 85 I, p.
180- 181.
38. Kruseman, Bouwstoffen voor een geschiedenis van den Nederlandschen
boekhandel, dl. I, p. 427.
39. jhr. Onno Zwier van Haren en mr. Willem Bilderdijk, Amsterdam,
[1895],P. [I].
40. Pamfletten (ISOO-ISS3), [Amsterdam], 1971.
Bilderdijk & Bilderdijk voor Moens
N.a.v. Ans J. Veltman-van den Bos & Jan de Vet (ed.), Par
Amitie. De vriendenrol van Petronella Moens. 482 p. Nijrnegen,
Vantilt, 2009. ISBN 9789460040146, €32,50.
Het album amicorum van Petronella Moens (1762- 1843)
is in het fraai uitgegeven Par Amitie aIle recht gedaan. De
inleidende studie behandelt chronologie, lokalisering en
volgorde van de bijdragen, vergelijkt deze 'vriendenrol' met
andere alba, deelt de inscriptoren naar hun werkzaamheid in
en noemt ook enige opvallend ontbrekende namen (behalve
die van Maria Petronella Woesthoven). Verder in dit eerste
deel over de motieven vriendschap en blindheid en over de
versvorm der meeste bijdragen, een belangrijk maar hier en
daar wat moeizaam geformuleerd paragraafje. In de eerste alinea
bij voorbeeld wordt gewezen op een opvallend verschijnsel
bij 53% der bijdragen. Veel regels ervan blijken namelijk
'tot gelijke eenheden gegroepeerd of zij springen stelselmatig
in, er heerst op het papier een kunstmatige orde die zich aan
het oog opdringt. Bij Iezing openbaart zich maatverdeling.
Aan de regeleinden wordt vaak rijm hoorbaar. Dergelijke teksten
zijn als gedichten bedoeld.' (p. 167) Kortom: 53% zijn
gedichten. En waarom zijn het er 'zoveel'? 'Her lijkt er [...]
op dat [Moens] dichterlijke bijdragen prefereerde. Omdat zij
zelf dichteres was?' Nee, dar denk ik niet, maar weI omdat de
bijdragers dar prefereerden en omdat dat usance was, en daar
gaat p. 169 ook verder op door. Met andere woorden: 53% is
zelfs bepaald weinig te noemen.
Dan volgen aIle teksten van de vriendenrol met niet steeds
even adequate toelichtingen. Zo wordt een kenschets van
Moens als 'het Sieraat Uwer Sexe' geannoteerd met: 'Interessante
vermelding van de vrouwelijke sekse' (p. 327).
Verzamelaars van zulke vermeldingen verblijd ik graag met
de aanspraak van H.W Tydeman tot Fenna Mastenbroek:
'Voortreffelijke Fenna,/ Professerke uwer Sexe' et cetera
(GemeentearchiefLeiden, ArchiefTydeman, nr 269; 1825).
Verder heb ik een aanmerking op een toelichting op p. 386
bij een Duitse tekst, die in 'het zogenaamde Sutterlinschrift'
zou zijn gesteld. Dat kan natuurlijk niet, want Sutterlin werd
pas in 1865 geboren. Tenslotte geef ik een aanvulling op de
spreuk bij Jan Scheltema's inscriptie (1808) op p. 304: 'Her is
mei zissen net te dwaan'. Vergelijk deze spreuk met: 'It is meij
ziszen naet to dwaen.' op p. 31 in nummer 20 (2003) van dit
tijdschrift. Bij die spreuk, gebruikt door J.M. van Beyma, had
ik indertijd moeten verwijzen naar Roemer Visscher's Sinnepoppen,
derde schock nr. 12: "t Is met segghen niet te doen.'
Enige jaren geleden ventileerde Jacques Dane, recensent in
NRC Handelsblad van Veltman-van den Bos' Moens-mo-
33
nografie, de plausibele gedachte dat Moens misschien wel
handig van haar visuele handicap gebruik heeft gemaakt om
zoveel geleerden, predikanten en letterkundigen aan zich te
binden. Anders kon ze nooit zo'n indrukwekkend netwerk
van bijdragers hebben opgebouwd. Uiteraard hebben allen
geïnteresseerd in het album zitten bladeren: van wie staat
er nog meer wat in? Een bijdrage begint met: `Wat zie ik?
Bilderdijk en Tollens! Welke namen!' (p. 3 8z) En inderdaad,
hun bijdragen springen er — samen met die van mevrouw Bilderdijk,
van Nierstrasz en Warnsinck — qualitatief meteen uit
te midden van het vele krukkige gezemel.
Het is haast niet voor te stellen dat Moens aan de Bilderdijks
een bezoek zou hebben gebracht en bij die gelegenheid haar
album zou hebben achtergelaten. En dat mevrouw Bilderdijk
haar elders zou hebben ontmoet, is al helemaal ondenkbaar.
Er is geen enkele relatie tussen beider heel verschillende kring
gedocumenteerd. Ook uit bewaard gebleven brieven blijkt
niets van een persoonlijke ontmoeting. En toch... in de brief
waarmee het album teruggaat, heeft mevrouw Bilderdijk het
over `uw eerste aanblik.
Hoe dan ook, de laatste bijdragen in het album voor het in
augustus I 8 2 2 in Leiden terechtkwam, stamden alweer van
januari 1 8 zz, door Nierstrasz en echtgenote te Rotterdam.
Dan volgde Bilderdijk op zo augustus, en zijn vrouw stuurde
het album, met ook haar bijdrage erin, op i z september terug
met een brief, die ik overneem uit W.H. Warnsinck, Bz. &
J. Decker Zimmerman, Petronella Moens (Amsterdam i 843)
68-69, want een origineel is niet bekend.
Geachte en zeer waarde vriendin!
Aan uwe, my zoo vereerende wensch, beantwoordende,
heb ik het genoegen UEd. de vriendenrol terug te doen
geworden; tevens met de betuiging, dat het mijn echtgenoot
zoo wel als my, een innig genoegen verstrekt u
daarin een blijk van onze oprechte hoogachting te mogen
aanbieden. Wars van alles wat naar vleijery gelijkt, weet ik
het gevoel, dat my op uw eerste aanblik vertederde, en my
u innig verknocht maakte, niet onder woorden te brengen;
maar uw hart zal het mijne verstaan, ook zonder een
wijdloopige (en toch altoos zoo weinig uitdrukkende)
vriendschapsbetuiging: en eenmaal immers mogen wy
hopen elkander te zullen zien en nader te kennen, daar,
waar die waarheid niet vreemd zal klinken, dat zielen
zich hier beneden hartelijk verbonden, ja, verzusterd
konden gevoelen, schoon zy elkander slechts schaars, ja
nooit ontmoetten! Moge de Alwijze, Hy, die alleen weet
wat goed, wat best is, u nog lang tot nut en zegen der
maatschappy doen werkzaam zijn, en U, door de bewustheid,
van in zijn hand een zegenrijk middel te zijn tot
verspreiding van godsvrucht en deugd, ondersteunen en
bemoedigen, opdat gy voor de droevige duistere levensdagen
vergoeding moogt vinden in het gevoel, dat alleen
dat hart eigen is, 't welk zich (gelijk het uwe) toewijdt aan
het welzijn van zijn natuurgenooten. Hy, die het licht is,
zonder wien wy allen in duisternis omdolen, doe u zijne
vrede bestendig deelachtig blijven, en getroost het pad
ten einde wandelen, dat tot Hem voert. Aangenaam zal
my elk bericht zijn, dat my van uw welstand zal mogen
worden medegedeeld. Ik beveel my by deze in uw liefderijk
aandenken, en in uwe vriendschap. Zoo my uw hart
konde gedenken in uwe gebeden, ach ! dit denkbeeld zou
my verkwikken en opbeuren. — Hy, die uwe en myne beden
hoort, en verhoort, zoo dat ons nuttig is, blijve u bestendig
by met zijn hoogsten zegen! Na hartelijken groet
ook van mijn echtgenoot, noeme ik my met de oprechtste
achting en deelnemende verknochtheid
Mejuffrouw!
Uwe D.V.Dienaresse en vriendin,
K.W. Bilderdijk.
Leyden, i z Sept. I 8 2 2.
Het genoemde duo Warnsinck & Decker Zimmerman —
Moens' vroegste biografen — roemen op p. 6 van hun boekje
Bilderdijks bijdrage als een `gespierd vers, vast als zijn handschrift'
(dat in Par Amitié erbij gereproduceerd is). De
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te
Amsterdam (KA) bezit een kladversie van zijn gedicht. Uit
de plaatsing van het jaartal blijkt een oorspronkelijke opzet
van slechts drie van de nu vier strofen. R. i 3 was anders wel
een sterkere afronding geweest. Nu komt de laatste strofe,
met zijn advies en wens, als een anticlimax. Opvallend aan dit
gedicht is verder de vorm. De vierregelige strofen i,-4 hebben
een gekruist rijm, terwijl de eerste strofe vijf regels telt met
een schema abbaa, waarbij ik opmerk dat in het handschrift-
KA de vijfde regel later is tussengeschreven. Ook deze toevoeging
vind ik niet sterk.
Verdere veranderingen: r. z avondkimmen uit aardsche kimmen,
r. 4 enkle smart uit boezem smart, r. 8 aardsche schoon uit
aardsch gezicht en r. i S oog uit licht. In r. i 4 heeft het handschrift-
KA naast heilgenade nog de open variant zoengenade,
waarvoor tenslotte is gekozen. Terwijl r. 8 in het handschrift-
KA met een punt eindigt, werd in het album voor een uitroepteken
en in de gedrukte versies voor een vraagteken gekozen.
In r. 7 wijkt de albumversie met bron van 't licht af van andere
versies, waar staat bron van licht. Datzelfde geldt de titel, die in
handschrift-KA en in druk is verlengd met de woorden in haar
album. Het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum
te Den Haag (LM) bewaart een nethandschrift, gedateerd
I 8 2, 2. Alleen hierin is Jezus (r. i 4) viermaal onderstreept.
Aan Mejuffrouwe Petronella Moens
Waar 't licht der Waarheid schijnt, is 't nimmer nacht in 't
hart;
Die zon, waar ze eenmaal rijst, erkent geene avondkimmen:
Zy vleit geen speelziek oog met ijdle vlucht van schimmen,
Noch schept begeerlijkheên, vervuld van enkle smart,
Tot doornen, waar zich 't kleed des lichaams in verwart.
Gelukkige, ó betreur geen zielbedriegende oogen
Daar ge op de bron van 't licht met open boezem staart!
Wat is al 't aardsche schoon dan loosvermomde logen!
Neen, 't aardrijk en zijn lust is zelfs geen aanblik waard.
i o Vaar, Nachtegaal, vaar voort uws Scheppers eer te zingen!
Die nacht die om u zweeft, is weldaad van uw God:
Hy vormde u van de wieg voor 't Choor der Hemelingen;
Geen nietig schijntooneel, maar eeuwig heilgenot.
Gevoel dit: 't is 't gevoel van Jezus heilgenade,
15 Waarin zich 't oog der ziel voor hooger licht ontsluit.
Dit wenscht u Bilderdijk, dit wenscht zijn teedre Gade!
In dezen vriendengroet drukt beider hart zich uit.
Bilderdijk
Leyden, den zo. van Oogstmaand i 8 z,z
34
ParAmitié 319-320 + 3i.I-32Z facs. (album 159-16o, f, 78r-v) ;
hss. KA 1 3 4-I-hs 16 5 en LM B. 5 8 3 H. i; drukken Krekelzangen
(Rotterdam 18z3) III 8 3-84 en Dichtwerken xi (Haarlem
1858) 313.
De slotregel van Bilderdijks gedicht kan erop duiden dat zijn
vrouw op dat moment nog geen eigen bijdrage dacht te kunnen
leveren. Maar na drie weken is het haar kennelijk toch
gelukt. Ook van haar gedicht zijn enige losse handschriften
bewaard gebleven. Dat in het Bilderdijk-Museum (BM) lijkt
het oudste, het handschrift van de Koninklijke Vereniging van
het Boekenvak (KVB) in de bibliotheek van de Universiteit
van Amsterdam (UvA) het meest recente, gediend als het
namelijk heeft voor het zetten van de bundel Nagelaten gedichten
(waarover documentatie in mijn Da Costa tussen Bilderdijk
en Suringar). De ingrijpendste verschillen albumtekst
/ andere versies in handschrift of druk: r. 5 schaars oprechte
vrienden / schaars op aarde vrienden, r. 13 zoete troost / zoete
vreê, r. 1 4 genoegens schept / genieting schenkt, r. 15 werken van
Gods hand / schoonheên van Gods macht, r. i 8 ziel l hart en r.
13 der wonden smarten / de onheelbre smarten (met reminiscentie
aan haar gedicht 'Onheelbre smarte' van i 800). Het
handschrift-KVB speelt in r. 6 nog met de mogelijkheid van
v[r]inden i.p.v. harten, maar wegens r. 5 is dat niet doorgezet,
waardoor thans de verwijzing naar Van Merkens gedicht Het
nut der tegenspoeden (Zang IT: `Wat heil verschaft de troost
van een' genegen' vrind,/ Die ons, in weerwil van ons ongeval
bemint!') er iets minder uitkomt.
Een gering lijkend, maar verstrekkend verschil tussen album
en andere versies is de komma na lodens (r. 9). Deze komma in
het album maakt zoo verheven een bijstelling bij oeffenschool des
lodens of bij lodens-alleen, maar zonder komma slaat zoo verheven,
en dit is aannemelijker, op Gy. Ook de komma na nacht
(r. z8) is in andere versies terecht verdwenen. Toegevoegd in
gedrukte versies werd juist — evenzeer correct — een komma na
Hem-alleen (r. z I ). Ook in r. zz en 17 vinden we in gedrukte
versies verbeteringen: resp. van Uw vreugde, Uw troost tot Uw
vreugde en troost en van is 't derven tot is derven. Het handschrift-
BM is ten slotte nog in tweeërlei opzicht het vermelden
waard: als eerdere en minder krachtige versie van wat U, wat
my (r. 2.3) heeft het wat u en mij. En alleen in dit handschrift is
de titel van de albumbijdrage via toevoeging, overschrijving en
wegstreping veranderd tot Aan een blinde dichteresse.
Aan de Dichteresse Petronella Moens
Gy, wie ik ongezien reeds in Uw Zangen eerde,
Waar Godsdienst, Kristenzin, en zucht voor 't schoone uit
straalt,
Aanvaard dit achtingblijk van die U kennen leerde,
En met geen ijdle vleitaal praalt.
5 ó Doet de voorspoed schaars oprechte vrienden vinden,
't Is smart, 't is tegenspoed, die teedre harten snoert.
Geen valsche wareldvreugd kan zielen duurzaam binden;
Die zucht slechts, die tot Jezus voert.
ó Gy, in de oeffenschool des lijdens, zoo verheven;
i o Die omtast in een nacht van kerkerduisternis,
Maar reeds in hooger kring gezaligd schijnt te zweven
By 't smartlijkst Licht- en Zin-gemis.
Van waar die zoete troost, die 't leven kalm doet vlieten; -
Uw ziel genoegens schept in 't geen uw oog niet treft, -
15 De werken van Gods hand U innig doet genieten; -
U boven 't smartlijkst Lot verheft?
Wie ooit de bron miskenn' dier stille zielenvrede,
Mijn ziel gevoelt haar kracht by elke vlaag van 't Lot.
Des wijsgeers hoogmoed praal met Stoïcijnsche rede;
Zo Des Kristens steun berust in God!
't Geloof in Hem-alleen in Wien wy zijn vereenigd,
Zie daar Uw vreugde, Uw troost, Uw uitzicht, en Uw lust!
Zie daar wat U, wat my, der wonden smarten lenigt!
Zie daar de bron van Vrede en Rust!
2 5 't Zy duisternis rondom, waar Gy de voet moogt keeren,
Uw ziel geniet het Licht dat Jezus 't menschdom bracht.
Met Hem, van Hem bestraald, is 't derven geen ontberen;
De tastbre nacht, voor U geen nacht!
K.W. Bilderdijk
Par Amitié 317-3 18 (album 157-158, f. hss. BM 7-1
en KVB BSu 7-92., f. 15 3 - 1 5 4; drukken Nagelaten gedichten
(Leeuwarden 1 8 3 3) 1 6o- I 6 I en Dichtwerken III (Haarlem
186o) 4L0-4Z1.
Hulde in het algemeen voor de aangedragen biografische informatie
en verwijzing naar bronnen, maar bij de Bilderdijks
vind ik die aan de magere kant. Er zijn in zoo 5 in ons tijdschrift
over mevrouw Bilderdijk wel uitgebreider artikelen verschenen
dan op p. 318 van Par.Ámitié zijn genoemd. Eigenaardig is het
om bij Bilderdijks bijdrage op p. 3 zo naar één bladzijde uit het
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek te verwijzen, met
voorbijgaan van duizend pagina's-Kollewijn of driehonderd
idem Van der Zwaag. Ook de verwijzing vanaf p. 3 Zo naar p. 34
van Het Bilderdijkmuseum Zooi is hoogst merkwaardig: is dit
een bladzijde van een groter artikel? heeft dat ook een titel? en
een auteur ? Maar deze omissie wordt weer goedgemaakt in de
bibliografie. Op p. 457 lees ik als aanvulling op die tijdschriftvermelding:
`Verschijnt eenmaal per jaar. Dat is natuurlijk
bedoeld als kwaliteitsaanduiding.
Marinus van Hattum
35
Recente literatuur
Claudette Francis Baar-de Weerd, Uw sekse en de onze. Vrouwen
en genootschappen in Nederland en in de ons omringende
landen (i750-ca. iSio) (diss. Amsterdam 2oo9)
91-9Z, 111-113 (M.P. Woesthoven).
Ike Cialona, `Over Byron, Bilderdijk en Beets; Jaarboek Maatschapp
j Nederlandse Letterkunde te Leiden 2007-2005
(Leiden 2009) z8-33.
S.A.C. Dudok van Heel, Van Amsterdamse burgers tot Europese
aristocraten. Hun geschiedenis en hun portretten.
De He jnen-maagschap z400-iSoo I ('S~Gravenhage: Koninklijk
Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en
Wapenkunde zoo8) 367-379 (B's voorouders)
Fred Dukker, `Opknapbeurt voor herdenkingssteen. Sterfdag
Bilderdijk herdacht; De Haarlemmer 2 5 december
zoo8.
Marinus van Hattum, Index Het Bilderdijk-Museum 1-25
(1.994-200S) (Amstelveen2,00g).
Lotte Jensen, De verheerlijking van het verleden. Helden,
literatuur en natievorming in de negentiende eeuw (Nijmegen:
Vantilt zoo8) 42-5 i (Oldenbarnevelt en de
gebroeders De Witt, Krekelzangen I).
A. & M. Kagchelland, Van dompers en verlichten. Een onderzoek
naar de confrontatie tussen het vroege protestantse
Réveil en de Verlichting in Nederland (ISI5-1526) (diss.
Leiden 2009).
Christophe Madelein, Juichen in den ader der menschl jke
natuur. Het verhevene in de Nederlanden (1770~I<V30)
(diss. Gent 2008) 395 -439•
Christophe Madelein &Jurgen Pieters (ed.) met een nawoord
van Piet Gerbrandy, Bilderdijk, Kinker & Van Hemert.
Als van hooger bestemming en aart (Groningen: Historische
Uitgeverij 200 8) i o 3 - i 5 7 (`Gedachten over het
verhevene en naïve').
Nicolaas Matsier, Het bedrogen oog. De kunst van de trompel'oeil
(Amsterdam/Antwerpen: De Harmonie/Vrijdag
2.009) 171-175 (B.'s bedriegers Geerts nr I oo en 104).
Eric Palmen, Kaat Mossel, helleveeg van Rotterdam. Volk en
verlichting in de achttiende eeuw (Amsterdam: Bert
Bakker 2oo9).
Henk Schultink, `Johannes Kinker (i 764- i 845) als praktiserend
morfoloog; Fons Moerdijk e.a. (red.), Leven met
woorden. Opstellen aangeboden aan Piet van Sterkenburg
(etc.), (Leiden: Koninklijke Brill 2007) 43 5 -444
(B. 43 5 -439).
Lotte Wilms, "Een ridder ging ten boerenjagt, ha ha!"; De
Boekenwereld 24 (2007-2008) 301-304 (J.W. Kumpel).
Wim Zaal, Valsheid in geschr ften. Literaire vervalsingen en
myst caties (Soesterberg: Aspekt zoog) 151-156 (Galante
dichtluimen) .
Signalementen
van Briefwisseling 2798-z8o6: L. Engelfriet, Reformatorisch
Dagblad i augustus zoo; G J. Johannes, Tijdschrift
voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 124-3 (2-oo8)
2.43-2.44;
van Het nachtspook & Nachtwandeling: anoniem, Nieuw
Letterkundig Magazijn xxv-1 /2, 42; Enny de Bruin,
Reformatorisch Dagblad 20 juni 2007; Kees Fens (`De
stille werker laat zich even horen'), de Volkskrant 3 i mei
2007;
van Rare kostgangers/jubileummiddag 20 juni 2008: anoniem,
Reformatorisch Dagblad 2 i juni zoo8; J. van der Graaf,
Reformatorisch Dagblad 2 juli zoo8; Hans Werkman,
Nederlands Dagblad 27 juni zoo8; Lotte Jensen, Spiegel
derLetteren 5 i-i (2009) io6-i07.
Jaargang z6 / zoog
Rick Honings, Bij Bilderdijk aan tafel.
Een uniek ooggetuigenverslag van Robert Southey
uit i 825 1
Marinus van Hattum, Daniël Veegens' Bilderdijk-beeld i 4
W.R.D. van Oostrum, Rhijnvis Feith (i - i 82.4)
en zijn relatie met vrouwen 14
Marinus van Hattum, Een nieuwe editie van Feiths
leerdicht De Ouderdom (18 o 2) 2.0
Jean Streng, De zangberg aan de IJssel i 780-18 3 0 21
Louis Saalmink, De drukpers voor Willem Bilderdijk
genoegzaam aanhoudend bezig 2.3
Marinus van Hattum, Bilderdijk & Bilderdijk voor
Moens 33
Recente literatuur 36
© De Vereniging `Het Bilderdijk-Museum', Amsterdam 2009
Alle rechten voorbehouden / All rights reserved
Een uitgave van EON PERS AMSTELVEEN, 2009
36