DE GID S. 



DE GIDS. 


EEN-EN-TACHTIGSTE JAARGANG. 

1 9 1 7. 

ONDER REDACTIE VAN 

D. VAN BLOM, H. T. COLENBRANDER, J. HUIZINGA, 
J. P. KUENEN, JOHAN DE MEESTER, R. P. J. 
TUTEIN NOLTHENIUS EN JAN VETH. 
EERSTE DEEL. 

AMSTERDAM, 
P. N. VAN KAMPEN & ZOON. 
1917. 



BOEK• EN KUNSTDRUKKERIJ, V/H. ROELOFFZEN•HÜBNER EN VAN SANTEN. AMBT. 


INHOUD 
VAN HET EERSTE DEEL. 


Bladz. 

BOOVEN (HENRI VAN), De rommelkamer .. ............... 366 


COLENBRANDER (Dr. H. T.), Treub's jongste verrassing. 
Mr. M. W. F. Treub, Oorlogstijd. Herinneringen en 
indrukken .................................... 158 

In memoriam Mr. H. P. G.

, 

........


375 
COLLEM (A. VAN), Liederen....... ...................... 269 
COSTER (DIRK), Marginalia. (Slot) . .147147 
DEVENTER (Dr. CH. M. VAN), In de gistkuip der logika. 

Plato's Charmides.................................... 482 
DIJKSTRA (J.), De zwijger .............................. 443 
GERLO (ADA), Vagebonden .............................. 441 
GRAVE (Prof. Dr. J. J. SALVERDA DE) zie SALVERDA. 
JOSSELIN DE JONG (Dr. R. DE), Over oud worden ........ 272 
KUENEN (Prof. Dr. J. P.), Relativiteits-theorie............ 462 
LEEUW (AART VAN DER), Verzen ........................ 145 
Loot (JAC. VAN), De dood van den wolf, naar Alfred de 

Vigny............................................... 51 
MEESTER (J. DE), Het Tooneel.... ............. 175, 381, 552 
, Uit het liefdeleven van Goethe......... 520 


MULLER (Dr. HENDRIK P. N.), Marthinus Theunis Steyn. 
Ter vrome gedachtenis ....... ........................ 1 
, Onze vaderen in China. Met 
een schetskaartje ................................. 321, 504 
NOLTHENIUS (R. P. J. TUTEIN), De rand van 't land. 
Dr. A. A. Beekman, Geschiedkundige atlas van Nederland. 
Holland's noorderkwartier in 1300. Eén kaart 
met tekst. ........... ........................ 163 

Quack en Mr. N. P. van den Berg ........375 



Bladz. 
NIJHOFF (M.), Verzen .................................. 439 
NIJLEN (JAN VAN), Aan Ceres .... ...................... 320 
RIETEMA (J.), Het ontginningsbedrijf in Limburg.......... 120 
RITSEMA VAN ECK (S.), Indië's staatkunde en weerbaarheid 201 
RITTER JR. (Mr. P. H.), Causerie over modern fetichisme. 451 
SALVERDA DE GRAVE (Prof. Dr. J. J.), Waarom het GSenoot


schap „Nederland-Frankrijk" is opgericht ............... 354 
, zie SYMONS. 
SYMONS (Prof. Dr. B.), „Fransche" en „Duitsche" wetenschap 
met een naschrift door Prof. Dr. J. J. SALVERDA DE GRAVE 545 
TEIRLINCK (HERMAN) en KAREL V. D. WOESTIJNE, De lee-

men torens. Kronijk van twee steden ........... 5, 222, 393 
TUTEIN NOLTHENIUS (R. P. J.) zie NOLTHENIUS. 
VALKENBURG (Dr. C. T. VAN), Gevoel en gewaarwording . 54 
VETH (Dr. JAN), De zwerver spreekt .................... 365 
WIJK (Prof. Dr. N. VAN), De nationale dichter der Polen, 

Adam Mickiewicz (1798-1855).......................8484 


WOESTIJNE (KAREL VAN DE) zie TEIRLINCK. 
Aanteekeningen en opmerkingen. 

Emile Verhaeren t, door J. D. M................... 171 
Binnenlandsch overzicht ........................... 178, 555 
Buitenlandsch overzicht ........................ 185, 385, 562 
Bibliographie. 

Dr. Curt Eisfeld, Das niederländische Bankwesen. — Dr. 

E. Wentink, De bouwverordening en het woningvraagstuk. 
— Ellen, En liefdevertelling. — Dr. F. A. Stoett, 
Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen 
en gezegden, 3e druk, 2 dln............... 195 
Prof. Dr. Rudolf Eberstadt, Der Ursprung des Zunftwesens 
und die älteren Handwerkerverbände des Mittelalters. 
2. Aufl....... ........................ 391 

Koloniale Studiën, Tijdschrift van de vereeniging 'foor 
studie van koloniaal-maatschappelijke vraagstukken. 
No. 1--2. — Maurice Allem, Anthologie poétique francaise 
du XVIe siécle, 2 dln. — Mr. B. J. F. Steinmetz, 
De vrouwenbeweging en vrouwenarbeid. Een studie 

over de hervorming van de gezinstaak der vrouw .. 567 


MARTHINUS THEUNIS STEYN. 

TER VROME NAGEDACHTENIS. 

Ook in dit oude tijdschrift van het land zijner vaderen 
worde een woord van smart en van eerbiedige hulde gesproken 
bij het graf van den laatsten staatspresident van het 
laatste Nederlandsche gemeenebest. 

Zuid-Afrika en Nederland staan aan dit graf zij aan zij; 
met algeheel gelijke gevoelens. 

„Ons volk ziet nog steeds tot u op als zijn grootste 
figuur", schreef hem niet lang geleden de eerste minister 
der Zuid-Afrikaansche Unie, Louis Botha; nooit heeft deze 
medestrijder in den Boeren-oorlog, wiens bewind echter 
de goedkeuring van den toegesprokene moest missen, een 
warer woord geuit. En behalve het ontzag bezat de president 
de geheele liefde van zijn volk. 

„Daar is geen ster wat fraaier blink , 
„daar is geen naam wat soeter klink, 
„in heel Suid-Afrika", 

dichtte zonder de minste overdrijving de Amsterdamsche 
student uit Zuid-Afrika A. D. Keet. 

Die gevoelens heeft hij gewekt door heel zijn leven, een 
leven van zeldzame schoonheid, zonder eenige vlek, een 
leven dat uitsluitend is bestuurd geworden door den plicht 
tegenover den Allerhoogste en de liefde voor zijn volk. 

Toen hij in het begin van 1896, een maand na den mislukten 
inval van Dr. Jameson in de Zuid-Afrikaansche Republiek, 
met een overweldigende meerderheid gekozen werd 

1917 1. 1 


2 MARTHINUS THEU'NIS STEYN. 

tot opvolger van den edelen staatspresident van den Oranje

-

Vrijstaat F. W. Reitz, die kort voor den inval door hardnekkige 
slapeloosheid zich genoopt had gezien tot aftreden, 
heeft de toen 39-jarige Theunis Steyn want bij zijn tweeden, 
echt Hollandschen doopnaam werd hij door zijn magen ge 

dadelijk het door zijn voorganger in 1889 gesloten-noemd — 
verbond der beide republieken bevestigd en uitgebreid. Het 
doel was niet alleen de broeders aan de overzijde der 
Vaal te steunen tegen onrecht, maar evenzeer om vijandelijkheden 
te voorkomen. „Vergeet toch nooit ", hield hij 
mij voor, bij uw arbeid voor het gemeenebest, dat Zuid„
Afrika een kooi is met een Hollandschen vogel erin en een 
„Britschen, die daarin voor goed zijn opgesloten; het is 
„hun belang in vrede saam te leven." Het uiterste beproefde 
hij dus als bemiddelaar. Doch toen dit vruchteloos bleef en 
de dolk werd opgeheven naar het hart der zuster, heeft hij, 
het gegeven woord getrouw, zijn volk opgeroepen te wapen. 

jk verlies liever mijn leven dan mijn eer," sprak hij 
toen in den volksraad en trok met zijn mannen ten oorlog. 

Daar, op het veld, heeft hij onafgebroken met hen gestreden 
en geleden, meer dan twee en een half jaar lang, gedurende 
welke hij geen nacht een ander hoofdkussen had 
dan zijn zadel; en daar is hij, die, vurig republikein, zich in 
den aanvang van zijn ambtsbekleeding meer beschouwd had 
als uitvoerder van den wil des volks dan als de leider, voor 
hen geworden de ongekroonde koning, naast God hun 
schild ende betrouwen. Zoolang hun president vocht, vochten 
de Vrijstaters. En toen na de bezetting door den vijand 
van al zijn dorpen, gewichtige stemmen tot hem spraken 
van overgave, voordat ook Transvaal zou zijn verwoest, 
toen zond hij daarheen dat gedenkwaardige telegram, betoogende 
dat hieraan zelfs niet mocht worden gedacht; thans 
eerst was het oogenblik gekomen om te toonen dat men 
een man was en de onafhankelijkheid waardig; het nageslacht 
moest men fier in de oogen kunnen zien. Aldus heeft 
hij de toekomst van het volk der Boeren gevest op den 
hoeksteen van achting voor zichzelf. 

De president heeft stand gehouden, totdat zijn lichaam 
gebroken terneder lag, toen de doodsklok luidde voor wat 
hem dierbaarder was dan het leven, 's lands onafhankelijkheid. 


MARTHINUS THEUNIS STEYN. 3 

De bekwaamheid en toewijding van den Amsterdamschen 
hoogleeraar Winkler en de nooit versagende zorg van 's 
presidenten gade hebben toen den eik weder overeind gezet. 
Maar vasten wortel vatte hij niet meer. De oogen zijn half 
geloken gebleven, de vingers niet meer in staat tot voortgezet 
gebruik, de lichaamskrachten wankel. 

Hij achtte zich niet gerechtigd, zeide hij mij, om met zijn 
woord in te grijpen in het bestuur des lands, nu zijn gestel 
hem niet langer veroorloofde dat woord zoo noodig om te 
zetten in daden. Maar voor ' de vestiging der Zuid-Afrikaansche 
Unie moest hij een uitzondering maken en trad 
hij weer naar voren. Zonder hem ware zij niet tot stand 
gekomen en aan hem in de allereerste plaats is de gelijk 

beide talen te danken, waarvan de opneming in-stelling der 
de grondwet door hem tot beding was gesteld. 

Trots alles heeft de president want president is hij 
gebleven voor geheel zijn volk, in gevoel en in aanspraak 
ook na het zinken der vlag een gelukkig leven gehad. Want 
hij zag zich omringd door de onbegrensde vereering van 
zijn volk en door een bloeiend gezin; zijn vroeger zwakke 
gade mocht hij als onvolprezen steun naast zich behouden; 
zijn kinderen zag hij opgroeien, zijner en harer waardig. 
Maar bovenal, hij had vrede met zichzelf en vrede met God. 
Ootmoedig boog hij het hoofd voor Diens wil en leerde 
ons, toch in Hem te blijven vertrouwen, wiens wegen immers 
ondoorgrondelijk zijn. Alleen daardoor vermocht hij te berusten 
in het verlies van de Vrijstaatsche onafhankelijkheid. 

Wij Nederlanders hebben 's presidenten beeltenis, reeds 
voor jaren, geplaatst in de eerehal van 's rijks museum, onder 
één dak met schatten onzer historie. Wederkeerig is hij een 
vriend geweest van het land zijner vaderen en zulks in 
klimmende mate. Hij zocht en vond er gedeeltelijk zijn 
opleiding, herstel van gezondheid, ontmoette er hulp, liefde 
en hoogachting; hij zond er zijn eenigen zoon ter schole 
en ter studie. Innig gehecht en trouw was hij aan de gemeenschappelijke 
taal en fier op het gezamenlijk voorgeslacht. 

Het is in hem herleefd. 

Onbaatzuchtig, na bijkans zeven jaren regeerens arm 

afgetreden en ten slotte arm gestorven, was hij de een


voud zelf, minzaam zijn bejegening, bedachtzaam zijn woord. 


4 MARTHINUS THEUNIS STEYN. 

Heel zijn wezen ademde waardigheid: zijn geest, zijn handelingen 
en ook zijn gestalte, rechtop tot aan het einde. 
Hij had een scherpzinnig en geschoold, zich steeds ontwikkelend 
verstand en is een uitnemend bestuurder geweest; 
zelfs de Engelschen noemden den Vrijstaat: „the model 
republic." 

Maar het ontzagwekkende in hem, dat was zijn karakter. 
Men werd beter in zijn omgang, was trotsch op zijn goed 
verlegen onder zijn dank, omdat het immers een-keuring, 
eer was aan zijn zijde te staan. 

Gezegend het volk dat dezen edele onder de edelen verhief 
tot hoofd en dat zijn lichtend voorbeeld voor zich uit ziet 
gaan, de toekomst in. 

's-Gravenhage, 

HENDRIK MULLER.

begin December 1916. 


DE LEEMEN TORENS 

KRONIJK VAN TWEE STEDEN 

DOOR 

HERMAN TEIRLINCK EN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 

EERSTE BOEK. 

I. HERMAN TEIRLINCK AAN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 
Ganshoren bij Brussel, 12 Juni 1913. 

Mijn beste Karel. 

Ik ben nu zoo goed als geheel hersteld en kan een aanvang 
nemen met deze brieven. Het heeft me zeer gespeten 
dat ge de mogelijkheid niet hebt kunnen treffen naar Brussel 
over te komen. Ik zelf zie nu in beraambaren tijd geen 
kans om u in Gent op te zoeken. Mijn zaken zijn gedurende 
die korte ziekte toch eenigszins in de war geraakt. Ik moet 
daar orde in brengen en bovendien zorgen dat ik weer 
gauw even kloek word als vroeger. Ik ben in die richting 
op den besten weg. De buitenlucht helpt veel daartoe mede 
en een gematigd sportleven niet minder. Ik woon thans in 
Ganshoren met mijne zuster Sonia, en we hopen hartelijk 
dat het u goed gaat, u en uwe vereerde moeder. 

Toen ik besloten had tijdelijk de stad te verlaten, was ik 
zeer bezorgd omtrent de keus van een landelijk verblijf. 
Gij zult zonder verbazing vernemen dat de alles waarnemende 
en voor elken dienst beschikbare bureeloverste van Mornar, 
onze onschatbare vriend Christoffel Conscience, mij uit deze 


6 DE LEEMEN TORENS. 

moeilijkheid geholpen heeft. Hij zelf betrekt sinds enkele 
maanden in Ganshoren een enorm huis, een oud geweldig 
en vrij-leelijk ding dat meer wegheeft van een fabriek dan 
van een woning. Gelukkig is het geheel met groen omgroeid. 

Het was op Mornar's raad dat ik daar heen trok. Gij 
weet dat Conscience in alle gevallen de voorzienigheid is en 
ik nam dus met vertrouwen mijn toevlucht tot hem. 

De brave jongen, die pas van bureel thuis was gekomen, 
ontving mij met die beleefde, haast serviele gulhartigheid 
welke hem eigen is. Ik had bij het tuinpoortje, dat 
gesloten was, met alle macht moeten trekken aan een beroeste 
ketting eer de bel weerklonk. Toen die eindelijk in werking 
kwam, luidde ze als eene gebarste kapelklok, hinderlijk lang. 
Conscience verscheen dadelijk. Zijne ontzaglijke gestalte kon 
ik tusschen twee reken lilas-struiken zien aansomberen en 
weldra boog hij over het hek zijn dik, melkwitte hoofd, 
versierd, zooals gij weet, met de platte, tarwekleurige pruik. 
Er kwam een onderdanige glimlach over zijn baardeloos 
gelaat, en zijn kleine, goedige oogen werden twee schuchtere 
streepjes onder het gladde voorhoofd zonder wenkbrauwen. 

Hij bloosde terwijl hij me welkom heette. Het was een 
blos als van zacht kalfvieesch, maar zijne indrukwekkende 
ooren bleven gelijk blanke zeilen van weerskanten zijn knik kenden 
kop beschutten. Hij zou me voorleiden en deed het 
met eene hopelooze nederigheid, alsof hij nu dacht dat hij 
den tuinwegel had moeten gladreken en het gewas snoeien 
dat er vrij wild over hing. Daar dit onder het gaan toch 
niet mogelijk bleek, moest hij zich wel beperken met de 
twijgen weg te duwen en soms een steentje uit de baan te 
weren, zoodat hij over het geheel het schouwspel leverde 
van een diep-verlegen en boetvaardig man. 

Hij bracht mij in huis. Hij bemerkte dat ik verbaasd 

stond over de ruime vestibule en de al te groote woonkamer, 

waar de stoelen, tafel en schapraaien als kinderspeelgoed 

stonden. De hooge muren stegen grijs en naakt. 

--„Ja, Mijnheer," zei hij, „dat was hier vroeger het atelier 

van een vuurwerkmaker maar we wonen hier naar onze 

verdiensten en ge moet ons excuseeren, Mijnheer. Zet u, 

Mijnheer, als 't u belieft." 

Ik ontdekte een piano, die het scheen te betreuren dat 


DE LEEMEN TORENS. 

hij geen dubbele vleugel was. De tafel, die in 't midden van de 
plaats zwom, leek me bijna normaal groot. Het was eigenlijk een 
viervoudige schraag met planken, geheel overdekt met boeken, 
plannen, papieren, een schrijfmachien, een rekenautomaat en 
teekengerief. Na een tijd kon ik me weer de verhoudingen 
van afmetingen en afstanden bewust worden, en ik ondervond 
dat die tafel minstens vijf meter lang was. 

-„Hier zitten we en hier werken we, ik en mijne 
vrouw," zei Conscience. 
— „ Ge hebt veel werk, Christoffel," antwoordde ik. 
Hij had weer zijn schuchter en afwerend gebaar, zijne 
oogen werden streepjes en zijne lange gladde lippen rimpelden 
saam tot een glimlach, waarachter een muntebol scheen 
te zitten. 

-„ Ge moest eigenlijk zooveel niet werken," zei ik nog, 
„er zijn toch meer beambten bij Mornar en ge kunt den 
last verdeelen. Wat zegt Mijnheer Mornar van al dat 
overwerk ?" 
Er kwam een angstige ernst over zijn aangezicht. 

-„Spreek nooit daarvan aan Mijnheer Mornar, ik bid 
u," smeekte hij. 
Hij voegde er dadelijk bij, als om bij mij een kwaden 
indruk uit te wisschen: 
„Mijnheer Mornar is een heel goed meester voor mij, 
Mijnheer." 
Maar hij wischte den kwaden indruk niet uit. 
Mevrouw Conscience verscheen in de enorme deur. Ik 

zag haar voor de eerste maal en Conscience begon weer te

-

blozen. Het is eene hoekige vrouw, met diepe zwarte oogen 
en een puntigen neus. Hare donkere, eenvoudige kleedij 
verscherpt hare magerheid en teekent als met een lemmer 
de knoesten van hare handen. Ze leek me allerminst een 
sympathieke verschijning, ofschoon ik niet zeggen kan dat 
ze leelijk is. Conscience zei tot haar, en ik zag zijne drooge 
pruik langs achter: 

--„Mijnheer Teirlinck doet ons de eer aan van een bezoek, 
melieve; het is een goede vriend van den jongen heer Mor 
nar en van onzen patroon." 

Zij boog en het docht me dat hare beenderen zouden 
kraken. Ze had een mansstem. 


8 DE LEEMEN TORENS. 

-Wij danken u zeer," sprak ze, en ik voelde direkt dat 
Conscience in dees huishouden maar een heel klein plaatsje 
bekleedde, absoluut niet in evenredigheid met zijne groote 
gestalte. 
Dat gevoel kwam bij de verdere conversatie geheel tot 
zijn recht. Het was Mevrouw Conscience die me al de beschikbare 
villa's van den omtrek opsomde, de voor-en 
nadeelen van elke ligging en elken bouw bepaalde, en den 
prijs van elke huur giste. Ook omtrent het karakter der 
eigenaars verkreeg ik koude, besliste inlichtingen, en iedermaal 
Conscience het waagde achter een bedeesd glimlachje 
een nog bedeesder opmerking te plaatsen, luidde het, kort 
berispend: 

-„Maar Christ. . 
En Christ zweeg, al zuigend aan een denkbeeldigen 
muntebol. 
Het was overigens zichtbaar dat Conscience geheel berustte 
in de beweringen of besluiten van zijne vrouw. Geen 
enkele maal bemerkte ik dat hij zich door hare behandeling 
gekrenkt voelde, maar toen zij plots over Mornar begon te 
spreken, kon ik zien dat hij schrok en uitermate angstig 
werd. Ze toonde mij nu de plannen van een zeer belangrijke 
onderneming: de voltooiing der paleizen van het Jubelpark, 
zooals Koning Leopold II zich die had ingedacht en welke 
onlangs door Koning Albert was besloten. 

--Mijnheer Mornar heeft het werk ondernomen met 
unitaire prijzen," zeide ze met een kleinen, bijna nijdigen 
grijns, „en nu moeten wij hier de onderneming schikken zoo 
dat Mijnheer Mornar alvast en vooruit twintig procent ... " 

Conscience's handen beefden en hij verhief eene teere, 
hopeloos-teere stem : 
,, Melieve... melieve, zoudt ge niet denken dat... ?" 

Zijne vrouw keek hem vlak in de oogen en hij boog zijn 
hoofd tusschen die twee wondere ooren die vleugelden. Ze 
zei met nadruk tot mij: 

-„Vooruit twintig procent kan winnen. Het is een heele 
toer, maar we zullen het doen, om de twee honderd en 
twintig frank maandgeld te verdienen waarmede Mijnheer 
Mornar ons honoreert." 
Ik vond de mededeeling wel wat kras en die vrouw 


DE LEEMEN TORENS. 

tamelijk hatelijk, maar wanneer ik het smeekend gelaat van 
Conscience zag, gaf ik het antwoord op áat me schier over 
de lippen lag. Ik stond recht en ging eenige bladzijden omdraaien 
van eene partituur, die ik op het klavier vond. 

-„Dat is de Willem Tell, Mijnheer," sprak Conscience, 
die me om deze afleiding blijkbaar dankbaar was. Jk zing 
soms, Mijnheer, en mijne vrouw begeleidt me daarbij. 
maar ik vrees dat ik heel slecht zing, Mijnheer." 
Ik was zeer blij dat de brave man van zijne bangheid 
ontslagen scheen, en, daar ik wenschte van hier in eene 
goede verstandhouding te vertrekken, verzocht ik Conscience 
om een aria op te slaan. Hij keek naar zijne vrouw en de 
onderste haren van zijne harde pruik stoppelden over zijne 
gapende kraag. Mevrouw Conscience stapte zonder een 
woord naar de piano en haar houterig lichaam viel in drie 
rechthoeken over de tabouret, die piepte. Ze plakte alle tien 
hare handkneukels op het klankbord en sloeg zonder maat 
en zonder gevoel een reeks akkoorden uit die ratelende kas. 
Dadelijk ging het hoofd van Conscience open en hij zong: 

0! Mathilde, idohohole de mon áme, 

I1 me faut donc vaincre ma flahahahahahamme! 

Het geweld dat hij daarbij deed verwrong zijn gelaat 
gansch, dat, met inbegrip van de ooren, nu purperrood was 
geworden. Een laatste schrikkelijke vuistslag van Mevrouw 
Conscience moest tevens het einde van zijn lied zijn, maar, 
door een gril der omstandigheden, kwam hij met nog twee 
hopelooze woorden achteraan sukkelen. 

-- „Christ !" maande weer die vrouw zonder mededoogen. 

Ik sprong echter in met een hartelijk compliment en leende 
vrije koers aan mijne bewondering, waarna ik den wensch 
uitdrukte dees gastvrije huis te verlaten. 

Conscience zou mij vergezellen, daar het niet te laat in 
den avond was om een of twee der aangeduide villa's te 
bezichtigen. Het was een schoone tijd. De zon straalde 
schuin door het jonge Juniloover en er waren nog vele vogels 
aan den gang. We liepen een poos zonder spreken. Dan, 
nadat hij zich even had omgewend met een blik naar zijn, 
nu reeds afgelegen, monsterachtig huis, vroeg Conscience 
zacht en aarzelend: 


10 DE LEEMEN TORENS. 

„ Ge zult het mijne vrouw toch niet kwalijk nemen, 
Mijnheer ?'' 

— „ Waarlijk, ik weet niet wat ge zeggen wilt?"... 
— „Gij zijt wel goed... Maar mijne vrouw is ziekelijk, 
Mijnheer. Ze lag verleden week nog te bed." 
— „ Hee ! Dat was toch niet erg, hoop ik ?" 
-„Een misval, Mijnheer." 
-„Wel ! mijn goeie kerel !" 
-Ja, Mijnheer ... dat is nu al de zevenste maal, Mijnheer." 
Ik herinnerde mij plots hoe dikwijls en hoe gretig Conscience 
zijne hoop en vreugde had bekend omtrent de verwachting 
van een kind. Ik had daar nooit veel acht op geslaan, en nu 
zag ik ineens de ellende van dezen man, en zijn grooten droom. 

-„Ge zoudt wel gaarne een zoontje hebben ?" vroeg ik, 
lachend. Maar ik deed verkeerd met te lachen, want ook 
hij lachte, terwijl hij mij aankeek --een zonderlinge lach 
die zijne kleine oogen in twee groote tranen deed baden. 
-„Een zoontje, of een meisje, om het even," zei hij, 
„maar ik zou liever een meisje hebben, geloof ik, Mijnheer..." 
Ik herkende zijne stem niet meer. Links van den weg 
strekte zich eene groote, zacht afdeinende vlakte uit, waarlangs 
het jonge koren wiegde. Conscience deed zijne hand 
over het landschap gaan, met dat familiair gebaar dat ge u 
misschien wel herinnert, en het was precies alsof hij iets van 
het wijde veld zou zeggen. En hij zei: 

.--„Mijnheer Mornar is voor ons heel goed, en we zijn 
hem erkentelijk, Mijnheer, ik en mijne vrouw, --maar soms 
blijkt dat niet uit de woorden van mijne vrouw, en dan ziet 
zij er uit zooals zij niet is... en het zou mij spijten, Mijnheer, 
als ge nu anders zoudt gaan denken over haar... Ik hoop 
altijd dat Mijnheer Mornar vrede heeft met wat wij doen, 
ofschoon ik bijwijlen vrees dat wij voor hem niet al doen 
wat wij misschien kunnen ...” 

Wij kwamen gauw in de nabijheid der villa's. Een daarvan 
beviel me vooral en we bezochten ze van onder tot boven, 
een fraaie woning, op de hoogte, met een schoonen aan 
weerskanten afdalenden tuin -en, heel beneden, een mooien 
vijver. Van op het terras kan men de heele stad zien, maar 
het was stilaan aan het schemeren en het vergezicht lag in 
een mauwen nevel gehuld. Hier zou ik wonen, en Conscience 


DE LEEMEN TORENS. 

ontving met gretigheid de boodschap om anderdaags een 
gunstig vergelijk met den eigenaar omtrent de huur te treffen. 

-„Wijs mij nu den weg naar Brussel, mijn vriend," 
vroeg ik. 
We waren nauwelijks een schoonbelommerde laan voorbij, 
of daar kwam ons een jong meisje voorbij. Het was een 
bfond en rozig meisje, niet groot, en ongemeen schoon. Ze 
liep blootshoofds en droeg een licht kleed, bespikkeld met 
witte krullekens. De late zon speelde als een aureool om 
heur gulden haar. 

Conscience nam zijn hoed af en zij groette hem vriendelijk. 
Ik mag u wel bekennen dat deze verschijning, misschien 
door hare onverwachtsheid, een diepen indruk op mij maakte, 
en de zeer bescheiden Conscience hield zich alsof hij zulks 
niet in het minst had bemerkt. Ik liep een tijd zwijgend 
naast hem, maar toen we den grooten steenweg gingen bereiken 
en ik reeds het geronk der electrische trams hoorde, 
vroeg ik wie dat meisje was. Conscience gat over haar 
meer inlichtingen dan het mij betaamde te aanhooren. Het 
docht mij dat hij mijne nieuwsgierigheid bevredigde zonder 
haar te willen herkennen, en zulke fijne takt van hem zal 
u niet verwonderen, hoop ik. 

-„Het is de zuster van een der jongste en knapste 
teekenaars van ons kantoor, Mijnheer," vertelde Conscience; 
„haar vader is een brave hovenier, die, hier niet verre 
vandaan, eenige broeikassen en een oude herberg exploiteert, 
„het bundelke wissen"; zij heeft eene jongere zuster, die 
een ongelukkig oog heeft, leelijk om zien, en eene oudere 
die met een zeer werkzame mecanicien is getrouwd ... " 
Hij voegde er bij, met een stillen zucht: 

-„Ze haalden onlangs hun zesde kind, allemaal zonen, 
Mijnheer." 
-„ Wat doet het meisje, dat we ontmoet hebben?" 
vroeg ik. 
-„Dactylograaf, Mijnheer; ze leert nog, maar zal in 
kort haar diploma krijgen, naar ik hoorde, want het ge 
wel eens dat ik in het bundelke wissen een glas bier-beurt 
drink met Jan, den broer, wanneer we saam van het kantoor 
naar huis keeren --lekker bier, Mijnheer, maar gij houdt 
zeker niet veel van bier?" 


12 DE LEEMEN TORENS. 

Ik zei dat ik wel van goed bier hield, en dat is de waarheid 
ook, hoewel gij nu vermoedelijk denken gaat dat ik 
zulks met andere oogmerken verklaarde. Conscience kon 
derhalve niet weigeren, wanneer ik hem voorstelde om, 
eer we scheidden, van dat bier te proeven. 

Het bundelke wissen is een lage, witte gevel onder twee 
breede lindeboomen, vlak in een omdraai van den steenweg; 
de deur gaapt boven een arduinen trap van drie versleten 
treden. De avond was al heel blauw en een oranje licht 
zijpelde uit de drie herbergvensters. Voor we binnentraden 
vroeg ik nog: 

-„Is daar gemeenlijk veel volk?" 
---„Overdag weinig volk, Mijnheer, dan is juffrouw Germaine 
op hare les en moet Lieveke alleen den dienst doen." 
„Wie is dat, Lieveke?" 

— „Dat is het meisje met het neerhangend oog, Mijnheer." 
Er was tamelijk veel volk in de herberg ---dat wil zeggen, 
er zat haast zooveel volk als er zitten kon. Een leege tafel 
bleef er, dicht bij den ouderwetschen haard, en een oude 
man stond recht er wees ons, bijna onvriendelijk, de plaats. 

-„ Ga toch in de keuken, vader, ge zit in iedereen's weg", 
sprak een klein, verslensd en geheel misvormd gezichtje 
van achter den toog. 
-„Goeden avond, Mijnheer Theunis", zei Conscience. 
Vader Theunis knikte met zijn bleeken, uitgemergelden 
kop, die, grijs en kaal, vol scherpe bulten en bruine schaduwen 
was, en waarin koortsige oogen straalden. Hij roerde 
even zijn geschoren lippen, zoodat zijn dichte schippersbaard 
aan het beven ging, maar hij sprak niet en stapte langzaam 
naar de keuken. 

Er was leven en lawaai in de taveerne, behalve aan den 
anderen kant van den schoorsteen, waar vier boeren aan 
het whisten zaten. De overige kalanten schenen mij door 
den band jong te zijn, en zij waren met groepjes aan den 
gang, de eene over den teerlingbak, de andere bij de schuiftafel; 
andere nog, zeer luidruchtig, rond den trekbiljard. 
Een jeugdige bleeke heer, blijkbaar van meer begoede 
familie dan de gewone bezoekers van dees huis, stond bij 
den toog en rookte met ziekelijke gelatenheid goudberande 
sigaretjes. 


DE LEEMEN TORENS. 

Juffrouw Germaine was er niet, maar niet zoo gauw was 
onze flesch lambik besteld en kregen wij de schuimende 
glazen uit de hand van Lieveke, die, spijts haar jammerlijk 
oog, mij nu waardig scheen van haren zoeten naam, of de 
schoone blonde meid verscheen. Ze was waarlijk schoon, 
schooner dan ik meende. Er kwam een fijngroene klaarte 
uit hare oogen, iets dat aan een ernstig en wonderbaar 
licht geleek. 

Al de jongens riepen haar dooreen zotte dingen toe, en 
de whistmannen keken tegelijk misnoegd op, maar de jeugdige 
heer aan den toog zweeg en beet op den gulden ring van 
zijn sigaretje. 

juffrouw Germaine bemerkte Conscience terstond, en 
zonder den blik naar mij te werpen, kwam ze voor hem 
staan en en vroeg hoe Mevrouw Conscience het stelde. Ik 
zal me lang den klank van deze stem herinneren, Karel, 
want ik vermoed dat ik nooit uit menschenlippen een zoo 
diep en helder perelengeluid zal hooren vallen. Maar ik zie 
u glimlachen ... 

Conscience wendde zich naar mij en zei, alsof hij mij 
voor de eerste maal van haar sprak : 

-„Dit is de zuster van Jan Theunis, Mijnheer." 
En daar ik recht stond, stond hij insgelijks recht en ver 
een alweer nederig tempo, na mijn naam genoemd-volgde in 
te hebben: 
„Mijnheer is een goede vriend van Mijnheer Mornar, 
juffrouw Germaine, en van Mijnheer Paul bijzonderlijk, den 
zoon van Mijnheer Mornar... maar dien kent gij niet, 
geloof ik." 

Conscience wuifde opnieuw met zijn slappe hand over 
een utopiek landschap. 

-„Mijnheer Mornar was steeds goed voor uw broeder 
Jan", voegde hij erbij, „voor Jan en voor mij, en voor al 
zijne onderdanen ..." 
Ik had een tijd te voren bemerkt dat de handen van 
Lieveke heel rood waren, vermoedelijk van het glazenspoelen, 
maar de handen van juffrouw Germaine waren 
gelijk frissche leeljen, en uitermate mooi. We bleven, zoo 
staande, nog een korte poos aan het praten, waarbinst het 
meisje op geen enkel moment hare oogen naar mij had ge



14 DE LEEME TORENS. 

richt, en toen zaten wij weer in 't gemeenschappelijk lawaai. 
Zij, seffens, ging achter den toog staan. 
Misschien dacht Conscience dat hij iets uit mijn hoofd 
moest praten, want hij zei: 

-„Zij is een braaf kind, even als Lieveke en als Trien, 
haar oudere zuster, die met Flup Staal is getrouwd, en het 
is hier een eerbare herberg, Mijnheer." 
Omdat mijne aandacht nu getrokken was op den bleeken 
jongeling bij den toog, wilde ik niet dadelijk weggaan en 
bestelde ik eene tweede flesch. Conscience vertelde, langzaam 
en gedwee, van Flup Staal, die meestergast was bij 
den automobielenfabrikant Renier, waar hij flink zijn weg 
zou banen, als hij maar niet te veel in het Volkshuis zat 
en niet meeliep met al die socialistische brullers. 

— „Als ik kinderen had", voegde hij er melancholisch 
bij, „zou ik mij wel beter weten koes te houden," en het 
was waarlijk alsof hij, de goede kerel, zich in zijne kinderloosheid 
als een woeste anarchist placht te gedragen. 
Hij dronk met kleine slokjes en likte zorgzaam over 
zijne lippen, en meende dan: 

-„Maar Mijnheer Renier, dien ge wel kent, is een brave 
en vaderlijke kerel... Mijnheer Mornar ook, overigens." 
Onderwijl had ik den toog in 't zicht. Ik zag dat de 
jonge heer meermalen juffrouw Germaine stil aansprak, en 
dat zij telkens een antwoord scheen te ontwijken al schenkend 
en gerievend en geld wisselend. De jonge heer was inderdaad 
heel bleek en, op het laatst, docht het mij dat hij met meer 
kracht en een wilden blik aandrong. Zij bloosde even en 
keerde zich plots naar hem. Ik zag heel duidelijk dat ze hem, 
met toornig ongeduld, hoewel haast onhoorbaar, toesnauwde: 

-„Tu m'ennuies va-t-en !" 
En ik zag een scherperen toorn in de oogen van den 
jongen man flikkeren. 

-- „J'irai," zei hij. 

Juist op dat oogenblik en voor de eerste maal bekeek zij 

mij, zichtbaar verlegen, en onze blikken stieten plots geweldig 

tegen elkaar aan. Seffens echter wendde zij de hare af, 

verliet den toog en verdween in de keuken. 

Wij vertrokken, en niet vóór ik in een tram was gezeten 
nam Conscience afscheid van mij. 


DE LEEME TORENS. 15 

„Ik zal alles met den eigenaar regelen," herhaalde hij, 
„bekommer u om niets en berust geheel op mij, Mijnheer." 

Dat deed ik in vertrouwen en twee weken later was mijn 
nieuw huis ingericht en woonde ik te Ganshoren, van waar 
ik u deze letteren schrijf. 

Ganshoren, 20 Juni 1913. 

Het mooie weder houdt aan en ik voel me lekker in mijn 
landelijk verblijf. Het is jammer dat mijne zuster Sonia op 
dat punt geheel verschilt met mij. Ge kent haar schadeloos 
gebrek: ze houdt wel van ziek te zijn. In den grond is zij 
het nooit, maar hier wordt het minste windje, de zoelste 
regen aangewend om een onschuldig gelammenteer over 
rheumatiek of ergere kwalen te rechtvaardigen. Gelukkiglijk 
vergeet zij gauw hare pijnen wanneer we bezoek krijgen, 
en die beginnen allengs wat al te talrijk te worden. 

Acht dagen geleden kregen we Mevrouw Mornar. Haar 
visite werd aangekondigd door Conscience die bij deze gelegenheid 
een gezicht zette afsof hij me een paradijs bracht. 
Ik ken Mevrouw Mornar sinds enkele jaren reeds. Toen 
nog was ze de vrouw van den Luikschen portretschilder 
Evence Dutoict, van wien ge meer dan één goed doek hebt 
gezien. De arme jongen stief in Zwitserland, waar hij met 
zijn schoonvader Mijnheer van Rompaye een toertje deed. Zijn 
jonge weduwe, die blijkbaar veel van hem gehouden had en 
onder zijn invloed ofschoon geheel buiten zijn inzicht 
eene vrij onbelangrijke aquarelliste was geworden, scheen 
een langen tijd ontroostbaar te willen blijven. Haar rijke 
vader, die zijn vele miljoenen gehaald heeft waar alleen de 
duivel het weet, deed met haar een reis van twee jaren. Een 
reis van twee jaren geneest de ontroostbaarste aller weduwen 
en Clo-Dutoict (zoo teekende zij hare waterdingetjes) genas. 
Zij genas en werd schooner dan ooit. 

Ik weet niet of het om die schoonheid was, dat Mornar 
haar huwde, nu twee jaren geleden. Gij weet meer van 
Mornar's echtscheiding en dat tweede huwelijk dan ik en 
misschien vraag ik u wel eens om mij daaromtrent in te 
lichten. In elk geval kon haar nieuwe echtgenoot haar het 
schilderen niet afleeren, en hare meesterstukken worden 


16 DE LEEMEN TORENS. 

voortaan voor het nageslacht bewaard onder den even goed 
klinkenden naam van Clo-Mornar. 

Het briefje, dat Conscience mij bracht, meldde dat zij 
komen zou „om te schilderen". Het vooruitzicht was niet 
bekoorlijk, maar ik ontving Mevrouw Mornar zoo goed als 
ik kon, mij verder betrouwende op de dienstwilligheid 
van Sonia. 

Ik hielp haar uit het automobiel stappen. Ze lachte gulzig 
in de zon en haar roodblonde haar gloeide onder het doorzichtige 
tulle-hoedje. Ze leek dien dag eenigszins „rijper" dan 
anders. Haar rond gelaat, in een dons van poeder gedoezeld, 
scheen me te vol voor het kleine neusje en de 
kinderlijke kin. Maar de bruine oogen, te weinig beschaduwd, 
waren klaar, en de mond had een matte, frissche kleur. 
Terwijl ze voor mij al pratend uitging en de stijgende tuin 

opstapte, zag ik hare zware heupen wiegen. Bij de-laan 
thee, die we gedrieën op het terras gebruikten, merkte ik 
dat ze, meer nog dan vroeger, aan haar zwak voor juweelen 
voldeed: haar witte, onbeduidende handen waren beladen 
met ringen, twee groote briljanten bengelden aan hare ooren, 
een dikke parelsnoer lag om haren hals, en op haar wijd 
uitgesneden corsage lag een schitterende camée. Spijts alles 
toch bleef ze elegant. 

--- „Vous n'avez pas de nouvelles de Paul?" vroeg ze; 
„nous n'en recevons plus." 

Ik had geen nieuws van Paul ontvangen, maar ik hoopte 
dat hij het te Gent goed stelde en dat hij wellicht druk 
werkte in deze dagen aan de voorbereiding van zijn laatste 
ingenieurs-exaam. Het was zichtbaar dat zij aan zulk exaam 
niet het minste belang hechtte en dat zij iets anders had 
willen zeggen dan zij werkelijk gezegd had. 

— „Nous avons recu Simone hier", sprak ze, „et elle m'a 
beaucoup plu." 
---„Nous comptons la recevoir lundi", antwoordde Sonia, 
„eest la plus charmante enfant qui soit". 
Ik wist, van Paul zelf, dat hij zeer gehecht was aan Simone 
Renier, maar ik vernam met verwondering dat bij de Mornar's 
reeds het plan van een huwelijk tusschen die beide was 
ontstaan. Ik voelde ook dat Mevrouw Mornar was uitgezonden 
om mij daaromtrent te polsen, en die behandeling 


DE LEEMEN TORENS. 

hinderde mij. Ik vatte derhalve de eerste gelegenheid om 
het gesprek op een andere koers te brengen, en na de thee 
gingen we in den tuin een plekje zoeken waar Mevrouw 
Mornar schilderen kon. 

-„ Un petit coin pittoresque" had ze gevraagd. 
We vonden zoo iets naar hare hand bij den vijver: een 
waterrand met hoog riet en daarboven den wiegenden baard 
van een treurwilg — tout ce qu'il y a de plus pittoresque. 

J'y ferai figurer un cygne," meende ze. 

Na een paar uren liet ze mij haren chromo bewonderen 
en ik deed zulks met de grootste beleefdheid, tot diepe 
verontwaardiging van Sonia die niet zoo zwierig liegen kan 
als ik. 

Te zes ure vertrok ze. Ze wipte in het automobiel met 
geforceerde lichtheid en ik zag, op een puntig hakje, haren 
korten voet, waarboven, met te vluggen boog, de groensatijnen 
kuit opbultte. Voor het rijtuig aan het ronken ging, 
reikte ze me hare spierlooze hand en zei: 

-„Vous n'allez pas vous enterrer a la campagne? Mon 
mari aimerait beaucoup vous voir." 
-„La pluie doit me chasser d'ici." 
En ik wees in een vaag gebaar naar den helderen hemel, 
het zingende lover en al het heerlijke gedoe van den 
komenden zomer. Ze knikte vriendelijk: 

„Nous bénirons donc la pluie, quand eile vous amënera," 
zei ze. 

Den heelen avond dacht ik na over die aankoppeling 
van namen Paul en Simone --welke zoo ineens uit 
de lippen van Mevrouw Mornar gevallen was. Ik had 
reeds toen ik nog te Brussel was, vernomen dat een huwelijk 
beraamd was voor Paul's zuster, een huwelijk waarover 
ik geen oordeel hebben kan, maar dat mij toch erg aangejaagd 
scheen. Wel had ik, in Mornar's salon, een jongen 
diplomaat langs juffrouw Cornelie zien draaien en later hooren 
vertellen dat het ernst was met die twee. Dat kon. 
Hoe dikwijls heb ik niet al gezegd dat het bij Cornelie 
,,ernst" zou zijn met den eersten huwbaren man, dien de 
wereld haar zou voorstellen? Cornelie wil trouwen om uit 
de omgeving van hare tweede moeder een eigen, concurreerende 
salon te stichten. Mevrouw Mornar van haren 

 1917 I. 2 


18 DE LEEMEN TORENS. 

kant zal elk hoegenaamd huwelijk van hare schoondochter 
met een gevoel van verlossing begroeten .. . 

Maar ik zou het . alleszins kras vinden als haar zucht naar 
vrijheid en absolute onafhankelijkheid ook voor Paul een 
vlug opgekoterde oplossing moest vergen. Ik zou Paul 
beklagen als dat zoo gebeuren mocht. 

Ganshoren, 24 Juni 1913. 

Wat zijn we toch kortzichtig, Karel, en hoe ondiep is 
onze kijk op de menschen die ons omringen en op onszelven ! 

Gisteren bracht Simone Renier den Zondag in Ganshoren 
over en we hebben den heelen nanoen gewandeld. Sonia 
wou thuis blijven: ze lijdt aan eene zinnebeeldige nierontsteking, 
veroorzaakt door de erwtjes die we hier te eten 
krijgen op het land en die „te jong" zijn althans „veel 
jonger dan de erwtjes die men eet in de stad". 

We trokken naar Wemmel en het was een warme dag 
overspoeld met goede windgeuten. Kleine, wattige wolkjes 
voeren over den blauwen hemel en de ruimte was vol met 
een wijd geruisch, dat niet alleen van de boomen kwam. 
De velden lagen in hun weelde. 

Simone stapte kranig aan mijne zij. Daar ging eene jonge 
kracht uit haar lichaam, dat door weldadige sportpraktijken 
zoo soepel is gewordcn. Ze droeg haren strooien hoed in 
hare hand, en de volle dag speelde om heur licht en bruinglanzend 
haar. Een wondere ernst lag, zooals altijd, op 
hare lippen. Dat is het mysterie van haar aangezicht. 

We hadden een tijdje gesproken van het landschap dat 
zij, over het algemeen, kloeker vond dan de heuvelige streek 
van Rhode, het zomerverblijf van haar vader. Ik wist dat 
zij van mij een wending in het gesprek verwachtte, en ik 
voelde aan de lauwheid van hare antwoorden dat ik haar 
met langer te dralen teleurstellen zou. 

Derhalve zeide ik, terwijl ik me buigen moest om het 
rietje op te rapen dat ik meegenomen had: 

-Ik ontving dezen morgen een brief van Paul Mornar; 
het gaat goed met hem." 
-„Zoo", deed ze stil en ze ging met hare linker hand 
over het groene koren streelen, maar een lichte blos, die 

DE LEEMEN TORENS. 19 

om hare oogen gestegen was, kon ze niet geheel verbergen. 

-„Hij schrijft dat hij tot over de ooren in het werk 
zit, en hij hoopt dat hij dat laatste exaam met een goed 
gevolg zal afleggen. Ik twijfel daar niet aan, natuurlijk." 
-„Ja, hij kan studeeren." 
Ze drukte op het woord „kan", en dan zweeg haar mond 
en droeg, gelijk een hostie, het ondoorgrondbaar geheim 
van haar wezen. Ik zei: 

-„Hij is eene rijk-begaafde natuur. Hij is veel meer 
dan een man van studie." 
Wat denkt gij dat hij nog is?" 
„Hij weet den ernst van het leven, en er is een groot 
licht van menschelijke liefde in dien man." 

-„Maar hij is zoo onwerkelijk mogelijk." 
Ze zei dat haast spottend en ik keek haar verwonderd 
aan. Zij voelde mijn blik. 

-„Hij is maar een dweper", sprak ze stiller. 
Er kwam een gloed in me en ik begon een geestdriftig 
pleidooi. Ik verdedigde nu dezen romantischen jongeling, niet 
omdat ik van zulke romantiek veel houd, maar omdat het 
me docht dat Simone's woorden niet door Simone mochten 
uitgesproken worden. Ik had het gevoel van een diepe onrechtvaardigheid 
en ik moest daar tegen opkomen. Dat was 
zeer naïef. 

Toen ik uitgesproken was en het me toescheen dat Paul 
grooter dan ooit uit mijne peroratie was gestegen, lei Simone 
zacht hare hand op mijnen arm. We bleven een pooze op 
de zonnevlakte stilstaan. 

-„Waarom meent ge dat ge me Paul moet doen kennen? 
Er zijn dingen die nooit gezegd werden, er zijn er die nooit 
werden gedacht, maar ik weet ze. Wij, vrouwen, bereiken 
wel eens eene kracht van intuïtie die elke formuleering 
misprijst. Paul echter zoude zijn eigen moeten kennen, en 
help gij hem daarin, gij en allen die hem liefhebben." 
-„Kom, lieve juffrouw, laat jonge lui jong blijven al 
die kennis .. . 
-„Dringt veel dieper dan al uwe wetenschap. Au fond, 
Paul s'imagine parfois etre un illuminé. En dat is jammer. 
Hij bouwt eene gecombineerde werkelijkheid in de ruimte, 
en doet dan zijn best om binnen die zonderlinge superpositie 

20 DE LEEMEN TORENS. 

te leven. Waar haalt hij dat toch? Zijn vader is zoo vast..." 

-„Ge wenscht hem toch niet eenige gelijkenis met zijn 
vader toe ?" 
— ,,Zijn vader is ongemeen solied, weet ge wel, maar hij 
is te kort van borst, alsof daar de plaats was ingedrongen, 
waar het hart kloppen moet. Il est trapu en tout. Ik heb 
echter niets te wenschen. Wat gaat het ons aan ? Mij is 
Paul een goed vriend, maar ook gij... en op slot van 
rekening houd ik nog het meest van Constant Hoeck." 
Ik kon niet verbergen dat Constant zulke bijzondere 
genegenheid volkomen waardig was, ofschoon ik me de toe-
stand ten opzichte van Simone geheel anders had voorgesteld. 
Constant verdiende te volle het compliment dat juffrouw 
Renier hem boven ons aller hoofden toezwaaide. Nochtans 
zei ik : 

--Constant is ook een dweper." 

„Er is geen enkel woord dat men in één adem op 
Paul en Constant kan toepassen. Wat trots is bij den eerste, 
is deemoed bij den andere. Paul kijkt fier op naar zijn 
eigen levensleed Constant kijkt met eerbied naar het 
leed der menschen. Het hart van Mornar werpt zich uit 
in de hoogte, het hart van Hoeck ontwikkelt zich in de 
diepte: daar is het gevoel als een hoog-opspuitende fontein, 
hier is het als een stille vijvervlakte ... " 

Ze bloosde omdat ze zich onder het spreken eenigszins 
had opgewonden, en toen wou ze zelf eene afleiding zoeken 
in het schouwspel der velden, die, met hun jeugdig groen, 
daar lagen te groeien in den wind en het zonnegeweld. 

„Waarlijk, hier zoude ik willen wonen ! ... " 

Een heele tijd gingen wij nu zonder veel te spreken, 
ofschoon er een wereld van gedachten tusschen ons beide 
wentelde. Niemand dierf ermee beginnen die uit te drukken. 

We moesten de baan naar Meysse overgaan, en bij 't 
kruisen van den weg hoorden we plots een dubbele schaterlach. 
Hij spatte als een zilveren tweeklank in de lucht. 
Twee meisjes sprongen te saam den barm af en we moesten 
ons mijden om ze niet tegen het lijf te loopen. Ze werden 
alle twee rood gelijk pioenen, en de eene zei: 

-„0, Mijnheer Teirlinck !" 
De andere stond vlak voor Simone. Het was Germaine. 

DE LEEMEN TORENS. 

I k zag hoe ze malkander aankeken. Er lag te gare kracht 
en angst in hunnen blik. Dat heb ik goed gezien. Beide 
aarzelden. Het scheen nie toe dat de eene niet voor de 
andere uit den weg kon gaan, of dat ineens beide tegelijk 
zich zouden afwenden. Ik weet nu nog niet hoe ze elkaar 
voorbij zijn gekomen. Ik had gegroet en nu ging iedereen 
sprakeloos zijns weegs. We waren al een goed eind ver 
eer Simone me vroeg: 

— „Wie is dat blonde meisje? Ze is zeer schoon." 
En ik vertelde van het huisgezin Theunis en van „het 
busselke wissen" waar ik af en toe eens binnenloop op 
mijn wandelingen. Ik vertelde vooral van juffrouw Dolfien 
Vermeire, het guitige vriendinnetje van Germaine, met hare 
mooie zwarte krullen. 

--„ Ze is van Gent, geloof ik, en kwam naar Brussel 
om dactylographie te leeren. Dat doen ze saam. Hebt ge 
niet bemerkt hoe schoone oogen die juffrouw Vermeire heeft?" 

Maar ik scheen verlegen te zijn om mijne betrekkingen, 
want Simone beweerde nu dat ik bloosde. Ik kan niet sekuur 
zeggen dat ik werkelijk gebloosd heb. Simone lachte luid, 
en ik zweeg. 

We kwamen lang voor den avond thuis en we waren een 
beetje vermoeid. Nadat we ons even gerestaureerd hadden 
en daarbij hadden vernomen dat Sonia's nierontsteking 
wegens de abnormale hitte, die men op het land lijden moet, 
verergerd was, bracht ik Simone tot aan de tram. Voor we 
afscheid namen, herinnerde zij er mij aan dat ze op den 
eersten Juli jarig werd en haar vader te zulker gelegenheid 
een avondje gaf, waarop iedereen verwachtte dat ik aanwezig 
zou zijn. 

„Mijn vader zal u en Sonia uitnoodigen en weigeren moogt 
ge niet. I1 y aura là tant de monde que je ne puis souffrir!" 

Ik zei dat ik komen zou, en ik dankte haar. 

Ik had reeds het zijpad ingeslagen dat me huiswaarts 

leiden moest. Ik bezon mij echter, daar ik door 't vele 
loopen dorstig was geworden, en ik keerde naar den steenweg 
terug tot bij de twee lindeboomen onder wier violette 
schaduw de lage gevel van „het busselke wissen" uitblekte. 
Ik stapte over den ouden drempel en hoorde de zoete orgeling 
van bijen, die daarboven in de kruinen ruischte. 


22 DE LEEMEN TORENS. 

De herberg was ledig. Lieveke kwam voor, vol minzame 
dienstwilligheid en ze liet hare prachtige tanden glimlachen, 
maar hooger hing dat schrikkelijk linkeroog te glariën. Ze 
bracht mij een flesch lambik, die ik met Thijs Theunis wilde 
uitdrinken. 

-Jk zal vader halen," zei Lieveke, „hij is in den tuin 
en bergt juist zijn alaam." 
Thijs zette zich voor mij aan tafel en dronk, en zat dan 
stuursch te zwijgen in zijne binnenwaartsche eenzaamheid. 
Ik hoorde dat Wanne zijne vrouw en Trien zijne dochter 
in de keuken waren en ze hadden veel werk met den reesem 
kinderen die daar lawaaiden. 

-„Het huis is altijd in rep en roere", grommelde Thijs. 
Ik zei dat ik 't heel prettig vond en dat God mocht 
bedankt worden om zulke talrijke en schoone familie. Hij 
schokschouderde. Zijn mond roerde geluideloos en zijn harde 
baard beefde daarbij. Wij rookten, Lieveke spoelde glazen. 
Ik voelde hoe steeds eene verkropte kwelling de borst van 
dien ruwen man verteerde, en ik was van zin om hem een 
deel van die dwaze folteringen uit het hoofd te praten. Maar 
ik zei heel flauw: 

-We hadden vandaag een verrukkelijken dag." 
-„Ja", zei Thijs, „mijne begonia's zijn verbrand." 
Tastte hij mijne gedachten? Hij keek me plots vlak in 
het gelaat en sprak op een lagen toon: 
--„Ik zou u willen iets vragen, Mijnheer. Ik geloof dat 
ge veel afweet van het leven in de stad. Ik houd niet vary 
de stad, maar ik was er nooit bang voor. Nu ben ik bang 
geworden. Ik geloof dat er iets gebeuren zal met Germaine, 
en dat zal de stad gedaan hebben ... Lieveke, ga in de 
keuken." 

Hij snauwde haar dat toe, en hernam naderhand: 

— , Gij hebt veel omgaans met de menschen, naar ik 
vernomen heb. Mijnheer Conscience vertelde mij dat alle 
Wat zal ik nu doen? De houding van Germaine-maal. 
staat mij niet meer aan. Ze begint heel erg op dat Gentsche 
meisje te lijken. Dat is daar altijd een gegichel en een geduivel 
achter mijnen rug. En dan: die lessen van ik weet 
niet wat, en dat leegloopen! Bezie hare handen maar eens..." 

Ik zag het onrechtvaardige leed dat onder zijne woorden 


DE LEEMEN TORENS. 

etterde, en mijne onmacht om dat leed te verzachten. Wat 
had Germaine eigenlijk gedaan? 

-„Niets. Ik zal de laatste zijn, die het weten mag. 
Maar weet gij niets, ziet gij niets ? En wat goeds moet er 
dan uit zoo'n gekonkelfoes groeien ? Ik werk, mijne vrouw 
werkt, iedereen werkt hier. Werken is het gebod van een 
eerlijk leven, en daarbuiten gaat mijn verstand niet. Ik 
hoor hier tegenwoordig meer fransch dan wat anders. Wat 
moet er fransch gesproken worden, als ik alles mag verstaan ? 
Dat is de school, dat is de verdomde school. En strikjes 
en lintjes zijn de uitslag. Zij moet mij zeggen wat ze in het 
lijf heeft. Ik heb dat nu lang genoeg afgezien... En gij 
zwijgt maar. Gij kunt mij geen raad geven. Conscience 
had gezeid dat ge mij wel raad zoudt gegeven hebben ... " 
Ik zat in een moeilijk parket. Die man had zich maanden 
in stilte opgewonden, en wat kon ik daartegen? Hem met 
woorden paaien zou niet helpen, en de waarheid kon hij 
niet meer zien. De stad was zijn vijand .. 

---„Ik heb een groot vertrouwen in uwe dochter," zei 
ik, „ik kan niet anders denken dan dat uw vrees onbillijk 
is. Ik zie wel dat de toekomst van zoo'n meisje niet in 
uwe keuken ligt, maar het is niet vanzelfsprekend dat een 
bedrijf in de stad hare eerbaarheid in gevaar moet brengen. 
Wanneer ze nu aan eene groote zaak komt en kantoorwerk 
doet, dan weet ik niet waarom haar dat zou schenden. 
Wellicht trouwt ze later met een jongman uit hare nieuwe 
omgeving en klimmen zij samen een paar sporten hooger 
in de sociale wereld. Ge kunt haar toch om zulke vooruitzichten 
niet veroordeelen! Waarlijk, Theunis, ik geloof 
eerder dat ge die eerzucht goedkeuren moest en u verheugen 
in de betere toestanden die ze voor haar zelf bereidt." 

— Ja," antwoordde hij norsch, „ik zie wel dat ge voor 
raad niet aan te spreken zijt. Gij ook zijt een man van die 
hel. Ge kunt niet anders denken. Maar ik, ik wil niets 
meer toelaten. Ik zal haar een schort rond de leen snoeren 
en ik zal ze thuis houden. Er is hier werk genoeg." 
Ik was blij dat zoo juist Germaine en haar vroolijk 
vriendinnetje binnenkwamen. Theunis stond dadelijk recht 
en wilde naar de keuken. Hij was echter zijne dochter nog 
niet voorbij, wendde zich ineens naar haar toe, en vatte 


24 DE LEEMEN TORENS. 

hare rechterhand die hij mijnwaarts ophief. Al bijtend op 
elk woord: 
---JieP' sprak hij, »zie wat zij nu reeds op haren vinger 
heeft." 
Er blonk daar, op de witte hand, een klein gulden ringetje. 

-„Waar haalt ze dat toch?" schreeuwde hij, „waar 
haalt ge dat, hein ?" 
Ik was zeer gekrenkt door die schielijke brutaliteit, en 
Germaine bemerkte het en werd heel bleek. Ze neep hare 
lippen toe en keek haar vader met toorn en minachting in 
het aangezicht. Hij schudde hare hand in zijne bruine vuist 
en riep : 

-„Waar haalt ge dat, vraag ik, en wat zijt ge nondedju 
geworden ?" 
De tranen kwamen over haren woedenden blik, maar ze 
sprak niet. 

-„Dat is een cadeau van mij", zei juffrouw Vermeire. 
Hij opende vierkant zijn mond en stiet een pijnlijken, 
hatelijken lach daaruit. Razend liep hij naar den tuin. Germaine, 
op een stoel, weende, en ik was zoo onthutst dat ik 
in het eerste moment geen woord vond om haar te troosten. 
Toen ging ze naar de keuken en Lieveke stond verschrikt 
achter den toog. 

-„Wel, lieve juffrouw Dol, dat is een treurige geschienis," 
meende ik. 
-„Ja, Mijnheer," antwoordde ze, „maar de eerste scene 
is het niet; met zoo'n vader zou ik het geen vier en twintig 
uren uithouden. Hebt ge ... hebt ge van me leven zoo'n 
gemeene vent aan den gang gezien ? Ik zou me schamen ... " 
-„Nu, gemeen wel niet... maar alleszins onrechtvaardig." 
„Neen, Mijnheer, gemeen, bepaald gemeen! Verleden week 
wilde hij haar afranselen omdat ze een nieuw hoedje gekocht 
had... Stel u voor: een hoed van diep in de vier frank 
zestig! Een andere keer was 't om die broek, niet waar, 
Lieveke? Hij had namelijk op het bleekplein een broek 
van Germaine zien liggen, een broek die natuurlijk niet uit 
roode flanel was. Er stak een kantje Valencienne aan 
imitatie, hoor ! ... Hij heeft de broek aan stukken gescheurd !" 

Hij meent het goed, juffrouw Dol, hij is verblind, geloof 
ik." 


DE LEEMEN TORENS. 

Maar juffrouw Dol wilde door mijn vergoelijken niet in 
evenwicht gehouden worden en ze kapte er op los, tot in 
de kleine keukendeur het goede gelaat van moeder Wanne 
verscheen. Wanne droeg den kleinsten jongen van Trien op 
den arm en een iets grootere bengel hing aan haren rok, 
al snuisterend aan een korst krentebrood. 

Ze groette mij met een droeven lach. 

- „Lieveke, zoudt ge niet willen om water gaan, mijn 
kind ?" vroeg ze. 

Dan, tot juffrouw Vermeire: 

--Jk moet u een poosje alleen in de herberg laten, Dol„ 
maar Germaine zal gauw weer hier zijn." 
Ze verdween stil. Er was eene zoete rust in huis gekomen. 
We spraken geen woord van Theunis' roekeloosheid meer. 

Germaine kwam gauw inderdaad. Ze lachte seffens. Er 
was niets gebeurd. Maar ze deed en sprak een beetje koortsig. 
Iets onrustigs woelde in haar. Haar oogen gloeiden. 

„Wat hadt ge daar een mooie dame op den wandel, 
Mijnheer !" zei ze monkelend. 
Ze zag wel dat zulke woorden van aard waren om mij 
te storen. 

-„Hoe onbescheiden ben ik toch", voegde zij er dadelijk 
aan toe, „ik zal nooit mijne boerenmanieren afleeren. Wat 
zegt gij, Dol ?" 
-„Ik zeg dat die dame waarlijk heel schoon was. Niemand 
kan toch kwaad zijn omdat we dat bemerkt hebben. Maar 
ge hebt haar schrik op het lijf gejaagd, Germaine, met zoo, 
ineens den barm af te stormen. Ge bleeft daar plots gelijk 
kemphanen tegenover elkaar... En wat heerlijke toilette 
droeg ze, hee ?" 
---0! verrukkelijk ! ..." 

— „Geheel in echte Chine, en zoo teer-blauwig !" 
„En die fijne voile daarover, overal bestikt met zijden 
bloemekens !" 
Hoe konden die meisjes dat zoo klaar hebben gezien? Ze 
hadden geen vijf seconden voor Simone stil gestaan, en ik 
weet dat ze niet hadden durven omkijken wanneer we 
voorbij waren. Ik glimlachte een melancholisch idee tegen) 
dat in mij opkwam. 

-„Als ik rijk was," zei juffrouw Dol, „zou ik wel weten 

26 DE LEEMEN TORENS. 

wat mij het best staat. Aubergine en zwart, bij voorbeeld. 
En ik houd smoorlijk veel van kant echte kant dan, niet 
van dat drooge Jodengoed.... 't zou me natuurlijk niet 
kunnen schelen wat het kost." 

-„En ik zou te paard rijden," sprak Germaine. 
Ze jubelde dat vooruitzicht tegen. Een kinderlijke droom 
klaarde op om haar voorhoofd, en ik kan u niet zeggen, 
Karel, hoe schitterend het groene licht werd dat die droom 
in hare oogen wekte. 

Een paar boeren kwamen een glas drinken aan den toog, 
en Germaine moest gerieven. Kort daarop verscheen de 
jonge man dien ik hier bij mijn eerste bezoek had ontmoet 
en nu voor 't eerst wederzag. Hij groette losjes. Hij had 
eene heel andere, heel ongedweeë houding. Hij sprak luid 
en deed zijn fransch rollen dat het een aard had. Hij zag 
er in die postuur vrij pieterig uit. 

Germaine was dadelijk bij me komen zitten en het stille 
Lieveke die teruggekomen was, deed op een nieuw den 
stillen dienst. Dol wisselde met Germaine een rap knipoogje, 
en ze bloosden alle twee, omdat ik dien blik bemerkt had. 
Ik voelde mij gekrenkt, hetgeen dwaas genoeg was. Ik 
stond recht. 

--„Ach, blijf nog een oogenblik, Mijnheer," zei Germaine 
zacht, „ik wilde u iets vragen." 

Ik deed nog dwazer dan toen ik gebaarde heen te gaan: 
ik bleef. Ik handelde niet vrij meer, en daartoe was geen 
aanleiding. Dat kriebelde mijne eigenliefde, en ik zag geen 
kans om uit den doofhof van mijne zwakheid te geraken. 

Het franskiljonneerend jongmensch vertrok. Ik sprak: 

-„Ik mag me heusch niet langer meer ophouden, kinderen." 
Dol verliet de plaats waar zij zat, en Germaine boog zich 
blozend over de tafel. IJlings fluisterde ze: 
Ik moet u spreken. Het is eene voor mij zeer 
ernstige zaak. Weiger niet. Waar kan ik u zien ?" 
Het viel me als ijs over den rug, en seffens werd ik 
heel warm over mijne kaken. Wat moest dat beteekenen? 
Ik keek haar scherp in de oogen. Maar haar blik was 
sterker dan de mijne. Ik vroeg: 

-„Morgen ?" 

DE LEEMEN TORENS. 

-„Neen, morgen over acht dagen." 
-„Er is dus geen haast bij ... " 
-„Maar vroeger kan het niet. Ik moet nog zóó lang 
kunnen wachten." 
-„Ik begrijp u niet." 
-„vraag niets, ik bid u. Ik ben zeer ongelukkig. Kom 
in het Park, te elf uren, de eerste groote laan rechts. Ik 
zal daar wandelen ...', 
— , Goed. Ik kan u dat niet weigeren." 
Ik wilde nog iets zeggen, iets als van een vader tot zijne 
dochter. Ik zei dat iets niet, en het heeft me later gespeten. 
Ik verliet het „bundelke wissen" juist op het oogenblik 
dat de ontzaglijke Conscience binnenkwam, beladen met 
schuchterheid en vergezeld door Jan, den teekenaar .. . 

Den heelen weg dacht ik na. Het scheen mij dat het 
bier heet woelde in mijn hoofd en de lucht deed me deugd, 
die frisch geworden was. Het begon te avonden, maar de 
velden lagen nog klaar uit aan weerskanten en de wolken 

hemel was een koepel van zinderend, even omwa--looze 
semd licht. 

Ik klom al mijmerend. Ik ging onzen vijver voorbij. Hij 
droomde binnen zijn donker groen en weerkaatste, zonder 
een rimpeling, de zilveren helderheid van daarhooge. Een 
late vogel schoot door de wilgen. De villa rees uit het loof 
in stille verwachting en hare vensters keken kalm naar het 
Westen. Op de bovenste ruiten gloeide, uitgebrokkeld, het 
schoone avondrood. Even weerklonk van binnen de stem 
van Sonia. 

Er woog eene onverklaarbare emotie op mijne borst en 
ik hijgde bij het klimmen. Mijne knieën waren ineens zeer 
loom geworden. Op het terras bleef ik staan, te rusten, en 
ik keek om naar het landschap. 

De velden vergingen in een kleurvlakte, en de heesters 
of boomenreken verfden groote donkere strepen erover. 
Hier en daar lag een huis in zijn vierkante tuintje, een 
witten gevel ophakende naar de ondergaande zon. En 
ginder verre, het helle horizont beheerschend, bultte omhoog, 
te paard op hare twee heuvelen, de groote sombere stad. 
Kleine lichtjes fonkelden erover en zij was als een oud 
juweel met een herlevend gedoe van edelgesteenten. Een 


28 DE LEEMEN TORENS. 

wijd geluid, gelijk van een zee in droomen, ademde uit 
haar. Ze lag daar, bijeen gepakt en geweldig, bezig aan 
haar avondbedrijf en jaloersch van hare eigen koorts. Hier, 
en om en rond, het moede geurige land, slapenvaardig. 
Ginder, onder een reusachtige korst van steenen, het 
schrikkelijke werk van hoofden en harten, het dooreenwarrelende 
gebarenspel van den menschelijken kamp. Zoo gebeurde 
in den tijd het leven van de stad, zich steeds uit 
oude lijven hernieuwend, berg van vleesch en kracht, van 
hoop en ellende, van tranen en van vreugd.. . 

C ij zijt een man uit die hel .. . 

Ja, Theunis, ja, ruige tuinman met uw harde kneukelhanden 
en hunne wondere lichtheid van toets over stengels 
en bloemen.. . 

En ik zag Germaine mij aankijken, en weer hoorde ik 
haar dat onverwachtsche vragen, en hoorde tegelijk de verre 
hel daveren boven en onder haar. 

Ganshoren, 3 Juli1913. 

Eergisteren de dag van Germaine's rendez-vous was 
tevens de dag van Simone's jaarfeest liep ik van 's morgens 
vroeg tamelijk zenuwachtig in huis rond. Ik vermoedde dat 
ik na den noen misschien de gelegenheid niet zou hebben 
om naar Ganshoren terug te keeren en van kleeren te 
veranderen. Ik besloot dus mijn frak onder een lichten 
zomermantel aan te trekken en verliet het dorp in een poneykarretje. 
Sonia zou thuis blijven. Ze had een brief aan 
Simone geschreven in dien zin en daarbij het voorwendsel 
van een soort veldsciatiek aangewend. 

Ik gaf het karretje op zoodra we nabij 't Brusselsch Park 
kwamen, en te voet trok ik de Koninklijke Plaats over. 
Het sloeg elf uur uit den toren van St. Jaak-op-Caudenberg. 

In de groene warande was 't gewone bedrijf gaande van 
oude slenteraars en spelende kinderen en apathieke kindermeiden. 
Ik sloeg de groote laan rechts in. Germaine was 
er niet. Tot half-twaalf wandelde ik daar, nam de laan links 
en bleef er nog een kwartier rondkuieren eer ik weer tot 
de rechtsche terugkwam. Ik zag Germaine nergens. 

Mijn plan was eventueel om Constant Hoeck op te zoeken, 


DE LEEMEN TORENS. 

na mijn ontmoeting met het blonde meisje, en hem te ontbieden 
op een klein dejeuner in een der minst drukke restauraties 
van het Centrum. Ik stapte op naar de Josef-Il-straat, 
waar Constant, als hij naar Brussel komt, inwoont bij zijn 
oom, den rechter Duplessis-Verneuil. Ik trof die twee gelukkig 
thuis. 

De rechter, dien ik voor de tweede of derde maal ontmoette, 
scheen mij dien dag vooral een levenslustig mensch 
te zijn. Hij heeft een groot wit hoofd met zijige bakkebaarden, 
een ronde rug die spant in de redingote, en een 
halsboordje dat altijd scheef zit. Hij wrijft gaarne over zijne 
fijne baardeloze lippen met een oranje neusdoek, dien hij 
telkens in al zijn zakken zoeken moet, hetgeen hem tot eene 
zeer beweeglijke verschijning maakt. 

Constant bracht mij bij hem, in zijn ruime studeerkamer. 

— „Wel, jonge heer", zei hij in een gullen glimlach, „gij 
komt juist van pas met uw voorstel. Ik meende vandaag 
toch met Constant in stad te déjeuneeren. Indien het u niet 
hindert, eet ik mee. Ik ben niet zoo oud als ik er wel uitzie." 
Daar Constant ook bij de Renier's uitgenoodigd was en 
hij den middag met mij wilde doorbrengen, ging hij zich 
alvast gereed maken voor de avondpartij. Ik nam met belang 

mahoniehouten boekenkast van Mijnheer-stelling de groote 
Duplessis-Verneuil in oogenschouw. 

— „Allemaal boeken", sprak de rechter met een spottend 
toontje. „Allemaal dood leven, jonge heer ". 
Hij schikte zijn papieren op den breeden lessenaar en 
vroeg of ik wou rooken. Hij stak zelf eene sigaret aan. 
Hij vervolgde: 

„I k heb nu zoo lang gestudeerd en geblokt, en weet ge 
waarom ik, op meer dan zestigjarigen leeftijd, nog zooveel 
van boeken houd ? ... Om de typographie, die soms heel 
schoon is." 

Hij sloeg een zeventiendeeuwsch in-folio op en liet mij 
het tweekleurig titelblad bewonderen. Hij reikte mij een heel 
klein perkamenten bandje over, waarop een geduldige binder 
de wonderlijkste arabesken had gedreven. Dat was allemaal 
fijn werk. 

-„Wanneer ge nu morgen een boek schrijft", praatte 
Mijnheer Duplessis-Verneuil, „dan is het mogelijk dat ge 

30 DE LEEMEN TORENS. 

daarmee succes haalt. Het is zelfs neem me niet kwalijk het 
is zelfs mogelijk dat ge zulk succes verdient. Maar met 
uwen tijd gaat uw werk voorbij. En wanneer men zich later 
uw tijd niet meer indenken kan, dan zijn reeds de vormen 
van uwe schoonheid voor goed verloren... Sapristi, ik geloof 
dat ge mij voor een zageman houdt !" 

Constant was klaar en een bediende kwam den rechter 
hoed en stok en handschoenen brengen. Wij daalden traag 
langs de Wetstraat naar de benedenstad en zaten weldra 
aan een bebloemd tafeltje van de Taverne Royale. Constant 
sprak niet veel. Hij leefde in een van die melancholische 
vlagen, die zoo dikwijls over hem komen. Zijn hoofd droeg 
hij, gelijk naar gewoonte, een beetje zijwaarts, maar het 
hing nu tamelijk laag voorover, alsof zijn hoog, bleek voorhoofd 
onzichtbare voelhorens in een vijandelijke ruimte 
richtte. Hij had een overgevoelige houding en verborg, zoo 
goed hij kon en met de familiaire schuchterheid die hem 
eigen is, zijne misvormde linkerhand, waarover de te lange 
frakmouw viel. 

Maar de rechter was duchtig aan de praat en wipte met 
vroolijke sprongskens van het eene onderwerp op het andere. 
Nu gaf hij ons een lesje in de politiek. 

-„De Vlaamsche Beweging ?" vroeg hij en zijn blik 
daagde tegelijkertijd onzichtbare tegenstanders uit, „nooit 
zal ze haar bekomste krijgen, zoolang de innerlijke politiek 
van ons land in handen is van kwakzalvers en zoolang 
het onderwijs wordt toevertrouwd aan onmondigen. Hoor 
eens, lieve jongens, de wet hier laat niet toe dat ge een 
eksteroog geneest of een purgeerpilletje draait of zelfs een 
bok van het klauwzeer troost tenzij ge vooraf grieksch en 
latijn hebt gestudeerd en vijf à zeven jaar hoog collegie hebt 
geloopen ... maar op negentienjarigen leeftijd, na een uiterstprimaire 
voorbereiding in de eerste de beste normaalschool, 
laat de wet u toe de hersens te kneden van onze kleine 
kinderen, hoop van het vaderland.., en op vijf en twintig 
leeftijd moogt ge zelf wetten maken, al kondt ge-jarigen 
lezen noch schrijven, al waart ge nooit meer dan een 
kruidenier met ruimen vriendenkring of een herbergsbaas 
met droogen lever!" 

Hij meende te bemerken dat dergelijke voorstellingen van 


DE LEEMEN TORENS. 

den toestand niet van aard waren om bij ons de minste 
tegenkanting uit te lokken. Hij zwierde overigens met zijn 
vork over zijn telloor als met een gevaarlijk wapen. Daar 
we ons beperkten bij een beleefd toeknikken, viel hij een 
poos, nadenkend, het kalfsribbetje aan dat voor hem lag in 
een gulden saus, en vatte weer zijn eerste thema. 

-„Constant heeft ongelijk," zei hij, „zich met dien rommel 
zoo geestdriftig te bemoeien. De Vlaamsche Beweging 
zal zonder hem wel in den dieperik geraken want er is 
geen kans voor Constant dat hij haar belet dat te doen. 
Overigens zijn Constant's romantische theorieën onbekwaam 
om 't zij eender welke werking in haar doel te helpen slagen. 
Of ge mij tegenspreekt of niet, jongen, ik weet wat ik zeg.` 
Maar Constant had blijkbaar geen zin hem tegen te 
spreken en derhalve stapte Mijnheer Duplessis-Verneuil voldaan 
van zijn onderwerp af, om ons onder het dessert mede

-

te deelen op welke wijze hij zinnens was zijn vacantie door 
te brengen. Hij zou een reisje doen in Spanje en vertelde 
van de amberkleurige Andaloezen, „die zoo pikant zijn en 
door den band vrij ontvankelijk ... " 

De oude man verliet ons direkt na het eetmaal. Ik bleef 
met Constant en maakte hem mijn compliment over het 
prachtig humeur van zijn oom. Vooral het coupletje op de 
Andaloezen was alleraardigst geweest. 

-„Kom," sprak Constant, „laat u niet door hem om 
den tuin leiden. Hij is vroolijk en aangenaam, dat zal ik 
niet ontkennen. Maar hij die zoo gaarne de Romantiek over 
zijn tandeloozen rekel haalt, hij was nooit meer dan de 
meest onvaste aller romantiekers... Zie, we zijn Maandag, 
het is kwart voor twee. Wilt ge dien idealenverslinder 
volgen, ge zult hem op een drafje de Bisschopstraat zien 
afdalen; op klokslag twee staat hij ergens voor de deur van 
een klein, geheimzinnig huis; hij schelt en een bescheiden 
dienstmeidje laat hem door; hij klimt een nauwe trap op en 
eer hij de eerste verdieping geheel heeft bereikt, komt hem 
eene dame in wit-zijden peignoir te gemoet; hij bloost terwijl 
hij hare handen vat en zij hem, met oneindige zorgen, 
binnenbrengt in een dik gestoffeerd salon vol scherpe aromaten, 
hem hoed en stok ontneemt, hem neerzet in een 
sofa, en vraagt met een gezacharifieerd lachje: „Tu n'es pas 


32 DE LEEMEN TORENS. 

fatigué, au moins, mon chéri?" Ik weet niet wat hij antwoordt, 
maar fluks zit de dame, wier ouderdom niet te 
bepalen is, op menonkel zijnen schoot. Dan kust hij haar 
en praat en streelt met zijn voorzichtige handen over hare 
schouders die rozig door de lichte zijde uitblinken, en blijft 
zoo zitten tot half drie. Half drie is het signaal. Hij staat 
recht, wandelt even het salon rond, dringt tot binnen de 
nabije slaapkamer die met satijn is bestoken un vert-demousse-
humide adorable, heeft Mijnheer Duplessis wel eens 
gezeid kuiert daar een moment als om de opgehangen 
prenten te bewonderen, klopt een paar accoorden uit „Le 
Cheval de bronze" op de piano, en legt, met een gebaar dat 
onopgemerkt moet voorbijgaan en iedere week inderdaad 
onopgemerkt voorbijgaat, een dicht geplooid bankbriefje op 
de witverlakte coiffeuse neder. Dan krijgt hij weer zijn 
hoed, zijn stok, een laatste handkusje, en stapt tevreden de 
trap af. „Ne tombe pas surtout, mon Loup !" hoort hij daarboven, 
terwijl, beneden, het bescheiden dienstmeisje hem ontvangt. 
Hij stopt haar een paardenoog in de hand en weg is 
hij. Het is dan kwart voor drie stipt." 

-^
„En... . " 

— „Neen, niets, natuurlijk !" 
Dat was heel vermakelijke romantiek, maar ik vond er 
den grijzen rechter niet minder sympathiek om. Ik dacht 
onwillekeurig aan de amberkleurige Andaloezen, en wat hij 
daarmee zou doen .. . 

We lieten een taxi voorkomen en ik vergezelde Constant 
naar het Concours Hippique waar hij beloofd had te zullen 
zijn. Het was heel warm en benepen in het huurrijtuig en 
ik had een aangenaam gevoel van frischheid en ruimte wanneer 
we de groote hall van het Jubelpark binnentraden. De ovale 
rozenperken en geraniums die in het midden van de wijde 
renbaan gloeiden met hun vele roode verven, geurden zacht 
de lucht om en om. De reuk der paardenstallingen walmde 
met geuten daarover. De hall ruischte gestadig. De tribunes 
en logiën waren goed bezet. De verscheiden toiletten, meest 
in lichte kleur, schitterden ongemeen tegen de zwarte mannenrokken 
en donkere uniforms van officieren. Een steeple-chase 
voor militairen was aan den gang. In eene logie zat Mevrouw 
Mornar met haar vader, den ouden heer van Rompaye en 


DE LEEMEN TORENS. 

den jongen diplomaat die in menig salon zijn vlijt voor juffrouw 
Cornelie ten toon had gespreid. I k ging haar mijn hulde 
brengen. Ze droeg een prachtig geel brokaten kleed waarboven 
de nietigheid van haar neus bijna hinderlijk deed. De 
oude heer docht mij dien dag nog brutaler dan te voren te 
wezen. We praatten een oogenblik en ik werd aan den bijzittenden 
jongeling voorgesteld, die bleek de zoon te zijn van 
Mijnheer Domien de Pessemier, den katholieken questor van de 
Kamer van Volksvertegenwoordigers. Het was een dertigjarig 
man, kort en rond en hoog van verve. De kleine krullende 
snor en het puntbaartje waren te saam over zijn poezelig aangezicht 
als een zwart vlindertje, dat, bij elk woord en in iederen 
glimlach van den rooden mond, aan het fladderen ging. Ofschoon 
hij er niet onelegant uitzag en zijne mondaine houding 
de onbelangrijkheid van zijn gelaat verschoonde, vond ik 
toch dat hij Pauls zuster onwaardig was. Hij reikte mij, 
bij 't heengaan, eene hand die, als een fluweelen kussentje, 
in de mijne lag. 

-- „II paralt qu'on vous voit ce soir chez les Renier," 
vroeg Mevrouw Mornar. 
Ik knikte, en eer ik weg was zei ze nog: 
Mon mari sera enchanté de vous y rencontrer." 

Na den steeple-chase zocht ik Constant op. Hij was in 
druk gesprek met een paar heeren, waarbij zich, voor ik 
aankwam, de prachtige Horace Druce aansloot. 

Die Druce, Karel, is een wonderbare kerel, en ge zult 
veel aan zijn gezelschap hebben want ik wil hem u bij de 
eerste gelegenheid voorstellen. Hij stond daar in rijkostuum 
en zijn hoofd stak boven alle anderen uit. Zoodra hij me 
zag klaarde zijn mooi, mannelijk aangezicht op en hij stak 
zijne sterke handen naar mij uit. We zijn in den laatsten 
tijd nauwe vrienden geworden, moet ge weten. Hij deed 
aan menig tennispartijtje mee te Ganshoren en iedereen 
houdt veel van hem. Hij is Engelschman en advocaat, maar 
hij pleit niet. Hij is, naar men vertelt, in groote finantieele 
inrichtingen gewikkeld en maakt er zich zeer verdienstelijk, 
want hij is schrander en heeft in den omgang van vele 
menschen in vele landen een groote levenservaring opgedaan. 
Ik ben overtuigd dat ge hem zeer waardeeren zult. 

-„Oe komt te laat, jongen !" riep hij, „ge hebt een heerlijke 
1917 I. 3 

34 DE LEEMEN TORENS. 

kans verkeken om mij te bewonderen. Mijn koers is af." 
--,,Gewonnen?" 

-„Spreekt van zelf! Hoe kunt ge zoo iets vragen ?" 
Hij deed gul en onbelemmerd, als iemand die van kop tot 
teen gezond is. Ofschoon hij mijne gelukwenschen met een 
sceptisch lachje aanvaardde, was het zichtbaar dat hij over 
zijn zegepraal lang niet ontevreden was. Die voldoening 
sprak uit zijn machtig lichaam meer dan uit zijne woorden. 
Juist ging een groom met zijn paard voorbij. Hij streelde 
het gloeiende beest over den hals en het paard, dat opgewonden 
was en nog bezweet, werd rustig onder de aaiing 
van Druce's rijke stem. Hij bracht het zelf naar den stal. 

De dikke, goedhartige bankier Bontemps was nu met 
Constant aan het praten. Ze hadden het over de stichting 
van een dagblad. Constant, die al langen tijd met dien droom 
in het hoofd liep, zou namelijk een vrij uitgebreid Vlaamschgezind 
orgaan willen uitgeven en zijn inzicht was steeds om 
den rijken geldman daarover aan te spreken. Mijnheer 
B'ontemps lachte geluideloos. 

--„Ik zal u maar bekennen", zei hij, „dat ik met uwe 
flamingantische drijverij geen vrede heb. Het 'blad zal natuurlijk 
even sekuur bankroetloopen als uwe denkbeelden." 

Oe hebt geen vertrouwen omdat ge niets van de zaak 
afweet. Gij zijt vooringenomen ... " 
„Non, mais j'ai du flair. Ik ben daarom altijd vooringenomen 
... Enfin, hoeveel geld is er noodig ?" 

„Vier honderd duizend." 

„ Wat denkt professor Hoeck ?" 

----Jk weet niet. Ik wil 't buiten mijn vader doen. Het 
wordt een goede zaak. Geloof me." 

-„Neen -- gelooven doe ik nooit. Maar ge moogt 
misschien op mij rekenen. Ik zal er over nadenken, en ge 
legt me dan eens tusschen vier muren heel grondig uw plan 
uit. Hoe stelt het den rechter ?" 
»Best... Dus, we bespreken mijn plan?" 
C'est entendu." 


De laatste ruiters reden rond. De toeschouwers bereidden 
zich voor den aftocht en het werd in al de uitgangen een 
gedrang van bonte menschen, waarbinst het orkest zich 
duchtig liet hooren. In de groene lanen van het Jubelpark 


DE LEEMEN TORENS. 

was seffens een verwarde drukte van rijtuigen en automobielen 
aan den gang. De zon speelde met beweeglijke kleuren 
er over. Onze taxi bracht ons gauw in het Centrum, waar 
we even, op het terras van een bekend koffiehuis, een 
drankje met water gebruikten. 

--„Rekent ge veel op Bontemps?" vroeg ik. 

-„Ik mag op hem rekenen als ik mijn blad voor beurs 
houd."-combinatiën open 
-„En doet ge dat ?" 
- Jonder twijfel. Ik kan niet anders. De taak die ik 
me voorstel staat daarboven." 
-„Ik loop niet veel op met Bontemps. Ik vrees dat met 
hem, en zonder dat gij 't kunt beletten, uw standpunt 
onzuiver wordt of, ten minste, schijnt te worden." 
-„Ik vrees dat niet. Maar ik moet sterk omringd zijn. 
Mijn kracht zal uit u komen, die het goed meent met de 
zaak. Na een tijd hebben we Bontemps en zijn kliek niet 
meer noo ig... 
-- „A propos," vervolgde hij plots, „ge schiet, dunkt 
me, goed op met Druce. Het is een pracht van een kerel. 
Maar ik houd niet in het minst van hem." 

Terwijl we te voet naar het hotel Renier optrokken, deed 
ik iets dat ik niet langer weerhouden kon te doen: ik vertelde 
mijn zonderling avontuur met de mooie dochter van 
Theunis. Constant luisterde al voelend, met zijn zwijgend en 
voorovergebogen hoofd, naar mijne woorden. Ik sprak heel 
los en hoe ik ook mijn best deed om tot op den bodem 
van mijn hart oprecht te spreken, ik voelde dat ik mijne 
aandoening niet geheel uitdrukte. 

--„Gij zijt verlegen om die historie," zei Constant, „en 
gij hebt gelijk verlegen te zijn. Wij mogen niet meedoen 
met die meisjesjagers, die krioelen in onze wereld. Ik verwijt 
u niets. Maar misschien zijt ge te nieuwsgierig geweest 
en aldus waart ge bezig zelf de omstandigheden te bewerken 
die u tot een ... tot een unfaire daad kunnen leiden." 

De ernst van zijne woorden viel zwaar in mijn gemoed. 

Eene rehekse beweging van eigenliefde wilde mij aanzetten 
tot een protest tegen de bedoelingen die Constant mij, 
ofschoon met gevoelige kieschheid, toeschreef in deze zaak. 
Ik zei echter niets en liep nu zwijgend naast hem. 


36 DE LEEMEN TORENS. 

De groote weidsche woning van Mijnheer Renier in de 

Wetstraat was met al hare hooge vensters verlicht. jozef, de 

familiaire knecht, stond in plechtige livrei in 't portaal, en 

een jongere lakei met witgekousde kuiten wachtte onder aan 

de breede trap die naar de bel-etage leidt en ontdeed ons 

van onze mantels. Het was Simone zelf die ons ontving. Ze 

zag er prachtig uit in haar zaimkleurig kleed, flink uitge


sneden om den hals, die heel slank den fijnen kop naar 

hooge hield. Ze lachte en bloosde en heette ons met de 

grootste hartelijkheid welkom. Mij docht evenwel dat ze wat 

zenuwachtig deed. 

Nadat we onze plichten gekweten hadden bij Mijnheer en 
Mevrouw Renier, bracht Simone ons bij hare vriendinnen 
Cornelie Mornar en Henriette de Pessemier, het lieve, teere 
nichtje . van den beroemden Kamerquestor. Cornelie was 
dien avond in haar weelderigst humeur, en gij weet hoe 
warm-levendig haar gezelschap dan is. Er lagen weeke 
schaduwen om hare zwarte oogen, en hare niet geheel blanke 
huid, waaronder een vluchtig bloed rozekleurde, was als met 
een gulden licht omstreeld. Haar overdadig hel-bruin haar 
lag in losse vlechten dooreen en, bij de doorzichtige oorlobben, 
bengelden een paar grillige krullen zeer laag . Haar mond 
die gretig over de schitterende tanden babbelde, was wonder-
rood, gelijk naar gewoonte. 

-„Constant, mogen we fransch praten dezen avond ?" 
lachte ze. 
Ze was erg plaaggeestig, maar niet minder minzaam daarom. 
Ze was voor de blauwoogige Henriette, die steeds gereed 
was om haar gelijk te geven, eene steeds hernieuwde aan 

kinderlijke vreugden. Gedrieën waren-leiding tot gichelende 
ze de liefelijkste verschijning die men denken kon. 

Het feestsouper was zeer intiem. Mijnheer Renier zat aan 
met mevrouw de Pessemier, Henriette's krachtige moeder, 
die gelijk gewoonlijk den notaris, haar echtgenoot, had thuis 
gelaten, en de zachte Mevrouw Renier verduurde met bevallige 
welwillendheid het gulzige gesprek van den zeer pleizierigen 
heer De Doncker, een oude goede kameraad van den huize 
en voorzitter van de Koophandelskamer. Ik heb nooit de 
sympathie begrepen die de voorname, korrekte heer Renier 
voor dezen tamelijk groven Brusselaar blijkt te voelen. Ik 


DE LEEMEN TORENS. 

hoorde van Simone dat ze saam van jongs af hadden gewerkt 
en vele harde herinneringen hen telkens samenbrachten als 
van zelf. De tafel lag geheel met bloemen versierd. 

Simone was stil geworden. Iedereen dacht aan iemand 
die hier had moeten zijn, en Renier, die de teleurstelling van 
zijne dochter had opgemerkt, wilde den toestand vergoelijken. 

-„We zullen Paul toch op de receptie wel zien ?" 
sprak hij. 
Maar hij verscheen nog gedurende het eetmaal. De oude 
Josef kwam hem met een stralend gelaat aanmelden, alsof 
hijzelf hem uit Gent had meegebracht. Onze slanke vriend 
ging buigen voor Mevrouw Renier en kuste hare hand. In 
het felle salonlicht klaarde zijn mooi aangezicht onder het 
rijke zwartlokkend haar zeer bleek uit. Hij glimlachte 
vermoeid. 

-„Vous avez failli gáter toute une soirée", zei Mijnheer 
De Doncker lomp. 
Paul verontschuldigde zich met enkele woorden en ging 
aanzitten tusschen Simone en Henriette. Het gesprek nam 
direkt een levendig tempo. Iedereen scheen verlost van een 
vervelende gedachte en wierp lachende blikjes naar Simone 
die met trage wellust een innerlijk geluk genoot. 

Mevrouw de Pessemier wendde zich tot Cornelie en zei: 

-„Mijn neef Rodolf heeft me onlangs van iets gesproken, 
dat toch de heele stad al weet --maar mogen wij dat uit 
uwen mond niet vernemen?" 
Cornelie was juist heel druk met Constant bezig op het 
spottend toontje dat haar eigen is. Ze werd plots ernstig 
en vroeg met geaffecteerde losheid: 

-„ Ge bedoelt die verloving ?" 
Dan heel kort, om er van af te zijn: 
-Ja. Mijnheer de Pessemier heeft zijne aanvraag gedaan. 
De verloving is dus ophanden." 
-„Daar wist ik niets van", zei Paul stil, bijna somber. 
En Cornelie werd dadelijk weer opgeruimd en lustig. 
--„Kom, lieve Paul", deed ze, „die zaak wordt pas over 
enkele dagen offlcieël ! Ik heb nog geen antwoord gegeven." 

Mijnheer Renier stond recht en vond de hartelijkste 
woorden om Cornelie geluk te wenschen. Hij hoopte dat 
de jonge heer de Pessemier, wien hij in de diplomatieke 


38 DE LEEMEN TORENS. 

wereld eene schitterende loopbaan toedacht, het mooie meisje 

„ook een beetje mijn kind" zei hij aangedaan gelukkig 
zou maken, zooals ook hare verdiensten ten volle lieten 
verwachten, en hij voegde erbij dat hij daaraan niet het 
minste twijfelen kon. Hij hief statig zijn beker op en dronk 
hem ledig. Mevrouw Renier ging Cornelie op beide wangen 
kussen en Henriette, wier bleeke oogen vol tranen kwamen, 
klapte in hare handen. 

Het was zichtbaar dat Cornelie het onderwerp als afgehandeld 
wenschte te beschouwen, en het gesprek nam dan 
ook seffens eene andere wending. Simone hielp vlijtig daartoe 
mede. Men sprak nu over dokter Damloup, mevrouw 
Renier's jongste broeder, die een studiereis door Duitschland 
had ondernomen, een langen tijd te St. Petersburg had 
verbleven en beroemd terugkwam naar zijn vaderland. 

-„Het is een merkwaardig geneesheer", meende Renier, 
,yin wetenschappelijke kringen om zijne chirurgicale prestaties 
zeer bekend, en, in den omgang, een bekorende man. We 
zullen vreugde aan hem beleven en we verwachten hem 
met ongeduld." 
„Blijft hij dan voor goed hier ?" vroeg mevrouw de 
Pessemier. 

-„Dat weet men nooit", lachte mevrouw Renier, „mijn 
broeder leidt een vrij onafhankelijk leven; men houdt hem 
bezwaarlijk lang in een zelfden kring, maar we zullen hem 
het verblijf zoo aangenaam mogelijk maken." 
-„Hij kan hier trouwen", grolde mijnheer De Doncker, 
dan zit hij vast." 
-Jk vrees dat hij niet gauw trouwen zal", antwoordde 
mevrouw Renier zacht, „hij is zeer omzichtig met vrouwen .. . 
Maar misschien is hij op dat punt veranderd. Hij is nauwelijks 
twee en dertig jaar oud." 
Josef deed de champagne springen, en Paul, die zich 
dat voorrecht toeëigende tot groote ergernis van mijnheer 
De Doncker, zette een toast in op Simone. Hij deed het 
met voorname elegantie, gelijk hij alle dingen doet. Een 
lichte blos kwam over zijne wangen en zijn hart scheen in 
diepe woorden uit te gloeien op zijn mond, die, heller dan 
ooit, bekleurd was met dat prachtige lippenrood der Mornars. 
Terwijl hij sprak kwam geleidelijk het kleine gezelschap 


DE LEEMEN TORENS. 

onder de bekoring die van den rilden jongeling uitging. 
Het groote hoofd van Constant neeg luisterend en gevoelig. 
Een versteende glimlach, die door zijn onbeweeglijkheid 
schier ophield een glimlach te zijn, lag op het aangezicht 
van mijnheer Renier, die strak naar het zilveren vorkje 
tuurde waarmede hij zijne zenuwachtige vingeren bezig hield. 
Mevrouw de Pessemier nam een plechtige houding aan, 
waardoor hare veruiterlijkte eigenzinnigheid nog aan kracht 
toenam. Maar mevrouw Renier kon niet geheel hare aandoening 
bedwingen en hare wimpers beefden, beladen met 
zoete tranen. 

Paul eindigde zijn toast in een literairen zwier, waarin 
hij geheel opging, al zijn emotie verteerend. De kristallen 
schalen klonken nu tegen elkander aan. 

„0 ma chère, ma chère amie," weende Henriëtte. 

Er kwam een klein geharrewar van woorden en complimenten, 
dat gelukkiglijk niet lang duurde, en daar het uur 
der ontvangst naderde, gingen de heeren een oogenblik in 
de rookkamer. Ik vernam daar van Paul dat het met u te 
Gent goed gaat en dat hijzelf druk werkte. Misschien werkt 
hij al te druk, want ik merkte nu weer hoe een koortsige 
vermoeienis het schoone ovaal van zijn gelaat even had 
ingedrukt. 

De receptie in het wijde Empire salon slaagde volkomen. 
Er was veel volk en de talrijke groepjes waren op de 
gelukkigste wijze geanimeerd. Ik ontmoette er den populairen 
burgemeester van Brussel, mijnheer Perck, zeer omringd 
en zeer bewonderd in zijne conversatie. Ik had ook gelegenheid 
om voorgesteld te worden aan den schepene van 
finantiën Bottut en zijne vrouw, een ietwat vulgair paar 
menschen, die, naar ik spoedig ondervond, een overdreven 
gebruik maakten van het buffet. De raadsheer aan het beroepshof 
Prince en de procureur Van Tassel beproefden een 
naïef gehoor van dames te interesseeren aan een debat van 
gerechtelijken aard en werden daarin gestoord door de intrede, 
zeer opgemerkt, van Mijnheer en Mevrouw Mornar. Zooals 
het gewoonlijk met hem gebeurt, wekte de verschijning 
van den breedgeschouderden, spierig-gedrongen ondernemer 
een indruk van ongemeene kracht. Zijn vierkante kop, met 
het schoon opbultend voorhoofd, de kloeke wenkbrauwen 


40 DE LEEMEN TORENS. 

en kaaksbeenderen, het kort-geschoren haar en de nette, 
effene baard, gaf hem een schijn van grootheid dien zijne 
middelmatige gestalte tegensprak. Zijne vrouw stond naast 
hem in hare kanten en juweelen, gelijk eene koningin. 

Hij scheen verrukt te zijn over de aanwezigheid van zijn 
zoon en was uitermate minzaam met Simone. Hij sprak 
lang met haar en zijn mond bloeide in zijn, zwart-grijzenden 
baard, maar op geen moment verloren zijn stalen oogen hun 
kalmen, scherpen blik. Hij mengde zich weldra bij een 
groep van heeren die over de hervorming van het leger 
aan de praat waren geraakt en daar ging ik hem de hand 
drukken, eene koude, korte, harige hand die sterk vat en 
direkt loslaat. 

— „Hoe stelt het uw zuster?" vroeg hij. 
-,,Ach, die maakt zich het landelijk verblijf tot een 
vreeselijke last." 
„Ik had al lang gewenscht u te ontmoet ten", zei hij 

alsof hij ineens het bestaan zelf van Sonia vergeten had; 

„ik vrees dat ge ons salon verwaarloost, en ik heb eene 

zaak in 't zicht, waaraan ge meehelpen kunt, zoo ge wilt. 

Maar ge moet willen. Het is een mooi plan. Kom eens bij 

me aan huis." 

Ik beloofde dat ik het doen zou, en ik weet dat ik het 

ongaarne doe. Die man heeft telkens op mij eene afschuwe


lijke uitwerking, waarover ik mij alleen aansprakelijk houd, 

natuurlijk. 

Het was, geloof ik, Mijnheer Lacrima, een volksvertegenwoordiger 
van de radicale linkerzijde, die een kring van 
zwartgerokte sceptiekers warm maakte hij meende ten 
minste dat hij ze warm maakte -- met het gloeiend vraagstuk 
der legerhervorming. 

-„Ofwel hebben we een leger noodig, en dan moeten 
wij zorgen dat wij er een krijgen, ofwel hebben we geen 
leger noodig, en dan geven wij er definitief de brui aan. 
Ofwel hebben wij vertrouwen in de traktaten die onze onzijdigheid 
waarborgen, en dan hebben wij geen soldaten van 
doen, ofwel denken wij dat op een goeien morgen de eene 
of andere groote mogendheid onze onzijdigheid schenden zal, 
en doen zich twee mogelijkheden voor: eerstens, we berusten 
op de hulp der andere contractante mogendheden, tweedens 

DE LEEMEN TORENS. 

we berusten daar niet op en dan moeten we in staat zijn 
zelf den indringer weer over de grens te werpen. Op slot 
van rekening komt alles hierop toch neer: geen leger of 
een heel sterk leger." 

Die weelde van dilemma's scheen de toehoorders niet van 
hun stuk te krijgen. Iemand vroeg: 

— „Maar wat is uw meening: geen leger of een heel 
sterk leger ?" 
Mijnheer Lacrima was zichtbaar in zijn schik met deze vraag. 

— „Een sterk leger", riep hij, „en wel het eenig-mogelijke 
sterke: laat elke Belg een geweer krijgen bij zijn achttiende 
jaar en het neerleggen op zijn sterf bed." 
Er naderde een enorme man met ronde schouders, een 
groot hoofd met sterk-ontwikkelden achterschedel, grijs stoppelhaar, 
een glad gezicht tusschen neerhangend kaakvleesch. 
Hij stond daar te luisteren, de ongespierde handen in elkaar 
gebracht op den slappen buik. Het was de katholieke 
questor, mijnheer Domien de Pessemier. 

Mijnheer Lacrima schoot in een purperen kleur, en Renier, 
die de onbeleefde botsing tusschen die twee wilde voorkomen, 
kwam aankondigen dat Henriëtte die waarlijk een 
wonderlijke pianiste is, weet ge wel ? dadelijk spelen zou.. 
Maar de questor verijdelde die tusschenkomst door zelf een 
conflict op het gebied der politiek te vermijden. Hij stapte

-

direct naar Mortar en liet mijnheer Lacrima met zijn beweringen 
alleen. 

Een sympathieke jongeling, van wien ik nadien vernam 
dat hij een Duitscher was uit zeer aanzienlijke familie en in 
Renier's fabriek diende als vrijwillig ingenieur, bracht het 
gesprek weer aan den gang door het een andere richting 
in te sturen. Hij heette Wirth en was inderdaad, ook in de 
conversatie, een innemende en fijn-bescheiden man. Iedereen 
was blij dat men nu, in volle vrijheid, over de werkstaking 
kon praten, die bij Renier, een week geleden, uitgebroken was. 

Een zwarte heer met bleek baardeloos gezicht nam in 
dees gesprek een overwegend deel. Hij was zeer hard voor 
de werklieden en nog harder voor hunne beroepsbonden. 
Hij sprak een keurig fransch dat hij tusschen zijn tanden 
uitneep alsof hij het tot op den laatsten draad wilde verfijnen. 

-„Bien parlé, jeune homme," gromde mijnheer De Doncker. 

42 DE LEEMEN TORENS. 

Deze jeune komme was Renier's secretaris, en ik keek 
hem nu lang aan, al zoekend in mijn geheugen naar een 
zelfde gezicht, dat ik meer had ontmoet, ik wist niet waar. 
Toen onze blikken tegen een aanbotsten, bloosde hij even 
en boog met een halven glimlach. Ik stelde me zelf voor. 
Hij zei, stamelend: 

— „Ah! enchanté vraiment ... j'ai souvent entendu votre 
éloge, sans avoir l'honneur, .. je me nomme Hougardy... 
Gaston Hougardy... secretaire, oui, comme vous dites... je 
suis un peu de la maison, voyez-vous ... Mademoiselle!" 
Hij deed eene diepe buiging voor Simone, die stralend 
naar mij was gekomen, met Paul achteraan. Zij was in 
een van die zeldzame oogenblikken waar haar mond openlag 
in bloote gulheid en het geheim, dat er gemeenlijk overzweefde, 
verzwonden was. 

— „Luister nu eens", zei ze opgewonden, » maar dat zult 
ge niet willen gelooven en daarom breng ik u den schuldige 
mee ... luister nu naar wat hij durft beweren !" 
Paul stond daar, goedig lachend als iemand die verduldig 
toegeeft en met liefde zijn vonnis tegemoet ziet. Juist bemerkte 
Simone den buigenden secretaris en haar gezichtje versomberde 
geheel. Ze knikte even en er lag minachting in hare oogen .. . 

Mijnheer Hougardy verwijderde zich en nu schoot mij 
ineens te binnen waar ik hem nog gezien had. Ik was door 
de ontdekking zoodanig aangedaan dat ik geen woord vatte 
van wat Simone mij vertellen kwam. Ik zei altijd maar: 
»ja... Ja. . . " en mijne gedachten vlogen naar het bundelke 
wissen, naar den toog, naar den jongen gentleman die 
zoo andringend en naderhand zoo impertinent Germaine had 
aangesproken... Vergeef me, Karel, een hatelijk gevoel 
groeide in mij, zonder dat ik er me in 't eerste moment 
rekening kon van geven, en ik vond mijnheer Hougardy 
leelijker dan ooit een' mensch zijn evennaaste leelijk toegeschenen 
heeft. Dat duurde natuurlijk niet lang, en toen ik 
den secretaris een tweede maal in -het salon ontmoette was 
hij een zeer verdraaglijk man geworden en lachte ik hem 
zonder argwaan toe. 

Ondertusschen was de heerlijke Horace Druce in een 
kring van dames-op-leeftijd aan 't peroreeren. Ik zag hem 
met genoegen aan den gang, zijn soepel lichaam mooi in 


DE LEEMEN TORENS. 

den frak gemodeleerd, zijn openhartig gelaat vol levendige 
uitdrukking. Mevrouw de Pessemier, de vrouw van den 
notaris, hing letterlijk aan zijne lippen, en hij was daar blijkbaar 
van bewust, want met voorkeur richtte hij tot haar 
het woord. 

Eenige piano-akkoorden weerklonken. Het salongeraas 
was seffens gesmoord en vele groepjes schoven rond het 
klavier. Druce had mevrouw de Pessemier aan den arm en 
was zeer minzaam met haar. Zij was voor zulke attentie 
uitermate gevoelig, naar het me docht, en hare oogen gloeiden. 
Henriëtte zat voor den langen zwarten vleugel en de jonge 
heer Cnudde, de candidaat-notaris die het kantoor van haar 
vader houdt en haarzelf als een schaduw op de hielen volgt, 
stond nevens haar. De oranje klaarte van twee kleine electrische 
kandelaars viel op haar gelaat, dat er nu ernstig, 
bijna droevig uitzag. 

Ze speelde die moeilijke ballade van Chopin, die we saam 
eens door Pugno hoorden uitvoeren, en ik moet bekennen 
dat hare vertolking die van den franschen virtuoos nabij 
kwam, zoo kranig was de toets, zoo juist het gevoel, zoo 
wonderbaar het grenzelooze intuïtie-vermogen van dat jonge 
meisje. Met onverwachte kracht deed ze de laatste uit 

rollen en eindigde laag en lang--eenloopende octaafgamma's 
zaam op een tot driemaal herhaald smartelijk basakkoord. 
De toehoorders waren verrukt en klapten dankbaar in de 
handen. Zij keek verlegen op. Hare bleeke oogen zochten 
rond, vestigden zich op het gelaat van Druce, die den blik 
vermeed en die, buigend, iets over de weelderige schouders 
van Mevrouw de Pessemier fluisterde. De burgemeester kwam 
Henriëtte plechtig geluk wenschen en drong aan opdat ze 
nog wat spelen zou. Hare hand die de bladen van haar 
muziekboek keerde, beefde. Ze zuchtte terwijl ze zich weer 
neerzette, en een groote stilte deed het heele salon gapen 
over haar. 

Ze speelde. In den beginne liep haar spel vlot af. Dan 
zag ik dat ze hare lippen overeenwrong in zenuwachtige 
spanning. Ze beet op hare tanden. Hare oogleden begonnen 
te trillen. Ze neep ze toe over de tranen die in hare oogen 
stonden en plots staakte ze haar spel, boog haar hoofd, en 
viel snikkend over het klavier. 


44 DE LEEMEN TORENS. 

-- „Mon Dieu, ma fülle !" deed mevrouw de Pessemier, 
terwijl zij het schokkend lichaam van haar dochter omarmde. 
Druce ook was dadelijk bij haar. Hij vatte de kleine handjes, 
die daareven nog zoo zwierig over de toetsen zweefden, 
en nu als doode bloemekens lagen in zijne hand. Mijnheer 
Cnudde had alle zelf beheersching verloren en stond in volkomen 
verbijstering rond te glariën. 

Die opwinding van Henriëtte was echter gauw voorbij 
en iedereen begreep ze door de te diepe intentie waarmede 
ze telkens hare muziek vertolkte. 

Ik vond Constant bij een viertal oude pokerspelers, 
waar hij droomend toe te kijken stond. Ik vroeg of hij nog 
-lang bleef en hij staarde mij droevig aan. 

-„Ik zal met Paul straks tot aan het station mee loopen," 
zei hij. 

„Adieu dan, ik trek op naar Ganshoren." 

„Goeden nacht." 

In de kleerkamer kwam Horace Druce op het oogenblik 
dat ik heen gaan zou. 

„Hoe, kerel," sprak hij opgeruimd, „hoe treft dat prachtig! 
Mag ik u naar uw country-cottage brengen ? Mijn auto 
staat voor de deur." 

Ik had gaarne nog iets gebruikt en zei het hem ook. 

-„All right, jongen, ik ben zoo hongerig als een wolf. 
We zullen naar de club gaan." 
Maar de auto hield stil voor een bekende music-hall. 

-„Permettez," zei Druce luchtig, „ik heb hier een kleine 
boodschap. Il n'y a pas d'indiscrétion ; kom maar mee 
binnen." 
We klommen een smalle donkere diensttrap op, die naar 
de artistenlogiën leidde, en Druce klopte aan eene deur. Een 
malsche vrouwenstem antwoordde en een kamermeisje kwam 
opendoen. Een schel licht viel in den naakten gang waar we 
stonden, en bij een met allerhande fleschjes en doosjes be-
laden toilettafel zag ik een groote vrouw in rood-zinderend 
paillettenkleed. Ik werd aan haar voorgesteld en Druce 
noemde haar, zonder het minste belang aan die kennismaking 
te hechten: 

-„Didon Machin, danseuse étoile." 
Ze keek me één seconde scherp aan. Zij was lang niet 

DE LEEMEN TORENS. 

leelijk, had schoone schouders en armen, een goed-ontwikkelde 
gestalte, een flinke hals, maar een te plat gelaat, zooals men 
er -neer in America treft. De neus, kort en uitgezet, stond 
te wippen boven een te hooge bovenlip. De oogen, grijsgroen 
en groot, waren prachtig en het bleekbruine haar 
ongemeen zwaar-gelokt. 

Ze werkte zonder complimenten aan haar schmink voort 
en babbelde in den spiegel. Druce deed opmerken dat hij niet 
tot na de vertooning bleef en vroeg of hij haar morgen zag. 

„Demain ?" riep ze, „tu es fou ! Je te vois ce soir même." 

„Ma chère, je crams fort 

". 

-„Et puis, écoute, c'est toute une histoire ... I1 faudra 
bien que tu assistes à cela." 
Ze begon nu tot mijne verbazing van Cnudde te spreken 
als van een in haar midden beruchten vriend. Het kan wel 
dat ge Adriaan Cnudde kent. Hij legde onlangs zijn exaam 
voor het notariaat te Gent af. Het is een blondrozige jongen, 
niet groot, met bol hoofd en een rond gezicht waar nooit 
meer groeien zal dan het kleine, jeugdige snorretje en het 
kroezelig, doorzichtig baardje. Zijne oogen kijken zonder 
schaduw uit, kinderlijk en verwonderd, maar zijne handen 
zijn prachtig. Zijne gezochte kleedij verschoont niet genoeg 
de gedrongen lompheid van zijn lichaam. Zijn zakken zijn 
vol met alle mogelijke gentleman-bijhoorigheden, pennemesjes. 
nagelgerief, sigarenknippers, snorborstelkens, briefstempels, 
spiegelkens, en wat weet ik nog meer alles te gare in 
't edelst metaal en zorgvuldig getitreerd A. C. Hij kan 
blozen gelijk een eerste communikantje en herhaalt gaarne 
iemands moppen met een hopelooze langdradigheid. Kom, 
ge herinnert u dien braven Gentenaar wel, als ge maar 
wilt.... 

„ Eh bien ce Cnudde, mon eher," zei daar die roode 
danseuse étoile, „c'est la plus sure mascotte qui soit !" 

Cnudde was bij notaris de Pessemier, die hem blijkbaar 
zijn studie zou overlaten, op kantoor. Ik geloof ook dat 
die studie in nauw verband moest staan met een misschien 
onuitgesproken huwelijksbelofte, ofschoon ik gaarne beken 
dat Adriaan Cnudde tot nog toe geen zichtbare genegenheid 
bij Henriëtte had kunnen wekken. Maar hoe was die 
schuchtere bloozaard in dees music-hall-wereldje verzeild? 


46 DE LEEMEN TORENS. 

Didon Machin vertelde dat hare vriendin Bidoche, in de 
Imperial Bar, een paar weken geleden van Cnudde een 
loterijbrief je had gekregen, ter vergoeding, geloofde zij, van 
een gestolen kus. Het briefje was gisteren met twee duizend 
francs uitgekomen. 

-„Tu comprends, Horace, que nous ne pouvons pas 
manquer de fêter cela et cette nuit encore! Nous sommes 
toutes folles de ton Cnudde, a present, et si je vais a Monte-
Carlo, je l'emmène." 
Cnudde-Mascotte verscheen voor mijn geest, zooals ik 
hem een uur geleden bij het klavier had zien staan in wanhopige 
verbijstering, en ik schoot in een onbedwingbaren 
lach. Ik kon niet weerstaan aan de begeerte om hem in 
zijne transformatie van bar-jonker weer te zien, en ik liet 
Druce beloven dat we juffrouw Machin te middernacht in 
de Trilbyshop zouden afwachten. 

We aten heel smakelijk in de club van de Gulden Vlieslaan. 
De oude Van Rompaye zat er te banken met den 
statigen baron de Beauffort en een vagen wisselagent. Twee 
heeren in hemdsmouwen speelden op den biljart. Druce was 
in een prachtige stemming en dronk tamelijk veel. Hij sprak 
over alles en allen en deed aardige bokkesprongen onder 
de conversatie, slierend van 't eene onderwerp op het andere,. 
met een luchtig gebrek aan samenhang. 

-„Die madame de Pessemier is een afschuwelijke 
coquette", zei hij, „en zij maakt mij het hof op eene hondsche 
wijze wat moet ik aanvangen met haar ?" 
Eene cynieke hartelijkheid blonk op zijne lachende 
tanden. 

-- „En dat kleine Pessemiertje, hoe mooi kan ze spelen, 
hee? Maar ik vrees dat ze meer in zulke gevoelscrisissen 
stort, als ze niet gauw trouwt, dunkt u niet ?" 

Het docht mij niet. Ik zei dat het -mij wel docht, ik weet 
niet waarom, en zoo begon hij over wat anders. 

Het was even na middernacht, als we de Trilby-shop 
binnentraden. De bar was vol dames en heeren. Didon 
Machin zat aan een tafelken met den dikken bankier Bontemps. 
Zij was, in haar zwart-tullen kleed, een voor mij heel 
onverwachte verschijning, lang niet zoo vulgair als voor 
haar spiegel van de music-hall-loge. Een wijde donkere hoed 


DE LEEMEN TORENS. 

met paradijsvogels omschaduwde haar gelaat dat nu eene 
zekere voornaamheid verried. 

„Horace, mon petit, Bontemps le galetteux nous a 
accompagnées." 

En Bontemps lachte geluideloos. Druce bestelde whisky. 

In een hoek, gesloten in zijn eenzaamheid, zag ik den 
mageren romanschrijver Verschaeve mij somber aankijken. 
Ik ging hem de hand drukken. 

-„ Ge aast op documenten ?" vroeg ik. 
-„Misschien ... " 
Ik dacht aan dat enorme roman van hem, waaraan hij 
jarenlang al arbeidt en dat maar nooit definitief geboren wil 
worden en ik beproefde mij den titel ervan te herinneren, 
om hem aangenaam te zijn. Hij lag lui in de hoekkussens 
van de bank. 

-„Nog steeds dat stadsepos ? ... " begon ik. 
-,Ja, nog steeds De Leemen Torens," antwoordde hij 
en deed met zijn rechterhand een wijd gebaar, dat hem 
scheen uit te putten, want dadelijk verviel hij in diep-vadsige 
droomen en hield zich alsof ik er niet meer was. Zoo liet 
ik hem in zijn kraam laboreeren en vervoegde mij bij het 
luidruchtige gezelschap van juffrouw Machin. 
Ik dronk ook whisky en ik weet dat ik dat niet mag 
drinken, maar ik was aangehitst en Bontemps, die me altijd 
voor een „zwijgend probleem" had gehouden, vatte dadelijk 
een betere opinie van mij op. Ik was namelijk zeer spraaklustig 
geworden en ik moest de laatste wezen die het opmerken zou. 

Na de Trilby trokken we naar de Omnium, dan naar 
de Savoy, dan naar de Merry Grill en eindelijk kwamen 
we in de Imperial Bar terecht. 

Hier troonde Mijnheer De Doncker met een stem gelijk 
eene klok. Hij had zich bij deze gelegenheid een ouden 
kalen heer tot een boezemvriend gemaakt, en na elk gezegde 
ging hij hem een stootje in den buik geven. Die kale 
heer was een gewoon bezoeker van den huize en de vrouwen 
noemden hem om een reden, die mij ontsnapt is, „Hosannah". 

Hosannah was dronken. Hij bestelde altijd maar sigaren 
en stak gedurig en zonder het minste praktisch resultaat 
lucifertjes aan. Hij luisterde niet meer naar wat men hem 
zeide, maar knikte met welbehagen denkbeeldige toehoorders 


48 DE LEEMEN TORENS. 

tegen. Soms stond hij recht en scheen over den heelen 
toestand een machtig vonnis te willen vellen. 

— „Je m'en fous !" riep hij heesch, en iemand kwam hem 
op zijn stoel neerduwen. 
Adriaan Cnudde zat in een rieten rocking-chair een 
overkennelijkte Cnudde met purperrooden kop, tranerige 
oogen en een eeuwigen glimlach onder den neus. Een klein 
ziekelijk dametje zat dicht bij hem en had haar hoofd op 
zijnen schouder laten zinken. 

-„Eh bien! Bidoche", zei juffrouw Didon, „quéq'tu dis 
de ta mascotte ?" 
Bidoche keek ons aan met dikgeverfde oogen en haar 
karmijnen mond stak ze in een toeterken op naar de bolle 
wang van Adriaan. Druce vroeg: 

„Tu vas le pendre en monopole, , je suppose ?" 
---- „T'occupes pas, l'enflé", antwoordde Bidoche, „je saurai 
bien ce que je dois en faire." 
Adriaan staarde wellustig rond. Een van de drie schar 

Zigeuner-muzikanten kwam hem met een omhaalbord-laken 
toelachen, en de gelukkige mascotte tastte in zijn zak, tusschen 
de klinkende toebehoorten, naar een vijffrankstuk. 

--„Je pense bien que tu régales, pas ?" deed juffrouw 
Machin. 
Cnudde slikte een paar malen eer hij spreken kon. Hij 
mompelde exstatisch: 
--J'paie tout ce qu'on veut. Je suis-t-y l'rinceur de 
dalles aujourd'hui, oui ou non?" 

Daar niemand beweerde dat hij het niet was, begonnen 
de champagneflesschen te knallen, en de gulden kurken 
werden in een mooie schaal Cnudde voorgezet. Hosannah 
was er in gelukt op een tafel te kruipen en wilde een 
redevoering houden, maar toen hij over een schenkplaat 
struikelde, kwam een kelner nog juist van pas om hem in 
zijn val op te vangen. Mijnheer Bontemps luidde: 

-„Mesdames, Messieurs !" 
Uit alle hoeken klonk het tegelijk: 
-„Assez ! La ferme! Bravo! A la porte! U n torchon! 
T'as la trouille! Va t'coucher !" 
De zigeuners hieven een brabanconne aan, doch nauwelijks 
galmde die boven 't algemeen geraas uit, of iedereen 


DE LEEMEN TORENS. 

begon in koor „ V lens, poupoule !" te brullen. Juffrouw 

Machin kon niet langer haar danslust bedwingen. Te mid


den van den bar smeet ze vreeslijk hare beenen uit en 

Bidoche, door ijverzucht aangehitst, slaagde tot driemaal 

toe een met applaus begroete „grand écart". 

Ik werd slaperig. Ik deelde aan Druce mijn voornemen 
mede om naar huis te gaan. 

-„ Neem mijn auto," zei Druce, Jk blijf nog een uurtje." 
Twee spierige heeren hadden Adriaan Cnudde op hunne 
schouders geheven, en daar hing hij in de ruimte, onder 
de kristallen kroonluchter, twee bekers zwaaiend, en glariënd 
van wellust. 

Zoo zag ik hem, voor ik de bardeur achter mij dichtdeed. 

Het was frisch buiten. De jonge dag blauwde over de 
huisgevels. Een politieagent was met den chauffeur aan de 
praat geraakt, en slierde in de vage klaarte weg. Een paar 
honden snuffelden over de trottoir rond. De groene groom 
die me mijn overjas had aangestoken hield de portière van 
het rijtuig open. Bij het instappen schoot mij van uit de 
kussens, een zwoele vrouwengeur in den neus. De motor ging 
aan het zoeven en de straten schoven achterwaarts voorbij. 

We waren gauw de Vlaamsche Poort over en naderden, 
langs den Gentschen Steenweg, het open veld. Hier en 
daar was nog een gaslantaarn zichtbaar. Over 't land en 
om de boomen speelde in mauwe volen het nieuwe licht. 
Er draafden op de baan hoog-beladen karretjes van berkoozen. 

Ik voelde dat ik niet wel was. Ik was overmoe en 
kwaadgezind. We kregen Ganshoren in 't zicht, toen ik 
deed stoppen en de auto weer naar zijn eigenaar zond. Ik 
moest loopen, mijn beenen verroeren, de uchtendlucht voelen 
en mijn zinnen bedaren in den lekkeren landwind. 

Van verre zag ik de twee hooge linden en den violetten 
muur van 't Bundelke Wissen. Van verre ook zag ik dat 
iemand op den drempel verscheen. Het was moeder Wanne. 
Ze kwam op straat, keek lang uit over de kasseide, in de 
richting van Brussel, lang uit, tot ik haar genaderd was. Ze 
zag mij niet, ging stil de vensterluiken openen, en de grendels 
klonken in den uchtend. 

-„Wel, moeder Wanne," zei ik luchtig, zoo vroeg 
te been?" 
1917 I. 


50 DE LEEMEN TORENS. 

Ze wendde zich om en blikte me sprakeloos aan uit een 
doodbleek gelaat. De smart van een lang leven lag daarover. 
Ze opende even haar mond, die geluideloos bleef. 
Ze had mij herkend en weende. 

-„Moeder Wanne", vroeg ik zacht, „ge maakt mij 
bang... wat is er gebeurd ?" 
Ze had een kleinen snik, zonder klank, en deed geweld 
om iets neer te zwelgen dat stikte in hare keel. Eindelijk 
sprak ze, over tranen die in hare stem braken: 

-„Ze is weg... ze is weg geloopen ..." 
Mijn gemoed wentelde om. Ik stond zonder roeren en 
zonder troost. Hoe zou ik durven troosten ? Ik voelde dat 
ik walgelijk onzuiver was tegenover de loutere heiligheid 
van deze oude vrouw. Ik kon maar zwijgen en nietig 
blijven. 

Ze vaagde met hare beenderige hand over hare roode 
oogen. Ze tuurde langs het zand van den grond en haar 
droeve blik kroop traagzaam tot op den dubbelen glans van 
mijne soirée-schoenen .... . 

Ik was nu gauw thuis. Er waren reeds vogelen aan den 
gang in den tuin. Een merel zat binnen de wilgen te fluiten. 
En ginder ruischte de stad. 

Ze lag in hare melkblauwe morgenmisten. Ze doomde 
stillekens op, wakker wordend en geweldig onder de ruime 
dagkoepel, en straks zou weer een nieuwe zon hare daken 
en torens met goud beslaan. 

HERMAN. 

(Wordt vervolgd.) 


DE DOOD VAN DEN WOLF. 

NAAR 

ALFRED DE VIGNY. 

I. 
De wolken joegen langs de felle, vuurge maan, 
Zooals men van een brand de warrels rook ziet gaan, 
En tot den horizon de bosschen donker stonden. 
Wij stapten zwijgend voort over de natte gronden, 
Door dikke plaggen hei en hooge stoppelgrassen; 
Toen, onder dennen, als er in les Landes wassen, 
Wij sporen merkten van de scherp geklauwde pooten 
Der wolven-zwervers die ons reeds zoo lang verdroten. 
Wij bleven luisteren in ademlooze wacht, 
Inhoudende den pas. Geen zucht kwam uit den nacht, 
Van 't bosch noch uit de vlakte; alleen het schril gerucht 
Der windvaan, zwart als rouw, kreet knarsend door de lucht, 
Want ijlend hoog, de wind, verheven boven de aard, 
De eenzame torens slechts beroerde in zijne vaart, 
En de eiken van omlaag, den rotsen aangedrukt, 
Als op hun elboog lagen, slapende gebukt. 
Niets dan geluidde alom; toen, na wat zelfberaad, 
Beeft de oudste van den troep, te saam op 't pad zoo laat, 
Platliggend, 't zand beschouwd en als hij had gekeken, 
Hij, die hier niemand ooit zag blijven in gebreke, 
Ons fluisterend heeft verklaard, die versche sporen alle 
Den schred aanduidden en de print der machtge krallen 
Van twee volwassen wolven, van twee welpen mede. 
Een ieder heeft zijn mes gehaald toen uit de schede, 


52 DE DOOD VAN DEN WOLF. 

En met de Hinten neer, wier glans te helder glom, 
Wij slopen stap voor stap, buigend de takken om. 
Drie bleven staan, en ik, ziende naar waar zij waakten, 
Zag plots twee oogen die als vuurge kolen blaakten 
En bovendien ik zag vier vage vormen 'r bij 
Die dansten in de maan, te midden van de hei, 
Zoo iedren dag voor ons, uitbundig, in geraas, 
De blijde honden doen wanneer verschijnt de baas. 
De vormen waren een en eender was de dans; 
Maar 't wolvenkroost bleef stom, al dansend in den glans, 
Wel wetend dat nooit ver, slapend met een oog dicht, 
Binnen zijn muren veilig, de mensch, zijn vijand, ligt. 
De man-wolf staande was en bij een boom ik zag 
Neêrliggen zijn wolvin, zoo eens de marmeren lag, 
Door. Rome aangebeên, die in haar ruige hoede, 
Remus en Romulus, de half-goon, kweekte en voedde. 
De Wolf komt aan en hurkt, zijn twee voorpooten strekkend 
En in het bodemgruis zijn kromme nagels dekkend. 
Hij weet verloren zich, omdat verrast hij werd, 
Zijn aftocht afgesneên en iederen weg versperd; 
Dan heeft hij aangevat, zijn heete muil omgreep, 
Van onzen besten hond den rillen strot hij kneep, 
En heeft niet losgedaan zijn ijzeren kakenklem, 
In weerwil schot op schot het vleesch doorboorde hem 
En onze vlijme messen die als tangen wrongen 
Het holle ingewand hem kruiselings indrongen; 
Tot op het allerlaatst, toen de geworgde hond, 
Allang voor hem reeds dood, neêrtuimelde op den grond. 
De Wolf hem liggen laat en ziet naar ons dan stijf, 
De messen staken hem tot aan het heft in 't lijf, 
Hem nagelden ten vloere, badend in zijn bloed, 
De trompen blonken om met een verholen gloed. 
Hij kijkt nog steeds naar ons, en dan legt hij zich neer, 
Al lekkend van zijn muil het bloed bij smeer na smeer, 
En, niet verwaardgend zich om wat hem dit aandeed, 

Zijn groote oogen dichtdoend, sterft hij zonder een kreet. 

H. 
Ik lei mijn voorhoofd neer op de ongeladen flint, 
En viel te peinzen aan, ik voelde me ongezind 


DE DOOD VAN DEN WOLF. 

Te jagen zijn wolvin en kroost, die met hun drie'n, 
Zijn komst verwachtten nog, en, dacht me, bij het zien, 
Die somber-mooie weeuw zou zonder haar twee jongen 
Wel naast hem zijn geweest, toen 't opperst pleit voldongen; 
Doch, 't was haar strikte plicht te redden hen, niet strijden, 
't Ontberen leeren hun, goed honger kunnen lijden, 
En nooit te treden in 't gemeenebest-verband, 
Hetwelk met 't slaafsch gediert' de menschheid bracht tot 


stand, 
Dat voor haar jagen moet, om onderdak en kost, 
De eerste bezitters van het woud en van de rots. 

III. 
Helaas, heb ik gedacht, ondanks den titel: mensch, 
Hoe schaam ik me over ons, hoe zwak zijn wij en flens. 
Hoe men het leven laat, met al zijn kwalen, tieren, 
Gij zijt het die het weet, o gij, sublieme dieren ! 
Ziend' wat men was op aard', wat blijft wanneer men ging, 
De stilte alleen is groot, al 't andere gering. 
Och, ik begreep u wel, o, wilde vagebond, 
En ook den laatsten blik, dien gij in 't hart mij zond; 
Hij zei mij: zoo gij kunt, maak dat uw ziel zij krachtig, 
Door 'n onderzoekend leven, durende aandachtig, 
Tot zij dien hoogen graad bereikt van fieren trots 
Die mij werd aangeboren, kind van woud en rots. 
Gezucht, geween, gesmeek, 't is al gelijkelijk laf, 
Werk uwe zware taak met al uw willen af, 
En ga den levensweg dien 't lot u uitverkoos, 
En dan, daarna, als ik, lijd en sterf woordeloos. 


J AC. VAN LOOY. 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

I. 
De wetenschap der psychologie kent onder de processen, 
die zij bestudeert, geen eenvoudiger dan de gewaarwordingen. 
Het zijn de minst samengestelde psychische gebeurtenissen, 
die betrekking hebben op de buitenwereld, ons eigen lichaam — 
tegenover ons bewustzijn eveneens als buitenwereld beschouwd 

inbegrepen. Zij zijn, volgens een gangbare omschrijving, de 
elementen van onzen objektieven ervaringsinhoud. 

De wijze waarop de fysische prikkel, die een fysiologischen 
prikkelingstoestand van het zenuwstelsel „veroorzaakt" tenslotte 
uitloopt in dat bewustzijnsproces, dat wij gewaarwording 
noemen, kan daarbij geheel buiten beschouwing blijven, omdat 
op natuurwetenschappelijken grondslag daarover vooralsnog 
niets te zeggen valt.. Bovendien wordt niemand in zijn 
natuurwetenschappelijk werk gestoord door de opvatting, 
die hij daarvan heeft. Een wettelijken samenhang tusschen 
een prikkel, van een licht-, geluidbron, enz. afkomstig en de 
begeleidende gewaarwording neemt ieder aan. 

Men kan in het algemeen zeggen, dat de gewaarwording 
bepaald wordt, bij den normalen mensch, door den aard van 
den prikkel, zoowel in hoedanigheid ,als hoegrootheid. Naast 
dit objektief te noemen bestanddeel onzer onmiddellijke 
ervaring kennen we nog een ander, even oorspronkelijk en 
onherleidbaar als dit. Het hangt samen niet met het feit, dat, 
maar met de innerlijke verandering, waarmede het individu 
zich iets (bv. eene gewaarwording) bewust wordt. 

Deze „innerlijke verandering" noemt men gevoel. Zooals 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

de gewaarwordingen, op zichzelf beschouwd, kunnen worden 
onderscheiden naar de zintuigen door welker prikkels ze 
worden voorbereid of naar de plaats waar de fysiologische 
voorbereiding haar oorsprong neemt, zoo worden 
de gevoelen (sentiments, Gefühle) onderscheiden met zuiver 
psychische termen. De hierdoor aangeduide toestanden kunnen 
gebonden zijn aan gewaarwordingen van allerlei soort en herkomst; 
zoowel een aanraking als een toon, een smaak of een 
kleur kunnen aangenaam of onaangenaam zijn. De armoede 
der taal in woorden, die de stellig bestaande ongelijkheid 
dezer gelijknamige gevoelen zouden kunnen uitdrukken, 
bewijst dat de menschheid klaarblijkelijk niet de behoefte heeft 
gehad of kans heeft gezien haar „subjektieve" bewustzijnsprocessen 
even behoorlijk te etiquetteeren als de bestanddeelen 
der objektieve buitenwereld, ook al kent zij deze 
eveneens pas door zulk een proces. 

Inderdaad is het gevoel, dat een gewaarwording in het 
algemeen begeleidt (maar dat, evenzeer -- en even primitief en 
onherleidbaar in zijn aard van allerlei zeer samengestelde 
psychische processen de begeleider kan zijn) niet als zoodanig 
in de gewaarwording of die processen gegeven, maar het 
schijnt door het ervarende subjekt zelf er aan te worden 
toegevoegd, men moge deze toevoeging een terugwerking 
(reactie) of anders noemen. 

Het soortelijk verschil tusschen gewaarwording en gevoel 
toont zich, afgezien van meer andere uiteenloopende eigenschappen, 
reeds daarin, dat het laatste niet als de eerste in 
het algemeen door een voorafgegane fysisch-fysiologische 
werking min of meer dwingend wordt bepaald, maar in 
hooge mate afhankelijk is van den „bewustzijnstoestand", de 
psychische constellatie van het individu. Niet alleen dat een 
gevoel, dat een gewaarwording begeleidt, verschillend kan 
zijn bij twee menschen, het kan ook bij een en denzelfden 
mensch in verschillende omstandigheden geheel anders zijn. 
leder kent dit verschijnsel uit eigen ervaring bij de allereenvoudigste 
gebeurtenissen in zijn leven. Bijzonder duidelijk 
doet het zich voor, als men de houding der verschil1 
ende individuen waarneemt ten opzichte van samengestelde 
psychische processen, uit waarnemingen, voorstellingen, enz. 
bestaande, en die begeleid worden door niet enkelvoudige 


56 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

gevoelsverschijnselen, die aan de aandoening en de ontroering 
ten grondslag liggen. Het verbazingwekkend onderscheid in 
aesthetische waardeering door verschillende menschen vindt 
in het zoogenaamd subjektieve karakter van het gevoel zijn 
oorsprong. En tevens hangt daarmee ten nauwste samen de 
moeilijkheid, om niet te zeggen, de onmogelijkheid, om 
zuiver aesthetische waardeeringen in voor ieder volkomen 
vatbare taal uit te drukken. Wie door woorden tot het 
besef van een schoonheid is te brengen, zal de aesthetische 
ontroering allicht ook bij de onmiddellijke waarneming kunnen 
ondergaan. En wie alleen de woorden verstaat en de 
gedachte, die zij uitdrukken, maar de gemoedsbeweging niet 
verneemt, waarin zij zijn ontstaan en die zij meevoeren, die 
zal van deze ontroering niets in zich bespeuren. 

Geheel overeenkomstige verschijnselen kan men waarnemen 
op een ander, veel meer aan de geneeskundige 
wetenschap verwant terrein, dat der psychiatrie. De symptomen 
eener zielsziekte kunnen bij voldoende oefening door 
elk verstandig mensch worden waargenomen, voor zoover 
ze liggen op lichamelijk gebied of van zuiver intellektueelen 
aard zijn, zooals stoornissen in den gedachtengang, het 
geheugen en dergelijke. Wat de zieke mededeelt omtrent 
zijn gemoedsstemming, of hetgeen daaromtrent te ervaren is 
op grond van zijn houding en uitingen van allerlei aard, kan 
evenzeer door eiken deskundige worden begrepen en gebruikt 
voor het stellen der diagnose. Men dient echter in 
het oog te houden, dat dit begrijpen in het algemeen niet 
meer behoeft te zijn dan een zuiver intellektueel verstaan, 
op grond van de kennis, die de onderzoeker bezit van den 
vasten samenhang tusschen bepaalde woorden en andere 
uitingen, en bijzondere gemoedstoestanden. Van een innerlijke 
verwezenlijking dezer laatste, een echt mêe-voelen 
behoeft daarbij geen sprake te zijn. Nu doen zich bij lijders 
aan zielsziekten een aantal min of meer ziekelijke gemoedsbewegingen, 
gevoelenkomplexen, voor, waarvoor de overeenkomstige 
woorden niet bestaan, en wier vertolkende 
stereotype mimische of andere bewegingen niet als in een 
woordenboek zijn na te slaan. Hier schiet het zuiver intellektueel 
begrip te kort, en alleen het meevoelend mêe-leven kan 
den onderzoeker tot een waardeering der verschijnselen brengen. 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

Deze min of meer grove voorbeelden heb ik alleen vermeld, 
om op den mijlengrooten afstand nog eens opmerkzaam 
te maken, die naar het gewone, en ook naar het psychologische 
denken van verreweg de meesten, die twee reeksen 
van psychische gebeurtenissen scheidt, aan welke het elementaire 
gevoel en de zuivere gewaarwording ten grondslag 
worden gedacht. 

Ik wil nu trachten aan te toonen, dat het mogelijk is, 
deze beide reeksen onder een eenigszins ander licht te zien, 
waardoor een volstrekte tegenstelling, als er tusschen subjektief 
en objektief in dezen zin bestaat, althans in beginsel 
kan worden opgeheven. Het streven van iederen natuuronderzoeker, 
welke filosofische of metafysische overtuigingen 
hij ook moge aanhangen, zal er immers steeds op gericht 
moeten zijn, alle verschijnselen tot eenvoudiger te herleiden 
en er zooveel mogelijk onder een gemeenschappelijk gezichtspunt 
samen te vatten, daarbij gebruik makend van de 
gegevens, die de onmiddellijke uitwendige ervaring verschaft. 
We behoeven niet bevreesd te zijn het geliefde domein der 
psyche daardoor merkbaar te verkleinen, en.. . het „wonder" 
van den samenhang tusschen objekt en subjekt wordt er 
niet geringer door! 

II. 
Boven werd reeds opgemerkt, dat aan iedere gewaarwording 
een gevoel aangenaam of onaangenaam in het 
algemeen gebonden is. Daarvoor wordt door vele psychologen 
het in het Nederlandsch afschuwelijke woord „gevoelstoon" 
gaarne gebruikt. Het wordt dan veelal tevens als een 
onmiddellijke eigenschap der gewaarwording opgevat, evenals 
hoedanigheid en hoegrootheid. De laatste beschouwingswijs 
daargelaten, kan men in het algemeen in abstracto het gevoel 
van de gewaarwording scheiden. Het gemakkelijkst is dit, 
waar bij den volwassen mensch eigenlijk van een bepaald 
gevoel geen sprake is: als hij één dier ontelbare dagelijksche 
indrukken gewaar wordt, waaraan de oneindige herhaling 
elke affektieve kleur heeft ontnomen, bijvoorbeeld een eenvoudige 
aanraking der huid. Dit zintuig neemt bovendien, 
zooals bekend is, nog allerlei andere prikkels Op: warmte, 


58 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

koude en pijn. Bepalen we ons een oogenblik bij de laatste. 
Van de fysiologie van de pijn is ons het een en ander 
bekend en een nadere beschouwing ervan heeft bovendien 
het voordeel een uitgangspunt te kunnen geven voor alge 
inzichten.-meenere 

Met de andere huidgewaarwordingen deelt de pijn de 
eigenaardigheid, door een gevoel begeleid te zijn, in het 
algemeen een onaangenaam. Men kan ook hier het stelsel 
doorvoeren, dat het mogelijk is te abstraheeren van dit 
gevoel en dus een „zuivere pijngewaarwording" over te 
houden. 

Wanneer men het gevoel aangenaam of onaangenaam, 
meestal zeker het laatste — heeft weggedacht, dan blijft 
aan de aldus geïsoleerde gewaarwording een hoedanigheid 
over, die volkomen op één lijn zou staan met die van de 
eenvoudige aanraking. Het schijnt mij toe, dat hier ter 
wille van de theorie een konsekwentie wordt aanvaard, 
die bij nader inzien onhoudbaar is. Een aanraking, een 
gewrichtsbeweging in zijn denken te scheiden van elke 
bijzondere gevöelsnuance zal ieder kunnen gelukken. Voor 
een pijnlijken indruk valt dit moeilijker, omdat de pijn zelf van 
de te isoleeren gewaarwording een integreerend --immers het 
kwalitatieve bestanddeel blijft uitmaken. Drijft men het 
abstractieproces nog verder en ontneemt men het „pijnlijke" 
aan de „pijngewaarwording", dan blijft er hoogstens een 
gewaarwording van andere soort over, bijvoorbeeld die van 
een aanraking met een puntig voorwerp. 

In de pijngewaarwording is dus een gevoel gegeven op 

een onmiddellijke, ook voor ons abstraheerend denken 

volstrekt onafwijsbare manier, anders dan in bijv. de aan 

zijn meer van deze eenvoudige-rakingsgewaarwording. Er 

psychische gebeurtenissen, waarin eenzelfde verschijnsel ons 

treft; zoowel onaangenaam als aangenaam kunnen de niet 

weg te denken, begeleidende gevoelen zijn. In 't bijzonder 

vindt men die bij de gewaarwordingen, die haar oorsprong 

nemen in prikkelingstoestanden der inwendige organen. Alles 

wat daarvan de inhoud is, bezit een dergelijk gevoelskarakter ; 

het is onmogelijk het laatste weg te denken, zonder tevens 

het geheele psychische verschijnsel, dat den prikkelingstoestand 

begeleidt, op te offeren. 


GEVOEL EN GEWAARWORDING 

Men kan zeggen: onze hoogere psychische werkzaamheid, 
die de bedoelde abstraktie, isoleering uitvoert, heeft op sommige 
gewaarwordigen vat, op andere slechts ten deele; in deze 
laatste zijn klaarblijkelijk, wanneer het bewustzijn ze opneemt, 
zuivere gewaarwording en gevoel reeds zóó innig versmolten, 
dat ze zonder elkaar niet alleen onbestaanbaar, maar ook 
ondenkbaar zijn; zij schijnen gevoel en gewaarwording 
tegelijk. 

Met volkomen erkenning van de onbegrijpelijkheid van 
den overgang van een fysischen prikkel tot een fysiologischen 
prikkelingstoestand, en van dezen laatsten in, een 
psychische gewaarwording, is ons de wettelijke samenhang 
tusschen deze drie toestanden uit de neurologie in groote 
omtrekken voldoende bekend; d. w. z. wij kennen grofweg 
de paden waarlangs dit proces wordt geleid van ons lichaamsoppervlak 
tot in onze hersenschors. Geheel anders is dit 
met het gevoel. Hieromtrent zijn derhalve de meeningen 
nog altijd gedeeld. Wanneer ik de volstrekt onstoffelijke, 
zoogenaamd psychische, eigenlijk metafysische, opvatting over 
het ontstaan daarvan terzijde laat, die met natuurwetenschap 
niet te maken heeft, kan men drie beschouwingswijzen onderscheiden. 


De eerste (die bv. door Wundt 1) wordt gehuldigd) neemt 
aan, dat met het gevoel (bij een gewaarwording) evenwijdig 
gaat: een uitbreiding der prikkelingsprocessen in bepaalde 
deelen der groote hersenschors op andere centra aldaar, die 
met den oorsprong der hartzenuwen in verband staan. 

De fysiologische begeleidende verschijnselen van een gevoel 
(hartslagveranderingen enz.) ontstaan volgens hem als 
terugwerkingen der door den prikkel in de hersenen opgewekte 
processen. 

Daartegenover zien James 2) en Lange 3), die overigens 
in het bijzonder samengestelde gevoelen (affecten) bestudeerden, 

1) Wundt: Bemerkungen zur Theorie der Gefühle Phil. Stud. Bd. 

15; ook: Grundriss der Psychologie. 

2) James: Principles of Psychology. 

3) Lange: Oemüthsbewegungen (vertaald uit het Deensch door Kurella). 


60 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

juist in de begeleidende fysiologische processen, met name 
zulke in het gebied der onwillekeurige als hart- en vaatwerking, 
ademhaling, klierwerking, den oorsprong van het gevoel. 
Bekend is James' uitspraak, dat men niet weent van verdriet, 
maar men verdriet heeft omdat men weent. Ribot 1) aanvaardt 
deze theorie, onder dit voorbehoud, dat men beter doet, niet 
te spreken van de orgaanverschijnselen als oorzaak van 
het gevoel, maar deze beschouwt als de waarneembare 
fysiologische gebeurtenissen van het proces, waarvan het 
gevoel de psychische uitdrukking is. 

De derde opvatting is die van Lehmann 11), die de ondersteunende 
rol dezer organische begeleidingsverschijnselen 
wel toegeeft, maar de bewustwording ervan niet als de bron 
van het gevoel erkent. Het gevoel is volgens hem een geheel 
nieuw psychisch element, dat ontstaat als psychische werking der 
verhouding tusschen de energie, die in het prikkelontvangend 
orgaan wordt verbruikt en die er wordt heengevoerd. Hij 
vergelijkt gewaarwording en gevoel met verschijnselen bij 
het heffen van een last door een machine. Het heffen zelf 
komt overeen met de gewaarwording; de wijze waarop dit 
gebeurt --licht en glijdend of met horten en stooten en 
kraken is analoog aan den „gevoelstoon". Er is geen 
nieuw psychofysisch proces noodig om naast den intellektueelen 
toestand den emotioneelen te bewerken. 

De psychologische waarde der theorie van James-Lange, 
wier fysiologische beteekenis hij zeer hoogschat, is door 
Lehmann bestreden op grond van de vaststelling, dat het 
gevoel niet zooals volgens die theorie zou moeten geschieden 
--een analoge tijd na de gewaarwording optreedt. 
De energie-verbruik-theorie, die hij zelf er voor in de plaats 
geeft, lijdt echter aan een groote vaagheid. Er is inderdaad 
geen enkele dwingende reden, de bloedsomloopveranderingen 
en dergelijke, die ook door hem als voornaam verschijnsel 
bij het gevoel worden opgevat, af te leiden uit een gestoord 
energie-evenwicht in het werkzame orgaan, welke 
stoornis bovendien nog alles behalve goed omschreven is; 

1) Ribot: Psychologie des Sentiments. 

2) Lehmann: Hauptgesetze des menschlichen Gefühlslebens (vertaald 
uit het Deensch door Bendixen.) 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

terwijl de wijze waarop, of de weg waarlangs, deze stoornis 
tot de hersenen zou doordringen, niet nader wordt aangeduid. 
Wundt's opvatting eindelijk is een vrij algemeene, 
willekeurige fysiologische omschrijving van een mogelijke 
psychofysische verhouding. Ze zou juist kunnen zijn, maar 
kan het evengoed niet zijn; overtuigen kan zij ternauwernood. 

IV. 
Wanneer men onbevangen wil trachten de vraag te beantwoorden 
op welke wijze fysiologisch het ontstaan van 
een gevoel bij een gewaarwording wordt voorbereid, dan 
dient men in de allereerste plaats gebruik te maken van 
hetgeen ons bekend is van de wegen, waarlangs de desbetreffende 
processen worden voortgeleid naar de hersenschors. 
Rechtstreeksch kan het antwoord niet zijn, omdat 
we immers — zooals uit de aangehaalde meeningsverschillen 
blijkt niet weten aan wat voor invloed op het 
zenuwstelsel deze gevoelsvoorbereiding te danken is. We 
maken daarom gebruik van het feit, dat elke gewaarwording 
een zeer verschillend grooten gevoelsfactor 
bevat en gaan dus de fysio-anatomische voorbereiding der 
gewaarwording na. Ik zal mij hierbij beperken tot het huidzintuig 
: in de eerste plaats omdat de wegen der daardoor 
geleverde prikkelingstoestanden al mêe het best bekend, 
misschien ook het eenvoudigst zijn, en bovendien omdat 
onder de huidfunkties het opnemen van pijnprikkels, van 
welker bijzonderen aard reeds gesproken werd, zoo uitnemend 
belangrijk is. Het spreekt van zelf, dat de ontleedkundige 
uiteenzetting zich tot algemeene aanduidingen moet bepalen. 

Voor allerlei soorten van natuurlijke prikkels bevat onze 
huid bijzondere opnemingstoestellen, meer samengesteld als 
gewonden-zenuwuraad bevattende lichaampjes, eenvoudiger 
als in de huid vrij eindigende zenuwvezeltjes. Alle door de 
overeenkomstige eindorganen opgenomen prikkels bereiken 
als fysiologische prikkeling langs de achterste wortels van 
het ruggemerg dit laatste. Aldaar heeft een scheiding plaats: 
een deel stijgt ongebroken op in de zoogenaamde achterste 
ruggemergstrengen, een ander deel vindt een voorloopig 
einde in de grijze centrale stof; de strengen zijn, als de 


62 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

zenuwen, eenvoudig geleidingstoestellen, de grijze stof is 
een ontvangst-en uitgifte-apparaat, waarin cellen van allerlei 
aard verstrooid liggen. Deze staan in funktioneel verband 
met spieren, verder met klieren, bloedvaten, darmkanaal, enz. 

De werkplaats van zeer eenvoudige zoogenaamde reflexen 
kan zich binnen het ruggemerg tot de grijze stof beperken, 
of bovendien nog zich uitstrekken over korte geleidingen daarbuiten 
; de uitwerking ervan kan aan alle genoemde organen 
door den onderzoeker worden waargenomen. 

De pathologie van het ruggemerg leert ons, dat alle 
door de huid toegezonden eenvoudige prikkelingen, geene 
uitgezonderd, dezen weg langs de grijze stof, geheel of 
gedeeltelijk, nemen. Alle moeten dus a priori in staat worden 
geacht, bij de noodige intensiteit of duur, dergelijke reflexen 
op te wekken, of m. a. w. de grijze stofhoopjes, van waaruit 
de centrifugale impulsen voor klieren, bloedvaten, enz. hun 
oorsprong nemen, in werking te zetten. Nu zijn er twee 
eigenaardigheden, een ontleedkundige en een fysiologische, 
die de door het huidzintuig geleverde prikkelingstoestanden 
in twee groepen splitsen, waarvan die door aanraking en 
die door een pijnprikkel teweeggebrachte als vertegenwoordiger 
mogen gelden. Ten eerste heeft de aanrakingsimpuls, 
behalve den weg naar de grijze stof, de bovengenoemde 
achterstrengen tot zijn beschikking, de pijn-impuls is uitsluitend 
op de grijze stof als doorgangsstation aangewezen. De 
fysiologische eigenaardigheid is deze, dat de pijnprikkel in 
zijn reflexopwekkende werking zeer veel krachtiger is dan 
de andere. Zoowel het feit, dat de pijn-impuls in de meest 
innige betrekking staat tot zenuwstofmassa's, die de werking 
van allerlei inwendige organen (als bloedvaten, darmkanaal, 
enz.) beheerschen, als de omstandigheid, dat hij deze in 
oneindig veel sterkere mate influenceert dan de aanrakingsimpuls, 
staan derhalve vast. Of de door dien invloed te 
veroorzaken reflektorische werking in alle gevallen bereikt 
wordt, is overigens van geringer belang: zijn fysiologische 
aard heeft klaarblijkelijk de inhaerente eigenschap die reaktie 
te kunnen uitlokken; hij moet noodzakelijk in de centrale 
grijze stof een bijzondere en sterke verandering — hoe men 
die ook moge opvatten teweegbrengen. 

Naast deze - reflexopwekkende werking van den pijnprikkel 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

staat een andere, veel meer in het oogvallende, die zich niet 
in de vegetatieve sfeer van bloedvaten enz. openbaart, maar 
in de animale: die der skeletspieren. Ten opzichte van alle 
andere reflexen, toonde Sherrington 1) aan, dat de door pijnprikkels 
(nociceptieve prikkels) bewerkte reflexbewegingen 
overmachtig zijn: worden zij opgewekt, terwijl die van andere 
soort in werking zijn, dan doen zij de laatste ophouden of 
veranderen; ze doorbreken ze. Een bewijs alweer, hoe vast 
in de lagere verdiepingen van het centrale zenuwstelsel 
de pijnprikkeling en haar uitwerkingen zijn georganiseerd. 
Inderdaad staan de hoogere deelen van dit stelsel voorloopig 
geheel buiten deze verrichtingen. Juist bij dieren, wier hersenwerking 
door voorafgegane operatie volmaakt was uitgeschakeld, 
kon Sherrington de bijzonderheden dezer reflektorische 
funktie aantoonen. Toch moet men niet meenen, dat 
de uit te lokken reflexbewegingen van zoo eenvoudigen vorm 
zijn; integendeel, op voldoenden pijnprikkel kan bij het onthersende 
dier (kat) een bewegingseffekt worden verkregen, 
waarin wegloopbewegingen, opgerichte snorharen, verwijde 
pupillen, staande oorschelpen, de voornaamste kenteekenen 
zijn; zooals men ziet, dezelfde uiterlijke kenmerken, als 
waaraan men het totstandkomen van een bewuste „pijngewaarwording" 
herkent. 

Om zulk een samenstel van vegetatieve en animale ver 

uit te lokken, daartoe is dus de pijnprikkel in-richtingen 
staat, alleen op grond van de stevige en wijdverbreide 
organisatie der door hem bewerkte prikkelingstoestanden in 
een centraal zenuwstelsel, waarin de groote hersenen vol 

geen rol kunnen spelen. We zien er uit, wat voor-strekt 
neigingen, strevingen , tot uiting gekomen of niet zulk 
een prikkelingstoestand noodzakelijk bezit, eer hij zich heeft 
voortgeplant tot in de groote hersenschors om aldaar een 
bewust psychisch proces voor te bereiden. Hoezeer is daarvan 
onderscheiden de in het zenuwstelsel door den aanrakingsprikkel 
bewerkte verandering! Zeker, op zijn weg naar de 
grootehersenen, wordt ook de door hem veroorzaakte energiegolf 
een paar malen gebroken, omgelegd in een ander pad, 
vermoedelijk eenigszins omgevormd; maar waar zijn de 

1) Sherrington: Integrative action of the nervous system. 


64 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

sterke veranderingen in de innervatie van het vegetatieve 

stelsel, waar de ieder in het oogvallende bewegingsreflexen, 

die haar gang door het zenuwstelsel begeleiden? Hoe ver


schillend moeten dan wel niet zijn de wijzen --anatomisch 

en fysiologisch beide waarop de hersenschors deze twee, 

zoo zéér onderscheiden prikkelingsvormen opneemt en 

verwerkt ! 

Ik heb mij opzettelijk beperkt tot de tegenstelling van twee 

huidzintuigfunkties; ik had, ter toelichting van de lagere 

nerveuze organisatie van gevoelsindrukken ook zulke van 

zoogenaamd aangenaam karakter kunnen kiezen. 

Ik wil alleen nog wijzen, omdat de menschelijke pathologie 
daartoe fraai gelegenheid geeft, op een bijzonderheid van 
smaakindrukken. Ieder kent de typische mimiek van den 
mensch bij het proeven van lekker en walgelijk voedsel. 
Volkomen deze zelfde bewegingen der aangezichtsspieren 
neemt men waar bij levende zoogenaamde anencefalen, d.w.z. 
pasgeboren kinderen, bij wie de geheele grootehersenmassa 
-en doorgaans nog meer belangrijke deelen van het centrale 
zenuwstelsel volkomen ontbreken. Verscheiden malen is het 
gelukt zulke misvormde schepsels enkele dagen in het leven 
te houden en er allerlei proeven op te nemen. De anencefaal 
vertoont een tevreden en genoegelijke mondvertrekking als 
hem suiker in den mond wordt gebracht, een afwerende 
trek van misnoegen als een weinig chinineoplossing op zijn 
tong wordt gelegd. Deze verschijnselen bewijzen hoe reeds, 
terstond bij haar aankomst in het lagere zenuwstelseldeel, 
ook van den normalen mensch, de door een smaakprikkel 
gewekte toestandsverandering eigenschappen bezit, die, na 
opneming in de grootehersenen, aldaar noodzakelijk iets 
anders moeten voorbereiden, dan wat men onder een gewone 
gewaarwording verstaat: evengoed als deze laatste is ook 
het „begeleidende" gevoel reeds volkomen voorbereid. 

V. 
Hoe• verhoudt zich nu onze grootehersenschors, het bewustzijnsorgaan, 
zooals men het gaarne noemt, ten opzichte der 
instroomende impulsen van beide beschreven soorten ? Houden 
we ons aan die, welke door ons huidzintuig worden geleverd, 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

dan kan allereerst in anatomischen zin worden vastgesteld, 
dat daar de ontvangststations op analoge wijze van elkaar 
gescheiden zijn als de beschreven doorgangsplaatsen in het 
ruggemerg. Een wèl-omschreven deel de achterste centrale 
winding --neemt de fysiologische werkingen op, die langs 
de achterste ruggemergsstrengen zijn voortgeleid : men kan 
het als het centrale orgaan dezer laatste betitelen. 

In deze streek, die in de nauwste betrekking staat tot de 
voorste centrale winding het bewegingsveld der schors bij 
uitnemendheid komen de „gevoelsvrije" (s. v. v.) sensible 
impulsen aan; van hier uit wordt voorbereid de bewustwording 
aller teekens, uit de huid afkomstig, die onmiddellijk ten 
grondslag liggen aan de kennis der buitenwereld. Niet eerder 
dan hier, op het hoogste niveau, krijgen nerveuze indrukken 
dezer soort aansluiting aan een centrifugale verbinding, waardoor 
zij op de buitenwereld terugwerken, en zij doen dat in 
het algemeen niet, zonder dat zij tevens in het bewustzijn 
treden. 

Terwijl de zenuwvezels, die deze impulsen schorswaarts 
brengen, in gesloten bundels aldaar eindigen, zóó dat aan 
ieder omschreven deel der achterste centrale winding een 
overeenkomstig deel van het lichaamsoppervlak stelselmatig 
beantwoordt in funktioneelen zin, loopen de geleidingen, die 
de pijn-impulsen ter verwerking in de schors brengen, in 
verspreide orde daarbinnen. Zij bepalen zich niet tot een 
winding of hersenkwab, maar breiden zich over een véél 
grooter deel van het hersenoppervlak uit. Zij hebben grootendeels 
niet een zoo onmiddellijke aansluiting aan de bewegingsschors 
; reeds vroeger, in de lagere deelen van het centrale 
zenuwstelsel, vonden zij aansluiting aan centrifugale mechanismen 
en konden daar de reeds beschreven reflektorische 
werkingen veroorzaken. Maar evenals men in allerlei 
inrichtingen van de , hersenschors een herhaling kan zien van 
op een lager plan reeds aanwezige bouwvormen, maar 
samengestelder, op een hooger niveau verheven zoo leidt 
ook de organisatie der in de schors aangekomen gevoelsimpulsen 
tot een meer gecompliceerden invloed op de vandaar 
vertrekkende bewegingsaanstooten. De groote uitgebreidheid 
ervan brengt ze met alle zintuigcentra in nabuurschap 
en aanraking; bovendien doordringt zij als 't ware 

1917 I. 5 


66 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

ook schorsdeelen, die met de onmiddellijke uitvoering van 
bewegingen in geen verband staan. 

De hersenpathologie leert ons, dat reeds betrekkelijk 
weinig omvangrijke letsels in staat zijn het tot stand komen 
van primitieve schorsindrukken uit de eerste groep evenals 
uit die, welke bijv. op gezichtsprikkels betrekking hebben 
onmogelijk te maken, aldus hun aandeel in het voorbereiden 
eener „kennis der buitenwereld" geheel vernietigend. Om 
een voorbeeld te noemen: een schorsdefekt van een kubieken 
centimeter op een bepaalde plaats kan teweegbrengen, dat 
een voorwerp door betasting met duim en wijsvinger onmogelijk 
kan worden herkend, terwijl de drie overige tastende 
vingers derzelfde hand onmiddellijk den proefpersoon tot de 
kennis ervan brengen. Ten opzichte van het verloren gaan, 
in een min of meer beperkt deel van het lichaam, van een 
dier funkties, die tot het „gevoel" moeten worden gerekend, 
bijv. van den pijnzin, vinden we bij beperkte letsels der 
hersenschors geen analogen. Dit berust op de reeds vermelde, 
zeer verspreide , wijze, waarop de vezels, die den 
pijn-impuls in de schors brengen, aldaar eindigen. Slechts 
voor een deel, n. 1. in zooverre als de pijnprikkel tevens 
een zuiver plaatselijke huidprikkel kan zijn, is de door 
dezen naar de schors gezonden impuls georiënteerd ten 
opzichte van een motorische schorsterugwerking; inderdaad 
valt ook de meergenoemde achterste centrale winding binnen 
de opnemingsstreek dezer prikkelingen. Maar verreweg het 
grootste deel ligt er buiten. Hoogstwaarschijnlijl liggen in 
dit ruimere gebied bepaalde min of meer omschreven centra, 
die met de beheersching van allerlei heel of half vegetatieve 
funkties (ademhaling, bloedsomloop, e. a.) belast zijn. 

Eene herhaling van gelijksoortige processen, als in het 
lagere zenuwstelsel zuiver reflektorisch tot stand kwamen, 
is daardoor op dit hoogere niveau mogelijk gemaakt: het 
gekompliceerde stel, in telkens veranderende verschijning 
naar plaats en intensiteit, van vegetatieve veranderingen en 
van spierbewegingen, voor de pijn in het bijzonder van 
afweer-of vluchtbewegingen. Wij weten dat de laatste veelal 
niet tot stand komen: het bewustzijn (de wil) of de aangeleerde 
gewoonte onderdrukt ze, opzettelijk of schijnbaar van 
zelf; de eerste, die geheel of bijna geheel buiten den invloed 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

van onzen wil staan, worden ten opzichte van de werking 
der lagere zenuwcentra veelal in negatieven zin geïnfluenceerd 
(geremd). Wat moet nu, afgescheiden van het werkelijk 
tot stand komen der waarneembare bewegingsreakties het 
bewustzijnsaandeel zijn dat gevoel van allerlei aard op fysiologisch 
gebied voorbereidt? De twee strevingen, die het 
karakterizeeren, moeten ook hiervan noodzakelijk de kenmerken 
zijn: het gevoel leert ons niet de buitenwereld 
kennen, maar vergezelt eene verandering in ons lichaam, 
geeft ons tenslotte niet de kennis, maar een bewustzijn van 
het eigen lichaam. En bovendien vergezelt het de door den 
oorzakelijken prikkel geheel fysiologisch opgewekte streving, 
drift, die in het allernauwste verband staat met het zelfbehoud 
in den ruimsten zin. Natuurlijk is ook hier dit bewustworden 
streng te onderscheiden van de kennis der bijzondere, wel 
of niet tot stand gekomen, bewegingsreakties. 

Het is naar mijne meening een dwaling, wanneer Lehmann, 
na Lange's inzicht, dat lichamelijke veranderingen den oorsprong 
van het gevoel zouden vormen te hebben weerlegd, 
tot een theorie komt die andere, evenzeer perifere processen, 
daarvoor in de plaats stelt. Afgezien van de waarschijnlijk 
ondersteunende werking der door Lange juist waargenomen 
vegetatieve veranderingen die echter, door het langzamer 
ontstaan, in verband met den aard harer innervatie (langs 
het zoogenaamde sympathische of autonome zenuwstelsel), 
later optreden dan het analoge bewustzijnproces en dus niet 
als primair kunnen worden beschouwd, moet, zooals reeds 
herhaaldelijk is betoogd, in het immanente vermogen, deze 
reaktie op te wekken, de ware bijzonderheid van den oor 

prikkel worden gezien. -spronkelijken 

VI. 
De menschelijke grootehersenschors is het meest samengestelde 
nerveuze orgaan dat wij kennen. Alle mogelijke 
lichamelijke verrichtingen zijn er op de een of andere wijze 
vertegenwoordigd. 

Deze vertegenwoordiging, primitievere grond harer samen 

hersenschors van lage gewervelde dieren-gesteldheid, mist de 

die geheel of haast uitsluitend centraal reukorgaan is. Bij 


68 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

deze dieren is van een projektie van andere zintuigprikkelingen 
op de schors geen sprake. Als er hier van een, met 
het onze vergelijkbaar, bewustzijn gesproken kan worden, 
dan werkt dit met ruggemerg en andere lagere deelen van 
het centrale zenuwstelsel als anatomisch -fysiologisch werktuig. 
Het gevoel — als men dit woord hier mag gebruiken -- is 
van een lagere orde; de bewegingen, vooral in dienst van 
zelf behoud en voortplanting, zijn reflektorisch van natuur of 
nauw daaraan verwant; alle zijn tot reflexen, aandriften en 
instincten terug te brengen. Wat de prikkelingstoestanden 
uit het huidzintuig betreft, alle loopen zij over de grijze 
ruggemergstof, zooals we dit bij den mensch zagen voor die 
welke op de pijn, enz. betrekking hebben. Men moet den 
ladder der gewervelde dieren zeer ver beklimmen eer men 
eerst in de rij der zoogdieren en niet eens de laagste 
dien tweeden geleidingsweg in het ruggemerg aantreft die 
vereischt wordt voor de voorbereiding der „hoogere" huid 

echter tevens deze funktie op de-gewaarwordingen. Dan is 
grootehersenschors geprojekteerd. De rol, die hier de schors 
vervult, is een oneindig naeer heerschende, dan die ze speelt 
in de nerveuze organisatie van het eenvoudige gevoel: bij 
de laatste is de werkzaamheid der grijze stof van lagere 
zenuwdeelen van veel ingrijpender aard. Eenmaal in het 
hoogste nerveuze orgaan geprojekteerd, bereiden beide stelsels 
niet alleen, ieder afzonderlijk werkend, de kennis der buitenwereld 
en het bewustzijn van het eigen lichaam voor, maar 
ze treden tot elkaar in de meest innige betrekking. Alles 
wat uit het gevoel stamt of zich daarop opbouwt, behoudt het 
oorspronkelijke karakter van als machtige prikkel, thans op 
hooger plan en zonder de eenvoudige aanleiding, te werken. 

Het is natuurlijk nutteloos er zij ten overvloede op 
gewezen ---te vragen, waarom juist een fysiologisch op 
deze wijze voorbereide psychische gebeurtenis het karakter 
moet hebben van gevoel. Men kan evengoed vragen waarom 
licht een gezichtsgewaarwording geeft; de theorie der specifieke 
energie geeft ook hier niets dan een omschrijving, volstrekt 
niet een verklaring van den bestaanden toestand. Vragen 
als deze raken in laatste instantie het levensraadsel zelf, en 
dit is nog altijd .... een raadsel, ook voor den meest dogmatischen 
materialist. 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

Iets anders is het evenwel, te beproeven in de fysiologische 
voorbereiding van gevoel en gewaarwording elementen 
aan te wijzen, welker ongelijksoortigheid in natuurlijk verband 
zou zijn te brengen met het typeverschil der beide 
psychische processen. 

De reaktie op een huid-pijnprikkel, zooals deze ook buiten 
de grootehersenen om tot stand komt, is stellig voor een 
deel plaatselijk bepaald, voorzoover het de „reflektorische" 
afweerbeweging betreft, in veel mindere mate in haar sympathische 
en autonome werkingen (bloedvaatveranderingen, 
klierafscheidingen, enz.). De afweer wordt echter tot vluchtbeweging, 
die het geheele lichaam buiten den schadelijken 
invloed moet brengen; de wijzigingen in innervatie der organen 
van het sympathisch-autonome stelsel strekken zich óók over 
het geheele lichaam uit; het uitgebreide reflektorische antwoord 
blijft in zijn wezen gelijk, waar ook de schadelijke prikkel 
inwerkte. Het is, ook wanneer de grootehersenenen ongestoord 
zijn, ten opzichte van de plaats van den prikkel, niet 
in engeren zin georienteerd, maar heeft op het individu in 
zijn geheel betrekking. Wanneer het antwoord voor een 
groot deel uitblijft, bv. door de remmende werking van de 
hersenschors (fysiologisch) of van het bewustzijn (psychologisch), 
dan blijft niettemin het langs de hersenschors aan de 
psyche aangeboden gegeven dit grootendeels of geheel 
buiten het bewustzijn blijvende — kenmerk bezitten: op het 
geheele organisme, de lichamelijke individualiteit, betrekking 
te hebben. 

Geheel in tegenstelling daarmede kent de gewaarwording 
aan den oorzakelijken prikkel, naast de eigenschappen van 
hoedanigheid en hoegrootheid, die van plaatselijke bepaaldheid 
toe. Voor een deel moge deze orienteering fysiologisch 
reeds zijn voorbereid in lagere zenuwcentra, zij wordt dit 
eerst volledig in de schors der grootehersenen, en altijd 
blijft zij betrekking hebben op de plaats, waar het zintuig 
werd geprikkeld of op de plaats (richting) van waar de 
prikkel afkomstig was. Bovenal is dus een omschreven 
verhouding van het eigen lichaam tot de buitenwereld bestand 

aan de psyche aangeboden produkt der zenuw-deel van hetwerkzaamheid; 
pas in tweede instantie wanneer de prikkel 
bijzondere, bv. beschadigende, eigenschappen heeft draagt 


70 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

dit produkt de kenmerken van tot het lichaam zelf zich 
beperkende processen, hetzij deze uiterlijk waarneembaar 
waren of niet. 

Nog veel duidelijker is dit onderscheid wanneer we tegenover 
de gewaarwording de inwendige gevoelen plaatsen, als 
honger, dorst, enz. Stellig wordt het dorstgevoel voorbereid 
door een behoefte van alle mogelijke lichaamsdeelen (cellen) 
aan vocht; al vernemen wij het ook min of meer plaatselijk 
het sterkst aan mond en keel, van eenige orienteering is 
hier geen sprake; het gevoel heeft op het geheele organisme 
betrekking. Het is bekend, dat op dit en vele andere zuiver 
algemeen-lichamelijke gevoelen, de werkzaamheid der inwendig 
afscheidende klieren van buitengewoon grooten invloed 
is. Ongetwijfeld wordt deze uitgeoefend in de lagere deelen 
van ons zenuwstelsel, maar uiterst waarschijnlijk strekt hij 
zich tot in de hersenschors uit, getuige de groote verandering, 
die in samengesteldere gevoelsprodukten -- affekten en stemmingen 
er door worden teweeggebracht bij zieken en 
gezonden; ik herinner slechts aan de gewichtige inwerking 
der geslachtsklierfunktie op den gemoedstoestand. Op het tot 
stand komen van gewaarwordingen in engeren zin is zulk 
een invloed onbekend, hetzij dan door tusschenkomst van 
emotioneele werkingen; een nieuw en belangrijk verschilpunt! 

De funktie der inwendig afscheidende klieren is afhankelijk 
--vermoedelijk ook in genetischen zin van het 
sympathische zenuwstelsel, welks werkzaamheid in verband 
met uitwendige „gevoelopwekkende" prikkels, reeds werd 
vermeld. Het is zeer waarschijnlijk, of zelfs zeker, dat 
verschillende lichaamsgevoelen (honger, dorst, geslachtsgevoel) 
door letsel van geleidingen binnen het centrale zenuwstelsel 
kunnen worden opgeheven evenals dit voor pijn het geval 
is. Maar plaatselijke grootehersenaandoeningen vernietigen 
gene evenmin als deze. Bovendien leert ons de pathologie, 
dat door ongewone werking van inwendige afscheidende 
klieren toestanden kunnen ontstaan, waarin pijn of daaraan 
zeer nauw verwante gevoelen een groote rol spelen. Terwijl 
dus vochtverhoudingen van het lichaam zoo sterk inwerken 
op het tot stand komen van alle gevoel, van het eenvoudigste 
tot het samengesteldste, met het zenuwstelsel als bemiddelaar, 
ondergaan de gewaarwording en de op deze rustende intel



GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

lectueele reeks van psychische verschijnselen deze inwerking of 

in het geheel niet, of eerst secundair. Deze nauwe samenhang 

met de lichaamsvochtmenging wijst, evenals de voortplanting in 

het zenuwstelsel der betreffende prikkelingen, op de primitie


vere natuur van het gevoel ten opzichte van de gewaarwording. 

Men zou geneigd zijn een verband tusschen beide te ver


onderstellen, in dien zin, dat de laatste zich uit het eerste 

ontwikkelt. 

Zulk een genetische verhouding zou aangetoond moeten 

worden door feiten der ontwikkelingsgeschiedenis van het 

individu (ontogenese) of van den stam (phylogenese); de 

embryologie van het zenuwstelsel, de vergelijkende anatomie 

van dit orgaan, de kinderpsychologie en de vergelijkende 

psychologie, zouden de vier voorname bronnen zijn voor 

het bewijsmateriaal. Het is onmogelijk thans in den breede 

hierop in te gaan. Enkele bijzonderheden, die het meest in 

de lijn der hier gehouden beschouwingen liggen, wil ik naar 

voren brengen. 

De grootehersenen der lagere gewervelde dieren zijn uitsluitend 
reukorgaan; geen der andere zintuigen is daarop 
vertegenwoordigd. De organen geleidingen en grijze 
stof dezer laatste in het overige zenuwstelsel zijn van 
éénvormigen bouw, d. w. z. eerst bij de hoogere dieren 
vormt zich een tweede systeem, dat dan tevens op de groote 
hersenschors wordt geprojekteerd. Echter ook het oor 

blijft daarnaast bestaan en is evenzeer, mogelijk-spronkelijke 
reeds eerder, met deze schors in verbinding getreden. Boven 

bestaan reeds bij de laagste gewervelde dieren klieren-dien 
met inwendige afscheiding; met de noodige variaties hand-
haven deze zich door de geheele reeks. 

De nerveuze mechanismen, die de prikkels, door zintuigorganen 
ontvangen, te verwerken hebben, worden gecompliceerder; 
zij verdubbelen zich. Het oude en het nieuwe 
breidt zich uit tot de groote hersenschors, welker oppervlak 
zich dienovereenkomstig vergroot en specialiseert, in aansluiting 
aan de reeds bestaande schorsorganisatie van den 
reukzin. Psychologisch beantwoordt aan deze evolutie het 
ontstaan der mogelijkheid van bewust gevoel, en bewuste 
gewaarwording op den grondslag van zintuigelijke prikkels. 
Men kan dus in zekeren zin met betrekking tot deze groep 


72 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

het gevoel de bakermat van de gewaarwording noemen. De 
algemeene inwendige orgaangevoelen blijven in wezen door 
de geheele rij der gewervelde dieren dezelfde, evenals de 
nauw ermee verbonden werkzaamheid van inwendig afscheidende 
klieren. Maar de nerveuze verrichtingen, die er de 
voorbereiding van zijn, kunnen, door ontbrekende vertegenwoordiging 
op de groote hersenschors, bij de lagere dieren 
naar onze begrippen niet door bewustzijnsprocessen begeleid 
worden: het blijft bij een „objektief" gevoel. Alleen de projektie 
op de schors, die bij hoogere diersoorten gevonden wordt, 
ontbreekt er aan om dit gevoel in het bewustzijn te spiegelen. 
Overigens verandert het in zijn wezen niet: het blijft altijd 
uitsluitend op het eigen lichaam betrekking houden. Eerst de 
geweldige komplikatie van het geheele leven van het hoogere 
dier, en in de hoogste mate, van het menschelijke leven, brengt 
zulk een verfijning in bouw en funktie der hersenschors mede, 
dat steeds samengestelder processen tusschen allerlei deelen 
er van mogelijk worden. Hiervan zijn emotioneele bewust 

orde de begeleiders.-zijnsverschijnselen van steeds hooger 
Dat hierin elementen uit de intellektueele reeks, waarvan de 
gewaarwording de eenvoudigste is, doorgaans een grooter 
of kleiner aandeel hebben, is in fysiologischen zin noodzakelijk 
gevolg van de ontelbare wisselwerkingen tusschen 
beide overeenkomstige schorsmechanismen. 

VII. 
In den aanvang wees ik er op, dat elke gewaarwording 
in beginsel begeleid wordt door een gevoel, hoe verschillend 
in graad ook. 

Feitelijk is dit uitsluitend aan te toonen door zelfwaar 

elke opzettelijke psychofysiologische proefneming,-neming; 
die dit zou willen bewijzen, voert noodzakelijk het element 
van de verhouding van den proefpersoon tot de te nemen 
proef in, die op zich zelf reeds als bewustheid van de 
situatie een zeker gevoel in zich sluit van een moeilijk 
of onmogelijk te meten spanning. Of nu, zooals sommigen 
willen, altijd „aangenaam" of „onaangenaam" het karakter 
van het eventueel minimale gevoel moet zijn, wil ik daar 
laten; zeker is, dat in ontelbaar veel gevallen zulk een 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 73 

gevoel niet bewust wordt. Maar onafscheidelijk en voor 
ieder is aan elke bewuste gewaarwording verbonden het 
gevoel van het bewust-worden zelf. Met de gewaarwording 
zelf vernemen we de assimilatie er van door, — de versmelting 
met --onze psychische individualiteit. Het is, in de receptieve 
sfeer geheel vergelijkbaar met hetgeen in de motorische 
sfeer geschiedt en vernomen wordt voordat een handeling 
wordt verricht. De verschillende twistvragen, die in verband 
hiermee nog altijd bestaan, en die op de begrippen apperceptie, 
opmerkzaamheid, enz. betrekking hebben, kunnen 
terzijde worden gelaten; het feit, dat aan elke bewustwording 
een gevoel hangt, dat op de eenheid van ons bewustzijn, 
ons Ik, betrekking heeft, is niet te ontkennen. Ook in 
fysiologischen zin kan dit wellicht eenigszins worden toegelicht. 
Ik wees er op, dat de projektie van het zoo te 
noemen „objektieve" gevoel der lagere zenuwcentra op de 
hersenschors de voorbereiding is van het psychologisch feit: 
het bewustzijn van het eigen lichaam; hier ligt de oorsprong 
van alle hoogere gevoelen: affekten en emoties en stemmingen, 
die zich ten deele slechts met nieuwe hulp kunnen 
ontwikkelen. Deze nieuwe hulp is de zgn. intellektueele reeks 
van hersenindrukken en processen, aan wier grond de gewaarwording 
ligt, die uit haar aard, ook al veroorzaakt zij objektief 
waarneembare verschijnselen, uitsluitend subjektief moet 
zijn. Zij is het eenvoudigste van alle elementen, die ons een 
buitenwereld doen kennen: niet het bewustzijn van eigen 
lichaam bereidt zij voor, maar van zijn verhouding tot het 
niet-eigen lichaam, de kennis van beide, en van de inwerking 
van beide op elkander. Voor het ontstaan van het Ik-bewustzijn 
is daarom een lichaamsbewustzijn (Wernicke noemde 
het de somatopsyche) vereischte; in de werkzaamheid van 
het eerste is dat van het laatste voorondersteld. In verband met 
de anatomisch-fysiologische correlaten dezer twee moet 
daarom ook de eenvoudigste gewaarwording, die eigendom 

van het Ik wordt, vergezeld gaan van een gevoel. En dat 
het in dezelfde lijn evenzeer het geval is voor hoogere 
geestelijke verrichtingen, voorstellingen, gedachtengangen, 
ontwerpen, fantasieën, enz. hoe moeilijk te volgen ook 
de hersenprocessen zijn, die deze begeleiden behoeft wel 
niet te worden omschreven. 


74 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

Of er omgekeerd gevoelen bestaan affekten en stemmingen 
zonder eenig begeleidend intellektueel verschijnsel, 
zooals Ribot tegenover Lehmann, vooral op grond van 
symptomen bij sommige zielsziekten, volhoudt, dit is een 
vraag, die eigenlijk alleen door nauwkeurige zelfwaarneming 
zou kunnen worden opgelost. Het schijnt mij toe, dat 
in beginsel de mogelijkheid moet worden toegegeven, hoezeer 
ook in verreweg de meeste gevallen wel reeds de overmatige 
overheersching van het emotioneele boven het intellektueele 
bestanddeel van zulk een gemoedstoestand het verschijnsel 
voldoende zal toelichten. 

In elk geval schijnt het mij niet geoorloofd, terwille van 
de theorie, aan te nemen, dat altijd een element der intellektueele 
reeks de grondslag moet zijn, waaraan het gevoel, de 
stemming, gebonden is. 

Het is niet in te zien, waarom niet juist onder invloed 
bijvoorbeeld van normale en ziekelijke, zuiver lichamelijke 
verrichtingen (inwendig afscheidende klieren, enz.) die hersenprocessen, 
die het fysiologisch correlaat van het gevoelsleven 
zijn, in het bijzonder en primair zouden kunnen worden 
geïnfluenceerd. 

1

VIII. 
De voorafgaande uiteenzetting zou ik beschouwd willen 
zien als een poging om aan te toonen, dat gevoel en gewaarwording 
en de daarop gebouwde samengestelde geestelijke 
funkties niet als twee polen tegenover elkaar staan. Van 
beide zijn fysiologische processen in het zenuwstelsel de 
begeleiders. Een deel hiervan, dat in inwendige-lichamelijke 
prikkels, door levensverschijnselen aldaar ontstaan, zijn oor 

neemt, bereidt psychologisch alleen gevoel voor. De-sprong 
evolutie hiervan kenmerkt zich, zooals reeds werd aangeduid, 
eenerzijds door de uitbreiding dezer processen tot in de 
hersenschors, waar zij in klimmende mate samengesteld 
worden, anderzijds door het ontstaan eener bewustzijnsspiegeling 
en een groeiende samengesteldheid der gevoelsvormen. 
Voorzoover de desbetreffende nerveuze processen 
hun oorsprong nemen in prikkels op een der zintuigen, 
doet het verschil tusschen eenvoudigere en hoogere dier



GEVOEL EN GEWAARWORDING. 75 

soorten zich reeds in veel lagere deelen van het zenuwstelsel 
gelden. Bij de eerste beschikken ze voor elk 
zintuig afzonderlijk over één stel zenuwmechanismen; 
bij de laatste scheidt zich van den ouden weg een nieuw 
geleidingspad af. Voor teekenen, door het huidzintuig geleverd, 
werd dit in het voorafgaande toegelicht; het schijnt mij toe, 
dat ook ten opzichte der overige zintuigen, al zijn de anatomische 
gegevens hier voor een deel nog minder vaststaand, 
een dergelijke opvatting met goed gevolg kan worden doorgevoerd. 
Dit vereischt eene afzonderlijke studie en zou tot 
al te specialistische detailleering voeren. 

Het materiaal van den gevoelszin zijn die prikkels of die 
eigenschappen van prikkels, die onmiddellijk verband houden 
met het opnemende zintuig zelf of met het eigen lichaam. 
Daarentegen worden prikkels, krachtens hun afkomst uit de 
wereld buiten ons, al naar hun bijzonderen aard tot materiaal 
van één der zes gewaarwordingszintuigen. Tegelijk met de 
splitsing der geleidingswegen ontstaat op de grootehersenschors 
niet voor alle zintuigen op dezelfde hoogte der 
dierenreeks een dubbele projektie. De funktie der zintuigvelden 
op de schors, die we min of meer nauwkeurig 
kennen, heeft in het bijzonder op de voorbereiding van 
overeenkomstige gewaarwordingen betrekking. De correspondeerende 
„gevoelsvelden" zijn veel minder goed bekend; 
zonder twijfel staat dit in verband met hun veel minder 
scherpe afbakening. De zooeven genoemde ontvangststreken 
vallen er binnen, en bovendien hebben ze stellig onderling 
een, ook in plaatselijken zin, zeer nauwe betrekking. Het is 
geen wonder, dat van de beide zintuigen, welker gegevens 
ternauwernood of volstrekt niet naar het schema gevoel-ofgewaarwording 
te splitsen zijn, ook de eerstgenoemde schors 

verreweg het slechtst in haar afgrenzing bekend-eindigingen 
zijn: reuk en smaak. Wat de vertegenwoordiging der 
„inwendige" gevoelsvormen op de hersenschors betreft, zeer 
stellig is deze, zooals we op grond van pathologische ervaring 
weten, in hooge mate diffuus. 

Het samengestelde geestes-en gemoedsleven van den 
mensch is onverbreekbaar gebonden aan een hoog georganiseerde 
en fijn gedifferentieerde grootehersenschors. Alles 
wat gedurende het individueele leven, vóór en na de geboorte, 


76 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

in en op het lichaam werkend, geschiedt, laat daar zijn 
sporen. Deze sporen zijn zuiver fysiologische teekenen, en 
staan als zoodanig buiten alle bewustzijn; in elk bewustzijnsverschijnsel 
maakt zich echter het bestaan zulker sporen, 
hoe men die ook opvatte, bemerkbaar. Toch behoeft zulk 
een verschijnsel geenszins ontleedbaar te zijn in onderdeelen, 
waarvan ieder aan een bepaald spoor zou beantwoorden. De 
onmiddellijke samenhang tusschen fysiologisch spoor en welke 
psychische gebeurtenis dan ook, blijft ons in zijn wezen 
onbekend. Al zijn dus zenuwfysiologie en psychologie gescheiden 
wetenschappen, met eigen methoden en objekten 
van onderzoek, toch kan, omdat we het fysiologische -feit 
als een voorwaarde voor de psychologische gebeurtenis 
kennen, naar bepaalde overeenkomsten worden gezocht, die 
bij algemeene beschouwing der beide reeksen zich voordoen. 
Voor de allerelementairste processen, waaraan gevoel en 
gewaarwording beantwoorden, is dit in het bovenstaande 
geschied. In het werkelijk leven echter heeft men haast 
zonder uitzondering met veel meer samengestelde funkties 
te maken. Juist deze sporen en hun bewustzijnsspiegeling 
maken deze samengesteldheid mogelijk. Elke nieuwe indruk 
vindt de teekenen der vroegere in beide gebieden, en ver 

niet alleen hun hoeveelheid, maar evenzeer de rijkdom-groot 
hunner betrekkingen onderling. 
De overgroote meerderheid der dagelijks ontvangen indrukken 
blijft onbemerkt. 

Dit welbekende feit moet natuurlijk principieel worden 
onderscheiden van de natuurlijke buitenbewustheid van 
fysiologische hersenindrukken; de term onbewust, die veelal 
voor onbemerkt gebezigd wordt, geeft licht tot misverstand 
aanleiding. De grootste kans bemerkt te worden, hebben 
in het algemeen gevoelsindrukken; oneindig groot is het 
aantal indrukken uit de gewaarwordingsgroep, die niet tot 
het bewustzijn schijnen door te dringen, wanneer geen of 
een zeer gering gevoelsbestanddeel eraan is gehecht ; zij 
hebben, zooals men zich uitdrukt, een veel geringer vermogen 
de opmerkzaamheid tot zich te trekken. Bemerkt worden 
deze alleen, wanneer de psychische konstellatie, die opmerkzaamheid 
wordt genoemd, voor hun ontvangst voordeelig is, 
of wanneer ze door zekere eigenschappen (van duur of 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

intensiteit) de opmerkzaamheid in hun richting kunnen 
dwingen, waartoe gevoelsindrukken in het algemeen reeds 
uiteraard in staat zijn. Terwijl dus het doordringen binnen 
den oogenblikkelijken bewustzijnsomvang aan teekenen uit 
de gevoeiskategorie zooveel gemakkelijker valt dan aan die 
uit de gewaarwordingsgroep, is het opmerkelijk, dat het 
geheugen voor beide bewustwordingen een omgekeerde verhouding 
vertoont. Met het woord geheugen worden verschillende 
toestanden of processen bedoeld. In psychologischen 
zin beduidt het ten eerste het willekeurig te voorschijn 
roepen, reproduceeren, der vroegere gebeurtenis, m.a.w. het 
zich voorstellen daarvan. De voorstelling is ten opzichte 
eener vroegere gewaarwording, al naar het zintuig, dat de 
laatste mogelijk maakte, zeer verschillend in duidelijkheid, 
scherpte en levendigheid. Ook al is het verschil in hetgeen 
men psychisch bij beide processen beleeft zeer groot, de 
voorstelling is toch altijd een, zij het ook zwakke, afschaduwing 
van de vroegere gewaarwording: het stadhuis aan den Dam 
kan ik mij „levendig" voorstellen, evengoed als de melodie 
van het Wilhelmus. Het weer terugroepen van een vroegeren, 
eenvoudigen gevoelsindruk is zoo goed als onmogelijk. De 
pijn, die een snee in den vinger mij gisteren deed, de dorst, 
dien ik leed op een heeten dag, zijn niet willekeurig, ook 
niet in minimale verkleining, weer te wekken. Voor samen 

gelukt dit weer-oproepen alleen-gestelde gevoelsprocessen 
met behulp van de voorstelling der gebeurtenissen uit de 
gewaarwordingsgroep, van de geheele situatie, waarin destijds 
de aandoening of ontroering optrad. De voorstelbaarheid 
van elementen of complexen uit de intellektueele reeks is 
dus oneindig veel grooter dan van zulke uit de emotioneele. 
Fysiologisch moet daaraan beantwoorden een veel grootere 
mogelijkheid om de sporen der eerste reeks afzonderlijk te 
activeeren dan die der laatste. 

De tweede zin, waarin het woord geheugen gebruikt wordt, 
betreft alleen het weten dat de betreffende indruk vroeger 
geschied is. In dit opzicht is het voordeel stellig aan den 
kant der gevoeisprocessen : van veel dingen, die ik zag, 
hoorde, las, „herinner" ik me alleen den gemoedstoestand, 
ontroering, ergernis, enz., waarin zij mij brachten; van den 
verstandelijken indruk weet ik dikwijls weinig meer, ja zelfs 


78 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

het voorwerp, dat de gemoedsbeweging veroorzaakte, kan ik 
volstrekt vergeten zijn. Men heeft hier dus te doen met 
twee tegenstellingen: de gemakkelijker in het bewustzijn 
dringende gevoelsindruk kan later moeilijk of volstrekt niet 
afzonderlijk worden opgeroepen; de alleen in bepaalde omstandigheden 
bemerkte gewaarwording stelt men zich later min 
of meer gemakkelijk voor. Daarentegen blijft de herinnering aan 
de gebeurtenis eener gemoedsbeweging beter bewaard dan 
die aan een vroeger geschied gewaarwordings- (waarnemings-) 
proces. Roepen we ons nu de fysiologische processen, die aan 
gevoel en gewaarwording gebonden zijn, nog eens voor den 
geest. De eerste zijn reeds in de lagere zenuwstelseldeelen overmachtig 
(pijnprikkelreflexen); ze veroorzaken een nerveuze 
werkzaamheid, die zich over het geheele organisme uitstrekt, 
of wel ze ontstaan uit een dergelijk uitgebreid gebied (inwendige, 
lichamelijke gevoelen). In de hersenschors spreiden 
zij zich over een groot, diffuus veld uit, waar de vegetatieve 
verrichtingen geprojekteerd zijn. Ook hier is hun stootovermachtig, 
zij dringen de andere processen op zijde, doorbreken, 
of liever, ze bedekken, overschaduwen deze, remmen 
ze. zelfs. De hersenprocessen, die aan het totstandkomen 
eener gewaarwording gebonden zijn, zijn afhankelijk van de 
juiste werkzaamheid van zeer omschreven schorsplaatsen,. 
de ingangspoorten der vezels, die de betreffende prikkelingen 
leiden; ook in hun verder verloop spelen zij zich aanvankelijk 
in vrij begrensde schorsstreken af. Dit geheele gebied is 
in de ontwikkelingsrij der dieren laat verkregen, men kan 
het beschouwen als een complex van een soort zintuigorganen 
op hersen-niveau, dat in de totaliteit der hersenverrichtingen 
een weliswaar uiterst gewichtige, maar toch secundaire plaats 
inneemt, terwijl de gevoelsindrukken terstond midden in de 
algemeen-cerebrale werkplaats vallen. Men kan zich dus 
het dwangachtig, onmiddellijk bewustworden van gevoelsindrukken 
als korrelaat hiervan denken, terwijl de gegevens 
der gewaarwordingsgroep als het ware nog een aansluiting 
aan het bewustzijn moeten zoeken. 

Beide soorten van impulsen laten hun fysiologische sporen 
na. Die van de gevoelskategorie zijn anders georganiseerd 
dan die der gewaarwordingsgroep: de eerste zijn, hoezeer 
ook diffuus, beperkt tot het stelsel der projektie van de 


GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

lichamelijke individualiteit; zij zijn eenvormig, hoezeer ook 
veelsoortig; de laatste, ofschoon in beginsel regionair beperkter, 
strekken zich over allerlei zintuigvelden en daaraan 
gesuperponeerde centra uit, en verbinden zich funktioneel 
met residuen van allerlei andere herkomst, waaraan objektief 
zintuigelijk materiaal ten grondslag ligt (een appel was gezien, 
betast, geroken, geproefd). Het ligt dus voor de hand, dat 
de activeering der laatste, die op zoo velerlei wijze, van 
zeer verschillende punten uit, mogelijk is, oneindig gemakkelijker 
moet zijn dan die der eerste, die zoo weinig fysiologische 
vertakkingen bezit. Met deze activeering nu gaat, 
psychologisch gesproken, de reproduktie in de voorstelling 
evenwijdig; deze zal dus, willekeurig, veel eerder voor 
elementen of komplexen der gewaarwordingsgroep dan voor 

zulke der gevoelsgroep mogelijk zijn. 

Zooals boven werd betoogd, moet in de projektie der 
lichamelijke individualiteit op de hersenschors de fysiologische 
parallel van het bewustzijn van het eigen lichaam worden 
gezocht. Dit laatste is de bakermat van het persoonlijkheidsbewustzijn, 
het psychische Ik-gevoel; beide zijn funktioneel 
buitengewoon nauw aan elkander gebonden. Ofschoon aan 
een fysiologische omschrijving van het Ik-bewustzijn niet te 
denken is, moet het natuurlijkerwijs in het zenuwstelsel — 
de hersenschors --zijn korrelaten hebben. Men kan zich deze 
het best voorstellen als gegroeid uit die van het lichaamsbewustzijn. 
Deze ontwikkeling geschiedt echter met de noodzakelijke 
medewerking van impulsen, die uit de zintuigvelden 
naar die uitgebreide schorswerkplaatsen vloeien en er hun 
sporen achterlaten. 

De herinnering, in den zin van: de wetenschap, dat iets 

geschiedt is, bevat geen eigenlijke zintuigelijke bestanddeelen, 

maar behoeft evenmin een duidelijk gevoeiskarakter te 

hebben. Tracht men in zijn globale herinnering te detailleeren, 

dan zullen het gemakkelijkst elementen van het lichaams


bewustzijn worden herinnerd, en, zooals wij zagen, is elk 

gevoelsproces geheel of grootendeels uit zulke elementen 

opgebouwd. De bestanddeelen van het gewaarwordingsproces 

liggen voor een groot deel daar buiten; al geschiedt ook 

hier de definitieve bewustwording niet zonder zijn mede


werking. De beide registreeringen van eiken indruk, waarvan 


80 GEVOEI. EN GEWAARWORDING. 

de ééne een voorstelling (reproduktie) de andere een gedachte 
herinnering mogelijk maakt, zijn voor bestanddeelen der 
gewaarwordings- en gevoelsgroep verschillend in haar onderlinge 
verhouding: voor de eerste staan ze funktioneel ver 
van elkaar, voor de laatste raken ze elkaar bijna. 

Dit groote verschil geeft ons een welkome toelichting bij 
allerlei vraagstukken van psychologischen aard. Als voorbeeld 
noem ik het verschil in de verhouding tusschen ons 
bewustzijn van de buitenwereld en dat van ons eigen lichaam, 
welke laatste, zooals in den beginne werd opgemerkt, ten 
opzichte van het bewustzijn als buitenwereld beschouwd kan 
worden. Het is echter tevens de oorsprong van zuivere gevoelsteekens. 
De kennis der buitenwereld in engeren zin 
is gegrond op registreeringen van de eerste soort, die van 
het eigen lichaam in het bijzonder tevens op die 'der laatste. 
Het is geen wonder dat de verhouding van het individu tot 
de eigen lichaamsdeelen een zeer sterk onmiddellijke is; zijn 
betrekking daarop wordt veel vroeger, en blijvend op andere, 
direktere wijze gekend dan die op de voorwerpen rondom. 
Inderdaad schijnt in sommige, primitieve talen deze verschillende 
betrekking door onderling afwijkende vormen tot 
uiting te komen. 

IX. 
De omstandigheid, dat het gevoel in al zijn samenstellingen, 
ook al bevat het intellektueele elementen, zoo onafscheidbaar. 
deel uitmaakt van de persoonlijkheid en de fysiologie 
brengt ons noodzakelijk tot dezelfde slotsom heeft het 
tot bij uitstek subjektief gestempeld in het gangbare spraakgebruik. 
De bron waaruit het ontstaat, de bezwaarlijke of 
onmogelijke reproduktie, de niet dan langs omwegen mogelijke 
en dan nog slechts benaderende beschrijving zijn er 
mee in overeenstemming. 

Het is echter een dwaling, om hun zoogenaamd „subjektief" 
karakter, gevoel en gemoedsbewegingen in rang beneden 
intellektueele processen te stellen. Het is waar, dat de onderlinge 
verschillen tusschen de menschen naar hun emotioneelen 
aanleg groot zijn en de gevoelswerkingen bij één en denzelfden 
mensch op verschillende tijden ver uiteenloopen. In intellektueel 


GEVOEL EN GEWAARWORDING, 

opzicht bestaan deze verschillen, vooral die der eerste soort, 
eveneens, maar ze zijn voor ons eigen intellekt krachtens hun 
aard toegankelijk en daardoor minder verrassend en onberekenbaar. 
Ze vallen, zooals alle intellektueele verrichtingen, 
binnen het bereik der logica. Dat doen gemoedsbewegingen 
en haar gevolgen doorgaans niet, al mogen zij psychologisch 
volkomen begrijpelijk zijn. Daarom moet men over smaken 
niet disputeeren, is de liefde blind en twist men onder ver 
lieden bij voorkeur niet over het geloof.-standige 

Onze stellige kennis van anderer gevoel in al zijn openbaringen 
en werkingen moet ver achterstaan bij die van de 
intellektueele verrichtingen onzer medemenschen, en wij moeten 
in tallooze gevallen dwalen in ons inzicht en berekening op 
deze gebrekkige kennis gegrond. Toch is voor het leven en 
voor het individu het eerste van nog hooger belang dan 
de laatste: zoowel in de primitiefste als in de allerhoogste 
funkties van den menschelijken geest vindt men altijd 
emotioneele faktoren als drijvende kracht. Zoo komt b.v. de 
taal, een der allergewichtigste bezittingen van den mensch, 
niet tot stand dan op aansporing, onder leiding van gevoelsprocessen, 
met de intellektueele funktie als uitvoerster. 

Aan den anderen kant zijn de zoogenaamde samengestelde 
gevoelen, waaronder aandoening en ontroering te rekenen 
zijn, niet enkel gereproduceerd gevoel, maar ze bevatten bestanddeelen 
uit het intellektueele gebied. Het is onmogelijk 
door te dringen in de h`rsenschorswerkzaamheden die de 
uiterst samengestelde bewustzijnsverschijnselen die wij in 
het dagelijksche leven als eenvoudig plegen te beschouwen — 
vergezellen of die er aan ten grondslag liggen. Men kan leed 
en vreugde, haat en liefde, sympathie en zooveel andere 
begrippen min of meer voldoende psychologisch omschrijven, 
ten deele zelfs hun biologische nevenwerkingen gebruiken tot 
een fysiologische toelichting; hoe de hersenwerkingen plaats 
grijpen, die ze ongetwijfeld vergezellen, ziedaar een vraag, 
waarop anatomie en fysiologie vooralsnog geen antwoord 
kunnen geven. Hoe meer zich de te onderzoeken funkties 
verwijderen van het algemeen-menschelijke, hoe meer ze een 
individueel karakter krijgen, des te moeilijker of onmogelijker 
wordt de oplossing dier vraag. Om de aesthetische waar 

te noemen, waarvan in den aanvang sprake was:-deering 

1917 I. 6 


82 GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

de ontvankelijkheid voor schoonheid van een bepaalde soort 
is in hoofdzaak een aangeboren aanleg, waaraan in fysiologisch 
opzicht een evenzeer aangeboren dispositie in de 
hersenorganisatie moet beantwoorden. Deze laatste moet voor 
een deel bestaan in het geërfde vermogen der hoogste 
zenuwcentra om prikkelingsresiduen, uit beide gebieden 

van gevoel en gewaarwording afkomstig, vast te houden 
niet alleen, maar op bijzondere wijze met elkaar in betrekking 
te brengen; de erdoor opgewekte processen moeten zich 
uitstrekken over streken waar de voornaamste werkplaatsen 
voor impulsen uit de overige zintuigen zich bevinden; de 
aldus ontstane energiegolven moeten aanzwellen tot een 
breeden stroom, die over den ganschen hersenmantel die 
verandering teweegbrengt in het evenwicht, waarmee in ons 
bewustzijn samengaat wat wij ontroering noemen. Naar haar 
in het oog vallend bestanddeel noemt men deze terecht een 
gevoel; hoeveel voorstellingen en min of meer zuiver intellektueele 
herinneringen zijn er in verborgen! Maar als een 
gevoel vat ieder mensch zijn ontroering op, waaruit deze 
ook ontstaan moge zijn; is het een toeval, dat datgene, wat 
hij fysiologisch aan zichzelf waarneemt, huidrillingen zijn, en 
vaatvullingsveranderingen, wijde pupillen, en gespannen spieren 
hier, verslapte ginds? Deze verschijnselen zijn niet de oorzaak 
van het gevoelsverschijnsel, maar ze begeleiden het: van het 
bewustzijn uitgegaan, brengt de begeleidende hersenwerking, 
die — als van ouds bij het eenvoudige gevoel -- zoo innig 
verbonden samengaat met de activiteit der lagere centra, 
ze onafwijsbaar teweeg. De volgorde is veranderd; er was 
een uitgebreid en ingewikkeld, zich zelf versterkend, hoe 
snel ook verloopend proces noodig waartoe alleen de 
bijzondere inrichting der hersenschors in staat is — om het 
psychische verschijnsel voor te bereiden. Maar tegelijk ver 

zich de lichamelijke kenteekenen als bewijs, dat het-toonen 
fysiologisch proces ook naar lagere zenuwcentra is afgevloeid. 

Wanneer de mensch niets was dan een bundel voorstellingen", 
zijn hersenen slechts een gedachtenmachine, deschematische 
associatiepsychologie zou stel ze had het 
tot een in zichzelf volmaakt systeem gebracht in staat 
zijn, oordeel, handelingen en gedrag van den mensch uit 
zijn tegenwoordige en vroegere gewaarwordingen, waar



GEVOEL EN GEWAARWORDING. 

nemingen, enz. logisch af te leiden. Zij zou echter tevens 
den invloed van den gevoelsfaktor moeten kennen; en de 
onzekerheid daaromtrent zouden vele harer berekeningen te 
schande maken. Voor elke andere psychologie geldt dezelfde 
moeilijkheid; ze bestaat echter evengoed in het dagelijksche 
leven van „het gezond verstand", ook ten opzichte van de 
werkingen der eigen emotioneele funkties van ieder individu. 

Het korrektief is gegeven door het vermogen zijn gemoedswerkingen 
te beheerschen, een vermogen, dat door de opvoeding 
stelselmatig wordt aangekweekt. Wij allen doen daaraan 
van ganscher harte mede tot grootere glorie van het verstand 
en de logische bezinning. Maar op den achtergrond van ons 
gemoed blijft de zekerheid, dat een onderdrukking nooit 
volkomen kan worden bereikt, dat nooit het gevoel, en dus 
zijn werking, zal worden vernietigd. En deze vaste overtuiging 
vermindert onze paedagogische pogingen -- op onszelf en 
anderen geenszins; integendeel: de vervulling van deze 
sociale plicht wordt er ons gemakkelijker door gemaakt. 
Ons leven zou het zonder het gevoel, zijn samenstellingen 
en uitwerkingen onmogelijk kunnen stellen, evenmin als 
buiten gewaarwordingen en alles wat daarop is gebouwd en 
wat eraan gebonden is. De noodzakelijke, allerbelangrijkste 
rol, die beide reeksen van funkties in ons zielsleven vervullen, 
wordt ons door het onderzoek van het zenuwstelsel even 
stellig aangewezen, daar dit ons de mechanismen, zij het ook 
nog onvolledig, ontdekt, zonder welker werkzaamheid geen 
psychische funktie van een der beide kategorien mogelijk is. 

De psychologie heeft haar eigen methode en eigen objekt; 

zij zal echter, voorzoover zij een werkelijke biologische 

wetenschap en een grondslag voor de psycho-pathologie wil 

zijn, moeten zorgen het verband niet te verliezen met de 

biologie in engeren zin. 

Het nut van dit verband heb ik aan de verhouding tusschen 

twee der eenvoudigste psychobiologische funkties: gevoel en 

gewaarwording willen demonstreeren. 

C. T. VAN VALKENBURG. 

DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 
ADAM MICKIEWICZ (1798-1855) '). 

.Indien . de Polen een zelfstandig volk waren, met een 
eigen rijk, dan zouden ongetwijfeld de andere naties van 
Europa zich verwaardigen, meer belangstelling voor hen te 
tonen; men zou ook hun literatuur gaan lezen, en men 
zou zich verbazen over de hoge vlucht, die deze gen©men 
heeft juist in de tijd van de zwaarste nationale rampen ". 
Ongeveer in deze geest herinner ik mij, dat in een Duits 
boek, geschreven niet door een letterkundige of literatuur 

2) hulde wordt gebracht aan de klassieke Poolse-historicus, 
dichters der negentiende eeuw. 

Sinds enige jaren ben ik in staat Pools te lezen en te 
spreken, en sedert die tijd is mij ook de Poolse letterkunde 
een openbaring geworden. Mocht iemand willen twijfelen 
aan de eigen individualiteit van 't Poolse volk, laat hij slechts 

1) Opmerkingen over de uitspraak van de Poolse eigennamen: 

Het aksent ligt op de voorlaatste lettergreep. — c wordt uitgesproken 
ts, -- sz is ongeveer gelijk aan de ch van Frans chant, — z en rz 
ongeveer aan de j van Frans je, -- cz ongeveer aan de ch van Engels 
church, ---een gestreepte 1 is een dikke 1-klank, veel lijkend op een w, 
---een i tussen medeklinker en klinker duidt de, weekheid van de voorgaande 
konsonant aan, evenzo doet dat een streepje boven een konsonant 
(hier door een komma vervangen), — u en ó = nederl. oe. De 
naam Mickiewicz wordt ongeveer aldus uitgesproken: Mietskjewietsj. --
Bij de transskriptie van Russiese namen houd ik mij aan de door mij 
zelf voor bibliotheek-catalogi voorgestelde regels (Maandblad voor bibliotheekwezen 
1. 1913. 33 v.v.) 

2) Bernhard, Das polnische Gemeinwesen im preussischen Staat. 


DE NATIONALE DICHTER DER POLEN ADAM MICKIEWICZ. 85 

Mickiewicz, Slowacki en Krasin'ski lezen en hij zal besef 

dat zo schone uitingen van het diepste wezen eens volks-fen, 
alleen reeds voldoende zijn om dat volk een ereplaats te 
geven te midden van de Europese naties. De grootste, de 
meest massieve figuur der drie is Adam Mickiewicz, en zelfs 
hij is voor ons vreemd; zelfs goede kenners der wereldliteratuur, 
zelfs zij, die naast Westeuropese auteurs ook Rus 

bestuderen, kennen Mickiewicz nauweliks bij name;-siese 
in een Mickiewicz-museum, waar 's dichters zoon met grote 
piëteit een zo volledig mogelike kollektie bijeenbrengt van 
vertalingen van zijn vaders werken en van geschriften aan 
deze gewijd, is geen enkele Nederlandse ver taling aanwezig; 
er zullen er dus wel heel weinig zijn. 

Ik wil tans pogen, de lezers van dit tijdschrift een idee 
te geven van de grote betekenis van Adam Mickiewicz als 
dichter en als patriot. Deze twee zijden van zijn persoon 

vormen een onscheidbaar geheel: de dichter zingt-likheid 
van datgene waar zijn gemoed vol van is, dat is van het 
vaderland en het volk, van 's volks lijden en 's volks 
idealen. 

MICKIEW ICZ' PLAATS IN DE POOLSE LETTERKUNDE 

De Poolse literatuur heeft twee hoogtepunten : Kochanowski 
en Mickiewicz. 

In de middeleeuwen bestaat er in Polen geen letterkunde, 
die met de onze te vergelijken is. In Bohemen speelde de 
moedertaal een veel groter rol dan in Polen. Wel bloeiden 
onderwijs en wetenschap — de K rakause universiteit dateert 
van 1400 , maar het voertuig der gedachten was het Latijn. 
Wat is de beroemde „bij bel van koningin Sofle" (15e eeuw), 
vergeleken met de talrijke handschriften, waarin enige ver 

bewaard zijn ?-schillende Middelnederlandse bijbelredakties 
Wij hebben vele tientallen psalter-codices, Polen slechts een 
paar, zij 't dan ook taalkundig zeer belangrijke. En hoe 
weinig heeft men daarginds te stellen tegenover, onze rijke 
literatuur van ridderromans, en tegenover onze mystiek en 


86 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

moderne devotie, die ook stilisties reeds hoog stond ? Maar 
in de 16e eeuw komt Mikólaj Rej, de Poolse Jacob Cats, 
doch enige mensegeslachten ouder (1505-1569); en na hem 
Jan Kochanowski (1530--1584), de renaissance-poëet met een 
diep gevoel voor de schoonheid der klassieken : daarvan 
getuigt o.a. het drama „de Wegzending der Griekse gezanten", 
vervaardigd voor het huweliksfeest van Jan Zamojski 
en Krystyna Radziwill (1577), om daar te worden opgevoerd 
in tegenwoordigheid van koning Stefan Batory. In de tweede 
helft der 16e eeuw, de tijd van de koningen Zygmunt August 
(1548-1572) en Stefan Batory (1576-1586), bereikten de 
glans en de macht van het Poolse rijk hun hoogtepunt; 
tegelijk was het de gouden eeuw van kunst en letterkunde: 
men overtuige zich door een wandeling door 't oude Krakau 
en door de lektuur van Kochanowski. 

Met het verval van het gemenebest in de zeventiende en 
achttiende eeuw verliest ook de letterkunde haar luister, doch 
als het diep gezonkene Polen zich ernstig inspant om zich 
weer op te richten in de tweede helft der achttiende 
eeuw, toen het helaas reeds te laat was —, blijkt ook de 
Poolse taal nog een bruikbaar materiaal in de handen van goede 
stilisten. Maar dit is slechts een klein voorspel voor wat 
komen zal: in de tijd van voorheen ongekende nationale 
rampen, wanneer het oude rijk verdeeld is onder drie zijner 
naburen, wanneer zijn hoofdstad ten tweeden male aan de 
voeten ligt van de aartsvijand van vroeger eeuwen, tans de 
,tsar van Polen", dan leeft er in West-Europa een Pool, 
een balling uit Litauen; hoezeer hij zijn vaderland liefheeft, 
voelt hij te dieper, nu hij het verloren heeft; hij is dichter, 
„bezield uit den Hoge, en van hoog schouwde hij op 't leven": 
deze mens spreekt het nieuwe woord, hij schept een Poolse 
letterkunde, zo schoon en zo nationaal als er tevoren geen 
geweest was. ,De G r o o t h e i d onzer literatuur", zegt terecht 
Chrzanowski, 1) „valt eerst in de tijd na de verdeling; g r o o t-
h e i d zal haar eerst Mickiewicz geven; de letterkunde van 
't onafhankelike Polen is rijk, schoon, wijs, zedelik rein, 
maar g r o o t kan men haar niet noemen, niettegenstaande 

1) I. Chrzanowski. Geschiedenis der literatuur van 't onaf hankelike 
Polen. Warschau-Krakau, blz. 599. 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 87 

Kochanowski en Skarga, i) Modrzewski 2) en Staszyc, 3) 
niet omdat ze opgroeide onder vreemde voogdij, maar omdat 
ze 't ook op de duur zonder vreemde voogdij niet stellen 
kon." Een schoonheid van een heel eigen karakter bezit 
de kunst van Mickiewicz en Slowacki en Krasin'ski en van 
hen, die na dezen kwamen; maar de grootste van allen, de 
meest massieve persoonlikheid, is en blijft Mickiewicz. 

MICKIEWICZ TOT 1830. 

Adam Mickiewicz werd de 24. Desember 1798 geboren 
in de omgeving van Nowogródek in Litauen. Zijn geslacht 
hoorde tot de lagere adel. Gelijk bekend, was Litauen 
sedert de 14. eeuw met Polen verbonden geweest en van 
af die tijd had het voortdurend onder invloed van de Poolse 
kultuur gestaan; dragers hiervan waren de edelen. Hoewel 
Mickiewicz vóór alles Pool was, heeft hij nooit opgehouden 
zijn engere vaderland, Litauen, hartstochtelik lief te hebben, 
en wanneer hij als balling te Parijs leeft, zwerft zijn smachtende 
ziel „naar die bossige heuvels, naar die groene weiden, 
breed uitgespreid langs de hemelsblauwe Niemen," en het 
meest volmaakte werk, dat hij gecreëerd heeft, het klassieke 
Poolse gedicht, het epos Pan Tadeusz, toont ons een breed, 
alzijdig beeld van het Litause leven. Toen hij lange jaren 
zijn vaderland al niet meer gezien had, verhaalde Mickiewicz 
steeds nog met liefde de sprookjes, legenden enz., die hij 
van de Litause bevolking in zijn jeugd had gehoord. Wanneer 
we dergelijke meedelingen in biografieën van de dichter 
lezen, moeten wij niet uit het oog verliezen, dat deze Litause 
bevolking niet de Litause, doch de Witrussiese taal sprak; 
want Nowogródek ligt wel in het territoriale Litauen, doch 

') P. Skarga, 1536--1612, vermaard kanselredenaar, een der organisatoren 
der Brester Kerkunie. 
2) A. F. Modrzewski, 1503-1572, idealist, vermaard door zijn ver 
Over de verbetering van het gemenebest."-handeling

3) S. Staszyc, 1755-1826, geleerde, maar sterk gevoelsmens, voor 
alles patriot, die wenst, dat het individu zich in dienst stelt der nationale 
idee. 


88 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

niet in het ethnograf ese; de grens hiervan loopt een heel eind 
westelik. 

In de jaren van Mickiewicz' jeugd behoorde Litauen reeds 
tot Rusland, de Poolse kultuur ondervond echter nog weinig 
tegenstand van de zijde der overheersers. Toch heeft Mickiewicz 
de gelukkigste herinneringen bewaard van die korte 
tijd, toen de Franse legers in Litauen stonden en de Polen 
droomden van een herboren zelfstandigheid. » 0 lente! Wie 
u toen gezien heeft in ons land, gedenkwaardige lente van 
oorlog, lente van oogst! 0 lente, wie u zag, gelijk gij 
bloeidet van koren en kruiden, schitterdet van mannen, rijk 
waart aan feiten, zwanger van hoop! Tot heden zie ik u, 
schoon droombeeld ! ... Geboren in onvrijheid, een slaaf 
reeds in de windselen, had ik slechts één zo'n lente in mijn 
leven." Aldus Mickiewicz in het elfde boek van Pan Tadeusz, 
en dit hele boek, en ook het twaalfde, beide gewijd aan het 
jaar 1812, werden één jubelzang: ze stonden in het teken 
van 's dichters schoonste herinneringen. 

Een Nederlands publiek kan uit de aard der zaak weinig 
belangstelling hebben voor allerlei levensbiezonderheden van 
een bij ons tot nog toe onbekende dichter: ze zijn van grote 
waarde voor de landgenoot, die reeds toegang kreeg tot 
's dichters intimiteit; aan een ander zeggen ze niets. Ik stel 
me daarom tevreden met een droge, zeer korte opsomming 
der voornaamste feiten uit Mickiewicz' leven tot het jaar 
1830, om daarna enige momenten, van belang voor de ontwikkeling 
van de dichter en de patriot, meer naar voren 
te halen. 

Van 1815 tot 1819 studeerde Mickiewicz aan de Poolse 
universiteit te Wilna; daarna was hij docent te Kowno; in 
1823 werd hij met enige studievrienden gevangen genomen, 
omdat ze deel hadden uitgemaakt van een genootschap van 
„Filareten". Aanvankelik hadden dergelijke klubs van jon 

een zeer onschuldig karakter gehad, doch geleidelik-gelui 
waren de „Filareten" tot al te vrije denkbeelden gekomen, 
vooral in de ogen van de senator Nowosiljtsow. Zolang de 
kwestie onderzocht werd, werden de vrienden in het Bazylianen-
klooster te Wilna gevangen gehouden; na zes maanden 
werd Mickiewicz ontslagen, doch moest te Wilna blijven; 
-nog een half jaar later werd hij naar Petersburg gezonden, 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 

en daarmee begint Mickiewicz' Russiese periode. Achtereenvolgens 
woonde hij te Odessa, Moscou en Petersburg; in 
1829 krijgt hij permissie, Rusland te verlaten; hij gaat nu 
reizen, en op zijn reis wordt hij verrast door de tijding van 
de Novemberopstand te Warschau (1830); dan begint de 
tweede periode zijns levens. 

Intussen was Mickiewicz een vermaard dichter geworden. 
Twee bundels zijner ,,Poëzie" verschenen reeds voor de 
gevangenneming, en deze gedichten waren een nieuw geluid. 
Reeds de ,,balladen en romancen" van de eerste bundel 
waren een protest tegen de toen heersende pseudo-kiassicistiese 
richting. Ze waren in volkstoon geschreven, eenvoudiger 
en vrijer van stijl dan men gewend was, en ze waren 
een direkte uiting van 's dichters gevoel. De liefde voor 
een jong meisje, die hartstochteliker werd, toen de uitverkorene 
haar hand aan een ander moest geven, stemde 
Mickiewicz tot sentirnentaliteit, en deze uitte zich in vele ge 
dichten. Ze uitte zich het heftigst in het op de balladen en 
romancen volgend ,,Dodenfeest", tweede en vierde deel 
(1823). Intussen was ook de vertelling in verzen » Grayna" 
verschenen, een romanties gedicht. Later zou Mickiewicz 

-zolang hij altans dichten bleef - de romantiek nooit 
verloochenen, maar naarmate hij ouder werd, naarmate hij 
meer las en de indrukken van leven en lektuur in zijn 
geest liet bezinken, werd zijn romantiek rustiger, massiever, 
minder fantasties. 
Bijna al wat Mickiewicz gedicht heeft, is een reaktie op zijq 
eigen levenservaringen en de lotgevallen zijns volks; slechts 
zelden is hij een objektief beschouwer van wat hij waarneemt. 
Maar ook zulke perioden komen voor in zijn leven. 
Als hij van uit Odessa, in afwachting van wat hogere 
machten over hem beschikken zullen, met vrienden een reis 
maakt naar de Krim, dan is hij in staat zich volop over te 
geven aan het genot van de schone zuidelike natuur, en zijn 
,,Krimse sonnetten" schilderen die natuur, zoals een rustige, 
evenwichtige dichterziel haar zien kan; slechts een enkele 
maal wordt de klare stemming overschaduwd door een heim 

gedachte aan Litauen. ik heb deze sonnetten ge--weevollelezen met een Poolse vriend; hij was iemand met smaak en 
gevoel voor poëzie en hij heeft mij iets leren voelen van 


90 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

wat deze woordmuziek zegt tot Poolse oren. Zulke verzen 
vertalen is ze bederven. Maar ik heb hoop, dat ook een 
bedorven reproduktie in staat is, iemand te doen beseffen, 
dat het origineel mooi is. Daarom poog ik het eerste 
Krimse sonnet te vertalen. Ik doe dat in gewoon, prozales 
Nederlands; aangezien echter elke regel van 't Poolse gedicht 
eindigt met een zin-pauze, is het gewenst, de sonnet-vorm 
toch in de vertaling te doen uitkomen: 

DE STEPPEN VAN AKERMAN. 

ik voer in in de uitgestrektheid des drogen oseaans; 
De wagen duikt in het groen en waadt als een boot: 
Te midden van golven van ruisende weiden, te midden van een 


[vloed van bloemen 
Vaar ik heen om koraaleilanden van steppegras. 

Reeds valt de schemer, nergens een weg noch heuvel; 
ik zie naar de hemel, zoek de sterren, de gidsen mijner boot; 
Daar vèrwèg glanst een wolk, daar gaat de morgenster op... 
Nu glanst de Dniestr, nu ging op de lamp van Akerman! 

Laat ons pozen ! ... Hoe stil ! ... Ik hoor de trekkende kraan


[vogels, 
Die het scherpe oog van geen valk zou bereiken; 
Ik hoor, waar een vlinder zich wiegelt op een grashalm, 

Waar een slang met gladde borst een plant aanraakt .. . 
In zulk een stilte span ik mijn oren in, scherp luisterend, 
Dat ik een stem uit Litauen zou horen... Voorwaarts, niemand 


[roept! 

In Mickiewicz' Russiese periode valt ook de vriendschap 

omgang met Poeshkin. Een groots moment in de-pelike 
geschiedenis van het Slavendom, die intimiteit van zijn 
twee geniaalste poëten, typiese representanten van de twee 
grootste Slaviese volken! Het waren geheel verschillende 
mannen: Mickiewicz een ernstige, massieve persoonlikheid, 
met een even brede -als diepe kennis, de erfgenaam der 
tradities van een oud kultuurvolk, --Poeshkin, de lichtzinnige, 
brooddronken jongeling, „onder de nietswaardige 
kinderen der wereld wellicht nietswaardiger dan allen", 
maar tegelijk bedeeld met een onpeilbare diepte van gemoed, 


ADAM MICKIEWICZ (17-98-1855). 

instinktief reagerend op elke hogere schoonheid der menselike 
natuur, een waarachtige zoon van het jonge Russiese 
volk met zijn brede geest, dat, zoals Herzen zeide, „op 't 
keizerlik bevel om beschaafd te worden, een eeuw later 
antwoordde met de reusachtige verschijning van Poeshkin." 
Deze twee mannen waren vrienden, en kenden, begrepen, 
beminden elkaar zó als alleen genieën dat kunnen. Mickiewicz 
beschrijft ons in een kort gedicht Poeshkin en zichzelf, 
staande onder één mantel bij het standbeeld van Peter de 
Grote, hij legt daar Poeshkin liberale woorden in de mond: 
die metalen ruiter staat daar als een woeste barbaar, die 
met één sprong met tomeloze vaart op zijn voetstuk is gesprongen 
: nog een stap en hij zal te pletter vallen. Maar 
hij staat vast, herinnerend aan een waterval, die plotseling 
bevroren is. Wanneer zal er een warme wind van vrijheid 
waaien, die het ijs smelten doet? Inderdaad was Poeshkin 
in zijn jeugd liberaal en een vriend der Dekabristen. Later 
veranderde hij, en verheerlikte het Rusland zoals het in 't 
begin van Nikolaas I's regering was; Mickiewicz echter 
ging dat Rusland haten met al de hartstocht van een Pools 
patriot. Toch hebben de twee vrienden van weleer niet 
opgehouden elkaar lief te hebben en te begrijpen. Als in 
1837 Poeshkin door een noodlottig pistoolschot sterft, getuigt 
Mickiewicz van hem, dat datgene, wat er slecht in hem 
was, veelal uit omstandigheden en omgeving voortsproot, 
het goede en edele echter kwam uit hemzelf. En Poeshkin 
huldigde Mickiewicz in een gedichtje van 1834, dat ik hier 
vertaal, om de inhoud en de stemming weer te geven. 
Meer is niet mogelik; een gedicht van Poeshkin is nog 
onvertaalbaarder dan een van Mickiewicz: Poeshkin's rhythmen 
zijn veel afwisselender; de klank der stem verandert 
telkens, licht-voortzwevende verzen wisselen af met volumineuzere 
en massievere, monopodieën met dipodieën. Hoe 
zou men dat alles vertalen? 't Gedicht over Mickiewicz 
ontleent een biezondere bekoorlikheid aan de gewone verteltrant, 
die geheel eigenaardig geschakeerd wordt door 
meerdere enjambementen. Mijn vertaling luidt aldus: „Hij 
woonde onder ons, te midden van een hem vreemde 
stam. Geen boosheid voedde hij tegen ons in zijn ziel; wij 
hadden hem lief. Vredig, vol genegenheid bezocht hij onze 


92 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

vriendekring. Met hem deelden wij onze reine gedachten 
en onze liederen (hij was bezield uit den Hoge en van 
hoog schouwde hij op het leven). Menigmaal sprak hij van 
toekomstige tijden, als de volken, vergetend hun twisten,. 
zich tot een groot gezin zullen verenigen. Wij luisterden 
gretig naar de dichter. Hij ging heen naar 't westen en 
met onze zegen geleidden wij hem. Maar nu werd onze 
vredige vriend ons een vijand, en in zijn verzen, een dienaar 
van een onstuimig grauw, zingt hij haat. Van verre komt 
tot ons de bekende stem des toornigen dichters! ... 0 
God! Doe Uw vrede terugkeren in zijn verbitterde ziel!" 

Gedurende zijn verblijf in Rusland was Mickiewicz voortdurend 
op vriendschappelike voet met zijn omgeving, zo dat 
hem van Poolse zijde daarvan wel een verwijt werd gemaakt. 
Zijn liefde voor zijn Russiese vrienden was ongetwijfeld veel 
groter dan die voor Rusland: in deze tijd was in de dichter 
reeds de hartstochtelike patriot ontwaakt en het Russiese 
regime, dat steeds strenger en reactionnairder werd, haatte 
hij. Toen hij uit de Wilna'er gevangenschap naar Petersburg 
werd gezonden, verwachtte hij weinig vreugde van de toekomst. 
Doch ziet, hij vond er een kring van idealisten, zich 
aangordend voor een strijd niet in hun eigen belang, maar 
in dat van onderdrukte landgenoten: nergens ter wereld 
vindt men telkens weer jonge generaties, die met zulk een 
élan hun idealen ogenblikkelik willen verwezenliken als in 
Rusland. Toen Mickiewicz in liet zuiden was, brak liet 
Dekabristen-oproer los, velen zijner vrienden werden liet 
slachtoffer van hun ideën, maar Mickiewicz had gelegenheid 
gehad ze te leren kennen en in hen meer dan in de dienaren 
zijner tsar-se majesteit de essentiële trekken van de Russiese 
geest te bewonderen. „Waar zijt gij tans ?" vraagt de dichter 
veel later. „De edele hals van Rylejew, die ik als die eens 
broeders omarmde, hangt door tsars bevel vastgebonden aan 
het smadelike hout ... Vloek over 't volk, dat zijn eigen 
profeten vermoordt! Die hand die Bestuzhew mij reikte 

de ziener en krijgsman die hand is weggerukt van 
pen en zwaard en de tsar spande haar aan een kruiwagen, nu 
graaft ze in de mijnen, vastgeklonken naast de hand van 
een Pool". Zeker droomde Mickiewicz in zijn Russiese 
periode, zoals Poeshkin ons dat meedeelt, van het samenvloeien 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855.) 

der naties in een gezin en hij voelde, dat de twee volken, 
die hij kende, Russen en Polen, in staat zouden wezen, 
elkaar als broeders lief te hebben en te begrijpen, maar hij 
vervloekte het Russiese tsarendom, dat als een scheidsmuur 
tussen beide in stond, de edelste idealisten vervolgde om 
hun overtuigingen (Mickiewicz had het zelf ondervonden in 
de Wiina'er cel), een zuiver gemoed als dat van Poeshkin 
ontrouw maakte aan de idealen der jeugd! 

Later zal Mickiewicz in de proloog op het derde deel van 
zijn „Doden-feest" de woorden neerschrijven: „D. 0. M. 
Gustavus obiit MDCCCXXIII calendis novembris. Hic 
natus est Conradus M D C C C XX l I I calendis novembris". 
Gustavus dat is de jonge Mickiewicz, zoals hij ons o.a. uit het 
vierde deel van het „Doden-feest" bekend is, de ietwat 
sentimentele jongeling, vervuld van eigen liefdeleed en teleurstelling; 
Conradus dat is de patriot-Mickiewicz, de Konrad 
Wallenrod, die alle persoonlik geluk, al de vreugde van een 
rustig leven opo giert aan de nationale zaak. Op de 1. November 
1823, in de cel te Wilna, werd deze Konrad in de dichter 
geboren! 

„Hoezeer de Pool daardoor vermaard is onder de volken, 
dat hij meer dan zijn leven zijn geboortegrond liefheeft, hij 
is steeds bereid, die te verlaten, te trekken naar 't einde der 
wereld, in armoede en ellende lange jaren te leven, strijdend 
riet mensen en lot, zolang hem te midden van de storm de 
hoop tegenglanst, dat hij het vaderland dient." Deze beroemde 
regels uit het tiende boek van Pan Tadeusz zouden als motto 
kunnen dienen bij het romantiese gedicht „Konrad Wallen rod", 
dat Mickiewicz in 1827 in Rusland voltooide. De hoofd 

heeft inderdaad eenmaal geleefd,-persoon, Konrad Wallenrod, 

mar Mickiewicz heeft zich weinig bekommerd om historiese 

juistheid. Voor hem is Wallenrod een jonge Litauer, opge


voed door de Duitse ridders; maar hij vergeet zijn vaderland 

-niet en vlucht naar Litauen. Daar dient hij vorst Keistut, 

huwt diens dochter, maar als de macht der Duitse Orde steeds 

toeneemt en steeds meer Litauen bedreigt, verlaat hij het 

geluk van de huis°like haard, neemt dienst bij de vijanden, 

weet ten slotte grootmeester del-Orde te worden. Dan is 

de tijd der wraak gekomen en hij voert de Orde niet ter 

overwinning, maar ten verderve. „ Gij zijt een slaaf: het 


94 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

enige wapen der slaven is verraad", die regel komt in het 
gedicht voor en hierin heeft men wel de grondgedachte 
er van willen zien. Reeds de senator Nowosiljtsow meende 
in een rapport aan grootvorst Konstantijn van 10 April 1828, 
dat de dichter „mogelik hoopt, een werkelike (Wallenrod), 
te doen opstaan en in de toekomstige geschiedenis de held 
tot werkelikheid te maken, die in zijn fantasie geboren werd", 
en nog in latere tijd heeft men telkens weer Mickiewicz 
verdacht van wat wel „wallenrodisme" 1) genoemd is, d.w.z. 
het billiken en zelfs vereren van verraad als strijdmiddel 
voor nationale idealen. Geen oordeel is minder juist. Stellen 
wij ons Mickiewicz voor, verbannen uit Litauen, smachtend 
naar zijn vaderland, dromend van de voorbijgegane roem 
van Polen; zou van dat Rusland, dat zo wreed de edelste 
van zijn eigen zonen straft, iets voor 't vaderland te hopen 
zijn ? De gedachte aan een wreker als Wallenrod kon licht 
bij iemand opkomen, en was zo iemand romanties dichter, 
dan kon die idee enigszins fantasties worden uitgewerkt. 
Wie zou echter durven menen, dat fantasiebeelden van een 
poëet identies zijn met reële wensen ? 's Dichters beste vrienden 
zagen in deze enthusiaste patriot geen verrader! Ook de 
Russiese niet, en voor Poeshkin, die intiem met Mickiewicz 
verkeerde in de tijd van diens ,,Wallenrod", was zijn Poolse 
vriend voor alles de „van uit den Hoge bezielde", dromend 
van een broederschap der mensheid. Trouwens het meest 
bewijst het gedicht zelf: veel dieper dan de verhaalde feiten 
treft ons de verheven stemming van vaderlandsliefde; in zijn 
diepste wezen is Konrad Wallenrod een lied van liefde, niet 
van haat. Aangezien ik meen, dat Mickiewicz' poëzie te. 
onzent geheel onbekend is, veroorloof ik mij een der lyriese 
perioden, de aanhef van „het lied van de wajdelota"2), te 
vertalen : 

Wanneer de pest Litauen zal slaan, 
Raadt het profeties oog haar komst: 

1) Over „wallenrodisme" kan men een en ander vinden bij G. Cleiinow, 
Die Zukunft Polens. Het komt mij voor, dat dit boek trots zijn rijkdom 
aan ekonomiese en politieke gegevens ook zijn zwakke zijden heeft en 
dat speciaal het hoofdstuk over Mickiewicz blijk geeft van een gebrekkig 
begrijpen der Poolse mentaliteit. 

2) Litause zanger. 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 

Want als 't betaamt de wajdeloten te geloven, 

Staat menigmaal op verlaten kerkhoven en weiden 

In zichtbare gedaante de pest-jonkvrouw, 

In wit gewaad, met vurige krans op de slapen. 

Haar hoofd verheft zich boven de Bialowiez-se bomen 1 ) 

En in haar hand wuift ze een bloedige doek. 

De wachters der sloten dekken hun ogen met de helm; 

En de honden van de boeren graven hun snuit in de aarde, 
Wroeten, ruiken de dood en huilen luguber. 

De jonkvrouw schrijdt voort met onheilspellende tred 
Naar dorpen, kastelen en rijke steden : 

En zovele malen ze wuift met haar bloedige doek, 

Zovele paleizen veranderen in woestenijen ; 

Waar ze haar voet zet, daar verrijst een vers graf. 

Verderf-volle verschijning ! ... Maar groter verderf 
Kondigde de Litauers van Duitse zijde 

De glanzende helm met struisveren, 

En de brede mantel, met zwart kruis! 

Waar passeerden de schreden van zulk een spook, 

Daar is niets het verderf van dorpen of burchten : 

Een geheel land daalde ten grave! 

0! wie een Litause ziel vermocht te bewaren, 

Die kome tot mij, laat ons nederzitten op 't graf der volken, 

Laat ons peinzen, zingen en tranen storten. 

O tijding der gemeente, gij arke des verbonds 
Tussen oude en jongere jaren ; 
In U legt het volk het wapen zijns ridders, 
Het geweef zijner gedachten, de bloemen van zijn gevoel 
O arke! Gij zijt gebroken door geen slag, 
Zolang Uw eigen volk U niet veronachtzaamt: 
O lied der gemeente, gij staat op de wacht 
Bij de monumenten van de kerk der natie, 
Met vleugelen en stem van de aartsengel — 
Bijwijlen ook houdt gij des aartsengels wapen .. . 
De vlam verteert geschilderde historie, 
Schatten, die vernielen rovers met zwaarden: 
Het lied ontkomt gaaf! 't Gaat rond bij de scharen; 
En wanneer lage zielen niet vermogen 
Het te voeden met erbarmen en te drenken met hoop, 
Dan vlucht het in de bergen, hecht zich vast aan ruinen 

1) Het Bialowiei-se woud, in 't gouvernement Grodno, is sedert de 
oorlog ook bij ons niet meer onbekend. 


96 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

En vandaar verhaalt het de oude tijden .. . 

Zo vliegt een nachtegaal weg uit het huis, 

Dat vol is van vuur; zet zich een wijle op het dak: 

Als de daken instorten, vlucht hij in de wouden, 

En in een kwelende zang, over puinhopen en graven, 

Neuriet hij voor de reizenden het lied van de rouw. 

Ziedaar het hoofdmoment van Mickiewicz' „Konrad Wallenrod"; 
het is een lied van geloof, hoop en liefde. 

III. 
MICKIEWICZ SEDERT 1830. 

De 29. November 1830 brak in Warschau de opstand uit, 
die zou voeren tot de ondergang van het Koninkrijk Polen 
als de liberaalst geregeerde constitutionele staat van Europa. 
Mickiewicz ontving de tijding van de revolutie te Rome, 
waarheen hij over Duitsland, Bohemen en Zwitserland gereisd 
was. Hij was scepties gestemd over de organisatie en 
voorbereiding van de opstand en had, zodra hij de eerste 
berichten uit Warschau ontving, weinig hoop op een gunstig 
resultaat. In 1831 reisde hij in een langzaam tempo in de 
richting van Polen, doch voordat hij er aankwam, was 
Warschau reeds gevallen en de emigratie ving aan. „De 
emigratie van het jaar 1831 is een in zijn soort enig histories 
schouwspel. Als een levend protest tegen het voldongen feit, 
legt het overwonnen leger de wapens niet neer, maar trekt 
weg naar 't buitenland, en er achter aan Regering en Landdag, 
intellekt en geesteliken, letterkundigen en geleerden, burgers 
en ambtenaren, witten en klubisten. Het leger, de gemene 
soldaten keren terug; maar niet keren terug het intellekt, 
offisieren en studenten, polities gekompromitteerden en geheel 
onbekenden; de bloem der natie, wel 10000 personen, trekt 
in een triomftocht door Duitsland, overal met warme geest-
drift begroet, en richt zich naar Frankrijk, dat eerst nu de 
voor lange tijd gemaakte schulden betaalt." Aldus Bruckner, 1) 
wiens woorden ik hier tot de mijne maak, omdat hij de 
gave bezit van in weinig regels veel te zeggen. 

1) A. Bruckner. Geschiedenis der Poolse letterkunde in hoofdlijnen, 
I12, Warschau—Krakau 1908, blz. 93. 


ADAM IYIICKIEWICZ (1798-1855). 

Bij deze emigranten sloot zich Mickiewicz aan en met 
hen begaf hij zich naar Parijs. Had hij zich onderweg te 
Dresden het verwijt op de hals gehaald, dat hij anderen 
zich wel onder puinhopen wilde laten begraven, ten einde 
zelf het goedkope genoegen te hebben, de ondergang van 
het vaderland te bezingen, in Parijs werd hij meer dan enig 
ander de drager der nationale gedachten. Ook na de val 
van Warschau hadden de partijen, die elkaar daar met hef 

bekampten, hun getwist voortgezet; toen was het-tigheid 
Mickiewicz, die datgene te zeggen wist, wat allen kon verenigen, 
wat de leus kon zijn van alle partijen. Hij deed 
dat in die troostvolle prozageschriftjes : „De boeken van 
het Poolse volk en van de Poolse pelgrimage." Leest men 
deze tans door, dan is er veel, dat ons niet meer boeien 
kan; de hatelike wijze, waarop andere naties veelal tegenover 
het ideale Polen-volk worden gesteld, zal ons menigmaal 
ergeren. Trouwens ze deed dat meer enige jaren 
geleden dan tans: nu weten we bij ervaring, tot welke 
psychosen zelfs verstandige mensen komen in tijden van 
nationale en internationale krisissen. We voelen tans, dat 
voor de Polen van 1832 dat wat ons hindert in „de Boeken 
van 't Poolse volk en van de Poolse pelgrimage" zeer voor 
de hand liggende ideën geweest moeten zijn. En de wondere 
schoonheden, die wij er nog in genieten kunnen, zullen 
door hen niet minder genoten zijn! Het kan ons niet verbazen, 
dat de rampen des vaderlands het messianisme in 
de hand werkten, het oud-testamentiese geloof aan de uit 

eigen natie. Het gemartelde Polen ver-verkorenheid der 

gemartelde Christus en die vergelijking,-geleek men met de 
die een volmaakte Christen tot nederigheid zou stemmen, 
stemt de onvolmaakte tot zelfoverschatting. En een onvolmaakt 
Christen is iedere mens, zelfs een diep-religieuze 
persoon als Mickiewicz. Er is een korte tijd in Mickiewicz' 
leven geweest, dat zijn geloof minder hecht was, maar die 
was tans voorbij; hij had teruggewonnen die kinderlike 
katholieke vroomheid, die wij reeds in zeer vroege gedichten 
van hem aantreffen en die hem in moeilike ogenblikken de 
ogen doet wenden naar de Heilige Maagd; had Zij hem niet, 
toen hij een kind was, op wonderbare wijze van een ziekte 
genezen? Diepe vroomheid is de grondtoon van de „Boeken 

1917 I. 7 


98 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

van het Poolse volk en de Poolse pelgrimage", een vroomheid, 
die van alle tijden is, al is dat ook niet iedere mes sianistiese 
uiting er van. 

De „Boeken van het Poolse volk" zijn een korte wereldgeschiedenis 
in Pools-messianistiese geest, verhaald in een 
stijl, welke die der Heilige Schrift nabootst. „In den beginne 
was er geloof aan één God en er was vrijheid op aarde. 
En er waren geen wetten, slechts de wil Gods, en er waren 
geen heren en slaven, slechts patriarchen en hun kinderen." 
Maar de mensen schiepen zich afgoden, er kwam onvrij 

deze bereikte haar hoogtepunt, toen heel de wereld-heid, en 
onderdaan was aan de keizer van Rome. Christus, die het 
evangelium predikte van de zelfverloochening voor het wel 
der mensen, werd veroordeeld door 's keizers dienaren, doch 
hij stond op uit de doden, en zijn geest overwon de keizers 
van Rome. Nu keerde de vrijheid terug op aarde, de koningen 
waren als broeders en streden tezamen onder het 
teken des kruises. Doch dat duurde niet lang. De vorsten 
sloten een verbond met de satan en ieder volk aanbad zijn 
afgod: de Fransen de „Eer", de Spanjaarden „Politiek 
overwicht" of „Politieke invloed ", de Engelsen de Heerschappij 
ter zee en Handel", de Duitsers „Brodsinn" of 
„Welvaren". Er kwam weer strijd op aarde; slechts één 
volk aanbad geen der nieuwe goden, het bewaarde Geloof 
en Vrijheid. Dat waren de Polen. „En God beloonde hen, 
want een groot volk, Litauen, verbond zich met Polen als 
man met vrouw, twee zielen in één lichaam. En nooit 
voorheen was er dat verbond van volken geweest. Maar 
later zal het er zijn. Want dat verbond en dat huwelik 
van Litauen met Polen is het beeld des toekomstigen verbonds 
van alle Christelike volken, in de naam van Geloof 
en Vrijheid." Doch er was een satans drietal: Frederik, Katarina, 
Maria Theresia; zij zagen, dat de gebannen Vrijheid 
„terugkeerde in de gedaante van een rechtvaardig volk", en 
zij besloten dat volk te verderven. „En men martelde het 
Poolse volk 1) en legde het in het graf, en de koningen 
riepen uit: wij hebben de Vrijheid gedood en begraven. 

1) Deze passage komt met gedeeltelik dezelfde woorden ook hogerop 
voor, waar van Christus' dood sprake is. 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 

Maar zij riepen dom: want de laatste zonde volvoerend, 
maakten ze de maat hunner ongerechtigheden vol, 
en hun macht eindigde toen, toen zij zich het meest 
verblijdden. Want het Poolse volk is niet gestorven; zijn 
lichaam ligt in het graf, maar zijn ziel ging weg van de 
aarde, dat is van het openbare leven, naar de afgrond, dat 
is het huiselik leven der mensen, die slavernij lijden in hun 
land en buiten hun land, om hun lijden te zien. Maar op 
de derde dag zal de ziel terugkeren naar het lichaam en het 
Volk zal uit de doden opstaan en alle volken van Europa 
bevrijden van slavernij. En reeds twee dagen gingen voorbij: 
één dag ging onder met de eerste inneming van Warschau, 
en de tweede dag ging onder met de tweede inneming van 
Warschau; maar de derde dag zal opgaan, doch niet ondergaan. 
En evenals na Christus' opstanding op de hele aarde 
de bloedige offers ophielden, zo zullen na de opstanding van 
het Poolse Volk de oorlogen in de Christenheid ophouden ". 

Direkt hierbij sluiten zich aan de „Boeken der Poolse 
pelgrimage", een evangelie van troost, grotendeels bestaande 
uit gelijkenissen, „bijeengebracht door een Christen-pelgrim", 

voor andere pelgrims. Immers de Pool is geen zwerver: 
„want een zwerver is een mens, die doolt zonder doel"; 
ook geen balling: „want een balling is een mens, die ver 

een vonnis van zijn magistraat"; voorlopig-bannen is door 
hete hij pelgrim : „daar hij de gelofte deed van een tocht 
naar het heilige land, zijn vrije vaderland, de gelofte, 
zolang te zwerven, tot hij het zal gevonden hebben". Deze 
woorden komen voor in de inleiding; het zij mij vergund, 
ook van de gelijkenissen, die hierop volgen, er één te vertalen. 
Ik kies daarvoor de twintigste. 

„Een vrouw lag ziek aan slaapziekte, en haar zoon riep 

geneesheren bij haar. Alle geneesheren zeiden: kies een 

van ons, opdat hij haar geneze. Eén geneesheer zeide: Ik 

zal haar genezen naar de leer van Brown; doch de anderen 

antwoordden: dat is een slechte leer, laat ze liever ziek lig 

aan slaapziekte en sterven, dan dat gij haar genezen-gen 

zoudt naar Brown. Een tweede zeide: Ik zal haar genezen 

naar de leer van Hahnemann; de anderen antwoordden: dat 

is een slechte leer, laat ze liever sterven, dan dat gij haar 

zoudt genezen naar de leer van Hahnemann. Toen sprak 


100 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

de zoon der vrouw: geneest haar hoe-dan-ook, als gij haar 

slechts gezond maakt! Maar de geneesheren wilden het niet 

eens worden, de een wilde op generlei wijze voor de ander 

wijken. Toen riep de zoon met smart en wanhoop: 0 mijn 

moeder! En op die uitroep van de zoon ontwaakte de 

vrouw en genas. Men joeg de geneesheren weg. 

„Er zijn onder u sommigen, die zeggen: laat liever Polen 
neerliggen in slavernij, dan dat het moest opstaan naar de 
aristokratie; en anderen: laat het liever neerliggen, dan dat 
het moest opstaan naar de demokratie; en anderen: laat het 
liever neerliggen, dan dat het zulke grenzen zou hebben, en 
anderen zulke. Deze zijn allen geneesheren, geen zonen, en 
zij hebben moeder vaderland niet lief. Voorwaar, ik zeg u: 
vorst niet, welke regering er zal zijn in Polen, 't zij u genoeg 
te weten, dat die beter zal zijn, dan alle, waarvan gij weet; 
en vraagt ook niet naar zijn grenzen, want zij zullen wijder 
zijn dan ze ooit waren. En ieder uwer heeft in zijn ziel 
de kiem der toekomstige wetten en de maat der toekomstige 
grenzen. Naarmate gij uw ziel groter en beter maakt, in die 
mate zult ge uw wetten beter maken en uw grenzen wijder". 

Met opzet koos ik zulk een gelijkenis uit, waarin de zuivere 
vaderlandsliefde niet wordt bezoedeld door een chauvinistiese 
smet. Uit de indruk, die een dergelijk fragment op ons 
maakt, kan men nagaan, hoe het gehele boekje moest werken 
op de Polen van 1832 en 1833, voor wie datgene actueel 
was wat voor ons verre historie is. 

„De idee van nationaliteit is op zichzelf een conservatieve 
idee het afzonderen der eigenen, het stellen van 
zichzelf tegenover een ander; daarin ligt èn de judaïese 
voorstelling van voortreffelikheid van eigen ras èn de aristokratiese 
hovaardigheid op zuiverheid van bloed en eerstgeboorterecht. 
Nationaliteit, als leus, als strijdkreet, hult 
zich slechts dan in een oreool, wanneer een natie strijdt 
voor haar onafhankelikheid, wanneer ze een vreemd juk 
afwerpt. Daarom zijn nationale gevoelens, met al hun overdrijvingen, 
vol van poëzie in Italië, en tegelijkertijd banaal 
in Duitsland". [N.B. Dit werd geschreven omstreeks 
1860.1 Deze passage uit Herzen's memoires maakte een 
diepe indruk op mij, toen ik ze onlangs weer eens overlas, 
in een tijd, nu het nationalisme juist bij grote en machtige 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 101 

volken zo brallend zijn stem verheft. Dan is ons toch het 
nationalisme van een Mickiewicz liever, ook waar hij tot 
overschatting der eigen natie komt. En terwijl het ons walgt, 
wanneer machtige volken God bidden om de zege hunner eigen 
wapenen en de nederlaag van de tegenstanders op wie 't 
Goddelik oog met minder welgevallen rusten moge! kunnen 
we niet zonder diepe ontroering het „gebed van de pelgrim" 
lezen, dat met de Jitanie van de pelgrim" het slot vormt 
der „Boeken van de Poolse pelgrimage ". Het is geen bede 
om macht, doch om erbarmen; niet trots of zelfzucht gaven 
haar in, doch demoed. Ik laat de vertaling hier volgen: 

„Almachtige Heer God! De kinderen van het volk des 
krijgs heffen tot U hun ongewapende handen op van de 
verschillende hoeken der wereld. Zij roepen tot U, uit de 
diepte der Siberiese groeven en uit de sneeuw van Kamtsjatka 
en uit de steppen van Algiers en uit Frankrijk, het vreemde 
land. Maar in ons vaderland, in Polen, dat U trouw is, 
staat het niet vrij, tot U te roepen, en onze grijsaards, 
vrouwen en kinderen bidden tot U in het verborgene, met 
gedachten en tranen. God der jagellonen! God der Sobieski's 
! God der Kos'ciuszko's! erbarm U over ons vaderland 
en over ons. Sta ons toe wederom tot U te bidden 
naar de gewoonte onzer vaderen, op het slagveld met de 
wapenen in de hand, voor een altaar, gemaakt van trommels 
en kanonnen, onder een baldakijn, gemaakt van onze 
adelaars en vanen; en sta ons gezin toe, te bidden in de 
kerken onzer steden en onzer dorpen, en onze kinderen op 
onze graven. Maar evenwel geschiede niet onze wil, doch 
de Uwe. Amen." 

Uit dezelfde periode als de „Boeken van het Poolse volk 
en van de Poolse pelgrimage" dateert het derde deel van 
het „Doden-feest." Al de delen van dit werk — die in 
een zeer los verband staan met elkaar zijn ontstaan 
onder de direkte invloed van 's dichters eigen levenservaringen. 
Doch terwijl in het eerste deel (kort en fragmentaries) 
en in het tweede en vierde deel, die alle gedicht zijn 
vóór de gevangenschap te Wilna, de jongeling aan het 
woord is, wiens enge wereld begrensd wordt door de aan 

eerste liefde en der eerste teleurstellingen in-doeningen der 
zijn persoonlik leven, weerklinkt in het derde deel, dat 


102 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

tien jaar later ontstond, de hartstochtelike stem van de patriot, 
die geleden heeft voor het vaderland en al de rampen zijns 
volks in het eigen gemoed heeft doorleefd. De egoïstiessentimentéle 
Gustav heeft plaats gemaakt voor Konrad, die 
zich, gewapend met de liefde voor heel een volk, aangordt 
voor de strijd desnoods met God zelf. 

Het derde deel van het ,,Doden-feest" is één bedrijf van 
een dramatisch gedicht; „drama" mogen wij een door een 
zo losse band met elkaar verbonden serie taferelen nauweliks 
noemen. De verdere bedrijven bleven in de pen; en een 
aantal losse gedichten, die als een soort aanhangsel op het 
éne voltooide bedrijf volgen, zijn niet in gesprekvorm. 
De afzonderlike tonelen van dit éne bedrijf spelen in ver 

plaatsen: de proloog en de eerste drie tonelen in-schillende 
het klooster der Bazylianen te Wilna, waar de gearresteerde 
Filareten waren opgesloten, het vierde in een landhuis bij 
Lemberg, het vijfde en zesde wederom te Wilna, het zevende 
te Warschau, het achtste te Wilna, het negende op een 
kerkhof in de nacht van het Doden-feest. Het hoofdthema 
van het geheel vormt de opstandigheid van Konrad-Mickie-
Wicz, die door het onrecht, dat het Polen-volk in zijn idealistiese 
jongelingschap is aangedaan, is gaan twijfelen aan de 
rechtvaardigheid van God; doch goede geesten waken over 
de zondaar en behoeden zijn ziel voor het eeuwige verderf. 
Maar ook het bijwerk is van belang. Laat ons denken aan 
de achtste scène, waar de beul der Filareten en der Pools-
Litause patriotten, de senator Nowosiljtsow, ter verantwoording 
wordt geroepen voor zijn cynies bedrijf: joyeus en 
koelbloedig geniet hij van 't leven; wij zien hem schertsende 
en feestende, maar op de achtergrond verschijnt de jonge 
Rollison, de onschuldige martelaar voor een goede zaak, 
en op de weegschaal der gerechtigheid wordt de senator te 
licht bevonden. Denken we verder aan de Warschauer 
salon: Frans en Pools sprekenden vullen het vertrek, converseren 
met elkaar in korte zinnetjes; Mickiewicz gebruikt 
deze gelegenheid om aan Warschauer letterkundigen 
enige steken onder water te geven: maar de gehele scène 
wordt beheerst door Adolfs verhaal van Cichowski, een 
slachtoffer van Russiese tirannie. Eenmaal was hij een 
gelukkige man: levendig, vrolik, geestig, goedhartig, op de 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 103 

handen gedragen door zijn omgeving, — voor alles kindervriend. 
Doch op zekere dag ging hij uit en kwam niet thuis 
en weldra vond men zijn mantel aan de oever van de 
Weichsel. Men waande hem dood, doch na drie jaren 
komen er geruchten, „dat hij leeft, dat men hem foltert, dat 
hij weigert te bekennen." Maar allengs hield men op aan 
hem te denken; „anderen werden gevangen genomen, over 
anderen begon men te spreken." Plotseling, na vele jaren 
komt hij terug; een gendarm en een offisier brengen hem 
thuis, en de oude vrienden komen hem weer bezoeken. 
Hoe was hij veranderd! Met een wreed realisme beschrijft 
Adolf zijn lichaam, ongezond gezwollen van slecht voedsel 
en rottige lucht, zijn geel-bleke wangen, zijn voorhoofd 
met een halve eeuw aan rimpels, zijn ogen, glazig als 
verweerde gevangenisruitjes. Oude vrienden herkent hij niet 
-neer. „Zoveel duizend dagen was hij onderworpen aan 
rechtsonderzoek, zoveel duizend nachten sprak hij alleen 
met zichzelf, zoveel jaren verhoorden en folterden hem 
tirannen, zoveel jaren omringden hem muren, die konden 
horen, en zijn enige verdediging was zwijgen, en zijn 
enig gezelschap waren schimmen ... De zon schijnt hem 
een spion, de dag een verklapper, een wacht bij zijn huis, 
en een gast een vijand". Vraagt ge hem iets, hij vlucht in een 
hoek van de kamer en krijst u toe: „ Ik weet niets, ik zeg 
niets". „En lang ligt zijn vrouw op haar knieën voor hem 
en schreit met haar kind, voor hij zijn vrees en weerzin 
overwint". Van zijn gevangenschap weet hij niets meer, zijn 
geheugen is als een volgeschreven boek van Herculaneum, 
dat vergaat onder de aarde. „Zelfs de weder-opgestane 
schrijver vermag niet er in te lezen". Hij zei slechts: „Ik 
zal God de Heer er naar vragen, Hij heeft alles opgeschreven, 
Hij zal mij alles verhalen". 

Doch het hoofdmoment van het gehele gedicht is Konrad's 
improvisatie. Als de vrienden-Filareten en de goede korporaal, 
die de wacht bij hen moet houden, hem verlaten hebben en 
hij alleen in zijn cel blijft, zwijgt Konrad een geruime tijd, 
en dan komt de diepe bezieling over hem, welke zich uit 
in hartstochtelike verzen. Mickiewicz zelf bezat de gave der 
improvisatie, en uit zijn Parijse periode bezitten wij vrij 
uitvoerige meedelingen van personen, die getuige waren 


104 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

geweest van deze uitingen zijner hoogste extase en van de 
indruk, die zij op de toehoorders maakten. Doch reeds 
in het Bazylianen-klooster improviseerde hij, zodat ook 
in deze scène van het „Doden-feest" de dichter van een 
reëel feit uitgaat. 

De eenzaamheid brengt bezieling. Mensen heeft Konrad 
niet nodig; zij zouden de vlucht van zijn geest niet kunnen 
volgen. 

„Mijn lied, gij zijt een ster buiten de grens der wereld, 
„En de aardse blik, tot u gezonden als bode, 
„Al neemt hij vleugelen van glas, bereikt u niet in zijn vlucht, 
»Stoot slechts tegen uw melkweg: 
» Hij gist, dat dit zonnen zijn, 
„Doch hij zal ze niet tellen, niet meten." 


In pythiese vervoering omvat de dichter het grote heelal 
met zijn gedachten; de woorden kunnen de geest niet bijhouden, 
hoewel ze in een steeds wilder bruisende stroom 
van zijn lippen vloeien. Graag zou ik pogen, deze hele monoloog 
(negen pagina's druk) te vertalen, ten einde ook hen, 
die geen Pools kennen, iets te doen voelen van de onstuimige 
kracht van zulke taal. Maar zijn omvang houdt er mij van 
terug, gelukkig, want het zou een taak zijn boven mijn 
krachten. Ik zal echter zeer kort iets van de gedachtegang 
meedelen, hopende dat de climax van hartstocht de lezers 
niet zal ontgaan. 

Konrad voelt zich een „meester ", die zijn handen legt op 
de sterren des hemels, en het heelal gaat zingen. De meester 
voegt de tonen samen tot akkoorden. Hij heft zijn handen 
op van de randen der wereld; tans zingt hij zelf. Alle poëten 
en wijzen en profeten te zamen hebben niet zo hun eigen 
geluk, hun eigen macht gevoeld als deze „meester" in die 
eenzame nacht. De wereld van het geschapene wordt hem 
te eng. Hij vliegt daarheen, waar schepper en natuur aan 
elkaar grenzen. En nu staat hij tegenover God; zover drong 
hij door. „Maar ik ben een mens, en daar, op aarde, is 
mijn lichaam; daar had ik lief; in het vaderland bleef mijn 
hart... . " Daar had hij lief, niet één mens, maar een heel 
volk; hij wil het opheffen en gelukkig maken. Abs „schepper" 
is hij geboren, daarin Gods gelijke; door zijn gevoel, door 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 

„die macht, die mensen niet kunnen geven ", beheerst hij het 
heelal; maar de macht, om zijns gelijken, onsterfelike mensen 
als hijzelf, te beheersen en geluk te brengen, die mist hij. 
Tot God in de hoogste hemelen steeg hij op om die macht 
te verkrijgen: „Ik wil macht hebben gelijk Gij bezit; over 
zielen wil ik heersen zoals Gij ze beheerst." Doch God 
zwijgt: hardvochtig is Hij, en een leugenaar is de mens, die 
Hem liefde noemt; Hij is slechts wijsheid. Naast Hem is de 
eenling niets, en zijn leven is één moment in Gods eeuwig 

maar als God geen liefde is, wees dan trots, o mens,-heid ; 
en daag Hem uit tot een bloedige strijd! „Ik zie naar het arme 
vaderland als een zoon naar zijn vader, gekneveld aan het 
rad ; ik voel het lijden van heel het volk, als een moeder 
voelt in haar schoot de weeën van haar vrucht. Ik lijd,. 
word waanzinnig ... En Gij, wijs en blijde, heerst altijd, 
oordeelt altijd, en men zegt, dat Gij niet dwaalt !" Doch 
Hij zwijgt: die gevoelloze God, die een millioen gefolterden 
om redding hoort smeken en ze niet aanziet, Hij blijft zwijgen, 
vertrouwend op Zijn sterke arm. Is geluk brengen 
dan geen heilig doel ? Dat wil Konrad, „de eerste der 
mensen-en engelen-schaar". Is hij niet waardig, dat God 
zijn macht met hem dele ? Zo neen, is hij geen antwoord 
waardig ? Dan wete God, dat „gevoel kan verbranden, wat 
de gedachte niet breekt", en Konrad zal alle gevoel, dat in 
hem is, tezamen smeden in het ijzeren beslag van zijn wil, 
en dat wapen schiet hij af tegen Gods natuur. Een middel 
is er om Gods wereld te doen schokken in al haar uitgestrektheid. 
Jk zal een stem schieten naar alle grenzen 
der schepping, een stem, die van geslachten tot geslachten 
zal gaan; uitschreeuwen, dat Gij niet de Vader zijt der 
wereld, doch de. . . ", en de stem des duivels vult het woord 
aan, dat gelukkig niet over Konrads lippen komt: „tsar". 
Dat is de ergste godslastering: God te noemen de Tsar der 
wereld! Maar Konrad zelf heeft dat woord niet gesproken: 

goede geesten waakten over hem. Als de „geest van links",. 
de boze, zijn ziel naar het eeuwige verderf wil slepen, wordt 
hij teruggestoten door de „geest van rechts" met een. 
„Weg!... Men bidt voor hem". In een landelik huis nabij 
Lemberg zal een zuivere meisjesziel voor hem bidden. Ze 
bad reeds voor vaderland, vader en moeder, maar voordat 


106 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

ze inslaapt, wil ze nog bidden voor die vreemdeling uit 
Litauen: mogelik heeft hij geen ouders om voor hem te bidden. 
Engelen houden daarbij de wacht en zingen hun lieveling 
schone dromen toe; daarna vliegen ze blijde naar 
huis, naar de hemel; het gebed van de kleine Eva is verhoord. 

Deze scène, de droom van Eva, behoort tot het mooiste, 
dat Mickiewicz gedicht heeft. Ze vormt een pendant van 
Konrads improvisatie: hier de extasen van de opstandige 
geest van Konrad-Mickiewicz, voortgolvend in een bruisende 
stroom van hartstochtelike taal, daar de stille verrukking 
van de dichterziel, die de hemel, de wereld der engelen, 
terugvond en hulde brengt aan twee engelen op aarde, jonge 
Poolse vrouwen, 1 ) wier innige vroomheid hem terugvoerde 
naar zijn geschokte geloof van weleer. Niet in staat, deze 
scène in Hollandse taal weer te geven, maak ik deze woorden 
tot de mijne, die professor Kallenbach aan Eva's droom 
heeft gewijd 2) : „ Het koor der Engelen, die vreugde brengen 
aan de slapende Eva, zijn de zangerigste verzen van 
Mickiewicz. Wie zo de wellust beschreef van 't engelen 

moet die zelf in zijn leven gesmaakt hebben.-vizioen, die 
Hier is zulk een spel van kleuren, klanken en licht-tinten, 
zulk een toverachtig overgaan van de ene in de andere, dat 
we in onze poëzie niet één vers hebben, dat hiermee gelijk 
staat, en niet één, dat ons zo een voorproef geeft van dat 

wat geen oog gezien heeft, geen oor gehoord ".-gene 

Op het derde deel van het „Doden-feest" en de „Boeken 
van het Poolse volk en de Poolse pelgrimage" volgt in 
1833!34 het epos in twaalf zangen „Pan Tadeusz", 3) het 
meest klassieke werk der Poolse letterkunde. 

In de eerste jaren der émigratie ontkwam ook Mickiewicz 
er niet aan, deel te nemen aan de partijtwisten en politieke 
geschillen zijner landgenoten. Maar zijn geest dorstte naar 
rust, en te midden der beslommeringen van zijn veelbewogen 
leven spande hij zich in, om die kalmte van geest, dat evenwicht 
der persoonlikheid te verkrijgen, waaraan hij behoefte 
had. En het gelukte hem. Daaraan hebben wij het ontstaan 
van Pan Tadeusz te danken, een kunstwerk zoals alleen een 

1) Henryka Ewa Ankwicz en Marcelina Lempicka. 
2) J. Kallenbach. Adam Mickiewicz, II, Krakau 1897, blz. 60 v. 
3) „ Heer Tadeusz". ----Ta-de-usz is drielettergrepig. 



ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 

dichter kan scheppen, wiens geest uitgaat boven het gewoel 
der wereld en die van hoog neerziet op de mensen in hun 
kleine alledaagsheid, waarin echter het lief hebbende dichteroog 
de vonken speurt van waarachtige goddelike schoonheid. 

Een dubbele opdracht gaat aan het epos vooraf: aan 
Litauen, het vaderland, dat is als de gezondheid: zijn waarde 
„beseft slechts hij, die het verloren heeft", en aan de 
Heilige Maagd, die eenmaal Mickiewicz als kind op wonder-
bare wijze uit een zware ziekte terugvoerde naar het leven, 
en die tans zijn smachtende ziel op even wondere wijze terugvoert 
naar het vaderland, welks bescheiden, maar waar 

schoonheden hij ons nu schilderen gaat in een achttal-achtige 
versregels. En dan zien we, midden in die mooie natuur, 
dat kleine adellike huis, op een lage heuvel, omringd door 
een berkebos, aan de oever van een riviertje, dat huis met 
zijn witte muren, „te witter, daar ze afsteken tegen het 
donkere groen der populieren, die het beschutten voor de 
stormen van de herfst", waar zich de gebeurtenissen zul 

afspelen, die de dichter ons gaat meedelen in een-len 
rustig verhalende stijl, af en toe onderbroken door opbruisingen 
van eigen diep gevoel en door natuurbeschrijvingen 
van bovenaardse schoonheid. 

Het verhaal is eenvoudig. De Soplica's en de Horeszko's, 
twee geslachten, tussen welke ook overigens twisten zijn 
voorgevallen, zijn het niet eens over het bezit van een vervallen 
kasteel. Een jonge romantiese graaf, in wiens aderen 
het bloed der Horeszko's vloeit („de laatste der Horeszko's, 
hoewel van spillezijde"), wordt door een oude dienaar van 
dit geslacht aangespoord zijn rechten met geweld te hand-
haven; hij begeeft zich naar een kolonie van arme edel 

gaarne bereid zijn een rooftocht naar het witte-lieden, die 
landhuis van de rijke buurman, rechter Soplica, te ondernemen; 
zij behalen een gemakkelike overwinning en bedrinken 
zich dan aan wijn uit de kelders der Soplica's. In 
hun slaap worden ze geketend door een afdeling Russiese 
soldaten, doch de Bernardijner (Franciskaner) monnik Robak 
bevrijdt de geboeiden en gemeenschappelik gaat men de 
Russen te lijf, die verslagen worden. In die strijd wordt de 
monnik Robak gewond, en, voor hij sterft, vertelt hij zijn 
leven: hij is Jacek Soplica, de broeder van de rechter en de 


108 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

vader van Tadeusz, diezelfde, die eenmaal de oude graaf 
Horeszko doodde, daarbij verraad plegend aan de Poolse 
zaak; maar een leven van boete scheidt hem van die daad. 
De zwaarst gekompromitteerden moéten voor hun veiligheid 
het land verlaten, doch in 1812 keren ze terug met de Franse 
legers; dan wordt het huwelik gesloten tussen Tadeusz 
Soplica en Zosia, de kleindochter van graaf Horeszko; zo 
neemt de vete tussen beide geslachten een einde en de 
vreugdestemming van het jaar 1812, „het jaar van de oogst, 
het jaar van de oorlog", maakt deze landelike bruiloft tot 
een apotheose van Pools geluk. 

Ziedaar de eenvoudige inhoud. Niet deze is het, die Pan 
Tadeusz tot een meesterwerk maakt; dat doet de wijze, 
waarop de stof behandeld is. Een groot aantal personen 
gaat aan ons oog voorbij. Wij horen de kalm voortkabbelende 
beschouwingen over de oude tijd van rechter Soplica 
en de oudste, eerwaardigste gast aan zijn dis; tante Telimena, 
trots haar leeftijd nog steeds koket, belaagt met een aan 

naïeve hart van de jonge Tadeusz; op-vankelik sukses het 
den duur is Tadeusz gevoeliger voor de kinderlike lieftalligheid 
van Zosia; twee plattelanders verwikkelen alle aanwezigen 
in hun eindeloze twisten over de superiorieit hunner 
jachthonden; een Litause Don-Quichot treedt op in de gedaante 
van een jonge, ridderlike graaf, die aan een ganzehoedster 
galante komplimenten maakt en die de berooide 
edelen van het naburige Dobrzyn aanvoert tegen het huis 
der Soplica's, alwaar dit hongerige leger een geweldige 
slachting aanricht onder vee en pluimgedierte; een ware 
spraakverwarring is het in dat Dobrzyn: de enige verstandige 
is er de oude Maciek, doch zijn verwijtend „Domoren" vermag 
die domoren niet tot rede te brengen; Tadeusz is een 
brave jonge man, meer deugend voor soldaat dan voor ge 

een weinig op de voorgrond tredend persoon, maar-leerde, 
vanaf zijn aankomst op het witte huis van oom de rechter 
heeft iedere lezer hem lief. Het zijn allen gewone mensen: 
boven hen steekt uit Tadeusz' vader, Jacek Soplica, eens 
de meest belovende edelman van het land, maar, toen hem 
de hand der erfdochter van de Horeszko's geweigerd werd, 
pleegde hij verraad. Nu is hij een oude monnik, rondzwervend 
om geld voor zijn orde bijeen te zamelen. Maar waar hij 


ADAM MICK(EWICZ (1798-1855). 

kan, dient hij de Poolse zaak, en daardoor zoent hij het 
verraad, in zijn jeugd gepleegd. 
Al deze personen en zovelen nog bovendien beschrijft ons 

Mickiewicz met een humor, zoals we die in geen ander 
werk van hem vinden. De dichter staat op een afstand van 
die kleine wereld, omvat haar in één brede blik. Elk individu 
ziet hij in zijn menselike belachelikheid, en elk zijner 
helden behandelt hij met een lichte spot: maar het is een 
goedhartige spot, waarvan de grondtoon is liefde voor het 
groot-menselike, dat in elk dier helden leeft, liefde ook 
voor het Litause volk, waarvan zij allen typiese vertegenwoordigers 
zijn, welks tradities — slechte en goede --zij 
bewaarden. En trots de objektieve beschrijving, zonder alle 
hartstochtelike partijdigheid, ligt over het gehele werk de 
stemming des dichters, een weemoedige stemming: immers dit 
alles behoort tot het verleden, de „zajazd" ( „overval, aanval ") 
van de jonge graaf en de zijnen was „de laatste zajazd" 1); 
en dat woord „laatste” komt vaak voor. De „woz'ny" („ge 

uit dit epos was de „laatste woz'ny", het vijfde-rechtsbode") 
boek eindigt met het inslapen van de „laatste klucznik" (huishouder, 
keldermeester) der Horeszko's, enz. Zo is die gehele 
wereld verdwenen! Wanneer Mickiewicz ons een berejacht 
beschrijft (waarbij Tadeusz en de jonge graaf bijna om het 
leven kwamen; gelukkig toonde de monnik Robak zo'n 
goed schutter te wezen als dat bij monniken zelden voor 

dan voelt men, dat er zo onbezorgd niet meer in-komt!), 
Litauen gejaagd wordt; en wanneer over die ondergaande 
wereld de zon opgaat op zo'n wijze dat Stanislaw Witkiewicz, 
de schilder-schrijver, in verrukking kwam over 
,,Mickiewicz als kolorist" —, dan beseft men al de tragiek 

er van, dat diezelfde wereld de opgaande zon niet meer 
zal aanschouwen. 

Zo is „Pan Tadeusz" een groots beeld van het oude Litauen, 
uitgewerkt in honderden details. Elk dier details heeft zijn 
juiste afmetingen, bevindt zich op zijn juiste plaats en alle 
worden samengevoegd tot een harmonies geheel door de wijze 

1) In werkelikheid heeft later nog één dergelijke „zajazd" plaats 
gehad. — De volledige titel van Pan Tadeusz is: Pan Tadeusz of de 
laatste zajazd in Litauen ". 


110 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

objektiviteit van Mickiewicz. Maar het epos als geheel en elk 
onderdeel op zichzelf ontvangen hun warme koloriet door 
's dichters liefde, ingehouden doch hartstochtelik, door zijn 
weemoed, verborgen onder een schalkse lach. 

Een geheel aparte plaats in het gedicht nemen het elfde 
en twaalfde boek in, spelende in 1812. „0 jaar ! wie u zag 
in onze landen !", begint de dichter, en een lange jubelzang 
op dat gelukkige jaar volgt. De Fransen staan in Litauen, 
met hen kwamen mee Poolse generaals en ballingen. Velen van 
dezen, waaronder oude vrienden, die uitgeweken waren, zijn 
bijeen, om enige huweliken te vieren: in het middelpunt der 
feestviering staat de bruiloft van Tadeusz en Zosia. Zosia, 
voor 't eerst ongehoorzaam aan tante Telimena (ook zelf de 
bruid), heeft zich gekleed in een bevallig, landelik kostuum; 
zo gaat ze rond bij dé gasten, bloemen ronddelend uit een 
eenvoudige ruiker; allen zien haar aan, met bewondering en 
liefde. Het is alsof Mickiewicz een laatste hulde wilde brengen 
aan eigen herinneringen: hoe had hij zelf in zijn jeugd 
het Litause meisje liefgehad! En over die hele laatste twee 
zangen ligt een klare, blijde stemming: het vrije Litauen, 
zoals de dichter het slechts één lente gekend heeft, hieraan 
brengt hij zijn afscheidsgroet. Het enthusiasme bereikt zijn 

hoogtepunt, wanneer de oude Joodse muzikant Jankiel ten 
tonele komt. Eenmaal had hij Zosia beloofd, op haar bruiloft op 
de cymbels te spelen, en die belofte moet hij nakomen. Zijn 
verering voor de lieve bruid geeft hem bezieling, en in steeds, 
wisselende rhythmen en melodieën hoort men: een stuk 
historie van Polen: de eendracht van koning en volk op de 
derde Mei van de constitutie (1791), het valse verraad van 
Targowica, de bestorming van Praga, de legioenen van 
Dombrowski: „reeds verbinden zich de losse tonen en 
vormen legioenen van akkoorden, en reeds schrijden ze voort 
in de maat met eendrachtige klanken; 't is de weemoedige 
melodie van dat heerlik lied: van de soldaat-zwerver, die 
loopt door bos en woud, bijwijlen versmachtend van ellende 
en van honger; eindelik valt hij neer aan de voeten van zijn 
trouw paard, en het paard graaft met zijn poot een graf voor 
hem. Een oud lied, aan 't Poolse leger zo dierbaar! De soldaten 
herkenden het; de manschappen verdrongen zich om de kun 
zij luisteren, herinneren zich die wrede tijd, toen zij-stenaar; 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 

op 't graf des vaderlands dat lied aanhieven en heengingen 
naar 't einde der wereld; ze roepen zich in de gedachte de 
lange jaren van hun zwerven, over vasteland en zeeën, door 
heet zand en vorst, onder vreemde volken, waar hen dikwels in 
het kamp dat volkslied troostte en ontroerde. Zo peinzend, 
bogen ze somber het hoofd. Maar opeens hieven ze 't 
op, want de meester voert de tonen omhoog, geeft ze groter 
kracht, verandert de maat: iets nieuws weerklinkt, —en wederom 
keek hij van hoog neer, mat met 't oog de snaren, vouwde 
de handen samen, met beide handen sloeg hij, met de twee 
staven: zo kunstig was die aanslag, hij was zo machtig, dat 
de snaren klonken als messingbuizen, en van die buizen 
woei ten hemel het bekende lied, de triomfmars: Nog is 
Polen niet verloren." 

Met deze proza-vertolking van een vijf-en-twintigtal der 
dertiensyllabige verzen van Pan Tadeusz in het Pools 
trots de weinige afwisseling van stemgeluid zo vol melodiese 
variatie ---nemen we afscheid van dit meesterwerk, en 
van Mickiewicz als dichter. Want na dit hoogtepunt van 
zijn kunst heeft hij weinig meer gedicht, hoewel hij nog 
ruim twintig jaren te leven had. 

Kort na 't verschijnen van Pan Tadeusz huwde Mickiewicz 
met Celina Szymanowska, met wie hij gelukkig geleefd 
heeft, tot ze hem in Maart 1855 door de dood ontviel. 
Het was een leven van zorg en armoede. Mickiewicz was 
geen publicist, die door regelmatig verschijnende literaire 
arbeid van zijn pen kon leven. Hij probeerde het, doch in 
1838 ging hij omzien naar een vaste werkkring. Hij vond 
die in 1839, toen hij benoemd werd tot professor in Latijnse 
letterkunde aan de akademie te Lausanne en tegelijk tot leraar 
aan het gymnasium aldaar. Deze betrekkingen vervulde hij 
op loffelike wijze, doch slechts kort; want toen in 1840 
aan het College de France een leerstoel voor Slaviese literatuur 
werd gecreëerd en de keus voor de eerste functionaris 
op Mickiewicz viel, besloot hij de benoeming aan te nemen, 

hoewel niet zonder aarzeling — en de 22. Desember 

1840 hield hij zijn openingscollege. Aanvankelik stonden 

zijn lessen zeer hoog. Ze zijn in enige talen in druk ver 

verdienen ze door kenners en be-.-schenen en nog steeds 
minnaars der Slaviese letterkunde gelezen te worden. Doch 


112 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

geleidelik maakte Mickiewicz zich onmogelik als Parijs 
hoogleraar. 

Steeds had de dichter neiging gehad tot mysticisme; dat 
tonen zijn „Boeken van het Poolse volk en de Poolse pelgrimage," 
dat tonen talrijke perioden uit zijn gedichten. Tot 
nog toe evenwel waren de mystieke tendensen van zijn gemoed 
in evenwicht gehouden door humor en zin voor 't 
reële leven; Pan Tadeusz vooral is de schepping van een 
goed-geëquilibreerde geest. Maar daarna slaat de weegschaal 
over naar de zijde van het mysticisme. De bekoring, uit 

wordt steeds groter-gaande van Boehme en Saint Martin, 
en . ten slotte wordt Mickiewicz - de gehoorzame volgeling 
van de Poolse mysticus Towian'ski. Toen deze hem voor 
't eerst bezocht, was zijn echtgenote zwaar ziek. De bezoeker 
bemerkte . 's dichters gedrukte stemming en vroeg 
naar de oorzaak. Toen hij die vernomen had, verklaarde 
hij op stellige toon, de zieke te zullen genezen. En inderdaad, 
toen hij bij haar werd toegelaten, haar hand vatte en 
enige woorden fluisterde, die geen der aanwezigen verstond, 
sloeg de zieke de ogen op, omhelsde man en kinderen en 
van die dag af (30 ,Julie 1841) week de ziekte. Dit wonder 
maakte een diepe indruk op Mickiewicz en zo werd zijn 
toch al mystics gestemde geest een vruchtbare bodem voor 
de invloed van Towian'ski. 

Over de leer van deze mysticus is het niet nodig tans 
te spreken. Gewichtiger is 't voor ons te weten, dat Mickiewicz 
geleidelik van zijn professoraat een tribune maakte 
voor Towian'ski's ideën : de roeping der Slaviese volken, 
een ophanden zijnde verandering in de Europese toestanden werden 
aan de hand van mystieke geschriften gepredikt. Meer 
in 't biezonder was het de grote rol, aan 't geslacht Bona-
parte toegedacht, die Mickiewicz tot een gevaarlik hoogleraar 
maakte in de ogen der regering van Louis Philippe. 
De dichter moest ontslag aanvragen en de 28 Mei 1844 
gaf hij zijn laatste college. 

In de tweede helft der veertiger jaren verminderde Towian'ski's 
invloed. De „meester" kwam niet verder dan 
theoretiese bespiegelingen, bij Mickiewicz echter trad meer 
het konkrete ideaal van een bevrijding van Polen op de 
voorgrond, en als het jaar 1848 de revolutie over Europa 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 

brengt, dan wordt de dichter metterdaad aan de „meester" ontrouw. 
Te Rome bepleit hij de zaak der Polen bij de paus, 
zonder resultaat. Intussen wordt er een Pools legioen gevormd, 
om de Italianen in hun bevrijdingskamp te helpen 
en daarna de zaak van 't eigen vaderland ter hand te nemen. 
Mickiewicz trekt aan 't hoofd van dit legioen naar Milaan. 
Sukses van betekenis heeft deze poging niet gehad, maar 
daarom is de verdienste van Mickiewicz, die iedere strohalm 
aangreep, die hem nader kon brengen tot het vrije vaderland, 
niet geringer, en die verdienste werd erkend door 
tijdgenoten, zoals 's dichters vriend vorst Adam Czartoryski, 
de hoofdman der Poolse emigratie: „de aanvang," schreef 
deze, ,,.... was het allermoeilikste werk, dat gij door uw 
ijver, door uw geest, die op geen hinderpalen acht slaat, 
volvoerd hebt." 

Enige tijd heeft Mickiewicz in de verwachting geleefd, dat 
Lodewijk Napoleon de Poolse zaak zou ter hand nemen; 
doch ook deze hoop werd teleurgesteld. Wel wordt de 
dichter zelf in Oktober 1852 benoemd tot bibliothekaris der 
Arsenal-bibliotheek, maar voor zijn vaderland wordt niets 
gedaan. Doch daar breekt de Krim-oorlog uit: voor Poolse 
patriotten een lichtstreep aan de horizon. Het gelukt M ickiewicz 
een wetenschappelike opdracht van het Franse ministerie 
van onderwijs te verkrijgen en hij reist naar Turkije. Hier 
dient hij vóór alles de zaak van zijn volk: de tans opnieuw 
te organiséren Poolse legioenen hebben zijn gehele belangstelling. 
Doch in Konstantinopel wordt hij plotseling ziek en 
hij sterft er op 't onverwachtst de 26. November 1855. 
Zijn laatste woorden waren het antwoord op de vraag, of 
hij zijn kinderen nog iets te zeggen had: „Zeg hun, dat ze 
elkaar liefhebben altijd." 

IV. 
MICKIEWICZ EN HET NAGESLACHT. 

Ruim zestig jaar zijn verlopen sedert Mickiewicz' dood en 
nog steeds verheft zijn reuzefiguur zich hoog boven de 

geslachten van dichters en schrijvers, die met en na hem 
de Poolse letterkunde hebben gemaakt tot een welsprekend 
1917 I. 8 


114 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

getuigenis van volkskracht. Niet in alle opzichten is hij de 
eerste: zijn jongere tijdgenoot Juljusz Slowacki 1) overtreft 
hem als taalkunstenaar in engere zin :. een dergelijke soepelheid 
hebben de Poolse taal en het Poolse vers slechts eenmaal 
getoond te bezitten; alleen Slowacki, het verwende 
muzen-kind, vermocht ze te plooien presies zoals een poëtiese 
gril het hem ingaf. Doch niet deze gave alleen bepaalt de 
grootheid van een dichter; zij doet dat slechts voor hem, 
wiens waardéringsvermogen uitsluitend deze ene richting 
uitgaat. Om echter de eerste nationale poëet te worden, 
moet men veelzijdig wezen, beschikken over talenten van 
allerlei aard, die elkaar in evenwicht houden. 

Zo iemand was Adam Mickiewicz. Eigen lief en leed en 
de tradities van een groot volk, met een oude beschaving 
en een roemrijk verleden, de rampspoeden zijner natie 
en haar idealen, en eigen heimwee naar 't verloren vaderland, 
dit alles omvademde hij met zijn grote geest; zijn diep gevoel 
en religieuze zin gaven aan deze inhoud vorm, kleur en 
warmte, en zijn taal, massief, eenvoudig, met een sterk 
persoonlik en tegelijk echt Pools karakter, openbaarde het 
intiemste wezen van de dichter aan geheel een volk als 
het inbegrip van nationaal schoon en nationale waarheid. Zo 
was en is Mickiewicz de Poolse dichter bij uitnemendheid. En 
deze zelfde man was een martelaar voor de algemene zaak ;. 
reeds als student huldigde hij de leus van deugd en vaderland, 
en daarvoor boette hij in het Wilna'er klooster; en 
toen hij een man van rijpe leeftijd was, verdroeg hij geduldig 
armoede en ontbering en ballingschap, daar hem immers. 
»de hoop tegenschitterde, dat hij het vaderland diende". Deze 
vertolker van 's volks lijden en ideaal, deze onvermoeide 
strijder voor 's volks rechtvaardige zaak, hij moest worden 
tot het middelpunt, waarom zich heel Polen verenigde: de 
eerste burger van Polen. 

Dat was hij voor een vroeger mensegeslacht en hij is het 
nog voor 't onze; telkens vindt men opnieuw de bewijzen 
daarvan. In 1890 werd Mickiewicz' stoffelik overschot overgebracht 
van Montmorency naar Krakau, en in de meest 
gewijde aarde van Polen, in de kathedraal van de Krakau'er 

1) 1809-1849. 


ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 115 

Wawel, daar rust hij tans te midden der oude koningen van 
zijn volk. Geen andere burger heeft de Poolse natie op 
zulk een wijze geëerd. En nog zeer onlangs leverde de 
hoofdstad van Polen opnieuw het bewijs, Mickiewicz te 
beschouwen als een symbool harer nationale wensen. Op 
de derde Mei van het jaar 1916 heeft men door geheel Polen 
het 125-jarige feest gevierd van de constitutie van 1791, 

d.w.z. van de veranderde koers, die beloofde het diep gezonken 
gemenebest op •te heffen uit zijn verval en het een periode 
van verjongd leven en nieuwe opbloei te doen ingaan, ---helaas 
op een ogenblik dat het al te laat was. Nergens is 
dat feit zo plechtig en imposant herdacht als te Warschau. 
Een optocht van een kwart millioen mensen, lopende op 
rijen van zestien, en toch nog vijf a zes kilometer lang, trok 
door de straten, in ongestoorde orde; geen plek op de lange 
weg, die de stoet aflegde, was zozeer getuige van indruk. 
wekkende demonstraties als het standbeeld van Mickiewicz 
op de „Krakauer voorstad" (Krakowskie przedmies'cie), 
waaraan alle vaandels een eregroet brachten. 

Zo is nog steeds Adam Mickiewicz het verenigingspunt 

der Poolse gedachte: hij sprak datgene uit, wat alle patriotten 

aan elkaar bindt, trots het grootst mogelike verschil in ideën 

en inzichten. Zo sprak hij reeds tot alle partijen in de eerste 

jaren der emigratie en zo doet hij het nog, hoezeer die 

partijen zelf andere zijn geworden. 

Sedert Mickiewicz' dood is de „Poolse kwestie" belangrijk 
van karakter veranderd. In het midden der vorige eeuw 
gold Rusland voor de aartsvijand, Rusland, dat in de tijden 
van Batory (1576—'86) en Zygmunt III (1587---1632) zich 
met moeite staande hield tegen zijn Poolse nabuur en dat 
tans zijn oude tegenstander, dat bolwerk van westerse beschaving 
tegen oosterse barbaarsheid, met bruut geweld had 
neergetrapt. Wel vergat men nooit, dat er ook Polen in 
Oostenrijk en Pruisen waren, maar hier waren de kwesties 
minder akuut. In Pruisen wisselden polonophiele en polonophobe 
politiek elkaar af, maar eerst in Bismarcks tijd zou 
de verhouding tussen Duitsers en Polen zo gespannen worden 
als ze sedert dien (met een korte verpozing van 1890—'94) 
gebleven is. In Oostenrijk hadden de Polen het even goed 
of even slecht als de andere nationaliteiten der monarchie 


116 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

het onder 't régime van Metternich en Bach hebben konden. 
Een goed Pools patriot had weinig aanleiding Oostenrijk 
lief te hebben vooral niet na de Galiciese moorden van 
1846 , maar de Oostenrijks-Poolse kwestie stond ver in 
de schaduw bij de Pools-Russiese. Tot zekere hoogte is dat 
nog zo: al was het maar, omdat in Kongres-Polen en Litauen 
en West-Rusland veel meer Polen wonen dan in Galicië en 
Pruisen samen. Maar de Duitse ,,Ostmark" is tans over 
de hele wereld berucht om haar nationaliteiten-strijd, en in 
Galicië ontwikkelde zich na 1860 een Pools Piemont. 
Bovendien is de leiding der politiek in geheel andere handen: 
demokratiese elementen treden daarbij meer op de voorgrond, 
en geen Parijse emigranten delen nu de lakens uit. 
De belangstelling voor ekonomiese faktoren is toegenomen 
en schiep nieuwe partijverhoudingen. Hiermee gaat samen 
meer zin voor 't reële. Ongetwijfeld komen messianistiese 
ideën, zoals Mickiewicz ze verkondigde en zoals wat later 

Krasin'ski het doen zoude, nog voor, en in de diepte van 
patriottiese gemoederen zal heel wat meer messianisme verborgen 
liggen dan zich uit in pers en literatuur; maar de 
tijd, dat leidende geesten messianisties-mysties denken, is 
voorbij, zij 't dan ook wellicht niet voor goed. 

Toch is Mickiewicz nog in staat tot het hart aller Polen 
te spreken. En dat is heel begrijpelik, niet alleen omdat op 
een held der nationale literatuur iedere volksgenoot trots 
is zelfs al kent hij hem oppervlakkig —, maar ook, omdat 
mentaliteit en stemming der Polen minder veranderd zijn, 
dan men, naar 't uiterlik oordelend, wel zou zeggen. Al 
denkt men tans reëler, een bezinksel van mysties, zelfs van 
messianisties voelen ligt op de bodem der ziel van een 
ieder, die mooie, oude tradities en onverwezenlikte idealen 
met zich draagt. Mogelik voelen jonge naties, zoals Pruisen 
en Bulgaren en Argentijnen, reëler, maar de wettige erfgenamen 
der kultuur van het Jagellonen-rijk, tans in hun 
nationale rechten te kort gedaan door hen, in wie zij barbaren 
of parvenu's voelen, zij moeten in opstand komen 
tegen de onrechtvaardigheden dezer wereld, hetzij dan dat 
ze met Konrad Gods hoge goedheid loochenen hetzij ze 
met de „pelgrim" bidden om vervulling hunner wensen, 
evenwel eindigend met een „Uw wil geschiede." In dat ge



ADAM MICKIEWICZ (1798-1855). 

schokte rechtvaardigheidsgevoel, in die hoop op zoening van 
het onrecht ligt een kiem van messianisme. 

Mickiewicz had een grote belangstelling voor actuéle 
vraagstukken; de ,,Tribune des peuples" bevatte talrijke 
politieke opstellen van zijn hand (1849), en ook in andere 
tijden koos hij, daar waar verschillende opinies mogelik 
waren, veelal partij. Misschien zou hij dat ook doen als 
hij tans leefde hoewel we moeilik gissen kunnen, bij 
welke groep hij zich zou aansluiten , mogelik ook zou 
hij om een eigen vaandel zijn nieuwe Jegioen" vormen (zij 
't ook misschien een legioen zonder metalen wapenen). 
Partijen zijn echter aan een korte tijd gebonden, en waarachtig 
grote mannen als Mickiewicz arbeiden niet voor één 
of twee generaties. Het waardevolste van wat zij geven is 
niet het biezondere, maar het algemene ; welks fundamenten 
liggen niet in een contemporain feit, niet in een of andere 
idee, maar in de diepte van de menselike ziel. Dat algeméne 
behoudt zijn waarde ook voor het nageslacht. Het zogenaamd 

„reële" verandert in een snel tempo; maar het algemene 
bezit een diepere realiteit, doordat het wortelt in de menselike 
ziel, die haar zelfde wezen behoudt. Gelukkig een volk, dat 
een vertolker van die hogere realiteit heeft voortgebracht. 
Aangezien het algemeen-menselike zich in iedere natie uit op 
een eigen wijze, zal zulk een ziener het duidelikst spreken 
tot en het best verstaan worden door het eigen volk. 
Rusland heeft betrekkelik veel van zulke mannen gehad; 
mogelik hangt dat samen met de zin van het Russiese 
volk voor het „algemeen- menselike", waarvan wij zoveel 
lezen bij Dostojewskij. Polen heeft er altans één bezeten van 
de allereerste grootheid, en die éne is Mickiewicz. 

De blijvende betekenis van Mickiewicz, in een atmosfeer 
van elkaar afwisselende ideën, die veelal ijdelheid bleken, is 
begrepen door de Poolse neo-romanticus S. Wyspian'ski 
(1869-1907), en hij heeft des meesters nagedachtenis gehuldigd 
door monumenten, zoals er weinig voor de heroën 
der wereldliteratuur door hun jongeren zijn opgericht. Wyspian'ski 
begon zijn letterkundige carrière met navolgingen 
van Griekse drama's: een Griekse stof, naar Grieks model 
gedramatiseerd. Maar weldra trokken hem nationale thema's 
meer aan. In de trant van een Grieks drama nog steeds 


118 DE NATIONALE DICHTER DER POLEN 

dichtte hij „de Vloek" (1899): door de misdadige liefde van 
een dorpspriester voor een boerinnetje, bij wie hij kinderen 
verwekt heeft, komt er ongeluk over het dorp; in razernij 

doodt de zondige moeder haar eigen kinderen. Belangrijker nog 
dan „de Vloek" is een lange serie historiese drama's, niet meer 
in Griekse stijl, behandelend episoden uit de Poolse historie 
van af de legendariese voortijd tot de allerjongste periode. 
Een hiervan, „het Legioen" (1900), is een apotheose van 
Mickiewicz. De elf eerste scènes spelen te Rome in de jaren 
1845—'48, in die periode dus, toen de dichter vol hoop was 
op redding van zijn vaderland en ' toen hij in Italië het Poolse 
legioen formeerde. Niet in alle tonelen treedt Mickiewicz 
zelf op, maar toch speelt zich het geheel af in de schaduw 
van zijn reuzegestalte. Het laatste toneel is apokalypties gekleurd 
: een nacht op zee; de zee in beroering en vol drijvende 
lijken. Op de golven een grote boot: zijn mast is 
een kruis, zijn zeil een doek met het gelaat van Christus. 
Door de lucht zweven Harpyen, Erinyen, Sirenen. Mickiewicz 
staat met een fakkel bij de mast, en als zijn makkers, wier 
handen aan de riemen vastgebonden zijn, versagen, als het 
schip in brand staat, blijft hij op zijn post: „Uit de Dood 
der lichamen zal geboren worden de Geest het Woord, 
het Woord de macht! Gij zult jong weder opstaan ". 

Van een ander drama van Wyspian'ski, „Bevrijding" 
(Wyzwolenie; 1903), is Konrad de hoofdpersoon; het is de 
Konrad van het „Doden-feest", doch hij heeft een metamorfose 
ondergaan: deze Konrad is geen naar rechtvaardigheid 
hongerende mysticus, hij eist niet van God het geluk zijns 
volks, hij eist, dat het volk zelf door een daad dat geluk 
verovere. De Konrad van „Bevrijding" is een pendant van 
niemand minder dan Kazimir de Grote (1333-1370), die 
door Wyspian'ski in een gedicht dat zijn naam draagt (1900) 
wordt voorgesteld als de „Koning-Geest" van Polen, wakend 
over zijn volk; in onze tijd van vertwijfeling en lafheid, 
nu niets dat volk meer bijeenhoudt dan de tradities van 
vroegere grootheid, hoort de koninklike ziel het kleine 
gekibbel der partijen: iedere redenaar prijst en vleit het 
volk, dit staat verbijsterd en in vertwijfeling. Je ontstelen 
het zijn ziel." Doch de grote koning staat op uit de doden, 
slingert zijn zware hamer naar de redenaar -- „en het volk 


ADAM MICKIEW[CZ (1798-1855). 

zag zich vrij." Nog pessimistieser stemming ligt over „Bevrijding." 
Konrad ontmoet op een klein toneel allerlei 
akteurs, representanten der tegenstrijdigste richtingen en 
partijen; in het tweede bedrijf spreekt hij met twee-en-twintig 
maskers, die eveneens zeer heterogene dingen zeggen: het 
zijn blijkbaar Konrads eigen gedachten. Doch hij schudt ze 
van zich af en ontsteekt Hestia's fakkel aan het vuur van 
de huiselike haard, en met die fakkel in de hand ontmoet 
hij de „genius" der romantiese poëzie: deze verheerlikt het 
verleden, doch wat is dat verleden dan graf en dood ? 
Met Hestia's fakkel slaat Konrad de genius de gouden beker 
uit de opgeheven hand, en, na hem zelf verjaagd te hebben, 
blijft hij over met de akteurs, die naar huis verlangen, nu 
zij hun rol gespeeld hebben. Ten slotte is hij alleen, 
met de Erinyen, die hem blind en krankzinnig maken. Hij 
verlangt een „daad", die het volk bevrijden zal; maar er is 
geen uitweg uit zijn gevangenis: met een ijzeren grendel is 
de ijzeren poort gesloten. 

„Dat is geen poëzie, eer suggestie; zing het overige er 
bij, lezer of toeschouwer, dat de auteur had kunnen of 
willen zeggen" (Bruckner t. a. p. 2,465, naar aanleiding van 
„Bevrijding"). Wij zullen niet pogen te ontraadselen, wat 
Wyspian'ski met de fantastiese symboliek van „Bevrijding" 
precies heeft willen zeggen; trouwens, niet achter elk beeld 
moeten we een konkrete gedachte vermoeden, die in prozawoorden 
te omschrijven zou wezen. Het zij ons voldoende, 
dat deze kunstenaar daar waar hij een ideale patriot wil 
uitbeelden, een man met innige liefde voor zijn volk en 
sterke wilskracht, deze zoekt in Konrad-Mickiewicz. Al 
loochent deze herschapen Konrad dan ook de waarde van 
historiese idealen en romantiese traditie, zijn naam reeds 
is een bewijs, dat de dichter zelf altans één dier schimmen 
van het verleden niet verloochende: Mickiewicz' poëzie was 
ook voor hem een onvervreemdbaar nationaal bezit, de•band 
tussen de elkaar opvolgende generaties, die „tijding der 
gemeente, arke des verbonds tussen oude en jongere jaren", 
waarvan eenmaal de meester zelf gezongen had. 

N. VAN WIJK. 

HET ONTGINNINGSBEDRIJF 
IN LIMBURG. 


Toen ongeveer 50 jaar v. C. de Romeinen door het land 
der Nerviërs noordwaarts oprukten, vonden zij de Maasoevers 
bewoond. De Maas vormde toen de grens tusschen 
het volk der Eburonen, een stam, wiens gebied zich naar 
het oosten uitstrekte tot aan den Rijn, en dat der Atuatuken, 
die op den Westelijken rivieroever huisden. 

Uit de beschrijving der Romeinsche geschiedschrijvers 
blijkt ten duidelijkste, dat het tegenwoordige Limburg toen 
een boschrijke landstreek was, wier bewoners zich hoofdzakelijk 
ophielden langs de rivieroevers. Het water van den 
stroom bood hun volop gelegenheid voor beoefening van de 
vischvangst, terwijl op de boorden, waar het winterwater 
ieder jaar opnieuw een vruchtbare sliblaag achterliet, de 
korenteelt met uitstekend gevolg beoefend kon worden. 

Waarschijnlijk waren toen echter de bewoners reeds zoo 
talrijk dat niet allen langs de rivier land vonden, waarop ze in 
hun onderhoud konden voorzien, zoodat ze genoodzaakt waren 
elders akkers aan te leggen voor den verbouw van hun koren 
en weiden te zoeken voor hun vee. In sommige deelen van 
de provincie toch zijn, soms op tamelijk grooten afstand 
van de rivier, overblijfselen eener prae-historische cultuur 
aan het licht gekomen, die bewijzen dat de vindplaatsen reeds 
lang voor de komst der Romeinen bewoond moeten zijn 
geweest. De menschen uit dien tijd, vele eeuwen vóór Christus' 
geboorte, kenden echter geen andere hulpmiddelen voor de 
verrichting van hun werkzaamheden dan steenen voorwerpen 


HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

van zeer primitieven vorm, zoodat ze, wilden ze een boom 
vellen, dien eerst door inbranding aan alle zijden tot ver 

hadden te brengen, voor ze tot het omverhalen konden-koling 
overgaan. Aan het vellen van een enkelen boom zullen een 
tweetal mannen daarom allicht een halven dag hebben moeten 
besteden, zoodat het zeer waarschijnlijk is, dat de oerbewoners 
zich niet met de ontbossching van groote tereinen hebben 
bezig gehouden, doch dat ze zich op opene plekken tusschen 
de wouden hebben gevestigd. Enkele namen van bekende, 
zeer oude nederzettingen doen die waarschijnlijkheid bijna 
tot zekerheid worden. Immers, sommige van de oude ontginningen, 
die reeds voor den Romeinschen tijd op het 
Limburgsche land gevestigd waren, dragen thans nog den 
naam „Laar", wat misschien verband houdt met het Ger 

ledig, hier in de beteekenis van boomloos.-maansche leer, 
Zoo is er thans in de gemeente Weert nog een gehucht dat 
den naam „de Laar" draagt, terwijl in de gemeente Echt 
een dorpje „Berkelaar" ligt. 

Met meer zekerheid kan gesproken worden over den tijd, 
na de Romeinen. Nadat dezen de Eburonen, de Atuatuken 
en ook de meer naar het Noorden wonende Menapiërs 
vrijwel geheel hadden uitgemoord, deden zij de landstreek 
bevolken door leden van den stam der Sunikers. Langs de 
Maasoevers, waar de Romeinen hun wegen hadden aangelegd 
en hun wachtposten en kasteelen hadden gebouwd, waar ze 
de vruchtbare akkers en de rijke weilanden in beslag hadden 
genomen, was echter voor de kolonisten geen plaats. Zig: 
hadden genoegen te nemen met de onbeboschte plekken, die 
van nature vruchtbaar genoeg waren om koren te kunnen 
voortbrengen in het löschgebied van Zuid-Limburg zullen 
die er in zeer groot aantal geweest zijn — en toen eindelijk 
alle onbegroeide terreinen in beslag waren genomen, hadden 
ze stukken grond van boomen en struikgewas te ontdoen. 
Daar ze slechts individueel of niet dan in kleine groepen vereenigd 
te werk konden gaan, zal het voor hen, al hadden 
ze dan ook, dank zij den beschavenden invloed van de 
Romeinen, veel betere en veel sterkere werktuigen dan de 
ontginners uit vroegere eeuwen, toch zeer bezwaarlijk geweest 
zijn om zoo groote oppervlakten te ontdoen van alles wat 
daarop groeide, dat er het koren voor de behoefte van vele 


122 HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

gezinnen kon worden geteeld. Zeer zeker zijn het slechts 
kleine perceelen geweest, die toen door 't omverhakken van 
boomen bestemd werden voor het verbouwen van akkervruchten, 
en eerst nadat de Romeinen van hier verdreven 
waren door uit het Noorden opdringende Germaansche 
stammen en met de kerstening dezer gewesten begonnen was, 
werden ontginningen op groote schaal ter hand genomen, 
ontstonden de „roden", eigenlijk terreinen waar rooiing (n.l. 
van bosschen) had plaats gevonden. De christenpredikers toch 
deden op verschillende plaatsen kloosters en abdijen verrijzen, 
verzamelden daar om zich heen monniken in grooten getale, 
die toentertijd nog vaardiger waren met een spade en een 
houweel dan met de pen. En daar er voor de dagelijksche 
behoeften van de abdijbewoners en van de reizigers, die daar 
nachtverblijf kwamen houden, steeds groote hoeveelheden 
brood noodig waren, zullen de kloosterbroeders naar de 
bosschen getrokken zijn om met vereende krachten groote 
terreinen voor korenbouw' geschikt te maken. Zij, groot in 
aantal en allen staande onder 't bevel van één hoofd, bereikten 
aldus wat door enkele individuen of door de van elkaar 
onafhankelijke bewoners van kleine nederzettingen niet tot 
stand kon worden gebracht. 

Grond voor het vermoeden dat de totstandkoming der 
oudste ontginningen inderdaad op deze wijze heeft plaats 
gevonden, geven thans nog de namen van sommige „roden ". 
Zoo heette het tegenwoordige Rolduc eertijds Kloosterrade, 
waaruit mag worden afgeleid dat door kloosterlingen (waarschijnlijk 
door Augustijner monniken, die reeds vroeg daar 
in de buurt een abdij stichtten) de rooiing der bosschen 
plaats vond en een rode werd geschapen. En het tegen 

Roosteren heette eertijds Ro-Susteren, waaruit de-woordige 
gevolgtrekking mag worden gemaakt, dat daar ter plaatse 
een ontginning werd gemaakt door kloosterlingen uit de zeer 
oude abdij te Susteren, die op ongeveer een uur afstand was 
gelegen en reeds ten tijde van Pepijn van Herstal tot zeer 
grooten bloei was gekomen. 

De namen van andere Roden wijzen er eveneens op, dat 
ze niet door enkele individuen, maar op last van machthebbers 
zijn aangelegd, die daarvoor waarschijnlijk heerendiensten 
van de bevolking zullen hebben gevraagd. De thans nog 


HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

onverminkt bestaande plaatsnamen Herzogenrath en Amstenrade 
b.v.b. wijzen daarop. De eerste naam verklaart zichzelf, 
Amstenrade beteekent waarschijnlijk rade of rode (de in Zuid Limburg 
veel voorkomende klankverandering dateert uit de 

16e eeuw, vóór dien tijd heetten alle thans daar liggende 
„raden" ook „roden") Am stein, ontginning aan het steen, 
aan 't kasteel. „Steen" toch werd in de eerste eeuwen 
-onzer jaartelling, toen het gros der bevolking in leemen of 
hoogstens houten hutten woonde en slechts de allermachtigsten 
zich de weelde konden veroorloven om hechtere woningen 
uit veldkeien of tufsteen te doen oprichten, een eerenaam 
voor kasteel, niet enkel in Limburg, maar ook in andere 
landstreken. ‚,Het Steen" b. v. b. was eens de naam van 
een bekend kasteel in de buurt van Antwerpen, terwijl ook 
het substantief steen wordt teruggevonden in „Stins", den 
naam voor oud-adellijke Friesche kasteelen. Aangenomen 
mag daarom worden dat op last van een der eerste bewoners 
van het kasteel te Amstenrade daar ter plaatse tot rooiing 
van boschterreinen en tot verdere ontginning van den 
vrijgekomen bodem werd overgegaan. 

Hadden de alleroudste ontginningen plaats op last van 
kerkelijke of wereldlijke gezaghebbers, in lateren tijd, toen 
het volk zich leerde aaneensluiten en wat meer eigen 
initiatief begon te krijgen, zullen de landbewoners, als zich 
bij hen behoefte aan akkergrond deed gevoelen, uit eigen 
beweging spade, bijl en houweel ter hand hebben genomen 
en toen zullen de grondslagen zijn gelegd voor de tientallen 
raijen, roijen, raden en roden, (Venraij, Tienraij, Wanroij, 
Hoenrade, Bingelrade, Nistelrode en zooveel andere) die 
thans nog over 't Limburgsche land verspreid liggen. 

De bewoners der oude roden waren gezond van aard en 
de toenemende welvaart op de door hen bevolkte terreinen 
was oorzaak van geringe sterfte, zoodat er in alle geslachten 
vrij spoedig een geboorteoverschot zal zijn ontstaan en er 
behoefte kwam naar expansie. Maar het terrein, waar rooiing 
der bosschen had plaats gevonden, was dikwijls maar gedeeltelijk 
geschikt voor akkerbouw. Daaromheen strekten 
groote oppervlakten zich uit, die zoo onvruchtbaar waren, 
dat ze met geen mogelijkheid voor korenteelt geschikt 
konden worden gemaakt. 


124 HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

Toen daarom op de oorspronkelijk ontgonnen terreinen 
de bevolking zóó dicht werd, dat er, wilde er niet winter 
op winter gevaar voor hongersnood ontstaan, een oplossing 
in een of anderen zin gevonden moest worden, zullen de 
moedigsten en energieksten onder de rodenbewoners het 
besluit hebben genomen om het terrein, waarop ze het aanzijn 
gevonden hadden, te verlaten, en op korteren of grooteren 
afstand een plek te zoeken, waar de grond van nature 
vruchtbaar genoeg was, om na zorgvuldige bewerking koren 
en vlas te kunnen voortbrengen. Ze zullen hun schamele 
have geladen hebben op hun primitieve voertuigen, hun 
vee voor zich uit hebben gedreven en hun vrouwen en 
kinderen hebben gelast om hen te volgen naar het terrein dat 
hen geschikt gelegen en vruchtbaar genoeg van aard leek om 
op den duur het noodige voor hun onderhoud op te leveren. 

Daar zullen ze hebben gebrand en gekorven, gekapt en 
gegraven, zooals hun voorouders eenige eeuwen vroeger op 
hunne roden deden en na eenige jaren was er een nederzetting 
of „loo" gevormd. 

Dat het inderdaad op deze wijze -- of althans ongeveer 
op deze wijze moet zijn gegaan mag met gerustheid 
worden afgeleid uit het feit dat de „loo's", voorzoover ze in 
Limburg liggen, vrijwel zonder uitzondering van jongeren 
datum zijn dan de „roden". 

En hoevelen het waagden om de erven der vaderen te 
verlaten en, vertrouwende op eigen durf en eigen kracht, 
zich te vestigen op een terrein waar nooit nog menschelijk 
bedrijf beoefend was, blijkt het best uit de vele „loo's", die 
nu nog als welvarende dorpen en dichterlijke gehuchten 
verspreid liggen over het Limburgsche land. In de buurt 
Venraij b. v. b. liggen dicht bij elkaar Oirlo, Merselo, 
Schandelo, Meerlo en ook in andere deelen van de provincie 
zoowel als in Noord-Brabant komen ze bij tientallen voor, al 
is ook de uitgang „loo" door letteromzetting dikwijls verbasterd. 
Zoo staat Berkel voor Berklo, Woensel voor 
Woenslo, Boekel voor Boeklo, Boxtel voor Boxtlo enz. 

Maar al toonden de oudste bewoners van het Limburgsche 
land pioniersbloed in hun aderen te hebben, al waren ze 
durvend en volhardend genoeg van aard om met frisschen 
moed en onverzettelijken wil zich te geven aan de verovering 


HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

van nieuwe terreinen voor het winnen van koren en voor 
den aanleg tot weideland, toen eenmaal alle van nature 
vruchtbare strooken waren bezet, werden ze door de omstandigheden 
gedwongen om verdere pogingen tot vorming 
van vruchtgevend gebied te staken. Immers, de akkers, 
waarop ze hun koren verbouwden, geraakten al na weinige 
jaren op zoodanige wijze uitgeput, dat al de mest van het 
vee noodig was, om ze telkens opnieuw tot het geven van 
behoorlijke opbrengsten te dwingen, zoodat er voor de toebereiding 
van nieuwe terreinen geen plantenvoedende afvalproducten 
van den veestapel over bleven. Nu was het 
gemakkelijk genoeg om den veestapel uit te breiden en 
daarmee het aantal voortbrengers van mest grooter te maken, 
maar — dat vee had gedurende de wintermaanden veel 
koren en veel hooi noodig en dat kon niet gewonnen worden 
op 't land, dat in onvoldoenden staat van onderhoud ver 

Toen dus alle van nature vruchtbare terreinen eindelijk-keerde. 
in beslag waren genomen, ontstond er een ijzeren kringloop, 
waarin ieder, die den landbouw beoefende, genoodzaakt was 
zich mee te laten rondvoeren : zonder veel vee kon er geen 
groote hoeveelheid koren en hooi worden verbouwd en werd 
er niet veel koren en hooi gewonnen, dan kon er niet veel 
vee worden gehouden. 

Had men mest kunnen maken, zonder dat er vee gehouden 
werd, of had men voor weinig geld en met weinig 
moeite plantenvoedsel van elders kunnen betrekken, zonder 
twijfel zouden de bewoners der oude roden en loo's met 
onverpoosden ijver hun bedrijf steeds verder hebben uitgebreid. 
Maar eeuwen aan eeuwen was er geen andere mest 
bekend, dan die gewonnen werd in den stal. Eeuwen aaneen 
bleven daarom de bewoners der Limburgsche gronden aangewezen 
op de akkers, die door hun voorouders waren 
aangelegd en steeds werden hunne omstandigheden hachelijker, 
want ze waren taai van gestel en vruchtbaar van aard, 
zoodat hun aantal hand over hand toenam en hun nooddruft 
steeds grooter werd, zonder dat er ooit uitzicht ontstond op 
verbetering in den zorgwekkenden toestand. 

Wel werden er in sommige deelen van Europa, lang 

voordat de 19e eeuw kwam met haar wonderlijke evoluties 

op het gebied der bereiding van chemische producten, pogingen 


126 HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

aangewend om nieuwe systemen te scheppen voor de ver 

voortbrengingsvermogen der akkergronden-grooting van het 
en weilanden. Zoo werd door P. C. Luders „Mitglied der 
Königlichen Dänischen Acker Akademie" reeds in 1764 een 
werkje geschreven onder den titel „Kurze Anleitung, wie der 
Ackerbau auf der Heide könne verbessert werden". Het 
werd waarschijnlijk uitgegeven op last van de Deensche. 
regeering om kolonisten, die uit de Pfalz en Westfalen destijds 
veel naar Denemarken kwamen, wat wegwijs te maken. 
Vele nuttige wenken omtrent den akkerbouw en omtrent 
het levensgedrag der boeren worden erin gegeven (zoo wordt 
er b.v. in gefulmineerd tegen het rijden van turf naar de 
stad, wat veel verteringskosten met zich brengt en slaperige 
boeren maakt met ongezonde leden, die onverschillig worden 
voor hun boerderij) maar middelen om op andere wijze 
dan door bemesting met stalmest de akkers tot grootere 
vruchtbaarheid te brengen, worden zoo goed als niet aan de 
hand gedaan. Alleen wordt aangeraden om met roet te bemesten 
en nu is het buiten kijf dat daarmee vrijwat planten voedende 
stoffen in den grond gebracht worden. Het advies 
zou echter voor de Limburgsche boeren niet dan theoretische 
waarde gehad hebben, want wie ter wereld toch zou in 
staat zijn om zoovel roet te verzamelen, dat hij meer dan 
enkele aren land daarmede een behoorlijke bemesting kon 
geven ? En op een ander advies van den heer Luders, om 
boekweit of erwten onder te ploegen en op die manier dus 
een soort van groenbemesting toe te passen, zou door de Limburgers 
niet anders dan met een schouderophalen gereageerd 
zijn. Wie onder hen toch zou, voordat de moderne landbouwwetenschap 
in hun land gepredikt werd, ooit erover 
gedacht hebben om producten, die na veel zorgen en sloven 
eindelijk tot groei gekomen waren en als een groene massa 
het veld bedekten, stelselmatig onder de bodemoppervlakte 
te werken en aan verrotting prijs te geven ? Neen, wat 
door bemesting met stalmest niet tot voldoende vruchtbaarheid 
kon worden gebracht, bleef onbebouwd liggen, en wel werd 
er steeds, door plaggen naar de potstallen te rijden, door 't 
vee zooveel mogelijk thuis te houden en daar dus alle excrementen 
te verzamelen door schapen te houden ook en die 
des nachts in kooien bijeen te drijven, getracht om den 


HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMB.URG. 

mestvoorraad zoo groot mogelijk te maken, maar ondanks 
alle moeiten bleven de grenzen, binnen welke aan den aanleg 
van nieuwe weiden en nieuwe korenakkers gedacht kon 
worden, zéér beperkt. En daar geheel de bevolking op beoefening 
van den landbouw was aangewezen, daar er nog 
niet, zooals tegenwoordig, industrieën gevestigd waren, waarin 
zij, die op de boerderijen niet noodig waren, hun werkkrachten 
konden verkoopen, daar eindelijk de akkervruchten en de 
zuivelproducten, voor zooveel ze . verkocht konden worden, 
maar zeer geringe bedragen opleverden, werd de toestand, 
naarmate de bevolking in aantal toenam, hoe langer hoe 
zorgelijker, kwamen er vele gezinnen waar winter op winter 
bittere armoede werd geleden. 

Toen gebeurde het tusschen 1870 en 1880, in den tijd 
van den grooten opbloei der Duitsche industrie, dat er door 
Duitsche scheikundigen, die zich hadden beziggehouden met 
een onderzoek naar de samenstelling der oogstvoortbrengselen 
van verschillende landerijen, pogingen werden aangewend 
om te komen tot samenstelling van stoffen, die, in den 
bodem gebracht, de daarop groeiende planten althans gedeeltelijk 
van voedsel konden voorzien. Hun pogingen werden aanvankelijk 
met niet veel succes bekroond, maar na gedurende 
een tiental jaren ijverig werkzaam te zijn geweest en met 
de ervaringen, in de praktijk opgedaan, rekening gehouden 
te hebben, kwamen ze toch zoover, dat op verschillende 
bedrijven, naast het dure Peru guano, hetwelk in scheepsladingen 
van Zuid-Amerika werd aangebracht, gebruik werd 
gemaakt van de langs fabriekmatigen weg bereide meststoffen. 

In dien tijd was het, dat de eerste der pioniers op het 
gebied der Limburgsche ontginningen, Dominicus van Ophoven, 
een boerderij exploiteerde onder Mühlheim, bij Keulen. 
Staande te midden van de frissche stroomingen op landbouwgebied, 
leerde ook hij het gebruik van de nieuwe meststoffen 
kennen en waardeeren, en, vooruitstrevend als hij was, 
begon hij er over na te denken of het mogelijk zou kunnen 
zijn om met behulp daarvan ook aan de gronden van zijn 
geboorteland nieuwe groeikracht bij te brengen en, zoo ja, 
op welke wijze daarvan dan het meeste voordeel zou kunnen 
worden getrokken. 

Nu kende hij in de buurt van Montfort, zijn geboortedorp, 


128 HET ONTGINNINOSBEDRIJF IN LIMBURG. 

een terrein broekachtigen grond, dat, zoolang menschenheugenis 
strekte, nooit iets bruikbaars had opgeleverd. Ten 
Oosten begrensd door het aan Pruisen palende Echterbosch, 
ten Westen door een hoogere strook, die doorliep tot aan 
den rijksweg Maastricht-Nijmegen, strekte het zich in de 
richting Noord-Zuid onder de namen Echterbroek en Heize 

uit van Montfort tot Tudderen, het oude Theodo--laarsbroek 
rum, waar door de Romeinen reeds een paalbrug werd 
geslagen om het verraderlijke terrein ten allen tijde te kunnen 
oversteken. 

Deze moerassige oppervlakte werd door den grooten weg 
van Echt naar Waldfeucht in tweeën gedeeld en beide 
gedeelten brachten even weinig op en stonden bij het landvolk 
in even slechten reuk. De planten, die er zich gedurende 
de zomermaanden in vollen overvloed ontwikkelden, werden 
tot geen enkel doel ooit aangewend, omdat het moeras ver 

heette en alles wat er tot wasdom kwam vergiftige-doemd 
sappen moest bevatten. De blauwachtige flikkerlichtjes, die 
op donkere, vochtige najaarsavonden zich aan de oppervlakte 
vertoonden, heetten in den volksmond de zieltjes van ongedoopt 
gestorven kinderen. 

Dat helsche terrein, doorkruist door enkele smalle paden, 
die alleen werden betreden door waaghalzige smokkelaars of 
oude herders, op wie de duistere machten geen invloed 
hadden, wanneer ze steeds biddende hun weg aflegden, zou 
tot geen prijs door welken keuter ook, al was hij nog zoo 
arm, al zou hij nog zoo gaarne een hapje voer extra voor 
zijn vee verzameld hebben, betreden zijn. Want niet alleen 
zouden zijn koeien een verschrikkelijken dood hebben kunnen 
sterven aan 't venijnige voer, maar hijzelf zou veel kans 
hebben geloopen om hier of daar te verzinken in den helle 

nooit meer te voorschijn komen. Nog steeds deed-poel en 
immers een legende de rondte, vo gens welke, eeuwen geleden, 
een zekere Pepinus, koning van Frankenland, toen hij eens 
reed van de abdij te Susteren naar , den Sint Odiliënberg bij 
Roermond, om er de evangeliepredikers Wiro, Plechelmus 
en Otgerus te bezoeken, met zijn gevolg in de modderige 
diepte was verzonken en een wissen dood zou hebben gevonden, 
wanneer niet de boeren van Echt en Peij met 
gevaar voor eigen leven hem en de zijnen hadden ontgraven, 


HET ONTOINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

tot dank waarvoor hij aan hen het groote Echterwald had 
geschonken en, ter plaatse waar thans nog de weg van Echt 
naar Waldfeucht loopt, een koperen brug had doen slaan, 
opdat zij hun nieuwe bezitting ten allen tijde zouden kunnen 
bereiken. 

Daar, waar destijds die overgang werd gemaakt, ontstond 
later de belangrijke verkeersweg van Echt naar Waldfeucht 
en al is, bij de destijds gedane uitgravingen, de befaamde 
koperen brug, die in de diepte verzonken heette, een legen 

voorwerp geworden, de steepen duiker, die voor de-darischdoorlating van het water in genoemden weg werd aangebracht, 
blijft in zijn naam „Pepinusbrug" nog de herinnering 
aan de oude overlevering bewaren. Op een stuk van het 
moeras, liggende tusschen deze brug en het dorp Montfort, 
liet van Ophoven het oog vallen. Te oordeelen naar den 
aard en de weelderigheid van de wilde planten, die daar in 
den zomertijd tot ontwikkeling kwamen, moest de grond er 
van nature tamelijk vruchtbaar zijn en na behoorlijke ontwatering 
en nivelleering zou die ongetwijfeld zeer dankbaar 
zijn voor een behandeling met de nieuwe meststoffen. Zeer 
groote opbrengsten aan groenvoeder konden dan daarvan 
verwacht worden, dat misschien in kwaliteit zou kunnen 
concurreeren met het gras, groeiende langs de Limburgsche 
Maasoevers, waarvoor door de Duitsche boeren steeds zeer 
hooge prijzen werden betaald. En de prijzen, die hij kon 
maken, zouden dan natuurlijk nog hooger zijn, omdat de 
ligging van zijn terrein gunstiger was ten opzichte van die 
der bestemmingsplaatsen in Pruisen. 

Hij stelde zich in verbinding met den burgemeester der 
gemeente Echt, aan welke gemeente het terrein, dat hij op 
het oog had, toebehoorde en nadat er veel correspondentie 
was gevoerd en vele conferenties waren gehouden, werd er 
eindelijk in 1885 een overeenkomst aangegaan: Van Ophoven 
pachtte toen voor den tijd van 40 jaar een oppervlakte van 
100 H. A. moerasgrond tegen een jaarlijksche huur van 
f 4 per H. A., terwijl hem 25 optiejaren werden gegeven, 

m. a. w. het recht werd toegekend, om, nadat de 40 pachtjaren 
verstreken waren, nog gedurende 25 jaren op de 
oude condities over den grond te blijven beschikken. 
De boeren onder Echt en Montfort lachten smalend, toen 
1917 I. 9 


130 HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

ze hoorden dat Van Ophoven, dien ze kenden als practisch 
van aard, zoo dwaas was geweest om een stuk van dat 
gemeene moeras, waar 's winters geen spoor van leven 
heerschte, waar in den zomertijd alleen maar wat kattestaarten 
en lischbloemen opschoten tusschen 't hooge riet, tegen een 
bedrag van vierhonderd gulden per jaar te pachten. Ze 
maakten samen uit dat het hem, bij het klimmen zijner 
jaren hij was al een vijftiger toen in 't hoofd geslagen 
moest zijn en ze vonden 't jammer dat hij op zoo'n onbekookte 
manier zijn goede geld wegsmeet. Maar Van Ophoven 
liet hen lachen en pakte aan met dien zin voor practisch 
overleg, die hem ook later kenmerkte, bij al de groote 
ondernemingen, die hij nog op touw zou zetten. Hij liet de 
Pepinusbeek, een watertje, dat jaren lang al doodliep in 't 
moeras en dus niet meer zijn taak om voor afwatering te 
zorgen, kon volbrengen, tot op flinke diepte uitgraven, hij 
doorgroef ook het door hem gepachte terrein en, dank zij 
het verschil in ligging, liep het moeraswater op geheel 
natuurlijke wijze af door de uitgediepte beek. Het door hem 
gepachte terrein kwam geheel droog te liggen en nadat het 
genivelleerd was en, na geploegd te zijn, een tijdlang aan 
de werking van de natuurinvloeden was blootgesteld, opdat 
de structuur van den bodem beter zou worden, begon hij 
met zijn eigenlijke landbouwwerkzaamheden. Hij bemestte 
per H. A. met 2000 K. G. thomasmeel, dat toen tegen f6 
per 1000 K. G. te koop was (later, in 1913 en 1914, kostte 
't al f 20), werkte dat flink er over en door heen, waarna 
hij zijn eerste vrucht en wel haver uitzaaide. 

Opnieuw spotten de boeren uit den omtrek over zijn 
dwaas bedrijf: wie was nu zoo gek om te durven denken,. 
dat er op zoo'n grond, die nooit van een enkel vrachtje 
stalmest voorzien was, een behoorlijke oogst zou willen. 
groeien? Maar onverstoorbaar ging de ontginner zijn gang 
en toen de oogsttijd daar was, had hij reden om tevreden 
te zijn: zijn haver had zich uitstekend ontwikkeld en gaf 
een flinke opbrengst, het Italiaansche raygras, dat als ondervrucht 
gezaaid was, sloeg prachtig aan zoodra de haveroogst 
het veld had geruimd en gaf het tweede jaar een zeer ruimen 
oogst. Door de neiging tot verzuring, die de bodem vertoonde, 
leek het echter niet gewenscht om het nieuwe land 


HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

tot blijvend grasland te maken. 't Volgende jaar werd 
daarom de weide weer gescheurd en opnieuw werd er, 
onder aanwending van enkel kunstmest, haver uitgezaaid. 
Tot 1894 ging van Ophoven zoo door op de eerste 100 

H. A., tot steeds klimmende verwondering van de keuters 
uit den omtrek, die het nog altijd maar niet Op konden, 
dat het mogelijk was om enkel en alleen met behulp van 
dien kunstmest, die in geringe hoeveelheden over de akkers 
werd gestrooid, oogsten te winnen, die dikwijls in grootte 
en in kwaliteit de hunne overtroffen. 
Toen, in 1894, na dus gedurende tien jaren op zijn 100 H. A. 
geboerd te hebben, pachtte van Ophoven nog 300 H. A. 
broekgrond van de gemeente Echt, weer tegen f 4 per 

H. A. voor een termijn van 40 jaren met 25 optiejaren. 
Ook die nieuwe oppervlakte ging hij weer exploiteeren 
onder aanwending van enkel kunstmest; later pachtte hij 
nog een oppervlakte van 450 H. A. in de gemeente Ottersum 
en een terrein ter grootte van 500 H. A. in de gemeente 
Bergen (dit laatste stuk werd vervolgens door hem gekocht 
en wordt tegenwoordig door zijn dochter geëxploiteerd) en 
overal waar hij ging boeren, liet hij den Limburgschen keuters 
zien, dat het mogelijk was om jaar op jaar goede oogsten 
te winnen, zonder ooit ook maar een kilogram natuurmest 
te gebruiken. 
En nu, ruim 30 jaar nadat hij zijn eerste onderneming in 
de gemeente Echt vestigde, kan de bijna tachtig-jarige pionier, 
de volhardende voortrekker, die ondanks spot en verguizing 
van vele zijden, rustig zijn gang ging, zich er op beroemen, 
dat hij den Limburgschen boeren heeft laten zien hoe ze moesten 
doen om de opbrengst van hun oude akkers te verdubbelen 
en om koren te winnen van gronden, waarvan ze vroeger 
nooit gedacht hadden dat ze tot iets anders dan tot schrale 
schapenweide bestemd konden worden. 

Maar hij, de rustige, breede kerel met zijn nog blozend 
gezicht type van een ouden Transvaler -- is te bescheiden 
om zich ook maar op het geringste te beroemen, om zich 
ook maar iets te laten voorstaan op wat hij gedaan heeft 
voor de ontwikkeling van den Limburgschen landbouw. Als 
hij uitgepraat is over de wijze waarop hij er toe kwam, 
om op zijn geboortegrond het ontginningsbedrijf te beginnen, 


132 HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

als hij verteld heeft, hoe hij de eerste kwade jaren doorkwam, 
hoe hij later in 1890, om wat meer vruchtwisseling te hebben, 
begon met de teelt van suikerbieten, hoe hij nog weer later, 
toen hij merkte dat zijn bodem humusarm ging worden, 
groenbemesting ging toepassen door serradella onder zijn 
rogge te zaaien en dat in 't najaar met de stoppels onder 
te ploegen, dan — al geniet hij onder zijn verhaal blijkbaar 
van zijn successen breekt hij plotseling af en geeft den 
bezoeker te kennen dat die hem liever niet langer moet ophouden. 
Want ondanks zijn 78 jaren heeft hij nog steeds 
weinig tijd om zich met praatjesmakerij op te houden, gaat 
hij altijd nog week op week, weer of geen weer, van 
Roermond, zijn tegenwoordige woonplaats, naar zijn ontginning 
te Echt, om het opperste toezicht te houden over 
die vierhonderd hectaren, die door zijn durf, zijn energie 
en zijn werkkracht van een doodsch moeras zijn herschapen 
tot een terrein, waarvan jaar op jaar een oogst wordt 
getrokken, ter waarde van duizenden guldens en waarop 
tientallen rustige werkers steeds hun dagelijksch brood winnen. 

Nadat van Ophoven al gedurende een tiental jaren, steeds 
nog tot spot van de hardleersche omgeving, zijn ontginningsbedrijf 
op zijn eerste 100 Hectaren gevoerd had, werd in 
1893 over den heer Jacques Reuten, geboortig uit de gemeente 
Echt, die destijds te Amersfoort woonde en zich 
hoofdzakelijk met den handel in mijnhout bezig hield, de 
lust vaardig om óók te trachten een deel van het groote 
moeras, dat daar steeds nog tusschen den grooten weg 
Maastricht Nijmegen en de Duitsche grens lag, tot vruchtbaar 
akkerland te herscheppen. Hij pachtte in 1893 van de 
gemeente Echt een oppervlakte van 120 H. A. tegen een. 
pacht van f 4.50 per H. A. voor een termijn van 33 jaren 
met 25 optiejaren. Partij trekkende van de ervaringen, 
door van Ophoven opgedaan, en zooveel mogelijk de door 
hem ondervonden bezwaren en moeilijkheden ontwijkende, 
ging hij, na den bodem ontwaterd en voorzooveel noodig 
genivelleerd te hebben, onder aanwending van een ruime 
hoeveelheid kalk (± 3000 K. O. per H. A.) in 't eerste 


HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

najaar diep ploegen en liet toen een half jaar lang den aldus 
toebereiden bodem op wintervoor liggen, opdat die door de 
werking der kalk zoo goed mogelijk ontzuurd zou worden 
en opdat door inwerking van licht en lucht en vooral ook 
van de vorst, de structuur zou verbeteren. 

't Ging den heer Reuten op zijn nieuwe bedrijf het eene 
jaar goed en een volgend jaar wat minder, maar over 
't algemeen was hij toch zoo tevreden over de behaalde 
resultaten, dat hij in 1898 meende zijn ontginningsbedrijf te 
mogen uitbreiden. In dat jaar pachtte hij van de gemeente 
Maasniel tegen f 5 pacht per jaar en per H. A. een opper 

voor een termijn van 40 jaren; twee-vlakte van 42 H. A. 
jaar later, in 1900, kocht hij, tegen slechts f 25 per H. A., 
van de gemeente Beesel een oppervlakte van 115 H. A. 
slecht bosch en woesten grond, welke oppervlakte hij in 
1903 weer verkocht na de bosschen gerooid, de achtergebleven 
stompen uitgetrokken, en den bodem genivelleerd en 
geploegd te hebben. 

In 1904 eindelijk pachtte hij weer een terrein van de 
gemeente Echt, ter oppervlakte van slechts 48 H. A., maar 
dat terrein zal misschien door de wijze waarop het bijna 
van het begin af geëxploiteerd werd en- nog steeds wordt, 
in de toekomst, wanneer de boeren erop bedacht moeten 
zijn om de intensiviteit van hun bedrijven hoe langer hoe 
grooter te maken, de plek worden waarheen ze van heinde 
en ver zich zullen begeven, om te zien en te hooren op 
welke wijze daar door den heer Burger, den energieken 
Noord-Hollander, aan wien de heer Reuten den door 
hem gepachten grond heeft onderverhuurd, akkervruchten 
gewonnen worden, die met de beste, welke ooit in de 
zeepolders gegroeid zijn, kunnen wedijveren, zoowel wat 
betreft de kwaliteit als wat aangaat de opbrengst per hectare. 

Dadelijk nadat hij zich als pachter achter het trappistenklooster 
Lilbosch gevestigd had, begon hij voor de toebereiding 
van zijn akkers zulke ongehoorde hoeveelheden kunstmest 
te gebruiken, dat hij 't, naar de onderstelling van de boeren 
uit de buurt, geen drie jaar uit zou houden. Ze vonden 't 
al erg veel om voor iedere hectare een bedrag van f 40 
a f 50 per jaar aan mest te besteden en ze noemden 't geld 
vermorsen om, zooals Burger deed, voor dat doel f 125 


134 HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

a f 130 uit te geven. In hun kortzichtigheid verzuimden ze 
echter te berekenen, dat het meerdere bedrag aan mest uitgegeven 
mits de toe te dienen meststoffen oordeelkundig 
gekozen werden --een zóóveel grootere opbrengst gaf, dat 
de hoogere waarde daarvan 'vaak het dubbele bedroeg van 
het extrabedrag, aan de toebereiding van de akkers besteed. 

Maar nu beginnen ze langzamerhand toch in te zien dat 
het gáát, zooals Burger doet, dat het mogelijk is op den 
Limburgschen bodem, dien zij voor niets anders geschikt 
hielden dan voor den verbouw van rogge, haver en aardappelen, 
ook tarwe en karwij te telen, voortbrengselen, waarvan 
de verbouw tot voor korte jaren niet mogelijk of althans 
niet loonend werd geacht. 

Dat het mogelijk is, weten ze nu allang; dat het loonend 
moet zijn, beginnen ze ook te begrijpen. Want zij, die, toen 
Burger zich onder hen vestigde, in koor uitriepen dat hij 't 
geen drie jaar zou uithouden op zijn boerderij ter grootte 
van 48 H. A., die hij tegen een jaarlijksche huursom van 
f 1350 pachtte voor den tijd van 6 jaren met 12 optiejaren, 
hebben kunnen zien, dat hij, nadat de eerste jaren verstreken 
waren, gebruik gemaakt heeft van zijn recht om nog twaalf 
jaren te blijven. Ze mogen dus gerust besluiten dat het 
hem goed gaat, al betaalt hij dan per jaar en per H. A. 
f 37.50 aan pacht en al schroomt hij niet om telkens maar 
weer zeer hooge bedragen aan mest uit te geven. 

Maar al erkennen ze nu toch langzamerhand, dat hij zijn 
paarden recht voor den wagen heeft, ze kunnen er nog niet 
toe besluiten om in zijn voetspoor te treden. Trouwens, dat 
is niet noodig ook: zonder de diepe intensiviteit, waarmee 
hij zijn bedrijf voert, kunnen er door doelmatige aanwending 
van beperkte hoeveelheden kunstmest en door onderverbouw 
van humusvormende en stikstofverzamelende gewassen oogst 

bereikt worden, waarvan het voorgeslacht zeker-resultaten 

nooit heeft durven droomen en op het komen tot die resultaten 
zijn nu in alle deelen van de provincie zelfs de kleinste 
en de meest conservatieve keuters toch wel langzamerhand uit. 

't Heeft echter lang geduurd eer ze uit hun diepen slaap 
wakker werden, eer ze inderdaad geloofden, dat het mogelijk 
was om met dat grauwe goed, dat in matige hoeveelheden 
bij handenvol werd uitgestrooid, het productievermogen van 


HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

de akkers te kunnen verhoogen. In 1884 toch was het, dat 
Van Ophoven op zijn eerste ontginning onder Echt het 
bedrijf in nieuwe banen begon te leiden; in 1890 reeds had 
hij getoond dat het vlot marcheerde op de wegen langs 
welke hij het omhoog voerde, in 1893 kwam de heer Reuten 
zich naast hem voegen en ook hij toonde na een paar jaar van 
voorbereiding hoe goed het ging op de nieuwe manier, en 
ondanks dat alles de boer is wel oer-conservatief! --moest 
nog de twintigste eeuw geboren worden, voor men er algemeen 
toe overging om de Limburgsche heidevelden, die 
vanwege hun samenstelling, hun vlakke ligging en hun 
waterhoudend vermogen, zich in 't algemeen zoo uitstekend 
voor ontginning leenen, een metamorphose tot bouw-of weiland 
te doen ondergaan. En 't ging nog met een heel kalm gangetje 
in de eerste jaren van de twintigste eeuw. De meesten, die 
het, na wat ze van de grootere ondernemers gezien hadden, 
nog niet geloofden, dat het mogelijk was om van gronden, die 
eeuwen aan eeuwen woest gelegen hadden, dadelijk het jaar 
na de omploeging al goede vruchten te kunnen winnen, 
keken bij hun buren, die wat meer durf en pakaan hadden 
dan zijzelf, OOk nog eerst de kat eens uit den boom, en 
toen ze heel goed gezien hadden dat het marcheerde, waagden 
ze 't er zelf ook maar op. Nu, in 1916, kan men veilig 
zeggen, dat er al sinds verscheiden jaren geen keuter meer 
bestaat, die niet overtuigd is van de heilzame werking van den 
kunstmest en niet doet wat hij kan om den hem toebehoorenden 
woesten grond tot akkerland of weiland te vervormen. Maar 
al leeft die overtuiging al sinds eenige jaren in iederen 
Limburgschen boer, al doet ieder zijn best om met de hem 
ten dienste staande middelen het ontginningsbedrijf zoo intensief 
mogelijk te voeren, er moet nog heel wat water door 
de Maas stroomen, eer alle heidegronden en alle moerassen 
van den Limburgschen bodem verdwenen zijn: volgens voor 
eenigen tijd gepubliceerde opgaven toch, bedroeg de oppervlakte 
der woeste gronden in 1905 nog 34.545 H . A. tegen 

27.633 H. A. in 1914, zoodat er in 9 jaren tijds een oppervlakte 
van 6.912 H. A. d. i. 20 O/o van de gezamenlijke 
woeste gronden ontgonnen is. Zonder twijfel een mooi cijfer, 
vooral als men weet dat het hoofdzakelijk betrekking moet 
hebben op de kleine bedrijfjes, zoodat de opbrengsten ervan 

136 HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

den kleineren onder den landbouwenden stand ten goede moeten 
zijn gekomen. De oppervlakten toch, door de heeren Van 
Ophoven en Reuten in ontginning gebracht, waren reeds 
ver voor 1905 in cultuur en de grootere ontginners van buiten, 
de „Hollanders", zijn eerst pl . m. 1912 in Limburg gekomen, 
zoodat de oppervlakte, die in 1914 door hen ontgonnen was, 
nog geen groot percentage kan uitmakcn van de geheele 
hoeveelheid van bijna 7000 H.A., die tusschen 1905 en 1914 
werd toebereid. 

Gerust mag daarom worden aangenomen dat 6000 H. A. 
van die oppervlakte behooren aan kleine ondernemers, en 
wie een tien-, vijftientaljaren geleden de magere gedeelten van 
den Limburgschen bodem bezocht en nu opnieuw daarheen een 
reis onderneemt, zal zijn handen ineen slaan van verbazing 
over den vooruitgang, die overal te zien valt, in de schuur 
zoowel als op den akker, in den stal even goed als op het 
weiland. 

Een tien-, vijftiental jaren geleden, toen de Limburgsche 
keuter . nog steeds voor de bemesting zijner akkers zich behielp 
met het weinige, dat zijn koeien en zijn schapen aan 
afval opleverden, zag hij geen kans om nieuw land aan te 
maken zonder zijn oude gronden tekort te doen, vond hij, 
wijl zijn akkers en zijn weilanden maar zoo weinig opbrachten, 
evenmin gelegenheid om zijn veestapel uit te breiden 
en, zoodoende, meer mest te winnen. In nooddruft moest 
hij daarom met zijn vrouw en zijn vele kinderen, die zij 
ter wereld bracht, zijn leven doorbrengen, zonder dat er 
ooit uitzicht op vooruitgang scheen te bestaan. In goede 
jaren leverde het keuterijtje ongeveer zooveel op, dat 't geheele 
jaar door alle leden van het gezin zich behoorlijk 
konden verzadigen, maar in jaren van misgewas werd er 
honger geleden, geheel den winter door, want gelegenheid 
om buiten het bedrijf iets te verdienen, bestond er zoo goed 
als niet. Immers, industrieën waren er nog rrmaar weinig in 
Limburg gevestigd en zoo ze er al waren, lagen ze toch te 
ver van de woningen der meeste heidekeuters, dan dat die 
er toe konden besluiten zich als fabrieksarbeider te verhu 
ren. wel konden ze zoo nu en dan nog hun werkkracht 
verkoopen aan den rentmeester van den een of anderen 
grootbezitter, wiens bosschen gedund of gekapt dienden 


137

HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

te worden, maar zoo ook al de gelegenheid daartoe zich 
aanbood, dan overtrof het aanbod de vraag zóó ver, dat ze, 
wilden ze inderdaad werk hebben, met dagloonen van 45, 
50, hoogstens 60 cent genoegen moesten nemen. 

Is het wonder dat bij de noodzakelijkheid om onder zulke 
levensomstandigheden hun nooddruftig bestaan te leiden, de 
meeste boeren cynisch en energieloos werden? Ze werden 
in ellende geboren, ze groeiden in armoede op, ze zagen, 
volwassen geworden, geen kans ooit ook maar een voet te 
zetten buiten den ijzeren kringloop waarlangs hun bestaan 
ten eeuwigen dage zich scheen te zullen voortbewegen. Oer 

zijn de boeren, schreef ik boven en ja, dat zijn-conservatief 
ze óók, hun bedrijf maakt hen zoo, doet hen hechten aan 't 
oude, maar meer nog dan hun conservatisme is voor de 
Limburgsche keuters -- en van de keuters in andere heiprovinciën 
geldt zonder twijfel hetzelfde moedeloosheid 
en gebrek aan energie, ontstaan uit de ellende van vele 
elkaar opvolgende geslachten, een rem geweest tegen het 
voeren van hun bedrijf in nieuwe banen. 

Daar kwam meer bij: geld, anders dan de geringe be


dragen, die ze maakten bij 't werken in loondienst, of de 

sommetjes, die ze beurden voor den verkoop van wat eieren 

of een paar biggen, bezaten ze niet en dat moest steeds 

heel noodig besteed worden voor 't opknappen van hun 

woninkje of voor het aanschaffen van nieuwe kleeren, zoo


dat er voor andere doeleinden niets overbleef en er niet aan 

gedacht kon worden om iets uit te geven aan kunstmest 


stoffen, van welker gunstige werking ze bovendien nog niet 

zoo heel diep overtuigd waren. Maar het mag dan soms 

wat lang duren --iets goeds, dat voor zichzelf pleit, baant 

zich, trots cynisme en conservatisme, toch eindelijk een weg. 

Van overheidswege werden op verschillende plaatsen 

proefvelden aangelegd, die gedeeltelijk onbemest werden ge


laten, gedeeltelijk voorzien werden van kunstmest in ver


schillende verhoudingen en toen de keuters overal in hun 

eigen omgeving de werking van de nieuwe uitvinding zagen 

en telkens als ze langs de akkers kwamen, waarop de 

nieuwe meststoffen een schitterende reclame voor zichzelf 

maakten, aan hun achterlijkheid werden herinnerd, toen 

gingen hun toch eindelijk de oogen goed open. Ze zuinigden 


133 HET ONTOINNINOSBEDRIJF IN LIMBURG. 

uit wat ze konden, op hun voedsel, op 't onderhoud van 
hun huis en op hun kleeren, ze zwoegden in de wintermaanden 
op den woesten akker, dien ze bestemd hadden 
om aan de proef met het nieuwe wondergoed onderworpen 
te worden, ze spitten dien om en om, dolven alle tronken 
en steenen, welke zich in den bodem bevonden, op, strooi


en daarover uit de kalk, de kaïniet en het thomasmeel, in 
verhoudingen, die hen door meer deskundigen waren opgegeven 
en nadat de korrels, die den eersten oogst moesten 
voortbrengen, waren uitgestrooid, wachtten ze met ongeduld 
en bijna angstige belangstelling af, welke de resultaten zouden 
zijn van de nieuwe onderneming. Maar toen die resultaten 
zich vertoonden in den vorm van een opbrengst, even ruim, 
als er op de oude akkers met behulp van den stalmest verkregen 
werd, waren de meesten ook dadelijk voor goed 
gewonnen, en de kringloop, waaruit het keuterbestaan zich, 
voordat de nieuwe weg was ingeslagen, nooit scheen te 
zullen vrij maken, was ineens verbroken: de opbrengst der 
oude akkers en weiden was voldoende voor het bedrijfje in 
zijn ouden vorm en voor onderhoud van het gezin, de 
oogst van den nieuw aangemaakten grond kon dus gedeeltelijk 
te gelde worden gemaakt, voor dat geld kon nieuw 
vee worden aangeschaft, dat met de rest van den oogst kon 
worden onderhouden en weer kon worden verkocht, na 
belangrijk in waarde te zijn toegenomen en na heel wat 
humusvormenden mest te hebben voortgebracht. Met behulp 
van dien mest kon de humusvoorraad in den bodem op 
peil gehouden worden, voor de geldelijke opbrengst konden 
weer kaïniet en thomasmeel worden aangeschaft, zoodat 
dadelijk tot uitbreiding van de nieuwe onderneming kon 
worden overgegaan. Weer werd er gespit en gewroet en 
gedolven in een stukje heide, dat eeuwen aan eeuwen alleen 
maar wat slecht schapenvoer had opgebracht, weer werden 
daarop kunstmatige voedingsstoffen uitgestrooid, om den 
eersten oogst krachtig en gezond te maken, weer, toen de 
oogsttijd aangebroken was en de opbrengst geborgen kon 
worden, kwam de boer vrijer te staan tegenover het leven, 
werd de wijze waarop hij zich kon bewegen, ruimer. 

Winter op winter ging hij door met een gedeelte van 
den oergrond om te leggen, en was vroeger, vóór zijn be



HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

drijf in nieuwe banen geleid was, zijn groot gezin, dat bijna 
jaar op jaar in uitgebreidheid toenam, hem wel eens ,een 
drukkende last geweest, nu er zooveel werk kwam op de 
boerderij, werd het bezit van jongens, die mee konden aanpakken 
op de akkers, van meisjes, die mee konden helpen 
ban de verzorging van den met ieder seizoen zich uitbreidenden 
veestapel, een onwaardeerbare zegen. 

Waren vroeger, toen het niet mogelijk was, om voor 
extra-dingen ook maar enkele centen uit te geven, de zoons, 
ook al was hun hulp op het bedrijf niet noodig, genoodzaakt 
om hoofdzakelijk met omlummelen hun tijd zoek te 
brengen, nu, wanneer hun aantal zoo groot is, dat ze thuis 
gemist kunnen worden, schaffen ze zich fietsen aan, waarop 
ze gemakkelijk de fabrieken in 't eigen land of over de grens 
kunnen bereiken en ze plaatsen daar hunne werkkrachten 
tegen een goede belooning. Zoo snijdt het mes naar alle 
kanten en in weinig jaren tijds is de kleine boerenstand in 
Limburg van een moedeloos geslacht gegroeid tot een ras 
van levenslustige menschen. 

En zijn ze nu, waar ze moeten zijn met hun ontginningsbed 
rijf ? 

Neen, nog lang niet, helaas, en of ze er ooit zullen komen, 
wanneer ze hun bakens niet verzetten, is een open vraag. 
Want jaar op jaar wordt de grond op heel veel plaatsen 
bestookt en geteisterd door een machtigen vijand, die, zoolang 
geen front tegen hem gemaakt en geen hardnekkige strijd 
met hem aangebonden wordt, voort zal gaan met telkens en 
telkens opnieuw als een rem te werken tegen het ontgin 

terwijl hij, wanneer in de Limburgsche boeren-ningsbedrijf; 
wat meer altruïsme huisde, wanneer ze niet zulke verschrik 
individualisten waren, vervormd zou kunnen worden-kelijke 
tot een bondgenoot in hun streven naar vooruitgang. 

Die vijand is het bodemwater, dat van October tot einde 
April, tot half Mei in natte voorjaren, op tienduizenden 
hectaren van den Limburgschen grond, immers in het geheele 
Peelgebied, een zoo onbetwiste heerschappij voert, dat de 
eenling er niet aan kan denken om hem te gaan bekampen; 
dat op veel andere plaatsen, waar zijn invloed niet zóó sterk 
is, toch nog kans ziet, het verkeer op de landerijen gedurende 
de wintermaanden vrijwel onmogelijk te maken, de 


140 HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

toegediende meststoffen, eer ze den grond nieuwe kracht 
hebben kunnen geven, op te lossen en mee te voeren naar 
diepere lagen, en een verderfelijken invloed te oefenen op 
de structuur van den bodem. 

Wanneer 't nu niet anders kon, wanneer de toestand van 
den bodem oorzaak was dat het waterbezwaar aanvaard 
moest worden als een noodzakelijk kwaad, waartegen met 
geen menschelijke middelen te vechten was, dan zouden 
natuurlijk ook de enkelen, die den toestand beter inzien, 
gaan berusten in het onvermijdelijke. Maar zij, die weten 
hoe in andere deelen van het land, in Drente b. v. b., door 
de oprichting van waterschappen de prijzen der woeste 
gronden, welke dientengevolge ontwaterd werden, van 400 
tot 600 pCt. zijn vooruitgegaan; zij, die gezien hebben hoe 
ook in Limburg zelf op enkele terreinen, waarvoor waterschappen 
zijn opgericht, de gronden welke daaronder liggen 
ten zeerste in waarde zijn toegenomen, zullen zeker niet 
ophouden het „frappez, frappez, toujours" toe te passen, om 
te zorgen dat de Limburgsche keuters de handen ineenslaan 
om een vijand te overwinnen, tegenover wien ze ieder 

persoonlijk niets kunnen beginnen, doch met wien ze gemakkelijk 
spel hebben, wanneer ze gezamenlijk tegen hem oprukken. 
Maar er zal nog heel veel en heel zwaar gehamerd 
moeten worden, eer algemeen wordt ingezien, dat oplossing 
van de waterbezwaren een van de grootste zegeningen is, 
welke het Limburgsche land deelachtig kan worden, al mag 
gelukkig worden vastgesteld, dat er eenige wijziging komt, 
voorloopig nog wel niet bij het gros van de individuen, maar 
wel bij vele gemeentebesturen, en die kunnen, wanneer ze 
voortvarend van aard zijn en de zaak doelmatig aanvatten, 
een zeer stevigen stoot in de goede richting toebrengen. In 
heel veel gemeenten toch, staat het onderhoud van de waterlossingen 
rechtstreeks onder toezicht van het dagelijksch 
bestuur, en liet in vroegere jaren de periodieke schouw 
dikwijls zeer veel te wenschen over, sinds geruimen tijd zijn 
verschillende colleges ertoe overgegaan om jaarlijks zelf het 
onderzoek ter hand te nemen en niet langer, zooals voorheen 
veelal de gewoonte was, den veldwachter er op uit te 
sturen. Daardoor is er in het afvoerend vermogen van vele 
hoofdlossingen, naar welke vroeger soms in geen jaren een 


HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

hand werd uitgestoken, een belangrijke verbetering gekomen. 
Enkele gemeentebesturen, ziende hoe vele landerijen reeds 
ddärdoor vooruit gingen, zijn toen den ingeslagen weg nog 
verder gevolgd: ze hebben bij hunne raadsleden voorstellen 
aanhangig gemaakt tot uitdieping en verbreeding van alle 
onder gemeentelijk toezicht staande zijlossingen en afvoer 

dientengevolge is hier en daar het winterniveau-slooten en 
van het grondwater belangrijk gedaald, waardoor de structuur 
van de landerijen dadelijk aanzienlijk is verbeterd. 

Maar al gaat nu op verschillende plaatsen de overheid 
voor, daarmee is het pleit niet gewonnen: zoolang de individuen 
zich niet aaneensluiten, komen ze niet waar ze moeten 
zijn. Want dat is een der groote verschillen tusschen landverbetering 
door aanwending van kunstmeststoffen en tusschen 
die door oplossing van waterbezwaren: het eerste kan ieder 
persoonlijk ter hand nemen, zonder dat iemand anders er 
mede voordeel van heeft, het laatste komt ook aangrenzenden 
eigenaren ten goede. En alleen dáárom laten vele particulieren 
het nog steeds achterwege: ze zien liever jaar op jaar 
hun land verkommeren in 't winterwater, dan dat ze ter 
afvoerverbetering een uitgave doen, tengevolge waarvan een 
buurman mede zou profiteeren. 

Nu heeft wel het provinciaal bestuur de bevoegdheid om 
tot oprichting van waterschappen over te gaan, maar het 
besluit daartoe wordt in 't algemeen niet genomen dan nadat 
de bezitters van ongeveer 2/3 gedeelte van den bodem, die 
in de lasten voor zoodanig waterschap zouden moeten 
bijdragen, zich vóór de totstandkoming hebben verklaard. 
Dat het bestuur zoo huiverig is om van een toegekende 
bevoegdheid gebruik te maken spruit voort uit verschillende, 
met de geaardheid en de ligging van den grond samenhangende 
omstandigheden. De kwaliteit van den bodem toch, 
zijn voortbrengend vermogen dus, wisselt vooral in Limburg 
op onderling kleine afstanden soms enorm en van de ligging 
ten opzichte van het waterniveau kan met nog meer recht 
hetzelfde gezegd worden. 't Gevolg daarvan is, dat, wanneer 
tot oprichting van een waterschap zal worden overgegaan, 
het eene perceel land in meerdere, het andere in mindere 
mate den invloed van de oplossing der waterbezwaren zal 
ondervinden, zoodat de verschillende eigendommen ook op 


142 HET ONTGINNINGSBEDRTJF IN LIMBURG. 

verschillende wijze in de op te leggen lasten moeten bijdragen, 
waarom classificatie van de landerijen noodzakelijk, 
is. De indeeling in klassen brengt echter, daar door hen 
die ermee belast worden nooit precies rekening kan worden 
gehouden met de gevolgen, die in de toekomst een op te 
richten waterschap op de landerijen zal hebben, zóóveel 
bezwaren en zOOveel moeilijkheden mee, moet, als gevolg 
van den aard en de hoogteligging van den bodem, zoo 
dikwijls op gissingen gefundeerd worden, dat na de vaststelling 
der uitkomst bijna steeds geharrewar en ontevredenheid 
ontstaat. Immers eerst nadat het waterschap gedurende 
enkele jaren zijn invloed heeft doen gelden, blijkt dikwijls 
dat de gronden van A, die tegen b. v. b. f 2 per jaar en 
per H. A. in de lasten zijn aangeslagen, daarvan minder 
profiteeren dan die van B, waarvoor maar f 1.50 behoeft 
te worden opgebracht, omdat bij de vooruit gedane berekeningen 
tot het besluit gekomen was, dat ze minder genot 
van de gewijzigde omstandigheden zouden hebben. Daardoor 
ontstaat er naijver tusschen A en B; B, die ten opzichte 
van A in gunstige omstandigheden verkeert, gevoelt zich op 
zijn beurt weer in nadeeliger conditie dan C, waardoor er 
een nieuwe bron van naijver wordt geslagen. C en D, D 
en E, ja, eigenlijk alle eigenaren van gronden, die onder een 
waterschap vallen, vinden kort na de oprichting wel de een 
of andere aanleiding om zich benadeeld of achtergesteld te 
gevoelen en al wordt dan erkend dat de enkele waterschappen, 
die er bestaan, de landerijen waarop zij hun 
werking doen gevoelen in hun geheel ten zeerste in waarde 
en in opbrengend vermogen hebben doen vooruitgaan, populair 
zijn ze vrijwel nergens geworden, omdat ze de individuen 
stuk voor stuk geen bevrediging gegeven hebben. 

De boven nader aangeduide bezwaren, die zich bij de 
oprichting van ieder nieuw waterschap weer zullen opdoen., 
werken nog steeds eenigszins remmend. Verschillende omstan-: 
digheden wijzen er echter op dat er een kentering aanstaande 
is. De meeste grondbezitters toch zijn gelukkig in den loop 
der jaren wat ruimer van blik geworden. Ze gaan langzamerhand 
inzien, dat het toch ten slotte zoo erg niet is of 
ze, als gevolg van onbillijkheid in de lastenverdeeling per 
jaar wat meer moeten bijdragen dan een buurman, mits 


HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBIURG. 

maar, als gevolg van de betere omstandigheden, hun eigen 
landerijen misschien 50 0/0 meer kunnen opbrengen dan 
vroeger het geval was. En heeft die kentering eenmaal 
plaats gehad, komen de Limburgsche boeren zóó ver, dat ze 
niet alleen steeds aan hun land geven wat daaraan toekomt 
in den vorm van plantenvoedsel, maar ook daaraan steeds 
onttrekken het teveel aan water, dan zal de wonderbaarlijke 
evolutie, waarvan de eerste vijftien jaren dezer eeuw getuige 
zijn geweest, met groote snelheid tot verdere ontwikkeling 
komen, dan zal Limburg, met zijn van nature zoo vruchtbaren 
bodem, met zijn gunstige ligging ten opzichte van 
vele fabriekscentra en met zijn nijvere, spaarzame boerenbevolking, 
in de toekomst zonder twijfel een onzer rijkste 
landbouwprovincies worden. 

Roermond, April 1916. J. RIETEMA. 

NASCHRIFT. De vraag rijst wellicht bij vele lezers hoeveel 
vóór de ontginning een H.A. heide-of moerasgrond per 
jaar opbracht en hoe hoog die jaarlijksche opbrengst is, nadat 
aanleg tot bouw-of weiland heeft plaats gehad. Wat betreft 
de moerasgronden, hun opbrengst bedroeg in de meeste gevallen 
absoluut niets, daar het weinige zure gras, dat er te 
winnen viel, vrijwel nooit de moeite van het oogsten loonde. 
Wat de opbrengst der heidegronden aangaat, 't is zeer moeilijk 
daarvoor een gemiddeld cijfer per H.A. te noemen, daar 
de opbrengst van zoodanigen aard was, dat ze in 't algemeen 
niet tot geldswaarde werd omgezet. Alleen door middel van 
schatting is dus een conclusie te trekken en de heer Jean 
Poels, lid der Prov. Staten van Limburg, wonende te Venraij, 
die, toen het nog noodig was om zooveel mogelijk natuur mest 
te winnen, in de Venraijsche Peel groote kudden 
schapen hield, was zoo vriendelijk mij eenige cijfers te noemen, 
met behulp waarvan ik tot een eenheidsbedrag kon komen. 
Volgens zijne opgave werden er in de -+- 5000 H.A. beslaande 
Venraijsche Peel (die hoofdzakelijk uit heidegrond 
bestaat) indertijd ± 10.000 schapen gehouden, die per stuk, 
na aftrek van alle kosten (loon voor den herder, onderhoud 


144 HET ONTGINNINGSBEDRIJF IN LIMBURG. 

der kooien enz.), ongeveer f 2.50 in waarde vooruit gingen, 
zoodat ze samen per jaar een winst van f 25.000 opleverden. 
Bovendien werden er op het terrein 3000 bijenvolken 
geplaatst, die per volk en per jaar gemiddeld voor f 5 
honing en voor f 1 was verzamelden, zoodat' ze in totaal 
ongeveer f 18.000 opbrachten. Die 5000 H.A. gaven dus 
een zuivere winst van ongeveer f 43.000 of ± f 8.50 per 
jaar en per H.A. De netto-winst, die er van 1 H.A. goed 
bouw-of weiland gemaakt wordt, kan, na aftrek van alle 
kosten, gemiddeld op ± f 100 bepaald worden, zoodat de 
hoogere opbrengst tengevolge van ontginning per jaar en 
per H.A. op - - f 90 mag worden gesteld. 

J. R. 

VERZEN. 

MORGEN. 

Ach, kind van duizend zorgen, 
Teer wichtje, door den tijd, 
Met: „zie ik schenk U mO'rgen", 
Ons aan de borst gevleid, 

Wij bidden, dat gij later 
Ons groot terzij zult gaan, 
Doorschijnend als het water, 
Vertrouwlijk als de maan. 

Wiè weet wat zal gebeuren 
Na 't kraaien van den haan; 
Laat dus de rozen geuren, 
Die voor het venster staan; 

ja, laat de rozen geuren 

Op 't suizlen van den wind, 

Terwijl wij eia's neuren 

Uit blijheid om dit kind, 

Dit kind van duizend zorgen, 
Dat met een zoeten lach 
Herschept in eeuwig morgen 
Den weemoed van den dag. 

1917 I. 10 


146 VERZEN. 

VOOR HET VENSTER. 

Als knaap placht ik in 't schemeruur, 
Aanvang der zomernachten, 
Voor 't raam te zitten in getuur 
En onbeschrijflijk wachten. 

Een voetstap klonk; dat oogenblik 
Dook mijn bezinning onder, 
Diep in een vloed van zoeten schrik 
Om 't zich vervullend wonder. 

Bij elk omhoog gevlogen woord, 
Lachend op. straat gesproken, 
Vond ik een hartewensch verhoord, 
Een knop in mij ontloken; 

Totdat mijn ziel vol bloemen stond, 
En ik, de geur-doorwoelde, 
Niets dan het bloeien van mijn grond 
En 't zoo bedekt-zijn voelde. 

De jaren gingen, doch die vreugd 
Van oogst te zijn èn aarde, 
Kwam nimmer weder, naar mij heugt, 
Als ik door 't venster staarde. 

Tot nu, deez' avond voor mijn raam, 
Wijl stem en stap weerklinken, 
Ik in dit smachten zonder naam 
Opnieuw mij mag verzinken; 

Maar 'anders dan het blinde kind; 
Want, zie, ik vouw de handen, 
En dank den meester die mij mint, 
Zaaier der bloemenlanden. 

AART VAN DER LEEUW. 


MARGINALIA. 

MENSCHELIJKE LIEFDE. 

Er zijn in het menschenleven twee oogenblikken die alles 
beslissen: het oogenblik waarop de mensch voor 't eerst 
waarachtig lief heeft, en dat andere oogenblik, het oogenblik 
waarop de mensch voor 't eerst de Evangeliën leest en 
begrijpt in hun zuiveren zin. Het ééne oogenblik is meesten 

ingang tot het andere.-tijds de 

In de liefde wil de mensch door de geliefde verlost worden 
en voelt terzelfdertijd den drang de geliefde te verlossen. 
(van de schuld van het verleden, van de zwakte van het 
Heden, van de bedreiging der toekomst.) De liefde is het 
eenige gevoel waarin zwakte en kracht, hulpbehoevendheid 
en reddingsdrang, deemoed en zelfbewustzijn vereenigd 
kunnen leven. 

De eerste drang die de man zich in zijn liefde bewust 
wordt, is de zorg voor den geest van de geliefde, en het 
eerste verlangen dat de vrouw zich in haar liefde bewust 
wordt, is het verlangen naar de schoone daden van den man. 

Het is de wet des levens, dat de man aan de vrouw het 
bewustzijn geven zal, en de vrouw aan den man de daadkracht. 


148 MARGINALIA. 

De liefde openbaart aan den man een wereld buiten zich 
aan de vrouw een wereld in zichzelve.-zelf, en 

De beste liefde in een leven is herkenbaar aan haar eenvoud 
en hare eenvoudige bereidheid, om den eisch der 
zinnen te overwinnen op alle gebieden. 

Wat de liefde in haar eersten onbewusten aanvang is, is 
het glorieuse voorteeken, van wat zij eens zal kunnen worden. 

Zoolang de liefde onbewust blijft, verraadt zij haar oorsprong 
als deel der Alliefde, als schoonheid en gemeenschap 
van alle zielen tot in ondroombare hemelen; zoodra de 
liefde zich bewust wordt, vergeet zij haar oorsprong en 
meent dat het haar begin en einde is, liefde tot één enkel 
mensch te zijn. 

Er bestaat niet één liefde in één menschenleven. Doch er 
bestaan wel vele liefden voor één enkel mensch, die elkaar 
opvolgen in den tijd. 

De liefde voor één enkel mensch voor het gansche leven, 
die altijd een andere liefde wordt, en toch zichzelve blijft, 
is de schoonste liefde. Zij bewijst het meest de vrijheid van 
de menschelijke ziel. 

ry 


T 

Iedere menschenleeftijd heeft hare eigen liefde. 

Vele menschen leeren eerst na vele ervaringen en vele 
liefden, de verwondering der eerste liefde kennen. 


MARGINALIA . 

In het volkomen huwelijk tusschen man en vrouw worden 
vele gevaren, die vanuit de manlijke en vrouwelijke natuur 
ontstaan, door wederzijdsche ondersteuning opgeheven. 

Het gevaar voor de vrouw is de uitdooving van het 
hooge instinct, het gevaar voor den man is de afdwaling 
van het bewustzijn tot dorre logiek. 

De man zoekt zichzelf. De vrouw zoekt anderen. Het 
gevaar voor den man is, in zichzelf te verstarren, het 
gevaar voor de vrouw is, zich in anderen te verliezen. 

.b J.


m ^• 

De vrouwen hebben een verwonderlijke tact, het kwaad 
in den man aan te vallen, op de plaats waar het 't meest 
kwetsbaar is. Zij vallen het kwaad in den man aan, daar 
waar 't belachelijk is. Zij voelen bij instinct, dat het de 
illusie van de grootheid van het kwaad is, die velerlei kwaad 
instandhoudt. 

Het doel van het huwelijk in het kind te stellen, is een 
der logische ontaardingen van een in logiek verdwaalden 
tijd. De mensch is op aarde terwille van zijn geluk, en het 
geluk voor den mensch is de ontbloeiïng zijner persoonlijkheid. 
Slechts wie gelukkig is, kan de schoonere toekomst baren. 
Slechts wie voor het Heden leeft, leeft voor de toekomst. 
Slechts man en vrouw die volkomen voor elkaar leven, 
leven op de beste wijze voor het kind. Zij scheppen de 
sfeer van geluk, die meer dan alle willekeurige zorg en 
liefde, de ziel van het kind ontbloeien doet. 

Zij die het kind tot eenig doel van hun huwelijk maken, 
maken dit kind tot symbool eener vreugdelooze berusting. 


150 MARGINALIA. 

Zij die al hun aandacht op het kind tezamen trekken, 
ontnemen aan de kinderziel dat deel van vrijheid en van 
eigen leven, dat het om te ontbloeien noodig heeft. 

Hun eigen menschelijke toekomst te verloochenen, en 
deze in een kind te stellen (dat dikwerf hun kind niet is, 
waarin soms kiemen van langvergeten voorouders tot leven 
opstaan), dit is het oppervlakkige altruïstische voorschrift 
van de eeuw van het kind. Doch dit beteekent niets meer 
en niets minder dan: de vloek van twee verloren levens 
laden op een beginnend leven. En vroeg of laat moet deze 
vloek zich uitleven. Het kind ontleent zijn eigenlijke ervaringen 
aan het leven, maar de algemeene notie, het alge 

voorgevoel van het leven ontleent het aan het leven-meene 
van de ouders. En het kind, dat het leven der ouders in 
het zijne teloor zag gaan, leeft beladen met het voorgevoel 
van de nutteloosheid van alle leven, en voelt zich voortgeleefd 
naar vreugdelooze horizonnen. 

» De man wil de vrouw, en de vrouw wil het kind," dit 
is de bekende definitie van het huwelijk, echter slechts van 
het blinde en zinnelijke huwelijk. Doch zoo het huwelijk 
door de liefde boven de zinnen verheven wordt, zoo wil de 
man door en in de vrouw de wereld begrijpen en bezitten, 
en der *vrouw liefste en meest eigen kind is --- het levenswerk 
dat uit beider innerlijke omhelzing wordt geboren. 

Hij wiens hart met een levend hart vereenigd is, heeft. 
eerst de werkelijke hartsverbinding met het leven gevonden. 
Eerst vanaf dit oogenblik kan zijn begrijpen van het leven 
medetrillen worden, en eerst dit medetrillen baart de wijsheid. 

De tweeledige geboorte die in ieder waarachtig huwelijk 
plaats heeft, is de geboorte van elkanders werkelijk karakter. 
Zoo beschouwd zijn man en vrouw elkanders schepping. 


MARGINALIA . 

De zinnelijkheid van den man is egoïsme, want zij wil 
zich uitvieren ten koste van de persoonlijkheid der vrouw. 
Maar de drang tot moederschap in de vrouw is nog niet 
minder egoïsme, want hij wil zich verwerklijken ten koste 
van de persoonlijkheid van den man. Zoolang beide deze 
drangen natuurlijk blijven, zijn zij een bittere verloochening 
van elkanders eeuwig levensbeginsel. 

Zonder de liefde, ziet de vrouw in den man slechts de 
vraatzucht der zinnen, en de man in de vrouw slechts het 
werktuig des barens. Zonder de liefde voelt de vrouw het 
wezen van den man slechts aan als blindvretende kracht, en 
de man voelt in het wezen van de vrouw slechts blinden 
wederstand, een hinderlaag door de natuur aan zijn lust 
gelegd, en uit de botsing dier beiden kan slechts blinde haat 
ontstaan. Daarom is ieder zinnelijk natuurlijk huwelijk het 
uitgangspunt van een tragedie, een sluipgevecht op leven 
en dood in den duister. 

M T 


Het oordeel van de vrouw is onfeilbaar, wanneer geen 
hartstocht haar belet te zien. Het oordeel van de vrouw kan 
schrikkelijke dwaasheid worden, wanneer hartstocht haar 
beheerscht. De oordeelswijze van de vrouw is van hooger 
orde, doch tevens veel gevaarlijker voor het leven, dan die 
des mans. 

Wat het oordeel van de vrouw zoo gevaarlijk maakt voor 
het leven, is het feit dat zij, in haar wijsheid en haar dwaasheid, 
naar geen twijfel luistert. 

Het oordeel der vrouw behoort het richtsnoer te zijn der 
mannelijke rede. 

^ T.,. 

T 


De mannelijke rede, het mannelijk bewustzijn behoort 
zich tot de vrouwelijke wijsheid te verhouden, als de lief



152 MARGINALIA. 

hebbende man zich van nature verhoudt tot de vrouw: haar 
beheerschend en regelend, heeft hij zich dienaar te weten. 

De groote kwaal der moderne wereld is de overheersching 
van het mannelijk element op het vrouwelijke. 

. 

Een volkomen natuurlijke liefde is niet denkbaar zonder 
een absolute jaloezie. De jaloezie is het hoogste teeken van 
de waarachtigheid eener natuurlijke liefde, maar ook haar 
schroeiend schandewerk. Het feit, dat de mensch in zijn 
jaloezie op een gegeven oogenblik en onder gegeven omstandigheden 
in staat is vreugde te scheppen aan het bitterste 
lijden, de bitterste ontblooting van het wezen, dat hij het meest 
wel te doen wenscht op heel de wereld, dit feit alleen is 
voldoende, om de zekerheid te geven, dat de mensch bij de 
natuurlijkheid der liefde niet blijven kan, en tot een andere 
liefde zich moet redden, hoever de weg ook is, en hoe 
schoon reeds de natuurlijkheid der liefde is. Want wat is 
een liefde, die morgen reeds bereid is, de werking uit te 
oefenen van den doodelijksten haat ? 

CHRISTELIJKE LIEFDE. 

Soms schijnen alle moreele geschriften ter wereld ons 
slechts een soort van geestelijk oogenwater, om er de betoovering 
van den alledaagschen droom mee uit de oogen te 
wisschen, teneinde de Evangeliën te kunnen lezen. 

De mensch vreest de komst van het lijden in zijn leven. 
Doch dieper nog vreest hij, dat lijden niet volkomen te kunnen 
doorleven, wanneer het eenmaal in zijn leven zou getreden 
zijn. In de eerste vrees zijn het de zinnen die letsel vreezen, 
in de tweede vrees is het de ziel, die schade vreest. 

-r %r 

In de ingeboren vrees, het lijden niet waardig te blijken, 
erkent de mensch onbewusterwijze de noodzakelijkheid van 
datzelfde lijden, dat hij boven alles schijnt te vreezen. 


MARGINALIA. 153 

De mensch wil niet lijden, en hij wil kunnen lijden. Hij. 
wil onbeschadigd blijven, en voorvoelt, dat deze onbeschadigdheid 
hem zal beschadigen. Ziel en zinnen streven in hem 
naar behoud, en hij voorvoelt dat het behoud van het een 
slechts het verderf van het ander kan zijn. Zoo botsen devoorgevoelens 
van zijn hoogere en lagere natuur tezamen, 
en de gedachte aan de toekomst vervult hem met een smartelijk-
droomerige verwarring. 

Onmacht tot liefde is terzelfdertijd onmacht tot innerlijk 
lijden, die dan wederom de supreme foltering is. 

Lijdensdrang is levensdrang. De mensch kan slechts het 
geluk begeeren, nooit het lijden. Doch het voorgevoel van 
de noodzakelijkheid van het lijden kan in den mensch tot 
zulk een kracht stijgen, dat de mensch innerlijk het lijden 
tot zich roept, dat hem van een nieuw geluk nog scheidt.. 
Zoo deden de groote Christenen in hun dorst naar den 
marteldood, maar zoo doen ook, in het gewone leven, de 
geliefden in wier geluk een vage drang zich mengt, voor 
dat geluk te mogen lijden. 

ry• r 

Groot geluk gaat altijd vergezeld van lijdensdrang, die 
dankbaarheid is en dorst naar altijd meer geluk. 

Wanneer de mensch, op welke wijze ook, heeft leeren begrijpen 
dat hij tot volkomenheid gedwongen is, en deze volkomenheid 
slechts door lijden te bereiken is, zoo beslist de mate 
van levenskracht, die hij op dat oogenblik heeft overgehouden,, 
of dit visioen der toekomst hem met vreugde vervullen zal, 
of wel met ontzetting. Sterke levenskracht ziet slechts het 
nieuwe land dat zich na ieder lijden opendoet, zwakke levenskracht 
ziet slechts het lijden dat de toegang tot dit land verspert.. 

m $ 


154 MARGINALIA. 

De dwaze mensch meent te leven, de wijzere mensch voelt 
zich heengeleefd worden, naar een doel. 

Wil en weten vereenigd is eerst: hoogste wijsheid. 

In zijn onsterfelijk woord: „dat alle gedachten der wereld 
te zamen nog niet een kleine beweging van liefde kunnen 
opwekken" heeft Pascal heel de geestelijke tragedie voor 

volgen moest, toen het Humanisme het verstand en-zien, die 
het kennen ten troon hief, en het hart en de liefde onttroonde. 

De liefde en het geluk der liefde zijn het toereikende 
voedsel voor de ziel. Alle schoonheid van de zinnelijke 
wereld daarenboven, de schoonheid der natuur, de schoonheid 
van de lichamen der geliefden, al wat de aarde van tijd 
tot tijd nog geven wil, is voor den mensch der liefde een 
gelukzalig toeval en een gave boven de behoefte zijner ziel. 
Zoo kan de heilige mensch zich op deze donkere aardebevinden, 
als te midden van een glorieus te-veel. 

Het genot van natuur en samenleving, het huwelijk en 
de vriendschap, alle aardsche geluk kortom, wordt slechts 
volkomen en zonder verbittering geleefd, zoo het Christelijk 
geleefd wordt. Wel heeft het Christendom gezegd, dat het 
beter is niet te trouwen dan te trouwen, beter vriendschap 
te geven dan te ontvangen, beter boven de zinnen te leven 
dan met de zinnen, doch deze ontkenning des levens is in 
werkelijkheid een bevestiging des levens. Zij bevestigt slechts, 
dat boven iedere vreugde altijd een hooger vreugde mogelijk 
is, en dat iedere huidige vreugde doorgang worden kan tot 
een nieuwe vreugde, waarin de vreugden van een lager 
staat stilzwijgend opgenomen zijn. En het is natuurlijk, dat 
een vreugde die zich verwijdt en vermeerdert, in dezen 
groei nieuwe vormen aanneemt en de oude vormen afwerpt. 
Het huwelijk met een mensch kan zich verwijden tot een 


MARGINALIA. 155 

huwelijk met de menschheid, de aardsche schoonheid kan 
versmelten in een hemelsche schoonheid. 

Daardoor, door achter iedere vreugde een eindeloozen 
horizon te stellen, maakte eerst het Christendom de aardsche 
vreugde waarlijk mogelijk. Want de mensch wil steeds het 
grenzelooze, en iedere vreugde waaraan een grens gesteld 
is, verdoft en slaat om tot bitternis. 

Het geluk der liefde: dat wat volkomen bevredigt en 
terzelfdertijd een grenzeloos verlangen naar meer wekt. 
Het genot der zinnen: dat wat nooit bevredigt en slechts 
een brandenden dorst naar méér wekt. Volgens zijn aard, 
is alle begeerte grenzeloos. Doch de grenzeloosheid van 
zinnelijk en geestelijk begeeren verhouden zich tot elkaar 
als een wanhopige eisch tot een zekere belofte. 

Het is natuurlijk, dat wanneer alle voedingsstoffen zich 
in een krank lichaam tot vergif omzetten, dit lichaam door 
diëet genezen wordt. Even natuurlijk is het, dat zoo alle 
gewaarwordingen en gevoelens in een kranke ziel zich nog 
slechts tot droefenis of boosheid kunnen omzetten, deze ziel 
zich door ascetisme geneest. Waar het oorspronkelijke 
Christendom van ascetisme spreekt, beoogt het Of de natuurlijke 
versmelting van een lager vreugde in een hooger 
vreugde, Of de geneesmethode voor de kranke ziel. 

T 

Het ascetisme gewelddadig op te dringen aan naturen die 
te leven hebben, en uit het leven te leeren hebben, is onder 
de vele historische misvattingen van het Christendom een 
der gruwelijkste, en die tot in onzen tijd nog welig om zich 
heen grijpt. 

Het onnatuuurlijke ascetisme heeft als eenig geestelijk 
resultaat, een geweldigen onbewusten wrok te wekken tegen 
het leven dat zich aan den mensch onttrokken heeft, en 
een drang, om ook anderen den toegang tot dit leven af te 


156 MARGINALIA. 

snijden. Velerlei geestelijke gestrengheid is op deze wijze 
verklaarbaar. 

J• 

+ice 

Het Stoïcisme leerde het gemis der aardsche vreugden 
vreugdeloos verdragen; het Christendom leerde het gemis 
der aardsche vreugden verdragen vanuit een hooger vreugde, 
die wel ieder oogenblik bereid is, de kleinere vreugden van 
de aarde te bestralen, doch die uit zichzelf bestaat en die de 
natuurlijke straling van de gezuiverde ziel is. 

Dat het Christendom de aardsche vreugde verdiept, en 
de waarneming dier vreugden niet vervaagt, doch verscherpt, 
wordt in onze eigen litteratuur alreeds bewezen door het 
feit, dat niet alleen er geen natuurpoëzie verrukkender is 
dan die van onzen eenigen modernen Christen, Guido Gezelle, 
maar nergens ook de natuur met gescherpter zinnen waargenomen 
is, nergens meer de natuur als natuur aanschouwd 
werd, zonder de vervalsching van een enkele tendenz, van 
een enkele persoonlijke bijgedachte. 

Dat de Christelijke vreugde de ladder der aardsche verschijnselen 
doorloopt, aleer zij zich daarboven verheft, daarvan 
geeft het grootste Christelijke werk dat sinds het einde der 
Middeleeuwen werd geschreven: „de Idioot," van Dostojevski, 
een onwillekeurig bewijs. Voor het eerst sinds eeuwen stijgt 
in dit werk de Christelijke vreugde weder tot die verblindende 
en vernietigende hoogten, die de Middeleeuwen de 
extase noemden, en waarvan zelfs de verste herinnering in 
de laatste eeuwen is verloren gegaan. 

Doch deze mystische extase van den hoofdpersoon, den 
eenvoudig en heiliggeboren mensch, Prins Myschkin, vangt 
aan met de verrukte aanschouwing der aardsche verschijnselen, 
met de schoonheid van het aardsche leven, zij 
vereenvoudigt zich naarmate zij stijgt, wordt steeds meer 
louter vereeniging, totdat bij de suprême woorden: „ziet het 
kind, ziet de dageraad ! ... " de woorden overslaan tot den 
„schreeuw des geestes" en de aanschouwing der aardsche 


MARGINALIA. 

schoonheid versmelt in het verblindende licht, in „het gouden 
oogenblik, dat eeuwigheden duurt ". 

Hoewel de liefde meer dan licht en geur is, zijn er licht 
en geur in de liefde. Al wat geurt op aarde en schoon is, 
wordt door dit licht bestraald, en door dezen geur omstroomd, 
dubbel stralend en dieper geurig, al wat stinkt en onschoon 
is, wordt door den geur en het licht der liefde onherroepelijk 
verzwolgen. 

De directe invloed van de liefde op het zintuigelijk organisme 
is een probleem dat de nieuwe tijd te ontdekken of 
te herontdekken heeft. Waar het reeds een onloochenbaar 
feit is, dat zelfs de natuurlijke liefde den mensch als met een 
koele onbekende kracht doortrekken kan, de oogen beter doet 
zien, de borst dieper doet ademen, en het bloed geregelder 
doet stroomen, zoo moet dezelfde wet die in het kleine 
werkt, ook op grooter gebieden werken, en de liefde die 
gansch tot charitas zich zuivert, moet grooter wonderen 
kunnen volbrengen. Dus geeft de aanschouwing van de 
wetten van de gewone werkelijkheid alreeds het bange 
voorgevoel, dat de werkelijk levensbeheerschende ideeën in 
schrikkelijke vergetelheid zijn geraakt, en het moderne leven 
gedompeld is in een barbaarsche duisternis. 

DIRK COSTER. 


TREUB'S JONGSTE VERRASSING. 


Mr. M. W. F. Treub, Oorlogstijd. Herinneringen en Indrukken. -Haarlem—
Amsterdam 1916. 

Met Mr. Treub heeft men nimmer afgerekend. Door op 
zulk eene wijze in herinnering te brengen wat hij geweest 
is, vestigt hij onze aandacht op wat hij is. 

Niet, o in het geheel niet, op hinderlijke wijze. Dit boek 
is zonder de geringste vlek van smakeloosheid, en het ware 
zoo gemakkelijk geweest er een smakeloos boek van te 
maken. Gevallen staatslieden hebben ons niet altijd door 
tact en zelfbeheersching verwend. Mr. Treub, die ongemeen 
was in daden, blijft ongemeen in het praten daarover. 

Dit boek is een goed en mannelijk werk. Het behandelt 
zijn publiek als een gehoor van mondigen. Het spreekt op 
den toon der oprechtheid dien wij van onze regenten verlangen, 
maar te zelden hooren. De schrijver verheelt niet 
dat hij zich gezag aangematigd heeft; hij vertelt daarvan 
met de rust van iemand die weet dat hij zijn plicht deed. 
Hij bevestigt, zonder pronkerij, door een nuchter relaas der 
feiten, ons aller indruk: goddank dat wij zulk een man in 
Augustus 1914 hebben gehad. 

Niet dat hij de eenige zou zijn die toen op de hoogte 
zijner taak is geweest. Het boek insinueert dit in het minst niet. 
Ware het in Augustus '14 anders geloopen, wij nemen aan 
dat de gebeurtenissen al onze ministers gereed zouden hebben 
gevonden, voor zoover het in menschenmacht lag, toen gereed 
te zijn. Maar, zooals het liep, werd de actie van den minister 
van Landbouw, Nijverheid en Handel van het meest onmid



TREUB'S JONGSTE VERRASSING. 

159 

dellijk en tegelijk van het minst afgebroken belang. Van 
die actie wordt ons hier verantwoording afgelegd. 

Het bijzondere van Treub's beleid schijnt mij te zijn, dat 
hij geen nieuwigheden heeft geschroomd, maar niet de dupe, 
is geworden van zijn eigen nieuwigheden. Een minister in 
oorlogstijd die den oorlog ziet en tegelijk het „Jenseits" van 
den oorlog. Hij is er steeds van doordrongen geweest dat 
hij, het ontredderd Nederland helpend voor het oogenblik, 
het door zijn maatregelen niet verzwakken mocht voor later. 

Hij heeft de oorlogsomstandigheden erkend in haar geweldige 
realiteit, en er de realiteit van een geweldigen wil 
tegenover weten te stellen. Hij heeft ingezien dat mis te 
tasten beter was dan de armen gekruist te houden. Op een 
verkeerden greep kon een gelukkige volgen; de groote 
zaak was dat men te grijpen leerde, en in het eerste 
oogenblik. Te blijven staan dum defluat amnis, kwam 
tegenover zulke baren niet te pas: men zou er door zijn 
weggespoeld. 

De minister dan ging zonder aarzelen den weg op die tot 

staatsbemoeiing met de rijkdomsverdeeling moest leiden. 

Niet uit zedelijk oordeel over oweeërs. Oorlogswinst als 

zoodanig tegen te gaan, mocht niet het doel zijn eener 

regeering, die immers de oorzaak der winst: den oorlog 

zelf, verhinderen noch bestraffen kon. Het eenig richtsnoer 

was het belang der Nederlandsche neutraliteit en der Neder


landsche volksvoeding. „Niemand heeft recht, dat hem de 

kans op een oorlogswinst zou worden gelaten, die alleen 

kan worden binnengehaald, als de overheid ter wille van de 

trekkers daarvan nalaat of beperkt, wat zij anders in het 

belang der volksvoeding zou hebben gedaan." 

Het is, na Treub's verhuizing van „Landbouw", wel 

voorgekomen, dat men dezen regel minder streng toegepast 

heeft dan de formuleerder het vermocht. Het toegeven aan 

kassian-stemming is dengenen, die er zich aan schuldig 

hebben gemaakt, dan steeds opgebroken. De grond waarop 

hij zich stellen kan, die in deze moeilijke tijden voor volks


belang tegen particulier belang heeft op te komen, is anders 

stevig genoeg. De regeering verbiedt niet alleen; zij helpt 

eveneens. Het afvloeien van bepaalde producten verhinde


rend, houdt zij tevens de volksvlijt zelve in stand door 


160 TREUB'S JONGSTE VERRASSING. 

verzekering van den aanvoer van grond-en hulpstoffen. 

Een misgreep ziet Treub thans in zijn vastkoppeling der 
levensmiddelenvoorziening aan het uitvoerconsentwezen, terwijl 
de wet, . instede van deze indirecte, directe inbeslagneming 
mogelijk zou hebben gemaakt. De eerste fout heeft (tijdens 
Posthuma) tot een andere geleid: de onderwerping der consentregeling 
aan vereenigingen van belanghebbenden, werkende 
onder toezicht van door den minister van landbouw benoemde 
commissies, die het gevaar, uit de noodzakelijke eenzijdigheid 
der voorlichting van exporteurs ontstaan, niet voldoende 
hebben weten te temperen. De ervaring, met het benoemen van 
Kamerleden in deze commissies opgedaan, acht de schrijver 
„niet gunstig". Hij beseft hoe zijn opvolger er toe gekomen 
is: er werd bereikt dat de Kamerleden meer inzicht in de 
moeilijkheden der zaak kregen, maar dit voordeel acht hij 
„voor een te hoogen prijs gekocht": de werkelijke minister 
kon nu de teugels niet zoo vast in handen houden als in 
dezen tijd dubbel noodig was. joen tot overmaat van ramp 
de minister door ongesteldheid tijdelijk buiten gevecht gesteld 
werd, dekten de feitelijke en de grondwettelijke verantwoordelijkheid 
elkander nauwelijks meer, en kwam er in 
het bestuur der levensmiddelenvoorziening een practische 
veelhoofdigheid, die den wagèn geheel uit het spoor bracht." 

Regeeren beteekent niet alles zelf te weten of alles zelf 
te doen, maar zich deskundige hulp te verschaffen en 
deze te bezielen met den regeeringswil, die meester van het 
geheel blijft. Treub heeft dit goed verstaan. De beweging 
der economische krachten van het land sinds lang met 
kennersblik overziende, wist hij waar de goede helpers 
te zoeken waren. Een der aantrekkelijkste gedeelten van 
zijn boek wordt gevormd door het verslag van de wijze 
waarop door hem van de resultaten van den arbeid der 
Staatscommissie inzake de werkloosheid (die eenigen tijd 
vóór den oorlog rapport had uitgebracht) is gebruik gemaakt. 
Hij wist welke partij van het vakvereenigingswezen was te 
trekken en hij heeft de Oudegeest'en vertrouwd. Zij hebben 
hem hun medewerking niet onthouden. Er is in de behandeling 
van deze gansche zaak een lenigheid, een afwezigheid 
van vooroordeel op te merken die tot dank, gelijk de bereikte 
uitkomst tot hoop stemt. 


TREUB'S JONGSTE VERRASSING. 

Ook in andere betrekkingen heeft Treub op gelukkige 
wijze gereageerd tegen zielig-doctrinaire practijken waaraan 
onze staatslieden van den gewonen stempel ons, in de gewone 
tijden, die hen naar voren brachten, hadden gewend. Hij 
heeft, het geheel der nationale krachten monsterende, daaronder 
de persoonlijkheid der Souvereine weten op te merken. Dit 
boek is opgedragen aan eene Vorstin „die zich in moeilijke 
dagen heeft doen kennen", en het mag zóó opgedragen zijn, 
omdat het de Vorstin toonen kan waarvan de opdracht 
spreekt. Dat Hare Majesteit „niet belemmerd is geworden 
in de uiting van hetgeen opwelde uit Haar eigen gemoed, 
is aan hetgeen ter leniging van nood had te geschieden, 
zeer ten goede gekomen". 

Woorden van die soberheid, welke nadruk insluit. 

Niet bevredigend schijnt mij, inzake financieel beleid, de ver 

stilzitten, na de intrekking, op 8 Januari-ontschuldiging van het 
1915, van het wetsontwerp tot heffing van een uitvoerrecht 
van 8 0/0 over de verkoopwaarde van uitgevoerde goederen 
in het land van hare bestemming, tot de instelling der commissie 
tot voorbereiding eener oorlogswinstbelasting in September 
van hetzelfde jaar. „Ik had de handen vol aan de 
herziening en versterking van ons belastingstelsel, een arbeid, 
dien ik mij had opgelegd om het onmisbare financieele fundament 
te construeeren voor hetgeen den Staat in de komende 
jaren te wachten staat". Een fundament legt men niet in 
drijfzand. Heel Treub's werk, in dit boek beschreven, was 
niet fundamenteel, maar incidenteel, en als de omstandigheden 
de indiening der uitvoerrechtswet op 2 November 1914 gemotiveerd 
hebben, kunnen zij het niet tegelijkertijd de onthouding 
na 8 Januari '15 hebben gedaan. Ik blijf gelooven 
dat Treub tusschen toen en September het spoor bijster is 
geraakt, en zelfs van zijn reuzenkracht te veel is gaan vergen. 

Hij is altijd een man van verrassingen geweest. In '14 
met beide beenen in de overweldigende realiteit der oorlogscrisis, 
zien wij hem in '15 naar een droombeeld grijpen. 
Het heeft hem zijn ministerieel leven gekost. Maar eer zijn 
politieke sterfjaar ten einde is, zien wij hem al weer opgestaan 
in de gedaante van memorieschrijver, en biedt hij het 
opmerkelijkste boek aan dat in Nederland tijdens den oorlog 
verschenen is. 

1917 I. 


162 TREUB'S JONGSTE VERRASSING. 

Het boek eindigt met een sententie die ons aller overweging 
vereischt: 

„Het tijdperk van verhoogde overheids-inmenging in het 
economisch leven als gevolg van den oorlogstoestand zal, 
als het zwaard eindelijk in de scheede zal zijn gestoken, niet 
aanstonds voorbij zijn. Hoe lang die inmenging zal moeten 
duren en hoe zij geleidelijk binnen de perken der normale 
regeerings-bemoeiing zal worden teruggeleid, zal moeten 
worden afgewacht. Tot dat terugleiden zal niet minder 
kracht en niet minder inzicht in de economische verhoudingen 
vereischt worden dan gedurende den oorlog het geval was." 

Kracht; economisch inzicht ..... wie bezit ze in Neder 

gelijke mate als hij? Voor het schouwspel, Treub, -land in 
al was het een jaar, als terugleidingsminister in functie te zien, 
zou men iets mogen wagen; tot de kans op een nieuwe 
buiteling toe. En als Proteus' volgende verrassing eens deze 
ware, dat hij in de beteekenis van het gedeelte van zijn 
jongste staatkundig verleden, waarover hij in dit boek niet 
spreekt, nog dieper bleek te zijn doorgedrongen dan hij ons 
voerde in de kennis dier helft waarvan hij hier met smaak, 
oordeel en gezag verhaalt? 

H. T. COLENBRANDER. 

DE RAND VAN 'T LAND. 


Geschiedkundige atlas van Nederland. Holland's noorderkwartier 
in 1300, door dr. A. A. Beekman. Eén kaart met tekst. 's Gravenhage, 
Maätinus Nijhoff, 1916. 

Reeds lang helaas, al te lang wacht op bespreking 
een deel van den Geschiedkundigen atlas, dat vooral voor 
waterbouwkundigen zoo belangrijk is, omdat een vijftal der 
kaarten weergeeft den loop van den Rijn en zijne talken 
nabij de verdeelpunten, in de 17e en 18e eeuw. O ngesteldheid 
van den bewerker, ingenieur Welcker, doet echter 
steeds verschuiven de verschijning van den daarbij behoorenden 
tekst, en hoe belangrijk ook de kaarten zelve zijn, 
daar zij leeren welke ingrijpende wijziging onze rivieren 
ondergingen, juist daar, waar wegens de waterverdeeling 
onveranderlijkheid is geboden, de bespreking moet uitgesteld 
worden totdat de beloofde toelichting verschijnt. Want dat 
ingenieur Welcker ons veel gewichtigs zal mededeelen, daarvoor 
staat borg zijne vroegere studie omtrent de Lekdijken, 
welke een zoo verrassend licht wierp op het duistere vraagstuk 
der „overdijking". 

Bedoeld deel van den atlas bevatte echter behalve dat vijf 
tal rivierkaarten, nog eene voorstelling in 19 bladen van 
onze Republiek in 1795, met de heerlijkheden en ambachten, 
vervaardigd door dr. Beekman. Ook deze arbeid zal te 

tijd onder de aandacht der Gidslezers worden gebracht,-zelfder 
doch nu dr. Beekman ons verrijkt met een nieuw geduld werk, 
(waartoe geen ander Nederlander in staat is, noch 
zóó bevoegd) worde althans ten spoedigste aan dezen jongeren 
arbeid eene welverdiende hulde gebracht. 


164 DE RAND VAN 'T LAND. 

Ieder onzer kent ten minste bij name de kaart 
van Holland's noorderkwartier in 1288, vervaardigd door 
mr. G. de Vries Azn; een unicum op waterstaatkundig gebied. 
Deze zeer geleerde staatsman min technisch onderlegd 

ging daarbij echter uit van een niet gelukkige gedachte. 
Hij bracht zijne met veel moeite uit de archieven opgespoorde 
gegevens, over op de oudste kaart, welke zijn inziens 
vertrouwen verdiende: die van Beeldsnijder (1575). Doch 
gelijk dr. Beekman terecht opmerkt: Hoe ouder kaart -in 
den regel hoe erger misteekend. Immers aan de 
vroegere kartografen ontbraken de middelen tot nauwkeurige 
plaatsbepaling. Deze verkeerde keuze stelde dan ook mr. 
de Vries voor onoverkomelijke moeilijkheden, welke zijn 
opvolger oud-officier der genie daarentegen weet te 
vermijden door gebruik te maken van de eenige kaart, 
welker juistheid is gewaarborgd: onze topografische opname. 

De aanblik van dr. Beekman's kaart doet een rilling varen 
door de leden. Wat een water, wat een water! Reeds het 
aanschouwen geeft rheumatiek. Van den eersten schrik 
bekomen, treft het groote verschil tusschen Westvriesland 
en het eigenlijk gezegde Noordholland; wordt ons begrijpelijk 
waarom onze voorvaderen altijd zoo zorgvuldig beide 
namen samenkoppelden, wanneer zij de provincie noemden. 
Dr. Beekman had nl. den gelukkigen inval de terreinen verschillend 
te kleuren, al naarmate zij uit klei, veen of zand 
bestaan, en zoo trekt het dadelijk de aandacht, dat terwijl 
Westvriesland's bodem door vette zeeklei wordt gevormd, 
het overige deel van Holland benoorden het I j bestaat Of 
uit zand (de duinstrook) Of uit laagveen. Geen wonder dan 
ook dat het rijkste en beste deel: Westvriesland, reeds op 
het tijdstip, waarop de kaart betrekking heeft, geheel omgeven 
was door een zeevang. Het armere, zuidelijker deel 
bestond daarentegen toenmaals nog uit afzonderlijk ingedijkte 
oppervlakten veen; ware eilanden, van elkander 
gescheiden door watergangen of kleinere en grootere meren, 
welke in open gemeenschap stonden met de Zuiderzee. 
Begrijpelijk dat het armere en het rijkere deel niet leefden 
in pays en vree; en de lotgevallen van het noorderkwartier 
liggen dan ook als het ware in die bodemgesteldheid beschre



DE RAND VAN 'T LAND. 

ven. Doch hierop in te gaan, zoude te ver weg voeren van 
dr. Beekman's arbeid, welke zich enkel ten doel stelt Holland 
geografisch te doen kennen. 

Als men het zuider deel nader bezichtigt, treft de groene 
kleur (zeeklei) der smalle strook buitengronden van de veenpolders. 
Is oudtijds zooveel mogelijk tot grondslag der zeedijken 
van die polders de vastere bodem gekozen? De tekst 
geeft hieromtrent geen licht, en zelf moet ik niet tot 
plaatselijk onderzoek in staat er het zwijgen toe doen. 1) 
Dat die strook klei door latere aanslibbing zoude zijn ontstaan, 
is onwaarschijnlijk. Want de Zuiderzee heeft meer 
weggenomen dan aangebracht. Zoo wordt bijv. Medemblik — 
thans op een ver in zee stekend punt gelegen -- op de kaart 
van 1300 nog aan de westzijde beschut door een polder, thans 
door de wateren verzwolgen. Den toenmaligen toestand kon 
dr. Beekman vaststellen met behulp van een rechterlijke akte 
uit 1319, welke de verstoeling geeft van den geheelen omringdijk, 
met de maten der verschillende deelen. Door deze 
lengten uit te zetten op de topografische kaart, vond dr. 
Beekman tevens de oplossing van een raadsel, dat mr. de 
Vries ---dezelfde maten uitmetende op de foutieve opname 
van Beeldsnijder er toe bracht een dorp te onder 

hetwelk Zudendorp zou geheeten hebben, en Of in-stellen, 

zee vergaan, Of later bij de stad Hoorn ware getrokken. 
Dr. Beekman's meting wijst echter uit, dat bi Zudendorp, 
eenvoudig zeggen wil: ten zuiden van het dorp (nl. Hoorn, 
hetwelk toenmaals nog geen stadsrechten bezat). 

Geeft dus de nieuwe kaart een veel juistere voorstelling 
van Holland's noorderkwartier tegen het einde der 13e eeuw, 
in één opzicht blijft de beschouwer te waarschuwen. De 
vervaardiger erkent zelf: het watergebied der meren moet 
toenmaals kleiner zijn geweest, dan zijne kaart aanduidt. 
Véél kleiner zelfs, durf ik beweren. Bezitten wij al geen 
gegevens omtrent de vroegere geschiedenis van Schermer, 
Beemster en Purmer, wie het uitvoerig onderzoek kent van 
ingenieur Ramaer omtrent het Haarlemmermeer (opgenomen 

1) Nader bericht mij dr. Beekman de kleuren te hebben overgenomen 
van Staring's geologische kaart. Aangezien die arbeid — hoe ver 
ook --herziening behoeft, blijft dit dus een open vraag. -dienstelijk 


166 DE RAND VAN 'T LAND. 

in de verhandelingen der Kon. akademie van weten 

weet hoe in betrekkelijk korten tijd dit water-schappen) 

eveneens in een veenstreek gelegen -- door oeverafslag 
toenam, en zelfs andere meren verzwolg. 

Alleen ook door zich Schermer, Beemster en Purmer véél 
kleiner te denken, en daarenboven met veen-eilanden bezaaid, 
zoodat hunne waterberging sterk inkrimpt, wordt verklaarbaar 
dat de kanalen, waardoor deze meren in open gemeenschap 
stonden met de Zuiderzee bij Beets en Monnikendam 
-- zoo smal en weinig beteekenend zijn. Waren 
de meren toenmaals inderdaad spuiboezems van groote afmeting 
geweest, dan zouden bij opwaaiingen en afwaaiingen 
van het zuidelijk deel der Zuiderzee, zeer sterke stroomen 
door die kanalen hebben geloopen, welke hunne mondingen 
onvermijdelijk snel en aanzienlijk hadden verwijd. In de 
volgende, veertiende, eeuw is dit gevaar door afdamming 
bezworen; van toen af kon dus het grooter worden der meren 
door af brokkeling der oevers en wegslaan der daarin liggende 
eilanden, niet meer zoóver grijpende gevolgen hebben. 

Ook moet men zich de groote, effen blauw gekleurde 
oppervlakte ten westen en zuidwesten van Wieringen denken 
als een wad; een zeer ondiep water derhalve, met uitgestrekte, 
bij ebbe droogvallende banken. Zoodoende werd 
de kracht der golven zeer verzwakt; anders toch zouden 
onze voorvaderen, wel verre van omtrent Schagen nieuwe 
polders te kunnen indijken, genoodzaakt zijn geweest de 
oude zeeweringen aldaar terug te trekken, evenals zulks het 
geval was iets oostelijker: bij Medemblik, waar dergelijke 
beschutting ontbrak. 

Het is altijd een bijzonder genoegen door ons polderland 
te dwalen aan de hand van den schrijver van het Dijk-en 
Waterschapsrecht. Gaanderwege evenals in dien reuzenarbeid 
— wordt ons de beteekenis van plaats-en poldernamen 
verklaard, wat zoo dikwijls inzicht geeft in den 
voormaligen waterstaatkundigen toestand. Wie bijv. zoude 
zonder zulke deskundige hulp ooit tot de wetenschap komen 
dat de terugwaartsgaande reeks benamingen van Durgerdam, 
Dorkerdam, Dorinckerdam, Doornickerdam, IJdoorningerdam 
verwijzen naar een IJ-oord-dam, d. w. z. een inlaagdijk 


DE RAND VAN 'T LAND. 

aan den hoek (oord of ort) van 't IJe. (d. i. water) ? 

Een dubbel groot genot is zulk onder dr. Beekman's leiding 
in gedachte rondzwerven door Holland boven 't IJ, voor 
wie het noorderkwartier in werkelijkheid doorkruiste. Nie 

dit; want hoevele schoonheden overig Neder--mand verzuime 
land rijk moge zijn, zulke zijn over onze grenzen te kust 
en te keur en in grootscher afmetingen te vinden. Doch waar 
elders te zoeken wat aan Noordholland (èn Zeeland) die 
eigenaardige bekoorlijkheid geeft: dat drijven op de groote 
wateren, hetwelk de atmosfeer maakt tot een lichtend waas? 
Zoo gij het noorderkwartier wilt bezoeken, doe zulks als 
het zijn werkmanspak draagt; liefst om niet te worden 
afgeleid alleen, te voet beter nog per rijwiel; niet om 
het te doorvliegen, maar om, evenals men bij 't lezen van een 
boek nu en dan ombladert, geen tijd op rechte polderwegen 
te verliezen, welke elders nuttiger kan besteed worden. 

Monnikendam en Edam zijt gij natuurlijk doorgestoven op 
weg naar Volendam en Marken. Doch sloegt gij ooit aan 
de westzijde van de Monnikendammer hoofdstraat een der 
steegjes in, welke leiden naar het vaartje langs dat stadje, 
waar onder hooge iepenboomen kleine huisjes zoo knusjes 
dommelen op de stille kade? Hebt gij wel eens 's avonds 
gedwaald langs de statige singels van Edam? Zaagt gij 
wandelend langs den Schellinkhouterdijk, in volle middag 

oprijzen uit den fel groenen boomenkrans,-glorie, Hoorn 
terwijl te linker de blauwgrijze watervlakte ongemerkt overging 
in het eveneens blauwgrijze uitspansel, en te rechter 
zich uitstrekte een niet minder eindelooze weidezee? 

Wellicht hebt gij op de Donderdagsche kaasmarkt door 
Hoorn geslenterd, er de huizen bewonderd met de voorstelling 
van den zeeslag tegen Bossu; doch zijt gij door de 
„Streek" vandaar naar Enkhuizen gegaan? De Streek; 
die haast van stad tot stad reikende processie van 
stemmige boerenhuizingen, welker bovenlichten zelfs „getuigen" 
; kond doen de roomsche of onroomsche gezindheid 
der bewoners? 

En dwaaldet gij langs de huizenlooze grachten van groot 

Grachten, zooals de Amsterdamsche moeten-Enkhuizen? 
worden, indien (wat de Hemel verhoede!) ook uit de hoofdstad 
zich de handel terugtrekt. Hebt gij Radboud's kasteel 


168 DE RAND VAN 'T LAND. 

te Medemblik gezien anders dan in olieverf, in het Stedelijk 
museum van Amsterdam? Dwazen, die den tijd zoekbrengt 
in sombere zalen, terwijl daarbuiten, in de volle zon, elke 
voetbreed gronds grooter heerlijkheid ten toon stelt! 

Rand van het land; voor Holland's noorderkwartier van 
zoo groote beteekenis, niet enkel als zeevang, doch ook als 
stedendrager! Immers aan en op dien ommegaanden dijk, welke 
het gewest beschermt (althans behoort te beschermen) tegen 
den waterwolf, liggen -- op enkele uitzondering na al 
die handelsplaatsen, door welke als door zoovele poorten, de 
voortbrengselen der groene weiden stroomen naar de blauwe 
vlakte, welke tot naar de uiterste hoeken der wereld draagt 
den roem van onze bloedroode kaasbollen en goudgele boter. 

Gezegende „rand van het land"; met „de wielen" en „de 
kielen", zoo geestdriftig gehuldigd door opgeheven glas, 
aan het welvoorziene noenmaal, dat het vergaderde dijkscollege 
verpoozing schonk na arbeid. Hoe fraai scheen dan 
ook niet althans in theorie geregeld het dagelijksch 
toezicht, het oppertoezicht en opper-oppertoezicht op de 
alles beschermende zeevang! Helaas, is door den winter van 
1915/16 die regeling, vrucht van eeuwenlange ervaring, 
gebleken óók slechts een vod papier te zijn ? Zijn dan de 
omstandigheden zóó veranderd, of de menschen, of beide ? 
Of is wellicht evenals op ander gebied de huidige 
ramp enkel een gevolg van het te zeer vastgegroeide denkbeeld: 
dat de gevaren van vroeger tijd voor goed voorbij 
zijn? De een beschuldige dan ook niet den ander; hoog 
en laag hebben allen evenzeer gezondigd door emissie en 
omissie, en hier ware Alva's uitspraak geenszins onrechtvaardig 
geweest. 

Wat nu in Noordholland bevreemdt, kon ik reeds vele 

jaren geleden als jong-ingenieur waarnemen aan de overzijde 

van de Lek. Dáár sloot zich toen het eeuwenlange tijdperk 

van doorbraken bij ijsgang en hoog opperwater. De voort


durende strijd tegen den watervijand had het dijksleger, de 

dijksbazen en de dijkgraven gemaakt tot wat ze waren: man


nen van de daad, met koel hoofd, slecht ter sprake doch 

nimmer aarzelend omtrent wat te doen stond, elke zwakke 

plek kennende van hun rand van het land. Dat logge dijks



DE RAND VAN 'T LAND. 

lichaam leefde als het ware voor hen; hier wisten zij 
zoude een barst gapen, als het buitenwater steeg, daar zoude 
een verborgen wel opborrelen; ginder de dijksberm drassig 
worden, nu nog ijzerhard. Maar altijd was te waken, 
want verrassingen waren niet uitgesloten, soms zelfs 
grootste schrik! — vertoonden zich in het karrespoor kleine, 
ragfijne scheurtjes, dag aan dag toenemende in aantal en 
lengte, totdat plotseling langzaam en onheilspellend de helft 

van de dijkskruin verzonk. 

Knarsende karretjes, voortgezeuld door amechtige knollen, 
brachten vóór dag en dauw de waterberichten der posten 
van het dijksleger naar den hoofdzetel van 't college; met 
een potlood, bevende in de knuisten van wie beter een schop 
wisten te hanteeren, werden haastig het rivierpeil en de 
toestand van het ijs gekrabbeld in boekjes, saamgebonden 
uit vellen van taai oud-hóllandsch geschept papier, bedrukt 
met een letter, welke de Enschedé's geen oneer hadde 
aangedaan. 

Doch kort daarna werden de dijken verzwaard en verhoogd, 
het rivierbed verbeterd en zoodoende het gevaar 
bezworen. Toen stond een ander geslacht op, dat niet meer 
kende de angsten en zorgen van het vorige, volstaan kon 
met te drentelen over den dijk. Gelijke metamorfose had zich 
trouwens aan de overzijde reeds vroeger voltrokken, Daar 
--- ten noorden waar grooter belangen waren te beschermen, 
grooter vermogens ten dienste stonden, was niet slechts 
het dijkslichaam zooveel hooger en zwaarder, maar ook het 
dijkscollege kenmerkte zich door gezetter gestalten, gehuld 
in kostbare pelzen, hun technisch verstand sjofel achteraanbungelend 
in de gedaante van een Kameraar. Maar u zal 
ik nooit vergeten, laatste mannen van ons verleden, die mij 
openbaarden hoe Holland zoo groot is geworden! In uwe 
kleine, doch vele krachten, nimmer versagend, en steeds in 
eenzelfde richting arbeidend, daarin lag ons geheim! 

Is dit alles nu voorgoed voorbij? Kan uitgebreider gezag 

van ver af wonenden inderdaad als surrogaat dienen voor 

de dagelijksche toewijding van plaatselijk ervarenen ? Ver


sterk, verzwaar, verhoog de dijken! Uitmuntend! Doch evenals 

in den huidigen wereldkrijg overvloed van munitie geenszins 

overbodig maakt den man in de loopgraven, dezen slechts 


170 DE RAND VAN 'T LAND. 

krachtiger steunt, zoo kan ook de strijd op den rand van 
ons land alleen met goed gevolg worden gestreden, indien 
de soldaten van het dijksleger niet minder berekend zijn 
voor hunne taak dan de officieren en de generaal. En het 
wil mij voorkomen dat deze eenvoudige waarheid niet steeds 
voldoende in het oog wordt gehouden. 

R. P. J. TUTEIN NOLTHENIUS. 

AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN. 

EMILE VERHAEREN. -- Verhaeren zou naar Nederland 
komen en Van de Woestijne, op mijn verzoek, schreef 
een opstel over hem en het werd een zeer belangrijk opstel: 
het teekende de twee Vlaamsche dichters, zoowel den oudere, 
„man-van-de-wereld", die in het Fransch dichtte; als zijn 
jongeren broeder, die Vlaamsch-heid uitte in Vlaamsche taal. 
„Emile Verhaeren --- zoo begon Van de Woestijne ik kan 
hem u bezwaarlijk beter voorstellen dan met deze woorden: 
een Vlaming van het einde der negentiende eeuw". Wat 
dit niet aan banaliteit, maar aan zeer bijzonderlijks zegt, 
aan Van de Woestijne wordt men het gewaar, als aan 
Verhaeren. En even kenschetsend-voor-beiden is, wat de 
jongere van den ander in dezen zin zei: „Verhaeren is een 
gebetene van 't leven geweest." 

Van de Woestijne kwam nu tot De Gids met epiek in 
proza; Verhaeren stierf een „ongeval ", maar viel hij 
niet als op het slagveld, daar de ballingschap hem geen rust 
liet, al koesterde hem Parijsche vereering; daar hij er op 
uit moest om te getuigen dien avond van 't onheil en, 
zonder dit, weldra weer: dan naar den vreemde tot de 
Noren, als vroeger in Engeland! 

De eenzaamheid had hem het liefste gegeven: de liefelijkheid 
van een stille woning: 

C'est la bonne heure, oû la lampe s'allume. 
Tout est calme et consolant, ce soir, 
Et le silence est tel, que l'on entendrait choir 
Des plumes. 


172 AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN. 

Daar komt de geliefde tot hem en hij kust haar op de 
oogen: ,heures d'après-midi", „heures claires": 

je suis venu si tard 

Vers la douceur de ton regard 

Et de si loin, vers tes deux mains tendues, 

Tranquillement, par a travers les étendues ! 

Doch het andere wilde hij óók: 

J'aime mes yeux fiévreux, ma cervelle, mes nerfs, 

Le sang dont vit mon coeur, le coeur dont vit mon torse; 

J'aime 1'homme et le monde et j'adore la force 

Que donne et prend ma force a l'homme et 1'univers. 

Dezen kant, dit begeeren in Verhaeren, men herkent het 
op eigenaardige wijs in een door Van Oest uitgegeven boek 
van hem over Rubens (1910), waaruit ik hier en daar een 
zin vertaal: „Het werk van dezen meester is een ontzag 

aan de vreugde. De ode, die elk groot kunstenaar-lijke ode 
schrijft in zekere heldere uren van zijn leven ... Rubens 
was een man met bevalligheid en schoonheid. Waar hij zich 
vertoonde, wekte hij bewondering. Hij werd schielijk beroemd. 
Hij werkte zonder eenige moeiten Meer dan wie 
ook begreep hij, dat in de kunst alles gemakkelijk of onmogelijk 
is. Wat hij dacht, bracht hij in vorm zonder zelf 

zonder ooit zijn onmiddellijken zielsaandrang met-kritiek, 
angstvalligheid tegen te houden." Zooals Van de Woestijne 
in de studie over Verhaeren met menigen zin kanten toont 
van zichzelf, doet Verhaeren het hier. 

Hem lokte óók het uiterlijk leven: gaarne kwam hij aan 

het hof; te Parijs snoof hij met genot den wierook van 

Franschen kunstroem. Doch veel meer was er de lust tót 

de daad; de behoefte aan de daden des geestes: 

... Tels nos yeux s'exaltaient, libres et spontanés. 

On ne songeait á rien, sinon au flux de joie 

Qui saisissait nos corps, comme des proies, 

Et les marquait, superbement, 

Pour la vie ample et violente. 

Het is nu ja! het is „de moraal" van een gedicht, 
waarin het genot van te zwemmen in de Schelde wordt 
beschreven. 


AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN. 173 

— Verhaeren's laatste werk, althans het laatste, tijdens 
zijn leven gedrukt, is hier in Nederland des morgens rond 
-bezorgd,

toen 's avonds de telegraaf zijn dood zou berichten. 1) 
En meer dan ergens heerscht hier de daad. De dichter 
houdt het niet uit in de eenzaamheid van zijn kamer: 

Ma chambre est close au vent du Nord, 
Elle est close et solitaire, 
Depuis la guerre. 


Dites, oü sont-ils donc mes amis de naguere ? 

En hij werpt zich in het smartelijke leven: overal is hij 
bij, in alle oorlogsellenden toeft zijn geest en de Victor Hugo, 
dien men ten allen tijde in hem heeft kunnen herkennnen, 
banvloekt over Kaiser en Reichstag, prijst Luik en Reims 
en Engeland. 

De werking zijner ziel, hij beschrijft haar oprecht: 

Elle s'exalte et pleure et rit au long du jour. 
L'annonce des combats lui est lueur et flamme; 
Mon áme, 
Au long des heures et des jours 
Nest plus qu'une pensée et n'est plus qu'un amour. 

Mon áme ? — eile est ardente et rayonnante. 

Elle fouille sa memoire 
Pour y ressusciter l'orgueil enseveli 
De la legende et de l'histoire. 


De dichter wil van de menigte zijn: in en voor haar. Hij 
voelt zich één met haar en wil tot haar spreken, omdat hij 
dichter is. Il „fouille sa mémoire" om stof te vinden: beelden 
en vergelijkingen tot verrijking van wat hij zeggen zal 
over dingen, die zijne, als aller ziel vervullen. 

De wil werkt hier, doch het is een voldoen aan den aard. 
Op de straks aangehaalde strofe uit Un Soir volgen deze twee: 

Car vivre, c'est prendre et donner avec liesse. 
Mes pairs, ce sont ceux-lá qui s'exaltent autant 
Que je me sens moi-méme avide et haletant 
Devant la vie intense et sa rouge sagesse. 

1) Emile Verhaeren. Les Ailes Rouges de la Guerre. Paris, Mercure 
de France. 


174 AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN. 

Heures de chute ou de grandeur! tout se confond 
Et se transforme en ce brasier qu'est l'existence; 
Seul importe que le désir reste en partance 
Jusqu'a la mort, devant l'éveil des horizons. 

Verhaeren was een dichter, die wat had te zeggen; d.w.z. 
die om te getuigen, dichtte, in een tijd der verslapping van 
't levensgevoel, waarbij te vaak --nadat alle vorm onverbrekelijk 
één met den inhoud was gebleken de rhythmische 
schoonheid als het eenig-noodige werd gepredikt, zooals men 
kleurverhoudingen als het geheele wezen der schilderkunst 
voorstelde, vergetend, dat hiermede afgedaald werd tot de 
schoonheid eener doorgerookte pijp, en dat wel de kleur in 
een werk van Rembrandt ook schoon blijkt, terwijl men het 
onderstboven houdt, maar de schilder het toch maakte om 
rechtop en als beelding te worden bezien. Niet Verhaeren wilde 
de waarde der poëzie verminderd hebben door niet de „beteekenis" 
als het voornaamste, het essentieele te handhaven, 
tot de schoone vorming waarvan de dichter het geheim 
der... techniek, de persoons-essens van zijn rhythme heeft. 
Doch inhoudsloos ... 't was Verhaeren een schrikbeeld, dat 
hij geteekend heeft in Le Glaive: 

Quelqu'un m'avait prédit, qui tenait une épée 
Et qui riait de mon orgueil stérilisé : 
Tu seras nul, et pour ton áme inoccupee 
L'avenir ne sera qu'un regret du passé. 


Te fuir! — si tu pouvais! mais non, la lassitude 
Des autres et de toi t'aura voüté le dos 
Si bien, rivé les pieds si fort, que 1'hebétude 
Détronera la tête et plombera tes os. 


Eclatants et claquants, les drapeaux vers les luttes, 
Ta lèvre exsangue helas! jamais ne les mordra. 
Usé! ton cur, ton morne coeur, dans les disputes 
Des vieux textes, oû l'on taille comme en un drap. 

Tu t'en iras à part et seul — et les naguères 
De jeunesse seront un inutile aimant 
Pour tes grand yeux lointains -- et les joyeux tonnerres 
Chargeront loin de toi, victorieusement! 

J.i.M. 

HET TOONEEL. 

Pomarius heet hij, zooals het stuk. Maar alle Rotterdammers 
noemden een anderen naam. Men meesmuilde: dat hij 
er niet bij was; hij, die veeleer een voorstelling verdiende 
voor hem alleen, naar den trant van dien Koning van 
Beieren, en wien nu voor dezen éénen avond toch wel 
vrijaf kon zijn gegeven ... Of men gelijk had? of, en in hoeverre, 
raakt eigenlijk slechts den auteur. Zelfs kan men 
niet volhouden, dat dit geginnegap een bedenkelijken kant 
had, daar tot een werkelijk vergelijken van.., portret en 
model het niet heeft geleid. 

Bekend is de theorie van l'oncle Sarcey: „wanneer ik in 
de komedie kom om een stuk te zien, dat Napoleon heet, 
heb ik van een Napoleon nooit gehoord". Tot het uiterste 
is zij niet vol te houden. Toen ik in Les Rois van Lemaitre 
de juffrouw zag, die op Louise Michel leek, heb ik wel 
degelijk bedacht, dat deze tooneelgestalte, met de pétroleuse 
vergeleken, op zijn best een petroleumstel in brand kon 
zetten. Een type, waarvan het voorbeeld onmogelijk meer 
had kunnen zijn dan het portret-ten-tooneele, is de, trouwens 
uit Balzac's verbeelding geboren, Mercadet. Een Hollandsche 
Mercadet had deze zaakwaarnemer Pomarius kunnen wezen. 
Hij is dit niet, hij is veel minder. Maar bij alle fantasterijen, 
door de gretige stadskroniek over het mogelijk model van 
Mr. van Rossem gekolporteerd een regel van drieën 
met Louise Michel en de opstandige bij Lemaitre, ware 
schromelijke onbillijkheid. 

Meer zou de creatie van den jongen schrijver geweest 
zijn, als niet Jan C. de Vos de rol gespeeld had. Hoe komt 


176 HET TOONEEL. 

hij haar aanvaard te hebben, hij die niets van panache houdt: 
deze rol, die dit voornamelijk is? Een vorige maand stelde 
ik als tooneelspel-illusie het vertoonen eener Phèdre in sarong 
en kabaai. Behoort tooneeltalent, die kunst om „uit zijn huid 
te treden", te voeren tot de bekwaamheid om het tegendeel 
te lijken van wat men zelf is, zooals men den acteurskant 
in een pleitbezorger immers wel aanduidt met de bewering, 
dat het ideaal van een advocaat moet zijn, ' in het pro en in 
het contra terzelfder tijd gelijk te krijgen? Jan C. de Vos, 
wien soms kan worden verweten, uit behoefte aan soberheid 
slordig te spelen, uit haat tegen rhetorika onverstaanbaar te 
brabbelen ; heeft Pomarius versoberd tot versomberens toe, 
en kon niet zijn het vleeschgeworden protest tegen wettenkennis, 
de met vernuft tot wettenontduiking geborene, de 
wonderdokter die 't recht verdraait, die hiertoe genoeg heeft 
aan scherp vernuft met menschenkennis, gelijk andere kwak 
ingebeelde genezing van werkelijke kwalen.-zalvers tot de 

Als geestig kende men Mr. C. P. van Rossem; hier 
beeldde hij een man-met-geest. Hoorde men in vorig werk 
de geestigheid van Mr. van Rossem, hier was het die van 
Pomarius. Alleen in een paar bij-rollen heeft de schrijver 
zijn lust om aardig te zijn, niet volledig in toom gehouden. 
Het verdienstelijke van de hoofdrol zou bij ander spel veel 
sterker zijn gebleken. De hoofdrol, waar heel het stuk op 
-draait, waar het stuk tot zijn schade op draait. 

Was de schrijver er stipter op uit geweest, alle figuren 
te doen leven, hij had — en ik meen, met niet heel veel 
verandering van het vrouwtje een ander mensch, van 
het ontknoopings-motief iets meer realistisch', van de voor 
een klucht geschikte ,,intrigue" iets „uit één stuk" gemaakt. 
Nu heeft men het spel in die vrouwerol, aan mevrouw De 
Vos—Poolman toebedeeld, slechts des te meer gewaardeerd. 
Zeer goed werk gaf ook de heer Gimberg en aan Schultze 
schonk de rol van den adellijken dronkaard, die bij den 
zaakwaarnemer als man met mr's-titel dienst doet, gelegen 

een allerfijnst komisch-spel. Zeer goed was Van-heid tot 
Warmelo in een rol, niet bij uitnemendheid voor hem 
.geschikt. 

Twee gezelschappen hebben vóór den aanvang van twee 
seizoenen Marcellus Emants genoemd als schrijver van een 


HET TOONEEL. 

te vertoonen stuk. Een van de twee, de Haghespelers, is 
nu met zijn Door de praatjes gekomen, en wederom heeft 
men zich verwonderd, dat de tooneelvriend Emants een 
ander mensch is dan de voor zichzelf al even meedoogenloos 
als voor zijn verhaal-figuren consequentie eischende 
romancier. Slechts heel op het eind kwam er iets van 
Emants, al het andere leek van den eersten den besten. 

J. DE MEESTER. 
1917 I. 12 



BINNENLANDSCH OVERZICHT. 


26 Dec. 1916. 

De Tweede Kamer, die in den jongsten tijd haar ooren 
moet voelen tuiten, is ons niet tegengevallen. Het is Kerstmis, 
en zij is door de Grondwetsherziening heen. Het nieuwe 
kiesrecht en het nieuwe schoolrecht zijn gepasseerd zonder 
dat er één stem tegen werd uitgebracht; de heer Lieftinck 
verklaarde tegen het onderwijsbestand te zullen stemmen, 
indien een ander stemming aanvroeg, hetgeen niet geschiedde. 

Grondwetsherziening, zoo men vermijden wil dat zij eene 
zaak van revolutie wurde, is eene zaak van compromis. 
Deze herziening was bij uitnemendheid eene zaak van compromis. 
Het dient tot niets te willen bedekken wat in de 
oogen steekt. Dit kiesrecht zou er niet gekomen zijn zonder 
dit schoolrecht, en omgekeerd. Bestaat er dus grond voor 
het verwijt, dat de liberalen de openbare school voor het 
algemeen kiesrecht hebben verkwanseld, de clericalen het 
huismanskiesrecht voor schoolsubsidiën verkocht ? 

Het verwijt is zóö buitengemeen goedkoop (immers aan 
iedere bierbank te geef), dat het kwalijk van eenig gehalte 
zijn kan. De clericalen, zoo zij eenigen politieken zin over 
hadden (en wanneer heeft die aan een Nolens en Lohman 
ontbroken?) moesten inzien, dat men met de voorspiegeling 
van een „organisch kiesrecht", een être de raison, dat, als 
het zich materialiseeren wilde, in onze maatschappij niets 
dan de armoedige jas van het huismanskiesrecht tot kleed 
vond, het algemeen kiesrecht niet tegenhoudt. Dat huismanskiesrecht 
heeft zijn fair chance gehad in de commissie tijdens 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

Heemskerk; en wat hebben de heeren er van gemaakt? 
Een potsierlijk surrogaat van het ding zelf dat er door moest 
worden uitgesloten. Verlangens en overtuigingen inzake 
kiesrecht behoeven niet te worden opgeborgen door dengene 
die tot de erkenning gekomen is dat de kiesrechtontwikkeling 
in een staat als den onzen het station van het algemeen 
individualistisch mannenkiesrecht noodzakelijk heeft aan te 
doen. Dat kiesrecht zal wellicht in de toekomst blijken 
velerlei correctieven te behoeven; wat nood ? Het bederft 
niets dat intact gelaten was door de kiesrechtregeling die het 
verving, en als fundament om toekomstigen bouw te dragen 
is het veel geschikter dan het kiesrecht-van Houten, in zooverre 
een natuurproduct superieur is aan een knutselwerk. 

Die eerst van al op den thans geëffenden bodem willen 
voortbouwen zullen de vrouwen zijn. Zij gaan in zóóverre 
bij het nieuwe art. b0 met ledige handen uit, dat de wet die 
baliekluivers tot de stembus toelaat, daarvan de uitnemendste 
vrouwen blijft weren. Doch zij behoeven, om hun recht te 
verkrijgen, voortaan nog slechts eene wets-, geene grondwetsdeur 
open te loopen. Of alle vrouwen spoedig voor 
die deur verschijnen zullen? Er dringt nog maar eene 
kleine minderheid, al dringt zij sterk. De onbevangen beschouwer 
onzer vrouwenwereld zal zich niet licht tot het 
geloof bekeeren, dat het vrouwenkiesrecht in Nederland op 
eens den eindpaal zou kunnen naderen dien het mannenkiesrecht 
heeft moeten bereiken voet voor voet. Onze 
mannenwereld heeft het algemeen kiesrecht veroverd niet op 
het oogenblik dat de menschheid eindelijk in aanbidding 
nederzonk voor een beweerde dogmatische waarde van den 
maatregel zelf, maar op het oogenblik dat de hervorming 
onschadelijk begon te lijken. Het kan waarlijk geen kwaad 
meer, is de indruk, ja het heeft voordeelen, het laatste één 
derde nu ook tot de functie te roepen waarmede twee 
derden tijd hebben gehad zich vertrouwd te maken. Met 
de vrouwen zal het wel niet anders gaan. De zaak is, 
hoe te beginnen? Concrete voorstellen worden gaarne 
ingewacht, bovenal van de vrouwen, die ons met denkbeelden 
dienaangaande die de discussie waard zijn, tot dusver 
niet bepaaldelijk hebben overstelpt. En moeten zij niet 
den prikkel gevoelen hare politieke rijpheid daardoor te 


180 BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

bewijzen, dat zij het moeilijke vraagstuk van het vrouwen 

beter dan wij mannen doorschouwen ? Mogen de-kiesrecht 
vrouwen inzien, dat thans voor haar een tijd aanbreekt 
waarin sterke propaganda alleen dan tot het doel zal leiden, 
wanneer er iets te propageeren valt waaraan hare vrienden 
houvast hebben. En dat kan, in onze Nederlandsche maatschappij, 
voorshands het alle-vrouwskiesrecht niet zijn. Wat 
dan wel? Bezit, zegt de nieuwe grondwet, zal het criterium 
niet mogen wezen. Bij het mannenkiesrecht is het dit wel 
geweest; men zal nu tijdelijke grenzen moeten vinden van 
een anderen aard, en de moeilijkheid is, er zulke aan te 
wijzen die voor eenigen tijd bruikbaar, en tegelijk niet al te 
impopulair zijn. Onderschat ik de Nederlandsche huisvrouw 
niet, dan zal zij een privilegie van haar ongehuwde zusteren 
niet verdragen. Dat er iets op gevonden moet worden is 
duidelijk; maar niemand weet nog te zeggen, wat. De 
Kamerdebatten, ondanks hun uitvoerigheid, hebben dit 
vraagstuk niets verder gebracht. Zij leverden elucubratiën 
op van een éénling, die het daglicht van den zooveelsten 
November niet overleefd hebben. 

De openbare school. Eene capitulatie willen haar voorstanders 
hunne handeling niet gedoopt hebben. Zij sloten 
een compromis, omdat daar geen ontkomen meer aan was. 

De Staat alléénig (of tenminste principaal) opvoeder heeft 
zijn strijd verloren. Stuk voor stuk heeft hij zich zijn monopolie 
zien ontweldigen. De maatschappij blijkt berekend, en 
is voor een goed deel bereid, zelf haar leden het noodige 
algemeen vormend onderwijs te verschaffen. De Staat kan 
zich tegenover dit deel der maatschappij tot toezicht bepalen; 
hij heeft te waken dat kennis verkregen worde, doch leverancier 
van kennis behoeft hij niet te zijn. Tenzij voor 
degenen die uitdrukkelijk te kennen geven hem in deze 
hoedanigheid te begeeren. Dat dezulken uit die begeerte geen 
enkele aanspraak ontleenen kunnen op financieele bevoorrechting 
vanwege den Staat, is de Nederlandsche rechtsovertuiging 
geworden, en naar die rechtsovertuiging hebben 
wij de Grondwet herzien. 

De liberalen bevonden zich, minstens sedert de wet-
Mackay, met hun onderwijspolitiek in een doodloopende 
steeg. Zij hebben nu rechtsomkeert gemaakt, en zijn de steeg 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

uit, maar daarom het veld der vrije mededinging nog niet 
Op. Zij hebben erkend dat anderen zonder kruk kunnen en 
mogen loopen; maar zelf hebben zij de kruk nog niet weg 
-geworpen. 

Tyranniek zou de grondwet zijn, die hun de kruk onder 
den arm in stukken sloeg. Een groot gedeelte van het 
Nederlandsche volk wil de openbare neutrale school niet 
,nissen; welnu, zij behooren ze niet te missen. De Staat 
heeft er gelijk belang bij dat zij, als dat de anderen goed 
zullen worden onderlegd. Met voor hen die dit wenschen 
het onderwijs niet slechts te betalen doch ook te verstrekken, 
doet de Staat niemand onrecht. Er kan worden afgewacht, 
of de liberalen, in het gemeen, zich van hun voorkeur voor 
Staatsonderwijs zullen bekeeren. Doen zij dit, dan staat aan 
de oprichting der vrije liberale school niets in den weg. 

Die school zal wellicht eerst dan door hen worden gesticht, 
als sterk sectarische invloeden het Staatsbestuur dermate 
mochten gaan beheerschen, dat de „neutraliteit" een aan 
liberale overtuigingen vijandigen inhoud verkreeg. Dat die 
invloeden clericale zouden zijn, is in het afgetrokkene denk 

hoewel in concretis niet waarschijnlijk. De clericalen-baar, 
hebben hunne scholen, en eerder dan de Staatsschool wat te 
kerstenen, zullen zij beproeven hunne eigene te volmaken. De 
sociaal-democraten echter bedienen zich van de openbare 
school, en aan het begrip „neutraliteit" geven velen hunner 
eene uitbreiding, die de liberale uitvinders dier leuze met 
zorg vervult. Voor zoover dan ook van liberale zijde tot 
de oprichting van bijzondere scholen is overgegaan, is dit 
niet zelden uit afkeer van sociaal-democratische invloeden op 
het openbaar onderwijs geschied. De tijden zijn niet ondenkbaar, 
dat, in sommige streken althans, de liberale overtuiging 
de vrije school als oord van toevlucht zal begeeren. 
Door aan den eisch der rechterzijde tot financieele gelijk 

te geven, hebben zij tegelijk, nu voor alsdan,-stelling toe 
zichzelven den weg geplaveid. 

Of het nu schoolvrede wordt? Grensgevechten over de 
deugdelijkheidseischen waaraan het bijzonder onderwijs heeft 
te voldoen, en over de vraag waarin de alom verzekerde 
„gelegenheid" tot het ontvangen van openbaar onderwijs 
zal bestaan, zullen nog herhaaldelijk geleverd moeten worden, 


182 BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

maar zij kunnen kwalijk van de bitterheid zijn die den 
hoofdstrijd zelven van Kerk tegen Staat heeft onderscheiden. 
Het bitterst zal wellicht in de toekomst gevochten worden 
tusschen voorstanders der openbare school onderling. 

Het laat zich niet aanzien dat de Grondwetsherziening die 
nu in eersten loop de Tweede Kamer door is, bij de Eerste 
op verzet zal stuiten. Het nieuwe art. 192 is voor haar 
meerderheid begeerlijk. Het algemeen kiesrecht wordt vermoedelijk 
door vele leden verafschuwd, maar dat zij het 
afstemmen moeten wij nog zien. Zóó stomp zijn de politieke 
voelhorens zelfs der rechtsche senatoren niet, of zij begrijpen 
dat zij, deze herziening afwijzende, der rechterzijde een 
onmogelijke toekomst bereiden. 

Is dus, gelijk te verwachten is, de Eerste Kamer dociel, 
dan zullen de partijen verstandig doen de verkiezingen van 
1917 onder de leus: „zitte wat zit," te doen afloopen, en 
hun krachten te reserveeren voor de eerste ontmoeting 
onder werking van het nieuwe recht. Zij schijnen ernstig 
over een zoodanig besluit te denken; maar de heer 
Wijnkoop, met een handvol getrouwen, kan de tenuitvoerlegging 
verhinderen of althans zeer wezenlijk bemoeilijken. 

Zal nu, met deze grondwetsherziening, groot werk zijn 
verricht? Neen, maar noodzakelijk werk. Het is een opruimingsarbeid 
geweest; een ter zijde keeren van vraagstukken 
die ons, in hare gedaante van voor den oorlog, na 
den oorlog niet meer mochten belemmeren. Het werk, dat 
veel beleid gekost heeft, is dus allernuttigst. Om het te 
doen slagen, heeft de premier zich strenge beperking opgelegd. 
Wij gelooven, terecht. ` Elke stap buiten het terrein van 
kiesrecht en onderwijs gezet, kon hem naar de generale 
herziening doen afglijden, en deze ware thans jammerlijk 
mislukt. Zal zij nog wel ooit gelukken? Wij gelooven het 
nauwelijks. Het besef is te diep doorgedrongen, dat men uit 
geene grondwet krachten putten kan, die men niet uit zichzelven 
heeft. Toekomstige herzieningen zullen het karakter 
dragen van staketselopruimingen zooals deze het is. De 
groote strijd zal wel worden gevoerd tegen art. 195, en 
indirect zal dat een strijd zijn tegen de Eerste Kamer. Heeft 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

inderdaad het evenredig kiesrecht de uitwerking dat de 
Tweede zich volks-vertegenwoordiging voelen gaat in verhoogden 
zin, dan zal zij er zich moeilijk bij kunnen neder leggen 
dat zeventien senatoren (wellicht minder), van het 
gehalte dat de verkiezing door de Provinciale Staten blijkt 
uit te leveren, het lot van elke hervorming in handen hebben 
die beginnen moet met wijziging van een grondwetsartikel. 
De eenvoudige meerderheid der vereenigde vergadering, 
reeds voorgesteld door de commissie van 1910, behoort te 
voldoen. 

De Eerste Kamer passe op haar tellen. De verwerping 
,der successiewet, den dag na de aanneming, aan de overzijde, 
van het onderwijscompromis in de redactie van den premier, 
heeft verbaasd. De heeren schijnen niet te weten welke 
backwoodmen zij zijn. Die het niet zijn: een Colijn, een de 
Gijselaar, een Bavinck, hebben den moed niet gevonden 
tegen hen in te stemmen; zij hadden zich verwijderd. Men 
veroorlooft zich soms te schimpen op straffe partij-organisatie. 
Zonder partij-organisatie kunnen 's lands zaken niet worden 
gedreven. Het partijwezen vergt leiders, die groote macht 
misbruiken kunnen zeker, maar, in de eerste plaats, ze gebruiken 
kunnen. Die macht komt een man als Asquith of 
Balfour niet aanwaaien; zij wordt geput uit het besef dat 
men gesteund wordt door en zich beroepen kan op het ver 

levende krachten uit het volk. Gaat een-trouwen van groote 
leider van zulk gehalte, handelend namens zijne partij, een 
compromis aan van zulke strekking als er op 28 November 
een in de Tweede Kamer werd gesloten, dan behoort dit 
invloed te hebben op de houding der partijgenooten in de 
Eerste, en dan behooren dezen niet, morgen aan den dag, 
de regeering te belagen wier leven de uitvoering van het 
compromis beteekent. Of de partij van den heer Nolens 
heeft voor de voltrekking van het onderwijscompromis deze 
regeering noodig, Of zij heeft het niet. In het eerste geval 
was de houding der katholieke senatoren op 29 November 
eene incongruiteit, in het andere de houding der katholieke 
tweedekamerleden op de dagen daarvoor. Men weet welke 
plichten aan deze regeering opgelegd zijn; dat zij het land 
niet behouden kan zonder versterking der middelen; dat geen 
regeering hoegenaamd thans van de poging zou kunnen 


184 BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

afzien méér te halen ook uit het successierecht. En 
evenwel stelt men de botheid van zijn onwil ten toon. 

In tweede instantie, zijn machteloosheid. Men mocht 
den heer van Gijn in deze omstandigheden niet laten gaan, 
en men heeft hem niet laten gaan. De Eerste Kamer zal 
thans de komedie hebben te vertoonen, door wijzigingen, 
die buiten den inhoud der unieke rede-van Lanschot 
omgaan, te zijn tevredengesteld. 

C. 

BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

27 Dec. 1916. 

De vrede heeft aangeklopt. Eigenlijk zou men van aan 
moeten spreken. Die engel van Potsdam, wat-bonzen 
een butor! 

Als Duitschers ons later weer eens vragen: wat hebt gij 
nu eigenlijk tegen ons? zullen wij de courant van 12 December 
uit de kast halen en zeggen: zie, dat is het. Gij doet de 
dingen, waarvoor gij wilt dat wij u dankbaar zullen zijn, op 
een onbehouwen wijze. Gij laat u in de kaart zien. Gij stelt 
uw publiek te laag. 

Wij weten allen dat Duitschland ernstig naar den vrede 
verlangt. Het zou waanzinnig zijn als het dit niet deed. 
Het heeft meer van 's vijands land bezet dan het er aan 
denken kan, te willen behouden. Daarentegen heeft het zijn 
koloniën verloren, en is zijn handelsvlag van de zee gevaagd. 
Het moet wenschen de koopkracht te kunnen beproeven 
van een aanbod tot ontruiming van zekere gebieden in 
Europa. Het heeft dit al lang gewenscht, en het ook gezegd. 
Zijn vijanden zijn er niet op ingegaan, daar zij altijd nog 
hoopten het in Europa verloren gebied zelf te kunnen heroveren. 
De levendigheid dier hoop was nu wellicht afgegenomen. 
Een nieuwe vijand was tegen Duitschland opgestaan, 
wiens meedoen eindelijk den doorslag zou geven ? 
Die nieuwe vijand lag half gesmoord ter neder. Nu het 
vredesaanbod dus herhaald. De feiten spraken zóó luide,. 
dat het volmaakt onnoodig was, er eene vermaning bij te 
voegen. Wat daarentegen wèl noodig was: niet slechts te 
herhalen: ik begeer vrede, maar te toonen: ik bied een 


186 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

redelijken vrede. Door zulk een daad ware de zedelijke 
medewerking der wereld met één slag te winnen geweest; 
niet slechts der neutralen, maar ook van elementen uit de 
vijandelijke natiën zelve. Het mocht geen overwinnaar zijn 
die tot den verslagene sprak, want die met zijn overwin

-

ningen verlegen zit (gelijk Duitschland doet), is in werkelijkheid 
geen overwinnaar. Denkt men Parijs, Londen, Rome, 
Petrograd, het lot te kunnen doen ondergaan van Boekarest? 
Denkt men dat 't zij Londen, 't zij Parijs, 't zij Petrograd, 
't zij Rome, zich nog een oogenblik in ernst daarvoor 
bezorgd maken? Neen. Het Duitsche oorlogsdoel is geweest 
de coalitie te verbreken, en dit doel is mislukt. Het doel 
der anderen is geweest, Duitschland te verpletteren, en dit 
doel is eveneens mislukt. 

Welnu. Eén had te zeggen: laten wij met onze gezamenlijke 
dwaasheid nu ophouden, en Duitschland zou zich eer gegeven 
hebben met die ééne te zijn. Met te durven erkennen: ik ben 
bereid te overwegen welke zekerheid ik u kan geven, welke 
zekerheid ik van u kan aanvaarden, voor eene toekomst 
waarin ik gevoel, en waarin ik aanneem dat gij gevoelt, dat 
wij elkander zullen te verdragen hebben. Zoo sprekende, 
zou de innemer van Boekarest zich niet hebben verkleind. 

Wat toont nu het wrakend blad van 12 December? Dat 
men eerst van al de wereld over geseind heeft: „ik ben 
overwinnaar", vervolgens: „ik geef goede voorwaarden"; en 
de volgende dagen hebben noch het een, noch het ander, 
waar kunnen maken. 

Op Boekarest volgde -- Bezonvaux. Geen beslissende 
gebeurtenis; wèl eene die aantoont dat er van beslissing door 
de wapenen alleen na als vóór Boekarest nog geen sprake 
is. En de courant van 13 December kwam bewijzen, dat men 
van den inhoud van zijn eigen vredesnota een geheel verkeerd 
denkbeeld had gegeven. In 's hemels naam, waartoe +? En 
waartoe, zelfs nog in de 13 December gepubliceerde telegrammen 
een zóó onbeholpen vertaling van zijn eigen Fransch, 
dat de wereld nogmaals een etmaal in twijfel verkeeren moest 
wat nu eigenlijk was aangeboden? „De voorstellen, die de 
centralen voor deze onderhandelingen doen en die er op 
berekend zijn ...."; dit heeft menig argeloos lezer, in 
en buiten Duitschland, doen gelooven dat de nota een bijlage 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

had, waarin concrete voorstellen waren vervat, en reeds 
berichtte Amerika 1), van Bernstorff te hebben verstaan wat 
die voorstellen inhielden: herstel van den status quo ante 
bellum, behoudens de oprichting van „onafhankelijke" koninkrijken 
Polen en Litthauwen. Tot uit het Fransche origineel 
de waarheid bleek: doen en zijn vertaalden een sub jonctif .. . 
Er was niets tot de geallieerden gezegd dan: gij moogt uw 
gemachtigden zenden om te vernemen, welke voorstellen de 
centralen zouden kunnen doen, voorstellen, „er op berekend, 
de eer, het bestaan, de ontwikkelingsvrijheid hunner volken 
te verzekeren .... " Hebben België, Servië geen eer? Behoeven 
zij geen bestaan ? 

Indien Duitschland vrede wil, is dit verkeerd aangelegd, 
en is voor de zooveelste maal bewezen, dat het in het 
kabinet minder vermag dan op het slagveld. 

Een andere opzet zou het den geallieerden moeilijk hebben 
gemaakt de mooie rol te blijven spelen. Sommige hunner 
hadden zich juist kort geleden niet weinig blootgegeven. 
Zoo Trepof, de nieuwe Russische minister-president, die den 
3den December verklaard had: geen vrede vóór Konstantinopel 
ons is; zoo Boselli, die den 5den December had gezegd: 
de Adria Italiaansche binnenzee! Thans konden zij trachten 
de herinnering aan dat pas beweerde te doen verflauwen, 
door in verontwaardiging uit te roepen: zie Duitschland eens, 
dat waarborgen verlangt, alleen voor zichzelf ... . 

Wat zou de Entente antwoorden ? Natuurlijk moest het 
een gezamenlijk antwoord zijn: dat Duitschland geen vrede 
bedingen kan dan van hen allen tegelijk, is hun kracht, en 
de gebeurtenissen te velde hebben nog geen hunner genoodzaakt, 
van dit voordeel af te zien. Engeland zou de stemmen 
ophalen, en uit den mond van den Engelschen premier 
verwachtte de wereld te vernemen hoe het antwoord der 
bondgenooten zou kunnen luiden. 

Het was niet langer Asquith die voor de Entente spreken 
zou. Juist op den dag van den val van Boekarest (8 December) 
was Lloyd George door den Koning ontboden, en twee 
dagen later had deze zijn ministerie gereed. 

Naar aanleiding van den „blunder" in Roemenië begaan 

1) Telegram uit Washington aan de Associated Press. 


188 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

(het woord is van hemzelf, in zijn rede van 19 December), 
had Lloyd George aangedrongen op de vorming van een 
kleinen oorlogsraad, waarvan Asquith zou zijn uitgesloten. 
Asquith had geweigerd en zijn ontslag ingediend, daarin door 
de voornaamste liberale leden van het coalitie-kabinet: Grey,. 
Mc. Kenna, Runciman, gevolgd. Het land riep om een 
dictator, en Lloyd George durfde aan die te wezen. De 
unionisten besloten onder hem te dienen; de arbeiderspartij 
ook; de liberalen en lersche nationalisten zouden parlementaire 
oppositie zijn. Er werd een oorlogskabinet gevormd 
van niet meer dan vijf leden, waarvan Bonar Law feitelijk 
uitviel als leider van het Lagerhuis, en . Henderson als alleen 
bestemd om, bij gelegenheid, arbeidersbelangen te beschermen. 
De leiding van den oorlog zou berusten bij 
het driemanschap Lloyd George-Curzon-Milner, dagelijks 
daartoe zittend zonder door iemands vragen of overwegingen 
te kunnen worden belemmerd: alle andere ministers zouden 
buiten het kabinet blijven. Hun aantal werd vergroot (o. a. 
met een voor de scheepvaart, met een voor den voedingsdienst), 
en men vond leiders van groote particuliere bedrijven 
bereid onr naar de bevelen van het oorlogskabinet de binnenlandsche 
productie en consumptie van Engeland te regelen 
naar het straffe Pruisische voorbeeld. Burgerlijke dienstplicht, 
verbod van werk onnut voor den oorlog, invoering van 
vleeschlooze dagen, stonden op het programma. Een kabinet 
dat zitten ging om den oorlog te winnen; en bij de eerste 
gelegenheid dat Lloyd George als premier in het Lagerhuis 
verscheen, had hij zich uit te spreken over vrede. 

Het was de 19de December. Intusschen had Briand al 
gesproken en Sonnino en Pokrowski (de nieuwe minister 
van buitenlandsche zaken in Rusland). Briand (14 December) : 
„Later zal ik officieel, nadat de bondgenooten overleg ge 

hebben, nauwkeurig hun meening mededeelen, maar-pleegd 
reeds thans heb ik den plicht, mijn land tegen een mogelijke 
vergiftiging te waarschuwen. Wij zien de bedoeling, de onzijdigen 
en het Duitsche volk te bedriegen..... De derde 
Republiek zal niet minder doen dan de Conventie." 
Sonnino (14 December) : „In een zoo kiesche aangelegenheid 
is het van groot belang dat de bondgenooten in volkomen 
eensgezindheid handelen, niet alleen ten aanzien van het 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

wezen der zaak, wat van zelf spreekt, doch zelfs tot in de 
schakeeringen van den vorm, en dit ware onmogelijk, wanneer 
elk hunner reeds aanstonds zijn bijzondere indrukken te 
kennen gaf." Pokrowski 1): „Het eenige middel ons doel 
te bereiken is de vernietiging des vijands. Reeds het denk 

thans den oorlog af te breken, stoot de Russische-beeld 
regeering met verontwaardiging van zich." Nogmaals 
Sonnino: „In het openbaar belang en in verband met onze 
verplichtingen tegenover onze bondgenooten, kan ik u niet 
mededeelen welken inhoud het antwoord zal hebben, dat de 
vier verbonden mogendheden zullen geven. Dit antwoord 
zal terstond bekend worden gemaakt, nadat de bondgenooten 
liet er over eens zijn geworden." 

Dit alles natuurlijk met heel veel franje er om heen; maar 
hierop komt het in wezenlijkheid neer. Het meest op de 
vlakte houdt zich Italië ; veel minder diplomatisch uit zich 
reeds Briand; Rusland wijst aanstonds en onverbiddelijk af. 
Het voelt aankomen, dat de Duitsche voorstellen den afstand 
van Polen en wellicht van Koerland zullen inhouden, en de 
bevestiging van den Duitschen invloed te Konstantinopel. 
De gebeurtenis in Roemenië is bovenal een Russische nederlaag, 
en Rusland hoopt nog die te kunnen herstellen, zooals 
het door het offensief van '16, zij het zeer ten deele, de 
groote nederlaag van '15 heeft goedgemaakt. 

Leest men de uitingen der Entente-ministers tusschen 

13 en 19 December er nauwlettend op na, dan is het vol 

duidelijk, dat toen Lloyd George de zaal van het-komen 
Lagerhuis binnentrad, er nog geen afdoende overeenstemming 
inzake het antwoord kon zijn verkregen. Hoe zou het ook? 
De oorlogvoerenden hadden niet slechts Bethmann's tekst 
van den 12den te overwegen, maar ook de wijze waarop en 
de omstandigheden waaronder die hun officieel zou worden 
bekend gemaakt. Dit geschiedde door bemiddeling der 
mogendheden die de belangen van Duitsche onderdanen in 
de oorlogvoerende landen waarnemen: Spanje, de Vereenigde 
Staten en Zwitserland. Die Duitschland dezen dienst in 
Engeland bewijst, zijn de Vereenigde Staten, en de voor 
Engeland bestemde tekst kon dus eerst via Washington 

1) N. R. Ct. van 18 Dec., Ochtendblad A. 


190 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Londen bereiken. Zou Wilson zich tot een eenvoudige 
overseining bepalen, of er iets bijvoegen ? Men vernam dat 
Bernstorff zich zeer inspande om een bijvoeging te verkrijgen. 
Zijn die berichten juist geweest (en zij hebben er 
allen schijn van), dan kan de uitkomst Duitschland niet hebben 
bevredigd; intusschen Wilson heeft geaarzeld, overleg ge 

aan Engeland (zonder eenige-pleegd, en de mededeeling 
bijvoeging) is daar eenigen tijd door opgehouden. Toen Lloyd 
George spreken moest wist hij dat hij alleen Bethmann te 
beantwoorden had, maar hij wist het nog niet lang. 

De rede van Lloyd George (19 December) is geen 
volstrekte weigering, maar toch ten naastenbij. Het is 
eigenlijk een zenuwachtig stuk, vol tegenspraak. „Het antwoord 
zal de regeering in volle overeenstemming met de 
bondgenooten geven." Maar tegelijk verklaart hij zich met 
Frankrijk en Rusland solidair, „die het eerst hebben geantwoord, 
en ongetwijfeld het recht hebben het eerste antwoord 
te geven .... Als wij met Duitschland, dat zichzelf als overwinnaar 
uitroept, in onderhandeling traden zonder iets te 
weten omtrent de voorstellen, die het voornemens is te doen, 

zouden wij het hoofd in een strop steken, waarvan het 
touw in Duitschland's handen was.... Onze voorwaarden 
heeft Asquith herhaaldelijk medegedeeld: algeheele schade 
volledig herstel, doeltreffende waarborgen.-loosstelling, 
genoegdoening is een vrede onmogelijk.... Wij 
zullen derhalve wachten, tot wij weten, welke voorwaarden 

en waarborgen de Duitsche regeering kan aanbieden, zekerder 
dan degene, die zij zoo lichtvaardig heeft verbroken, en 
tegelijkertijd zullen wij ons vertrouwen liever stellen in een 

ongebroken leger, dan in een gebroken woord." 

Na deze rede kon niet anders worden verwacht, dan 
binnen weinige dagen namens de Entente het antwoord te 
hooren geven: „wij laten ons niet uit, eer wij uwe voorstellen 
in handen hebben." Onzeker bleef, in hoeverre de 
eischen van schadeloosstelling, herstel en waarborgen bij 
dat antwoord zouden worden gepreciseerd. Geschiedde 
dit, dan zou feitelijk de Entente doen wat zij Duitschiand 
verweet niet te hebben gedaan: het terrein der algemeenheden 
verlaten en een bespreking over zaken inleiden in 
plaats van een uitwisseling van eigen lof. 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Het was van het hoogste belang, dat het Entente-antwoord 
niet enkel negatief van inhoud zou zijn. Thans kwam Wilson: 
voor den dag met een eigen nota, gericht tot alle oorlog 

tegelijk.-voerenden 

Voor berichten uit Amerika zijn wij van Reuter afhankelijk, 
zooals voor berichten uit Duitschland van Wolff; en het is 
weer opmerkelijk, dat wij eerst van al niet Wilson's (te 
Londen 21 December reeds bekende) nota zelve mochten 
te lezen krijgen, maar een commentaar van Lansing, van 
voor Duitschland dreigenden klank; een commentaar waarin 
sprake was van een Amerika, dat zich op den rand van 
den oorlog bevond. Later zijn die woorden voor de helft 
ingetrokken, en toen de nota publiek werd (Reuter gaf, 
22 December, een weinig oprecht résumé; de Duitsche 
bladen eerst den onverkorten tekst) bleek, dat zij inderdaad 
tusschen Duitschland en de Entente geen partij kiest. De 
president spreekt tot beiden „als vriend", en wat hij mededeelt 
omtrent de „zoo goed mogelijke bescherming van 
Amerikaansche belangen", waaraan hij te denken heeft 
„indien de oorlog mocht voortduren ", mag b.v. evengoed 
Japan, als Duitschland zich aantrekken. De nota herinnert 
er aan, dat bij de verheven doeleinden, waarvoor men van 
weerskanten meermalen verzekerd heeft te strijden, de 
gansche wereld belang heeft. „Elk van beide partijen meent, 
de vorming van verdere vijandige vereenigingen, die onder 
toenemenden argwaan een onzeker evenwicht tusschen de 
mogendheden zouden uitwerken, met wantrouwen tegemoet 
te moeten zien; maar ieder is bereid de vorming van een 
verbond der naties in overweging te nemen, dat den vrede 
en de gerechtigheid op de geheele wereld zou waarborgen." 

O president! dat is geen kleinigheid waar gij van spreekt ! 
Maar de anderen hebben het u ruimschoots vOOrgedaan. In 
gouden vlammen hebben zij de toekomst gezet, omdat zij 
gevoelden dat het eigen volk vertwijfen zou, tenzij men het 
nog iets anders liet zien dan den sulfersmook van het 
heden. 

Den vrede en de gerechtigheid! Gij die om concrete 
voorstellen vraagt omtrent de wijze waarop men gelooft een 
einde te kunnen maken aan de ellende van thans, hebt gij 
zelf concrete voorstellen tot bewerktuiging van niet meer of 


192 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

minder dan de alomtegenwoordige gerechtigheid bij de hand ? 
Gij wijst den hemel in op een oogenblik waarop de aarde 
brandt onder onze voeten. En juist daarom, gij jongensachtige 
president, God zegene uw gebaar! Want van boven 
moet de redding komen; van boven waar de woonplaats is 
van den Heiligen Geest, die spranken zendt in het gemoed 
ook van Engelschen en Duitschers, van de menschen altegader. 
Niet naar verwinnaars van anderen is de vraag; 
naar zelfverwinnaars. Den uitweg uit de Hel zal niet 
vinden, dan die in den Hemel gelooft. Uw polsstok naar het 
Beloofde Land zal licht te kort zijn. Wat doet het er toe? 
Als maar wij menschen de poging hervatten, iets anders te 
bespringen dan elkander ... . 

De president houdt de oorlogvoerenden aan hun mooie 
woorden. Het is zoo gemakkelijk die huichelarij te noemen. 
Dat zijn onze mooie woorden nooit uitsluitend. Zij kunnen 
het lijken omdat onze mouw zoo dicht is bij onzen mond. 
Intusschen zijn zij de schaamachtige hulde van de leugen 
aan de waarheid, van den haat aan de liefde, van het dier 
.aan het evenbeeld Gods. 

Gij wilt toch niet in wezen, preekt de president, de vernietiging 
van uw vijand? gij moogt het willen als middel, 
maar uw doel ligt hooger, of gij zoudt geen menschen zijn. 
Hoe zult gij, voortgaande op den weg dien gij opgedreven 
zijt, dat hoogere doel ooit bereiken? Niet de vijand moet 
,de wereld uit, maar uw eigen beestachtige vijandigheid. 
Welke toekomst bereidt gij uzelven en ons allen voor ? 

„Indien de strijd door langzame uitputting tot een eindeloos 
slot moet voortduren, tot de een of andere groep oorlogvoerenden 
niet meer kan; als millioenen en nog eens millioenen 
menschen verder gemarteld worden, als er aan de eene 
of andere zijde niets meer te offeren is, er nieuwe onbedaarlijke 
verbittering gewekt moet worden en er een wanhoop 
wordt gekweekt waarvan niemand kan herstellen, dan zal 
de hoop op vrede en vreedzaam samenwerken tusschen de 
volken nihil zijn." 

Dit „staatsstuk" is geen stuk staatskunst; het is een stuk 
menschelijkheid. Het zuiver politieke gehalte is zwak, maar 
.het geheel is daar te werkzamer door. 

,,De leiders der verschillende oorlogvoerende mogendheden 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

hebben hun doeleinden in algemeene trekken kenbaar gemaakt. 
Binnen algemeene termen gehouden, schijnen zij dezelfde te 
zijn aan beide zijden. Tot dusver hebben de verantwoordelijke 
woordvoerders aan beide zijden nog geen enkele maal precies 
het doel aangegeven, dat, zoo het bereikt werd, hen en hun 
volk zoozeer tevreden zou stellen, dat de oorlog nu ook 
werkelijk tot een einde zou gebracht worden. Het is aan de 
wereld overgelaten te vermoeden welke einduitkomsten, welke 
feitelijke uitwisseling van waarborgen, welke politieke en 
territoriale verschuivingen, ja zelfs welk stadium van militair 
succes een eind aan den oorlog zouden kunnen maken. 
Misschien is de vrede dichter bij dan wij gelooven. Misschien 
zijn de voorwaarden waarop men van weerszijden het noodig 
acht te staan, niet zoo onvereenigbaar als men vreest; misschien 
zou een uitwisseling van meeningen althans den weg kunnen 
banen tot eene conferentie .... De President biedt geen 
bemiddeling aan. Hij wekt slechts op om te peilen, opdat 
de onzijdigen en de oorlogvoerende staten ervaren, hoe nabij 
wel reeds de vrede zijn kan. ... De President hoopt en 
vertrouwt op een antwoord, dat een weinig licht in 's werelds 
aangelegenheden zal ontsteken." 

Verder in de gemoedelijkheid kan men niet gaan. Eén 
moest dit beproeven, en Wilson heeft het gedaan. Als dit 
niet het begin van den vrede wordt, is aan Europa als 
collectiviteit te wanhopen. 

De Duitsche nota van tweeden Kerstdag ontsteekt het 
nieuwe licht niet. Zij verwijst naar het aanbod van den 
12den, zonder veel meer. Zij negeert volkomen het cursieve 
„misschien" van hierboven. Zij wil ons troosten met de 
herhaling van wat in sommige van 's kanseliers vroegere 
redevoeringen al te verstaan werd gegeven: dat Duitschland, 
na den vrede, aan pogingen tot opbouw van een wereldrecht 
niet langer met medelijdend schouderophalen mededoen zal 
voor de leus; de deelneming van Duitschland aan toekomstige 
wereldconferentiën zal meenens wezen. Als maar eerst „de 
overwinnaar" zijn buit heeft binnengehaald! 

Duitschland snijdt, met zijn antwoord hals-over-kop, nog 
eer de Entente 't zij Bethmann 't zij Wilson geantwoord 
heeft, de uitwisseling" voorafgaande aan de conferentie, die 
Wilson aanraadt, feitelijk af. Het heeft niet van zich kunnen ver


1917 I. 13 


194 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

krijgen de mogelijkheid van overweging, die Wilson verzoekt 
open te houden, metterdaad open te laten. 

Wij zijn dus nog niet verder, dan dat Entente en Duitschland 
elkander wederkeerig toegeroepen hebben: „kom over 
de brug". Duitschland heeft dat het eerst geroepen; Lloyd 
George heeft geantwoord: „neen, gij ". Op Wilson's vermaning 
: „zeg meer", heeft Duitschland met een weigering, 
de Entente nog niet geantwoord. 

Zij gevoelt zich onbehaaglijk, en dit is voorhands het beste 
dat men wenschen kan. Wilson bruskeeren, vooral na dit 
antwoord van Duitschland, zal zij wel niet. Lloyd George 
roept de koloniale premiers naar Londen tot een oorlogsconferentie 
; niet later dan einde Februari moeten zij 
aanwezig zijn (en veel vroeger kunnen die van Australië 
en Nieuw-Zeeland het in de tegenwoordige omstandigheden 
ook niet zijn). Dat zal wel een plan zijn van vóór de vredesweeën 
; een der nieuwe dingen van Lloyd George den 
oorlogsman. Het heet, in een eerste bericht, een samenkomst 
„ter bespreking der oorlogsorganisatie en der vraagstukken 
na den oorlog." Een tweede bericht deelt mede, dat aan de 
premiers „een nader telegram" is gezonden, dat aan de agenda 
toevoegt „de voorwaarden waarop wij, in overleg met onze 
bondgenooten, er eventueel in zouden kunnen toestemmen 
een einde aan den oorlog te maken, en de vraagstukken, die 
zich dan onmiddellijk zullen voordoen, te bespreken." Deze 
langzaamheid is van meer uitzicht dan Duitschland's haast. 
De factoren die ons den vrede zullen brengen kunnen enzullen 
niet werken met bliksemsnelheid. Deze vrede zal er 
niet komen dan gepraepareerd. Het is duidelijk dat Engeland 
hem niet heeft klaar liggen, Duitschland wèl; maar dan is 
het ook een Duitsche, geen Europeesche vrede. En voor 
een Duitschen vrede krijgt men de Entente nooit, zoolang zij 
op het „overwinnings "gebral zoo eerlijk als thans het antwoord 
mag geven, zich nog niet verslagen te weten. 

C. 

BIBLIOGRAPHIE. 

Dr. Curt Eisfeld, Das niederländische Bankwesen, Haag, Martinus 
Nijhoff, 1916 (twee deelen). 

Een paar jaar vóór van Rees (in 1865 en 1868) zijn „Geschiedenis 
der staathuishoudkunde in Nederland tot het einde der 
achttiende eeuw" uitgaf, had een Duitscher, Laspeyres, (in 
1863) zijn „Geschichte der volkswirthschaftlichen Anschauungen 
der Niederländer und ihrer Litteratur zur Zeit der Republik" 
doen verschijnen. 

In 1902 en 1904 kwam uit Blink's „Geschiedenis van den 
Boerenstand en den Landbouw in Nederland". Maar het maakte 
Frost's „Agrarverfassung und Landwirtschaft in den Niederlanden" 
(1906) toch niet overbodig. 

Twee duitsche boeken, die in de nederlandsche economie een 
eervolle plaats beslaan. Het zou streelender geweest zijn 
voor ons nationaal gevoel, zoo de zoekende vreemdeling zijn 
gras reeds weggemaaid had gevonden. Doch als hier reden tot 
ergernis is, dan heeft deze zich jegens den landzaat te richten. 

Thans is het nederlandsche bankwezen voor het eerst in 
samenhang uitvoerig beschreven. In het duitsch en door een 
Duitscher, die erop promoveerde en het daarna door een neder 

uitgever bracht op de markt. En ook hier heeft mogelijke-landsch 
ergernis (waartoe wel reden is) dezelfde richting te kiezen als 
voor drie-en-vijftig en voor tien jaar. 

Het boek van Laspeyres was gevolg van een duitsche prijsvraag; 
dat van Frost maakt deel van een reeks agrarische ver 

buitenland, die uitgaat van „buitenlandsche-handelingen over het 
zaken" te Berlijn ; dat van Eisfeld herinnert onmiddellijk aan 
de vruchtbare, zij het misschien wat eenzijdige methode (op een 
afstand is precieze beoordeeling lastig), volgens welke het 


196 BIBLIOGRAPHIE. 

duitsche hooger onderwijs zijn voedsterlingen straf aan het werk 

weet te zetten. 

Zoo goed als voor ons uit die boeken te leeren is, kunnen 

de manieren, waarop Duitschiand ze weet te produceeren, ons 

een spoorslag zijn, niet om ze natebootsen, wèl om wat beter 

stelsel te brengen in ons zeer anarchistisch wetenschappelijk 

voortbrengingswezen. 

Het boek van Eisfeld (waaruit de bankman de detailfouten 

moge verwijderen, die een bankman mij neide, dat er niet in 

ontbreken) kan dit laatste, middellijk, ook nog doen. Want van 

algemeen standpunt bekeken, toont zijn studie dit wel als haar 

opmerkelijksten trek: dat in het nederlandsche bankwezen de 

daarin tot voor kort bestaande betrekkelijke anarchie hard doende 

is, plaats te maken voor concentratie. 

Den ingewijde zal Eisfeld niet veel nieuws hebben verteld. 
En de meeste der door hem gebezigde bronnen staan ook open 
voor anderen. Maar dezen gebruikten ze wel ter eigen inlichting 
in voorkomende gevallen, niet tot onderricht van de buiten 

Terwijl toch deze er belang in stelt en ook wel belang erbij-wereld. 
heeft. Want het bankwezen vervult een uiterst nuttige maat 

functie, tezamen brengende wie krediet noodig-schappelijke 
hebben en wie het kunnen geven; hoe dit in een land, dat 
economisch niet zonder beteekenis is, in zijn werk gaat, is 
beschrijving waard. En de concentratie in het bankwezen is 
een der merkwaardigste economische verschijnselen van den 
allernieuwsten tijd. 

Zij is een vorm van kapitaal-concentratie en men weet, welke 
verwachtingen hierop door velen worden gebouwd: voorgangster 
en wegbereidster van de socialisatie der voortbrengingsmiddelen 
te zijn. De socialisten hebben dan ook voor de concentratie in 
het bankbedrijf hun volle belangstelling over en misschien het' 
knapste boek, dat in den laatsten tijd uit dien hoek verscheen 
(„Das Finanzkapital” van Hilferding) loopt in hoofdzaak hierover 
en beschouwt het als de laatste faze die het kapitalisme heeft 
doortemaken alvorens, haast automatisch, in het socialisme omteslaan. 


Dit verschijnsel, dat in Nederland later heeft ingezet dan 
elders (in 1913 wijdde Wibaut er hiertelande een brochure 
aan), is nu door Eisfeld beschreven tot en met het jaar 1913, 
toen het nog maar een paar jaar in gang was. Hij plaatst het 
in het algemeene kader van het nederlandsche bankwezen; ja, 
eigenlijk was zijn toeleg, een beschrijving te geven van dit 
laatste op het oogenblik, dat (in 1911) de concentratie-beweging 
begon. Maar blijkbaar en begrijpelijk is ook hij gegrepen door 


BIBLIOGRAPHIE. 

de beteekenis der in 1911 geborene: in een aanhangsel worden 
haar lotgevallen tot en met twee jaar later verhaald. 

De bankconcentratie in Nederland heeft iets eigens, iets conservatiefs; 
zij ontziet gaarne het vrijheids- en zelfstandigheidsgevoel 
van den tot opslorping gedoemde en sticht liever schijnbaar 
onafhankelijke banken of neemt deel in het maatschappelijk 
kapitaal of werkt met personeele unies in den vorm van talrijke 
directoraten en commissariaten, verdeeld over een niet talrijke 
groep personen, dan, opslokkende met huid en haar, enkele 
groote bankinstellingen het land te doen overdekken met hare 
eigen kantoren. Filiatie wel, maar geen filialen. 

Dit verschil in den vorm doet aan het wezen der zaak niet 
veel, doch licht toch wel iets af. Bespoedigen zal het de concentratie 
zeker niet. En er zijn meer oorzaken van vertraging, die 
weer samenhangen met eigenaardigheden van den nederlandschen 
geldbelegger, die liever effecten koopt of geld schiet op onderpand 
van in prolongatie gegeven papieren dan depositoos aanteleggen 
bij een bank. Dit versterkt de macht der commissionnairs 
in effecten en der kleine bankierskantoren tegenover de groote 
bankinstellingen. Het houdt ook de deposito-bedragen dier groote 
banken op betrekkelijk laag cijfer en belemmert hiermee haar 
,optreden in de internationale finantie-wereld. 

Een bankwezen dus, dat aan internationaal zich vertoonende 
strekkingen zeker niet ontkomen is, maar waaraan aan den 
anderen kant het typisch nederlandsche een eigen gelaat gaf. 
Dit viel misschien den buitenlander eerder en scherper op dan 
den landgenoot. Zoo vertellen u ook onze ouderwetsche boeren 
in afgelegen hoeken des lands de eigenaardigheden niet van hun 
grondbezit en grondgebruik, omdat deze voor hen doodgewoon 
zijn. Maar als deze welwillende onderstelling aangaande de oorzaak 
der zwijgzaamheid onzer vaderlandsche financiers voor hün 
bedrijf juist mocht zijn, dan heeft nu toch Eisfeld hun de schellen 
van de oogen gelicht en dient uit hün kring thans de man optestaan, 
die de geschiedenis der bankconcentratie in Nederland, 
waarvan een Berlijner het begin schetste, van nu af aan 
beschrijven zal. 

v. B. 
De bouwverordening en het woningvraagstuk, door D. E. Wentink, 
architect, inspecteur van de volksgezondheid ; met 34 figuren, Utrecht, 

A. Oosthoek, 1915. 
De roede wordt niet gespaard, noch aan onze gemeente 
noch aan hun technische voorlichters. Uit de Woning -besturen, 
meent deze inspecteur der volksgezondheid, en hij-wet is — 


198 BIBLIOGRAPHIE. 

laat niet na, zijn meening met redenen rijkelijk te omkleeden -bij 
lange niet gehaald wat erin stak. 

De ontnuchtering door een stortbad als dit moge prikkelend 
werken. Blijft deze werking uit, het zal niet de schuld van den 
heer Wentink zijn; want behalve dat hij, zonder onnoodig te 
kwetsen, kritiseerde, gaf hij daarna uitvoerig aan hoe het dan 
wèl moet en kan. Zij, die praktisch voor de oplossing van woningvraagstukken 
zijn gesteld, kunnen voortaan nimmer beweren, 
dat het aan ampele voorlichting, in tekst of teekening, hun ontbroken 
heeft. 

Met name één stelling is door den schrijver wel zonneklaar 
bewezen — een bewijs, dat zij, hoe vreemd het schijne, blijkens 
haast ons aller tekortkomingen op dit gebied, nog van noode 
had — te weten, dat de bouw-en uitbreidingsplannen van 
minstens even zware beteekenis zijn als de verordeningen, 
waarin de aan de woningen stuk voor stuk te stellen eischen 
worden neergelegd. Hij bezigt een gelukkige vergelijking: de 
laatst bedoelde soort verordeningen schrijft voor, hoe de individuen 
zullen gehuisvest zijn; de bebouwings- en uitbreidingsplannen, 
hoe de gemeenschap wonen zal. 

Een sterk gemeenschapsbelang dus betrokken bij de oplossing 
van het woningvraagstuk. Accoord. Maar heeft de heer Wentink 
deze zijn eigen gedachte genoegzaam doorgedacht? Den economischen 
kant van het woningprobleem behandelt hij niet dan 
terloops; waar hij hem raakt, blijkt wat in Duitschland door 
wat men „gezaghebbende" schrijvers noemt ter zake beweerd is 
zijn denken te hebben beïnvloed. Dit leidt hem tot overschatting 
van de rol, die in de stijging van grondprijzen en huren de 
speculatie in bouwgrond speelt. Ook krijgt men den indruk., 
dat hij van opvolging der door hem hier gegeven adviezen over 

de uitvoering der Woningwet belangrijke verkleining van de 
geldelijke moeilijkheden, die aan de geleidelijke opheffing van 
woningmisstanden vast zitten, verwacht. Te vreezen is, dat dit 
een illusie zal blijken. Pierson en anderen, wier oogen waarlijk 
wijd openstonden voor de belangen, die het hier te bevorderen 
geldt, hebben hier te lande over deze zijde van het woningvraagstuk 
dingen gezegd, die beter behartiging verdienen dan 
in dit boek hun ten deel valt. 

Men moet de moeilijkheden niet onderschatten. De gemeenschap 
vleie zich niet, dat zij dit haar toekomstbelang zal kunnen 
verzorgen op een koopje. Maar als zij zich den omvang van 
het belang bewust is -- en daartoe kan dit deskundig en zeer 
genietbaar boek machtig bijdragen — dan zal de gezonde 
nederlandsche democratie, die onze dagen op marsch zien, 


BIBLIOGRAPHIE. 

bereidwillig de offers aanvaarden, die het goede en groote doel 
waard is en eischt. 

v. B. 
Een Liefdevertelling door Ellen. — Amsterdam. Scheltema & 
Holkema's Boekhandel. 

De Franschen klagen, dat hun taal minder dan vroeger dienst 
doet buiten hun land: onder de hun toe te dienen troostredenen 
is deze, dat nog altijd zij het geheim van woorden hebben, 
waaraan zij een eigenaardige beteekenis wisten te geven met 
zooveel nadruk, dat de stelligheid van hun doen overal opgemerkt 
is en tot navolging geleid heeft. De kunstenaars hebben 
vele woorden, welke, uit de werkplaatsen of van achter de 
schermen overgegaan in de kunstkritiek, hierdoor tot het publiek 
doorgedrongen, de beteekenis van kunsttermen kregen; doch 
er zijn er van algemeener zin en hiertoe hoort het woord accent. 

Ik weet de hoedanigheid van bovengenoemde vertelling niet 
bondiger aan te duiden dan met dat woord. Bij de Indische 
vertellingen van Maurits heeft Van Deyssel de onderscheiding 
gemaakt tusschen literaire en goede romans. Literair beoordeeld, 
heeft de Liefdevertelling op menige plek ondeugden; het begin 
is al dadelijk zoo, dat een kieskeurig lezer lust voelt het 
boekje neer te leggen. Wie voortleest, wordt echter al spoedig 
geboeid; zoozeer voelt hij dan ... het accent, dat hij weinig of 
niet zich meer ergert aan zinsneden, zinnen, vrij lange fragmenten, 
waar de schrijfster aan besef van of gevoel voor taal 
evenzeer te kort komt. 

Zooals er klassieke dichters zijn, wien men dikwijls iets toewenschen 
zou van het menschelijk-gevoel, door een Musset ook 
in zijn slordigst-geschreven verzen getoond; zoo heeft deze 
Liefdevertelster — die daarom nog geen Musset-in-proza is --een 
echtheid: een hartstocht en een innigheid, waarmee menig 
woordkunstenaar ten onzent zijn nut zcu kunnen doen. 

J.D.M. 
Dr. F. A. Stoett, Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen 
en gezegden, derde druk, 2 dln. groot 8°. Zutphen, W. J. 
Thieme en Cie., 1915, 1916. 

Het werk van Dr. Stoett onderscheidde zich reeds in zijn 
eerste druk (1901) van zijn voorgangers doordat het alleen 
spreekwoorden en uitdrukkingen opnam die tans in gebruik 
zijn, en de verklaring gegrond werd op histories onderzoek. 
De schrijver wilde een einde maken aan het fabriceren van 


200 BIBLIOGRAPHIE. 

spreekwoorden, waarvan men vermakelike staaltjes kan vinden 
in 't bekende boek van Harrebomee, en aan 't onwetenschappelik 
gegis dat boud beweren voor verklaren uitgaf. Aan die 
opvatting is hij getrouw gebleven, en hij heeft de konsekwenties 
van zijn systeem ten volle aanvaard. Dientengevolge is bij 't 
verbeteren en vermeerderen van zijn werk (de laatste druk 
telt 350 blz. meer dan de eerste) het aantal spreekwoorden 
weinig toegenomen, maar 't getal uitdrukkingen zeer sterk 
gegroeid, in die mate zelfs dat het karakter van het boek niet 
even goed als vroeger door de titel wordt uitgedrukt : de spreekwoorden 
zijn niet meer de hoofdzaak. De bestudering van het 
levend taalgebruik moest er toe leiden het ontstaan van nieuwe 
zegswijzen op te speuren en dit voerde tot het optekenen van 
het jongste Nederlands, een taal met uitdrukkingen die nu nog 
niet voor beschaafd gelden, maar waarvan waarschijnlik heel 
wat mettertijd over zullen gaan in het spraakgebruik van 
iedereen. 

Dr. Stoett heeft uit dag-en weekbladen (De Arbeid, Het Volk, 
De Notenkraker enz.) uit romans en zangboekjes (van Querido, 
Brusse, Speenhoff enz.) een menigte gezegden opgetekend die 
of sedert kort ontstaan zijn of door een vroeger geslacht genegeerd 
werden. Wie niet te nuffig of te preuts is om zich 
met zulke nog in 't wild lopende kinderen te bemoeien, zal in 
deze druk allerlei wetenswaardigs vinden dat onze tijd en ons 
volk karakteriseert. Hij zal dan met genoegen zien dat we wat 
minder zeurig en prekerig zijn geworden, dat onze taal meer 
durf vertoont en dat onze twintigste eeuw kans heeft meer op 
de zeventiende dan op de negentiende te gaan gelijken. Ook 
zal menigeen tot zijn verbazing opmerken dat hij bijna al die 
uitdrukkingen heel goed kent, al gebruikt hij ze nooit en al zijn 
sommige ontleend aan de boeventaal. Daarvoor hebben in de 
eerste plaats de schetsen van Brusse in de Nieuwe Rotterdammer 
en de liedjes van Speenhoff gezorgd. Maar ook wat 
men op straat, dikwels met tegenzin, hoort, blijkt zich vast in 
ons geheugen te vestigen, misschien wel juist door die tegenzin 
of door het terugdringen van die woorden uit ons bewustzijn. 
Hoe is 't anders te verklaren dat hoogstbeschaafde mensen, 
zelfs vrouwen, in ziekte of bij hevige emotie hun omgeving 
doen ontstellen door uitdrukkingen die men dacht dat niet over 
hun lippen konden komen? 

Vooral in deze derde druk heeft de ijver en de scherpzinnig 
ons een kostbare bijdrage gegeven tot de-heid van Dr. Stoett 
kennis van onze moedertaal. 
D-. C. HESSELING. 


INDIË'S STAATKUNDE EN 
WEERBAARHEID. 


Het is nog slechts een paar decenniën geleden, dat in 
Indië met het oude gebroken werd, dat een besef begon 
door te dringen dat wij minder zelfzuchtig moesten zijn, 
minder uitsluitend Nederland's belang in het oog moesten 
houden, wilden wij Indië behouden en aan de inheemsche 
bevolking een behoorlijke plaats geven. Het is nog slechts 
een achttal jaren geleden sedert Dr. Snouck Hurgronje in 
De Gilds zijn „De Inlandsche bestuursambtenaren, vooral op 
Java" moest schrijven, om op te wekken tot daadwerkelijke 
toepassing van het beginsel „soort over soort", zooals dat 
in onze indische grondwet al vele jaren was geformuleerd. 
Het is mede nog eerst een vijftal jaren geleden dat deze 
zelfde staatsman-geleerde, in zijn „Nederland en de Islam" 
wees op het onvermogen der indische departementen, nieuwe 
banen te openen voor de voortbrengselen der nieuwe richting; 
de druk der openbare meening noodig achtte, om tot de 
noodige hervormingen te dwingen. En thans is de toestand 
al weer zoo veranderd, dat wij genoodzaakt zijn weer veel 
verder te gaan, niet slechts naar nieuwe vormen moeten 
zoeken waaronder een ruimer aandeel in h t staatsbestuur 
voor de Inlanders mogelijk is, maar naar vormen waaronder 
het mogelijk zal zijn aan de inheemsche volkeren de groote 
taak van de verdediging van het eigen grondgebied mogelijk 
te maken. Inderdaad, Indië's positie wijzigt zich snel. Te veel 

1917 I. 14 


202 INDIÉ'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

gevergd ware het echter, ja zelfs onjuist, ook deze wijzigingen 
van de indische bureaux te verwachten. Ambtenaarschap en 
staatsmansgave gaan zelden samen, zijn tegenstrijdig als subordinatie 
en initiatief, en het scheppen van nieuwe vormen, 
het wijzen van nieuwe banen is geheel initiatief, is geheel 
staatsman schap. Ook hier zal daarom de publieke opinie haar 
invloed moeten uitoefenen, zal een ieder die zich geroepen 
voelt moeten spreken, opdat ook aan de indische bureaucratie 
duidelijk zij in welke richting, met welk doel, zij moet 
werken. Haar ijver en haar rijpe ervaring en routine zijn 
waarborgen dat zij dan in die nieuwe banen ook alles zal 
presteeren, wat redelijkerwijze van haar geëischt kan worden. 

Het doordringen van het besef dat wij Indië's volkeren 
te veel uitsluitend van het standpunt van Nederland's belang 
bestuurd hadden, de allengs meer verspreide overtuiging dat 
wij de intellectueele en moreele kwaliteiten, vooral van de 
hooge maatschappelijke klassen, veel te veel hadden onderschat, 
deed de richting ontstaan die men wel het best aanduidt als 
ethische koloniale politiek. Door velen bespot, door velen 
geëerd, vertegenwoordigt zij de politiek der laatste jaren en 
zij is nog overheerschend. Zij heeft vooral uitmuntende 
vruchten gedragen op het gebied van het onderwijs. Moge 
het nog lang niet uitgebreid genoeg zijn, moge het nog, 
als overal elders, wijziging, hervorming behoeven, het is er, 
en geen bizondere drang, geen bizondere staatsmansgave 
zal meer noodig zijn om het tot juisten omvang te brengen; 
het is vooral wijlen Mr. C. Th. van Deventer die zich op 
dit gebied groote verdienste heeft verworven. 

Op ander gebied heeft deze ethische politiek minder 
beslissende uitkomsten gegeven. Als reactie op een ongemotiveerd 
groote scheiding tusschen Europeaan en Inlander, 
heeft zij naar opheffing van die scheiding, naar versmelting, 
naar assimilatie gestreefd, daarbij niet weinig gesterkt door 
de sympathie waarmede de gedachte der associatie van 
Nederlanders en Inlanders als politiek beginsel werd aanvaard. 
Die associatiegedachte, wel met het meeste talent 
door Dr. Snouck Hurgronje op den voorgrond gebracht, is 


INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 203 

ongetwijfeld juist. Te veel staatsman om aan dankbaarheid 
van volkeren te gelooven, heeft hij een versterking van den 
band tusschen Nederlanders en Indiërs gezocht, door hen 
tot gemeenschappelijk bezit en daardoor tot gemeenschap 

belang de nederlandsche cultuur te geven, zoover dit-pelijk 
mogelijk is. Inderdaad, men mag aannemen dat dit de juiste 
weg is, mits men werkelijk aan het begrip der associatie 
vasthoudt. Maar zooals het gewoonlijk gaat, aan den meester 
verschijnt de idee in alle zuiverheid, maar daardoor ook in 
hare begrenzing; de volgelingen, niet zoo zuiver ziende, 
zien die grenzen niet, en uit de plastische idee ontstaat 
het starre dogma dat voor zich geen grenzen meer kent. 
Zoo is ook uit de schoone, evenwichtige associatie-idee het 
overdreven assimilatie -dogma ontstaan, en vrijwel alles wat 
zich de laatste jaren in de indische politiek als associatie 
aanmeldt, is in zijn wezen assimilatie. En daartegen kan 
men niet genoeg waarschuwen. Er zijn geen voorbeelden van 
assimilatie van zoover van elkander afstaande volkeren. Het 
ligt in den gedachtengang van den alleen logisch denkenden 
mensch, om zich een kloof, die hij steeds enger ziet worden, 
als geheel gesloten voor te stellen. Toch is dit onjuist. Als een 
voorbeeld, met alle gebreken aan voorbeelden eigen, kan 
de verhouding van man en vrouw dienen. Ook dáár door 
de tegenwoordige ontwikkeling der vrouw een steeds verminderen 
van den afstand, maar ook dáár ten slotte een kloof, 
smal maar diep, die alleen door Wahlverwandtschaft is te overbruggen. 
Dat er echter tusschen het Nederlandsche volk en de 

volkeren van Indië een Wahlverwandtschaft zou bestaan, zal 
wel niemand willen volhouden, die gedachtig is aan de moeilijkheid 
die reeds in de Amerikaansche Unie wordt ondervonden 
om zuid-europeesche en slavische elementen te assimileeren; 
die zich herinnert dat zelfs tusschen Nederlanders en Belgen 
geen band kon stand houden: een eigen staatkundig leven 
bij groote cultuurgemeenschap bleek noodig. Dat zal ook 
in Indië gebeuren; als de toenadering haar natuurlijke grens 
heeft gevonden, zal een eigen zelfstandige ontwikkeling der 
inheemsche bevolking plaats vinden, en het ware noodlottig 
-voor onze verhoudingen aldaar, wanneer onze staatsinstellingen 
die scheiding, die eigen ontwikkeling der twee verschillende 
bevolkingsgroepen niet meer toelieten. Zoo de inheemsche 


204 INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

bevolking naar assimilatie met anderen zou streven, dan zou 
zij veel grooter natuurlijke sympathie voor den Japanner, 
dan voor den Nederlander voelen. De band met Nederland 
is er een van zuiver intellectueele overweging, van ouden 
eerbied en gewoonte; bij Japan zou het ook zeer goed kunnen 
dat ook de diepere rasinstincten een voorname plaats kregen. 
Blijft de Indiër onderworpen, dan zal zeer weinig noodig 
zijn om hem de voorkeur aan Japan te doen geven, vooral 
als het ontwikkelde niet-ambtelijke element sterk toeneemt. 
Wordt hij daarentegen van die onderworpenheid verlost, 
gaat hij nationaal denken, dan zal hij den band met Nederland 
als van groote waarde, juist tegenover Japan's imperialisme, 
gaan beschouwen. Onze toekomst ligt in het nationalisme 
van den Inlander, en de eenige hoop hem daarbij aan ons te 
blijven binden, de associatie te verwezenlijken, is het assimilatiestreven 
te doen ophouden en de twee volksgroepen te 
scheiden om ze, beider eigen aard eerbiedigende, door een 
politieken band saam te binden. Men dient wel in het oog 
te houden dat van eigen staatkundig streven, van drang 
naar eigen richting in de ontwikkeling weinig wordt gemerkt, 
zoolang alle ontwikkelde elementen een plaats in het ambtelijke 
kunnen vinden. Gaat dit niet meer, krijgt men een 
stand van ontwikkelde particulieren wier bestaansmogelijkheid 
zeer nauw met de maatschappelijke toestanden samenhangt, 
dan zou de Regeering nog wel eens voor zeer verrassende 
uitingen van die Indische mentaliteit kunnen komen te staan, 
en haar assimilatiepolitiek betreuren. 

III. 
De vraag mag gesteld worden hoe, onder de vlag der associatie, 
die assimilatie zooveel aanhangers kon vinden, zelfs 
onder vele bekwame staatslieden. De bekwaamsten, laat dit 
dadelijk gezegd zijn, de beiden die in inzicht boven alle 
anderen hebben uitgemunt J. B. van Heutsz en Dr. Snouck 
Hurgronje hebben altijd boven die richting gestaan. De 
toenadering der beide bevolkingsgroepen met instemming 
ziende, hebben deze beiden nooit uit het oog verloren, dat 
een volledige toenadering, een versmelting, een assimilatie, 
nooit zou plaats hebben en tot consequenties zou voeren die 


INDIÉ'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 205 

niet te aanvaarden waren. Snouck Hurgronje's leuze „soort 
over soort" en zijn eisch alle maatregelen die de bevolking 
raken, door Inlanders te doen ontwerpen en uitvoeren, gaan 
uit van een natuurlijke scheiding tusschen Nederlanders en 
Indiërs. Maar overigens heeft dit versmelten der beide groote 
bevolkingsgroepen altijd een groote bekoring op politieke 
geesten uitgeoefend, vooral op de bureauambtenaren; en zelfs 
onze staatslieden die tot de daad werden geroepen, zijn dien 
weg gegaan, eigenlijk meer omdat zij geen anderen weg 
kenden, dan omdat zij niet de vele bezwaren ondervonden, 
die er mede gepaard gingen. 

Wanneer men, alvorens zelf nieuwe wegen te wijzen, 
vraagt wat anderen op dwaalwegen althans van eigen 
standpunt gezien heeft gevoerd of wat voor hen beletsel 
is geweest om te keeren, terwijl zij toch de toenemende 
moeilijkheden ondervonden, dan mag wel als eerste reden 
genoemd worden een te oppervlakkig streven naar gelijkheid. 
Men neemt als uitgangspunt, wat slechts eindpunt van een 
lange ontwikkeling kan zijn. Men wil in het indische staatsleven, 
naar goeden, modernen, vaderlandschen trant, gelijkheid, 
vergetende dat de gelijke behandeling van ongelijken terecht 
het grootste onrecht is genoemd. Maar meer nog dan deze 
leuze zijn twee fundamenteele misvattingen schuld aan den 
verkeerden weg dien wij met onze politiek zijn ingeslagen. 
De eerste is wel dat men, door de geografische scheiding 
van Nederland en Indië verleid, de geestelijke scheiding die 
er tusschen het nederlandsche volk en de volkeren van 
Indië bestaat, aan die gebiedsdeelen heeft gebonden. Ten 
onrechte. De nederlandsche gedachte reikt veel verder, breidt 
zich over Indië uit, beheerscht het nog geheel, zoover het 
boven de specifiek inlandsche gemeenschappen uitgaat. De 
tweede misvatting is wel deze dat men meent in Indië 
Nederlanders en Indiërs op den duur niet te kunnen scheiden, 
omdat zij, door elkaar heen, hetzelfde gebied bewonen. Woon 

zij gescheiden, men zou er natuurlijk niet aan denken hen-den 
gelijk te behandelen, maar hun de instellingen geven waarvoor 
zij rijp waren, den levensstandaard die elk paste. Deze 
beide misvattingen, gepaard aan de suggestie der gelijkheidsgedachte, 
aan de weinige neiging bij onze koloniale staatslieden 
zich naar groote algemeene beginselen te richten, 


206 INDIÉ'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

hebben tot de tegenwoordige politiek geleid. Slechts zij 
die nog aan de mogelijkheid van spoedige verwezenlijking 
van een homogeen Indië gelooven, aan een indischen staat, 
met één staatsburgerschap, met gelijksoortig recht voor allen -een 
zuiver mechanische, atomistische opvatting der maat 

zijn uit overtuiging aanhangers van die politiek.-schappij 
En de vele anderen, die er zich .bij aansluiten, doen het 
omdat men geen anderen weg ziet; niet uit overtuiging, ja 
zelfs tegen eigen overtuiging in. Zij beseffen dat het bij het 
oude niet kan blijven; nieuwe andere wegen ziet men niet; 
op hoop van zegen volgen zij een politiek, die althans dit 
voor heeft, dat zij tot het gemoed van velen spreekt en dat 
zij ook de instemming der inheemsche politici heeft, omdat 
zij er voorloopig niet anders dan bij winnen kunnen. Maar 
echte, breede, verreikende koloniale staatkunde mag men 
dit niet noemen. Geen groote ideeën, de eischen van het 
oogenblik omvattend en de toekomst beheerschend, leiden 
ons bestuur. Wij werken naar behoefte, van het kleine in 
het groote, eigenlijk in hoofdzaak naar de eischen die uit den 
dagelijkschen gang van zaken voortkomen, en wij kijken bij 
dat werk nauwelijks eens rond om te zien wat er in de 
overige wereld gebeurt. Het is de echte nederlandsche 
werkwijze, en alleen onze groote staatslieden hebben een 
staatkunde kunnen voeren die daarboven uit ging. Het waren 
vooral de buitenlandsche verhoudingen die daartoe dwongen, 
en het zijn ook thans weer de buitenlandsche verhoudingen 
die ons zullen dwingen, onder groote gezichtspunten nieuwe 
wegen in te gaan. Het zeer bedenkelijk verschijnsel van 
de laatste jaren, dat alle hervormingen door druk van buiten 
af tot stand komen, wijst op het ontbreken van een vooruit 

staatkunde; wij doen wat anderen willen, en daar-ziende 

vaart men nooit goed bij. 

De ontaarding van de zoo gewenschte associatie tusschen 

Nederlanders en Inlanders in de weinig hoopgevende 

assimilatie heeft echter nog andere oorzaak. Het geheele 

indische staatswezen staat nog op de basis van rassenscheiding; 

Europeaan en Inlander staan van elkaar gescheiden en wel 

in de verhouding van superieur tot inferieur. De gelijk 

Europeanen is voor den Inlander een stijging,-stelling met 

een erkenning van maatschappelijke rijpheid, en nu is wel 


INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 207 

niets fnuikender voor het gevoel van eigenwaarde van een 
volk, dan dat men uit eigen maatschappij moet treden om 
voor rijp aangezien te worden. Dit gevoel is nog weinig 
ontwikkeld bij den Inlander, het moet erkend; maar dat het 
komen zal, wie zou het ontkennen, waar de geheele ontwikkelingsgang 
een geheel normaal verloop neemt, voor ons 
dikwijls een verrassing omdat wij, even hardnekkig als 
oppervlakkig, in het tegendeel geloofd hebben? Een normale 
ontwikkeling van het nationaliteitsgevoel, van het zelf bewustzijn 
als volk, moet tot den wensch voeren om zich zelfs wille 
als vol erkend te worden, zonder „gelijkstelling" met vreemden 
aan te vragen. 

Het besef dat dit rassenverschil een onrechtvaardige, 
onbruikbare scheiding begint te worden, het onvermogen 
een scheiding op andere basis te vestigen, heeft de assimilatiepolitiek 
sterk bevorderd. Waar men geen kans zag 
de rassenscheiding op te heffen, daar heeft men ze zoo klein 
mogelijk willen maken, maar eenig uitzicht op een bevredigenden 
toestand is er niet door gekomen. Het kan hier niet 
de plaats zijn, dit in detail aan te toonen, het vergt te veel 
ruimte, maar wie aan organische ontwikkeling van volkeren 
gelooft, moet wel teleurgesteld zijn dat tot nog toe de toevloeiing 
van westersche, speciaal nederlandsche cultuur, aanleiding 
dreigt te geven tot politieke hybridatie, tot verzwakking 
van onze kracht naar buiten en naar binnen. Onrecht zou 
men echter doen, als men die nederlandsche cultuur daarvan 
de schuld gaf. Hare toestrooming kan men niet anders dan 
toejuichen. De fout ligt in ons staatsmanschap dat voor 
geheel nieuwe toestanden de oude vormen, hoe ook bijgelapt, 
bijhield; aan een onvruchtbaar, ontijdig unitarisme. 

V. 
De kracht der west-europeesche volkeren heeft zich op 
koloniaal gebied op twee wijzen geuit; zij schiep de volkplantingen 
van eigen ras door de inheemsche bevolking te 
verdringen, en zij schiep de koloniën door onderwerping der 
inheemsche volkeren, zonder tot eigen kolonisatie over te 
gaan. Voor Nederland bleef slechts de laatste soort over : 
koloniën van eigen ras bezit het niet meer. Ontstaan door 


208 INDIÉ'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

onderwerping in het belang van rechtstreeksche handelswinst, 
kreeg Ned.-Indië een politieken vorm, die tot voor enkele 
jaren een zuivere bureaucratie was en thans door de vorming 
van Raden weldra ook een Kolonialen Raad eenigszins 
gewijzigd is, maar toch in zijn hoofdtrekken dezelfde bleef ; 
de medewerking der ingezetenen is een medewerking aan 
den kolonialen bureaucratischen bestuursvorm. Britsch-Indië, 
ons in ontwikkeling vooruit, is bij die ontwikkeling eveneens 
geheel binnen dien bureaucratischen vorm gebleven; evenmin 
als wij, heeft Engeland in Britsch-Indië die bestuursvormen 
vermogen of willen invoeren, die de glorie van het 
moederland zijn en die de kracht van Canada, van Australië 
uitmaken. Wat hield Engeland, wat ons zelf er van terug ? 
Het waren het verschil in ontwikkeling, verschil in ras, de 
zeer tegenstrijdige belangen, de noodzaak van overheersching, 
het andere doel dat met de kolonisatie beoogd werd, de 
andere geaardheid gepaard aan het gevoel van superioriteit, 
en nog vele andere factoren die daartoe medewerkten. 
De lange duur en stabiliteit van de overheersching wijzen 
er op dat dit in veel opzichten een bruikbare politiek was. 
Zal zij dit echter blijven? Er is veel veranderd in de laatste 
tijden, niet alleen in de positie der beide koloniën ten opzichte 
van de buitenwereld, maar ook tusschen de beide koloniën 
onderling. Ook dit laatste is van beteekenis, omdat de hoogste 
bestuurswijsheid, wanneer niet een oorspronkelijk man de 
leiding in handen had, vrijwel een navolging van Britsch-
I ndië is geweest. 

Inwendige veranderingen in de verhouding van de kolonie 
tot het moederland ontstonden door de ontwikkeling der 
inheemsche volkeren. De school bracht de voorbereiding, de 
pers de mogelijkheid kennis te nemen van wat er in de 
wereld, in eigen land gebeurde. Japan's opbloei brak de fictie 
van het Europeesche alvermogen, van eigen inferioriteit. 
Sneller dan het sociaal kunnen, dat slechts door gestagen, 
volhoudenden arbeid is te verwerven, stegen de staatkundige 
wenschen. Wat men niet bezat en wat zonder eigenlijken 
arbeid, alleen reeds door heftig uiten der wenschen was te 
bereiken, leek een zeer aantrekkelijk doel. Vooral „gelijkheid" 
werd de leuze, minder om de groote standsverschillen 
van eigen volk op te heffen, dan wel om de gelijke te worden 


INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 2Oi 

van den politiek vrijen Europeaan, die er ook materieel beter 
aan toe was. De Regeering had een moeilijke taak; een 
eeuwenoude traditie van vrijheid in het Moederland gaf 
een willig oor aan eischen die de koloniale ervaring niet 
mocht inwilligen. Zoo staat men thans onvast. De zekerheid 
die eens het beleid in liet exploitatie-tijdperk kenmerkte is 
verdwenen, en geen nieuwe zekerheid, uit vastheid van nieuw 
inzicht geboren, leidt thans de Regeering. De z.g. ethische 
politiek is eigenlijk een compromis tusschen een politiek 
stelsel, dat zelfs na de voleinding door een Kolonialen Raad 
geheel verouderd is, en een ontwikkelings-phase, een zelf bewustheid 
der indische volken, die niet meer tevreden loan 
zijn met een bureaucratischen bestuursvorm, hoe welwillend 
ook. Toch moet er weer vastheid van beleid komen, want 
in een kolonie als Indië heerschen ss,niet de regeneratieve 
tendenzen van een nationalen staat. Is er eenmaal een diepgaande 
kloof tusschen het nederlandsch gezag en de inheem 
sche volkeren, dan hebben wij niet meer de middelen die 

weer te sluiten. 

De positie van Indië is de laatste jaren gewijzigd; het 
is zoowel van een economisch als strategisch standpunt 
een begeerd bezit geworden. Buitenlandsche persorganen 
dringen openlijk op annexatie aan. Overzien wij den toe-
stand, zien wij de middelen tot afweer? Eenig besef begint 
ongetwijfeld door te dringen. Indië kreeg een landvoogd die 
als kundig diplomaat bekend staat, en zeker is dit een groot 
voordeel waar het gaat om aan acute conflicten met het 
buitenland het scherp en dreigend karakter te ontnemen. 
Maar bij chronische tegenstrijdigheid van belangen, zooals 
thans nog inwendig tusschen Nederlanders en de inheemsche 
volkeren bestaat, en uitwendig in toenemende mate tusschen 
Indië en zijn begeerige naburen, treedt het zelfstandig karakter 
der diplomatie op den achtergrond, wordt zij instrument 
voor de doorvoering der buitenlandsche staatkunde; de eigenlijke 
richting, zoo binnenlandsch als buitenlandsch, kan dan 
alleen door den staatsman aangegeven worden. En men kan 
moeilijk ontkennen dat Indië thans zoo'n richting ontbeert. Er 
is ongetwijfeld met vrucht in tal van zaken gewerkt; in veel 
vraagstukken is de ethische koloniale politiek een goede 
werkhypothese gebleken, maar er zijn even zoovele v raag



Z' 10 INDIÉ'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

stukken waarin zij niet meer kan dienen. En de laatste 
lijn juist de voornaamste. Te veel is ons werken de laatste 
jaren op het wegnemen van bezwaren van den Indiër gericht 
geweest, te weinig op het doelbewust bevestigen van de 
positie van Ned.-Indië, het verheffen tot hooger peil van 
Indië als staatkundige eenheid. Het groote werk door den 
Gouverneur-Generaal van Heutsz verricht door de pacificatie 
der buitenbezittingen, is niet gevolgd door een even doel 

vooruitgrijpende organisatie op economisch, op-trefende 
militair, op politiek gebied. Toch is zulk een doelbewuste 
staatkunde onmisbaar; de gewijzigde positie van Indië vraagt 
er dringend om. 

Nog een twintigtal jaren geleden waren de koloniën niets. 
Zij waren aanhangsels van het moederland, de positie van 
het moederland was ook die van de kolonie. Als actief element 
in het staatkundig streven telden zij niet mede. Dat is geheel 
veranderd. Oost-Azië is een gebied met eigen, zelfstandige 
ontwikkeling geworden, en de daar gelegen staten hebben in 
die ligging een voorrecht boven andere. Bovenal geldt dit 
van Japan, dat, als de best georganiseerde, dan ook reeds 
een zeer overwegende plaats verwierf. En van hoe groote 
beteekenis dat land ook nu reeds is, zoo is toch zijn eer 

zijn aandrang tot expansie, nog lang niet bevredigd,-zucht, 
en zoowel uit de geografische ligging als uit zijn handels 

zekerheid af te leiden dat het zal trachten-politiek is met 
Ned.-Indië onder zijn controle te brengen. Zoolang ,japan 
levenskrachtig blijft, zoolang zal Indië door dat land begeerd 
worden. en zoolang zal het verweer daartegen een der 
voornaamste doeleinden van onze staatkunde moeten uitmaken. 
Er is geen reden aan te nemen dat die begeerte zich niet 
tot de volle politieke overheersching zou uitstrekken, desnoods 
met geweld te bereiken; en daarom dient ons verweer ook 
met die uiterste consequentie rekening te houden. Zeer zeker 
is onze positie in het verleden en ook in het heden voor 
een groot deel verzekerd geweest door een evenwicht tusschen 
de naties die belangen hebben in het Oosten, maar als de 
tegenwoordige oorlog mocht leiden tot een algemeene ver 

mogendheden, dan-zwakking der europeesche koloniseerende 
zal Indië niet meer zoo geheel op dien internationalen steun 


INDIÉ'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

mogen bouwen en zelf een mate van weerbaarheid moeten 
verwerven, die vergoedt, wat het aan internationale veiligheid 
verloor. Ook Australië beseft dit voor zich zelf en heeft 
weerplicht ingevoerd. Die weerbaarheid, zich uiterlijk toonende 
in militaire gereedheid, innerlijk berustende op een daarmede 
overeenstemmende politieke en economische organisatie, kan 
gerust tot hoofddoel van ons werken genomen worden. 
Bereikt men die, dan ligt daarin opgesloten dat ook al het 
andere, onderwijs, politieke tevredenheid, economische toe-
stand, in orde zal zijn. En nu laat de ervaring van den 
tegenwoordigen oorlog geen twijfel aan hetgeen wij moeten 
doen. Een weerbaarheid, die een redelijke kans op succes 
geeft, is in den tegenwoordigen tijd nog alleen te bereiken 
wanneer het volk als militair georganiseerde massa een aan 

tegemoet kan treden. Met dien eisch wijzigt zich echter-valler 
onze koloniale politiek tot in zijn grondslagen. Het is dan 
niet meer Nederland dat zijn koloniale belangen met een 
koloniaal leger verdedigt, maar het zijn Indië's volken die 
zich zelf onder leiding van Nederland verdedigen. Daarmede 
stellen wij eischen aan een kolonie van aan ons vreemde 
volken, als nog nergens ter wereld plaats vond. Britsch-Indië, 
de Fransche koloniën van vreemd ras, hebben weliswaar 
een leger, zullen zich ook verdedigen, maar hun eigenlijke 
bescherming en ook de dwang tot verdediging liggen toch 
in de sterkte van het moederland. Wij daarentegen, willen 
wij ons in Oost-Azië handhaven, moeten Indië tot een behooriijken 
graad van weerbaarheid brengen, nagenoeg zonder 
militairen steun, zonder machtspositie van het eigen land. 
Nederland kan Indië door zijn intellectueele krachten, door 
zijn financiën, door zijn diplomatie en zijn bizondere positie 
in Europa steunen, maar meer kan het niet; Indië dient 
zich zelf te verdedigen. Met dien eisch en de omstandig 

dwingen ons daartoe --verandert echter ons geheele-heden 
koloniaal beleid. Wat wij nu hebben, ook rya zijn voltooiïng 
door een Kolonialen Raad, is de bestuursvorm van de exploitatiekolonie, 
eenigszins gewijzigd door de vertegenwoordiging 
van verschillende volksklassen. Doordat het alle politiek leven 
van den Indiër lam legt want het kiezen van een paar leden 
voor een Kolonialen Raad, voor Gewesten en Gemeenten, 
geeft geen politiek leven dat krachten wekt, geen bestuur 


212 INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

dat hem bevredigt is er van ontwikkeling van zelfbewustzijn 
en daarmede van scheppingsdrang geen sprake. De 
hinderlijke en verouderde rassenscheiding is al bizonder 
ongeschikt dat zelfbewustzijn te wekken dat zoo dringend 
noodig, ja onmisbaar is voor een volksleger, voor economischen 
bloei. Altijd staat als hoofdscheiding daar de Europeaan 
tegenover den Inlander, de laatste principieel minderwaardig, 
omdat een „gelijkstelling" met Europeanen een 
stijging beteekent, omdat vreemdelingen zooals Japanners 
dadelijk tot de Europeanen worden gerekend, m. a. w. dadelijk 
boven de Inlanders worden gesteld. Wil men op die wijze 
zelfbewustzijn tegenover diezelfde vreemdelingen kweeken? 
Chineezen staan reeds dichter bij den Europeaan; moet de 
Inlander zich op die wijze, in weerwil van alle gelijkheidsbetuigingen, 
niet als de droesem blijven voelen ? Zelfs eigen 
landgenooten kunnen op die wijze met Europeanen gelijkgesteld 
worden; tusschen volk en volk echter staat die scheidsmuur 
onwrikbaar overeind. Het is een zeer zwak punt in ons beleid 
onder de nieuwe omstandigheden en zal moeten verdwijnen. 
Willen wij aan ons Indië zooveel hooger eischen stellen dan 
Engeland aan het zijne kan doen, dan kan niet meer dat 
Engelsch-Indië als voorbeeld dienen, dan dienen wij zelfstandig 
nieuwe wegen in te slaan. Engeland behoeft wegens zijn overwegende 
internationale positie aan zijn indisch bezit nog niet de 
eischen te stellen; zijn koloniaal leger heeft niet de taak, 
die ons leger te vervullen zal hebben. Gaan wij tot het 
volksleger over, dat door de omstandigheden wel onvermijdelijk 
is geworden, dan treden wij tot de inheemsche 
volkeren in de verhouding van leidinggevend voogd, niet 
meer van overheerscher. Het wordt dan dezelfde verhouding 
waarin Engeland tot zijn zelf besturende koloniën van 
europeesch ras staat. Ook daar geen overheersching maar 
leiding in die zaken die boven de krachten der koloniale 
bevolking gaan en voor de eenheid en bloei van het geheele 

Rijk noodig zijn. 

Terwijl in de exploitatiekoloniën als Nederlandsch- en 
Britsch-Indië alles onderworpen is aan de inzichten der 
Regeering, de inheemsche volkeren geen zelf beschikking 
kennen en de voor hen vreemde Regeering steeds overal 
kan ingrijpen, hebben de zelfbesturende koloniën van eigen 


INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 213 

ras een constitutioneel gewaarborgde sfeer, waarin zij volle 
zelf beschikking, autonomie, hebben. Zij zijn niet geheel 
autonoom, dat ware een misvatting, maar hun autonomie 
omvat een zeer groot deel. Stelt men zich een staats 

als Canada als een pyramide voor, dan is van die-lichaam 
pyramide alleen de top engelsch ; de rest is canadeesch 
en de plaats van de scheidingslijn van engelsch-imperiaal 
en canadeesch-autonoom is in een constitutie vastgelegd. De 
door de Kroon benoemde Gouverneur-Generaal, de nood 

bij de wetgeving niet in strijd te komen met de en--zaak 
gelsche wetten, het recht van veto van den G.-G., de 
verplichting voor belangrijke wetten toestemming van de 
Kroon te verwerven, kenmerken de engelsch-imperiale sfeer, 
terwijl de buitenlandsche politiek geheel binnen die sfeer 
valt. De ministers daarentegen dienen, door hunne parlementaire 
verantwoordelijkheid, tot de canadeesch-autonome 
sfeer gerekend te worden. Dat die scheidingslijn zoo hoog 
kan liggen, vindt zijn grond in den hoogen graad van ontwikkeling, 
zelfstandigheid, aanhankelijkheid der koloniale bevolking. 
De verhouding van moederland en kolonie berust 
op vertrouwen, op wederzijdsche behoefte aan samengaan, 
en in weerwil dat de kolonie niet souverein is, voelt de 
bevolking zich in geenen deele minderwaardig aan die van 
het moederland. Een natuurlijk evenwicht van belangen en 
capaciteiten heeft de grens bepaald, en de autonomie heeft 
geen neiging in souvereiniteit over te gaan; integendeel in 
de laatste tijden wordt de band weer vaster. 

Het is deze toestand dien wij in Indië moeten nastreven. 
Hij geeft de oplossing van het groote probleem hoe de gekleurde, 
afhankelijke rassen in een verhouding tot de overheerschende 
staten gebracht kunnen worden, waaraan alle 
kwetsende rasinferioriteit vreemd is. Het wordt een zuiver 
staatkundige band, waarbij de inheemsche bewoner der kolonie 
zich niet meer minderwaardig behoeft te gevoelen. Is deze 
toestand bij een koloniale bevolking van eigen ras zeer gemakkelijk 
te bereiken, bij een vreemde bevolking als in 
Indië wordt het mogelijk door de associatie-politiek. Dit kan 
men van die politiek verwachten, maar meer ook niet. Ver 

assimilatie, is een utopie, maar een associatie, die-smelting, 
de indische volken van hun rasparticularisme verlost en ze 


214 INDIÉ'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

geschikt maakt voor een zuiver staatkundigen band met Nederland, 
is zeer wel mogelijk en, laat dit er bij gezegd zijn, 
de eenige kans Indië te behouden. Canada diene daarbij 
tot voorbeeld, niet in zijn uiterlijke vormen, maar in zijn 
wezen. Lag bij Canada de scheidingslijn tusschen het engelschimperiale 
en het canadeesch-autonome zeer hoog, bij Indiërs 
volken zal zij veel lager moeten liggen, omdat die volken, 
als volk, nog zoo weinig capaciteit hebben. Stelt men ook. 
het indische staatslichaam als een pyramide voor, dan ligt 
thans die scheidingslijn zeer laag, bij het dorpsverband. Al 
wat daarboven ligt en dikwijls die dorpen zelve, behooren 
tot het nederlandsch-imperiale. Wel heeft dit de laatste tijden 
door de instelling der verschillende raden iets van zijn streng, 
autocratisch karakter verloren, maar in zijn wezen is het 
't zelfde gebleven. Men heeft thans den toestand dat door 
ons onderwijs en verschillende maatschappelijke stroomingen: 
een reeds uitgebreide klasse van min of meer ontwikkelde-
Inlanders is ontstaan, die, aan den gezichtskring der dorpen 
ontgroeid, geen politiek verband bezitten waarin zij leven 
kunnen. Worden zij ambtenaar, dan worden zij opgenomen 
in de nederlandsch-imperiale sfeer, de bureaucratie; worden 
zij geen ambtenaar dan hebben zij niets en zoeken hun heil in 
een Sarikat Islam. Het is een dringende eisch dat tot vorming, 
van politieke lichamen wordt overgegaan, die alle ook het 
hoogere inlandsche leven omvatten, en reeds eenige jaren 
geleden wezen wij daarvoor op Java de Regentschappen aan.. 
Die instelling is in alle opzichten noodig. De scheidingslijn 
tusschen het nederlandsch-imperiale en het indisch-autonome 
wordt daardoor verlegd naar de plaats die aan de daadwerkelijke 
ontwikkeling beantwoordt; het is niet meer dan de 
erkenning dat onze onderwijspolitiek vruchten afwerpt. Tevens 
wordt daardoor principiëel met den bestuursvorm der exploitatiekolonie 
gebroken, en wordt de omzetting in een zelf 
bestuur als Canada ingeleid. Het wordt daardoor mogelijk de, 
rassenscheiding uit ons staatsrecht te doen vervallen, en dit 
is dringend noodig. Zij is uit den tijd en vormt in handen. 

van anderen, die ons gezag in Indië willen ondermijnen, 
nog steeds het sterkste wapen. Essentieel voor het sentiment 
der bevolking zal het zijn dat de grens van de bevoegdheid 
der Indische Regeering en de zelfbeschikking der Indiërs



INDIÉ'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 215 

constitutioneel wordt vastgelegd, d. w. z. door de Kroon en 
Staten-Generaal. De Indiërs mogen eerbied, vrees hebben 
voor de Indische Regeering, vertrouwen hebben zij alleen 
in de Staten-Generaal. Trouwens alleen als het hoogste 
orgaan de autonomie waarborgt krijgt zij waarde. De wensch 
naar wettelijke vastlegging van de bevoegdheden van regeerders 
en geregeerden behoort tot de eerste bij een ontwakend 
volk. 

Eenmaal die bestuursvorm aanvaard, zal men ondervinden 
dat tallooze moeilijkheden verdwijnen, die juist de tegenwoordige 
ethische koloniale politiek in toenemende mate met zich 
brengt. Het ambtenaarsbegrip wordt veel zuiverder; men is in 
dienst Of van Nederland Of van het autonome gebied, al naar 
den politieken staat dien men heeft. De bezoldiging richt zich 
naar den eigen levensstandaard. Alle vreemdelingen zijn gelijk,. 
en wie geen vreemdeling is, is of Nederlander of Indiër. 
Het gevoel dat een vreemdeling hooger kan staan dan de 
landzaat verdwijnt geheel; de Indiër behoeft niet meer naar 
„gelijkstelling" te streven, hij is volwaardig uithoofde van 
het politieke verband waartoe hij behoort. Alle thans zoo, 
verwarrende verhoudingen worden zuiver, een wettelijke 
waarborg van rechten kan gepaard gaan met krachtige 
gezagsuitoefening, en ieder weet dat wij juist aan die combi 

behoefte hebben. In den tegenwoordigen vorm-natie groote 

behoudt het administratief gezag altijd de zooveel aanstoot 

gevende overmacht. 

Er is nog zeer veel over dien nieuwen staatsvorm te zeggen. 

Ontstaat er behoefte aan samenvatting van het autonome 

leven der inheemsche volken, dan is de juiste weg, uit hun 

eigen politieke lichamen een algemeenen raad saam te stellen. 

Dat zou de echte volksraad zijn die door de Indiërs 

begeerd wordt, het begin van het fascineerend parlement. 

In dien staatsvorm past ook de universiteit; zij wordt dan 

het concentratiepunt van het geestelijk leven van autonome 

volken. 

M 

Een vergelijking tusschen de nederlandsche en engelsche 
exploitatiekoloniën aan de eene zijde, met de engelsche 


216 INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

„self governing dominions" aan de andere zijde; het inzicht 

dat het verschil tusschen volkeren nog alleen tot uitdrukking 

mag komen in de staatkundige vormen, niet in rasonder


scheid, gaven het hooge gezichtspunt dat het mogelijk 

maakte de algemeene richting onzer koloniale politiek aan te 

wijzen. Niet in 't onmiddellijk streven naar een zelfstandig 

Indië bleek het doel te liggen, maar het doel was de 

tegenwoordige staatkundige grondslagen der tropische exploi


tatiekolonie te vervangen door die van een volkplanting 

van eigen ras; de volkeren van Indië in gelijke verhouding 

tot Nederland te brengen als de blanke bevolking van 

Canada, Australië etc. tot Engeland staat. De associatie aan 

onze cultuur, de afwerping van het particularistisch indische, 

maken dit mogelijk. Thans dient de aandacht zich te richten 

op hetgeen in de gegeven omstandigheden gedaan moet 

worden om het doel van die algemeene richting te bereiken. 

En gedachtig aan de ervaring dat de Nederlander een 
bijna tastbare realiteit noodig heeft om tot actie te komen, 
zal het de verdediging van Indië zijn, waarom zich de andere 
maatregelen moeten groepeeren. 

De verdediging van Indië is thans totaal onvoldoende, 
Geen vloot, geen leger van beteekenis. Deskundigen achten, 
behalve de vloot, een leger van minstens honderddertigduizend 
man noodig, een zeer bescheiden aantal op een 
bevolking van bijna veertig millioen, als men rekent dat 
Nederland meer dan het dubbele aantal heeft. Aan mannen 
dus geen gebrek; alles komt neer op de staatkundige, 
economische en financieele mogelijkheden. Ten opzichte der 
laatste zijn de indische regeeringsambtenaren sceptisch gestemd. 
De van Indië uitgegane militievoorstellen mochten oorspronkelijk 
niets kosten, en nu er door de openbare meening 
een zekere druk wordt uitgeoefend, is een verhooging van 
een paar ton toegestaan. Dat is echter een geheel verkeerd 
uitgangspunt. Het is onjuist zich de verdediging als een 
weelde voor te stellen, alleen en zoover toelaatbaar als de 
financiën het veroorloven. Wanneer een land als Indië, 
met zijn tegenwoordige productie en handelsbeweging, geen 
behoorlijke weermacht zou kunnen hebben is dit alleen 
mogelijk doordat verkeerde beginselen aan de vorming dier 
weermacht ten grondslag liggen, doordat men jarenlang de 


INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 217 

staatsinkomsten geheel heeft gebruikt voor den vredestoestand 
met verwaarloozing der veiligheid. Men heeft daardoor 
de staatshuishouding op een voet ingericht, die eigenlijk 
te groot is, daar de veiligheid het fundament van alles moet 
zijn. Men heeft zich weelde veroorloofd waar die niet mocht 
bestaan, men heeft de ontwikkeling van hulpbronnen nage 

anders wel zou bevorderd hebben. Ten-laten die men 
slotte, wanneer men de grens van de mogelijkheden bij het 
tegenwoordig politiek stelsel bereikt had, zou men eerder 
naar anderen politieken grondslag hebben gezocht, waarop 
weer een nieuwe, verhoogde economische ontwikkeling 
mogelijk was. Nu staan wij plotseling voor de noodzaak 
èn zuinigheid te betrachten èn hulpbronnen te zoeken èn 
de staatkundige grondslagen te herzien. Want de verdediging 
dient in orde te komen. Zoo volkomen speelbal van anderen 
te zijn, moet ten slotte het einde brengen. Verdediging is 
geen overdaad: het is de meest oorspronkelijke uiting van zelfbehoud, 
en volken die prijs stellen op hun onafhankelijkheid 
dragen daarvoor de grootste persoonlijke en zakelijke lasten. 
Hoe armer, des te grooter; geringe militaire lasten, bij behoorlijke 
veiligheid, zijn het loon van militaire weerbaarheid 
en hooge economische ontwikkeling. 

Naast het financieele staat het staatkundige gezichtspunt. 
De verdediging door een behoorlijk leger van ongeveer 
honderddertigduizend man kan alleen op den grondslag 
van militie voor de inlandsche bevolking bestaan. Het is 
een probleem waaromtrent geen ervaring bestaat, en alleen 
algemeene beginselen, die elders hun deugdelijkheid bewezen 
hebben, kunnen hier ons handelen bepalen. En dan is wel 
het meest fundamenteele beginsel, dat de legervorming in 
onmiddellijk verband met de maatschappij dient te staan. 
„Ons uitgangspunt is de natuurlijke historische wet, dat een 
„weermacht in den oorlog nooit meer kracht kan ontwik„
kelen, dan de som van alle materieele en moreele krachten 
„der Natie ... Elke weermacht is in het gunstigst geval een 
„verkleind, scherp beeld van de natie, met haar deugden en 
»gebreken." 1) Deze woorden kunnen ten volle beaamd 
worden. En nu is het eigenaardig dat terwijl in Nederland, 

1) Polvliet, Legervorming. De Gids 1908, IV, 226. 
1917 I. 15 



218 INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

in het algemeen bij alle souvereine volken, er een zekere 
traagheid bij de legerbesturen bestaat om het leger de maatschappelijke 
ontwikkeling te doen volgen, wij hier in Indië 
moeten verwachten dat een groot militieleger aan de maatschappelijke 
en politieke ontwikkeling ver vooruit zal zijn. 
Beide is verkeerd, maar het laatste geeft veel meer risico. 
Wanneer wij daarom met kracht aan de vorming van een 
behoorlijk militieleger gaan werken, dienen wij met meer 
kracht nog aan de staatkundige hervormingen te werken, 
die aan dat leger zijn innerlijke kracht moeten geven. 

Het tegenwoordig leger, het koloniale vrijwilligersleger, 
past geheel bij den zuiver bureaucratischen bestuursvorm 
van den overheerscher. Het staat geheel buiten de maatschappij, 
het soldaat-zijn is een beroep. Doordat het als 
zoodanig wordt beschouwd moet het een bestaan opleveren 
als elk ander beroep en maakt daardoor het leger kostbaar. 
Het is steeds op oorlogssterkte. Het overheerschersbeginsel 
brengt mede dat men een zekere verhouding tusschen Europeanen 
en Inlanders niet durft prijs geven en daarin een 
waarborg ziet voor de trouw van het leger. 

Het nieuwe leger, zooals de indische regeeringsvoorstellen 
dit willen, zal een aanvulling door militie ondergaan. Geheel 
zich aansluitende aan de nog heerschende koloniale begrippen 
begint het bij alle Europeanen en daarna bij de meest ontwikkelde 
Inlanders en legt, zelfs verder gaande dan in Europa, 
verband tusschen den weerplicht en de politieke rechten aan 
deze weerplichtige Inlanders te geven. Het is de legervorm 
die bij den verbeterden bureaucratischen bestuursvorm past. 
Een beetje politiek recht, een beetje militie. Maar juist omdat 
het leger met de maatschappij, zooals die zich in de politieke 
instellingen uit, samenhangt, is het beperkt door die instellingen. 
Het ware roekeloos een groot inheemsch volksleger in het 
leven te roepen, zonder tevens een inheemsch autonoom 
politiek leven te organiseeren. Een dergelijk volksleger zou 
aan anaemie lijden en bovendien in zijn moreel onderworpen 
zijn aan de snel wisselende stroomingen van een niet politiek 
georganiseerde volksmenigte. Wil men een krachtig, gelijk 
blijvend moreel van het leger, dan moet dit gevoed worden uit 
een krachtig gelijkblijvend staatkundig moreel der inheemsche 
bevolking. Alleen de nationaliteitsgedachte kan dit geven en 


INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 219 

daarom is het zoo dringend noodig dat alle inlandsch leven 
omvat wordt door een politieke organisatie, waarin het zich 
geheel kan uiten, zich zelve verder vormen, en waarvan de 
bezonken rust der autonomie de stabiliteit van het staatkundig 
moreel waarborgt. Een militieleger uit die organisaties voortgekomen, 
is nationaal, denkt en voelt, wat die autonome gemeenschappen 
denken en voelen, en in de vrij geuite gedachten 
dier gemeenschappen heeft de Indische Regeering een richtnoer 
voor hare binnenlandsche politiek en daarmede voor het 
leger. Het kan niet genoeg worden herhaald : alleen autonomie 
van de inheemsche volken kan die staatkundige stabiliteit 
geven. Politieke vermenging met Nederlanders, deelneming in 
gemengde raden (koloniale raad, gewestelijke en gemeenteraden) 
verzekert die nimmer. Britsch-Indië heeft dit alles al lang, 
heeft al Indiërs in vele functies, rechters, officieren, waar wij 
nog Nederlanders hebben, en toch is de bevolking daar verre 
van tevreden en Engeland zou het niet wagen daar een 
evenredig groot militieleger te vormen. En daardoor heeft 
dit reusachtig land met meer dan driehonderd millioen inwoners 
een leger van slechts driehonderdduizend man, waar 

ruim zeventigduizend Engelschen, en moet het Rusland-van 
en zelfs Japan vreezen. Alleen een constitutioneel gewaarborgde 
autonomie in eigen sfeer vermag bij de inheemsche 
volken staatkundige stabiliteit te waarborgen. Dit is wat 
door mij met Regentschapsautonomie is bedoeld 1). Aanvaardt 
men die, dan mag men ook het militieleger van der 
Weyden—van Heutsz aanvaarden: zij behooren overbrekelijk 
bij elkaar. 

Bij alle maatregelen dient wel in het oog te worden ge


houden, dat, als eenmaal de inheemsche bevolking, in een 

militieleger georganiseerd, een groote macht geworden is, 

de politieke eischen steeds zullen stijgen; en het ongelukkige 

van den tegenwoordigen staatsvorm, ook nadat een koloniale 

raad zal zijn geconstitueerd, is dat in alle raden, van de 

kleinste tot de grootste, Of het europeesche, Of het inlandsche 

element overweegt. Er is geen gradatie. Een zuiver neder 


landsch-koloniale sfeer en een zuiver indisch-autonome sfeer, 

1) Zie hiervoor „De Reorganisatie v. h. Bestuur in N.-I." en „Koloniale 
staatkunde en bestuursvorm ". 


220 INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

waarvan de scheidingslijn telkens door de wet ten gunste 
van de laatste verlegd kan worden, geven die gradatie wel. 

VII. 
De staatkunde in haar hoogere vormen is een kunst, 
geen wetenschap; nog minder een techniek die men door 
routine leert. Zij werkt met zooveel onbekende factoren in 
de psychologie van volken en individuen, met zooveel 
onzekers in de politieke en economische toestanden, dat 
alleen een gelukkige intuitie in den chaos der toekomst den 
weg vermag te vinden. En de historie herhaalt zich nimmer; 
het zijn altijd weer nieuwe combinaties waarin ruimte gevonden 
moet worden voor de belangen van het eigen volk. 
Thans staan wij in Oost-Azië voor zoo'n nieuwe combinatie, en 
weer moet een weg gevonden worden voor ons zelven. Van 
Nederland ligt de kracht in zijn weerstand, in de scherp geteekende 
nationaliteit, die het zelfs zou behouden als het zijn 
souvereiniteit verloor. De nederlandsche politiek, ook in deze 
tijden, is er een van weerstand, van afweer; agressie, actie 
naar buiten is er vreemd aan. Maar koloniale politiek is 
naar haar wezen altijd actief. De handhaving van het bewind 
over een kolonie van vreemde volken, in een geheel ander 
deel der aarde, is een kunstwerk, slechts door doelbewuste 
actieve staatkunde in stand te houden. Die kunst hebben 
wij drie eeuwen, bijna onafgebroken, verstaan, maar de 
voorwaarden waren gunstig. De volken zelve wisten wij 
onderworpen te houden, en onze mededingers naar het bezit 
waren onze buren in Europa, wier mentaliteit bijna was als 
de onze, die onder even gunstige of ongunstige omstandigheden 
werkten als wij. Maar dat is nu veranderd. Nieuwe 
mededingers in Oost-Azië zijn opgekomen, geografisch veel 
gunstiger gelegen en van een mentaliteit die voor den Inlander 
veel makkelijker te vatten is dan de onze. De toekomst 
voor Nederland is dan ook veel moeilijker geworden. Het 
is de laatste kleine natie met een behoorlijk koloniaal bezit, 
en zeer levenskrachtige grooteren hebben nog lang niet 
genoeg. Het eenige middel waarmede wij het spel kunnen 
winnen is een superieur staatkundig inzicht. En welken 
weg dit ons op wijst laat zich bevroeden: de massa der 


INDIË'S STAATKUNDE EN WEERBAARHEID. 

veertig millioen, die tot nog toe passief was, tot een actief 
element te maken. Onze staatkunde moet haar hoogste 
doel er in vinden, door politieke organisatie bij de indische 
volken het nationaal gevoel te wekken, en daarmede het 
instinctief verzet tegen veroveringszucht van derden. Dien 
drang tot verzet kunnen wij dan militair organiseeren. En 
hoe dit te bereiken ware, bleek uit het voorgaande. Dat 
men echter niet lang wachte met de bakens te verzetten 
nu het getij zoo snel verloopt. In Nederland heeft bijna 
niemand aan den europeeschen oorlog willen gelooven en 
toch is die gekomen. De strijd om onze koloniën kan ook 
komen; het is goed in deze pessimistisch te zijn. 

Buitenzorg/legal, October 1916. 

S. RITSEMA VAN ECK. 

DE LEEMEN TORENS 

KRONIJK VAN TWEE STEDEN 

DOOR 

HERMAN TEIRLINCK EN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 

EERSTE BOEK. 

ÍI. KAREL VAN DE WOESTIJNE AAN HERMAN TEIRLINCK. 

Gent, 10 Juli 1913. 

Mijn waarde Herman. 

Eindelijk dan ging mijn wensch in vervulling: de wensch 
van den vereenzaamde, te Gent gebonden door den kinderlijken 
plicht. Mijne moeder die u genegen groet 
sukkelt meer en meer met hare gezondheid; de zaken die 
ze, gij weet het, bij den dood van mijn vader, met groote 
inspanning maar al de kracht van haar gezag, is blijven 
besturen, alleen om mij een aangenaam en onbezorgd leven 
te verzekeren, zijn mijn durende aanwezigheid gaan eischen, 
nu zij al te zwaar op haar gingen drukken. Wij hebben 
daarenboven onze wereldtentoonstelling, trots mijner stads 

-genooten :

een „stand", waar wij niet buiten konden of 
mochten, vergt eene nieuwe werkzaamheid van mij; het zal 
dan ook voorloopig wel uit zijn met mijne vroegere en 
weken-lange verblijven te Brussel, die gij mij zoo dierbaar 
hebt weten te maken, maar die ik nu niet betreuren wil. 
Te liever zijn mij echter uwe letteren, het soort dagboek 
dat gij te mijnen behoeve hebt aangelegd. 


DE LEEMEN TORENS. 

Doch, hoe dankbaar ook voor den langen brief dezer 
dagen ontvangen (mijn hoofd duizelt nog bij zooveel belang 

nieuws), beken ik dat hij mij in een paar punten-wekkend 
wel wat verontrust heeft. 0, vrees niet, geenszins om u 
gaat mijne bekommering; al geef ik u, onverbeterlijke, in 
bedenking, of zulke nachtelijke fuiven passen bij iemand die 
nauwelijks van longontsteking genezen is; noch zelfs om die 
goede Sonia, --ik reik haar een broederlijke hand toe, -hoe 
ik hare kwalen zeker niet onderschatten wil (ik zelf 
weet immers wat rheumatiek is). Maar gij spreekt van jonge 
menschen die ons hier nauw aan het hart gaan; gij vertelt 
er dingen van die wij niet wisten; en die dingen wekken, 
met eenige bitterheid, ons bezorgd-zijn. 

Cornelie Mornar, Paul Mornar: zijn zij niet „onze" 
kinderen ? Want niet alleen hunne moeder, onze nicht Mariedes-
Anges d'Onghena, de eerste vrouw van den voortvarenden 
aannemer, wiens naam hier niet meer uitgesproken wordt 
dan als dien van zijne dochter en dien van zijn zoon, 
niet alleen hunne moeder noemt ze aldus: hare broeders, 
de bisschop Marcus en de dichter Benedictus, kennen er 
zich iets al een vaderrecht op toe dat, om louter-moreel 
te wezen, mij niet te minder echt voorkomt. Zelfs mijne 
moeder, die ze hielp groot brengen, maakt aanspraak op 
hunne genegenheid bij al de kracht van de hare. En ik ? 
Ik ben geen vijftien jaar ouder dan zij, maar wat ik voor 
Cornelie voel is meer dan van een broeder, en ik weet mij 
op Paul een teedere macht te bezitten, die zelfs de beste 
kameraad doorgaans mist; en ik ben er fier om. 

Cornelie verloofd, of zoo goed als verloofd, en zonder 
dat hare moeder in deze werd gekend ... Niet, Herman, 
ik ben geen formalist zooals de meeste menschen van onzen 
stand en in de provincie. En ik ken mijne goede nicht 
genoeg en haar vertrapt maar aan goedheid onuitputtelijk 
moederhart, om te vermoeden dat zij er niet naar is om 
de keus harer dochter tegen te werken, als die keus maar 
eenigszins overeen is te brengen met de voorwaarden van 
huiselijk geluk (en kendet gij de eerste Mevrouw Mornar 
en haar eigen huwelijk, gij zoudt huiveren). Me dunkt echter 
dat men ons ja, ons" ! te Brussel wat heel licht over 
het hoofd heeft gezien, zelfs en te meer als het Cornelie in 


224 DE LEEMEN TORENS. 

hoofdzaak te doen is om los te komen uit het gezelschap 
van Mevrouw Mornar-de-Tweede... 

Maar 't ergste: Paul! Weet gij wel dat Paul, al is hij 
over enkele dagen ingenieur, de argeloosheid-zelve is? Gij 
hebt mij in den tijd bij de Renier's gepresenteerd: ik kan 
er niet dan de meeste achting voor hebben, en juffrouw 
Simone komt mij een zeldzaam-innig meisje voor, dat ongetwijfeld 
voor een echtgenoot en een gezin alle waarborgen 
biedt. Zij is verder de eenige dochter van den rijken autofabrikant 
: voor een jong ingenieur eene buitengewone, eene 
unieke partij. Ik begrijp dan ook Polydore Mornar volkomen, 
en ik begrijp zelfs de Renier's. Maar Paul? Paul, drie—entwintig 
jaar oud, heeft een hart van vijftien, ongerept en 
ongebreideld: was het anders, ik zou het stellig weten. Gaat 
men, in zulke gesteldheid, een huwelijk aan als dit ?.. . 

Ik heb drie dagen lang met deze gepeinzen omgeloopen : 
ik kon mij immers vergissen, want zal wel een slecht psycholoog 
zijn, waar ik ben bij nature een eenzame; de put 
mijner waarheid ben ik-zelf; roep ik ze naar boven, ze lijkt 
mij al te zeer onveranderlijk dan dat ik gelooven zou haar 
door mijne medemenschen als de echte en eenige herkend 
te zien; ik ben echter te zeker van hare heerlijkheid om 
haar aan brutale tegenspraak bloot te stellen. Zoo ben ik 
een dubber en een schuchtere (alsof gij dat niet wist!); en. 
het heeft dan ook drie dagen geduurd, voor ik kennis ging 
geven van uwe berichten aan hen, die er nochtans het 
eerste recht op hadden, en in dewelke ik trouwens een 
onvoorwaardelijk vertrouwen hebben kan. 

Eergisteren nu was nicht Marie-des-Anges, die ik vooral 
ontzien wilde, mijne moeder een koffiebezoek komen brengen. 
Ik had aan mijne moeder nog niets gezeid, omdat ik weet 
dat zij hevig is en absoluut in hare uitspraken, en dat zij op 
Marie-des-Anges een beslissenden invloed uitoefent. Ik heb 
van het bezoek dezer laatste gebruik gemaakt, om hare 
broeders te gaan vinden, met dewelke zij woont in hun 
oude familie-huis. 

Ik ben langs den langen weg gegaan, dien Paul pleegt 
te volgen, en dien wij zoo dikwijls, in de vijf jaar die hij 
hier als student doorbracht, samen genomen hebben. De zwarte 
volksbuurten en hare enge stegen, het water der kanalen dat 


DE LEEMEN TORENS. 

roerloos-fluweelig maar aanhalend -geniepig is, het effen en gore 
gelaat der fabrieken met hare stof bleeke vensters als oogen 
die lijden aan staar, passen bij ons beider geaardheid, hoe 
onderscheiden de eene weze van de andere. De rauwe norschheid 
van de menschen die men er ziet en hoort helpt tot 
vereenzaming. De veiligheid die men er vindt tusschen de 
kerken en torens aan eiken horizont om u heen moge 
stuursch of bitter zijn: zij voert tot strenge mijmerij op, of 
tot hartstochtelijken denken, de dwepende logica die van Paul 
is. Want dat is Paul: een doordrijver der gedachte tot in 
het volstrekte, tot in het pijnlijkst volmaakte; eene geit waar 
geene rots te steil voor is, en die onder de rotsen de steilste 
ontdekt. Onwerkelijk, zooals Simone meent? Maar hij gelooft, 
hij de man der wiskunde die geen schijnheiligheid duidt, 
en der muziek die de substantie-zelve is der ziel; hij, vaststeller 
en volgeling der wet van rhythmus en van getal, hij 
gelooft alleen in de onwrikbaarste, de onwankelbaarste symbolen, 
in eerie wezenlijkheid die door niemand meer kan 
geloochend worden worden! Kritisch in zijn betoogdrift als 
een Pascal, dweept hij met de ideale positiviteit van een 
Poincare. Is het onvoldoende tot werkelijk-zijn? Maar dan 
beken ik, niet meer te verstaan .. . 

Wel is hij van karakter heel anders als zijne zuster. Wij 
hebben de kinderen hier lang genoeg te Gent gehad om ze 
beiden in hun grond te kennen. Zij brachten hier al hunne 
vacanties door; later verbleef Cornelie tot haar zeventiende 
jaar in de kostschool der geestelijke dames van Doornseele. 
Hewel, in Paul is altijd het helle en oprechte geweest van 
het vuur; terwijl Cornelie, ik moet het bekennen, soms 
vlagen had van gesloten koppigheid die hare natuurlijke 
aanhankelijkheid, welke tot het, angstwekkend-passioneele 
ging, kwamen overwolken. Als alle kinderen, logen zij wel 
eens; maar Paul vermeerderde erbij, en vermooide; terwijl 
Cornelie verminderde, want verdook. Cornelie is, was 
althans want hare oomen en moeder hebben zéker een 
gunstigen invloed op haar gehad --, Cornelie is eene 
Mornar. Terwijl Paul... Zie, ik ken geen beter beeld 
voor hem dan: hij is eene fusée; maar eene fusée die in 
vuriger veren en menigvuldiger kleuren uitschiet, naar zij 
wetenschappelijk-beter is samengesteld en gedoseerd. 


226 DE LEEMEN TORENS. 

Want Paul is de romanticus niet, die zelfs gíj denkt. Hij 
is grondig-onderlegd ; hij is ernstig; hij heeft een stalen wil, 
die kan plooien maar hecht blijft als een floret. Was dit alles 
onwaar, hij zou niet kuisch zijn. En hij is het, uit zelfrespekt. 
Is dat teeken van onwerkelijkheid? Dan begrijp ik dat 
niet, ... en kan vooral Simone niet begrijpen. Laten de 
flinke Gentsche meisjes geen stad telt en toont er evenveel 
mooie, en zij kennen hunne schoonheid tot drieste uitdaging 
toe! , laat de Gentsche meisjes getuigen voor 
Paul, die ze onaangeroerd voorbij gaat en ze nochtans in 
alles waardig is, en méér dan in alles. Neen, ook in déze 
werkelijkheid moet Paul voor niemand onderdoen.. . 

---Ik wind mij op, Herman, en ga mij te buiten aan 
beeldspraak. Het is dat ik den gulden namiddag van eer 

gedenk, toen ik Marcus en Benedictus opzoeken-gisteren 
ging. Want met zulke gedachten was ik vervuld, toen ik 
schelde aan het breede huis tusschen twee kerken, die der 
Jezuïeten en die der Dominicanen. 

Fele Miere deed mij open. I k zei: 

-„Dag Felix", want hij heet aldus, en Niemand daartoe, 
want hij is een vondeling. Maar een vondeling van zestig 
jaar oud. Men noemt hem Fele Miere, waarschijnlijk omdat 
hij er zoo uitziet, en dat moet gij u nu maar voorstellen. 
Hij is de man van Rozeke, de oude meid, en dat merkt 
men aan niets. (Er is ook een jonge meid). 
Langs de blinkend-vergeelde olieverfmuren, de achtkantige 
barometer en de zwarte jammerende staanklok, over het 
blauw-marmeren plaveisel van de gang; den gesneden-eiken, 
donkeren trap op, kwam ik aan de kamer van Benedictus. 
Op zijn „Entrez !"-geroep, dat klinkt als van een baryton 
,die zijn geluid beproeft, trad ik de opalen rookwolk binnen 
waar, bij kracht zijner aanhoudende pijp, Benedictus in te 
tronen pleegt. Naast de deur vond ik het zwart-granieten 
Boeddha-beeld dat er een gezetten wacht houdt; ik dekte 
den gladden schedel ervan met mijn hoed, zooals hier gewoonte 
is. Aan de muren de tropheeën van Turksche en 
Perzische vlaggen, verlept groen en gedempt wijn-rood; 
tegen 't zwart beschot de koperen Saraceensche rondassen; 
in de hoeken bardezanen waarboven rood-haren paardestaart, 
sikkel, speer en zijpunt flitsen. Want Benedictus heeft veel 


DE LEEMEN TORENS. 

227 

gereisd in het Oosten. Boven de schouw, op de wollige 
matheid van een bruinig Chiraz-kleedje, het familiewapen : 
drie zilveren Jacobusschelpen op sabelen veld, met het devies 
„ Ghetrouwe in d' O nghen a ", tegen de vier roode armen aan 
van het Maltezer-kruis. Want Benedictus heeft niet afgezien 
van zijne nobiliaire aanspraak. 

Hij stak mij zijne smalle en stevige hand toe, die ik drukte. 
I k zag, duister tegen het vierkante raam zonder gordijnen 
en de lange wit-houten werktafel, zijne niet-groote, maar 
cierlijke en zwierige gestalte in het fluweelen jasje dat hij 
draagt in huis. Boven de vierkant-martiale schouders en 
den breeden nek stond zijn delikaat maar krachtig-open 
gelaat, in den krans van dik en grijzend kroeshaar boven 
het niet zeer breede en doorrimpelde voorhoofd, en dat 
onder den weeken mond punt in een Henri IV-baard. Zijne 
inkt-zwarte hunkeroogen zagen mij met hunne eeuwige 
koorts aan, die zoo snel kan omslaan als in bezwijmende 
mijmerij. 

---Wat nieuws ?" beproefde hij weer zijn diep en schoon 

geluid, terwijl hij mij een stoel wees, één zijner onverzette


lijk-zware middeleeuwsche stoelen. Hij-zelf nam plaats vóór 

zijn werk, het onbegrijpelijke samenstel van radertjes en 

veertjes, zijn „Perpetuum mobile" dat hij sedert twintig jaar 

aan het uitvinden is, en dat zijn broeder Marcus schertsend 

zijn „eeuwig draaien in het ijle" noemt. 

Ik wist niet zeer goed hoe mijn verhaal aan te vangen. 

Ik zag door het raam de groote, stoffig-duistere moerbeiboom 

die het eenig sieraad is van het binnentuintje, waaroverheen 

de gele avond begon te dalen. Ik hoorde in de keuken een 

vinnig-kloppend kapmes. Rozeke zong erbij met hare spitse 

bibberstem : 

Zuster begijntje, 
Zuster Magdelijntje, 
Is het hier dat Herodes woont? 


— Neen, mijnen vriend, 't is hier nevens... 
Ik stopte een pijp uit den bronzen mortier: ik zat weldra 
eveneens achter een wazigen sluier rook. Aldus beveiligde 
ik mij, als het ware, tegen ingebeelde uitvallen of verwijten. 
Zoo zei ik dan wat mij hierheen bracht. 


228 DE LEEMEN TORENS. 

-Had ik het niet gedacht van Polydore Mornar ?" 
schoot Benedictus uit, die druistig is in zijne gesprekken.. 
„Iedereen moet hem dienen! Tot zijne kinderen toe gebruikt 
hij tot het bereiken van zijn doel! Wat kan er anders zitten 
achter dat huwelijk van Cornelie, die hij, de bruut-rationalis-tische 
papen-vreter, in de armen gooit van den zoon van 
den eng-klerikalen Pessemier! Moeten er nieuwe ministeries 
gebouwd worden? Krijgen wij nieuwe Leopoldische paleizen 
in glas en ijzer ?" 
Benedictus is uit familietraditie innig-katholiek en blijft 
het uit dichterschap. Maar hij haat het politieke klerikalisme 
evenzeer als de moderne architectuur, waar ijzer de 
grondslag van is. „Le fer est sournois", meent hij, en kan 
daar uren lang over betoogen met hartstochtelijk vuur. 

--- „Polydore is altijd zoo geweest," ging hij voort. Of 
ken ik hem nu nog niet lang genoeg ? Ik ben het, helaas, 
die hem hier in huis heb binnengebracht. Wij waren toen 
nog beiden aan de kunstacademie. Hij zou architect worden, 
maar knutselde reeds aan ex-librissen en andere vermicelliboekverluchting 
: hij heeft altijd de naderende mode op 
afstand geroken; hij is de speurhond van alle komend 
snobisme. Ik wilde schilder worden: de groote decoratie, 
het land van Rubens waardig. Maar Constant Montald was 
onder mijne vrienden; ik voorzag de genialiteit van Fabry: 
ik heb mij geofferd, en... nu verkoop ik maar zeisen aan 
de boeren. Polydore had het toen niet schitterend. Hij ver 

uitrafelende kleêren onder eene te korte cape die-dook 

groen was op de schouders. Hij had, bij nogal gluiperige 
oogen, eene gele oliehuid en sluik, glimmend haar, als een 
Mongool. Hij bezat eene aarzelende basstem; wij liepen de 
kerken af waar wij 's namiddags op het doksaal het Lof 
hielpen meezingen. Ik hoor hem nog schuchterig-overtuigd 
inzetten: Jantum ergo sacramentum." Al de slijkwegen 
van den Herfst hebben onze eindelooze tochten gekend, tot 
diep in den nacht soms. De hond der nederige hofsteden 
blafte ons razerig aan, waar wij, hongerig, om. een bord 
karnemelkpap vroegen. 0, de toch wel schoone tijden van 
toen! Wij waren geen achttien jaar oud. Ik was een wilde 
dweper; hij, een plannenopbouwer, die hij alle haast heeft 
verwezenlijkt. Nota bene: met medewerking van al wie hij 


DE LEEMEN TORENS. 

daar, toen reeds, dienstig voor achtte. Ik ben het die zijne 
eerste Fransche en Duitsche brieven heb geschreven naar 
tentoonstelling-directies, voor zijn illustratieve prul-dingetjes. 
Zóó is hij er gekomen. Ik ? Ik verkoop landbouwalaam .. . 
Aldus kwam hij hier aan huis: hij vond hier immers bier 
en sigaren, benevens mijne al te groote hulpvaardigheid. In 
zijn huis had hij het miserabel. Zijne moeder, die ijverig 
was en vol blatende nederigheid, had een kousenwinkeltje. 
Zijn vader, een reus vol grootsprakerige arrogantie, bekleedde 
een stadspostje; ontvanger van het plaatsgeld op de 
markten. Hij bracht den ochtend door in scheldpartijtjes of 
Homerische colloquia vol schunnigheid met de vischwijven 
achter hare slijmerige steenen tafelen en de groentenverkoopsters 
onder haren rooden paraplu; 's namiddags waren 
,alle kroegen vol van zijne heldhaftigheid; nog vóór den 
avond was hij smoordronken. Hij was een uitdagend-snoeverig 
lid der zangmaatschappijen, waarin hij de kleine solopartijen 
zong als telkens een klets in het gelaat der toehoorders. 
Hij is half-kindsch gestorven, maar zijne laatste woorden 
waren eene joviale obscoeniteit aan zijne onbeholpen vrouw. 
Polydore, die het met zijn vader nooit goed had kunnen 
vinden, scheen bij diens dood ineens de arrogantie ervan te 
hebben geërfd ; hij deed zijn moeder het weinige geld af dat 
zij had overgespaard: hij liet zijne rechten gelden als eenige 
.zoon, die zijn weg moet maken. Gelukkig kreeg de arme 
vrouw een klein pensioentje; het Stadsbestuur bezorgde haar 
tevens de leverantie aan breiwerk voor de Burgerlijke 
Godshuizen: daar kon zij met hare dochter Sophie schraap 
van leven. Polydore nu kocht wat oude krotten op, die 
hij zoo-gezegd liet restaureeren in onzen stoeren Gentschen 
stijl, die van geen eeuw en van alle eeuwen is. Hij had 

,

daar geluk mee: zijne positie was weldra gemaakt en kort 
-daarop gevestigd. Hij dorst naar Marie-des-Anges opzien, 
-die hij anders in meer dan zeven jaar zijner aandacht niet 
waardig gekeurd had. Hij was toen vijf en twintig oud. 
Zij, hoewel reeds zeven-en-twintig, was daar verbijsterd bij; 
tegenover de kracht van Polydore, den mooien prater, met 
-de diepe, thans vaste en overtuigende stem, die brommend 
redeneerde als eene bij onder eene kaasstolp, was als 
gemeduseerd. Moet ik het bekennen? Ook ik had mij door 


230 DE LEEMEN TORENS. 

zijn langzaam-ontloken schijn-genie laten beetnemen; ik heb 
trouwens nooit aan zijne groote intelligentie getwijfeld; ik 
had geloof in zijne handigheid, waarvan de grove sluwheid 
mij eerst later duidelijk geworden is. Ik hielp hem bij mijne 
zuster: ik overwon en brak aldus bij haar den doem, die 
over dit huis hing sedert het vreeselijk ongeluk van onze 
andere zuster, wijlen onze rampzalige Cornelie. Zij trouwden... 
En verder..., ja, verder... --- Aldus zijn de echte veroveraars: 
hun is geen daad te klein, als ze maar helpt tot de over

-

winning... Marie-des-Anges had geld: had ik daar aan 
gedacht? Maar Polydore blijkbaar wel! Trouwen voor geld, 
bah! Maar ik ben dan ook niet getrouwd, jongen, en de 
daad, de groote daad, die de mijne zou wezen, de daad van 
mijne grootheid waar ik levenslang naar hunker: ik wacht 
er nog op. . . " 

Benedictus zweeg. Zijne blikken, ineens binnen wallen 
van lood en bister, waarden door deze kamer die vol was 
van vechtgerei en de herinnering aan strijdende adel; die 
me telkens doet denken aan dat vers van Hugo: „des 
bouches en pierre aux trompettes de cuivre", zóó vol is ze van 
een verstarden overwinningsgalm, van een wijd en woelend 
geluid dat wij niet meer hooren kunnen, met al hare verzadigde 
en verstofde maar nog gloriëuze kleuren en flitsen, 
met al hare gedempte maar fantastische bontheid die de 
ziel wonderbaar exalteeren kan. Dit is wel degelijk de 
kamer van Benedictus: de veruiterlijking van hie zijne 
ridderlijke natuur die geen uittocht kende, die haar weg 
niet wist te vinden. Benedictus eet nooit in restauraties, dan 
waarvan hij weet dat de messen er vlijm-scherp snijden: 
dit geeft u een positief beeld van dat rechte karakter, 
Herman. Maar hij kan zich niet voorstellen dat eene vrouw 
soms verachting verdient, en dat zij u voor de liefde kan 
doen walgen: het geeft er u een negatief tegenbeeld van... 

-„Indien wij eene flesch Audenaardsch dronken ?" zei 
Benedictus, terwijl hij zuchtend over zijn voorhoofd streek 
met zijn kleine droge hand. 
Hij belde. Of hij dit teeken wachtten, trad Fele Miere 
binnen met de flesch in zijn rieten mandje. Hij lei zijne 
zijden pet boven mijn hoed, op de Boeddha-kruin. Hij 
schonk zorgvuldig. Hij heeft een kop als van een scherpe 


DE LEEMEN TORENS. 

231 

wezel. Het bier klokte. Wij zwegen, toeziend, en de stilte 
luisterde. Met een week vlerkgezoef hoorde ik Benedictus' 
pauw, dien hij lief heeft, zijne gewone plaats innemen op 
den moerbeiboom. Toen hoornde hij, schor-krijschend, in 
den oranjen avond die dichter inviel. Benedictus zag moeglimlachend 
naar den schoonen vogel, en er was een gouddraad 
dle verschoot langs zijn voorhoofd, den boog van 
zijn trotschen neus, de streepjeslijn van zijn baard .. . 

-'t Weêre zal veranderen," meende Fele, die verdween.. . 

---„ Dat huwelijk kon niet gelukkig zijn," vervolgde, na 
een tijd, Benedictus doffer. „Tegenover de doordrij vingskracht 
van Mornar, steviger en stugger geworden met het 
sukses dat steeds aangroeide, en die maakt dat hij alles ver 

voor de gedachte die hij najaagt (hetgeen hem nog belet-geet 
geheel verachtelijk te worden), was de zachtheid, de besluitelooze 
teederheid, en zelfs de bescheiden redelijkheid van 
Marie-des-Anges niet bestand. Eene medewerkster kon zij 
voor hem niet zijn: eene troosteres had hij niet noodig, noch 
zelfs de engel der gezelligheid aan den huiselijken haard. 
Haar grondig plichtbesef niet alleen: het gevoel van eerbied 
dat zij voor haar echtgenoot tot bij de uiterste gevallen 
bleef bezitten, en de onuitgesproken en levendige dankbaar 

haar bewoog voor den man die haar twee kinderen-heid die 

had geschonken, waren voldoende om van haar eene in 

alles voorbeeldige huisvrouw te maken. Polydore echter, 

meegesleept door den stroom van zijne aldoor-toenemende 

aannemerszaak, en tevens stevig genoeg om er niet in 

onder te gaan welk een pracht van een zwemmer! 


kon hare zorg best missen. Hij liet het haar gevoelen, zoo 

zij den schijn aannam ze hem op te doen merken. Het was 

hare eerste droefheid: het leek haar of zij in hare verplich


tingen te kort kwam. En die droefheid was de bron van 

hun eerste misverstand... --- Gent, het spreekt van zelf, 

was weldra een al te eng arbeidsveld voor Mornar. Het 

geld van onze zuster had gediend tot het leggen van de 

fundamenten zijner werkzaamheid, die tevens deze waren 

eener personaliteit die haar-zelf tot grootheid dwong. Mornar 

immers moet Spaansch bloed in de aderen hebben, en trouwens, 

de Gentenaar ziet grootsch, zelfs waar hij klein uitvoert . 

Dat geld bracht niet veel méér op, dan dat Mornar er zijn. 


232 DE LEEMEN TORENS. 

krediet op vestigen kon. Dat was voldoende: hij mocht naar 
Brussel. Brussel bood toen de gelegenheid van de groote 
Leopoldische ondernemingen; anderdeels ging Mornar meê 
met de dolste bouwkundige innovaties alles ijzer en glas! 
die op dat tijdstip den smaak bedierven. Het was voldoende 
-om hem te lanceeren in alles wat te Brussel „de wereld" is: 
adel, finantie, hoogere administratie, toonaangevend artistendom. 
Hij wist er zich zóó bij aan te passen, dat zelfs zijne 
huidskleur erbij opklaarde, dat zijn blik van norsch doorschijnend 
werd, dat men aan zijn fransch niet meer hooren 
kon waar hij vandaan kwam, dat niets meer in zijn voor 

plebejer verried. Hij bezocht salon's en wist er-komen den 
:sober en gezet te schitteren. En intusschen had hij zijn ver 
anderen voor hem te doen werken, opgedreven en-mogen, 

, 

ontwikkeld tot de geraffineerdste der kunsten. Moet ik u 
zeggen dat Marie-des-Anges in dit alles zijne gelijke niet zijn 
kon? Nederig als zij was, maar begaafd met een smaak 
vol zekerheid, zag zij, na jaren huwelijk, 't artificiëele in, en 
-'t moedwillige door, van haars echtgenoots leven en handelen. 
Hij merkte haar afkeuring, en keurde heur afkeer: hij strafte 
haar voor zulke gevoelens, die hem krenkten. Heeft hij het ooit 
gebracht tot brutaliteiten ? Mijne zuster heeft nooit geklaagd, 
maar... In dat huis was het weldra een stille hel geworden; 
Marie-des-Anges wilde of kon hem niet volgen; 't is te 
zeggen dat zij hem in zijn heerschzucht van geen dienst 
was. De kinderen werden grooter en grooter: hunne moeder 
verwijderde ze zooveel als mogelijk, stuurde ze met elke 
vacantie naar Gent. Mornar wilde niet protesteeren: zijn 
,haat voor zijne vrouw werd er alleen heviger om ... . 
Zekeren dag vond ik haar badend in tranen. Wat zij nooit 
had gedaan: zij biechtte mij heel haar leed. Ik sprak van 
een uiteengaan. Zij schoot uit in weigeringen. Ik luisterde 
,er niet naar en sprak erover met Mornar: deze verborg 
zijne vreugde nauwelijks, en zei met iets als vroomheid: 
Ik geloof dat het ons voor ons beiden het beste zou zijn; 
-ik ben trouwens bereid haar de zorg over de kinderen te 
laten." Paul was toen vijftien jaar; zijne gezondheid was 
niet heel sterk: hij leerde vurig en eischte veel van prikkelbare 
zenuwen; wij stuurden hem naar de kostschool van 
,het Athenaeum te Oostende, in de zeelucht; Cornelie, twee 


DE LEEMEN TORENS. 

jaar jonger, ging bij de geestelijke dames van Doornseele. 
In verloftijd bezochten zij hun vader, voor denwelke hunne 
moeder eerbied eischte. Marie-des-Anges betrok weer het 
ouderlijke huis... Ik weet niet of het veinzerij was, die, 
enkele jaren later, toen Cornelie zeventien jaar oud was 
geworden, Mornar vragen deed, dat zij hem voortaan in 
Brussel gezelschap zou houden, en hem begeleiden in de 
wereld die", zei hij, „de hare was." Ook wilde hij dat 
Paul, toen reeds student, zijn vrijen tijd zooveel mogelijk 
bij hem doorbrengen zou. Het ging om de toekomst harer 
kinderen: Marie-des-Anges vreesde, en stemde toe. Zij 
kon trouwens niet anders: eene eigenlijke echtscheiding 
was nooit tusschen hun beiden uitgesproken. Maar het 
duurde niet lang, of ook dat leed kreeg ze te verduren. 
Met groote waardigheid deed Polydore het voorstel: het 
betaamde niet meer, te weigeren. Zes maand nadien was 
Clo-Dutoict, Clo-Mornar geworden..." 

Er was een koude razerigheid gekomen in het verhaal 
van Benedictus. Nu barstte hij plots uit in sarcasme: 

En ga nu maar niet denken", hamerde zijn harde, 
sterke stem, „dat ik Polydore Mornar wil voorstellen als een 
ploert. Neen, neen! In de eigen oogen is hij een gentleman, 
een volmaakt gentleman! En dat vindt de wereld ook, en 
de beste wereld, ja, de allerbeste zelfs, deze die haar naam 
dankt aan roemvolle voorouders, benijdt het hem, dat hijzich „à la force du poignet" tot een stand en een plaats 
als de zijne wist op te werken! Hij is een man die eerbied 
afdwingt; dien men onvoorwaardelijk een haast-verschrikten 
eerbied toedraagt. En waarom niet? Hij heeft immers niemand 
vermoord; hij kwam nooit in het assisenhof dan als lid der 
jury; hij bezit een mooi fortuin; Pessemier vraagt naar de 
hand van zijne dochter voor zijn zoon den diplomaat. Stelt 
u voor: Mornar komt onder de vleugelen van den engelder diplomatie !" .. . 

-„ Wat vertelt gij daar van Mornar en diplomatie ?", 
vroeg bisschop Marcus, die bij de laatste woorden de deur 
had opengestoken. 
Marcus glimlachte fijn en kalm, als immer. Hij kwam opmij toe, de hand gestrekt Die hand lag in de mijne week 
en tenger als van een contemplatieve kloosterzuster: Marcus 

1917 I. 

16 


234 DE LEEMEN TORENS. 

draagt dan ook nooit anders dan vrouwenhandschoenen, 
waarvan hij gaarne de hooge geslotenheid voelt om zijne 
polsen; purperen vrouwenhandschoenen, waarover hij, aan 
den rechteren wijsvinger, den bisschoppelijken ring schuift. 

Zijn sereene en subtiele glimlach hield aan, toen hij 
voortging: 

-„Waarom spreekt gij van dien man, u opwindend ? Vindt 
gij het dan niet geraadzaam dat wij hem, als naar voorgenomen 
gewoonte, met vrede laten, opdat hij het Ons doe ?" 
— „Maar hij doet het juist niet !" schoot Benedictus uit, 
die zijne armen in de hoogte wierp. „Vertel! vertel!" 
richtte hij zich tot mij, en tot zijn broeder: „Ce zult hooren!" 
Ik vertelde van Cornelie; ik deed het met omzichtigheid 
en met de matigheid die de verschijning van Marcus oplegt. 
Er zijn, nietwaar, menschen, waarvan de merkbare superioriteit 
als tot liegen, althans tot overdrijven in het meerdere 
of in het mindere, dwingt, wil men zich, ik zal niet zeggen: 
huns gelijken voelen, maar alleen met hen kunnen praten 
zonder onaangename zelf-vernedering. Het doorzicht echter 
van Marcus, vooral de welwillende adel ervan, doet dit 
gevoel wijken voor dat andere: hij zal u nimmer geringschatten; 
men kan, met hem, oprecht wezen zonder zelfverlies; 
hem misleiden, of zelfs maar trachten hem in zijne 
eigene neigingen te vleien, zou u straffen zijn met zijne 
achterdocht. Ik verhaalde. Hij luisterde aandachtig toe. 
Toen hij bleef zwijgen, deelde ik hem mijne bezwaren 
mede, en meende het eveneens te mogen 'doen met deze 
die Benedictus mij had laten onderstellen. Er volgde weêr 
een tijdje stilte, waarbij Benedictus eenigszins gegeneerd 
leek. Marcus dacht na. Ik nam hem onwillekeurig op, 
zooals hij stond in zijne korte broek boven de schoenen 
met zilveren gespen en de zwart-zijden kousen over zijne 
scherpe schenen. Zijne bijzonder-jeugdige gestalte spande in 
een paars-satijnen vest, waarover heen een korte, zwart -lakenen 
gekleede-jas zijn dun middel gelden deed. Toen ik 
gesproken hal van Cornelie's verloving, had hij gebloosd over 
zijn melk-witte gelaat waar, zoo scheen het aan zijne gladheid, 
nooit scheermes over gegaan had. Hij sloot even zijne klare, 
gouden-blauwe oogen. Hij heeft een schoonen, rechten neus, die 
zwelt langs onder. Zijn mond is kinderlijk frisch boven den 


DE LEEMEN TORENS. 

235 

spitsen kin. En heel dit gelaat stond, over het hooge peervormige 
voorhoofd, omkranst met wonder-licht vlokhaar, 
waarvan men, in de dalende duisternis dezer kamer en den 
tabakswalm ervan, niet zeggen kon of het gelend-wit dan 
hoogblond was. Eindelijk sprak hij, weer met zijn goeden 
en geestigen glimlach, en citeerde uit Tibullus: 

Vota cadunt. Viden'ut trepidantibus advolet alis, 
Flavaque conjugio vincula portet Amor? 

Gaarne haalt Marcus Latijnsche dichters aan. Hij bezit, 
in zijn onfeilbaar geheugen, voor elke zijner gedachten of 
gewaarwordingen, een vers, een volzin, de enkele passende 
woorden, die er den definitieven schoonheidsvorm aan geven, 
waar zijn gemoed aan bevrediging niet buiten schijnt te 
kunnen. Ik stel mij voor, dat gevoel of indruk er wel eens 
een duw bij krijgen; maar het kon evengoed gebeuren dat 
de dichterlijke vorm, die immers de tijden heeft getrotseerd, 
ze volmaakt en loutert. Die gewoonte heeft Marcus van 
toen hij op de Universiteit te Leuven de Latijnsche Letteren 
doceerde: hij deed dit, nog zeer jong, tien jaar lang, vóór 
hij naar Rome en de Congregatie van Geloofsverdediging 
geroepen werd. Vijf jaar daarna kwam hij van daar terug 
als Bisschop in partibus van Bagdad, en thans werkt hij 
hier aan zijn „Corpus Catholicorum", dat de bouwstoffen 

bevatten zal van zijn groot werk over „Inquisitie en Ketterij ". 
Bij Marcus' gezegde schudde Benedictus nogal driftig het 
hoofd. 
-----„Waarom ons vermoeien in schoone algemeenheden, 
broeder ?" vroeg hij ongeduldig. 

„Omdat zij 't eeuwig, het bevredigd gelaat zijn van de 
kleinste onzer kwelling," wedervoer bedaard Marcus. (Onder 
ons, ik vrees dat met zulke beginselen Marcus een slecht 
biechtvader zou zijn, maar hij hoort geen biecht.) 

-- „En Mornar dan, Mornar?" zei Benedictus, bitsig en 
tevens als ter-neer-geslagen. 

-„Mornar is mij niet liever dan u," antwoordde bedaard 
maar ernstig de bisschop. „Is hij echter wel zoo slecht als 
gij hem u voorstelt? Laat ons toch niet onrechtvaardig zijn! 
Mornar streeft krachtdadig maar met beleid 't volvoeren 
eener beschikking na, waar wij geen oordeel over hebben 

236 DE LEEMEN TORENS. 

kunnen. Zijne middelen bevallen ons niet, maar ---wat dan? 
0, ik laat aan de jezuïeten de leus van het doel dat de 
middelen heiligt; is echter Mornar afgeweken van de baan 
eener moraliteit, die toch ook door ons aangenomen is als 
de meest-passende ? Onze zuster heeft er onder geleden? 
Helaas! Maar is zij het niet, die er de schuld van draagt ? 
Ik bedoel: het geslacht waartoe wij behooren ? Wij klimmen 
op tot de Middeleeuwen, — gij althans, mijn Benedictus" 
(en Marcus' glimlach werd guitig) »maar.. , brengen wij 
nog voort? Ik, voor mijn ambacht, laat staan mijne roeping, 
verdedig .•.. wat nog slechts dood verleden is" (en Marcus' 
glimlach werd bitter maar hartstochtelijk), „en bereid de 
toekomst, die ik mij als de gewenschte voorstel, niet voor, 
dan door aan Mornar zijn procédé te ontleenen. Terwijl gij, 
Benedictus... Mornar, hij, komt uit het volk. Zijn vader 
was een geweldig slampampel. Maar zijn grootvader, die ik 
ook heb gekend als onzen aardappelboer, men noemde 
hem, vanwege zijn uitzicht en met een toespeling op zijn 
vreemden naam, „den zwarten moordenaar" was een 
man die zich uit de ongezelligste nederigheid had opgewerkt 
tot een stand dien men voor eerbaar pleegt te houden, en 
die het bij hem was omdat hij hem dankte aan deugden, 
die wij eerbiedigen, als zijn taaiheid en spaarzaamheid. Gijzelf 
noemdet vroeger Mornar eens een genie; gij zijt er niet 
ver van, hem daar nog voor te houden ; als de gezondste 
genieën is hij dan ook: 't gevolg eener geduldige maar 
zekere progenerescentie, eener áanaarding, gerijpte vrucht, 
hoogste uiting van een ras. Hij heeft trouwens den mond, 
hij en zijne kinderen, en zelfs onze Paul, hij heeft den 
mond van levensgulzigen: dat moet men nooit versmaden, 
het alleen nauwkeurig bestudeeren als eene aanwijzing ... " 

-„Is dat rechtvaardiging van zijn cynisme ?" daagde 
Benedictus uit. 
--„Cynisme: welk een teeken van zelf kennis !" zei 
sussend Marcus, „en wélk middel, dienvolgens, van zelfloutering 
! Is Polydore Mornar reeds daar aan toe? Ik 
weet: niemand kent zich-zelf zoo goed als de duivel, en het 
is de eerste reden waarom hij zich niet beteren wil. Maar 
wat de duivel ook bezitte: hij ontbeert scheppingsmacht, en 
daardoor ... Terwijl Mornar. . 


DE LEEMEN TORENS. 

-„Dit alles verzekert nog het toekomstig geluk van 
Cornelie niet !" onderbrak Benedictus, nijdiig. 
-„Cornelie bezit haars vaders geaardheid", antwoordde 
Marcus zacht, en met eenigen weemoed. „Wat heeft hare 
moeder ongelukkig gemaakt? Dat zij, met al hare nobele 
gaven, al haar geduld en al haar streven, tegenover het 
leven de mindere is geweest; en dat duidt een man niet, 
zelfs niet als hij een tyran is. Moeten wij zoo iets van Cornelie 
Mornar vreezen? Neen immers, vooral als haar echtgenoot 
... Maar, au fait, gij hebt mij nog niet gezegd, meen 
a, wie...» 
Ik had het inderdaad verzuimd: ik noemde Rodolf de 
Pessemier. 

-„Pessimus !" zei de bisschop half luid. En ditmaal lachte 
hij niet met zijn eigen jeu-de-mot. Toen herinnerde ik mij 
dat de oude Pessemier, de questor, bij Marcus in slechten 
geur staat. Tijdens dezes verblijf te Rome had de oude 
klerikale vos bij den Heiligen Stoel eene instantie tot het 
bekomen van een grafelijke kroon ingesteld; hij had er het 
geld voor over: het was geen slechte belegging, vond hij 
waarschijnlijk. Bisschop Marcus echter, die de politiek van 
zijn land kende, had zich met hand en tand tegen de benoeming 
verzet: nu nog steeds had hij minachting voor den 
man, die geene andere verdienste had dan zijn fortuin, en 
eene politieke sluwheid welke geen waardigheid noodig achtte. 
Hoeveel liever had Marcus, bijvoorbeeld, zelfs een Léon 
Bloy tot den grafelijken titel helpen verheffen: hij zou wel 
argumenten tegen de ergste bezwaren gevonden hebben! 
Mais voilà : Bloy had nooit het minste gevraagd... 
— „En nochtans: als de kinderen nu eenmaal van elkaar 
houden ?" trachtte hij zich-zelf tot eene mildere stemming te 
bepraten. 
„Maar Cornelie trouwt alleen om van hare stiefmoeder 
af te zijn !" schokschouderde de spijtige Benedictus. 

Zijn broeder vroeg mij: 

-- „Kent gij de tegenwoordige Mevrouw Mornar ?" Ik 

had ze eenmaal gezien, zeer kort na haar tweede huwelijk, 
dat ons zoo pijnlijk moest aandoen. Het was te Oostende, 
in de Kursaal, op eene weldadigheidstentoonstelling. Eene 
weelderige dame, schitterend-witten hals en ros haar, wandelde 


238. DE LEEMEN TORENS. 
voor een rij werkjes-onder-glas, met de nederigheid van den 
eigenaar. Ik bezit een onfeilbaar instinkt dat mij tegen 
zulke dingetjes vrijwaart, en dat ik zorgvuldig heb ontwikkeld 
omdat het genot van echte kunst al genoeg van mijne 
zenuwen eischt, dan dat ik ze in woede zou uitputten. Ik 
verwijderde mij derhalve met schrik; toen ik Henri de 
Groux die dame tot op den grond, en prevelend alsof het 
een gebed was, groeten zag. Ik maakte eruit op dat die 
tentoonstellende dame rijk moest zijn aan geld en invloed. 
's Avonds zag ik haar zitten, in „Palace", aan een dinertafeltje, 
belicht door een rood-bekapt lampje. Tegenover 

haar, hoofsch-lachend, Polydore Mornar... 

Marcus had zijn glimlach teruggevonden. 

---„Neen," zei hij, „voor Cornelie wil ik niet bang zijn. 
Zij is pas een-en-twintig: zij kan niet weten wat beminnen 
is; het kan dan ook voldoende zijn dat de jonge Pessemier 
van haar houdt; het kan haar zelfs, zonder dat, voldoende 
zijn, den Man te leeren kennen... Cornelie is gezond; zij 
is ' evenwichtig: het gevoel kan te echter zijn, naar het... " 
(als vele priesters, heeft Marcus hier zeer realistische be


grippen over.) „En dan denkt zij heel zeker niet langer 

aan het voorwendsel, dat haar thans handelen doet. Waarbij 

komt dat zij gelukkig zal zijn, zoolang zij hare eigen 

meesteres blijft; zoolang zij niet, willig of onwillig, door een 

man wordt overheerscht. Ik ken haar: zij is een Mornar, 

nietwaar ?" 

Zulk een struisch optimisme luchtte mij eenigzins op. Ik 

stond recht: het werd tijd voor het avondmaal. Benedictus, 

die nukkig kan zijn, drukte mij zwijgend de hand, en ging, 

als misnoegd, voor het raam staan, waar hij den avond over 

het tuintje reeds blauwend neigen zag. Marcus ging met mij 

naar beneden. 

-„ Gij wilt zeker wel goeden avond wenschen aan onze 
ouders?" vroeg hij met innigheid. 
Ik trad de groote eetzaal binnen. Het was er reeds vrij 
duister, zoodat de gewone wierookgeur ervan mij dieper 
trof. De Onghena's wier adellijke genealogie wel gaten 
zal vertoonen, Benedictus ten spijt, -- de Onghena's hebben 
sedert geslachten en tot vóór een jaar of twintig handel 

gedreven in kerkornamenten en benoodigheden: nog riekt 


DE LEEMEN TORENS. 

het huis ernaar. Aan beide zijden van de monumentale 
eiken schouw, waarboven, gestikt in zijde, de Kruisafdoening" 
van Rubens glanzend lichtte, zaten in hun 
hoogen leunstoel vader en moeder d' O nghena. Alle twee 
zijn zij meer dan negentig jaar oud. Hij, een geweldig 
figuur, recht voor zich uit starend, is blind. Zijne vrouw, 
ineengezakt, is waterzuchtig en doof. Van beiden ging ik 
de hand kussen, op den arm van den zetel, en zonder spreken, 
zooals wij hier plegen te doen. Zij glimlachten, en 
zwegen. Zulma, de jonge meid, bol-slaperig en vet, zette de 
tafel voor het avondeten. Van dicht-bij nu hoorde ik Rozeke 
zingen in hare keuken: 

En ik belde al aan een andere deur: 
Zuster-begijntje die kwam zelve veur .. . 

Achter de binnentuin, in Benedictus' werkplaats, sleep 
Fele Miere zeisen: de wetsteen zinderde matelijk over het 
staal, en herinnerde mij aan den reuk van geolied ijzer. 
Nogmaals hoornde, in den moerbeiboom, de pauw, rauw .. . 

Gent, 13 Juli 1913. 

Ik zat deze lijnen te herlezen, mijne onmacht verwenschend 
die u misschien belet, mijn Herman, menschen lief te krijgen 
die uwe sympathie zoo waard zijn, toen voor onze deur 
de huurcoupé stilhield, waarmee Marie-des-Anges hare bezoeken 
aflegt (zij gaat nooit te voet over de straat). 

Beneden gekomen, vond ik haar, in onze klare kamer, 
naast mijne moeder, die er onthutst en geërgerd uitzag. Zijzelf, 
anders bleek en doorgaans droefgeestig, bloosde jeugdiglijk, 
gelijk Marcus blozen kan; haar blik schitterde, of het 
door tranen heen was. Zij is meestal rustig, op neerslachtigheid 
af: thans bewoog hare kleine gestalte opgewonden en 
als galvanisch; zij veerde op, bij mijn binnentreden, in haar 
zeer eenvoudig, toch elegant zwart-zijden kleed met wat wit-
ten kant aan kraag en polsen; hare borst ademde vlug en deed 
de groote antieke medaljon bewegen met het portret van 
Mornar, dat zij is blijven dragen; hare mat-witte kinderhand 
toonde mij een brief. Ze zei, aangedaan: 

-„Cornelie heeft mij geschreven." 

240 DE LEEMEN TORENS. 

Mijne moeder onderbrak, gramstorig: 
--Zij wil trouwen." 
Doch, Marie-des-Anges, sussend en gelukkig: 


-„Zij gaat trouwen; ze heeft mij niet geraadpleegd, 
maar zij wist wel dat ik haar volkomen goedkeuren zou, 
schrijft ze. Hoe dan ook niet? Rodolf de Pessemier is de 
zoon van de eenige vriendin die ik te Brussel had. Die 
goede Veva! Ik verwijt mij" (zij werd plots bleek en haar 
aangezicht vertrok) Jk verwijt mij, dat ik niet steeds opgewekt 
was in haar gezelschap, het eenige nochtans waarin 
ik mij veilig gevoelde; het eenige weldra dat ik nog zoeken 
kon. Eerst, nietwaar, wilde ik met Polydore niet gewillig 
meê in de wereld, waar hij komen moest. Toen ik ging begrijpen 
dat, zoowel voor mij als voor hem, mijne plaats er 
was aan zijne zijde, toen vroeg hij mij niet meer mee : hij 
ging alleen. Met al mijn leed, had ik nog alleen Veva de 
Pessemier: zij is moedig, zij; haar lachend gezicht is dikwijls 
mijn troost geweest ... " 
Zij zuchtte. Ik sprak, ter afleiding, Cornelie's naam uit. 
Weêr bloosde zij : 

-„Mijn goed kind! Mijne lieve dochter !" zei ze bewogen, 
„weet gij wat ze schrijft? Haar vader wilde, naar 
aanleiding van hare verloving, natuurlijk ontvangst houden; 
Meneer de Pessemier scheen daar ook aan te hechten. Maar 
zij heeft geweigerd: ik kon daar immers niet bij aanwezig 
zijn. Dan liever geen feestvertoon, heeft ze gezeid. Is dat 
niet héél goed van haar ?" 
Mijne moeder scheen iets te willen zeggen; hield zich 
echter in. Marie-des-Anges merkte het niet, en vervolgde 
met innigheid: 

-„Het is mij of ik mij sedert van-ochtend meer moeder 
voel. Het is soms zoo leêg in mij, en dan vraag ik mij af: 
deed ik niet verkeerd, ze aan hun vader af te staan? Was 
het mijn plicht niet, ze tegen alles en iedereen te verdedigen ? 
Ik vrees allerlei gevaren, die ik niet kennen kan; 't is of 
ik ze aan ik weet niet wat geofferd zou hebben. En dan 
voel ik angst en wroeging... Paul heeft hier zijne kamer 
in de stad: ons oude familiehuis was hem te somber, en wij 
leven er zoo stil en afgetrokken; en dan, hij is immers drie 
twintig, en dat vergeet ik altijd; ik moet aldoor maar-en



DE LEEMEN TOR ENS. 

mezelf bepraten; en ik mag toch volle vertrouwen hebben 
in hem, nietwaar ?.... En Cornelietje, ja, zij is nu ook 
meerderjarig: het vooruitzicht daarop heeft mij beducht gemaakt, 
langen tijd; haar onafhankelijk karakter dat stugger 
wordt naar de dwang dreigender is; die hartstocht van haar 
die nimmer te breken was.... Een ding hebben wij bij 
haar kunnen ontwikkelen, en dat leek een oogenblik noodig : 
oprechtheid, die zij weldra tot het woeste toe ging opdrijven ; 
maar ook dat heeft mij dikwijls bezorgd gemaakt, toen ze 
ver van mij af was. Zij en haar vader: wil tegen wil; en 
ik, die daar niet tusschen in kon staan .... Maar gij ziet 
welk een hart ze heeft, welke kieschheid van gevoel: ik heb 
tranen van geluk gestort .... En nu is zij geborgen, nu 
hoef ik niet meer te vreezen; zij krijgt die goede Veva als 
tweede moeder: een echte verlichting voor mij; Rodolf is 
altijd een stille, bescheiden jongen geweest: ook dat is mij 
eene waarborg; en heel de andere familie .... " 

Zij redeneerde voor zich uit; het was of ze nog wel bezwaren 
had, bezwaren die ze niet uiten durfde. Zij wilde 
het haar-zelf niet bekennen: men nam haar dan toch hare 
dochter wat meer nog af, en hare passiviteit is nooit van 
dien aard geweest dat zij zich vermindering van hare moeder 

neen, van haar moederinstinct ooit liet welgevallen.-rechten, 
Deze vrouw is van nature eerder energiek, gelijk zij schrander 
is; zij mist echter aanpassingsvermogen; zij weet zich bij 
voorbaat de verslagene ; haar onderwerping, die geen wrok 
inhoudt omdat zij vrijwillig is, heeft als beste schragen hare 
rede en haar opofferingsgeest. Dit verklaart al hare handelingen, 
ook tegenover hare kinderen. Alleen: het maakt 
haar treurig, omdat zij ook een hart heeft, een hart onuitputtelijk 
aan goedheid en, geloof ik, aan geloken drift. Het 
brengt haar dicht bij hare broeders; geen van beiden heeft 
echter de hardheid van het leven gekend: de ploeg van het 
leven door den bodem hunner ziel. Bij Benedictus vol dolle 
kruiden, is die bodem bij Monseigneur Marcus zorgvuldig 
gewied: bij beiden echter steriel, omdat het leven niet geploegd, 
het lijden niet gezaaid heeft. En aldus gaan twee 
schoone geesten verloren, Herman... 

--- Marie-des-Anges betoogde haar verzwegen bezwaren 

weg, maar de daad van Cornelie, het weigeren van de 


242 DE LEEMEN TORENS. 

feestelijke ontvangst hadde volstaan om ze voorloopig te 
-overwinnen. 

Ja, ik ben tevreden, ik ben gelukkig", zei ze. 

-„En wat zeggen uwe broeders ?" meende mijne achter 
moeder. -dochtige 
„Marcus meent", zette onze nicht uiteen, „Marcus 
meent, dat dit huwelijk, alles bijeen genomen, zeker meer 

-

waarborgen biedt dan vele andere, die men voor Cornelie 
had mogen vreezen, gesteld het milieu waarin zij leeft, en 
die wij nochtans niet hadden kunnen afwijzen, ook weer 
vanwege dat milieu, -- en zoo men ons, wel te verstaan, 
had geraadpleegd" (zij glimlachte geforceerd), -- „Marcus 
heeft altijd een zekeren schrik gehad voor wat hij meent aan 
koppigheid in Cornelie te zien, en die ik er niet dan bij 
zeldzaamheid in gevonden heb, en dan als begrijpelijken wil. 
Het had kunnen gebeuren, zegt hij, dat de gedwongen om 

tweede vrouw Cornelie tot een coup de tête-gang met die 
had. verleid... En met dat nieuwe blijk van genegenheid 
dat zij mij heeft gegeven... Neen, die dochter van den rijken 
Van Rompaye en de mijne ... Dan werd het natuurlijk een 
waagspel, een zeer gevaarlijk waagspel. Maar de Voor 

Wat de meening van Benedictus betreft..."-zienigheid ... 

--„ja, die zal van die zaken wel niet veel verstand hebben," 
schamperde bruusk mijne positieve moeder, die nochtans 
zelf naar Benedictus' oordeel gevraagd had. „Nu!" 
zei ze verder, „vermits gij het allen best vindt ! ..." 

-„Hadt gij misschien ? ... " ondervroeg, eenigszins schuchter, 
Marie-des-Anges. 
Mijne moeder trad op haar toe, en omhelsde haar op 
beide wangen. „Mijne goede vriendin," sprak ze met eene 
ruwheid die bewees dat zij ontroerd was, „mijne goede Marie, 
gij weet het: uw geluk, dat uwer kinderen, is mijn, is ons 
geluk. Wat er gebeuren moge, in wat ik ook helpen kan: 
gij kent mij en gij kent mijn huis. Ik feliciteer u met Cor 

ik wensch uit den grond des harten dat het haar wel-nelie; 
ga, en daar zullen wij desnoods een handje aan toesteken 
!" lachte zij, .terwijl ze hare nicht nogmaals omhelsde. 

Ik voegde mijne gelukwenschen bij die mijner moeder, 
het hart heel wat lichter dan toen ik uw brief kreeg, mijn 
beste Herman. Alles kreeg immers een beter verloop, dan 


DE LEEMEN TORENS. 

243 

ik had geducht: het nam mij een steen van het hart, te 
meer dat de brief van Cornelie aan hare moeder mij ontlastte 
van eene kiesche boodschap. Wat wilt gij, jongen ? Ik ben 
wel wat zwaartillig van aard; in de provincie wordt men 
vroeg oud... 

Marie-des-Anges bereikte weer haar coupé. Door het 
portier vroeg ze mij nog : 

-„En Paul? Ik heb hem in geen vier dagen gezien. 
Hij studeert toch niet te hard ?" 
Ik stelde haar gerust: dat laatste examen was geen kinderspel, 
maar over enkele dagen zou hij het achter den rug 
hebben... 

Het rijtuig reed weg. Mijne moeder schudde knorrig het 
hoofd. Maar ik vroeg haar naar geen uitleggingen, blijde als 
ik was, aan iets anders te kunnen gaan denken. 

Gent, 18 juli1913. 

Wie heeft u gezeid dat ik oud word, Herman ? Ik kan 
u afdoende bewijzen leveren van het tegendeel (al moest ik 
mij schamen, eigenlijk). 

Het was Maandag laatst tweede dag der Gentsche Kermis, 
en Volksbal op den Kouter. Tegen avond was Benedictus 
mij komen afhalen: wij hebben sedert jaren de gewoonte, 
dien avond door te brengen onder het volk onzer stad: 
soort van jaarlijksch onderdompelen in de bruisende kuip 
der diepere geaardheid waar wij aan ontsproten zijn, „gelijk 
Aphrodite aan den boezem der schaterende zee", zooals 
Benedictus dichterlijk, en met dat soort van verontrustende 
schamperheid van hem, zou zeggen (Eigenlijk stammen de 
Onghena's uit uw eigen streek, o Herman: uit het Zuid-
Vlaanderen met de gekartelde horizonnen, dat zingt van 
bronnen en beeft van zonnige heuvellijnen, en waar heer 
Daneelken zich beduzen liet van de duivelinne Venus. 
Benedictus staat er echter op, een Gentenaar te heeten, en 
ik gun het hem evenzeer als aan mij, die het trouwens 
ben, compleet, sedert en voor alle eeuwen). ---Wij gingen 
dus samen naar den Kouter, in de feestelijk-gulden lucht, 
langs de Zondag-zuivere straten. Wij aten er, gezellig 
tusschen de feestelijke burgerlui, in een restaurant dat ons 


244 DE LEEMEN TORENS. 

waardig is. Op het uur der verlichting, de hemel was 
groenend geworden en vol tonige tintelingen, --liepen wij 
de gonzende menigte na onder het gewelf der boomen dat 
het licht dof verpaarste maar het grint rozig blanken deed; 
het vierkant langs van het groote plein, dat ledig nog lag 
en wachtte op zijne dansers. Benedictus sprak mij van zijne 
jeugd; hij toonde mij, onder het muziekkiosk, de boom 
waar Maeterlinck eens placht aan te leunen en te oreeren, 
iederen zomerschen Woensdagavond, bij het volksconcert; 
hij vertelde mij van de duizend-en-eene minnarijtjes die hij 
hier had aangeknoopt en, Gordiaansch, doorgehakt. Van 
dat alles geloofde ik natuurlijk het mijne: ik ken de fantazie 
van mijn neef, en ik ken zelfs zijne grootsprakerige bedeesd 

ironie is soms onuitstaanbaar, door dat men te-heid ; zijne 
goed gevoelt dat zij niets is dan de reddingsboei van een 
dweeper die de eigen hulpeloosheid vreest, en nooit nederlagen 
heeft aangedurfd.... Reeds liep, van boom tot 
boom, het electrische licht langs de doorhangende guirlandes 
van roode en gele en smaragd-groene lampjes. Aan beide 
einden van het plein werden de Maureske paleizen 
houten schutten waar Alhambra-perspectieven veel Spaansch 
atavisme in Gentsche oogen tooveren , klaar en kleurig 
van aangestoken vetpottekens waar de luwe zomerwind een 
stille deining over ademde. Op het kiosk hoorde men 
praeludeerende saxophoon-cascatellen, of een zwaren bom 

boeren liet. De lucht was mat geworden als-bardon- die 
eene aangeslagen, bedompt-opalen, stolp. Terwijl de menigte 
dichter werd en rumoerde, steeg tot op hoogte der hoofden 
de geur van gebakken aardappelen en van oliebollen die 
schrapend aan de keel greep, uit de wagentjes, eenerzijds 
van het plein, waar zij luidruchtig gevent werden. De 
verkoopers blaften, van „harde eieren en kraakamandels !" 
,,Koko"! zong oolijk als een papegaai een wit-katoenen 
ventje met een blinkend-koperen fontein op den rug. 
„G' hebt hier een heel pond kersen voor vijf cens !" betoogde 
druk als een tandetrekker een schel wijf. In Gent is 
feest-vieren: eten: en daartoe drinken, al was het slappe 
zoethout-thee... Maar het was nog het uur niet van eten, 
noch zelfs van drinken, al begon het tijd te worden van 
vrijen en pronken. Want bij reesems komen nu van alle 


DE LEEMEN TORENS. 

uitstralende straten de paarkens, armen dooreengestrengeld, 
jongen en meisje aangezicht aan aangezicht, oogen in oogen, 
door de deftige elleboog-koppeling heen van kleine burgers 
en burgeressen -- gekleeden jas en gouden oorbellen, 
die zich belgen om zulke driestheid en norsch toezicht 
houden op de vóór hen stappende dochteren met witte 
neuzen. De begoede winkelstand gaat pronkerig plaats nemen 
op ijzeren stoeltjes met muggepooten, vóór het kiosk, en de 
avond wordt daar licht van teere toiletjes. Tusschen het 
mindere volk en de stoeltjes is de ruimte opengehouden 
voor de studenten, die straks aandrevelen zullen en rondwandelen. 
De meisjes-van-den-winkelstand, zij zijn mooi, 
Herman! wachten op de ooglonken der studenten; 
intusschen kussen zij elkander. De overzijde van de 
plaats laat men den volke over: het zijn werklui, uitsluitend, 
hier. Zij uiten van nu af aan hunne feeststemming in het 
wippen hunner knieën die de zware schoenen niet heffen 
van den grond; hunne keel probeert een vet liedje; zij 
doen of zij reeds dronken zijn. De muts hunner vrouw, 
die vooral zorg draagt voor haren bovenrok, staat scheef; 
hunne vele kinderen dragen hun Eerste-Communiecostuum.. . 
Daar doorheen, Herman, mijn Benedictus met zijn militair 
uitzicht onder den romantischen deukhoed, en ik die onder 
al dat volk bedremmeld ben omdat mijn hoofd erboven 
uitsteekt. Terwijl op het kiosk dat duizelig schittert van olie, 
gas en electriciteit, in girandolen, naamcijfers en symbolen, 
de arme van den krachtdadigen kapelmeester in eens eene 
geweldige brabanconne ontketent. (Er was ééne groote ster 
in den hemel gekomen, dewelke was van klaar brons).... 

Nu zwaait de wijde galm der muziek plechtigheid over 
de menigte, die dichter wordt, één in hare massa, en deinend 
als een logge stroom. Zij is stil: de inkeer die de daad 
voorbereidt. Ons nationale lied heeft geen groote electriseerende 
kracht; men zou zeggen dat het verstompt; die 
verdooving beteekent echter ontroering, misschien.... Is 
de energieke brabanconne er uit, dan voelt het volk zich als 
verlicht; er gaat een bevrijd hoerrah door de lucht. Sommige 
ledematen worden losser: een bordje, wit achter den rug 
aan van den dirigent, kondigt de initiale polka aan. Twee 
guitige fluitjes piepen in het orkest, waar een schuiftrompet 


246 DE LEEMEN TORENS. 

zich aan eigen speeksel gorgelt uit loutere leutigheid. De 
ophooping van menschen wordt smaller, die zacht vooruitschuivend 
het pleinkwadraat omlijst; maar groepjes maken 
er zich uit los die in de vrijere middenruimte positie nemen 
voor den dans. De polka breekt los als uit een kapel van 
oubollige saters. Drie -vier koppels dwarsen wind-vlug het 
plein, draaiend, zwenkend : een verschietende zwarte klaarheid. 
Hun stout voorbeeld wordt gevolgd: weldra is het 
plein vol dansende paarkens; een meervlak onder een druis 

paleizen in-tigen voorjaarswind, tusschen de twee Maureske 
die feller lichten, en het dubbele cordon van ordevolle gloeilampjes. 
En de hemel is doorschijnend geworden, en donker 
gelijk lapis-lazuli, gelijk het diepe blauw op Leonardo's 
schilderijen ... . 

Ik vertel u dit alles zoo nauwkeurig, Herman, omdat 
Benedictus op dat oogenblik aldoor maar praatte aan mijn oor, 
hetgeen mij ten zeerste vermoeide, en mij noopte aandacht 
te wijden aan wat om mij heen gebeurde liever dan aan 
zijne woorden. Hij had het weer over zijn broeder Marcus, 
dien hij bewondert en eerbiedig bemint, maar onophoudend 
kritiseert. Altijd dezelide thesis: Marcus is een compendium 
van zuivere menschelijkheid; hij is iemand die in den tijd 
der Renaissance onder de eersten zou geschitterd hebben, 
omdat hij, sterke en zuivere bloem der Middeleeuwen, open 
had gestaan en bereid voor de bevruchting van 't oer-eigen 
wezen der Oudheid. Er was echter: wat had hij aan zijne 
volmaaktheid, waar hij ze nimmer had getoetst aan het 
Leven? Het schoonste en vaardigste wat een godsdienst 
en eene kultuur samen voortbrengen kunnen," meende 
Benedictus, „maar onvruchtbaar als een museum-stuk !".. . 
Als Benedictus daarover begint, reflecteer ik onmiddellijk 
in me-zelf, zonder luisteren en haast zonder denken: „En 
gij dan, Benedictus! Ja, gij kent het Leven, gij, of meent 
het althans, omdat uwe onrust en uwe onbestendigheid u 
steeds gejaagd hebben de wereld in, en gij zelfs het genot 
hebt meegebracht naar huis? Wat vlaggen waar geen wind 
meer in wappert; een hart dat ledig is; eene verbeelding 
zonder waarheid! Want gij had niets aan het Leven te bieden, 
niets waar men het Leven waardig op ontvangen kan. . . " 

--Omdat Benedictus zijn oude thema aan het commen



DE LEEMEN TORENS. 247 

teeren was, en ik het stilzwijgend aldus beantwoordde, keek 
ik om mij heen, zag ik zonder te willen zien, hoorde ik te 
scherper omdat het haast wezenloos was. De wemeling was. 
lengerhand geweldig geworden om ons heen. Walzen volgden 
op redowa's; eene matchiche kwam na een ouwerwetschen 
contradans. Tusschen de stukken in rauwden of floten 
kreten en gillen. De lucht geeuwde bij wijlen in luide galmen. 
Een reeuwsche menschengeur ging zich mengen door den 
roetreuk van het bakvet der smoutboikramen. Het lastig 
kuieren door de menschenvolte deed weldra mijne voeten 
gloeien, mijn lijf angstig worden binnen mijne kleeren ; er 
loomde eene logheid op mijn schouders. Ik stelde aan 
Benedictus voor, ons even het volk te onttrekken, een glas 
bier te gaan drinken. Wij namen plaats aan het terras der 

„Arcades." Ik verademde. 

Maar nauwelijks waren wij gezeten, of, suffisant als naar 

gewoonte, laveerde`&&Louis van Gendt op ons af, met op sleep


touw vrouw en dochter. 

Ge kent Louis van Gendt niet, Herman, en verliest er 

niet veel bij. Al is hij dan ook de zwager van Polydore 

Mornar, en daarenboven wat hem in eigen oogen nog 

hooger heft, hoe nijdig-fier en wrokkig-zelfvoldaan zulke 

verwantschap hem ook make , en daarenboven vertegen


woordiger in den Gemeenteraad, van de Kleine Burgerij. 

Nochtans is het bewustzijn van deze roeping bij hem niet 

ontwaakt, dan nadat hij zich aan het Gentsche socialisme, 

dat wonder-stevige gebouw, blauwe schenen had geloopen 

aan wat al te scherpe hoeken. -- „Van Aerseele was bang 

voor mij: ik stond hem in den weg", snoeft hij, en neemt 

daarbij de uitdagende houding aan van onzen tribunus plebis, 

van dezen grootschen en moedwillig-vulgairen Van Aerseele. 

Feit is dat het eerzuchtige en opgeblazen pennelikkertje dat 

hij was geen genoegen kon nemen met een ondergeschikte 

plaats: hij verkoos de eerste te zijn in zijn dorp boven een 

tweeden rang in Rome; aldus werd hij, na peuteren en 

ploeteren, en verder een weergaloozen durf, de Caesar van 

de Kleine Burgerij, voornoemd. Zijn huwelijk, trouwens, 

met Sophie Mornar, de zuster van Polydore, was daartoe 

eene geboden aanleiding. Sophie had, bij den dood van hare 

moeder, de zaak in breiwerk voortgezet: het leverde geen 


248 DE LEEMEN TORENS. 

schatten op, maar liet toch aan Louis toe alle winstgevende 

bezigheid te verzaken om zijne politieke ster te volgen; 

het wees hem tevens zijn Bethlehem : hij deed of hij het 

had uitgevonden .. . 

Hij kwam op ons aan. Zijn hoofd, grauw-vaal, als uit 
brooddeeg gekneed waar twee krenten, zijne oogen, bij toeval 
in verloren schenen, maar dan ook zorgvuldig bewaard 
achter brilglazen, tartte ons als het ware uit met de schaarsche 
maar stijve haren die zijn snor uitmaken; zijne lippen puilen 
boven den diepen zak van zijn kin; zijn neus blaasbalgde; 
en of zulk hoofd te dragen eene eer, maar tevens een last 
was, stuwde zijn gestuikt lichaam naar voren, maar met de 
trage deftigheid van een nijlpaard. Zijne vrouw, daarentegen, 
leek beschaamd om de treffende gelijkenis die ze met 
een muildier biedt: de als geoliede kop van een ouderen 
knol die men uit een kolenmijn ophaalt omdat men vreest 
.dat hij er zal sterven. Terwijl zijne dochter denken doet 
aan ... niets. Vreemd, Herman: ik weet nog niet hoe dat 
meisje er uit ziet, dat ik honderden malen gezien heb, sedert 
hare kleinste kindsheid af, tot nu dat zij onderwijzeres 
dreigt te worden. 

Zij kwamen op ons aan: ik wist hoe graag Louis onthaald 
wordt op een kosteloos glas bier. Maar toen ik het 
hem aanbood, had hij een Corneilliaansch gebaar; hij wendde 
zich tot Benedictus, als iemand die geen tegenspraak duidt; 

is het waar," vroeg hij dreigend, „dat Cornelietje verloofd 
is? Wij hebben het onrechtstreeks moeten vernemen. Zijn 
haar tante en haar onkel misschien te gemeen voor haar 
en hare familie ?" 

Benedictus deed hoffelijk, misschien al te zeer. Hij begon 
uitleggingen te geven, die hij voor zich had kunnen houden. 
Louis verwaardigde zich, een borrel te aanvaarden. De 
dames verkozen grenadine. Terwijl Benedictus de Kleine 
Burgerij ondernam, achtte ik het mijn plicht, de stilte te 
verbreken die ijs dreigde te worden tusschen mij en het 
vrouwelijke bestanddeel des gezelschaps. Ik vroeg aan 
mevrouw van Gendt hoe het stond met de zaken. 

„Zwijg er mij van!" zuchtte zij, en hare oogen rolden 
boven den dam van hare jukbeenderen, „wij zijn overgoord! 
Eene bestelling van tweehonderd koffiezakken voor het 


DE LEEMEN TORENS. 

249 

Oude-Wijvekenshuis, en duizend slaapmutsen voor het 
Mannen zothuis ! En ik kan nog alleen op mij-zelf rekenen, 
nietwaar? Louis heeft zijne affaires, Valentine moet naar de 
normaalschool, en mijn zoon Gustaaf, ach ja, die jongen 
moet zijn weg maken in de letterkunde, nietwaar, en dat is 
ook niet gemakkelijk." 

Beleefdheidshalve interesseerde ik mij aan Valentine, de 
dochter, die op niets gelijkt, maar met een pince-nez op. 
„Ja", zei de moeder, „zij zal natuurlijk geplaatst worden 
zoodry zij haar diploma heeft: daar is haar vader raadslid 
voor; maar intusschen moet zij hard studeeren; er is waarlijk 
geen vet aan te krijgen, zóó maalt het haar af; maar zij 
zal hare positie hebben, nietwaar?" 

Ik vroeg ook naar den zoon. 

--Hebt gij hem gezien?" zei Sophie van Gendt, 
Mornar geboren; „hij wandelt hier rond op den Kouter, 
met zijn vrienden, allemaal jongens van goede familie. Het 
is maar spijtig dat hij van dat meisje niet af kan, die dochter 
van Amnestie. Maar hij heeft zooveel sukses bij het vrouw 

zij glimlachte zedig, zooals eener moeder past.-volk !" en 

Het scheen wel dat Benedictus het met Louis in het 
klare had getrokken: deze laatste reikte mijn neef nobel 
eene hand toe, die mij, kort en worstig, te transpireeren 
leek. Ik zocht de elegante zwenking die ook ons onderhoud 
naar de aangenomen afscheidsformules moest brengen. Ik 
slaagde daarin; de aftocht, tusschen tafeltjes en verbruikers 
in, was hartelijker dan de aankomst geweest was. 

n Ik schaam mij wel een beetje", zei Benedictus die 
zijn glas leêg-dronk, „ik schaam mij dat al die lui ons hebben 
zien zitten praten met dien kakkerlak. Willen wij wat voort wandelen 
?" 

Wij stonden recht, en begaven ons naar den kant van 
den begoeden-winkelstand-met-mooie-dochters, en waar de 
,studenten loopen. Het is er minder druk; men ademt er 
vrijer, het publiek wordt er niet zoo hinderlijk. Nu was het 
Benedictus, of hij hier eene rol moest spele i hij zette eene 
ronde borst op, als een officier; tusschen zijne fijne vingeren 
draaide zijn badientje; hij deed, bij voordeelige passen, het 
smalle, lange schoeisel gelden dat hij pleegt te dragen. Gelukkig 
! : hij vergat erbij te praten. Hetgeen mij toeliet na 

1917 I. 17 

-


250 DE LEEMEN TORENS. 

te denken over het lot van dezen verfijnden en superieuren 
dilettant, die per slot van rekening toch zeer gelukkig is, 
waar de kwellingen van een Des Esseintes hem onthouden 
blijven. Ik liep aldus met me-zelf te redeneeren, tusschen 
het volk in, toen een vroolijk groepje armen-zwaaiend op 
ons aankwam. Ik herkende, met vreugde trouwens, de bende 
van Lodewijk de Koninck. 

Gij herinnert u natuurlijk uit onzen studententijd den dolste 
en dweepziekste onzer makkers: den grooten dikken Lodewijk 
de Koninck met het open en roode gezicht, die aan 
alles deed, aan poëzie, aan schilderkunst, aan muziek, be-
halve aan zijn vak: de medicijnen; gij hadt in hem een 
geestdriftige medewerking toen gij hier „De Raap, cabaret 
artistique", stichttet, o Herman die aldus voor de 
Germaansche philologie verloren gingt... De Koninck, 
hij, is er in geslaagd dokter te worden; dien te gevolge 
lijdt hij aan rheumatiek, klaagt van zijn lever, vreest voor 
zijne nieren, net als Sonia. Maar hij is rooder en 
dikker dan ooit, gloeit van onbesuisd flamingantisme, dicht 
epossen, droomt van muren vol symbolische verbeeldingen, 
en --blijft vrijen met Fiene, de goede Fiene van sedert 
haast twintig jaar, de „bonne flue" die hem over dag met 
volkomen rust laat, maar hem 's avonds opzoekt om met 
hem en hunne vrienden het onverstoord bohême-leven voort 
te zetten waar Lodewijk, naar blijkt zijne lange lavallière, 
nog steeds niet buiten kan. Ik drukte hem en de lachende 
Fiene eene hartelijke hand; merkte achter hen aan den bescheiden 
en aristocratischen d'Haeseleer die ons met eenige 
vreesachtigheid groette, in gezelschap als hij was van de u 
bekende mooie Dol, Fiene's zuster en de tweede dochter van 
den anarchist Amnestie, en die, zeer verliefd, aan zijn arm 
hing; op het derde plan zwaaide Gustaaf van Gendt met 
zijn stok boven de hoofden der anderen: het vervulde Propke, 
zijn meisje, met bewondering. Propke, dat druk declameeren 
leert op het conservatorium, is een aardig dingetje, een 
madonna-gezic je binnen een nimbus van guitig-gouden kroeshaar; 
ook zij is een zuster, de jongste, van Fiene, zoodat 
De Koninck, d'Haeseleer en Gust van Gendt als vrije 
zwagers zijn, onafscheidenlijk hoe ook onderling verschillend, 
en levend in eene goede verstandhouding waar De Koninck, 


DE LEEMEN TORENS. 

251 

met vijftien jaar de oudste, gedaante en geest van bepaalt. . 
Ik praat gaarne met dat volkje: ik vind er mij in terug 
zooals ik misschien had moeten zijn. Ben ik in den grond 
het tegendeel niet van hetgeen ik er uitzie, zonder er iets 
te kunnen aan doen? Ik voel mij soms als een gevangene, 
Herman, die de deur van zijn cel op zich-zelf zou sluiten, 
uit vrees dat men hem bevrijden kwam.... --- Het gesprek 
was allerhartelijkst: het belette mij een tijd, te bemerken 
dat ik een lid, en niet het minst-bekoorlijke, van het gezelschap 
vergeten had te groeten. 

-Mag ik u verzoeken, mij aan die juffrouw voor te 
stellen, juffrouw Vermeire?" vroeg ik aan Dol. — ,,'t Is 
waar ook" schaterde zij, „gij kent elkander nog niet; het is 
mijn vriendin Germaine Theunis." 
-„O, uit Brussel !" liet ik mij ontvallen. 
Het meisje werd hoog-rood, en bezag mij als verschrikt. 
Zij was er niet minder mooi om. 
-- „Hoe weet u dat?" vroeg zij stil. 
Ik kon niet anders doen dan uw naam noemen, mijn 

waarde Herman. Ik ben wel zeer onbescheiden geweest: stel 
het op rekening van mijne gaffeur-natuur, en vergeef het mij.. . 
Intusschen was het juffrouw Germaine die verontschuldigingen 
aanbood: 

-„Ik ben met meneer Teirlinck zeer onbeleefd geweest," 
zei ze. Jk had gehoopt een raadgever in hem te vinden, 
een middelaar tusschen vader en mij. Hij is een zoo ernstig 
man, nietwaar ?" 
Et voilà, mijn teleurgestelde vriend: dat meisje noemt u 
een ernstig man!... Ik heb natuurlijk alles gedaan om het 
niet uit te proesten. 

-ja," vertelde Germaine met compunctie, alsof zij 
dacht mij die biecht verschuldigd te zijn, »het was in huis 
onuitstaanbaar geworden; Dol wist het; zij heeft mijn vader 
meer dan eens aan het werk gezien; zij zocht hier dan ook 
in Gent naar een plaats voor mij; zij vond ze. Ik ging heen 
zonder iets te zeggen; ik had zoo graag meneer Teirlinck 
willen verzoeken het thuis mede te deelen, vader te kalmeeren, 
moeder te troosten; maar ik moest vroeger weg dan ik 
dacht, had dan geen gelegenheid meer... Ik heb misschien 
een domheid begaan," zei ze trager. 

252 DE LEEMEN TORENS. 

-„Wel neen !", onderbrak Dol, die vol klaren levenszin 
zit; „wel neen, en gij weet het wel! En gij hebt toch 's anderen 
daags geschreven, pardon gevraagd, meer dan genoeg. Gij 
hebt u niets te verwijten! En dan, het was toch beter ook, 
nietwaar, vanwege ... den andere.. . " 
Germaine werd rooder dan ooit. 

-„0 ja," sprak zij, „maar.... " Hare stem aarzelde en 
smeekte. Ik raadde een geheimpje. Dol zweeg trouwens. 
Maar daar ging in mij een licht op: die Hougardy. . . 
Ik zei natuurlijk niets. Wij wandelden samen voort. Vooraan 
Benedictus, die de aandacht gevestigd had van juffrouw 
Theunis, en haar nu vertelde in cierlijke periodes. Benedictus, 
hoe verlegen ook van aard, is met jonge meisjes pronkerig, 
wat men zijne naderende vijftig jaar wel mag toegeven; daar 
hij anderdeels geenszins die gloeiende schuchterheid bezit, 
die de vrouwen onmiddellijk voelen en waar zij beducht 
voor zijn als voor een aanslag, is het onschuldigste meisje 
veilig bij hem, en weet het. Is juffrouw Theunis zeer onschuldig, 
Herman ? 

Arnold d' H aeseleer, de nogal-verloopen zoon van den 
beroemden medicus, had mij ho^fsch en plichtplegend de 
plaats gelaten tusschen hem en Dol. Dol had mijn arm genomen, 
sans facon. 

---„Gij moet Germaine niet verkeerd beoordeelen," meende 
zij. „Heeft meneer Teirlinck u veel over haar geschreven? 
Dan weet gij wel dat het niet zoo kon blijven, daar te 
Ganshoren. Zij heeft recht op een vrij leven, als iedereen! 
En dan, ik wilde dat zij van Hougardy af was. Gij kent 
hem toch ook wel, zeker? Zij, ze had het alleen niet gekund; 
zij heeft geen ondervinding. — Gij kunt niet denken," (ze 
sprak stiller, als vertrouwelijk: ik ben óók een zoo ernstig 
man, nietwaar?) „gij kunt niet denken hoe de eerste, feitelijke 
nadering van een man ons, vrouwen, met walg kan vervullen, 
zelfs als wij aanvankelijk voor dien man sympathie gevoelden..." 

Deze physio-psychologie werd onderbroken door De 
Koninck en Van Gendt, die luidop d' Haeseleer met kwinkslagen 
overlaadden. Vooral van Gust van Gendt vond ik 
het vrij gemeen: die vette bellatre met zijn geschoren tronie 
en zijne kleermakersdistinctie is waarlijk weerzinwekkend; 
zijne jovialiteit is geheel on oprechtheid ; onoprecht trouwens 


DE LEEMEN TORENS. 

alles wat hij doet: zijne artikels in den » Kleinen Burger" 
waar hij de unieke redacteur van is, evenzeer als zijn roman: 
„ Herinneringen eener moewe Jeugd", waar hij mij telkens 
brokstukken van voorlezen wil.... 

-- „Dames en Heeren !" galmde de baryton van Benedictus 
die, aangeprikkeld door het gezelschap van schoone Germaine, 
zijne gewone waardigheid te buiten ging, „Dames en heeren, 
het middernachtelijk uur is naderend. Ik stel u dan ook 
voor, deze oorden te verlaten, et d'aller sur un plus 
grand. Mag ik u trakteeren met een tripel in het Galgen 

-huizeken?" 

Een luid Hoerrah! was het antwoord. Hij had Germaine 
den arme geboden; de gulle Fiene had ongevraagd den 
andere genomen. Terwijl dokter de Koninck ineens tegen 
tripel bier bezwaren opperde, die d' H aeseleer met kieschheid 
te niet trachtte te doen, fluisterde het bekoorlijke Propke 
verliefdheden in het geblaseerde oor van Gust van Gendt. 
Ik-zelf praatte gezellig met Dol, voor dewelke ik in me-zelf 
stapels kameraadschap ontdekte en die mij behandelde met 
onbewimpeld betrouwen. Zoo liepen wij de Veldstraat door, 
de nu-werkelijk-dronken werklui -op-hun-Zondaags voorbij en 
hunne nijdige vrouwen, die hunne dood-moede en denzende 
Eerste-Communiekinderen voortzeulden. Op den Korenmarkt 
zaten nog enkele verbruikers aan lange tafels planken 
op tonnen te luisteren naar het laatste aria dat de 
kapel der Weesjongens weemoedig uit de koperen tuigen 
stootte. Wij staken de Groentenmarkt over, en lieten ons 
langs den smallen trap den kleinen kelder inzakken, die de 
gelagzaal van het Galgenhuizeken uitmaakt. Dikwijls hebben 
wij daar samen gezeten, Herman: het spijtte mij werkelijk 
dat gij ook ditmaal niet onder de onzen waart, bij deze wat 
luidruchtige, maar toch echt-prettige genoeglijkheid. Wij 
zaten gespannen in onzen hoek, onder een dichte stolp van 
tabaksrook. Wij keuvelden en wij koutten, een beetje verhit 
wel, maar binnen de maat der welvoeglijkheid, eene welvoeglijkheid 
die iets door de vingers weet te zien. Alleen 
Lodewijck de Koninck was wat opgewondener geworden, 
met het oog op de vermoeienis zijner nieren. Het gevolg 
ervan was eene, weldra heftige, discussie over het gebrek 
aan vlaamschgezindheid bij de kleine burgerij, waar Gust 


254 DE LEEMEN TORENS. 

van Gendt op antwoordde met nogal groven spot. Het 
maakte Lodewijk razerig. 

-„Willen wij het op straat effen gaan vechten ?", gekscheerde 
Gust, die deed of hij zijn jas uittrekken wou. Ik 
kwam sussend tusschen beiden; vroeg aan De Koninck dat 
hij ons zijn laatste lied zou zingen. Het kalmeerde hem 
ineens; er kwam een goedige glimlach boven zijn rossen 
baard. Hij zond met een muizenstemmetje een heldhaftigen 
oproep tot de Vrijheid. Toen ' zijn sukses bedaard was, vroeg 
Arnold d'Haeseleer zeer beleefd aan Benedictus of wij ook 
niet iets uit zijne gedichten zouden hooren. Benedictus, die 
niet goed tegen tripel kan, vooral niet boven de vijf glazen, 
had zich sedert een half uur buitengewoon-flamingantisch 
getoond ; hij excuseerde zich over de ramp, dat hij vooralsnog 
niets dan Fransche verzen gemaakt had n maar hij 
zou zich beteren", verklaarde hij plechtig. De Koninck 
vergaf het hem. Benedictus declameerde, terwijl hij Dol 
met de oogen verslond: 
,Oui, les flues d'ici sont les fruits d'une teilte 
Que ne blesse aucune ente et qui, lente, s'accroit 
D'elle-même, en sa grappe gourde, oü lourds s'éveillent 
Jusqu9a maturité pétillante et vermeille 
Sol et ciel patriaux et leurs cosmiques lois!" 

De bijval was oorverdoovend. Een dronkaard die aan 
een tafeltje midden in plassen bier was ingedut, werd er bij 
wakker. Hij betoonde zijn geestdrift, wilde ook een deuntje 
zingen, begond lallend van: 

„Metsers en knapen, doet ulder devoore, 

dat wij van ulder geen klachten en hooren," 

maar bracht het niet verder omdat de struische waard, 

trotsch op het deftige gezelschap dat wij uitmaakten, hem met 

Gentsche krachtdadigheid de deur uitzette. 

Nu zaten wij alleen in de herberg; het was trouwens 

over half-twee geworden. Maar dit late uur kon eene 

gezelligheid niet storen, die baldadig noch vermoeiend werd» 

Men vertelde meer of minder pikante anecdoten, Ger


maine in het Brusselsch, natuurlijk, wat haar telkens deed 

blozen, omdat wij lachten. Aldus verliep de tijd aangenaam 


DE LEEMEN TORENS. 

en hoog-gestemd. Tot Arnold d'Haeseleer de naam van 
Paul Mornar uitsprak.

.

-„Jammer toch voor hem, en ook voor Lenormand," 
sprak hij, „de arme jongens zitten hun examen te blokken, 
terwijl wij ons amuseeren." 
--,,Ga hem halen, ga Paul halen! Hij woont immers 
vlak bij," gebood ineens Benedictus met vuur. 
„Op dit uur?" vroeg ik, „hij slaapt immers!" 
----„Een student die examen heeft slaapt niet! Ik ben 
trouwens zijn oom: ik héét hem te komen !" 

Ik ging. De straat was lekker koel. Aan het huis waar 
Paul woont gekomen, zag ik inderdaad nog licht op zijne 
kamer. Ik wierp steentjes op de ruit. Na dit drie-viermaal 
herhaald te hebben, zag ik de schim van Paul achter 
het gordijn. Hij opende het raam: eerst wou hij natuurlijk 
niet meê, ik drong aan, noemde Benedictus. 

--- „Ha !" zei Paul verbaasd. 

Twee minuten later was hij beneden en op straat. 

Hij scheen mij wel te huiveren, terwijl hij naast mij liep. 
Toen wij in de gelagkamer binnen waren, tusschen de 
vrienden, zag ik hoe bleek hij er uit zag, de arme jongen. 
Zijne oogen lagen in blauwe wallen. Gedwongen-glimlachend 
drukte hij de hand aan ieder, kuste kinderlijk Benedictus' 
wang, die tranen in zijn oogen kreeg. Ik stelde hem aan 
Germaine voor; zij bezag hem uit hare groote, groene 
oogen, en, naar het mij leek, bijzonder-ernstig. Zijne bleek 

haar blijkbaar. Hij-zelf bloosde even,-heid impressionneerde 
en deed daarna eenigszins gejaagd. 't Is tijd, geloof ik,

—

dat hij zijn examen achter den rug heeft. Eerst viel nu 
wat gegeneerde stilte in. Paul had plaats genomen naast mij, 
vlak over Germaine. Hij bezag haar tersluiks met zwarte 
blikken, nu en dan. Het maakte haar bedremmeld. Ik wist' 
niet dat dit meisje nog zoo frisch naïef was, Herman... 

Benedictus had voor Paul warme grog besteld. „Dat zal 
u goed doen," zei hij joviaal-bezorgd. Wij kregen versehe 
glazen bier. Toen Paul gedronken had, bekwam hij lengerhand, 
ook in zijn humeur. De alkohol sloeg hem weldadig 
naar het hoofd. Hij begon te vertellen: over zijne studies 
natuurlijk. Maar men deed hem zwijgen: nu mocht hij alleen` 
aan vermaak denken. En een half uur nadien deed hij het 


256 DE LEEMEN TORENS. 

werkelijk. Ik vond mijn charmanten en geestdriftigen Paul 
terug, die zoo aardig en zwierig verhalen kan. Heelemaal 
los en vrij kwam hij niet: dat kan niet bij hem, zoodra 
iemand aanwezig is die hij niet goed kent. En dan intimideerde 
hem ook de ongewone tegenwoordigheid van zijn 
oom wel wat. Toch was hij, in al zijn doen, niettegenstaande 
zijne vermoeidheid, de Paul waar ieder zoo van houdt. 
Germaine alleen scheen dat niet te gevoelen, wat nogal 
natuurlijk is, nietwaar. Zij was een beetje stijf, een beetje 
beschaamd zelfs, hadde men gezegd. Het misstond haar geenszins, 
overigens.. . 

-~ En met dat al was het half-vier in den ochtend geworden. 
Vaal klaarde het dof-vlakke licht der schemering 
over het raam. Het gaslicht verbleekte en scheen luider te 
suizen. De waard sliep, ineengezakt, achter zijn toonbank. 
Hij werd luid gewekt. Benedictus betaalde, royaal, de ge 

consumptie, met een bankbiljet waar hij triumphante--heele 
lijk meê wuifde. 

-»En nu: naar den kersenmarkt!" beval hij als een 
veldheer. 
Wij gingen naar buiten, wat loom wel in de gewrichten; 
maar de prille ochtendlucht knapte ons weldra rinsch op. 
Er kwam een frissche, een vernieuwde jool door ons hoofd 
woelen en gichelen. Wij liepen door mekaar, als schooljongens; 
maar omdat Paul weer wat verlegen deed, alsof 
hij bij het gezelschap niet hoorde, duwde ik hem naast 
Germaine. Heel zoetjes liepen zij naast elkander. Veel 
praten deden zij niet, geloof ik.. . 

Wij waren aan de Korenlei gekomen, en tot bij de Appelbrug. 
De gevels der oude gildenhuizen blankten er op. Wij 
zagen op den achtergrond het Gravenkasteel zwarter afgeteekend. 
Reeds hadden daar de boerenkarren gansche vrachten 
heerlijke vruchten aangebracht. De kersen bloosden in groote 
vlakken blinkend karmozijn, met duizend zilveren lichtjes, 
in de lucht die was als een vroege zeelucht. Wij kochten 
er elk een paar kilo, die de heeren in hunne hoeden uit 

Daar gingen de dames, dol van pret, ze uit langen...-goten. 

Aldus brachten wij elkander naar huis, van 't eene eind 
der stad naar het andere. Les adieux furent touchants. De 
laatsten bleven Paul en ik. Het was bij vijven, volop dag 


DE LEEMEN TORENS. 

reeds. I k was, moet ik bekennen, vermoeid; Paul sprakeloos 
en als in gedachten verslonden. Ik zag dat ik hem allicht 
geen goeden dienst had bewezen. 

--„Ik hadde u beter thuis gelaten, nietwaar, jongen?" 
vroeg ik, terwijl ik tot afscheid mijn hand op zijn schouder legde. 

--„Ja, misschien wel ... " zei hij doelloos. Na een tijdje 
echter voegde hij er aan toe, en sloeg zijne oogen vlug op: 
„... maar misschien hebt gij goed gedaan ook..." 

Ik drukte hem de hand; zij was droog en koortsig. Ik 
moest er nog aan denken, toen ik reeds weldadig in bed laag .. . 

Gent, 29 Juli 1913. 

Gij kunt u niet inbeelden, Herman, hoe onze Gentsche 
wereldtentoonstelling mijne keel uithangt. Het regent er haast 
altijd; er is bijna nooit iemand; en de knappe jongen van 
een bouwmeester die ze heeft ontworpen, kwam tot het 
denkbeeld, dat hij uitvoerde, er eenheid-in-stijl te doen heerschen, 
wat de verveling aankweekt, voedstert, vetmest. Ik 
kan heel goed tegen gebrek aan verscheidenheid, als dat 
gebrek maar het verstikkend-logge gewaad van wit pleister 
niet draagt, van verlaten pleister onder den regen, zooals 
deze expositie. Dit ware nog niets, als zij mij, deze treurige 
foor, met vrede liet. Maar dit is niet het geval. Wij exposeeren, 
gij weet het. Mijn vader zaliger, een ingenieur die zeer 
melancholisch was, heeft allerlei tuigen uitgevonden, die wij 
hier in de fabriek vervaardigen. Die hebben wij nu uitgestald. 
En het ongeluk wil dat een boel Duitschers, die nieuwsgierig 
zijn als wildemannen, daar al het-fijne van weten willen. Zij 
komen er mij dagelijks zonder bescheidenheid over uitvragen, 
ik die daar niet het minste verstand van heb. Het maakt 
mijn tegenwoordig leven tot een wreveligen last. 

Gelukkig doen zich wel eens in die tentoonstelling gebeur 

voor, die mij meer interesseeren dan, bijvoorbeeld,-tenisjes 
flirts van Gentsche meisjes met menschenetende negers, of 
de luid-uitgesproken woede van professoren in de aesthetica 
voor Fransch neo-impressionisme (ik zal u de ,;chronique 
scandaleuse" van onze World's Fair maar niet verder opdisschen). 
Daar is bijvoorbeeld het relletje op het Fransch 
concert van deze week, dat wel eenige aandacht waard is. 


258 DE LEEMEN TORENS. 

Gij zult de feiten gelezen hebben in de krant: een groep 
Vlamingen heeft het kwalijk genomen, en met luidruchtigheid, 
dat een concert geheel aan Fransche meesters gewijd was. 
Zij zagen daarin een uitdaging aan, en ja eene negatie van 
de Vlaamsche muziek. En ik die dacht dat de Vlaamsche 
beweging, in hare jongste en hoogste instantie, eene kultuurbeweging 
is, na archaïseerend en literair, na politiek, na 
oeconomisch-sociaal te zijn geweest; een kultuur-beweging 
die eerbied zou hebben voor welke uiting van den geest, 
van waar ze ook kome, en in de eerste plaats dan voor 
•de schoonheid uit Frankrijk, grondslag immers, van in de 
Middeleeuwen, waar, naar bleek, de Vlaamsche schoonheid 
het zekerst op bouwen kon! Maar de flaminganten hier te 
Gent hebben daar een anderen kijk op; zij kunnen de 
slechte manieren van het meeting-flamingantisme, dat in 
de politieke periode van de beweging noodig was maar nu 
toch moest hebben uitgediend, --zij kunnen hunne slechte 
manieren niet afleeren.. En wat ik vooral het ergste vind, 
Herman, het ergste voor mij, het ergste voor ons: het is 
onze vriend Lodewijk de Koninck, de artistiek-aangelegde, 
die heel het spel op touw had gezet met dat Fransch concert, 
hij en zijne makkers die met jouwen en stoelen-gooien begonnen 
zijn. God bewaar mij: hij heeft er zelfs een rommeling 
bij opgeloopen, en dat heb ik maar half jammer gevonden. 
Wat mij echter spijt is, dat jonge, schrandere menschen, die he 
toch wel beter weten, met De Koninck in zijne dilettanterige 
brutaliteit meêloopen. Ik ben De Koninck als een gevaar gaan 
beschouwen, bijvoorbeeld voor Constant Hoeck en Paul 
Mornar. Lodewijk de Koninck, gij weet het, had heel goed 
in literair of muzikaal opzicht dingen kunnen praesteeren, 
die de aandacht waardig zouden zijn geweest; maar hij is 
lui, hij is sceptisch hoewel sentimenteel, en zijn grond is 
die van een boer waaraan de grof heid nu en dan als een 
zweer uitbarst ; zijn collage trouwens met die goede, maar 
toch nogal gemeene Fiéne... Zie, Herman, dat De 
Koninck in een Gust van Gendt een trouwe volgeling 
vindt, laat mij koel; zijn invloed op d'Haeseleer zou mij 
eveneens onverschillig laten, indien ik niet wist welk een 
nobele grond zit in dien willoozen ontredderde; maar dat hij 
Constant en Paul, dat hij zelfs Lenormand meesleepen zou .. . 


DE LEEMEN TORENS. 259 

Want, hoe groot een aantrekkingskracht van Lodewijk 
de Koninck uitgaat, hij moge het dan ook onwetend zijn : 
ik heb het verleden Zondag weêr maar ondervonden, en 
het verklaart waarom ik hem trots alles gaarne ontmoet. 

Wij hadden in de tentoonstelling een Rozendag: de groote 
hal van het feestpaleis gevuld met rozen. Herman, waarom 
zijt gij dien dag niet overgekomen? In het groenig 
aquarium -licht van de oneindige zaal, tot in versmeltende 
vergezichten, de stil-bevende wemeling van de geurenwaas 
uit duizenden bloemen; de gedempte weelde der matte 
kleuren in de diepste en fijnste schakeeringen, herhaald 
tot waar ze werden één vage toon-van-schelpen, van 
peerlemoerspeling, diep onder water als het ware. Niet 

volk, de opgedirkte burgerij, de losse-tegenstaande al het 
pronkerij der overheid allerhande en allentwege, leefde men 
daar in een geheimzinnige wereld, Herman, de zintuigen 
aangeslagen of doorzegen, tot zinderen gebracht of met 
dofheid gedrenkt door den toover der al te vele bloemen; een 
toover van Armida-tuinen waar men schromend en bevreemdbevreesd 
bijna en bijna smartelijk in geniet; eene beklemming 
die men zoekt ;-een spasmodische verrukking die lijden 
doet maar die men aanhoudt. En ik was hier vreemdgelukkig, 
Herman; want God-dank, ik heb een groot isolatievermogen, 
en mijne dagen zijn ijl, als ik mij niet 
afzonderen kan. Maar ik kan het doorgaans heel goed, en 
gaat het bij ongeval niet, dan heb ik geuren en boeken, en 
ik heb desnoods alkohol.. . 

Die Zondag-ochtend ('s namiddais zou het er mii waarliik 
al te druk zijn geweest), liep ik langs de perken, als ver 

als verkleumd van al die tonen en al die reuken,-doofd, 
ongevoelig als het leek door overgevoeligheid, gestupefieërd 
door het overweldigend genot. Was het niet dat hij mij 
vriendelijk op den schouder had getikt, ik zou zelfs mijn 
neef, Monsignor Marcus d'Onghena niet hebben gezien, 
daar hij stond in gesprek met Pater Bruno de Reus. Het 
was een wonder gezicht, midden daar in al die bloemen, op 
den blinkend-blauwenden grond van donkere varens aan, die 
Dominikaner monnik in zijn witte pij, waarnaast, aan toga 
en mantel van Marcus, het purper vlekte. Ik schudde mijne 
dofheid af; ik praatte gaarne met Pater de Reus; hij is een 


260 DE LEEMEN TORENS. 

geraffineerde geest, al doet hij gaarne brusk en lomp; zijn 
extatisch gelaat van bleek-ernstigen aartsengel contrasteert 
met de energie zijner uitspraken, met hunne ruwe en zelfs 
vulgaire beelden. Het is dat deze aristocraat zich der volkszaak 
heeft gewijd, en nu meent te moeten handelen en 
spreken als een werkman, want hij is vol milde illusies. 
Hier, in deze rozententoonstelling, die hem ongetwijfeld zeer 
hooge genietingen bezorgde, meende hij te moeten morren 
over de lage loonen der tuiniers. Marcus glimlachte fijn, en 
beantwoordde hem met wat latijn. „Stravit et triclinia de 
rosa," zei hij f jn tjes, „et lectos et porticos, et sic per ea 
deambulavit." Hij wilde met andere teksten voortgaan; ik verwachtte 
mij aan Paestum, toen Leo van Aerseele, socialistisch 
schepene en volksvertegenwoordiger, zich onder Marcus' 
stemgesuis bij ons vervoegde. Vreemd, hoe deze expositie 
alle partijen in éénzelfde jovialiteit kwam verzoenen: Aerseele, 
wiens brutaliteit heelemaal gemaakt is maar die treft 
en inneemt door zijne oprechtheid, drukte de hand van 
Pater Bruno stuk, boog heusch maar zonder diepen eerbied 
voor Monseigneur Marcus, had een spottenden groet voor 
„den droomfabrikant", zooals hij mij goedaardig noemde. 

—r' Hemel! er is weêr veel volk, nietwaar ?", constateerde 
hij. „Jammer dat het in de week zoo slabakt en dat de 
vreemdelingen zoo traag af komen. 't Is waar, de vacantie 
begint pas. Maar wij hebben nog anders niet gezien dan 
Duitschmans. Gaat het zoo voort, dan is het deficit reusachtig. 
Ik heb het voorspeld !" 

— „Wacht de uitslagen af, meneer de schepene !", zei 
achter hem aan graaf van den Bergh de Groot, die op ons 
groepje toetrad: de somber-uitziende oud-minister, de „homme 
a tout faire" van wijlen Leopold II, de man die met de 
taaiheid van zijn wil en de overweldiging van zijn werk 
overwinningen behaalde waar zijn meester dat wilde;-kracht, 
die stottert, maar koppig als een bok bevelen kan; die van 
't ééne kleine bibbergebaar zijner hand, altijd hetzelfde, de 
benden werklui bestuurt die 's konings bouwkundige megalomanie 
bevredigen moeten, de aldoor-maar-hoogere belastingen 
in de hongerende staatskassen vloeien deed, de blikken 
wendde naar Kongo en er tegen iedereen en alles in de 
naasting door België van afdwong. Zeer groot, stond hij 


DE LEEMEN TORENS. 

vóór ons, hij, de man van deze World's Fair; zijn baard open 
als een boek, de neus nijdig, boven de borstelige brauwen 
een vertikale plooi van achterdocht dwars door het gestuikte 
voorhoofd. Ik heb niet veel omgang gehad met dezen Algemeenen 
Bestuurder der Tentoonstelling, die mij weinig sympathie 
inboezemt, en niet eens intelligent is. Ik trok mij dan 
ook terug „à i'anglaise", schoof tusschen de wandelaars weg 
die meer en meer talrijk werden, en waaronder de atactischstijve 
baron Floris d'Uytschate van der Voght, vergezeld 
van den onafscheidbaren dokter Géhenne, eene eerbiedige 
aandacht trok; had de opluchting, een eind verder de groep 
van Lodewijk de Koninck te zien: de onafscheidbare vrienden 
en hunne meisjes die ze niet plegen te verbergen, en waar 
ditmaal ook Lenormand bij was. Een oogenblik docht het 
mij zelfs, ook Paul te ontwaren, Paul gearmd met een jonge 
dame, waar ik Germaine in te herkennen meende. Zij 
verdwenen echter schichtig achter een palmboschje, nog vóór 
ik mij vergewissen kon of ik mij niet had bedrogen. Ik 
was overigens zeer verbaasd: Paul, voor enkele dagen gepromoveerd, 
was ons het goede nieuws komen melden, er 
aan toevoegend dat hij nu voor een tijd naar Brussel ging. 
Zou hij reeds terug wezen? Vreemd ! .... ---Ik drong 
door de losse menigte, naderde De Koninck wien ik vergat 
zijn gedrag op het Fransche concert te verwijten, en aansprak 
met de vraag: 

--Was Paul daar niet met u, straks ?" 

-Ja! Waarom niet ?" verbaasde zich oolijk de artistieke 
geneesheer. 
-En met mejufFrouw Theunis ?" vroeg ik verder, de 
keel ineens droog. Dol Vermeire schoot in een luiden 
lach, dien ze plots als het ware inzwolg, toen zij baron 
d'Uytschate met trappelpasjes om haar heen zag pa vaneeren. 
-„Ja! Waarom niet ?" zei weer, leuk en losjes, onze 
Lodewijk. Ik moest er bedremmeld uitzien: allen, ook 
Lenormand, zagen mij aan met geamuseerde gezichten. 
-„En waarom is hij zoo ineens gevlucht?" sprak ik. 
---„Wel waarom brengt gij hier bischoppelijke oomen mee, 
waar zij toch niet behooren? Wil hij rozen zien, dat hij 
naar Bagdad gal Daar ten minste zal hij de verliefdheid 
van zijn neef niet storen!" oreerde De Koninck. Maar ik 


262 DE LEEMEN TORENS. 

kon niet lachen: ik was ontsteld, Herman, en wist me-zelf 
niet zoo onmiddellijk te bepraten. 

-„Gaat gij meê, of blijft gij hier staan ?" vroeg Lodewijk ; 
„wij zijn bang hier wortel te schieten in deze vruchtbare 
bladaarde en bij zulke voordeelige atmospheer..." Ik had 
nog iets willen zeggen, uitleggingen vragen; ik zocht een 
middel om d'Haeseleer, of desnoods Lenormand terzijde te 
krijgen. De vogels gingen echter ineens vliegen: de familie 
Hoeck was in aantocht, en ik weet dat het gezelschap De 
Koninck, vooral met nogal lichte meisjes, niet gaarne den 
Professor, vader van Constant, ontmoet. Ik zelf voelde 
een zekere gêne, waarom kan ik niet zeggen, toen de professor 
mij voorbij kwam. Ik groette hem diep en stijf, 
zooals altijd sedert onze brouille. Hij bezag mij, onder zijn 
wedergroet, doordringend. Zijne dochtertjes, de lieve, maar 
schrale tweelingzusters Solange en Nicole, bloosden bedeesd, 
terwijl de groote vraagoogen van Solange Arnold d'Haeseleer 
volgden. De schoone d'Haeseleer bezit het hart van 
al de Gentsche meisjes, sedert hij in de roeiwedstrijden 
van Henley de Engelsche studenten hielp kloppen... 
Ik ging naar huis door de zonnige Zondag-stad. Onder 
het middagmaal bemerkte mijne moeder mijne bekommernis: 
zij vroeg mij niet naar de reden ervan, hetgeen mij haast 
spijten ging, want ik praat gaarne met mijne moeder over 
de kinderen Mornar, al druischen onze gedachten erover 
meestal tegen elkander in. Ditmaal zweeg zij, en ik ook. 

Heel den namiddag dacht ik aan Paul. Ik weet niet, 
maar het was mij of een gevaar hem bedreigde. Ik ben in 
zake liefde niet geblaseerd, en zoo goed als nieuw; maar 
Paul nog meer dan ik nog, ik vermoedde het althans. 
Hij, althans zoo openhartig met mij, waarom had hij niets 
gezeid ? was hij hier in Gent terug zonder dat wij het zelfs 
wisten? God, was onze Paul dan ineens een andere jongen 
geworden, gekeerd ineens?... Ik wilde het weten, hield het 
trouwens niet langer alleen uit in den dubbelzinnigen toe-
stand waarin ik verkeerde. Ik liep de straat op. Waar 
hem echter te vinden? H aast onwillekeurig richtte ik mij 
naar het huis van dokter De Koninck, waarvan ik wist dat 
hij 's namiddags liefst in een luien stoel doorbrengt. 

Ik belde aan met een zekeren wrok en een zeker ver



DE LEEMEN TORENS. 

263 

driet. Had De Koninck in deze zaak maar een schijn van 
schuld, hij zou het weten van mij. Hij opende mij-zelf de 
deur, in zijne hemdsmouwen; reikte mij de hand, en schudde 
de mijne, terwijl hij zei: 

---„Gij zijt kwaad op mij, gij !" 
Ik antwoordde niet, terwijl hij mij binnenleidde en een 
stoel wees. Hij ging liggen, sprak: 

„Ik voel het: het kan niet anders. Gij draagt mij een 
kwaad hart toe. Waarom ? Ik weet het niet! Weet gij 
het zelf maar ?" 

Zie, Herman, de toon van dien jongen zou bergen verzetten. 
Hij moet wel in-goed zijn, dat hij zelfs ouderen 
zooals ik, en die daarenboven wel heel veel op hem af te 
dingen hebben, zoo maar innemen kan zonder de minste 
moeite, zonder het geringste middel, eenvoudig door zijn 
verschijnen, en zelfs met al de ondeugden die dat verschijnen 
verraadt ... Hij bood mij een sigaar aan ; vroeg mij 
daarop met een pijnlijk gezicht of hij er ja dan niet ook een 
opsteken zou, hetgeen hij natuurlijk deed; herhaalde toen: 

--„Wat verwijt gij mij ? Dat ik wat drukte heb ge


maakt op het fraskiljonsch concert? Maar man, ik heb dat 

noodig! Ik kan toch geen bourgeois gaan worden ? En 

dan, één resultaat heeft het toch, en dat gij-zelf zult toe


juichen : tengevolge van mijn opstandje richten nu Waeri 

en Reper een driedaagsch Vlaamsch muziekfeest in. Gij 

ziet het: ik dien toch nog voor iets; ook aan mij heeft de 

Vlaamsche kultuur nog iets ! ... Wat neemt gij? kummel? 

chartreuse ? tripel-sec ?" 

Hij noemde dertig namen van likeuren, haalde daarop 

een kruik fijne alkohol voor den dag en een kist vol apothe


kersfleschjes : essentie van de likeuren die hij genoemd had. 

Hij mengde er met zorg mijn drankje uit; aarzelde lang 

voor hij zich-zelf een reusachtige kummel bereidde; proefde; 

zei dan verder: 

---„Wat Paul betreft... " Hij bezag mij, schoot ineens 

in een luiden lach. „Welk een gezicht gij zet! Zijt gij dan 

de hen die Paul heeft uitgebroed ?" Ik lachte geforceerd. 

Hij vervolgde: „Dat moet u zoo niet verwonderen. Bij 

jongens als Paul gebeurt dat altijd zoo: le coup de foudre, 

de gelukzakken! Al de rest is immers niets dan marinade, 


264 DE LEEMEN TORENS. 

de gekruide pekel dien wij ons eene ambrosia denken, en 
die alleen walg verdient. . . Ja, mijn beste Karel, laat mij 
eens oprecht zijn, gij die het verdient: wij, ik bedoel: types 
als ik, die maitresses hebben, nietwaar, en dikwijls twee 
tegelijk, konden wij maar ééns de maagdelijke bedremmeling 
kennen van een Paul, die klotst tusschen extaze en 
neerslachtigheid, opvlamt en wanhoopt, met duizend angsten 
en duizend verrukkingen ..." 

Ik onderbrak met deze vraag, waar ik eerst later de 

naïefheid van inzag: 

„Maar hoe is dat zoo ineens gekomen ?" 

Lodewijk schaterde: Gij hebt ze immers zelf in zijne 
armen gegooid! Weet gij niet meer: op de Gentsche kermis, 
in het Galgenhuizeken ! ? ... Kom, kom, gij moet 
daarom niet huilen. Weet gij wel dat Germaine Paul haast 
waard is? Een maagd, jongen, of zooveel als; stel u voor! 
En zij is dol op hem. . " 

Ik had er behoefte aan, Paul te zien; vroeg aan Lodewijk 
of hij soms wist waar ik hem aantreffen kon. 

-,, Dat zou ik gelooven !" zei hij. Hij schoot zijn jas 
aan. „Ik zal u bij hem brengen. Maar gij moet eerst nog 
een borrel drinken," gekscheerde hij, „want er is een zekere 
moed toe noodig, voor een geposeerd man als gij, om de 
oorden op te zoeken, die... waar.
... " 

Wij gingen. Hij bracht mij langs ledige achterbuurten naar 
een duister en vuil huis met afschilferenden gevel. Hij haalde 
een sleutel uit zijn zak, opende de deur, duwde mij een 
donkeren gang in. „Pas op den keldertrap," zei hij mij; en 
dan, heel luid: Jk ben ik het!" kondigde hij aan. 

In de diepte zag ik een vierkant, een geopend deurraam, 
licht worden. „Ga maar naar beneden," zei Lodewijk, en 
hij leidde mij bij de hand naar den trap. „Ik ben niet alleen," 
riep hij weer, „Karel van de Woestijne is daar ook !" Ik 
hoorde nu verbaasde uitroepingen, een gestommel van ver 

stoelen ; herkende stemmen; zag in het licht van-schoven 
een aangedragen lamp het lachgelaat van Dol: ik was in de 
woning van Jan Vermeire, gezegd Amnestie. 

-„Kom beneden! Kom beneden !" riepen nu allen 
dooreen. Ik vond er het gewone gezelschap: Arnold, Gust 
van Gendt, de meisjes. Ik zag er ook Germaine die mij 

DE LEEMEN TORENS. 

bedeesd toelachte, niet wist of zij mij de hand reiken zou. 
Dat meisje is werkelijk heel mooi, Herman, gedistingeerd 
zelfs, heelemaal anders dan Dol en zelfs dan Propke. 

-Js Paul hier dan niet meer?" vroeg Lodewijk, terwijl 
diene mij bij den arm nam: ,,Gij blijft met ons soupeeren, 
nietwaar? 0, het is niet vet: wat charcuterie met een boterham 
; maar 't is u van harte geboden !" I k wist niet wat te 
antwoorden, zag rond in de keuken en haar kleinburgerlijk 
gerei, hare naaimachine naast de Smith Bros. van Dol. En 
het vuil-geele petroleumlicht. Gust van Gendt zei: „Paul? 
Daar juist weggegaan. Kan nauwelijks den hoek om zijn. 
Hij moest nog wat gaan denken, gelijk Koning Froth in 
„Starkadel." Hij is er heelemaal nog niet in, mijn kozijn !" 
En Germaine bloosde. 
Ik maakte verontschuldigen, wel wat verlegen; ging de 
trappen weer op; liep op straat Paul na. 

Ik vond hem geleund staan over de balie van eene kade 
aan de Schelde, het logge water bestarend dat moe klotste. 
Het duurde een tijd voor hij mij naast zich zag. Toen keek 
zijn wit gelaat mij verwonderd aan; het vertrok weldra; hij 
sprak met doffe stem: 

-- „Karel, gij zijt zeker boos op mij?" 
Ik antwoordde, zonder goed te weten: „Waarom ?" En 
toen: » Paul, waarom hebt gij mij dat niet gezeid ?" 

Hij liep naast mij met hangend hoofd. Jk zou niet 
hebben gekund," zei hij na een tijd. „Maar ik heb mij niets 
te verwijten." Hij schoot toen ineens uit: „Gij kunt mij 

immers niets verwijten! En dan: heb ik niet het-recht?. . 
Geloof mij, Karel," hij sprak nu smeekend haast, „ik kon er 
niet aan doen ... Het heeft mij op het examen mijne groote 
distinctie gekost; maar ik moest er altijd aan denken... Nu 
nog weet ik nier. 0, geloof mij, er is niets gebeurd; ik 
zweer U: er zal nooit iets gebeuren, maar... Zij woont bij 
Dol, maar dat mag niet blijven duren. Zij moet daar buiten, 
Karel, vindt gij ook niet? Ik zal ... Ja, ik weet nog niet .. . 
't Is een warreboel in mij... Wie had dat ooit gedacht, 

nietwaar ?" 

Wij stapten traag naast elkander, zwijgend. Ik had haast medelijden 
met Paul: hij had tranen in zijne stem... Toen dacht ik 
aan uw brief, Herman; ik meende te moeten spreken. Ik zei: 

1917 I. 18 


2% DE LEEMEN TORENS. 

-„En Simone Renier, Paul?" 
Hij bezag mij verbaasd; sprak dan somber en met plotser. 
wrevel: 

-„Moet gij maar aan Constant Hoeck vragen !" 
-„Hoe?" antwoordde ik, „weet Constant Hoeck dingen 
die ge mij verzwijgt ?" Paul viel smeekend in. ---„Begrijp mij 
niet verkeerd, Karel. Zie, ik ben blij dat ik gesproken heb,, 
dat ik met u spreken kan. Ja, Simone... Ik zeg niet .. . 
Ik heb voor haar vereering, Karel, ja, vereering. En ik 
geloof dat ook zij ... Wij hebben nooit daarover met 
elkander gesproken, dus ... ja, ik had van haar kunnen 
houden misschien, en hare ouders, en mijn vader... Maar 
kan ik er aan doen dat het nu anders verloopt ? ... En 
dan: t1 mag ik het wel toevertrouwen, nietwaar: Constant... 
Maar neen, ik mag dat niet zeggen, ik mag niet. Hij heeft 
het mij trouwens zelf niet gezegd ; misschien dacht hij .. . 
En misschien denk ik zelf maar... Et puis, et pal's, Si tu 
savais!" (waarom hij ineens Fransch sprak, weet ik niet) 
„et puis, Germaine.. . " (en fluisterend, en zuchtend) „ma 
Germaine.. . " 
Hij was er niet ver van, in snikken los te barsten. Ik. 
had medelijden met den armen jongen, nam hem onder den 
arm. Hij zag naar mij op, en glimlachte schuchterig .. . 
Wij liepen nu weer naar de stad toe, het stationplein tegen, 
waar de risten lantaarnlicht over heen slingerden. „Kom ", 
zei ik, „wij gaan ergens zitten. Willen wij gaan soupeeren 
in „Ganda" ?" „Neen, neen !", schrok hij. --- „Dan eenglas 
tripel drinken, in het Galgenhuizeken, bij-voorbeeld ?", 
probeerde ik te lachen. Hij drukte mij de hand; scheen weer 
moed te vatten, zei opgelucht: „Mag ik mee naar uwe kamer,. 
zeg? Gij hebt misschien een glas wijn voor mij. Gij leest 
vlij voor uit Verlaine; ik speel een beetje Schumann. . " 

Wij gingen naar huis. Wij deden beiden ons best, maar 
de gezelligheid kwam er niet in, Herman: Paul verviel weer 
in zijne mijmerij. Ik wilde hem spreken over Germaine, hetgeen 
natuurlijk voor mij zeer moeilijk was: nu eerst voel 
ik terdege° mijn gebrek aan ervaring in zake liefde. Paul 
antwoordde trouwens niet dan met restrictie. Ik zou haast 
gaan gelooven dat zulk een eerste liefde een physieke pijn, 
bijna een wezenlijke ziekte is ... . 


DE LEEMEN TORENS. 267 

Ik had een koud souper op mijne kamer laten opdienen :. 
ik eet 's avonds dikwijls alleen, daar mijne moeder vroeg 
naar bed , gaat. Paul at als een wolf bij de eerste beten, 
werd echter weldra lusteloos. Hij vertrok vroeg. Dien nacht 
heb ik niet goed geslapen ... 

Gent, 3 Augustus 1913. 

Door al mijn werk heen heb ik mijn langen, langen brief 
herlezen, Herman. Rechtuit gezeid, ik ben blij dat ik er 
door ben. Zoudt gij het willen gelooven ? Al wat gebeurd 
is met Cornelie Mornar en met haar broeder: het is of het 
een moreele crisis was, die ik-zelf heb moeten doormaken. 
Hoe zal dit alles verloopen ? Ik weet het niet, en wil er 
voorloopig niet verder aan denken, blijde als ik ben, mij 
opgelucht te gevoelen. 

Alles is nu voor mij weer bij het oude. En ook, naar 
het mij voorkomt, voor onze naast-bestaanden. Benedictus, 
wien ik Paul's geval maar liefst verzweeg, is met Fele Miere 
weer op weg: van dorp naar dorp, van hoeve tot hoeve, 
zijn landelaam gaan verkoopen; want de dorschtijd is naderend, 
en weldra snijdt men de toemate. Marcus, hij, zit in zijne 
folianten, die hij afwisselt met lichtere lectuur; zoo vond ik 
hem dezer dagen verdiept in een klein boekje: „ Ce que 
toute jeune mariée doit savoir". Hij bloosde en glimlachte, 
toen ik het ontdekte. Jkhad het aan Cornelie willen 
geven", zei hij, „maar ik vrees dat zij het wel beter weet''. 

Mijne nicht Marie-des-Angel stikt een zijden gilet dat zij 

mij op mijn feestdag wil vereeren: een soort muisgrijzen 

kulk, waar hare bedrijvige en kunstzinnige naald lichttintige 

rozen op ranken doet. Mijne moeder, met wie ik over uw 

zuster Sonia sprak, stuurt haar tegen hare kwalen volgend 

recept (ik schrijf het, ten behoeve uwer Brusselsche apothekers, 

in het fransch over) : digitale, saponaire, bardane, séné, van 

elks drie gram; er een liter kokend water opgieten; een 

kwartier laten trekken; er Bene groote kop van drinken, 

iederen dag, tusschen de eetmalen in. Het is afschuwelijk 

slecht: men voelt zich heerlijk-ziek onder het drinken. Maar 

het is probaat .. . 

En nu blijft mij alleen nog over, beste Herman, u te 


268 DE LEEMEN TORENS. 

omhelzen en voor uw schrijven te danken, dat voor ons 
van zoo groot belang was. Ziet ge soms Adriaan Cnudde, 
die mij in zijne nieuwe rol verbluft, vergeet dan niet hem 
van mijnentwege te groeten, en te zeggen dat zijn zaak 
een vader hier dieper en dieper zakt-waarnemer van 

overdrachtelijk! in den schoot der oude kwezels en 
begijnen wier belangen hij zóó goed verdedigt, dat hij er 
lengerhand millionair op geworden is; terwijl Adriaan's 
broer Dolf, de christene demokraat, anarchistische mest in de 
klerikale aarde blijft delven. Ontmoet gij ook Verschaeve, 
betuig hem mijne oude sympathie. Ik heb hem gekend in 
den tijd dat hij aarzelde tusschen zelfmoord en Trappistworden. 
De titel van zijn roman, » De leemen Torens", is 
mij lief, of ik hem zelf had uitgevonden .. . 

KAREL. 

(Wordt vervolgd). 


LIEDEREN. 

Ik meende mij te vinden, en vond U, --
Ik meende U te vinden, vond ons beiden; 
Ik wist mijzelve niet, noch wist ik U; 
Hoe zoude ik U en mij dan onderscheiden? 


Toch maakt, in mij verborgen, iets zeer blijde 
De ziel die U afzoekt, en uitkijkt nu, 
In dit verholen vers van woorden schuw, 
De beeltenis te vinden van ons beide'! 


Gij zijt het, muziekale blinde kracht 
Die door de ruimte jaagt en haar verslindt, 
Het doode met het levende verbindt, 
Een vlam aansteekt waarin de toekomst lacht, 
Ruischende gang der zingende atomen, -
Gij zijt het, waaruit ik ben voortgekomen. 



270 LIEDEREN. 

ZALIGSPREKING. 

Zalig zijn de dronkenen van geest 
Die de aarde zagen door opalen 
Glazen, toegang gevend tot de zalen, 
Aangericht voor een wijdlichtend feest. 


Wankelen de velden ziet hun geest 
En de dieren buigen vele malen, 
En de boomen lachen, maar het meest 
Lachen op de wereld de kanalen. 


Als het nacht wordt, gaan de sterren springen 
En de maan glijdt, witte majesteit 
In een zilvren pruik de balzaal binnen. 


Van de luchten vallen sidderingen 
Keur van blanke rhythmen wordt gespreid, 
En de wereld gaat een dans beginnen. 



LIEDEREN. 27 1 

HET WOUD. 

Donkre boomen uit mijn kostbaar woud, 
Geboren naar den hemel op te schieten, 
En uit uw waaiend koepel-dak te gieten 
Koelte, waarvan de grijze aarde houdt, 

Zooals een orgel zijt gij opgebouwd: 

Pijpen van klank en fijne hooge sprieten, 

Die uit hun steigering stemmen loslieten, 

Te roepen staat gij, klankenwachtend hout. 

Des ochtends komt uw hemelsche bespeler, 

Uw organist, uw goudenklankuitdeeler, -
Zijn voet aanraakt uw donkerend pedaal, 
Zijn vingers zijn op dansende lichtstraal, 

Hij loopt met trillers langs uw stammendos, 
En uit uw takken breekt verrukking los. 

A. VAN COLLEM. 

OVER OUD-WORDEN. 

Der Mensch ist nicht geboren, die Probleme 

der Welt zu lösen, wohl aber zu suchen wo 

das Problem angeht und sich sodann in der 

Grenze des Begreiflichen zu halten. 

GoETHE (Eckermann). 

Het probleem van het oud-worden is even oud als de 
menschheid zelve. Men heeft ten allen tijde den mensch zien 
geboren worden en leven, zien oud-worden en sterven; men 
heeft zich hiermede gemeenzaam gemaakt, zich met de onafwendbaarheid 
van den dood verzoend, of trachten te verzoenen, 
maar men heeft toch altijd gevoeld tegenover een 
groot mysterie te staan. „Hinter allem Leben lauert wie ein 
Gespenst der Tod. Warum ?" vraagt E. von Hartmann in 
zijn „Problem des Lebens": „Warum musz alles Geborene 
sterben, da doch das Leben selbst nicht stirbt, sondern in 
neuen Geschlechtern weitergeht ?" 

Deze vraag is door ieder geslacht opnieuw gesteld; en 
in iedere generatie hebben philosophen, theologen of biologen 
naar een antwoord gezocht en zullen dit blijven doen zoolang 
de drang tot weten en begrijpen den mensch zal beheerschen. 

Men mag er aan twijfelen of er ooit een bevredigend 
antwoord op zal gegeven worden, ontkennen zal men zeker 
niet, dat er in het denken over die vraag en wat er mede 
samenhangt, iets is, dat aantrekt en dwingt. En men zal 
kunnen begrijpen, dat iemand, die door zijn werkkring 1) 
dagelijks, niet alleen met den zieken, maar ook met den dooden 

1) Die van prosector-bacterioloog der gemeente-ziekenhuizen te Rotter 
(Noot der redactie).-dam. 


27

OVER OUD-WORDEN. 

mensch in aanraking komt, zijn gedachten dikwijls die richting 
laat uitgaan. 

Vlak naast de vraag van von Hartmann ligt een andere 
Wat hebben wij te denken van het oud -worden? Aan eent 
poging tot het beantwoorden hiervan zijn de volgende blad 

gewijd.-zijden 

Bij een natuurlijken gang van zaken worden alle levende, 
wezens oud ... en sterven. Toch sterven niet allen geheel, gelijk 
ook niet allen sterven; er is nml. een groote groep van 
levende organismen, die niet sterven, en waarvan de individuen 
toch niet voortleven. Dit komt nader ter sprake. 

Allereerst is het noodig iets te zeggen over de or n en 
waaruit de mensch is opgebouwd. Deze zijn: 

1. Organen voor instandhouding van het individu. 
2. „ „ „ „ de soort. 
De eerste groep omvat: a. de organen die voedsel opnemen, 
verwerken, door het lichaam verdeelen en het onbruikbare 
verwijderen; het zijn: 

het maagdarmkanaal met aanhangende organen (speeksel-

Iffieren, lever, alvleeschklier, enz.), 
het bloedvaatstelsel (hart en vaten), 
het lymphe-vaatstelsel, 
de urinewegen (nieren, blaas enz.), 
verschillende kliersystemen, die bepaalde stoffen als zweet,. 

slijm, enz. afscheiden. 

b. de ademhalingsorganen. 
c. de organen, waardoor wij in betrekking staan met de 
buitenwereld, nml.: 
de zintuigen, 
het geraamte, 
de spieren, 
de huid. 
Deze drie te zamen vormen de somatische elementen van: 


ons lichaam. 

De tweede groote groep omvat de voortplantingsorgsnen ;. 
deze zijn : 

a. de geslachtsorganen (in-en uitwendig) 
b. accessoire organen (als b.v. de vrouwelijke borstklier) 
De geslachtsorganen bevatten de elementen waaruit nieuwe 
individuen zullen voortkomen: het kiemweefsel. 


274 OVER OUD-WORDEN. 

Het is duidelijk, dat de genoemde twee groepen van 
organen te zamen nog niet den mensch maken. Hun taak 
is den mensch in stand te houden en voort te planten. En 
gelijk bij een trein, hoe interessant een locomotief als instrument 
ook zij, niet het vervoermiddel, maar het vervoerde het 
belangrijkste is, zoo is ook bij al het belangwekkende, dat 
die organen in hun fijnen samengestelden bouw en verwonderlijke 
verrichtingen te zien geven, van nog grooter belang, 
dat, wat door hen in stand gehouden en voortgeplant wordt. 
Is dit hetgeen er overblijft als wij van een menschelijk individu 
de genoemde organen aftrekken? 

In verband met wat volgt, moet deze vraag even behandeld 
worden. 

Trekken wij die organen af, dan blijft over: het centraalzenuwstelsel, 
d.w.z. de hersenen, het orgaan der hoogere, 
der geestelijke functies. Als bemiddelaars tusschen dit laatste 
orgaan eenerzijds en de twee bovengenoemde groepen ander 

kennen wij het ruggemerg en de zenuwen; zij onder-zijds, 

centraal-orgaan en het lichaam de wissel--houden tusschen het 
werking, die voor beider voortbestaan en werkzaamheid 
,onontbeerlijk is. Wat in stand gehouden en voortgeplant. 
wordt, is de mensch als bewust, denkend wezen. Is dan de 
bewuste, denkende mensch te vereenzelvigen met zijn hersenstel 
? Ik antwoord: neen, zóó is niet bedoeld de verhouding 
tusschen den mensch en zijn organen. Wij weten wel, dat 
de geestelijke verrichtingen van den mensch gebonden zijn 
,aan, en afhankelijk zijn van den bouw zijner hersenen, maar 
daarom mag men nog niet de hersenen den zetel van het 
bewustzijn noemen. Ik herinner hier aan 't geen o.a. door 
van Rijnberk is opgemerkt in een der aanteekeningen op 
zijn rede: „Over het begrip Leven." Hij zegt daar: „de 
hersenen zijn dat lichaamsorgaan dat intact moet zijn, willen 
wij ons bewust worden ; maar hieruit valt niets af te leiden 
omtrent den „zetel" van het bewustzijn". Gelijk Bolland 
zegt: „de mensch is niet wat hij heeft (een samenstel van 
organen), hij is begrip in levenden lijve. Begrip, bewustzijn 
is niet ergens voorhanden." 

Zoo zijn dan ook de organen, die ik boven noemde, niet 
ie beschouwen als middelen tot instandhouding en voort 
hersenen, maar van den mensch als eenheid-planting der 


OVER OUD WORDEN. 

van bewustzijn, welk bewustzijn de werkzaamheid van een 
stel normale hersenen vooronderstelt. 
Zielsleven en geestelijke verrichtingen houden met den 
toestand van dat orgaan verband. Een paar voorbeelden: 

Wij zien hoe bij dementia paralytica 1) met de verwoestingen, 
die in de hersenen worden aangericht, niet alleen vermindering 
der verstandelijke vermogens, maar ook veranderingen 
in het karakter van het getroffen individu samengaan. 

Cerebrale uitputting kan leiden tot neurasthenie en geestelijke 
minderwaardigheid. 

En daartegenover: met hoogere geestelijke ontwikkeling 
gaat gepaard een hoogere ontwikkeling van het centraalzenuwstelsel. 
Dit is niet zoozeer merkbaar aan een gewichtsvermeerdering 
der hersenen, hoewel ook die niet zelden 
gevonden wordt, (Bismarck had meer dan 1800 gram hersenen, 
terwijl het gemiddelde voor een man d 1400 gram 
is), als vooral in een bizondere ontwikkeling van de hersenschors. 
Als men b. v. de hersenen van een Menzel, een 
Bunsen, of een Mommsen vergelijkt met die van den 
gemiddelden mensch, dan wordt men onmiddellijk getroffen 
-door den grooten rijkdom aan hersenwindingen en hare 
ingewikkelde verhouding bij de eerstgenoemden. 2) 

Al ontgaat het intieme verband aan onze waarneming 
en ons begrip, wij moeten wel aannemen dat geestelijke 
werkzaamheid en hersenbouw aan elkaar gebonden zijn. 
Ook hersenwerking en de functies der somatische elementen 
houden met elkaar verband; door anatomisch en physiologisch 
onderzoek wordt dit steeds meer voor onze waarneming 
toegankelijk gemaakt, al dient eerlijkheidshalve erkend, dat 
met het meerdere weten over dat organisch verband geen 
evenredige verheldering van begrip over het werkelijk gebeuren 
gepaard gaat. 

Wordt met het oud-worden der organen, ook de menschelijke 
geest oud? Deze vraag komt ons hier als vanzelf op 
de lippen. Zij valt niet met een eenvoudig ja of neen te 
beantwoorden, maar mag in een opstel over oud-worden, wil 

1) Een hersenlijden met algemeenen achteruitgang van het individu. 
2) Verge!.: von Hansemann: Ueber die Gehirne von Th. Mommsen, 

R. W. Bunsen und A. von Menzel. 1907. 

276 OVER OUD-WORDEN. 

dit iets meer zijn dan een beschrijving der lichamelijke. 
ouderdomsveranderingen, niet ontweken worden. 
Voor een goed overzicht moet ik evenwel met de behandeling 
dezer laatste beginnen. 

Er is wel eens gezegd: l'homme a l'dge de ses ariéresr 
alsof iemands ouderdomstoestand alleen afhangt van zijn 
slagaderstelsel. 

't Is niet meer dan een aardig klinkend, maar oppervlakkig 
woord. Men kan even goed voor die: „artères" het hart, de 
hersenen, of een ander levensgewichtig orgaan in de plaats zetten. 
Dat gezegde verwart het verouderen door een orgaanziekte 
met het oud -worden als normaal, physiologisch verschijnsel. 

Bij de vraag welke de ouderdomsveranderingen zijn, hebben 
wij ziekelijk en normaal oud-worden scherp te scheiden. Het 
te vroeg oud-worden door' ziektetoestanden komt later nog 
wel ter sprake; allereerst is het normale oudworden aan de 
orde. Wanneer begint de ouderdom ? 

De curve van een 's menschen leven bestaat niet uit een 
opgaande, een horizontale en een 
dalende lijn; zij ziet er niet aldus uit: 

Het is niet een algemeene groei 
in de jeugd, gevolgd door een 
stadium van gelijkblijven, met een slotperiode van algemeene 
afbraak. In ons lichaam is steeds van den beginne af aan 
afbraak naast aanmaak, in elk onderdeel, tot in iedere cel. 

Wij zouden dus eigenlijk moeten spreken van een oudworden 
van iedere cel en zouden dan uit de celveranderingen 
in de verschillende perioden van het leven tot den aard en 
de uitbreiding der ouderdomsveranderingen moeten besluiten. 

Inderdaad heeft men ook, 

ter beoordeeling dezer laatste, 

de mikroskopische verande


ringen der organen als grond


slag te nemen en als ouderdomsveranderingen 
die wijzigingen in de structuur der cellen 
te beschouwen, welke op den duur het gevolg zijn van een 
verschuiving in de verhouding tusschen aanmaak en afbraak, 
ten gunste van de laatste. 

De bovenbedoelde kromme moet er dus eigenlijk uitzien 
als bijgaande figuur weergeeft. 


OVER OUD-WORDEN. 

Reeds in het embryonale leven is er afbraak naast opbouw; 
de verhouding van deze twee verandert in den loop der 
,ontwikkeling en gedurende het postembryonale leven. 

Ook is die verhouding, tusschen de organen onderling, 
volstrekt niet steeds dezelfde ; gedurende de embryonale 
ontwikkeling b.v. groeien de verschillende organen met 
verschillende snelheid en ziet men nu eens in het eene dan 
weer in het andere perioden van snellere ontwikkeling optreden. 
Het hoofd groeit veel sneller dan het lichaam en de 
-extremiteiten; de bijnieren sneller dan de geslachtsorganen. 
Andere organen worden tijdelijk aan gelegd 
en weder geheel of gedeeltelijk 
.afgebroken, en ook later, na de ge- \ 
boorte, blijft deze ongelijkheid bestaan. 1 

De weefselaanmaak bij de ontwik"
keling van ei tot voldragen vrucht, 1 
is oneindig, veel sneller dan die bij den 
-opbouw van pasgeborene tot den volwassen 
mensch. 

Fig. 1. 

Een geslachtsrijpe, vrouwelijke eicel 
:heeft een doorsnede van -1- 0,2 mM. De inhoud ervan (als 
ik de cel ongeveer als rond mag beschouwen) is dus 0,004 
rnM.3 Het volumen van een pasgeboren kind wisselt jtusschen 
3,000,000 en 4,000,000 mM.3; de volumenvermeerdering in 9

-

maanden bedraagt dus van 1 tot 700,000,000 a 1000,000,000. 
Als wij 't gewicht van den volwassen mensch van twintig 
jaar op 70 K. G. stellen, is de vermeerdering van de geboorte 
tot dien leeftijd slechts 20 maal het gewicht van den 

pasgeborene. De embryonale groei9r 
---a intensiteit is dus enorm veel grooter 
1 
dan die na de geboorte. Zij neemt 
na de op bevruchting volgende eerste 
celdeeling af en wordt dus voorgesteld 
door een lijn, die ongeveer loopt als 
Fig. 2. in figuur 1 is aangegeven, waarbij de 
gestippelde verticale lijn het tijdstip 

der geboorte voorstelt en a het oogenblik der eerste deeling 
na de vereeniging van mannelijke met vrouwelijke kiemcel. 
De kromme, die de volume- of gewichtsvermeerdering 
van de eerste eiceldeeling af, tot den volwassene toe, weer



278 OVER OUD-WORDEN. 

geeft, loopt natuurlijk tegengesteld; zij stijgt aanvankelijk 
steil en gaat steeds meer naar het horizontale. 
Stelt in figuur 2 de vertikale lijn ghet tijdstip der geboorte voor, 
dan geeft de kromme a schematisch die vermeerdering weer. 

Nadat de volwassen leeftijd bereikt is, heeft geen noemenswaardige 
gewichtsvermeerdering meer plaats; tusschen aanmaak 
en afbraak is min of meer een evenwichtstoestand 
ingetreden, waardoor het lichaam zich vrijwel op een standvastige 
hoogte houdt. 

Intusschen blijkt bij het intreden van dezen schijnbaren 
evenwichtstoestand een groot verschil in gedrag der onder 
organen te bestaan.-scheidene 

De thymus, (zwezerik) b. v. heeft dan zijne periode van 
krachtigste functie reeds lang achter zich, en wordt kleiner: 
andere organen, als het hart en het spierstelsel, zijn in hur 
volle ontwikkeling en werkzaamheid. De longen groeien 
door tot op hoogen leeftijd, de beenderen weinig of niet 
meer na het 20ste jaar; de geslachtsklieren zijn dan nog, 
pas kort uit hun sluimer ontwaakt; een krachtig celleven 
bloeit in hen op, waardoor zij in de laatste jaren vóór, en 
de eerste direct na het bereiken van den volwassen leeftijd 
een machtigen invloed op het geheele organisme uitoefenen. 

Door een fijn onderzoek der onderscheidene organen heeft 
men in de structuur van verschillende weefsels, reeds in eery 
vroeg stadium van den volwassen staat, veranderingen kunnen 
vinden, die met meer of minder recht als ouderdomsveranderingen 
kunnen worden beschouwd. 

Zoo heeft Arne Faber reeds bij menschen tusschen 20 en 
25 jaar in sommige slagaderen verdikking van den wand 
kunnen vaststellen (arteriosclerose.). Mühlmann, die zich met 
het vraagstuk der groeiverhoudingen in het lichaam heeft 
beziggehouden, vond, dat op dienzelfden leeftijd in de ganglïencellen 
een lipoïdkorreling optreedt die allengs toeneemt 
en ten slotte de geheele cel opvult. Volgens hem is ' dit een 
seniel verschijnsel; anderen hebben dit weder bestreden. 
Maar zelfs indien het waar is, dat dergelijke veranderingen 
als beginnende ouderdomsverschijnselen mogen worden! 
beschouwd, (wat ik voor de arteriosclerose ontken), is de 
mogelijkheid niet buiten te sluiten, dat in de door Faber, 
Mühlmann e.a. onderzochte gevallen, die vroegtijdige weefsel



OVER OUD-WORDEN. 

veranderingen het gevolg van een ziektetoestand waren. 
Slechts door het onderzoek van een zeer groot materiaal van 
uitgezochte personen, die zonder een voorafgaand ziekteproces, 
door een ongeval plotseling gestorven waren, zou het mogelijk 
zijn, hierover een zuiver oordeel te krijgen. En zelfs dan zal 
niet te veel gewicht mogen worden gehecht aan kleine ver 

dit of dat orgaan, maar zal men vooral hebben-anderingen in 
te letten op den toestand van de meest verschillende weefsel elementen, 
zooals zij in de onderscheidene organen op verschillende 
opeenvolgende leeftijden gevonden worden. 

Men kan toch de ouderdomsdaling moeilijk laten beginnet 
op het tijdstip, dat de mensch, na het bereiken van zijn 
vollen wasdom, in al zijn functies het meest werkdadig is 
en op het hoogtepunt staat van zijn physische en psychische 
kracht. Ter verdediging van zijn standpunt, dat de ouderdom 
reeds zoo vroeg begint, voert Mühlmann o.a. aan, dat, wat 
een kind in de allereerste jaren van zijn bestaan geleerd. 
heeft, (loopen, grijpen, spreken enz.) als „Leistung" hooger 
staat dan wat een volwassene later verricht en hïj vraagt: 
dan: „War das gröszte Genie als Erwachsene jemals im. 
Stande soviel Verse auswendig zu lernen, wie als Kind. 
oder Jüngling ?" 

Tot antwoord zou ik hem kunnen wijzen op het verschil 
tusschen ontvangen en geven, tusschen opnemer* en voort 

maar ik wil volstaan met te zeggen, dat het Genie-brengen, 
dat één onsterfelijk gedicht voortbrengt, meer doet dan de 
duizenden, die het later uit het hoofd mogen leeren. 

Wij zullen dan ook de kenmerken en verschijnselen van, 
den naderenden ouderdom niet allereerst zoeken bij den. 
jongeling of jongen man, maar bij den rijpere in jaren in 
't begin zijner grijsheid; het volledige beeld dier veranderingen 
geeft ons de grijsaard. Nu is dat vaststellen derzuivere 
ouderdomsveranderingen aan de organen niet zoo 
gemakkelijk als dit op 't eerste gezicht schijnt. Het normale,. 
physiologische oudworden komt niet veel voor; de uitsluitend 
door ouderdom, zonder eenige ziekte, overledene is een. 
zeldzaam verschijnsel. 

Wanneer Damm, in een opstel in „Prometheus" (1915), zegt,. 
dat deze misschien niet meer dan eenmaal op de honderd 
voorkomt, geloof ik, dat hij gelijk heeft; uiterst:-duizend 


280 OVER OUD-WORDEN. 

zeldzaam zal dan ook de gelegenheid zijn zulk een na den dood 
re onderzoeken. Onder de meer dan 2500 personen, die ik post 
mortem onderzocht, is mij dat dan ook niet te beurt gevallen. 
Verreweg de meeste menschen sterven door ziekte (boven 

tuberculose en kanker) of door uitwendig geweld (waar--aan 
ondeT de oorlog geen geringe plaats inneemt), en wanneer 
men al eens in de gelegenheid is iemand te onderzoeken, 
die op zeer hoogen leeftijd sterft, blijkt steeds weer, dat 't een 
of ander ziekteproces is, dat een einde aan het leven maakte. 

Hoevelen inderdaad alleen sterven door ouderdom, d.w.z. 
.zonder eenig voorafgaand lijden, uitsluitend door het geleidelijk 
:ahoopen van het levensuurwerk, is niet bekend. 

Het is dan ook slechts door vergelijking van een groot 
-materiaal, met uitsluiting van de duidelijk door een of ander 
.ziekteproces veroorzaakte stoornissen, dat men de ouderdomsveranderingen 
der organen kan vaststellen. De veelgenoemde 
en gevreesde arteriosclerose, de bloedvaatverdikking en 
--verkalking, behoort daar niet bij. Dit is een ziekelijke afwijking 
der vaten; zij wordt dan ook meermalen bij zeer oude 
menschen gemist, en, als pathologisch verschijnsel, bij jonge 
menschen gevonden. Als gevolg van syphilis heb ik haar 

b.v. wel gezien bij kinderen beneden 10 jaar. 
De zuivere ouderdomsveranderingen der organen komen 
feitelijk neer op een kleiner, droger, taaier worden. De 
bloedvaten zijn wat minder elastisch, de wand is iets harder, 
taaier, dan bij jongeren. Het hart wordt nogal eens wat 
vergroot gevonden, maar dit is dan het gevolg van een 
vermeerderden arbeid ter compensatie van de verminderde 
-elasticiteit der vaten. Gewoonlijk is het klein, taai en bruin 
van kleur; de cellen bevatten nml. een donker, bruin ge

-

kleurd pigment. De lever, nieren, milt, zijn ook verkleind, 
de lever wordt bruiner van tint. Het maagdarmkanaal wordt 
dunner van wand, de klieren er van verminderen. De 
spieren zijn slapper, dunner, en worden ook bruin. Het 
beenstelsel is brozer, bevat minder organische stof, het is 
breekbaarder. De schedel wordt dunner; de wervels zijn 
wat lager, de tusschenwervelschijven smaller; de oude van 
dagen wordt daardoor kleiner (5 à 6 cM.). Door spierverslapping 
wordt de werveizuil ook wat gekromd (seniele 

verkromming). 


OVER OUD-WORDEN. 281 

De hersenwindingen worden smaller, scherper, de gleuven 
dieper, de hersencellen bruiner. In het bloed treden ook 
enkele veranderingen op; Duker vond in het aantal roode 
,en witte bloedlichaampjes en het gehalte aan bloedkleurstof 
.slechts geringe verschillen, vergeleken bij die der vol 

maar wel een verandering in de verhouding van-wassenen, 
de verschillende soorten van witte bloedlichaampjes onderling; 
aan de leucocyten, d. w. z. die witte bloedlichaampjes, 
welke in den strijd tegen ingedrongen infectie -kiemen zulk 
,een belangrijke rol spelen, vond hij in dubbel opzicht 
morphologisch een minderwaardigheid wat o. a. voor den 
dag komt in hun verminderde werkzaamheid bij de genezing 
der acute longontsteking bij oude menschen. De huid wordt 
,dun en droog; de haren wit, doordat er geen pigment meer 
in komt. De tanden gaan losser zitten; het tandvleesch 
bedekt ze minder; zij vallen uit; de onderkaak wordt dun; 
de kin verandert hierdoor en door het tandverlies van 
stand; gaat meer naar boven en naar voren staan (seniele 
prognathie); dit geeft het bizondere aan het gelaat, dat wij 
.als het echte grijsaardstype kennen. 

Al deze veranderingen komen feitelijk neer op een minder 
worden in quantiteit en qualiteit, een langzame daling 
der organen in grootte en werkdadigheid. Wij hebben 
hierbij te denken aan een verschuiving in de verhouding 
van aanmaak en afbraak ten gunste van de laatste, doch 
zonder dat daarom de afbraak zelve absoluut vermeerderd 
behoeft te zijn. Geleidelijke vermindering der aanmaak bij 
.gelijkblijvende afbraak leidt vanzelf tot de veranderingen 
,die wij boven noemden. Duidelijk komt dit uit aan het 
orgaan, dat almede onder de eerste behoort waar ouder 

optreden, het vrouwelijk kiemweefsel.-domsveranderingen in 
Men ziet daar, hoe bij een geleidelijk verbruik door uitblijven 
der aanmaak het specifieke weefsel ten slotte tot een 
minimale rest afneemt. 

Voor vele organen blijft ongetwijfeld langen tijd de ver 

aanmaak en afbraak nog vrij gunstig;-houding tusschen 
.trouwens uit meerdere feiten blijkt, dat het vermogen tot 
aanmaak ook bij oude menschen nog zeer voldoende aan 

hartspier, die op-wezig is. 0. a. de vergrooting van de 
:hoogen leeftijd nogal eens optreedt, door den meerderen 
1917 I. 19 

,


282 OVER OUD -WORDEN. 

arbeid, die het orgaan verrichten moet om tegemoet te 
komen aan de verminderde elasticiteit der slagaderen, wijst 
er op, dat het vermogen tot weefselgroei niet verdwenen is. 
Het herstellingsvermogen na verwondingen is ook weinig 
afgenomen, en na operaties treedt bij oude menschen gene-
zing der wond niet noemenswaard langzamer in, dan bij 
personen tusschen dertig en vijftig jaar. Dat men bij zeer 
oude personen niet zoo gemakkelijk tot een groote operatie 
overgaat als bij jongere, ligt dan ook niet aan het verminderd 
herstellings- of genezingsvermogen, maar berust op 
overwegingen van anderen aard. Wat nml. bij oude menschen 
geleden heeft, is de reservekracht. Er is geen orgaan 
dat voortdurend met volle kracht werkt; niet alleen dat 
periodes van rust en werkzaamheid elkaar in elk orgaan 
afwisselen, maar ook bij het verrichten zijner functies 
gaat het met spaarzaamheid te werk. In elk orgaan blijven 
krachten gereserveerd, die alleen bij bepaalde omstandigheden 
onder den druk van verhoogde eischen tot uiting komen. 

Maar ook aan deze reservekrachten is een zekere grens 
gesteld en bij ouden van dagen is deze spoediger bereikt. 
Op allerlei wijzen is dit merkbaar. Anatomisch is het te 
zien, doordat vergrooting als gevolg van vermeerderde 
werkzaamheid, de z. g. arbeidshypertrophie, niet zoo gemakkelijk 
en niet in dezelfde mate tot stand komt als bijjongeren. 
Dit is niet in strijd met 't geen over herstel van 
wonddefecten gezegd is. Een wond kan wel gemakkelijk 
genezen, maar het weefsel, dat het defect sluit, is slechts 
een verbindend steunweefsel; voor de specifieke functie van 
het orgaan heeft dit geen beteekenis De vergrooting van 
specifiek functioneerend weefsel, ter voldoening aan hoogere 
arbeidseischen, laat den ouden mensch eerder in den steek.. 
Is het te verwonderen, dat wie in de jeugd roekeloos met 
zijn reservekrachten heeft omgesprongen er op zijn ouden. 
dag aan tekort komt? 

Van meer dan één zijde is het oud worden wel eens 
toegeschreven aan den invloed van één bepaald orgaan. 
Zoo heeft o. a. Lorand het oud worden vooral op rekening 
willen stellen van een verminderde werkzaamheid der schildklier. 
Dergelijke opvattingen schijnen mij eenzijdig toe en 
al wil ik niet ontkennen, dat schildklieraandoeningen var. 


OVER OUD-WORDEN. 283 

groote beteekenis zijn voor het geheele gestel, en dat een 
verminderde functie van dat gewichtige orgaan een toestand 
ten gevolge heeft (hypothyreoïdie, resp. myxoedeem), die in 
meerdere opzichten met ouderdoms-verzwakking overeen 

meen ik toch, dat hij, die de veroudering aan-komt, zoo 
een verminderde werkdadigheid van de schildklier toeschrijft, 
oorzaak en gevolg dooreenhaalt. De buitengewoon ingewikkelde 
verhouding, die al meer en meer blijkt te bestaan 
tusschen alle cellen en organen van het menschelijk lichaam, 
een onderlinge wederkeerige invloed, die veel verder gaat, 
dan men vroeger vermoed heeft, maakt het begrijpelijk, dat 
bij de geringste stoornis in een of ander orgaan, het heele 
lichaam meer of minder lijdt. Dit verklaart ook, waarom de 
natuurlijke ouderdomsdood hoogst zeldzaam moet zijn. 

Wordt nu een of ander orgaan aangetast, dat, gelijk de 
schildklier, in de menschelijke huishouding een groote rol 
speelt, dan is het begrijpelijk, dat daardoor lichamelijke 
aftakeling bevorderd wordt en de ouderdom te vroeg intreedt. 
Maar dat is een pathologisch oudworden. 

Iets heel anders vinden wij bij het physiologisch oudworden, 
nml. een geleidelijke, zij het niet overal gelijke vermindering 
van alle weefsels en organen en dus ook van de schildklier. 

Evenzeer begrijpelijk is hetgeen Horsley zeide: »als de 
schildklier niet atrophisch wordt, blijft het senium lang 
uit." Ik wil het gaarne gelooven, maar dan kan men 
dit ook zeggen van de geslachtsklieren of van andere 
organen met gewichtige, algemeene functies in ons organism 
. Zoolang deze organen krachtig werken, worden 
wij niet oud; of is het andersom: „Zoolang wij niet ver 

werken deze organen krachtig ?" Mij dunkt, met-ouderen, 

dergelijke redeneering blijven wij in een cirkelgang. Zeker: 

elk gewichtig-orgaan-lijden veroudert, maar physiologische 

ouderdom is niet 't gevolg van het lijden van een orgaan. 

Het is die beschouwing van den ouderdom als een ziekte 

merkwaardige en zelfs allerzonderlingste -verschijnsel, die tot 

opvattingen over voorkoming en behandeling van den ouder


dom geleid heeft. 

De schildkliertherapie van Lorand vloeit logisch voort uit 

zijn beschouwingen over den invloed, dien dat orgaan op het 

oudworden van den mensch heeft. Ervaring daarover bij 


284 OVER OUD -WORDEN. 

ouden van dagen heb ik niet en zij is mij ook van anderen 
niet bekend. 

Ik wil hier dan ook in het midden laten, of het mogelijk en zelfs 
raadzaam is, om door het gebruik van zulke praeparaten den 
naderenden ouderdom te bedwingen en kunstmatig de levens 

toch langer?) te doen branden; slechts zou-vlarn hooger (en 
ik in overweging willen geven de verwachtingen niet te 
hoog te spannen, en stellig zou ik niemand aanraden, zonder 
geneeskundig advies en alleen geleid door een populair 
geschrift, zulk een ouderdomstherapie toe te passen. 

Maar wat te denken over een serumbehandeling van den 
ouderdom ? En toch is weinige jaren geleden door een arts 
een ernstig voorstel gedaan om in die richting een onder 

te doen.-zoek 

Dr. Tranjen (Plewna) heeft in een boekje, getiteld: „Das 
Altern als abwendbare Krankheit" de mogelijkheid besproken 
om door het immuniseeren van jonge menschen tegen de 
ouderdomstoxinen een werkzaam immuun-serum te krijgen, 
waardoor men den beginnenden grijsaard tegen zijn, door 
ouderdom veroorzaakte eigen-vergiften (autotoxinen) kan 
beschutten. Ik vermoed dat het gebruik van de uit het 
vaderland van den schrijver afkomstige Yoghurt -melk, ter 
bestrijding van zelfvergiftiging uit den darm, door Metschnikoff 
aangewezen als de schuldige inzake oud worden, hem op 
dit merkwaardige denkbeeld gebracht heeft. Van verdere 
pogingen in deze richting heb ik nooit gehoord. Op de 
theorie van Metschnikoff hoop ik later terug te komen. 

Met het, oudworden treden bepaalde ziekten meer op den 
voorgrond; b.v. prostaat -vergrooting, staar, doof held, (sclerose 
van het middenoor) maar vooral ook kanker. Zoo heb ik 
onder de door mij verrichte lijkopeningen 339 personen 
onderzocht boven de zestig jaar; bijna de helft daarvan, n.l. 
149, waren bezweken aan kanker 1). Ook vallen velen ten 
offer aan bacterieele infecties; onder die 339 waren er 15. 

1) Deze cijfers geven natuurlijk geen maatstaf voor de kankersterfte 
onder de oude menschen in 't algemeen; zij zijn ontleend aan de sta 

laboratorium van een groot ziekenhuis, waar uit den-tistiek van het 
aard der zaak meer kanker lijders heengaan dan andere zieken. Ik geef 
deze cijfers alleen als sprekend bewijs, dat die ziekte inderdaad bij oude 
menschen veel voorkomt. 


OVER OUD-WORDEN. 

overleden ten gevolge van sepsis (d.w.z. bacterieele bloed 

tuberculose. -vergiftiging) en 11 door 

De zeer ouden, de honderdjarigen, vormen een aparte 
groep; zij hebben een aantal eigenschappen gemeen, waardoor 
zij zich onderscheiden van hunne jongeren. Meestal 
komen zij uit families van langlevenden; zoo deelt b.v. 
Legrand den levensduur mede van vier leden van opvolgende 
geslachten van de bekende families d'Estree en Puységur; 
vier leden van de eerste familie telden te zamen 344 jaar. 
Van de familie Cunningham-Gray vermeldt hij dat het oudste 
lid, Elisabeth, 107 jaar werd; zij had elf broeders en zusters, 
waarvan er slechts één niet boven de 70 kwam; twee werden 
ouder dan 90, twee brachten het tot 87, twee anderen 
tot 86 en één tot 85 jaar. In 1910 stierf in Bulgarije een 
vrouw Zazilko, die den fabelachtigen leeftijd van 126 jaar 
bereikte ; bij haar dood had zij een zoon van meer 
dan 100. Uit de geschiedenis zijn ons ook verschillende 
voorbeelden van zeer oude menschen overgeleverd; ik her-
inner b. v. aan Thomas Parr, van wien verhaald wordt, dat 
hij 153 jaar werd en op 120-jarigen leeftijd nog in het huwelijk 
trad. De beroemde Harvey heeft op hem lijkopening verricht. 

Baron Baravicino di Capellis, in 1770 te Meran overleden, 
werd 104 jaar; hij is 4 maal gehuwd geweest, het laatst op 
84-jarigen leeftijd. Longville, die eveneens 104 jaar werd, is 
tien maal gehuwd en werd op 101-jarigen leeftijd nog vader. 

In een tijdschrift voor de jeugd vind ik dezer dagen een 
mededeeling over zekeren heer De ia H aye, die den tweeden 
Februari 1774 te 's Gravenhage op honderdachttienjarigen 
leeftijd overleed. In 1672 had hij de inneming van Utrecht 
door het Fransche leger bijgewoond, in 1709 den slag bij 

Malplaquet, daarna gereisd door Egypte, Perzië, Indië en 
China en was op zijn 70ste jaar getrouwd. Tot 't laatst toe 
behield hij zijn geheugen en 't gebruik van al zijn zintuigen. 
Volgens beweren zou zijn vader honderd zes-en-dertig, zijn 
grootvader nog ouder geworden zijn. Zoo zou ik nog meerdere 
namen kunnen noemen, maar waar het op aankomt is, dat 
over het algemeen die honderd jarigen voor hun leeftijd 
frissche, opgewekte menschen zijn. Het beroep schijnt van 
geringen invloed op het bereiken van dezen hoogen leeftijd 
te zijn; ontberingen, armoede, zware, moeilijke arbeid schijnen 


286 OVER OUD-WORDEN. 

de gepredisponeerden niet te verhinderen, hunne meer dan 
100 jaren uit te leven. Dikwijls kan men van die 100-jarigen 
hooren, dat zij weinig ziekten hebben doorgemaakt. 

Verschillenden waren sterke rookers, terwijl er ook enkele 
stevige drinkers onder gevonden worden. Intusschen: als 
regel waren zij matig, en tot op hoogen leeftijd werkzaam 
in hun beroep. Het vrouwelijke geslacht schijnt in dit 

.opzicht bevoorrecht boven het mannelijke, terwijl van de 
verschillende rassen het Israëlietische de meeste 100-jarigen 
voortbrengt. Onder de landen zouden, naar verhouding, 
Noorwegen en Bulgarije bovenaan staan, terwijl volgens 
Hufeland ook in Zweden, Denemarken en Schotland vele, 
zéér oude menschen worden aangetroffen 1). 

Na aldus een overzicht gegeven te hebben van de ouder 

organen, wil ik nader ingaan op de-domsveranderingen der 
beteekenis van het oud worden in het dierenrijk in het 
algemeen, en zal ik het daartoe beschouwen in zijn verband 
met den natuurlijken dood. 

Ik moet daarvoor aanvankelijk het gekozen terrein van 
den ouderdom verlaten en mijn uitgangspunt zoeken in het 
tegendeel ervan, de periode van het eerste ontstaan van 
een levend organisme. Dit zal ons later vanzelf tot het 
oudworden terugbrengen. 

Wenden wij ons dus tot de bevruchte eicel, d.w.z. de 
eicel, die zich na vereeniging met de mannelijke kiemcel 
gaat deelen en voortdurend nieuwe celgroepen doet ontstaan, 
die ten slotte liet jonge individu opbouwen. Bij deze deeling, 
die steeds voortschrijdt, heeft een geleidelijk zich ontwikkelende 
splitsing van de functies der cellen plaats m.a.w. : 
een differentieering der celsoorten; hierbij splitsen de kiemelementen 
van het nieuwe individu zich al zeer spoedig af, 
en blijven zij, terwijl de groei en ontwikkeling der overige 
organen geregeld voortgaan, rusten, totdat zij in de periode 

1) Wie in dit onderwerp belang stelt, kan daarover meer vinden in 
de werken van: Lindheim, Salute senectutis. 1909. Pic-Bonnamour: 
Précis des Maladies des vieillards. Paris 1912. Legrand; La longévité 
à travers les ages, Paris 1911. Westergaard : Mortalität und Morbidität. 
2 Aufl. Jena 1902. 


OVER OUD-WORDEN. 287 

van geslachtsrijpheid van het individu uit hun rust ontwaken 
en nu als bevruchtingsrijpe cellen voor de vereeniging met 
die van het andere geslacht gereed zijn. Blijft deze uit, dan 
gaan zij te gronde; heeft bevruchting plaats, dan volgt een 
nieuwe deelingscyclus, die weer aan een nieuw individu het 
aanzijn geeft. 

Op deze wijze zien wij, dat de kiemcellen der opeen 

geslachten in de afwisselende perioden van rust,-volgende 
rijpheid, bevruchting en deeling, één doorloopende keten 
vormen. Terwijl naast hen de somatische elementen van 
ieder individu in groote verscheidenheid, door de splitsing 
hunner eigenschappen, de verschillende organen opbouwen 
en telkens met het sterven hiervan zelve te gronde gaan, 
blijven zij in de opeenvolgende geslachten voortbestaan en 
vertegenwoordigen aldus in ons een element van onsterfelijkheid. 
I In bijgaand figuur 
R pe ekel 0 Hann, kiemcel a is dit proces van 
de continuiteit der 
kiemcellen naast den 

&vruchfe ekel 

periodieken onder


^

I gang der somatische 
( -__----- b elementen, schematisch 
afgebeeld. 
Daarin stelt I een 
s0mat^a^he ^e"trrijpe eicel voor •

denw 

Ierncrztea sage/el 
rijl^ 
111 na vereeniging met 
® {____ e de mannelijke kiemcel 
a (bevruchting) 
deelt de cel zich en 
wordt een nieuw

ZPrruw

 
ehe^pmQnt stei.rei individu geboren, 
met zijn somatische 
fig. 3. elementen, zijn centraal 
zenuwstelsel 
en kiemweefsel (II). Nu gebeurt met II hetzelfde als met I, 
waardoor de volgende generatie wordt geboren met dezelfde 
elementen en zijn nieuwe kiemweefsel III enz. 
Een schema slechts, maar toch meer dan een figuurlijke 
voorstelling, daar in werkelijkheid dieren bekend zijn bij 
grien reeds bij de eerste deeling der bevruchte eicel, kiem



288 OVER OUD-WORDEN. 

cellen van somacellen, kiemplasma van somatisch plasma 
gescheiden wordt. Het eerst is dit door Boveri waargenomen 
bij een koordworm, genaamd ascaris megalocephala ; later 
is dit ook bij anderen gevonden, vooreerst bij een paar 
groepen van nog zeer laag staande meercelligen: de orthonectiden 
en dicyemiden; verder bij de rozen-galwesp (rh,oditis 
rosae), terwijl steeds meer voorbeelden van vroege afsplitsing 
der oerkiemcel bekend worden bij diptera (vliegen), schorpioenen, 
spinnen, e.a. 

Bij ascaris vooral is fraai het onderscheid tusschen soma-
en kiemcellen na de eerste deelingen te zien: de somatische 
elementen verliezen bij hun splitsing wat kernstof (chromatine} 
zoodat de volgende cellen dus minder compleet zijn dan de 
moedercel waaruit zij ontstonden; alleen de kiemcel blijft 
volledig. Wij hebben het volste recht bij deze dieren te 
spreken van onmiddellijke kiemplasma-continuiteit. Bij de 
hoogere, en hoogst-ontwikkelde dieren, ook bij den mensch, 
treedt de splitsing wel vroeg in het embryonale leven op, 
doch niet zoo spoedig als bij de genoemden. 

De vraag is nu: hoe staat het met de dieren, die geen 
splitsing van kiemplasma en somaplasma hebben, m.a.w. de 
oerdiertjes of protozoën, de ééncelligen ? Zulk een diertje 
bestaat slechts uit een cellichaam met een kern; bij de ver-menigvuldiging 
deelt het moederdier zich in twee dochtercellen, 
elk ook bestaande uit een lichaam met één kern erg 
dit gaat onafgebroken door. Telkens komt een nieuwe 
generatie: van de oude blijft geen doode rest, geen lijk 
achter. 

Weismann noemde hen dan ook onsterfelijk. Ging die 
deeling van moeder-en dochtercellen tot in het oneindige 
voort, dan zou men inderdaad in deze protozoën een voorbeeld 
hebben van onafgebroken levensontwikkeling en het

, 

is slechts een kwestie van naam of men deze onsterfelijkheid 
zal noemen. Volk omen juist is dit woord hier niet, want 
al blijft geen dood lichaam na een deeling achter, het oorspronkelijke 
moederdier leeft niet meer: als individu, als, 
levensverenkeling, heeft het opgehouden te bestaan. Toch 
kan men zich, in den geest waarin Weismann het bedoelt, 
met het woord onsterfelijkheid wel vereenigen, indien het 
waar blijkt te zijn, dat deze protozoën zich tot in het onein



OVER OUD-WORDEN. 

dige deelen kunnen; het experiment schijnt het te bewijzen. 
dat dit inderdaad zoo is. 

De Amerikaansche zoöloog Woodruff heeft uit een aquarium 
een willekeurig exemplaar van een parameciumsoort 
gevangen en dit in een voor het dier gunstige omgeving 
gebracht, een af kooksel van hooi. Nadat het zich gedeeld 
had bracht hij een der twee dochtercellen wederom in versch 
aquariumwater en dit werd na iedere deeling zorgvuldig. 
herhaald. Op deze wijze heeft hij deze parameciën tot meer 
dan 3000 generaties kunnen voortkweeken, waarna het 
deelingsvermogen nog onverminderd bestond. Het gunstige, 
zijner methode bestond daarin, dat iedere generatie in een 
nieuwe, versche voedingsvloeistof werd gebracht en op die 
wijze beschut werd tegen den ongunstigen invloed zijner 
eigen stofwisselingsproducten. In een reeks van zeer scherp 

geduldige proeven is nml. door hem en ook door-zinnige en 
Putter bewezen, dat her inderdaad de stofwisselingsproducten 
van het dier zelf zijn, die bij onvoldoende verversching der 
vloeistof de voortplantingssnelheid na een aantal deelingen 
doen verminderen en bij een -te hooge concentratie het 
deelingsvermogen zelfs kunnen verlammen. Intusschen : het 
is wel duidelijk, dat in de natuur niet op zoo zorgvuldige 
wijze te werk gegaan wordt, en dat b.v. in afgesloten kweekplaatsen 
de omstandigheden voor deze protozoën wel eens 
zeer ongunstig kunnen worden. 

Wat er dan gebeurt, is zeer merkwaardig, ook in verband 
met het verdere betoog over oud worden en den natuurlijken 
dood. Ik moet er dan ook even bij stilstaan. Nadat Weismann 
de onsterfelijkheid der protozoën verkondigd_ had, is 
dit door Maupas, Calkins, R. Hertwig, Popoff en anderen 
proefondervindelijk nagegaan; zij hebben daarvoor verschil 

infusoriën vormen vele geslachten door gekweekt; door-lende 
telkens enkele individuen af te zonderen en over te enten,. 
is het gelukt om het tot 450, zelfs tot 860 generaties te 
brengen. Maar dan kwam een oogenblik, dat de levens 

(beweging, deeling) daalden en ten slotte stilstonden;,-uitingen 
het was alsof er een zekere depressietoestand was ingetreden. 
Na eenigen tijd van rust konden zij zich daaruit weer 
herstellen en volgde een nieuwe deelingscyclus. 

Dit kan zich enkele malen herhalen, totdat de depressie 


290 OVER OUD-WORDEN. 

zoo groot wordt, dat de stam er zich niet meer uit kan 
opheffen (men kan dergelijke depressietoestanden kunst 

bevorderen door honger, zoowel als door over--matig 
voeding). Uit dezen diepen depressietoestand kunnen zij 
weer tot nieuw leven gewekt worden, doordat er individuen 
van een anderen stam bijgebracht worden waarna een ver 

binding plaats heeft, die op één lijn staat met de bevruch-



fing der meercelligen. Dit kan op tweeërlei wijze plaats 
hebben, nl. door conjugatie of copulatie. Van conjugatie 
spreekt men als twee individuen zich tegen elkaar leggen, 
een gedeeltelijke verbinding aangaan en dan na een voorafgaand 
ingewikkeld kerndeelingsproces, wederkeerig aan 
elkaar kernelementen afstaan om zich dan weer van elkaar 
vrij te maken en nu met éen vernieuwde kern elk een nieuwen 
deelingscyclus te beginnen. Bij copulatie heeft innige ver 

individuen plaats en ontstaat daardoor-smelting van twee 
ééné nieuwe cel, die, analoog aan een bevruchte eicel, zich 

. 

gaat deelen en daarmede den stoot geeft tot een nieuwe rij 
van talrijke opeenvolgende deelingen, waardoor evenzoovele 
geslachten van individuen ontstaan. Wij zien dus bij deze 
infusoriën, dat deeling, depressie, conjugatie op elkaar volgen, 
en dat telkens door de laatste een vernieuwing, verfrissching, 
verjonging van het individu gegeven wordt, die een nieuwe 
periode van talrijke deelingen mogelijk maakt. Waaruit is het 
verschil van de resultaten der proeven van Woodruff eenerzijds 
en die van Maupas, Calkins e. a. anderzijds te verklaren ? 

Dit is, gelijk ik reeds opmerkte daarin gelegen, dat in de 
proevenreeks der laatste verzuimd is, de omstandigheden zoo 
te kiezen, dat de diertjes beschut waren tegen hun eigen stof 

kwam op de gedachte, dat-wisselingsproducten. Woodruff 
-dit wel de oorzaak dier eigenaardige depressietoestanden kon 
zijn en dit bracht hem tot zijn uiterst zorgvuldige en met 
groote volharding doorgezette proevenreeksen, waardoor hij 
tot een tegenovergesteld resultaat dan zijn voorgangers 
kwam. Toch is ook het onderzoek dezer laatsten voor ons 
van groote beteekenis, vooreerst omdat het aantoont, dat 
deze protozoën, wanneer zij langeren tijd in ongunstige 
omstandigheden verkeeren, weliswaar in een depressie-toestand 
komen, maar zich aanvankelijk, door perioden van 
rust; nog daaruit kunnen herstellen; verder blijkt er uit, 


OVER OUD-WORDEN. 291 

dat zij bij diepere inzinking door een proces, dat in de 
evolutie der lagere dieren een nieuwe stap is, n.l. door 
conjugatie of copulatie een vernieuwing of verjonging kun 

ondergaan; en, wat speciaal voor mijn onderwerp belang-nen 
heeft, ten slotte gaat hiermede iets gepaard dat in de 
opgaande rij der levende organismen voor het eerst wijst 
op den natuurlijken ondergang, den natuurlijken dood, van 
een cel ; of, beter: van 't gedeelte eener cel; het is het 
achterblijven van een niet meer met het dier der nieuwe 
.generatie voortlevende rest; van iets, dat als een gedeeltelijke 
lijkwording kan worden beschouwd. 

Om dit duidelijk te maken, moeten wij iets nader op het 
leven der eencelligen ingaan en afdalen tot veel lager staande 
organismen. Immers die protozoën zijn reeds zeer hoog georganiseerde 
wezens. Beweging, voeding, afscheiding, voort planting, 
al deze functies zijn in één cel vereenigd; verwonderlijk 
is dan ook de fraaie, samengestelde bouw die 
velen hunner reeds hebben; beziet men een paramecium, 
een vorticella, of een actinosphaerium, dan wordt men ge 

fijne organisatie en de hooge ontwikkeling-trofen door de 
van het ééncellige diertje, wiens kleinste onderdeelen reeds een 
doelmatige arbeidsverdeeling te zien geven. In de rij der 
ons bekende levende wezens staan zij dan ook reeds op 
een vrij hoogen trap van inwendige organisatie. 

Het allereenvoudigste en laagst ontwikkelde ons bekende 
organisme wordt voorgesteld door een klein rond bolletje, 
ter doorsnede van nog niet 1/1000 m.M. en waaraan men 
met de sterkste vergrooting en de meest uitgezochte kleur 
geen verdere structuur herkennen kan. -methode 
Dit is de mikrococcus, de eenvoudigste vorm der bacteriën. 
Van kern, lichaam, bewegingsorganen is nog geen sprake. 
Door lichten lengtegroei in één richting kunnen wij ons daaruit 
den spoel-of lancetvormigen coccus ontstaan denken, terwijl 
door nog verder gaanden lengtegroei een staaf je wordt gevormd. 
Van deze staafjesvormige bacteriën kennen wij een groot 
aantal soorten, waaraan ook een geleidelijke ontwikkeling 
valt waar te nemen. Van het enkelvoudige, niet bewegelijke 
staafje onderscheidt zich het bewegelijke, door een uiterst fijn, 
bewegelijk, staartvormig verlengsel (zweephaar), dat uitgegroeid 
is uit de zeer dunne weefsellaag die als een mantel het staafje 


292 OVER OUD-WORDEN. 

omgeeft en slechts door zeer bizondere kleuringsmethoden 
zichtbaar gemaakt kan worden. 

Staafjes met één zweephaar, met twee en met vele tientallen 
die het lichaam als een borstel omgeven, zijn evenzoovele 
vormen van ontwikkeling van het bewegingsapparaat 
dezer primitieve organismen. Nog altijd is geen kern aanwezig, 
al toont het sterke kleuringsvermogen van het staafje de 
aanwezigheid van een kernstof in uiterst fijn verdeelder, 
vorm door het geheele bacterielichaam aan. 

Het staafje kromt zich en het haakje of de spiril is gevormd. 
De spiril verlengt zich, neemt allengs den vorm van 
een spiraal aan en de groote groep der spirochaeten niet 
haar talrijke vertegenwoordigers, waaronder de verwekker 
van de syphillis, is geboren. Het uiterst dunne weefsellaagje, 
zooeven reeds als mantel aangeduid, is iets grooter en 
duidelijker geworden, en omhult de spirochaet als een smaller, 
of breeder, fijngolvend vliesje. 

Trekt de kernstof zich op één bepaalde plaats samen, 
vereenigt zij zich tot een afzonderlijk klein lichaampje, dan is 
daarmede de kern ontstaan en hebben wij nu voor het eerst 
organismen voor ons waarin een duidelijke splitsing is 
tusschen cel-lijf en cel-kern, tusschen protoplasma en nucleus. 
Deze sprong van kernlooze tot kernhoudende organismen 
in de natuur is enorm en zal ook voor het vraagstuk van 
oud-worden en den natuurlijken dood van principieelen aard 
blijken te zijn. 

Wij onderscheiden de groep der kernloozen, waarbij de 
kernstof diffuus door het geheele organisme verbreid ,is, als 
chromidiaalcellen van die der kernhoudenden of nucleaten. 

Van de laagste chromidiaalcellen, de kokken en staafjes 
(bacillen), kan men eenerzijds langs de rij der wieren, zwammen 
en mossen opklimmen tot de hoogere kryptogamen en 
aldus tot de wereld der hoogere planten, terwijl wij aan den 
anderen kant langs de spirillen en spirochaeten tot de laagste 
kernhoudende eencellige dieren genaderd zijn, waaruit zich, 
op voor ons alsnog onverklaarbare wijze, die wij evolutie 
plegen te noemen, het groote rijk der meercellige dieren of 
metazoën met zijn duizenden en honderdduizenden vormen 
heeft ontwikkeld en opgebouwd. 

Als de eenvoudigste ééncellige organismen die wij tot het 


293

OVER OUD-WORDEN. 

dierenrijk plegen te rekenen, kennen wij de trypanosomen 
en monaden. De monaden bestaan uit een ovaal lichaampje 
met kern en één of meerdere zweepharen; de trypanosomen 
uit een langgerekt spoelvormig lichaam met een kern, een 
golvende membraan die er als mantel bilhangt en een krachtig 
functioneerend, bizonder ontwikkeld bewegingsapparaat, in 
Iden vorm van een langen draad. 

De vermenigvuldiging geschiedt eenvoudig door splitsing 
van het individu in tweeën. Maar reeds is in deze trypanosomen 
naast de kern een tweede, kleiner lichaampje in de 
rel zichtbaar, waardoor een begin van functiesplitsing van de 
kernstof gegeven is. Op dit tweede lichaampje, dat den naam 
draagt van blepharoplast is door den genialen, veel te vroeg 
_gestorven onderzoeker Schaudinn bizonder de aandacht 
gevestigd. 

Volgens hem stelt dat lichaampje een bizondere kern voor; 
,deze beide kernen zouden beiden functies uitoefenen, die 
deels vegetatief (voeding), deels meer animaal (deeling) zijn. 
Nu zijn er onder de trypanosomen verschillende typen van 
individuen waargenomen n.l. grootere, met een minder ontwikkeld 
bewegings-apparaat en rijk aan reservestoffen en 
daarnaast kleinere, met een zeer vergroot, krachtig bewegings,
apparaat en arm aan proto-plasma; de groote individuen 
toonen een overwegen der vegetatieve functies; zij beantwoorden 
naar analogie van tallooze voorbeelden in de levende 
natuur aan een vrouwelijke cel. De kleinere hebben overwegend 
animale functies en beantwoorden op overeenkomstige 
wijze aan een mannelijke cel. 

Bij de trypanosomen zijn ook bevruchtingsverschijnselen 
waargenomen en het is juist op grond hiervan, dat Schaudinn 
in beide kernen nog wel beide functies, de mannelijke en 
de vrouwelijke, vertegenwoordigd acht, maar met een overwegen 
van een der elementen in elk. 

De eene kern is dus meer voedingskern, de andere meer 
:geslachtskern. 

Wat bij deze lagere protozoën nog slechts aangeduid of 
althans in nog onvolkomen ontwikkeling is, is bij de hoogere 
geworden tot een duidelijk uitgesproken splitsing van de 
functies der kernen in een en hetzelfde individu. 

Keeren wij nl. terug tot het bovengekozen voorbeeld der 


294 OVER OUD-WORDEN. 

paramecia, dan hebben wij daar gezien, dat onder uitgezocht 
gunstige omstandigheden, een ononderbroken deeling, tot in 
duizenden generaties, ja, wellicht een oneindig deelingsvermogen 
mogelijk is, maar dat, wanneer de omstandigheden, 
voor het dier minder gunstig worden, een andere weg tot 
behoud van de soort wordt ingeslagen en conjugatie of 
copulatie optreedt. Daaruit blijkt, dat in zulk een infusoor 
twee elementen schuilen, een groeiend en een bevruchtend ; 
welnu, als vertegenwoordigers van deze potenties zien wij, 
ook in het paramecium twee kernen: een groote, die 
onmiddellijk de aandacht trekt, de voedingskern, daarnaast 
een kleiner lichaampje, de geslachtskern. 

Wanneer na een aantal deelingscycli een toestand van 
depressie is ingetreden en het zoover gekomen is, dat door 
conjugatie vernieuwing wenschelijk is dan vallen van de 
twee conjugeerende individuen de voedingskernen uiteen, 
terwijl de geslachtskernen een reeks van metamorphosen 
ondergaan, die men het best vergelijken kan met de samengestelde 
of indirecte kerndeeling (mitose) van de cellen der 
metazoën. 

Er heeft uitwisseling plaats van stukken of lissen der 
geslachtskernen, waarna deze zich weer tot een nieuwe kern 
bijeenvoegen en de beide individuen weer hun zelfstandig 
bestaan hervatten. Eerst dan treedt in elk weder een groote 
voedingskern zichtbaar op. Met deze splitsing van de kern 
eener cel in twee elementen: een voedings- en een geslachtselement, 
treedt in de natuur de natuurlijke dood het eerst 
op voor ons waarneembare wijze op: de bij de conjugatie 
uiteenvallende voedingskern is het eerste op natuurlijke 
wijze stervend levend weefsel; het is het eerste door natuurlijken 
dood geworden lijk. Bij deze protozoën is dit nog, 
slechts een partieele dood, het is alleen de vegetatieve kern 
die sterft. De andere kern, met de rest van de cel, leeft in 
de volgende generaties voort. 

Hoogere ontwikkeling dezer eencelligen is slechts mogelijk. 
door volledige scheiding van het vegetatieve en het animale 
of generatieve element;. - zoolang deze twee aan één cellijf 
gekoppeld zijn, kan het daartoe niet komen. Door het 
overdragen der geslachtsfunctie op een afzonderlijk orgaan, 
wordt het voor de andere, de vegetatieve, mogelijk zich 


OVER OUD-WORDEN. 295 

verder te ontwikkelen en in deze ontwikkeling, door voortdurende 
splitsing der onderscheidene verrichtingen, m. a. w.. 
steeds hooger opgevoerde arbeidsverdeeling, tot steeds doelmatiger 
en volkomener samenstelling der daarvoor aangewezen 
organen te stijgen. Zoodra den ook individuen,. 
uit meerdere cellen opgebouwd, in de natuur optreden en 
wij daarmede komen in het groote rijk der metazoën, vinden 
wij een steeds verder uiteenloopende verdeeling van de ver 

functies over verschillende celsoorten en treffen-schillende 
wij dus overal de bij het begin genoemde somatische celgroepen 
aan naast de afzonderlijke kiemcellen. (zie bl. 273). 

Deze laatsten leven voort in de onafgebroken reeks van kemweefsel, 
dat zich in de opeenvolgende generaties van individu 
op individu voortzet; de somatische elementen van het moeder 

gaan bij iedere generatieverwisseling te gronde. -geslacht 

Men is, naar het mij toeschijnt, afgeschrikt door de fantasieën 
der teleologische beschouwingswijze eener achter ons 
liggende periode der natuurphilosophie, in de biologische 
wetenschap wat al te huiverig geworden om het doelmatig 

natuur aan te wenden. En toch kunnen-heidsbegrip in de 
wij dat bij de beschouwing der levensprocessen niet ontberen. 
In dit opzicht geloof ik dat de „Zwecktätigkeit" waarvoor von 
Hartmann in zijn: „Problem des Lebens", zoo krachtig opkomt, 
inderdaad aanvaard kan worden. 

Passen wij dit begrip toe bij de beschouwing van de ontwikkeling 
in het dierenrijk, dan wil het mij voorkomen, dat 
wij in de splitsing der vegetatieve en geslachtsfuncties over 
verschillende celsoorten, allereerst de vervulling van de voorwaarde 
tot verdere evolutie te zien hebben, en voorts dat 
onafgebroken, naar hoogere organisatie strevende, voort schrijdende 
ontwikkeling, slechts mogelijk is door: ondergang 
der individuen in hun somatische elementen, naast ver 

geslachten door het door alle tijden heen,-nieuwing der 

voortbestaan van het zich deelend kiemweefsel. 

Leven sluit in zich het begrip beweging, vloeiing, voortgang,.. 
vooruitgang, d. w. z. ontwikkeling; zonder deze is het leven 
in de natuur niet denkbaar. Die ontwikkeling is gegrond 
op splitsing der celfuncties tot den opbouw eener steeds 
hoogere organisatie. 

Men denke zich een oogenblik het begrip „Leven" zonder 


296 OVER OUD-WORDEA1. 

,dat ontwikkelingsbeginsel; wat zou dan de consequentie ervan 
zijn ? Deze, dat de allerlaagste levensvorm, de eerste, die 
hier op onze planeet geweest is, een vorm, veel lager staande, 
dan de ons bekende laagste bacteriesoorten en in afmeting 
ver beneden de grens van het voor ons waarneembare, 
dat deze levensvorm ook nu nog bestond en 't nooit tot iets 
verders gekomen was. De vertegenwoordigers dezer meest primitieve 
levensuiting zouden dan de aarde bedekken en als de 
alléén aanwezende individuen (indien men daarvan al kon 
spreken) elkaar hier alleen plaatselijk hinderen: ondergang zou 
slechts plaats vinden door ruimtegebrek; hoogere ontwikkeling 
ware er niet. 

Maar deze uiterste consequentie toont tevens aan, dat wij 
dan ook niet van leven, van een rijk van levende organismen, 
van een levende natuur zouden mogen spreken. 

In dit begrip toch is beweging, voortgang, duur, vooruit 

ontwikkeling voorondersteld.-gang, 

Bij de laagste organismen komt dit voor den dag in den 
steeds méér samengesteld wordenden bouw der enkelvoudige 
cel, totdat een grens bereikt is, boven welke die ontwikkeling 
niet verder kan gaan zonder dat de tot nu toe aan één cel 
gebonden functies worden losgemaakt en in hare verdeeling 
over meerdere cellen de mogelijkheid vinden eener steeds 
hooger gaande organisatie. Die vinden wij dan ook bij de 
meercelligen of metazoën ; bij hen is het somatisch element 
het zich ontwikkelende en tevens het tot ondergang gedoemde, 
het sterfelijke; het kiem weefsel het bestendige, dat de soortelijke 
eigenschappen op iedere volgende generatie overbrengt 
en de soort als voortlevende groep in stand houdt. 

Tusschen de eencelligen (de protozoën) en de meercelligen 
bestaan min of meer overgangen in dien zin, dat 
verschillende protozoënsoorten in koloniën samenleven, waar 

individuen de vegetatieve en geslachtsfuncties als het-van de 
ware onder elkaar verdeeld hebben, zoodat de eene groep 
meer voor de voeding, de andere voor de voortplanting 
zorgt (o.a. bij Volvox, Pleodorina, e.a.). De eerste, de 
somatische cellen, sterven; de andere, de kiemcellen, vermenigvuldigen 
zich. Deze eerste functiesplitsing der cellen, 
in de lagere metazoën nog weinig ontwikkeld, neemt in de 
reeks der meercelligen, in de richting der hoogerontwik



OVER OUD-WORDEN. 297 

kelden steeds toe en bereikt bij de hoogste, de zoogdieren, 
een buitengewoon hoogen trap. 

Met deze steeds toenemende splitsing (differentiatie) gaat 
begrijpelijkerwijze ook gepaard een verminderd herstellingsvermogen, 
in dien zin, dat vervanging of vernieuwing van 
een orgaan uit andere weefsels steeds minder mogelijk wordt 
en ten slotte iedere celsoort slechts dochters van hetzelfde 
type kan voortbrengen. Kan bij lagere dieren een poot, een 
staart, na verlies opnieuw aangroeien, kan van een in 
tweeën gesneden worm elke helft nog blijven voortleven, bij 
den mensch kan een lever-, een nier-, een pankreascel, enz. 
slechts een overeenkomstige cel voortbrengen. Hier geldt 
het beginsel: omnis cellula e cellula ejusdem generis. 

Met geheel andere eigenschappen staat daartegenover de 
eicel. 

Komt zij door bevruchting tot deeling, dan ontstaat uit 
haar weer de geheele reeks van celsoorten, die het lichaam 
van het nieuwe individu opbouwen en bovendien het kiemweefsel 
voor de daaruit voortkomende generatie. In de 
hevruchte eicel ligt dus een dubbele potentie. 

Er is nog in andere opzichten verschil tusschen soma- en 
kiemcellen. Terwijl in de ontwikkeling van het individu de 
somatische elementen aanvankelijk sterk groeien en zich snel 
vermenigvuldigen, en deze celdeelingen, zij het ook met 
allengs verminderde intensiteit tot het laatst van het leven blijven 
doorgaan, zien wij de cellen van het kiemweefsel zich 
geheel anders gedragen. Nadat zij tot een zeker aantal in 
aanleg gevormd zijn (ik heb hier speciaal de eicellen op 
het oog), blijven zij rusten en gaan niet tot nieuwe deeling 
over dan door bevruchting. 

Er is daarom wel een vergelijking gemaakt tusschen de 

protozoën en deze kiemcellen, maar een groot verschil is, 

dat bij de protozoën een lange rij van ononderbroken cel 

deelingen aan het tijdstip van conjugarie of copulatie vooraf


gaat, terwijl bij de metazoën en vooral bij de hoogere, 

eenerzijds de groei der somatische elementen geleidelijk 

afneemt maar niet stilstaat, terwijl die van de kiemelementen 

reeds vrij spoedig stil staat en langeren tijd in rust blijft. 

Popoff heeft de geslachtsrijpe cel der hoogere metazoën 

vergeleken met een protozoe in depressietoestand. Het komt 

1917 I. 20 


298 OVER OUD-WORDEN. 

mij voor, dat hier ten onrechte de depressie van de protozoe 
als een geheel dier vergeleken wordt met den toestand van 
rust waarin een bepaald onderdeel van den betreffenden 
metazoe verkeert. Slechts in zooverre kan men een ver 

laten gelden, dat de kiemcellen, na in het begin der-gelijking 
embryonale ontwikkeling te zijn aangelegd, zich aanvankelijk 
ook deelen en vermenigvuldigen, om daarna tot stilstand te 
komen, en dat zij alleen door nieuwe bevruchting van den 
ondergang kunnen worden gered. De geslachtsrijpe cel zelf 
verkeert allerminst in depressie; zij is integendeel de ontwaakte 
eicel, die uit haar rust is opgestaan en een levendige 
actie vertoont, ter voorbereiding der bevruchting. 

In het afhankelijk zijn hunner deeling van de vereeniging 
met de mannelijke kiemcel staan de geslachtselementen tegenover 
de somatische geheel apart. 

Deze laatste, zooals gezegd, kunnen zich het geheele leven 
door blijven deelen. Waarom zij dit niet geregeld volhouden, 
maar er aan hun groei een zekere rem is aangelegd, waardoor 
deze voor ieder orgaan binnen bepaalde grenzen blijft, 
is voor ons volkomen een raadsel. Richard Hertwig, die 
zich bizonder op de studie der lagere dieren heeft toegelegd, 
heeft in een belangwekkend opstel juist over deze 
groeiverhoudingen bij de één- en meercelligen eenige denkbeelden 
uitgesproken, die ons een belangwekkenden kijk op 
dit moeilijke vraagstuk gunnen, o. a. omdat zij ook zijn 
opvatting geven over den samenhang tusschen natuurlijken 
dood en celdifferentiatie. Hij zegt: De eencelligen groeien 
eenvoudig volgens hun groeivermogen verder; ieder cel individu 
groeit en deelt zich zonder zich om anderen te 
bekommeren, totdat zijn depressietoestand hem tot een periode 
van rust dwingt. Hij noemt dit: » eytotypisch" leven. Bij den 
mensch en andere hoogere dieren hebben de cellen het vermogen 
dezer onbeperkte deeling verloren, iedere cel schikt 
zich naar de eischen van het orgaan waarvan zij deel uit 

dit weer naar de eischen van het geheel; hij-maakt, en 
noemt dit: „organotypisch" leven. 

In de dierenwereld neemt van onderen naar boven cytotypisch 
leven steeds af, organotypisch steeds toe. Dit laatste 
berust op en hangt innig samen met voortdurende celfunctiesplitsing. 
Deze brengt ook mede, dat iedere cel aan individualiteit 


OVER OUD-WORDEN. 

299 

verloren heeft, en in haar arbeid niet slechts aangewezen is 
op eigen behoeften en doeleinden, maar gehoorzamen moet 
wanneer dit in het belang van het geheel gelast wordt. Een 
spiercel b.v. moet arbeiden als zij daartoe een prikkel ontvangt 
en dit geldt voor iedere andere celgroep. 

Tevens zijn al deze cellen, die ten slotte in haar verschil-lende 
groepeeringen onze organen opbouwen, de dragers 
der levensfuncties, die ons bestaan onderhouden. In deze 
verhouding, de verplichte werkzaamheid in dienst van het 
geheel, en het belast zijn met het onderhoud der levens 

schuilt volgens Hertwig de samenhang tusschen-functies, 
dood en celdifferentiatie. Ongetwijfeld ligt in deze voorstel 

iets zeer aantrekkelijks; alleen, hierbij is reeds tevoren-ling 
de noodzakelijkheid van den ondergang der cellen als gevolg 
van beperkt groeivermogen aangenomen en ligt als verklaring 
daarvoor het begrip slijtage door voortdurend gebruik er in 
verscholen. Men kan daar dan ook tegenover stellen, dat, 
indien niet de cellen tot sterven gedoemd waren, zij ook 
wel zóó zouden zijn ingericht, dat voortdurende vernieuwing: 
mogelijk was. Het primaire, de noodzakelijkheid van den 
natuurlijken dood, komt in die voorstelling niet tot zijn recht; 
het komt in het vervolg van dit betoog nog ter sprake. 

Eerst nog een enkel woord over het groeivermogen van 

cellen. In iedere cel is een zeker vermogen tot groei, veel 

sterker dan zij in het gewone leven aanwendt, ja, wellicht 

tot onbeperkten groei, aanwezig. Het eerste komt o. a.. 

voor den dag bij verwondingen. Ieder defect is de prikkel 

tot krachtigen groei der omgevende elementen, zoolang tot 

het hersteld is, dan treedt weder rust in ; het organisme 

regelt blijkbaar zelf de groeiverhoudingen zijner onderdeelen. 

Maar wij kennen toestanden, waarbij ook dit vermogen 

tot regeling ophoudt; deze komen voor bij de gezwellen, 

vooral de boosaardige. 

Hier zien wij, dat onder invloed van verschillende fac


toren, die ons slechts ten deele bekend zijn, enkele cellen 

van een of ander orgaan (lever, nier, bijnier, pankreas enz. 

enz.) haar specifiek karakter gedeeltelijk verliezen, zich vrij 

maken uit het organisch verband met de omgeving en nu 

in niets-ontziend groeivermogen, ten koste van het geheel, 

zich onbeperkt ontwikkelen, in allerlei richtingen zich uit



300 OVER OUD-WORDEN. 

breiden, dikwijls op verren afstand dochtergezwellen . uit 

slotte het individu te gronde richten. Deze-zaaien, en ten 
cellen hebben een deelingsvermogen, dat veel verder gaat 
dan de levensduur van den drager zou doen verwachten. 
Terwijl b.v. een muis gemiddeld twee jaar leeft, heeft men 
cellen van een muizenkankerweefsel reeds meer dan twaalf jaar 
door voortdurende overenting van dier op dier in honderden 
generaties voortgeplant, en hebben zij daarbij haar 
groei-en deelingskracht tot nu toe onverminderd behouden. 
Hieruit blijkt wel, dat het feit, dat de somatische cellen te 
gronde gaan, niet alleen zijn verklaring vindt in hare differentiatie, 
maar dat er nog een ander beginsel is, dat haar 
groei en deeling binnen zekere perken houdt, en haar, nadat 
een zeker aantal deelingen in den loop der jaren heeft plaats 
gehad, onafwendbaar ten doode verwijst. Verderop zal zich 
nog de gelegenheid voordoen, hierover iets naders te zeggen. 

Wij zijn hiermede tot nieuwe kenmerken van onderscheid 
tusschen de somatische en de geslachtscellen gekomen. Is van 
een geslacht3orgaan een gedeelte verwoest, dan herstelt zich dit 
verlies niet. Wordt een van die organen kunstmatig weggenomen, 
dan wordt het andere niet grooter, gelijk dat bij sommige 
andere gepaarde organen b.v. nieren) tot op zekere hoogte 
wel 't geval is. Gezwellen, die ontstaan uit woekeringen 
van geslachtscellen, op dezelfde wijze als leverkanker bestaat 
uit ziekelijk gewoekerde levercellen, huidkanker uit huidcellen 
enz. zijn niet bekend. En ten slotte hebben de kiemcellen 
nog dit kenmerk, dat zij het laatst van alle cellen tot vol 

men ontwikkeling, d. w. z. tot volkomen rijpheid komen.-ko 
Kort samengevat komt dit dus hierop neer, dat de kiem 

na eenmaal gedurende de ontwikkeling tot een orgaan-cellen 
te zijn aangelegd, zich niet meer deelen, (tenzij bevruchting 
plaats heeft), dat zij geleden verlies niet meer herstellen, dat 
zij geen gezwellen vormen, en ten slotte, het laatst tot vol 

ontwikkeling (rijpheid) komen. -komen 

Nog één orgaan is er, welks specifieke elementen deze 
eigen >cr'appen met het klernweefsel gemeen hebben, nl.: het 
centraal zenuwstelsel. 

De specifieke cellen hiervan, de gangliëncellen, bereiken 
ook pas jaren na de geboorte hare volkomen ontwikkeling. 
lien geleden verlies wordt niet hersteld (al kunnen ook 


OVER OUD-WORDEN. 301 

dikwijls andere gedeelten door hunne functies het verlorene 
aanvullen) ; evenmin vormen zij gezwellen: kankerachtige 
nieuwvormingen, bestaande uit gangliëncellen, zijn niet bekend. 

Wij zien hieruit, dat de twee organen, waaraan de hoogstontwikkelde 
functies van ons organisme zijn toevertrouwd: 
de voortbrenging van een nieuw geslacht en de geestelijke 
werkzaamheid van het bestaande, overeenkomstige eigen-schappen 
hebben in hunne verhouding tegenover de andere, 
de somatische elementen. Daarom is aan beide in fig. 3 
een afzonderlijke plaats gegeven. 

Beide vertegenwoordigen zij tegenover het sterfelijke, 
somatische gedeelte van den mensch, het andere, dat de 
drager is zijner potentieele onsterfelijkheid. Wie zich voortplant 
in nakomelingschap, leeft ook lichamelijk daarin verder, 
en zet dit voort in de opvolgende continuiteit van het kiemweefsel. 
Wie geestelijk voortbrengt, is onsterfelijk in hoogeren 
zin. 

Wij zagen boven, dat de protozoën, onder zeer gunstige 
omstandigheden gebracht, zich onbegrensd deelen kunnen, 
maar ook dat (wat in de natuur ongetwijfeld herhaaldelijk 
voorkomt) wanneer hun voeding te kort schiet, of het milieu, 
waarin zij leven, schadelijke stoffen voor hen bevat, als 
anderszins, zij in een toestand van depressie komen, waaruit 
zij zich door conjugatie of copulatie tot nieuw leven kunnen 
verheffen. 

Zij kunnen dit, dank zij het bezit van één of ook wel 
meerdere kernen, waarin een voedings- en een geslachtsfunctie 
meer of minder gescheiden aanwezig zijn. Hoe staat 
het met de lagere organismen, de bacteriën, die niet in het 
bezit zijn van een kern? Bij deze is, voor zoover wij weten, 
nooit conjugatie of copulatie waargenomen; wij moeten, naar 
wat wij tot heden van hen weten, wel aannemen, dat zij 
zich tot in het oneindige kunnen deelen, en dus, in den zin 
van Weismann, onsterfelijk zijn. 

Dat bacteriën zeer oud zijn, is o.a. gebleken uit het feit, 
dat in dunne slijpsels van kalksteenrotsen uit Centraal-
Montana, afdruksels gevonden zijn van organismen die in 
grootte en vorm geheel met onze streptokokken overeen



302 OVER OUD-WORDEN 

komen. Hoeveel honderdduizenden jaren het geleden is, dat 
deze geleefd hebben, is niet te schatten. 

Wat de meercellige planten betreft, de hooge leeftijd, dien 
sommige boomen kunnen bereiken, de vele jaren, gedurende 
welke men een aantal gewassen zonder zaaien geregeld kan 
voortkweeken, (b.v. aardappelen), schijnen er op te wijzen 
:alsof hier het beginsel dat aan de splitsing in generatieve 
en somatische elementen het sterven dezer laatste gebonden 

-

is, ons in den steek laat. Toch is dit niet het geval. Aard,
appelen moeten nu en dan opnieuw gezaaid worden, om 
weer nieuwe planten te krijgen, die gedurende vele jaren door 
poten kunnen worden verder gekweekt. Verschillende boomsoorten, 
die afstammen van één of enkele weinige exemplaren, 
van eenige eeuwen terug, zonder dat door bevruchting 
vernieuwing is opgetreden zijn bezig uit te sterven; ik 
herinner b.v. aan de jutteperen, de Gravensteinerappelen, e. a. 

Van de treurwilgen vond ik vermeld, dat zij alle afstammen 
van één vrouwelijke aflegger die in de l7de eeuw uit het oosten 
naar Engeland gebracht werd. Het uitblijven van bevruchting 
maakt, dat ook zij aan het uitsterven zijn. 

Elodea Canadensis, de bekende waterpest, die aanvankelijk 
door haar geweldigen groei bijna een gevaar voor de 
.scheepvaart in binnenwateren vormde, is door gebrek aan 
,geslachtelijke voortplanting aanmerkelijk in vermeerderingskracht 
achteruitgegaan. 

Wel zijn door Prof. Verschafelt in een rede getiteld: „lie 
Dood als physiologisch verschijnsel ", eenige planten genoemd 

(o.a. behalve Elodea ook de kalmoes en de banaan), die 
zich sedert eeuwen ongeslachtelijk zouden vermenigvuldigen, 
maar, zooals Dr. J. P. Lotsy uit Haarlem mij daarover 
meldt, is het bij zulke historische problemen uiterst moeilijk 
zekerheid te krijgen, en staat daarom van deze planten de 
uitsluitend ongeslachtelijke vermenigvuldiging niet vast en is 
de mogelijkheid van bloedverversching (sit venia verbo) 
door bevruchting ook hier niet buitengesloten, allerminst bij 
de bananen. 0. a. schrijft Lotsy mij daarover: „De steriele 
bananen vormen vaak goed kiembaar stuifmeel en 
kunnen dus meerdere malen met wilde gekruist zijn en 
uit deze bastaarden weer zijn afgesplitst en aldus „bloed 
hebben ondergaan. In geen der gevallen,-verversching" 


OVER OUD-WORDEN 

behalve bij de Elodea in Europa (en zelfs die kan nog wel 
meer dan eens zijn ingevoerd), is dus geslachtelijke voort 

geheel uitgesloten en juist de Elodea is sterk aan-planting 
het achtuitgaan !" Ook hier blijkt dus voor het voortbestaan 
geslachtelijke voortplanting noodzakelijk. 

Onwillekeurig rijst de vraag, hoe het gesteld is met 
„soorten" ? Kunnen deze zich onbeperkt voortplanten of is 
,00k aan hun bestaan een natuurlijke grens gesteld? In een: 
„Rede over den natuurlijken dood" door Prof. Bolk uitgesproken 
in de algemeene vergadering van het Nederl. Nat. 
en Geneesk. Congres te 's-Craven halte, doet ook hij de vraag 
of soorten door natuurlijken dood ten ondergaan. „Is 
misschien de bestaansduur van eene soort," zoo luidden 
zijne woorden, „tengevolge van een beperkte kiemkracht 
principieel begrensd?" Zonder er toen verder op in te gaan, 
verklaarde Bolk zich toch geneigd, die vraag in bevestigenden 
zin te beantwoorden. In het voortbrengen van 
mutanten (spontaan afwijkende dochtersoorten --- Hugo de 
Vries) zag Bolk de mogelijkheid waardoor de continuiteit 
van het leven op aarde werd verzekerd. 

In de lijn van het bovengezegde ligt voor mij een aan 

om de continuiteit van het leven niet te zien in het-wijzing 
voortbrengen van mutanten, maar in vernieuwing der soort 
door conjugatie of copulatie met andere verwante soorten. 
Gelijk Bolk zegt: „Men kan op dit 'gebied alleen theorie 
stellen tegenover theorie," maar dan heeft een theorie, die 
vernieuwing zoekt te verklaren door een beginsel, dat overal 
in de natuur verjonging en vernieuwing brengt, nml. bevruchting, 
meer aannemelijkheid dan een, die uit een oude 
soort, op -weg naar zijn natuurlijken dood, door spontane 
mutatie, een nieuwe, met verjongde kiemkracht laat ontstaan. 
Conjugatie of copulatie tusschen individuen van na-verwante 
soorten is kruising. Zulk een opvatting, die in de lijn van 
ons betoog, in kruising van soorten een mogelijkheid van 
vernieuwing ziet, sluit zich aan bij een nieuwe theorie over 
het ontstaan van soorten, gelijk wij die kennen door de 
onderzoekingen en denkbeelden van Lotsy. Het is bekend, 
dat deze in den laatsten tijd een theorie heeft gegeven, 
welke zegt dat nieuwe soorten zoo niet uitsluitend, dan toch 
voornamelijk door kruising ontstaan. 


304 OVER OUD-WORDEN. 

Het is niet de bedoeling, hier op het onderzoek van 
Lotsy en zijn argumenten in te gaan; anderen zijn daartoe 
meer competent en het vraagstuk van het ontstaan der 
soorten valt verder geheel buiten het kader van dit opstel. 
WèI is in verband met het hier behandelde onderwerp de 
opvatting van Lotsy van groote beteekenis. Men kan de 
kruising, die nieuwe soorten doet ontstaan, min of meer 
vergelijken met de vernieuwing van een mannelijk en een. 
vrouwelijk individu in het product hunner geslachtelijke 
vereeniging. Geen kind is volkomen gelijk aan een der 
ouders en des te meer zal het afwijken naarmate de rasverschillen 
der ouders grooter waren. 

Met de vernieuwing der individuen ging een verandering 
gepaard. Zoo ook kan voor de soorten, in de kruising, een 
gelegenheid voor vernieuwing gegeven zijn, die tegelijkertijd 
met wijziging der soort gepaard ging. Daarmede wil ik niet 
zeggen, dat ik soortwijziging alleen en uitsluitend als gevolg 
van kruising zou willen aanvaarden ; het vraagstuk van het 
ontstaan van soorten schijnt mij toe zóó ingewikkeld te zijn, 
dat het in eene voorstelling, die de verklaring in één enkel 
gebeuren zoekt, wel niet zijn beantwoording zal vinden. 
Integendeel: aan ieder der factoren waaraan in den loop der 
jaren afwisselend de hoofdrol is toegekend (aanpassing, 
selectie, natuurlijke teeltkeus, mutatie enz. enz. *), zal wel 
een zekere waarde moeten worden toegekend, en het zal 
dus niet zoozeer zijn: Of dit, Of dat, als wel: èn dit, èn dat. 

Waar het voor mijn betoog in casu op aankomt, is dat 

de onderzoekingen en conclusies van Lotsy de beteekenis 

van kruising naar voren hebben gebracht; niet alleen dat 

door haar de mogelijkheid van soortwijziging gegeven is, 

zij brengt ook een soort -vernieuwing mede, die met de ver 

individuen door geslachtelijke voortplanting-nieuwing van 

vergeleken kan worden. 

De verhouding tusschen somatische en geslachtelijke functie 
bepaalt dus voor elk meercellig levend wezen het tijdstip 
waarop de natuurlijke dood zal intreden. Wanneer eenmaal 

*) Vergel. o.a. G. P. Frets: Variabiliteit en soortvorming in De Gids 1916. 


OVER OUD-WORDEN. 05 

het stadium der geslachtsrijpheid gekomen is, de voortplanting 
plaats heeft, en de jonge generatie een zelfstandig leven kan 
beginnen, wordt het oudere geslacht overbodig en is het 
tijdstip voor het sterven aangebroken. Over het algemeen 
zal dit niet zoo gaan, dat de dood oogenblikkelijk intreedt, 
maar zal, nadat het kiemweefsel zijn functie voor instandhouding 
der soort verricht heeft, het overige somatisch gedeelte 
meer of minder snel zijn ondergang tegemoet gaan. Van 
een zeer snellen ondergang na vervulling der copulatie of 
het rijp worden der bevruchte eieren, zijn ons uit de dierenwereld 
verschillende treffende voorbeelden bekend. Ik herinner 
aan de bijen, bij wie de dar onmiddellijk na de copulatie 
sterft, terwijl de bijenmoeder zoo lang blijft voortleven als 
zij nog eieren leggen kan. Bij enkele andere dieren speelt 
de voortbrenging van een nieuw geslacht zulk een rol,. 
dat het daarvoor aangewezen dier zelfs zonder voedingsorganen 
ter wereld komt; dit is o. a. het geval met de haft 
of oeveraas (ééndagsvlieg), die na een driejarig larvenstadiuni 
als imago zonder voedingsorganen ter wereld komt, en na 
één dag, besteed aan de voortplanting, sterft. Eveneens is, 
dit het geval met de mannelijke en vrouwelijke exemplaren 
der bladluizen (aphiden). Van de psychiden (een vlindersoort) 
sterven de mannetjes spoedig na de copulatie, de 
vrouwelijke exemplaren leven zoolang zij eieren leggen; ook 
bij de mieren zien wij dit. Dat niet iedere physiologische 
dood een geleidelijke is, maar soms meer heeft van een 
gewelddadigen, blijkt ons o. a. uit het voorbeeld der spinnen,. 
waarbij het mannelijk dier zijn bevruchtingsdaad met den 
dood bekoopen moet. Bij de dicy-erniden, een groep van 
zeer laag staande metazoën, komen de embryonen vrij, 
doordat het moederdier tot op een klein gedeelte in haar 
geheel in eicellen overgaat. Metschnikoff vertelt, dat onder 
de vrij levende koordwormen er één is, genaamd „diplogaster 
tridentatus", waarvan de larven zich ontwikkelen in het 
moederdier en daar opgesloten zijn. Zij eten dan ook de 
moeder van binnen op en maken zich op die wijze met 
geweld vrij. Toch is deze gewelddadige dood voor dit 
moederdier de natuurlijke. Wat in het algemeen bij de lagere 
dieren en vooral bij de insecten zoo duidelijk te zien is, vindt 
men bij de hoogere, ja, ook bij het hoogste, den mensch, terug. 


306 OVER OUD-WORDEN. 

Zoodra de kiemklieren hare functie verricht hebben, en 
de jonge individuen als zelfstandige elementen opgroeien en 
hunne plaatsen opeischen, heeft de oudere zijn beteekenis 
voor de soort verloren, en begint voor hem de daling, die 
eindigt met zijn dood. Deze is dan niet alleen wenschelijk, 
maar voor de vernieuwing der geslachten ook noodzakelijk. 
Bolk zegt: „Is de mensch eenmaal zijn geslachtelijken dood 
gestorven, dan is hij in biologischen zin dood; want van dat 
oogenblik af is zijn bestaan ten opzichte der georganiseerde 
natuur anders geworden. Het biologisch doel toch van elk 
individueel bestaan is zooveel mogelijk nieuw leven voort te 
brengen. Na den sexueelen dood blijven in de meeste 
gevallen (niet altijd), de somatische organen nog korter of 
langer tijd functioneeren, maar dit leven laat zich vergelijken 
bij het nagloeien van een electrisch lampje, nadat de stroom 
verbroken is." Dit nagloeien, dat bij den mensch vele jaren 
duren kan, is de periode van het oud-worden. Langzaam 
beginnend, geleidelijk toenemend, brengt zij tenslotte den 
mensch tot zijn einde. Zoo is dus biologisch het oudworden 
terug te brengen tot een betrekkelijk onbeteekenende phase, 
die inligt tusschen het stadium van de werkdadigheid der 
kiemklieren eenerzijds en den dood der somatische elementen 
van het individu anderzijds. 

De mensch sterft niet omdat hij oud wordt, hij wordt 
oud, omdat hij sterven moet. 

De noodzakelijkheid van den individueelen dood volgt bij 
Bolk indirect uit het biologisch doel van elk individueel 
bestaan. Maar als eenmaal van een doel gesproken wordt, mag 
men ook denken aan een hooger doel van „het levende", 
nml: van steeds voortgaande ontwikkeling, en wel: niet alleen 
der georganiseerde natuur, maar ook en meer nog van het 
geestelijke in de natuur. En voor dit doel is vernieuwing 
der individuen eerst recht noodzakelijk. 

Eduard von Hartmann drukt dit aldus uit: „Der Ersatz 

•erfahrungsreicher Bewustseine durch Erfahrungsarme, Satter 
durch Hungrige, Gelangweilter durch Interessierte, Enttäuschter 
durch Illusionsfähige, das ist in der Tat ein wichtiger 
Naturzweck. Die Natur arbeitet nicht nur mit Stoffwechsel 
im Organismus, sondern auch mit Bewustseinswechsel im 
Organismenreiche.'2 

OVER OUD--WORDEN. 

De sterfelijkheid berust dan ook volgens dezen wijsgeer 
op een innerlijke oorzaak, op iets, dat in het levende individu 
zelf gelegen is. 

Gelijk Bolland zegt: het leven bestendigt zich door den 
,dood en de geest heeft eeuwig leven door den dood. 

Van biologisch standpunt kan men zeggen : ,, Voortplantingsfunctie, 
duur van de ontwikkeling der jonge individuen, 
ouderdomsperiode, levensduur, natuurlijke dood, zij alle 
hangen op natuurlijke wijze samen en zijn producten van 
de evolutie der levende wezens m. a. w. van de ontwikkeling 

lie het kenmerk van het leven zelf, is." De philosoof ziet in 
-den natuurlijken dood her middel waardoor het leven zich 
bestendigt en de natuur bewustzijnsontwikkeling mogelijk 
maakt door vernieuwing van de bewustzijnsverenkelingen. 
Zoo komen natuuronderzoeker en wijsgeer beiden tot dezelfde 

slotsom: Geen leven wonder dood, maar ook: zonder dood 
geen leven . 

Al moge dus nu, van uit een algemeen biologisch oogpunt 
beschouwd, de ouderdom zijn teruggebracht tot een betrekkelijk 
,onbeteekenend stadium tusschen geslachtsrijpheid en somatischen 
dood, en al moge het individu, na het eindigen der periode, 
waarin nakomelingschap van hem of haar nog te verwachten 
is, voor de soort zijn beteekenis als producent verloren heb 

voor ieder afzonderlijk is de ouderdomsperiode lang-ben, 
niet onverschillig. 

Wanneer iemand de middaghoogte des levens bereikt 
heeft, en hij voor gezin, werkkring en gemeenschap nog 
jarenlang van groot nut kan zijn, is het voor hem en zijn 
tijdgenooten niet onverschillig hoe zijn ouderdomsperiode zal 
inzetten en hoe lang deze zal duren. 

Ik wil daarom de hygiëne van den ouderdom en een en 
ginder wat daarmede samenhangt niet onbesproken laten. 

Stellen wij tegenover elkaar normaal en ziekelijk oud 


worden, dan valt al dadelijk op te merken, dat, in volstrekten 

zin, het eerste niet voorkomt. Een leven zonder stoornissen 

1s niet denkbaar. Hoe het dus zou gaan als een menschen


leven ideaal-normaal verliep, behoeft ons niet lang bezig te 

houden, maar wel is van belang te bespreken, wat wij kunnen 

doen, en meer nog wat wij kunnen laten, om althans ons 


308 OVER OUD-WORDEN. 

oud-worden zooveel mogelijk in de normale richting te sturen, 
en een gunstigen invloed te oefenen op de snelheid en 
de wijze van het verouderen. Wij zullen goed doen, daarvoor 
een blik te werpen in het leven der cellen, de elemen 
ten waaruit ons lichaam is opgebouwd. Wij kunnen ons 
het protoplasma der cellen voorstellen als te zijn opgebouwd 
uit zeer samengestelde moleculen waaraan complexen van 
de eiwit-, de vet- en de koolhydraatmoleculen deelnemen. 
Deze moleculen vormen ten opzichte van de functie der 
cel, reeksen, waarvan de hoogste termen hooggepotentieerd 
zijn en aangevuld worden door opname van voedingsstoffen 
(aanmaak: anabole). De laagste termen, die voor 
de functie zoo goed als verbruikt zijn, . zijn den dood nabij,. 
en als alle bruikbare energie door hen is afgegeven, worden 
zij uitgescheiden (af braak, katabole). In de juiste verhou-. 
ding tusschen anabole en katabole ligt de voorwaarde voor 
een gezond celleven; daardoor blijft de cel bij stofwisselingsevenwicht 
dezelfde samenstelling behouden bij wisseling van 
inhoud. De cel is een condensator van energie, welker 
lading en ontlading staat onder directen invloed van de 

celkern en onder indirectert invloed van het zenuwstelsel. 

Dit laatste zendt aan de cellen de prikkels tot arbeid, de 
celkern beheerscht deze voor elke cel. Gedurende den dag 
worden onophoudelijk allerlei weefsels tot functie en dikwijls 
zeer krachtige functie aangezet: de af braak, die hiermede 
gepaard gaat, moet door aanmaak worden vergoed, maar is 
tegelijkertijd juist de prikkel daarvoor. Katabole bevordert 
anabole, terwijl voor deze laatste, perioden van rust voor de 
cellen onontbeerlijk zijn. De verhouding tusschen rust en 
arbeid bepaalt de slingerlengte in het levensuurwerk der cel. 

De nuttige, dagelijks terugkeerende periode van rust is 
de slaap; deze is de groote anabolische phase in het leven 
der cel. De toestand ' van slaap is wel eens vergeleken met 
de depressiestadia der protozoën, maar deze vergelijking 
gaat slechts zeer onvolkomen op, want vooreerst treden die 
depressies bij de protozoën op na een groot aantal deelingen; 
bij den mensch treedt de slaap in na een zekere hoeveelheid 
verrichten arbeid waarbij celdeeling, althans bij den volwassene 
veel minder voorkomt; en verder is de rust in den 
slaap lang niet zoo volkomen als in den depressietoestand 


OVER OUD-WORDEN. 309 

der protozoën. De slaap is de belangrijke, telkens wederkeerende 
periode, die herstel brengt aan de afgewerkte cellen. 
Regelmatige, voldoende slaap is stellig een gunstige factor 
voor lang leven. Men versta mij wel: niet een lange, maar 
een regelmatige slaap is voor den gezonden mensch nood 

Voor den zieken mensch is dit anders: Zijn weefsels-zakelijk. 
en weefselelemen ten zijn ziek, hun afbraak is vermeerderd; 
voor herstel behoeven zij een lange en ongestoorde rust; 
voor den zieken mensch is slaap de groote genezer. 

Als bevorderaar van de anabole noemde ik boven de 
katabole, d.w.z. de afbraak door functie. De gezonde mensch, 
die oud wil worden, ontzie zich niet, maar werke! 

Homerus moge in een luimig oogenblik gezegd hebben: 
:c, r&av ów;, ó r'ayo; ayrje, óré 7roA?a éocyco;, (Allen gaan 
dood, de luiaard, zoowel als de werker), niet gelijk is voor 
beiden de periode van den ouderdom. De voortgezette oefening 
der gangliëncellen, die met beteren toevoer van bloed 
en betere . voeding gepaard gaat, bevordert de stofwisseling 
in het protoplasma en den afvoer van de producten ervan. 
De functie dier cellen wordt er beter door, zij blijven langer 
frisch-en werkdadig. De geestelijke helderheid van een 
Mommsen, een Goethe, een Gladstone toont ons aan, wat 
oude hersenen in blijvende werkzaamheid vermogen. En, om 
bij een dagelijksche ervaring van eenvoudiger orde te blijven, 
ieder kent den ongunstigen invloed van pensioneering bij oude 
.ambtenaren. Aan Ribbert ontleen ik een voorbeeld, dat aan toont 
hoe een levendige werkzaamheid kan maken, dat reeds 
voorhanden ouderdomsveranderingen teruggaan of dat deze 
veranderingen in het betreffende weefsel later optreden. Ik 
heb boven gezegd, dat de hartspier van den grijsaard taai en 
bruin wordt. Wanneer door een bepaalde afwijking der longen, 
die bij oude menschen nogal veel voorkomt, nl. emphyseem, 
van het rechterhart verhoogde arbeid wordt gevergd, wordt 
de spierwand ervan dikker, steviger en blijkt het dat de 
cellen ervan minder bruingele pigmentkorreltjes bevatten dan 
die van den linkerhartspierwand. Dit kan zoowel berusten 
op een afname der pigmenteering in de cellen als op een 
verminderde vorming van pigment, beide als gevolg eener 
betere stofwisseling. Hetzelfde kleurverschil ziet men wanneer 
om andere redenen de linkerhartspierwand naar ver



310 OVER OUD-WORDEN. 

houding meer moet arbeiden dan de rechter; dan is deze 
laatste bruiner door pigment. 

Functie, d. w. z. arbeid houdt jong. Het geldt voor het 
lichaam en stellig niet minder voor den geest. Maar hier is, 
toch een kleine opmerking niet misplaatst. Voor eiken leeftijd 
is een zekere grens gesteld, ook in den arbeid, welke niet: 
strafl"eloos overschreden kan worden. Vanzelfsprekend is het,. 
dat die grens door den grijsaard eerder bereikt wordt dan 
door den jongeling; voor hem ligt in het overschrijden der 
grens een veel grooter gevaar dan voor den jongere, omdat: 
zijn reservekrachten veel eerder te kort schieten. In her 
vinden van de goede verhouding tusschen oefenen en ontzien 
ligt vooral voor hem die staat op den drempel des ouderdoms„ 
de oplossing van de vraag: hoe een gezonde moet leven, 
om lang te kunnen werken. De kennis van die verhouding: 
in den meest uitgebreiden zin van het woord, is de gezondheidsleer 
van den ouderdom. Door velen is deze in grootere 
en kleinere werken behandeld; de hygiëne van den ouderdom 
heeft ook haar apostelen gevonden; daaronder neemt zeker 
een eerste plaats in Sir Hermann Weber, die op 91-jarigen 
leeftijd een boek schreef, getiteld: On means for the prolongation 
of life, waarin hij een reeks van eenvoudige, doch 
uiterst practische wenken geeft voor hem die prijs stelt opF 
een lang leven en een fleurigen ouderdom. Het is geschreven 
door iemand met een helder hoofd en practischen zin, die 
in eenvoud en klaarheid zijn denkbeelden en ervaringen onsvoorlegt: 
een sympathiek boek. Naast hein noem ik Lorand, 
die onder den veelbelovenden titel: „Oud worden en jong 
bliiven" een werk uitgaf, dat ongetwijfeld veel goeds bevat, 
maar van eenzijdigheid en overdrijving niet is vrij te pleiten. 
En zoo zou ik een reeks van namen kunnen noemen, als 

b. v. Metschnikoff, Sir Douglas Powell, Ewald, Ebstein en 
vele anderen, maar wil alleen nog melding maken van de 
geschriften van een drietal landgenooten, die ieder op zijne 
wijze dit onderwerp of een deel ervan kort behandelen. 
Wijnhoff gaf ons een belangwekkend opstel over: „Oefenen 
en ontzien"; Pel hield in 1902 een rectorale rede over: 
„De kunst om gezond en gelukkig te leven en ziekte te 
voorkomen (eubiotiek)", een rede, waaruit een geest van 
praktisch optimisme spreekt, terwijl Wenckebach onlangs. 

OVER OUD-WORDEN. 311. 

een vlot geschreven opstel: ,, Ueber den Mann von fünfzig 
Jahren" in 't licht gaf. Het past niet in de raming van mijn 
betoog hieraan een verhandeling over ouderdonishygiëne 
vast te knoopen; zou deze iets beteekenen, dan zou ik uit 
voerig moeten spreken over den invloed van voeding, woning, 
kleeding, beroep, enz. enz. of ik zou vervallen in enkele 
algemeene en aan ieder bekende voorschriften. Wie daarover 
wil zijn ingelicht, verwijs ik naar een der genoemde 
werken over dit onderwerp, vooral dat van Sir Hermann. 
Weber. 

Wel wil ik de aandacht vragen voor een korte bespreking 
van enkele factoren die het pathologisch, d. w. z. het le 
vroeg oud-worden bevorderen. 

Als zoodanig komen vooral in aanmerking: 
Chronische vergiftigingen, 
Infectie's, 
Stofwisselingsziekten, 
Excessen, 
Overmatige lichaamsinspanning, 
Ondervoeding, zoowel als overvoeding, 
Psychische letsels. 
Dat chronische vergiftigingen als b.v. die door lood, 


alcohol, opium het lichaam sloopen, behoeft wel geen toelichting. 
Wel zijn er voorbeelden bekend van drinkers die 
een hoogen leeftijd bereiken, o.a. de lersche landman Brown, 
die 120 jaar werd, niettegenstaande hij dagelijks door den 
drank beneveld was maar dit zijn uitzonderingen, die alleen 
bewijzen, dat de natuur zich nu en dan te buiten gaat. 

In de voordracht van Pel vind ik vermeld, dat aan vijftien, 
allen hoogstaande, persoonlijkheden, in den leeftijd van 7691 
jaar, een aantal vragen gesteld zijn naar den aard hunner 
leefwijze. Veertien van hen telden te samen 1160 jaren. Uit 

alle antwoorden bleek, dat matigheid, arbeid, verblff in de 
frissche lucht, betrekkelijk korte slaap en behoorlijke 
lichamelijke en geestelijke inspanning als de factoren genoemd 
worden, die vóór alles tot het bereiken van hun hoogen 
leeftijd hadden medegewerkt. 

Niet zonder reden staat matigheid bovenaan. Het geldt 
t,o. van alcoholgebruik, maar ook van 't gebruik van voedsel 
in 't algemeen. Overvoeding brengt, gelijk wij boven zagen 


312 OVER OUD-WORDEN. 

protozoën tot vroegtijdige depressie; den mensch maakt 

overvoeding traag en oud vóór zijn tijd. 

Hier is het de plaats een enkel woord te spreken over 

een vorm van chronische vergiftiging, die volgens den on


langs overleden bekenden Russischen onderzoeker Metschni


kofng vooral schuld zou zijn aan een te korten levensduur 

der menschen; nl. zelfvergiftiging uit den dikken darm. 

Metschnikoff heeft met kracht en klem de stelling verdedigd, 

,dat rottingsbacteriën in onzen dikken darm producten leveren, 

die door dien darmwand worden opgenomen en het lichaam 

door voortdurend terugkeerende dagelijksche vergiftiging 

verzwakken, zoodat het ten slotte vóór zijn tijd aan ouder 

te gronde gaat. Met de hem eigen strijdvaardig-domsverval 

heeft hij zijn meening bepleit en verdedigd en is er-heid 
,niet voor teruggedeinsd voor te stellen dat door het wegnemen 
van dat orgaan de levensduur van den mensch 
verlengd kon worden. Deze maatregel is op deze indicatie 
niet tot uitvoering gekomen; ook hijzelf heeft zijn dikken 
darm niet op het altaar zijner wetenschappelijke overtuiging 
geofferd. Onschuldiger was een andere, door hem voorgestelde 
ouderdomsbestrijding, nl. het gebruik van Bulgaarsche 
zure melk, Yoghurt, waardoor onschadelijke melkzuurbacteriën 
worden binnen gevoerd, die de giftverwekkende rottingsbacxeriën 
moeten verdringen en vervangen. Hij heeft zelf achttien 
jaren deze melk gebruikt en beweerde daardoor een leeftijd 
bereikt te hebben, hooger dan die, waartoe de andere leden 
van zijn geslacht het gebracht .hadden. Hij stierf kortgeleden 
op 71-jarigen leeftijd. Zure melk is zonder twijfel een goede 
drank, maar Metschnikoff's lof ervan is stellig overdreven; 
zijn experimenteel onderzoek over den gunstigen invloed 

.zijner melkzuurbacteriën heeft een krachtige bestrijding ondervonden 
van den Amerikaan C. A. Herter, en zijn these 
over de ouderdom-verzwakkende zelfvergiftiging uit den 
dikken darm is niet meer gebleken dan een hypothese, 

waaraan dezelfde waarde toekomt als aan zooveel andere 
hypothesen in de geneeskunde: zij hebben goed werk gedaan 
als prikkels voor onderzoek en hebben daarmede haar taak 
ruimschoots volbracht : der Mohr kann geh'n ! 

Dat stofwisselingsziekten, b. v. suikerziekte, waarbij voort 

abnormaal weefselverval plaats vindt, den mensch-durend 


OVER OUD-WORDEN. 313 

vroegtijdig verouderen, is wel zonder meer duidelijk. Evenzoo 
dat ondervoeding het lichaam ondermijnt, en dat excessen, 
in welke richting ook, niet straffeloos begaan worden. Ik 
heb mijn leermeester, Prof. Rosenstein, meermalen hooren 
zeggen, naar aanleiding van een ziektegeval dat door een of 
ander exces veroorzaakt of in de hand gewerkt was: „Exces 

jeugd worden later gaarne vergeten, maar, mijne-sen in de 
Heeren, de Natuur vergeet niets." 

Sportoverdrijving mag wel even genoemd worden in een 
tijd, waarin sport geen ontspanning, maar voor den hoogerenburgerscholier, 
die geen Jan Salie wil zijn, een beroep 
dreigt te worden. Athleten bereiken geen hoogen ouderdom; 
te zware sport stelt dikwijls eischen aan het hart, waaraan 
het niet kan voldoen, en kan het tot een graad van uitputting 
brengen, die blijvende gevolgen nalaat. 

Infectieziekten: hieronder zijn er, die zonder eenige schade 
doorgemaakt en overwonnen worden; andere kunnen door 
zich te nestelen in een levensgewichtig orgaan (hart, longen, 
nieren, enz.) dit zoo aantasten, dat een blijvende schade het 
gevolg is, en, zonder dat onmiddellijk de dood intreedt, het 
leven er toch door bekort wordt. 

Eén infectieziekte is er, die als oudmaker, als vijand van 
-den mensch, bovenaan staat; ik bedoel de syphilis. Deze is, 
met tuberculose en kanker, wel een der grootste verwoesters 
van menschelijk leven en menschelijk geluk. De verwoestingen 
die ik, door den aard van mijn werkkring, in her 
menschelijk lichaam als gevolg van deze ziekte bijna dagelijks 
te zien krijg, zijn ontzaglijk. Zij spaart geen orgaan, maar 
grijpt vooral het centraalzenuwstelsel, de bloedvaten en de 
mannelijke kiemklieren aan. Hersenen en ruggemerg worden 
er op allerlei wijzen en in allerlei vormen door aangetast; 
onder de bloedvaten zien wij zoowel de groote lichaamsslagader, 
de aorta, er door aangevreten worden in de gewichtigste 
bestanddeelen van zijn wand, als de kleine vaten 
in verschillende organen er door aangegrepen en tot slepende 
ontsteking gebracht worden. De mannelijke kiemklieren 
kunnen er geheel of gedeeltelijk door worden vernield; de 
impulsieve, ondernemende man wordt daardoor in de volle 
kracht zijner beste jaren een verouderd individu, zonder 
kracht, zonder durf, zonder initiatief. 

1917 I. 2! 


314 OVER OUD-WORDEN. 

Goethe mag door Hegel eenigszins spottend: „der ewige 
Jüngling," genoemd zijn, zeker is, dat hij niet tot zoo hoogen 
leeftijd zou voortgegaan zijn in zijn verwonderlijke geestelijke 
ontwikkeling en geestelijke productie, als bij hem op 
jongen leeftijd het geslachtsleven wad vernietigd. Metschnikoff 
heeft dit in een studie over Goethe wellicht wat drastisch 
uitgedrukt; de beteekenis van de geslachtsklieren voor 
de lichamelijke en geestelijke functie van den mensch wordt 
er helder door belicht: als verwoester dier organen is de 
syphilis almede de gevaarlijkste oudmaker van den mensch. 
Er is een andere aandoening •van de bloedvaten, die, omdat 
zij veel voorkomt, dikwijls genoemd is als het stigma van 
den ouderdom, n. 1. de arteriosclerose. Inderdaad komt 
deze veel voor bij ouden van dagen, maar zij is geen 
onafscheidelijk begeleider van den ouderdom. De sclerose 
der slagaderen, in haar verstgevorderden vorm als bloedvaatverkalking 
bekend en gevreesd, is geen ouderdomsverschijnsel, 
maar een ouderdomsziekte, en dit laatste niet eens 
uitsluitend. Zij wordt gevonden bij menschen van middelbaren 
leeftijd, zelfs wel bij jongeren als gevolg van infectieziekten 
of andere schadelijke momenten, maar, gelijk 
begrijpelijk is, het meest bij hen die een lang leven achter 
zich hebben. De bloedvaten worden hard, geslingerd; steeds 
zijn slechts gedeelten van het slagaderstelsel aangetast; de 
verschijnselen hangen dan voornamelijk af van de plaats en 
de uitgebreidheid van het proces. In de hersenen, het hart 
of de nieren kunnen de gevolgen zeer ernstig zijn, in organen 
van minder levensgewichtige beteekenis kan het soms 
zoo weinig te beteekenen hebben, dat de drager er geen 
last van ondervindt. Ik heb wel eens een zeer ver gevorderde 
verkalking van een groot gedeelte der groote lichaamsslagader 
gevonden, zonder dat de persoon er gedurende het 
leven eenigen last van ondervonden had. 

De arteriosclerose is wel eens beschouwd als een verbruiksziekte; 
dit is niet geheel juist. Zij moest dan bij oude menschen 
constant voorkomen en dat is niet het geval. Een te hooge 
bloeddruk speelt er ongetwijfeld een rol bij. Als men bedenkt 
dat bij iederen polsslag het slagaderlijk stelsel den stoot van 
een bloedgolf ondergaat, dan is het niet verwonderlijk als 
ten slotte, vooral bij personen met een hoogen bloeddruk, 


OVER OUD-WORDEN. 3l 

de wand der slagaderen er ongunstige gevolgen van ondervindt. 
Wanneer men het gemiddeld aantal polsslagen per 
minuut op zeventig stelt, dan maakt dit voor iemand van 
tachtig jaar een aantal van bijna drie milliard: dat de elasticiteit 
der vaten dan wat geleden heeft, is wel begrijpelijk. 

Maar zelfs dit hebben vele bloedvaten uitnemend verdragen 
en ik heb dan ook herhaaldelijk in de kadavers van zeer 
oude menschen slagaderen gevonden, die ik, zonder de 
herkomst te weten, voor vaten van een jong persoon had 
kunnen houden. 

Er is meer noodig, dan alleen het gebruik, om de slagaderen 
scierotisch te doen worden; meerdere factoren spelen daarbij 
een rol: te hooge bloeddruk werd reeds genoemd; overvoeding, 
onvoldoende lichaamsbeweging, alcoholmisbruik 
overmatige inspanning, een jachtig, haastig leven doen ook 
het hunne, afgezien nog van bepaalde infectieziekten, die de 
bloedvaten kunnen aantasten en ziek maken. Ouderdom 
praedisponeert voor arteriosclerose, omdat de schadelijke 
invloeden van steeds meerdere jaren zich ophoopen, en 
verder omdat elk orgaan, en dus ook de slagaderwand, wat 
afgenomen is in weerstandsvermogen en verminderd in 
reservekracht; op zichzelf is hij niet de oorzaak dezer vaataandoening. 


Onder de, het oud-worden bevorderende momenten noemde 
ik ook psychische letsels. Wie kent niet de snelle veroude 
ring van een door zorgen en verdriet gedrukte persoon, het 
zienderoogen verval van den melancholicus? Maar ook 
schijnbaar minder ernstige belasting der psyche werkt verouderend. 
En dan valt allereerst te denken aan de haast 
en jacht, die de kenmerken zijn van de tegenwoordige 
samenleving. Arbeid houdt het lichaam krachtig, den geest 
frisch en levendig, maar haastige arbeid werkt afmattend; 
die jacht, die zenuwachtige haast, zij zijn de overbelasting, 
die den arbeid tot een druk inplaats van een zegen maakt, 
en oorzaak is van een slijtage, die oud maakt vóór den tijd. 
Ik laat hier onbesproken de gevolgen, die een oppervlakkig, 
uitsluitend op succes en materieele welvaart gericht, maatschappelijk 
werkleven heeft door de verwaarloozing van het 
dieper liggende geestesleven, al zie ik duidelijk wat dit voor 
den mensch beteekent: hier wil ik alleen wijzen op het te 


316 OVER OUD-WORDEN. 

snelle verbruik van geest en lichaam, door den verterenden, 

vernielenden, alle krachten opeischenden strijd om het bestaan 

als gevolg van het al sneller wordende tempo van het maat 

leven. „Ruhe im Tun", dat is de goddelijke-schappelijk 

eigenschap, die den mensch in zijn arbeid een steeds ver 

kracht doet vinden. Maar er is nog meer noodig-jongende 
om de psyche jong en frisch, levendig en werkzaam te 
houden. Daar is vooral ook het arbeiden naar vermogen en 
aanleg, het werken op de plaats, die iedere persoonlijkheid 
krachtens zijn aard behoort in te nemen, de ontwikkeling 
van den mensch in de richting, die zijn geestelijke gesteld heid 
aanwijst. Ik weet dat dit niets nieuws is. Honderden 
hameren op ditzelfde aambeeld, maar de materie die bewerkt 
moet worden, is weerbarstig en taai. Sleur, gewoonte, 
traditie, gemakzucht, wat niet al meer, moeten overwonnen 
worden voor bereikt zal worden wat de besten onder ons 
met zooveel kracht en overtuiging bepleiten. 

Dezer dagen las ik bij van Mourik Broekman de woorden: 
„Ons onderwijs staat nog in het teeken van den 
bestaansstrijd, die om in één richting getrainde menschen 
vraagt en zich weinig kan inlaten met overwegingen van 
hoogeren aard." Zoolang dat zijn zal, en africhting het 
wachtwoord blijft, zal arbeid voor velen een druk, in plaats 
van een vreugde zijn en zal de bittere strijd om het bestaan 
in de eentonigheid van den tot het uiterste gespecialiseerden, 
mechanischen, geestdoodenden arbeid meer bijdragen tot het 
vervroegen van den ouderdom, dan alle ziekteoorzaken, die 
ik boven noemde, te zamen. 

Er is kentering waar te nemen: de eeuw van het kind is 
aangebroken; levendig is de belangstelling voor opvoeding 
en onderwijs, en met dankbaarheid zij erkend dat velen aan 
de verbetering daarvan hun beste krachten geven of gegeven 
hebben. Een eeresaluut zij hier gebracht aan den te vroeg 
gestorven Jan Ligthart. 

Voor zoover het 't onmiddellijk verband met mijn onderwerp 
betreft: m.i. kan op de scholen reeds wat aan het kind 
medegegeven worden, dat voor het geheele leven ten goede 
komt aan gezondheid, geluk en levensduur. Moge de hygiëne 
van den ouierdom beginnen op den middelbaren leeftijd, 
de voorbehoeding valt in de jeugd. Ik zou het een heele 


OVER OUD-WORDEN. 

stap voorwaarts achten, wanneer op iedere school de beginselen 
der gezondheidsleer onderwezen werden. Op de lagere 
scholen zou kunnen worden volstaan met de algemeene 
beginselen in zeer eenvoudigen bevattelijken vorm verteld 
en met aanschouwelijke voorbeelden toegelicht, op de scholen 
van middelbaar onderwijs zou ik in de hoogste klasse, de 
klasse waarin de jongelieden zitten, die eerstdaags voor 
zelfstandige studie of vakopleiding de wereld ingaan, dat 
onderwijs op breedere leest willen schoeien. Ik zou een 
ontwikkeld en vooral zeer beschaafd man daarmede belast 
willen zien; de cursus zoude degelijk onderricht in de 
gezondheidsleer moeten omvatten; geen geleerdheid over 
allerlei ziekten, maar 't geen voor den gezonden mensch 
noodig is te weten om gezond te leven; een cursus waarin 
die jonge menschen voorlichting krijgen over 't geen hen in 
de eerstvolgende moeilijke jaren kan helpen om hun lichaam 
te ontwikkelen en te versterken en hun geest te midden 
van het materieele leven gericht te houden op het ideëele. 

„Die een lichaam heeft, dat tot zeer veel in staat is, bezit 
een geest, waarvan het grootste deel eeuwig is", zegt Spinoza. 

Gezondheidsleer voor lichaam en geest voor jonge mannen 
en vrouwen, die op het punt staan de wereld in te gaan! 
Is het een utopie ? 

Zou het zoo onmogelijk zijn onder onze geneesheeren, 
hygiënisten, biologen, onderwijzers, beschaafde ontwikkelde, 
wetenschappelijk aangelegde mannen of vrouwen te vinden, 
die voor een dergelijke taak berekend zijn ? 

Ik ben optimist genoeg er anders over te denken en kan 
althans den wensch niet onderdrukken dat een proef in deze 
richting genomen wordt. Hoe deze ook uitvalt, er zal in 
deze allicht iets meer bereikt worden dan de volslagen 
onwetendheid of de hoogst gebrekkige kennis in deze materie 
waarmede nu vele jonge mannen en vrouwen hun loopbaan 

beginnen. 

Wanneer over ouderdom gesproken wordt, geeft dat velen 
een onbehagelijk, gevoel. En toch: met een onwillekeurigen of 
opzettelijken afkeer van dit onderwerp verbindt zich tegelijk 
een groote belangstelling; een kittelend begeeren er over te 
hooren, vermengd met een ingeboren neiging er zich van af 


318 OVER OUD-WORDEN. 

,te wenden. Jacob Grim zag dit dubbelzijdige in den mensch 
en zegt dan ook in zijn bekende: „Rede über das Alter" 

(1860): „Es liegt ein Widerspruch darin, dasz., während 
alle Menschen alt zu werden wünschen, sie doch nicht alt 
sein wollen." 

En wat zeide twintig eeuwen geleden de schalksche 
philosoof Epictetus ? : „Sterft iemand jong, dan maakt hij den 
,goden verwijten, en zoo ook een oude van dagen, gebukt 
onder de lasten des levens, ten dage dat hij reeds de rust 
had moeten zijn ingegaan. Niettemin, nadert de dood, dan 
wenscht hij te blijven leven, roept den geneesheer en ver 

zorg noch moeite te sparen. Wonderlijk zijn toch-zoekt hem 
de menschen, die noch willen leven, noch sterven." Weinig 
begeerlijk schijnt de ouderdom, maar oud te worden is toch 
de wensch van velen. 

In het begin stelde ik de vraag: wordt met het lichaam 
ook de menschelijke geest oud? 
Wie de onsterfelijkheid van den menschelijken geest aan 

kan deze vraag slechts met neen beantwoorden:-vaardt, 
wat niet sterft, maar eeuwig is, wordt niet oud. Wie des 
menschen geestelijk leven beëindigd acht met dat van zijn 
lichamelijk hulsel, zal een ander antwoord geven. En toch 
is niet zoo maar het oudworden van den menschelijken 
geest op één lijn te stellen met het lichamelijk verouderen. 
Het lichaam wordt zwakker en brozer, het wordt geleidelijk 
minderwaardig, naarmate het senium vordert. De menschelijke 
geest ondergaat met het klimmen der jaren wel een wijziging, 
vermindering behoeft dit niet te zijn. 

Integendeel: menigeen is het beste in zijn ouderdom. Het 
valt mij dikwijls op hoe bij velen met de daling der lichamelijke 
energie een geestelijke stijging gepaard gaat. Op klas 

wijze heeft ons Cicero den idealen grijsaard geteekend-sieke 
in zijn geschrift over den ouderdom, dat hij opgedragen 
heeft aan zijn 65-jarigen vriend Titus Pomponius Atticus. 
Wat Cato, de 84-jarige Romein in zijn gesprek met Scipio 
en Laelius daarin over den ouderdom zegt, is zoo waar 

juist, zoo frisch en opwekkend, dat het in onze-dig en 
dagen nog even lezenswaard is als bij zijn verschijnen, bijna 
twintig eeuwen geleden. Ouderdom belet geen arbeid: 
Isocrates schreef op 94-jarigen leeftijd zijn Panathenaïcus en 


OVER OUD-WORDEN. 319 

leefde nog 5 jaren. Plato, 89 jaar oud, stierf schrijvende. 
Goethe voltooide zijn Faust enkele maanden voor zijn dood. 
Titiaan, Michael Angelo, Helmholtz, Virchow, en zooveel 
anderen zijn ons voorbeelden van groote werkkracht tot 't 
laatst van hun leven. En al moge de jongere man meer 
oorspronkelijke denkbeelden hebben en een rijker fantasie, 
wat de oudere voortbrengt wint 't, althans bij den kunstenaar, 
in diepte. „Ripeness is all." De werken van een 
Beethoven, een Rembrandt stijgen, naarmate de Meester 
ouder wordt. Inderdaad, wat de geest van den mensch in 
den loop der jaren verliest aan onstuimige fantasie en 
voortbrengende kracht, dat wint hij in wijsgeerige diepte en 
klaarheid van oordeel. En, nadert de dood, dan is dit voor 
den grijsaard niet meer dan natuurlijk; wat de jonge man 
hoopte: een lang leven, hij heeft het bereikt en kan tevreden 
heengaan. 

Het oudworden is een levensverschijnsel en behoeft dus 
niet afschrikwekkend noch troosteloos te zijn. De oude 
mensch moet zijn de verheven mensch: waardig in zijn 
optreden, helder en bezonken in zijn oordeel; vrij van de 
eenzijdigheid dergenen, die in den strijd staan; het kleine 
klein ziende, het groote waardeerend, en bescheiden, omdat 
de ervaring geleerd heeft. Zoo heeft de mensch met het 
klimmen zijner jaren te gedenken de woorden, die Goethe 
Euphorion laat uitroepen: 

„Immer höher musz ich steigen, 
Immer weiter musz ich schau'n!" 

R. DE JoSSELIN DE JONG. 

AAN CERES. 

Ceres, die 's ochtends uwen rijken buit 
Van versehe bloemkool, jonge sla en gele 
Peentjes, andijvie, roó rabarberstelen 
Ter stede voert in Hollands zware schuit, 

Voor u schittert in blanke ruit naast ruit 
De zon en maakt uw vruchten tot juweelen, 
Het is voor u dat duizend vogels kweelen 
En dat aan 't roer de jonge schipper fluit! 

Geen mensch begroet, weldadige godin, 
Met lach of lied uw schoone, rijpe vracht, 
Geen klok luidt ooit uw blijden intocht in! 

Slechts de oude huizen zien de kleurge gaarde 
Van uwe schuiten glijden langs de gracht, 
En uwen oogst die bloost van 't bloed der aarde 

JAN VAN N IJLEN. 


•-• (,) < CI: f:1 :-..7 a. P X' CIC/ = fa, H ,3..F.)#' "`-:$. .—. —. -CD ''" a CD CD , e, 0A^ ,.::: z .-s 0 ,.., Q. Z ... o 1/4, >

CI) -- r) CT] .-3 u`., CD (/) ' -1 "'• —I

. . .... ,

b • • ,..i. ... SAOC) rt) r..-, M" • (1) .-: ,-,- CD 0 A

`..-.-,-1

1 1 0 CD .-‘: = (1) sj < < r+ G Z

-----Po pi s. 
10 '. 

rrl cp n) P CD —. 0 ,-,, m...., .1 
/ •., (O. 

—: „, AD = < 17 •-3 ....= (1) , A, .;., 

•", 7,0"*. R-1 Cr` Z S1) l''' CrQ v) X' :— C17 . . ct,
h. :„"I' , .-.CDCD= Q-ZCD Cr r'rpt,1 — 
CO ,, ,.., 0 0 _ . Cfgsa, =.• 0 't

 

 ` *1:3 c-i5 w crg (J) ...., ^s CD "CI _CD '• • 0 ..... _..,

1 ill'illi, . .. = CD Q. -•• PI --4 ....

• ;4;t3 CX) (D ta. CM 0 ›., 
cp ;3.4 ' CD > h,. °,-...(DZ CD .. CD CD
0 zr....n ...--0 ,...Z .... =.,,, Z 
0 .:1: Po ...4- .-- PO 0 ,..,,

;II. ,-,. 0 fa, = ci) -,..•.-.% 0 < .-. < 0 c-) —

•u' -.... . '7,0 ow gpx.zp.,Po—cr.Q . 
,.... (,) _..,, .. = . ,D z a ...,-, __: X Z

ii!''n111111111141 , •. • ;Z, .-,' 0 ci P3 O-s-1 0 0 7s-.... :`,.•

..-s fa.

CO p CD = . 2, (1) . ,, < ta. < Z (1) (1) z 

 ‘...' 3. ,,diiiIii,111',0111„ • CD P--• CD 0 .-• • ' AD ,.._ 
ji 4, ,

4,,, . . • ("Di E2 0 -s Cic, n) = 

co 7" 'a, cn , cn .-3 I0 ..--. Z t ? (7 ,e a

'''' j' 

, .... ri:', . . ••, 

g 

L_,r)

i ••;

O; •

rr----.**.....%.-.______ 
3

..... ............ .


l'fi , i W,

•-... , ,... f"

/III!' ' • ', • - : • l ,f, g., i'p,

M ...

1 .- ., 

,

r ... , td •

1 

.. .

l ln, ;• • 

.. 

.. ..'

•. 
' If • 

. 
I, , ,, 3., , •.....„ •.. 

, , t.s3 ' • .••• 

. ,ei. c 

//;, ' i' .•. •

. • •

/ .11gt,:.. g ,te 1 

 ) I. k 

t... .0. ,_

i iiiilis 

il Ail, • 

iiIli , r iil 
•

' !, IC. ._,

„. I 
0

•• 

"i rt ' ... . 11 

lir II trik

it),.1,. A it. Qt. ) , 

'11

,i. 41/44 

, 11 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

Teruggekeerd uit China, zocht ik naar een beeld van onze 
geschiedenis in dit rijk, voor ons in het verleden en evenzeer 
in de toekomst van groot belang. Vergeefs! Ons verblijf op 
de Pescadores en daarna op Formosa is algemeen bekend, 
maar overigens beschikken wij slechts over enkele -monographieën. 
Uit tal van vaderlandsche en ook vreemde bescheiden 
heb ik nu gepoogd een aaneengeschakeld verhaal 
op te bouwen, dat van den aanvang af tot heden ons optreden 
in China schetst. Verder archief-onderzoek, inzonderheid 
over de 18e eeuw, zal dit overzicht kunnen aanvullen, maar 
ik hoop dat de omtrekken en hoofdlijnen hier met juistheid 
en duidelijk zijn getrokken. 

I. 1585-1624. 
Het spreekt haast vanzelf, dat handel met China bij de 
Nederlanders op den voorgrond stond, toen zij zich opmaakten 
naar het Verre Oosten, en dat dus pogingen tot handeldrijven 
met het grootste rijk aldaar reeds werden gedaan, voordat nog 
de Generale Geoctroieerde Vereenigde Oost-Indische Compagnie 
werd opgericht. 

Reeds bijkans een eeuw lang toch hadden toen de Portugeezen 
dien handel gedreven. Eerst — in 1515 hadden 
Portugeesche schepen onder Rafael Perestrello, van hun fort 
Malacca uit, Canton bezocht, de zuidelijkste en dus het 
makkelijkst te bereiken groote Chineesche stad, gelegen aan 
een der machtigste delta's der wereld. Een kwart eeuw later 
reeds hadden zij een aanzienlijken handel op China bezeten 


322 ONZE VADEREN IN CHINA. 

-en had de noordelijker haven Ningpo niet minder dan 1200 
Portugeezen geteld. In 1554 was het hun gelukt, verlof te 
krijgen tot den handel op kleine eilandjes vóór Canton. 1) Zij 
hadden er zich gevestigd en in 1557-1563 in plaats daarvan 
te Macao, vlak bij, een blijvende nederzetting gebouwd 
-en betrokken. Deze werd gedoopt „Nombre de Dios, Stad 
der naame Gods", 2) doch in gebruik geraakt is die betiteling 
nooit. Aan hen afgestaan of door hen veroverd - was dit te 
voren woeste schiereiland niet, zij hadden slechts verlof van 
de Chineesche overheid om er zich neer te zetten, waren 
er blijkbaar geenszins souverein, „ maar hadden wel de rege„
ringhe over eijgen volk." 3) Een muur over de zeer smalle 
landengte sloot de Portugeezen af van het Chineesche gebied. 

Daar had in de jaren 1585 en 1586 Dirck Gerritsz Pomp, 
alias Dirck Gerritsz China, geboortig van Enkhuizen, 
-eenigen tijd vertoefd, gekomen op een Portugeesch schip 
uit Goa; en zelfs was hij er reeds voor dien geweest, 
zonder dat het juiste tijdperk echter bekend is. Hij was de 
eerste Nederlander die China bezocht. Na 35 jaren afwezig 

voor het eerst in het vaderland teruggekomen, had hij-heid 
aan Lucas Jansz. Waghenaer mondeling inlichtingen, o. a. 
over „Sina", gegeven, die opgenomen werden in diens 
„Tresoor der Zeevaert," in 1592 te Leiden verschenen. 4) 

Het eerst deed de vloot van Jacob van Neck in 1601 

Macao aan. !) Vijandelijkheden tegen de Portugeezen pleegde 

hij er niet, maar ondervond die wel, want zeventien zijner 

1) P. A. Tiele, De Europeeërs in den Maleischen Archipel. Bijdr. Kon. 
Instit., 4e Volgreeks, Deel I, 1877, blz. 351 en IV blz. 289. 
9 Historische Beschrijving der Reizen enz. 7e deel, Den Haag bij P. 
de Hondt, 1749, geen schrijversnaam, blz. 133. 

. 3) Matelieff in Discours van den Oost-Indischen Staet in Rotterdamsche 

Historiebladen, IIIe afd., deel I, blz. 259 en W. P. Groeneveldt, De 

Nederlanders in China, Bijdragen Koninklijk Instituut 1898, blz. 40. 

Laatstgenoemd belangrijk werk behandelt de geschiedenis ook in ver 

bronnen en gaat, helaas, niet verder dan 1624,-band met Chineesche 

n.l. tot het verlaten der Pescadores door de Nederlanders. 
4) Zie de belangrijke studie over hem, zijn reis naar en zijn verblijf 
in Zuid-Amerika, grootendeels naar Spaansche bescheiden bewerkt door 

J. W. Ijzerman, uitgave IX van de Linschoten Vereeniging, Den 
Haag 1915. 
6) Tiele, als voren, 4e volgr., Deel I, blz. 177. 



ONZE VADEREN IN CHINA. 323 

zeelieden werden „door de Portugeezen uit handelsnijd 
„omgebracht", 1) in ruil tegen den uitgelekten, vergeefschen 
aanval van Van Neck op de Portugeesche sterkte van 
Tidore. t} Hevig verbolgen ging nu in 1602 de admiraal 
Jacob van Heemskerck in de Straat van Malakka op de 
loer liggen naar Portugeesche caraques of kraken, groote, 
logge vaartuigen, die te Macao beladen waren; wat de 
Hollanders niet goedschiks en voor hun geld hadden kunnen 
krijgen, dat diende thans te worden veroverd. Een kraak 
viel Heemskerck in handen, met een overrijke lading, die 
te Amsterdam in veiling kwam, 31/2 millioen gulden opbracht 
en niet alleen wegens de waarde, doch ook wegens de hoedanigheid 
der voorwerpen van kunst, lakwerken, zijde en 
inzonderheid van het porselein, de aanzienlijken in de Neder 

vreemde gezanten en zelfs hun meesters in rep en-landen, 
roer bracht; het woord kraakporselein" ontstond naar deze 
kraak. 3) Thans had men tastbaarder dan ooit voor oogen, wat 
in China te verkrijgen of op de Portugeezen te nemen was. 

In 1604 kwam een vloot onder Wijbrand van Warwijck 

voor Canton en Macao, maar werd niet ten handel toege


laten. Hij vermeesterde er daarop een groot gallioen. Vergeefs 

werd getracht Cornelis Specx mede te geven aan een Siamee


schen gezant naar Peking om verlof te vragen tot handel 

,drijven ; het vertrek van den laatste stuitte op moeilijkheden. 

Ook Cornelis Matelieff beproefde in 1607 den vrijen handel 

te verkrijgen; doch evenzeer vergeefs 4). De Chineesche 

mandarijnen (Portugeesch, van „mandar", bevelen) hadden 

een afschrik gekregen van blanken door wat zij van de 

Portugeezen hadden gezien en ondervonden en dezen hadden 

hen buitendien tegen ons ingenomen. 

Nu trachtten de onzen Chineesche kooplieden met hun 

goederen naar de Nederlandsche factorijen te lokken, trots 

het keizerlijk verbod om het land te verlaten, dat tot den 

val van het huis der Mings in 1644 heeft stand gehouden 5), 

1) Fruin, Verspreide Geschriften, deel III, Den Haag 1901. blz. 381. 
') Fruin, dito, blz. 419.
a) Fruin, dito, blz. 395 en De Navorscher, deel X I X, 1869, blz. 6. 
4) Valentijn IVE, 1726: 
5) 0. Nachod, Die Niederl. Ost•Ind. Comp. in Japan, Berlijn 1897, 


blz. 244/5. 


324 ONZE VADEREN IN CHINA. 

doch slechts gebrekkig werd nageleefd. De pogingen slaagden 
dan ook eenigszins, voornamelijk te Patani, onze vroeger 
door mij 1) uitvoerig besproken belangrijke doch kortstondige 
factorij aan de oostkust van het schiereiland Malakka. 

Met zulk een peulschil wilde de Compagnie in haar jonge, 
zelfbewuste kracht zich echter niet tevreden stellen. Chineesche 
goederen, in de eerste plaats zijde, ook porcelein, voortbrengselen 
van den landbouw enz. waren niet alleen sterk 
begeerd in het vaderland en in Europa, maar evenzeer in 
het Verre Oosten zelf, in Japan en te Manilla, waar, ik zette 
het hiervoren 2) uiteen, de Spanjaarden er zelfs afhankelijk 
van waren en er Mexico mee betaalden voor het onontbeerlijke 
zilver. Den geheelen uitvoer van het reusachtige Rijk 
van het Midden in handen te krijgen, niet door het bieden 
van betere voorwaarden of hoogere prijzen, maar door 
verdrag of dwang, dat was het doel waarnaar J. P. Coen het. 
staatsroer wendde en dat ook door meer dan een van zijn 
opvolgers is nagestreefd. „Toen, evenals nu, dapper, vast


houdend van doel, niet tegen te houden door eenig beletsel 
„of te ontmoedigen door eenige mislukking, namen de H ol„
landers het middel te baat om zichzelven zoo schadelijk te 
„maken als vijanden, dat hun vriendschap klaarblijkelijk 
„wenschelijk zou worden", schreef in 1904 een Brit 3). „Met 
„al sulcken recht als zij (de Chineezen) ons uyt China houden,. 
„sullen (wij) haer daerin doen blijven, totdat (wij) anders. 
„resolveeren", schreef Coen 16 Nov. 1621, in het bewustzijn 
onzer kracht 4). 

Hij stuurde in 1622 een aanzienlijke vloot onder commandeur 
Cornelis Reyersz of Reyersen, eerst van 12 schepen 
en later van nog 4 meer, te zamen 1300 koppen dragende, 
naar Macao om de Portugeezen afbreuk te doen, die neder 

mogelijk te nemen, den Chineeschen handel der-zetting zoo 
Spanjaarden te Manilla te fnuiken en vooral om „de Chinesen 
,te nootsaecken ons den handel te komen presenteeren of 

1) Aziê Gespiegeld I, blz. 144. 
2) Azié Gespiegeld I, blz. 23. 
3) China, door Capt. J. Brinkley, London 1904. 
4) Dr. A. Sloos, De Nederl. in de PhUippijnsche Wateren vóór 1626, 


Amst. 1898, blz. 71. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

,,een plaats daartoe aan te wijzen." 1) Hij landde 600 man 
voor Macao, die in den aanvang de Portugeezen versloegen, 
maar hun geland kruit door ontploffing verloren, zoodat zij 
zich onverrichterzake weder moesten inschepen; de aanval 
had ons 260 man gekost aan dooden en gekwetsten. E venmin 
als Manilla is Macao ooit in onze handen gevallen. 

Dan zou men zelf zich een nederzetting in China bouwen! 
En dat geschiedde nog ten zelfden jare, nl. op Pehoe, een 
der Pescadores (Portugeesch, voor visschers), een groepje 
eilanden tusschen de Chineesche kust en het groote eiland 
Formosa. Daar bouwden de onzen met hulp van gevangen 
Chineezen een sterkte „van soden" en betrokken die. 

Plaatselijke handel of voordeel viel daar niet te trekken; 
want, zooals Reyersen getuigde, Pehoe was „een dorre 
,,plaets, daer looff noch gras ende niet anders als brack water 
„te vinden (was)" 2), een arm visscherseiland. Doch het 
lag gunstig tegenover vier plaatsen aan of onder den vasten 
wal die, zij het in verschillende mate, voor den handel van 
beteekenis bleken. Het is met deze dat de Compagnie ge 

een halve eeuw haar handel met China heeft ge--durende 
dreven, totdat de keizer te Peking in 1681 het verkeer met 
vreemde volken samentrok te Canton. Het zijn de steden 
-Chinchieuw of Chincheo of Chincheu, zooals onze vaderen 
afwisselend schreven, en H ockseu of Hocksieuw, benevens 
de eilandjes Aymuy of Emol of Aimoei en Quemuy of 
Kemee, beide vlak onder den wal gelegen 3). Eerstgenoemde 

1) Pieter van Dam, Beschri vinge van de Oost-lnd. Comp. 22e capittel. 
Daghregister van 't casteel Batavia, 2 April 1624. 

3) Daar Chineesche plaatsnamen door de verschillende vreemde vol ken 
elk naar hun eigen schrijfwijze volgens den klank worden gespeld, 
vindt men deze namen niet onveranderd op de huidige kaarten. 

De beide eilandjes herkent men gemakkelijk, wanneer men bedenkt dat 
ons Emol door de Engelschen wordt geschreven naar de uitspraak Amoy, 
terwijl de Engelsehe taal tegenwoordig de lingua franca is van Oost-Azië; 
nog in 1736 ontmoet men de Hollandsche schrijfwijs „Emouï". (Blz. 36 van 
de Hedendaagsche Historie of tegenw. staat van alle volkeren, uit het 
Engelsch van Th. Salmon, vertaald door M. van Goch, Amsterdam 1736). 
Een onuitgegeven journaal van het schip Maersseveen, gehouden door 
den opperstuurman Michiel Gerritsz Boos (rijksarchief te's-Gravenhage), 
bevat van deze beide eilandjes reeds een nauwkeurige kustkaart, ver 

waarop „Kemee" (Quemoy) iets noordelijk van „Aimoei"-vaardigd in 1663, 
(Amoy) aangegeven is. (Zie vervolg dezer noot op volg. blz.). 


326 ONZE VADEREN IN CHINA. 

stad was zoo bekend, dat Jan Huygen van Linschoten den. 
naam China daarvan afleidt l), terwijl Dapper eveneens 
meent: „volgens Martijn, dat den ganschen rijke de naam 
„Siva van d'inwoonders der stadt Chincheu aengekomen 

Hockseu vindt men terug in de groote stad Foochow, volgens de Engelsche 
spelling, of Futschou volgens de Duitsche. Reeds onze bekende 
geograaf Dr. O. Dapper vermeldt : „Hockseu of Focheu, de hoofdstad des 
„landschaps van Fokien". (Gedenkwaerdig bedrijf der Nederl. Oost-Ind. 
Maatsch. in Sina, Amsterdam, 1670, blz. 211.) Hetzelfde zegt de reeds 
aangehaalde Historische beschri ving der Reizen.... van Pieter de Goyer 
en Jacob de Keyser, 7e deel, door te spreken van „Hok-Syew of Fu-chew-fu, 
hoofdstad van Fo-kyen". (Fu beteekent groote stad. Zie: Driejaarige Reise 
naar China, te lande gedaan door den Moskovieschen afgezant Evert 
Ifsbrants [des, van Moskou af, Amsterdam, 1710, blz. 178.) Ook de 
Amerikaansche hoogleeraar in het Chineesch Wells Williams zegt in zijn 
te New-York in 1899 verschenen standaardwerk The Middle Kingdom 
„Fuhc1au or Hokchiu lies on the northern side of the Min, 34 miles 
„from its mouth" (blz. 130). 

Minder eenvoudig is de vereenzelviging van Chincheu met een plaats op de 
huidige kaarten. Dapper noemt Chincheu „een landstreke in het lant„
schap van Quangzi, .... die tot noch toe onder de Sinesen alleen de 
„zee bebout hebben". Inderdaad vindt men thans in de provincie Kwang-
Si een stad Hsin-chau of Sin-Tschou. Doch deze ligt wel aan een rivier, 
doch zoover het binnenland in, dat zij voor zeeschepen niet gemakkelijk 
te bereiken schijnt; en toch vermelden onze historiebladen telkens bezoeken, 
door onze schepen aan Chincheu gebracht. Prof. Kern ziet in 
zijn uitgave van het Itinerario van Jan Huygen van Linschoten, (Den 
Haag 1910, 1 blz. 87 en 1I blz. 48 en 222), in Chincheu de stad vIak 
achter Amoy, welke huidige kaarten aanduiden als Tschang-Tschou of 
Changchau. Gezien het gewicht van het verschil tusschen klinkers in de 
Chineesche taal, schijnt het echter weinig waarschijnlijk, dat wat onze 
voorvaderen Chin schreven thans Chang zou luiden. Maar buitendien 
teekent reeds in 1662 de beroemde atlas van Joannes Blaeu ter plaatse', 
waar Prof. Kern thans Chincheu zoekt, een stad Changcheu en noemt die 
ook aldus in den beschrijvenden tekst. Prof. Heeres eindelijk wijst (Dagregister 
Batavia 1624) voor Chincheo de huidige stad Tsuentschou aan, 
gelegen tusschen Amoy en Foochow in Fokien, en dit blijkt juist. Het stemt 
overeen met de verklaring van den deskundigen Prof. Wells Williams 
in diens zooeven aangehaald werk : „Chinchew or Tsuenchau, north of 
Amoy". Te dier plaatse vermeldt reeds de genoemde atlas van Joannes 

Blaeu een stad aan een zeearm met den bijkans gelijkluidenden naam 
Ciuencheu, en hij beschrijft haar in den tekst met de woorden: „Urbs 
„magna est mercimoniis opibusque frorens". Ook dit klopt. Eindelijk. 
vindt men op kaart 99 van den Nievwen Atlas ofte Werelt Beschrijvinge 
van J. Jansonium, Amsterdam, 2e deel 1688, Chincheo vermeld ter 
plaatse waar wij nu Tsuenchau zien. Twijfel is dus niet mogelijk. 

1) I1 blz. 48, „Chyna ofte Chincheu". 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

„zij ; want deze hebben gemeinelijk de sterkste vaert op 
„geheel Indië gehad ; van welk Sin-cheu bij de Portugesen en 
„Indianen lichtelijk de naam Sina heeft kunnen gesmeet worden." 

Noch van de bestuurders van deze plaatsen nu, noch van 
welke andere Chineesche overheid ook, had de Compagnie 
verlof tot den bouw van haar vestiging op Pehoe. Vanuit 
beide genoemde kustplaatsen teekenden zij dan ook verzet 
aan, weigerden onzen schepen om hen tot den handel 
toe te laten en zonden zelfs vanuit ,, Hoksieuw" twee Chineesche 
gezanten naar Batavia in 1623, die zich daar kwamen 
beklagen over Reyerse; zij verklaarden dat eerst dan 
door Chineezen handel kon gedreven worden met de Hol


wanneer de laatsten een plaats verkozen „buyten -landers, 
de jurisdictie" van China. 

De Compagnie van Pehoe verdrijven, haar den oorlog 
aandoen, daartoe had de Chineesche overheid noch lust, noch 
de krachten. Zij had een vreedzaam maar doeltreffend middel 
in de hand: zij verbood en belette haar onderdanen elke 
aanraking met de onzen op Pehoe of waar ook in China. 
Nu begon Reyersen met zijn enkele honderden zelf den 
oorlog tegen de Chineezen. Hij eischte van China, behalve 
het recht tot ongehinderden handel met de Chineezen en het 
behoud van Pehoe, de belofte zich voortaan van allen handel 
met den vijand, met Portugeezen en Spanjaarden, dus 
Macao en Manilla, te onthouden. Zijn loggen, vreedzamen, 
slecht bewapenden tegenstander had hij echter onderschat. 
Wel konden de Chineezen weinig meer doen dan af weren 
en gingen de aanvallen grootendeels van de onzen uit, wel 
werden op Coen's aandrang duizenden Chineezen, zoo 
mannen en vrouwen als kinderen, opgevat, om daarmede onze 
nederzettingen in den Oost-Indischen archipel te bevolken l)., 
doch door den bezwaarlijken bouw van onze versterking-op 
Pehoe en vooral door gebrekkige verzorging aan boord 
overleden dezen daar bijkans allen, zoodat slechts 33 op een 
groep van 1200 overbleven ; een aantal der onzen raakten 
gevangen en verdwenen voorgoed; en het groote doel, het 
bemachtigen van zoo niet den geheelen dan toch den gedeeltelijken 
Chineeschen handel, werd niet bereikt. Toen .koos 

1) Zie het door Coen bij zijn vertrek achtergelaten ,,advijs". bij 
Groeneveldt, blz. 189.191. 


328 ONZE VADEREN IN CHINA. 

de Compagnie de wijste partij door den steen des aanstoots, 
Pehoe, uit den weg te ruimen en het telkens herhaalde 
Chineesche aanbod te aanvaarden om met de Compagnie 
te komen handelen op Formosa. Tegen het bouwen eener 
vestiging op dat eiland, waarvan de bewoners immers geen 
Chineezen waren, enkele kustbewoners uitgezonderd, en zich 
ook niet bij de Chineesche godsdiensten, zeden en taal hadden 
aangesloten, een eiland dat hun hoogstens in naam toebehoorde, 
daartegen had China geen bezwaar. Zoo werd in 
1624 door de onzen begonnen aan den bouw van een vesting 
op, of liever naast, Formosa en nog in hetzelfde jaar van 
Pehoe opgebroken. 

Wat er van de Hollandsche gevangenen geworden is, 
men weet het niet; „een gewichtig belang der Compagnie 
„werd te hunnen behoeve niet opgeofferd en zelfs geen voor,,
stel daartoe gedaan". 1) 

II. 1624 1668. 
Trekken wij thans de groote lijnen van ons 38-jarig ver 
-blijf op Formosa. 
Niet het vasteland van dit eiland zelf heeft de Compagnie 
uitgekozen voor den bouw van haar faktorij, het fort Zelandia, 
die thans nog in en ook buiten Nederland en zijn bezittingen 
voortleeft in de herinnering, doch een klein eilandje of droge 
zandbank, nauw een kwartier gaans lang, Tayouwan of 
Tayoewan, op allerlei wijzen geschreven, dat van Formosa's 
westkust ongeveer 700 meter verwijderd was. Naast het 
fort Zelandia 2} ontstond langzamerhand een stadje, dat denzelfden 
naam droeg. In het noorden verrees, krachtens bevel 
van Batavia van 15 Juni 1643, een fort te Tamsuy ; en tegen 

te Sakam, op Formosa zelf, werd in 16S3-over Zelandia, 
een derde, veel kleiner fort gebouwd, Provintia geheeten. 
Voorts werden langzamerhand over het geheele land redouten 
verspreid, behalve in de haast ontoegankelijke bergen 
van het binnenland. 

1) Groeneveldt, blz. 294. 

) Een afbeelding daarvan komt voor in Dr. Dapper's aangehaald 
boekdeel alsmede in Dr. E. C. Godée Molsbergen's jan van Riebeeck, 
Amsterdam, 1912, blz. 33. 


ONZE VADEREN IN - CHINA'. 

In de geschiedenis onzer Oost-Indische Compagnie neunt 
haar vestiging op . Formosa een belangrijke plaats in en, zulks 
in meer dan één opzicht. 

Allereerst met betrekking tot den handel. Den geheelen 
Chineeschen uitvoer in handen te krijgen, dit is nooit gelukt. 
Wel echter een belangrijk deel daarvan en groote voordeelen 
heeft dit aan de Compagnie gebracht. Zooals vroeger uit 
nam de Compagnie de Chineesche schepen, noo -eengezet 1) 
die voeren op havens waar de overheid met haar op-dra 
voet van oorlog stond, dus in de eerste plaats die op Manilla. 
Wie geen pas had van de Compagnie werd aangehaald. 
Gouverneur-Generaal de Carpentier liet aan Chinaesche 
schepen geen andere passen geven dan voor Siam en Cambodja; 
de andere Chineesche handel mocht slechts over 
Batavia geschieden en hij maakte zijn plan kenbaar om ook 
deze uitzonderingen op den duur te laten vervallen 2). -De 
faktorij nu op Tayoewan bood den Chineezen een makkelijker 
weg. Als regel haalden de jonken der faktorij Zelandia de 
goederen af aan het tegenover liggende kusteilandje Emoy, 
waar die handelwijze ,,aldus van den overste van die land,, 
voogdij bij oogluiking werd toegelaten 3)". Van daar brachten 
onze jonken die goederen dan naar Tayoewan en daar 
kwamen de Compagnies-schepen hen halen voor patria, 
Batavia, Hindostan, Achter--Indië en in de eerste plaats" voor 
Japan. Reeds in 1627 verzond Zelandia vijf ladingen: zijde 
naar Japan en Batavia, voor een gezamenlijke waarde van 
1.181.349/3/12 gulden en daarop werd 100 0 4). 
Door Zelandia werd gemakkelijk voldaan aan de overeenkomst 
met Japan om daar jaarlijks voor 740.000 gulden aan 
Chineesche goederen te brengen; en veel meer zou zijn.

-

kunnen worden opgekocht, indien men slechts over grooter 
kapitalen te beschikken had gehad. Wij verkochten in hoofdzaak 
peper, andere specerijen, lijnwaden, barnsteen, lood, 
tin en rottan, betaalden ook in zilveren munten en kochten 

1) Azië Gespiegeld, Deel I, blz. 26/28. 
^) Groeneveldt, blz. 267. 
3} Brief van Gouverneur Nuyts uit Formosa van 1629 aan Gouv.-Gen. 


en, .Raden; aangehaald door Valentijn. 
4 l. Nota, van den Gouverneur. van Formosa Pieter Nuyts, van 
10 Februari 1629, bij Valentijn. 
1917 I. 22 


330 ONZE VADEREN IN CHINA. 

goud op in den vorm van schuitjes. De onkosten van 
's Compagnie's vestiging becijferde Gouverneur Nuyts op 

175.000 gulden per jaar; in 1653 waren zij tot de dubbele 
hoogte gestegen 1). Op ulto. Nov. 1644 stond de factorij voor 
niet minder dan f 2.391.203/9/10 in het krijt bij de regeering 
te Batavia voor ontvangen waarden, blijkens de „Balance 
„uit de generale negotie-boeken van India" 2). 
Voorts trok de Compagnie inkomsten, doordat zij in- en uit 

hief, de laatste niet zonder belang, daar het eiland-voerrechten 
sedert haar komst in klimmende mate rijst en suiker opleverde, 
die, behalve door de Compagnie zelve, door Chineezen 
werden opgekocht en verscheept. De dorpen, mijnen en 
visscherijen werden verpacht, de laatste op groote schaal 
gedreven voor uitvoer naar China. Jaarlijks leverde het 
eiland bij de honderdduizend hertevellen, geliefd in Japan. 
En van de Chineezen, die zich op Tayoewan en ook !Formosa 
zelf onder haar hoede bij duizenden vestigden, hief zij 
een hoofdelijke belasting, die in 1651 verpacht werd voor 
niet minder dan 200.000 gulden per jaar 3). Zoo kon men bijv. 
voor 1.649 onder de profijt gevende ,comptoiren boven alle 
„gevallen oncosten" Tayoewan vermelden met een zuivere winst 
van f 467.534,18,10 4), en zoo werd in 1653 op goederen 
bij de 4 tonnen gouds verdiend en brachten „de inkomsten 
des lands" bij de 3 ton op 5). 

Buitendien was Formosa voor ons van groot nut als 
stapelplaats, rustpunt en ververschingsoord. Ten eerste -voor 
onze vaart op Japan vanuit Batavia, en dan voor onzen 
handel met Achter-Indië, met Siam dus, Cambodja, Quinam 
(thans Annam geheeten) en Tonkin, temeer wegens de 
onveiligheid inzonderheid in Quinam en Cambodja 6). Al 
zijn onze vestigingen in Achter-Indië niet opgeheven wegens 
den val van Formosa, toch hebben zij deze niet lang overleefd. 

Met betrekking tot de territoriale heerschappij levert 

x) Valentijn en Pieter van Dam. 
2) Heeres, Bouwstoffen. blz. 20213. 
3) Valentijn. 
4) Heeres, Bouwstofen II1, Haag 1895. 
41) Pieter van Dam. 
d) Zie het desbetreffende hoofdstuk in mijn Azië Gespiegeld 1 en mijn 


Onze Vaderen in Cambodja en het Lauu,en•.Landt, uitgave der L,insclioten-
Vereeniging. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

Formosa een nieuw voorbeeld, hoe de Compagnie deze niet 
op het oog had bij haar vestigingen, niet als doel najaagde 
en die toch langzamerhand ver buiten de grenzen harer 
faktorijen heeft uitgebreid, hier schoorvoetend, met tegenzin 
en gedreven niet in de eerste plaats door geldelijke belangen, 
maar, indien ik althans uit de geschiedbronnen de juiste 
gevolgtrekking maak, door die van de verbreiding van den 
Protestantschen godsdienst. 

Bij haar komst vond zij Japanneezen op het eiland ge 

daar handeldrijvend en varend op hun moeder-vestigd, van 

toen de Compagnie ook van hen rechten wilden-land. En 
heffen en hun handel belemmeren, boden zij hevig verzet, 
wisten in 1628 den gouverneur Pieter Nuyts zelfs in zijn 
eigen huis gevangen te houden en lieten hem slechts vrij tegen 
een losprijs en toegeven aan hun eischen, waarvan Nuyts de 
rechtmatigheid in den grond erkende 1). De souvereiniteit 
toch over het eiland was aan de Compagnie niet afgestaan 
en de Japanneezen, als de eerstgekomenen, hadden meer 
aanspraken dan zij. Het besluit der japansche regeering 
van 1635 om geen onderdanen meer te veroorloven het 
moederland te verlaten en om alle daarbuiten gevestigden, 
die niet dadelijk terugkeerden, buiten Japan te sluiten op 
straffe des doods, maakte spoedig een einde aan de Japansche 
mededinging op Formosa. 

Tot een vestiging der Engelschen is het tijdens de Hol 

jaren op Formosa niet gekomen. Wel is eraan-landsche 
gedacht. Een Schot, William Cambell, die in dienst der 
Nederlandsche Compagnie geweest was, legde aan de bewindhebbers 
der Britsche Compagnie in 1632 een plan voor, 
„door hetwelk de Engelschen handel met de Chineezen 
„zouden kunnen openen zooals de Hollanders hadden gedaan .. . 

In antwoord op de vrees van the Court (de bewindhebbers), 
„dat de Hollanders misschien zouden trachten den Engelschen 
„dit te beletten, betoogde Cambell, dat de Hollanders terdege 
»wisten, dat de Chineezen meer goederen te verkoopen 
„hadden in één jaar, dan zij in tien jaar koopen; maar", 
voegde hij er, in het bewustzijn der overmacht van de 
Hollanders, aan toe, „om alle vrees voor vijandelijkheden 

1) In zijn nota voor Gouverneur-Generaal en Raden van 10 Febr. 1629. 


332 ONZE ,VADEREN-IN 'CHt :A:. 

„te vermijden moest 4eß Engeische Compagnie door den 
,,koning- een bevel verkrijgen . van de Staten aan: den 
„ Hollandschen generaal te . Batavia om de Engelsche. sehe, 
,,pen op de kust . van China niet aan te , tasten, met ;ein; 
„zelfde bevel van den. generaal aan . den. Hollandscheft 
,.gouverneur van Tayoewan .... Hij had geen twijfel, dat 
,op den duur de Compagnie een fort op het eiland Formosa. 
„zoude kunnen verkrijgen, evenals de Spanjaarden en 
,,.Hollanders . hadden gedaan". ') Doch bewindhebbers te 
Londen scheen dit plan te. wijdsch. In 1633 „bespraken zij 
„de aangelegenheid ernstig., en kwamen tot de overtuiging, 
» dat, indien de Compagnie een volledigen voorraad had, een 
„poging voor handel, zoowel op Tywan als op China, zou 
„kunnen worden gedaan, waar, naar bericht wordt, de 
„Hollanders ten minste 10 of 12 oorlogsschepen onderhielden, 
„maar dat, nu hun voorraad zoo gering is, het beste zal

,

„,z-ijn dezen handel niet te ondernemen ". 

De Spanjaarden daarentegen, die, zooals hiervoren is uit 

2), te. Manilla afhankelijk waren van de Chineesche-eengezet 
goederen en de mededinging en tegenwerking in het verkrijgen 
daarvan door de Nederlandsche Compagnie zoo pijnlijk begon 

te voelen, dat zij zelfs zich in Holland van Chineesche zijde-nen 
moesten voorzien 3), zagen zich verplicht zich evenzeer op Fo.rmosa 
te vestigen en bouwden er in 1626 aan de noordelijke kust 
op het eilandje Belang of Quelang het fort La Santissima Tri 

Dit in hun handen te laten streed al te zeer met het-nidade. 
streven van Coen en zijn opvolgers om het monopolie van den 
Chineeschen uitvoer in handen te krijgen en den Spaanschen 
vijand ook in het Verre Oosten zooveel mogelijk afbreuk 
te doen; het bezit. van het fort was der Compagnie onverschillig, 
maar . zij mocht , geen mededingers op het eiland 
dulden. Een, kleine expeditie uit Zelandia onder capt. Harouse 
veroverde het Spaansche fort in 1642 zonder veel moeite. 

1 } East India Company's Record's, China, Unarranged Papers nos. 
536-537, aangehaald door Rev. W. Campbell, blz. 490--500, in zijn 
Formosa under the Dute/i, Londen 1903. Deze was zendeling der 
Britsche Presbyteriaansche Kerk op Formosa. 

j} Azië Gespiegeld, Deel i, blz. 28. Notes on early English trade . at 
Formosa, copied at the India office, Campbell blz. 498. 
3) v. Dijk, NNeerlands vroegste betrekkingen met Borneo, Solo-archipel, 
Sian en Cochinchina, Amst. 1862, blz. 302. 


 11 YNZE.VADEREN IN CHNA. 333 

Zoowel de bezeLng als: de Spaansche zendelingen werden 
owr • Batavia en Makassar naar Manilla gev.od, zondet 
tegen-uitlevering of eenige vergoeding, en uitmuntend bëhde1d, 
roemt de inonnik Juan Ferrando ). 

Het door de Compagnie op Formosa verrichte zendingswerk 
vormt een der merkwaardigheden van baar vestiging 
op dat eiland, ofschoon het geen blij veriden invloed heeft 
gehad; het bewijst, dat niet louter winzucht of lust tot 
avontuur de Nederlanders dier dagen in het Verre Oosten 
bezielden. Uitgebreiden omvang heeft het Verkreuren , veel geld 
heeft de Compagnie eraan ten koste gelegd en groöte ijver 
is er door de Protestantsche geestelijkheid bij ontwikkeld. 
Reeds in het jaar hunner vestiging 'namen zij de kerstening 
ter hand. Niet minder dan dertig predikanten hebben van 
1627 tot 1662, toen Formosa voor de onzen verlOren ging, daar 
gewerkt, inzonderheid onder de inlanders. In 1646 had de Com 
pagnie er vier tegelijk aan den arbeid, in 1655 acht, behalve 
nog een geestelijke van minderen rang, schreef1de Raad van 
Formosa aan Gouverneur-Generaal en Raden. Duizenden heeft 
er het aantal Christenen in den Hollandscheti tijd bedragen. 

De eerste predikant, Georgius Candidius, wees ) er op, 
dat men blijkbaar geen Mohammedanen (Mooren, zooals 
onze vaderen hen noemden) bekeert, noch Chineezen, maar 
wel wilden als op Formosa, lieden zonder geschreven godsdienst, 
zonder geestelijken van beteekenis en zonder hoofden . 
Hier had . men nu eens een prachtig veld vóór zich ter 
verspreiding der ware religie. Daartoe moest de Compagnie 
zich in de dorpen vertoonen en er ontzag wekken. Aan die 
roepstem is gevolg gegeven, steeds meer, en telkens wanneer 
bèkeerlingen beroofd en vermoord werden van uit nog niet 
onderworpen dorpen. In 1628 stond de Compagnie nog slechts 
in betrekking tot zeven dorpen, zonder er te regeeren; Daarna 
werden de predikanten er door haar belast met het gezag en 
de rechtsspraak, een oorzaak van herhaalde klachten hunner

-

zijds, die eerst in 1651 werd opgeheven. Een kleine expeditie, 
in 1636 op aandrang der geestelijkheid ondernömen, bracht 

') Historia de los P. P. Dominicos en las islas Plzilipinas, door 

ft. Juan Ferrando. 

') in een nota aan Gouverneur Nuyts, Campbell blz. 89-93. 

) Een waarheid die in Ne 7.-lndië nog voortdurend aan dendag ireeth. 


334 ONZE VADEREN IN CHINA. 

zonder noemenswaardige vijandelijkheden 28 dorpen onder 
de Compagnie en voortdurend breidde zich haar gezag uit, 
zonder echter ooit het geheele eiland te bestrijken. In 1642 
kon de gouv. gen. Van Diemen berichten, dat de Compagnie 
was in possessie van 't gansche eylandt, behalve 't Castili,,
aensche fort Kelangh en sommige Indiaensche dorpen int 
„geberchte ;" nog in 1650 vond Jan Struys „de vruchtbaarste 
»streek geregeerd door den Koning van Midag." 1) 

De inlanders bleken „gemakkelijk te besturen, leerzaam, 
„handelbaar en zeer begeerig om in het Christendom te 
„worden onderwezen." Aan hun kleine maar voortdurende 
onderlinge oorlogen kwam een einde, zelven bouwden zij 
christelijke kerken en scholen, begonnen den dag met gebed 
en werden gedwongen tot schoolgaan. 2) De predikanten 
kwamen handen te kort. Toen werden blanke soldaten, van 
welke de Compagnie er meest een paar honderd op Tayoewan 
en Formosa had liggen en die meestal de inlandsche talen 
in den omgang hadden aangeleerd, tot helpers en tevens tot 
schoolmeesters aangesteld en buitendien inlandsche zendelingen 
; in 1643 waren die reeds tot vijftig geklommen. Ver 
scheidene deelen der Heilige Schrift werden door de predikanten 
overgezet in een der inlandsche talen, welke onderling 
sterk verschilden en talrijk waren. 

Dit was voor de predikanten een aanleiding te meer om 

de Hollandsche taal aan de inlanders te onderwijzen en, 

berichtten zij naar Batavia 3), groot genoegen gaf dit onderwijs 

aan de inlanders. Hier werd echter een pad betreden, dat de 

regeering juist en in beginsel wenschte te mijden; tegen 

bereikten dus Zelandia in 1657 ,4).-bevelen 

Maar ook in ander opzicht werden door Batavia temperende 

woorden over de zending tot Zelandia gericht. In 1631 had 

de Compagnie alleen op Tayoewan reeds 4000 gulden te 

betalen voor de geestelijkheid 5), ofschoon de Compagnie 

1) Campbell, blz. 254. 

`i) Gouverneur Jan van der Burg aan Gouv.-Gen. en Raden 14 Nov. 1636 

en 4 Nov. 1639. 

3) Predikant Overtwater aan G. G. en R. R., Kasteel Zelandia, 

2 Nov. 1648, Campbell blz. 232. 

4) Campbell, blz. 312. 

') Gouverneur-Generaal Specx aan Gouverneur Putmans uit Batavia, 

31 Juli 1631. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

daar in die dagen slechts een veertigtal dienaren had t), en 
weinige jaren later kostte de kerk op Formosa haar jaarlijks 
reeds 20.000 gulden 2). Zeker, de belangen van den godsdienst 
dienden in het oog gehouden, maar de Compagnie was geen 
zendingslichaam, doch een handelsonderneming. Daarenboven, 
gegronde twijfel werd gevoerd, of de religie bij de inlanders 
wel dieper dan het oppervlak was doorgedrongen, dieper 
dan tot hun begeerte naar Hollandsche kleeren voor Zondags, 
naar Hollandsche namen, naar den gezagsstaf, dien de Compagnie 
aan de inlandsche ouderlingen verleende gelijk aan 
de Hottentotten-hoofden en naar den ambtelijken, langen, 
zwarten tabberd. En, klaagde een der gouverneurs 8), de 
tot opvoeders bevorderde soldaten betoonden zich dronkaards, 
overspelers en onderdrukkers der bevolking en hen door 
predikanten te vervangen was immers ondoenlijk, waar het 
reeds moeite kostte de talrijke aan het klimaat en de nood. 

levenswijs in het binnenland bezwekenen aan te-druftige 
vullen. Uitdrukkelijk werd de gouverneur dan ook gelast te 
letten „op de ongeregeltheden der schoolmeesters, meest 
„daarop uyt sijnde om de onnoosele inwoonders maer te 
„travallieren en geld uyt te persen." 4) 

Het christendom blijkt intusschen de Hollanders op Formosa 
te hebben overleefd, zij het niet lang en niet ongerept. 
Nadat pater de Mailla een goede halve eeuw na het ver 

eiland bezocht had, -5;) schreef hij -drijven der Hollanders het 
„Er zijn sporen, alsof het Christendom bekend was geweest 
„aan de inboorlingen van den tijd dat de Hollanders de 
„haven bezaten. Wij hebben er verscheidene ontmoet, die 
.. Hollandsch kunnen spreken, Hollandsche boeken lezen en 
„met Hollandsche letters schrijven. Wij hebben zelfs brok „
stukken van onze vijf boeken (de Pentateuch) in de 
„Hollandsche taal gevonden. Zij aanbidden geen afgods„
beelden, hebben daarvan zelfs een afschuw, maar verrichten 
„geen godsdienstige plechtigheden en zeggen geen gebeden. 

1) Dit blijkt uit de reeds aangehaalde nota van den Gouverneur Nuyts. 

=) Uittreksel van den op perkoopinan Johan Verpoorten uit brieven 
naar Batavia tusschen 22 Dec. 1644 en 1 Dec. 1645. 

3) De bekende Francois Caron, 25 Oct. 1645. 

'4 Valentijn. 

5^ NI. in 1715,Campbeil, biz.. 504. 


336 ONZE VADEREN III CHINA. 

„op. Toch hebben •wij er ontmoet, die een God, schepper 
„vats hemel en aarde, erkennen, een Goo in drie personen,. 
„Vader, Zoon en Heiligen Geest; die zeggen dat de eerste 
,,man Adam heette en de eerste vrouw Eva; dat, ongehoor„.
zaam geweest zijnde aan God, zij diens toorn hadden 
„opgewekt over zichzelven en al hun nakomelingen, en dat 
„het noodig was om tot den doop zijn toevlucht te nemen 
„om de vlek uit te wisschen, van welke plechtigheid zij 
„zelfs den geijkten vorm kennen." 1) 

Twaalf Hollandsche gouverneurs hadden op Tayoewan 
gezeteld, toen Gouverneur Frederik Coyett, een Zweed, 
10 Maart 1660 2) zich genoopt zag naar Batavia te schrijven, 
dat een aanval te voorzien was van den grooten vrijbuiter 
-Coxinga. Deze was een Chineesche watergeus, „weleer 

,kleermaker van den gouverneur van Formosa Putmans" 3) 
maar toch zoon van een onderkoning van Fokien, die zich 
niet aan den Tartaarschen keizer had willen onderwerpen 4) 
nadat deze in 1644 op den troon van Peking geklommen 
was. Coxinga had, onder- begunstiging -zijner landslieden, het 
zwaard aangegord tegen de overheersching van de Tartaarsche 
of Mantsjoe-dynastie s) en werd thans van het 
vasteland weggedrongen, zoodat zijn beste uitweg was zich 
van Formosa meester te maken als toevluchtsoord en steunpunt. 
Coyett verlangde geld voor versterking der forten en 
vermeerdering van levende strijdkrachten, doch werd •te 
I3atavia niet vertrouwd, ook op aanstichting van een voorganger, 
Nicolaas Verburch, die thans te Batavia zetelde. 
Gebrek aan samenwerking is daarvan het gevolg geweest 
en dit heeft noodlottig gewerkt. De gouverneur-generaal 
Joan Maetsuycker achtte eerst Coyett's vrees ongewettigd 
en zijn strijdkrachten voldoende, . en zond dan een vloot 
onder Jan van der Laan, die echter evenmin aan een overval 
. geloofde en van Zelandia wegzeilde om Macao aan te 
.tasten. Kort daarop verscheen Coxinga echter werkelijk, 

') Campbell, blz. 510. 

Do. „ 396. 

3) Valentijn. 

'I) Driejaarige Reize van Evert l jsbrants Ides, blz..174/5. 

s) „The Manchus are descended from a Tartar tribe". (China Year


book 1912 by Bell & Woodhead, London—New York., b1z. 33). 


 C NZ,E VADEREN IN CHINA. 

met een groote vloot en macht, kruisigde of onthoofdde het 
meerendeel der Hollanders die hij op Formosa-zelf vond, 
nam de overigen gevangen en verdeelde de vrouwen onder 
zijn krijgers. Hoeveel Chineezen had de Compagnie niet 
doen omkomen, met de minachting voor menschenlevens, 
ook die der eigen opvarenden, die den tijd kenmerkte ! Was 
niet bijv. nog in 1650 de heele bemanning van een smokkel 

een sloep gezet zonder-schip, Chineezen en Cambodjaers, in 
roer of zeilen in volle zee en aldus verlaten, zoodat allen 
omkwamen? 1) 1 Mei 1661 sloeg Coxinga het beleg voor 
Zelandia. Een adviesjacht waarschuwde Batavia, en een vloot, 
thans onder commandeur Jacob Cau, werd wederom van daar 
ter hulpe gezonden, die echter, wegens gemis aan overeen stemming, 
eerst werkeloos bleef liggen en toen, door de 
weersgesteldheid, moest verzeilen en geen hulp verleend 
heeft. Evenmin vervulde Cau zijn last om „Aymuy, het 
„roofnest van Kockxinga, aan te tasten" en dezen daardoor 
van Formosa weg te trekken. Teruggekeerd te 
Batavia werd hij door den advocaat-fiscaal vervolgd en 
lichtelijk gestraft met een schorsing van zes maanden. 
Evenmin volvoerde Harman Klenck, dien Batavia als ver 

vloot had ingescheept, zijn last.-vanger van Coyett op Cau's 
Het gansche eiland Formosa alreeds in handen van Coxinga 
vindende, de stad Zelandia ingenomen en geplunderd en 
tegen het kasteel een borstwering en batterij gemaakt, zeilde 
hij kalm naar Japan, „en passant Quelangh aandoende, 
„alwaar het opperhooft en de raet, om het peryckel te - ont„
gaan, met het guarnisoen en den pantschen : ommeslagh, 
y 170 zielen sterck waeronder 4 Nederlandse, zijn opge,,
broken (1661) en met den voorsz. Klenck in Japan aange,,
komen en daarna ook mede vandaar na Batavia is gekeert." 
Algemeen bekend is het kloek gedrag van predikant Antonius 
Hambroek (_ 1648-1661) bij het beleg van het kasteel Zelandia. 
Zijn dochter werd ingelijfd bij Coxinga's harem. Zijn 
woord heeft niet gebaat. Wel hielden Coyett en zijn Raad 
juist negen maanden in Zelandia stand, doch toen (1 Februari 
1662) gaven zij het eiland prijs, scheepten zich in naar 
Batavia en voerden hun eigen bezittingen, krachtens ovev


1) Verslag van een bezoek. aan Formosa. van Jan Strays,. Campbell 
hlz. 253. 


338 ONZE VADEREN IN CHINA. 

eenkomst met den vijand, ongehinderd mede. Genomen was 
Zelandia geenszins, noch uitgehongerd; want, teekent Pieter 
van Dam aan, het fort was nog geheel ongeschonden bij 
de overgaat, de vijand vond groote hoeveelheden leeftocht, 
en Coyett had bij de overgaaf nog 800 soldaten. Met liet 
kasteel leverde hij aan Coxinga „al het geschut, oorlogstuig, 
„vivres, gelt en koopmansschappen uit, 12 tonnen gouds 
„te zamen, welke zeer gemackelyck in de schepen hadden 
,kunnen zijn gesalveerd. Maar hij met zijn voornaamsten 
„kwamen te Batavia aan met geheele schepen vol van vo1u„
mineuse roerende goederen, tot een blijck dat sij meer 
»voor haar selven als voor de Compagnie hadden gesorght." 
Zèlfs had hij de notities der uitstaande schulden aan Coxinga 
gegeven, om dezen in staat te stellen die in te vorderen. 
Te Batavia zag Coyett zich veroordeeld tot levenslange verbanning 
naar het eiland Ay, bij Banda, wegens lafhartigheid 
en grove verwaarloozing van zijn plicht. In „'t Verwaerloosde 
Formosa", te Amsterdam in 1673 verschenen, heeft 
een anonymus, die zich C. E. S. teekent, gepoogd hem vrij 
te pleiten, erop wijzende, dat het fort onpractisch gebouwd 
was, slechts bestand en bedoeld tegen de inlanders en niet 
tegen een macht als die van Coxinga, dat de aanvoerder 
der bezetting bakkersknecht was van beroep, dat er 
inderdaad geen uitkomst te verwachten was, enz. De voor 

werd ingeroepen en deze wist-spraak van Prins Willem III 
Coyett in 1674, na 12 jaren ballingschap, los te krijgen. 
Tien jaren later keerden sommige der door Coxinga ge 

genomen Hollanders, meest vrouwen en kinderen,-vangen 
terug; twee en twintig jaren hadden zij dus onder de 
Chineezen geleefd. 

Een oogenblik hebben de Engelschen gepoogd den draad 
op te vatten, die uit de Hollandsche hand was geglipt; in 
1670 betrokken zij ons oud stadhuis op Tayoewan met ver 

Doch reeds in 1681/2 verlieten zij het-lof der Chineezen. 
,eiland voor goed, wegens kwade schulden en slechte zaken. 

Sedert 1895, den vrede met China, is de Japannees meester 
op het eiland. Nog steeds staat er de poort x), dragende de 
woorden „Castel Zelanda 1634" 2). 

Y} Aldus verhaalde onlangs de Engelsche consul voor Formosa. 
zj Vader de Mailla bij Campbell, blz. 512. 



ONZE VADEREN IN CHINA. 

Gaan wij thans na, wat elders in China van belang voor 
ons, voorviel na de opheffing onzer vestiging op Pehoe en 
het begin van die op Tayoewan, dus sedert 1624. 

Het volgende jaar verschenen thans een paar jonken uit 
Chincheo te Batavia, bericht brengende dat de plaatselijke 
overheid, nu Pehoe door de Compagnie verlaten was, verlof 
had gegeven om „met d' onse in Teyowan te mogen gaen 
„handelen, doch dat van 't hoff noch geen publycque licentie 
„daer toe affgecomen was". 1) Dit verlof is inderdaad nooit 
gekomen, integendeel; doch de afstand van de provincie 
Fokien naar Peking was ver, maanden reizens, zoodat debestuurders 
vaak een oog loken. In 1627 gaven gouverneurgeneraal 
en raden last, om, indien men in Chincheo den 
vrijen handel niet vermocht te verkrijgen, dat dan te trachten 
in de hoofdstad „Hoccheo" ; doch dit lukte evenmin. Wel 
was de verhouding tusschen ons en de Chineezen toen bevredigend 
en verlieten o. a. in 1628 blijkens het Dagregister 
verscheiden schepen Batavia voor Chincheo; maar in 1631 
bracht het jacht Bommel van daar de tijding, dat „de koning" 
beloofd had zooveel koopmanschappen als maar gewenscht 
werden naar Tayoewan te zullen laten gaan, als de Hollanders 
slechts zich onthielden van in Chincheo, de groote handels 
te verschijnen. Ook het smaldeel van 6 schepen, dat-plaats, 
onder bevel van den „ Balliu" Antoni Caan in 1632 van 
Batavia naar deze kust vertrok, 2) kreeg nul op het request, 
„alsoo het van oudsher een stale wet en de vijfde setregel 
„van staat bij de Tsjineezen was alle vreemdelingen uit hun 
„land te weren". Gouverneur Putmans uit Tayoewan ried 
in 1633 Batavia aan om geweld te gebruiken, aangezien wij 
anders nooit in Chincheo zouden worden toegelaten, en 
inderdaad onthielden de onzen zich niet daarvan. Dat de Chineesche 
handelaars gaarne met de Compagnie handel dreven, 
bewezen de kleine jonkjes die nu en dan, zelfs zonder pas, 
te Batavia aankwamen. In 1634 vernam Batavia, dat drie 
,,haytous ofte princypale gouverneurs van Chincheuw ende 
„ Hocheuw aen drie bijsondere coopluyden toegestaen ende 
„daervan acte in behoorlijcke forme verleent hadden omme 
„met alderley goederen ende coopmanschappen liber ende vrij 

1 1 Daghregister van 't Casteel Bactavia. 

Valentijn. 


340 ONZE•VADEREN J .N CHINA . 

„op Tayowan te moogen handelen, daer voor de selve aen 
,de voornoemde haytouws 1200: ra jaéflij^x bètalen ende 
„om ongemollésteert te blijven noch wel ° gelijeké 1200 rä aen

-

andere mindere mandorijne soude moeten spenderén en 
„verschencken". Nu ried Putm*ans aan „om de 'Chinesen 
; haeren adem wat te laeten scheppen .... dat men het vol 

-»geiide jaer met het aenvangen' van eenige höstiliteyten 
„hoorde stil te sitten", houdende hij echter 6 schepen gereed 
om * bij eventueele weigering den -strijd tegen de Chineezen 
gaande te houden. Aldus is met horten en stooten gedurende 
ons verblijf te Formosa een beperkte handel mot: de kust 
van Fokien gedreven, en wel in hoofdzaak door Chineesche 
vaartuigen, terwijl nu en dan bij oogluiking onze eigen schepen 
kleine zaken daar hebben gedaan. 

'Evenmin slaagden de Engelschen om tot den vrijen handel 
te , worden toegelaten. Toen in 1.635 voor het eerst een 
kleine Britsche vloot voor Macao verscheen om ingevolge 
een charter van Karel I met de Chineezen handel te drijven, 
ving -zij bot bij de Portugeezen. Zij; zeilde; toen naar 
Canton op en ontwrong door geweld aan den onderkoning 
aldaar verlof om er schepen te doen ankeren. Doch door 
allerlei -vorderingen en belemmeringen der mandarijnen werd 

-:dit verlof nutteloos. Een kortstondige en kleine handel (in 

1.678 bijv. slechts 60.000 rijksdaalders voor de twee plaatsen) 
ontstond gedurende het bewind op Formosa van Coxinga's 
zoon met Tayoewan, zooals hiervoren is medegedeeld, en 
ook met Emoy, die echter in 1681 weer werd opgeheven 
en vervangen door een Britsche , faktorij te Canton, 1) krach sens 
. keizerlijk besluit. 
Wat onze Oost-Indische Compagnie aangaat, -zij wilde 
zich met betrekking tot China niet beperken tot wat ' zij 
door Formosa had . bereikt. In de eerste plaats diende de 
'vrije vaart. -der Chineezen in den handel met den vijand, 
Spanje en dientengevolge Portugal, gefnuikt: 9 December

,

1637 schreven de gouverneur-generaal Antonio van, . Diem-en 
en zijn raden aan bewindhebbers: „Redenen waeromme wij 

'.) China, door A. van Otterloo, Amsterdam 1861, blz. 290; Serie 
Story of the Nations, deel China door Prof. R. K. Douglas, London 
1899; en The Middle Kingdom, door Prof. Dr. Wells Williams. 


ONZE VADEREN, IN .CUtNM 

vrije •voert der Chinesen in dese gewesten. soo schade* 
»lijek int regard van. Compies handel estimeren, .dat wil 
„oo.r.deelen beter te Wesen andermael voor een corten tijt . in 
„c.ontentie met het Rijck van China te vervallen als dit haer 
„believen te moeten consenteren. Wij laten ons voorstaen, 
„ende bij experientie gaet het. oock seecker, dat met 6, 7 
„off acht rnaenden heftigen, oorloge tegen China te voeren 
„maer te meer vrijdom ende overvloedigen handel uyt dat 
„Rijck obtineren sullen." l) Tot een officieelen oorlog met 
China is het wel niet gekomen, maar jonken, naar vijandel,
ijke plaatsen en zonder onze passen varende, werden 
voortdurend ingerekend, zonder dat echter de handel van 
Manilla en Macao met China geheel belet is geworden.. 

Voorts werd door de onzen de Chineesche kust verder 
verkend. „'t Eylant Aynan" (Haïnan, nog bezuiden Canton 
gelegen, tegenover Tonkin) „heeft de piloot Frans Visscher 
„pertinent ontdeckt ende wel uitgeworpen" (d.w.z. in kaart 
gebracht), konden gouverneur-generaal en raden aan bewindhebbers 
22 December 1638 melden. ) Grootscher plaats nog 
in. onze ontdekkingsgeschiedenis neemt de reis in „naar de 
,,.eilanden ten noorden en oosten van Japan door den corn,,
mandeur Maarten Gerritsz Vries, in 1643" 3) : „ La navigation 
,,du, capitaine Vries est la plus exacte qui ait Pu être faite 
„dans un temps, oü les methodes d'observation étaient. tres 
„grossieres". 4). Ook de groote bewindhebber en Amsterdamsche 
burgemeester Nicolaas Witsen maakte in. zijn 
„Noord. en Oost Tartarije" deel II blz. 52 gewag van 
deze: reis, waarvan het dagverhaal echter eerst door Leupe's 
uitgave gemeengoed geworden is. Dit laatste is opgesteld 
door Corn. Jansz. Coen, opperstuurman van Vries of Fries. 
Deze had in 1642 op hoogst verdienstelijk; wijze het gansehe 

') Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederlanders in den Maa 
leischen archipel. Uitgegeven en toegelicht door P. A. Tiele. Deel lt 
Dei Haag 1890, blz. 320. 

'): Volgens de aanteekeningen van Prof. Mr. J. E. Heeres. „uit-het 
oud-koloniaal archief over Siam", mij, door dezen hoogst welwillendgeleend. 

h) Uitgeven door P. 'A. Leupe, 'kapitein der' mariniers, Amsterdam 

1858, Werken Kon. Instituut voor Land-, Taal- en Volkenk. v. Ned. Indië. 

4} La Pérouse, Voyage autour du monde 111, blz. 153. 


142 ONZE VADEREN IN CHINA. 

eiland Formosa in kaart gebracht en werd thans, een jaar 
later, door de heeren te Batavia uitgezonden met de fluit 
Castricum en het jacht Breskens, teneinde de noordkust 

van China te verkennen, „geheeten Tartarije, nog onbekend 
„aan alle Europeanen en zelfs aan de aenpalende Chynesen". 
Voorts moest hij de zoogenaamde goud-en zilver-eilanden 
beoosten Japan ontdekken, over welke schoone voorstellingen 
Batavia hadden bereikt doch die een droombeeld zijn gebleken. 
Verder had hij in last, „alle landen, eylanden, hoecken, 
„bochten, rivieren, drooghten, bancken, clippen en rutsen 
„( rotsen) zoowel in den oceaan als op de custen van 
„Japan, Cathaya off Tartaria perfect te carteren en beschrijven 
„en affteyckenen, tot welcken eynde U een teyckenaer mede 
,gegeven is." Eindelijk diende hij ook een handelsonderzoek 
in te stellen. 

Onze kennis van China heeft deze tocht niet bevorderd, 
maar wel die van Japan. Vries landde in het noorden van 
dit rijk bij de Aino's, die hij terecht beschrijft als „op het 
„lijf seer ruych van swart haer" en die op den besten voet 
met hem kwamen en bleven. Hij ontdekte het groote eiland 
„Eso" ( Jesso) en werd met de J apanneezen aldaar evenzeer 
beste vrienden; zij schepten groot behagen in „het Wilhelmus 
van Nassauwen", dat de stuurman aan den wal op de 
trompet deed blazen. Een aantal Hollandsche namen werden 
aan de ontdekte gedeelten door Vries gegeven, die nog 
heden in leven gebleven zijn, getuige het eiland Vries ten 
zuiden van Yokohama. Getrouw aan de opdracht, werd 
behalve dit nauwkeurige dagverhaal een zorgvuldige kaart 
ingeleverd, welke von Siebold deze reis hebben doen bestem 

als „een der belangrijkste zeetogten in de 17e eeuw".-pelen 
Inderdaad was Vries een der bekwaamste zeelieden van 
zijn tijd. Hij stierf als bevelhebber van een eskader tijdens 
een mislukten aanslag op Manilla in 1646. 

Dat de deuren van het tegenover Formosa gelegen vaste 
land, van de provincie Fokien, slechts op een kier werden 
geopend en nog niet eens altijd, deed den kroniekschrijver 
te Batavia in 1648 aanteekenen dat de handel op Formosa 
,,noch slechter was dan ooyt." ') Voorts trad Coxinga op 

') Dagbregister. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 343 

het tooneel, kreeg gezag op die kust, verklaarde zich nog 
wel niet onzen vijand, maar verontrustte. Nu richtte de 
Compagnie haar oogen op Canton, dat wel minder gunstig 
gelegen was voor het verkeer met Formosa, maar waar de 
Engelschen de deur hadden opengeduwd, waar een andere 
onderkoning regeerde dan in Fokien, allicht meer te overreden 
dan deze, en waar Coxinga geen macht had. Misschien 
ook had de bestijging van den Pekingschen troon door 
Tartaren (thans Mantsjoes genoemd) daar gunstiger kansen 
voor ons geopend dan voorheen. In 1653 zond daarom de 
gouverneur van Formosa Nicolaas Verburgh een schip naar 
Canton, de Bruynvisch. De koopman aan boord, Frederick 
Schedel, werd goed ontvangen, zijn schip mocht de rivier 
opzeilen tot Canton en hij werd tot den handel toegelaten. 
Doch, trots zijn tegenkanting, moest hij tol betalen en hij 
ondervond tal van afpersingen en „vexatien" van de mandarijnen. 
Toen deze zending werd herhaald, weder onder 
Schedel, thans echter begeleid door Zacharias Wagenaar, 
werden zij afgewezen, op aanstichting der Portugeezen van 
het naburige Macao, maar onder voorgeven, dat de Compagnie 
nog geen gezantschap had gestuurd naar den keizer te Peking, 
zooals de mandarijnen te Canton hadden aanbevolen. 

De Heeren Zeventien achtten zulk een afvaardiging zelven 
wenschelijk, teneinde van den Tartaarschen keizer een officieel 
verlof tot den „ vrijen en onbekommerden handel" te ver krijgen, 
en in 1655 zond nu Joan Maetsuycker de koopluyden 
Pieter de Gover en Jacob de Keyser als gezanten met 2 
jachten naar Canton, om vandaar overland den „khan" te 
Peking te bereiken. Zij moesten ook de keizerlijke regeering 
polsen, of hulp onzerzijds tegen „den Mandorijn Coksinga 
„die veele zeeplaatsen als Chincheo, Hoksieuw enz. nogh 
„onder sijn gebiedt hadde" aangenaam zou zijn en gunstig 
voor ons stemmen. Eindelijk moesten inlichtingen worden 
ingewonnen, wat eigenlijk bedoeld werd met het koninckrijk 
„van Cathaya", welk vraagstuk niet was opgehelderd door 
de voornoemde reis van Vries. Niet minder dan „24 perzoonen 
„buiten de dienaers" werden hun medegegeven, ook om 
aan dit eerste Nederlandsche gezantschap naar Peking 
luister bij te zetten, onder anderen „tot staethouders twee 
„onderkoopluyden, een hofmeester, een chirurgijn, twee 


344 ONZE VADEREN. IN CHINA. 

,tolken, een, trompetter, een tamboer en 6. soldaten". 1) 

Volle 5 maanden werden zij te . Canton opgehouden-door 
de mandarijnen, wachtende op bericht uit Peking of de keizer 
bereid was hen te- ontvangen. Dat de aansporing tot -dit ge 

machthebbers ontsprongen-zantschap door de Cantonsche 
was uit eigenbelang, bleek uit hun eisch van 300.000 taels, 
haast een millioen gulden, ter belooning van hun tusschenkomst. 
Zij werden echter met een kleinigheid tevreden gesteld. 
De keizer deed den gezanten een gun: tig antwoord toekomen 
en gaf intuschen een voorloopige toestemming tot den 
handel, zoodat zij een Compagnie's-dienaar te Canton achter 

„als hoofd, om den handel daar waar te nemen". -lieten, 

Het gezantschap werd binnendoor over de kanalen en 
rivieren vervoerd .n trekschuiten, die door mannen werden 
voortbewogen, en daarna in „peerds-rosbaaren" 2) tot Nanking, 
waar keizerlijke vergulde barken hen opwachtten, terwijl 
het laatste deel der reis te paard werd afgelegd. Overal 
waren zij door de overheden uitmuntend ontvangen geworden 
en onthaald. Met groote staatsie, de prinsevlag voorop en 
onder het geschal van hun trompetters, deden zij hun intocht; 
de Compagnie heeft het gewicht van praal en vertoon bij 
oostersche volken wijselijk en terdege beseft en doen gelden. 

Zij vonden hier een gezantschap uit Moscovië, dat vier 
maanden geleden (1656) gekomen was, doch vruchteloos, 
en werden tegelijk ontvangen met een gezantschap van den 
grooten Lama, den priestervorst, en met een ander van den 
Grooten Mogol. Een ganschen nacht moesten zij op het 
plein voor het paleis wachten om toegelaten te worden tot 
den keizer en de ontvangst had plaats op den voet van 
vazallen ; tot in den jongsten tijd heeft het Pekingsche hof 
deze houding tegenover alle Europeesche volken aangenomen, 
teneinde zijn gezag over de eigen onderdanen te versterken; 
en niet weinig heeft die houding bijgedragen tot de harde en 
vaak onrechtvaardige behandeling, die China in de 19e eeuw 

1) Aldus Pieter van Dam, aan wien hiervoren aangehaald geschrift 

verscheidene der bovenstaande mededeelingen zijn ontleend. 

a) Draagkoetsje, voortgedragen door twee paarden achter elkander. 

Te Haarlem op de Botermarkt vertoont een nieuw huis een ouden gevel


steen, die een voorstelling hiervan geeft, met het onderschrift „[n den 

Rosbaer A'. 1610". (Tijdschrift Oude Kunst, Juni 1916.) 


 W ZE VAIDER-EN IN CHINA. 

van verscheiden christelijke staten heeft te verduren gehad. 

De zending slaagde niet. De macht van medegebrachte 
geschenken maakte het hof begeerig naar herhaling der 
,reis en den gezanten werd diensvolgens verlof gegeven, om 

éns om de acht jaren handel te komen drijven te Canton, 
indien zij dan tevens opnieuw een gezantschap naar Peking 
zouden afvaardigen als andere leenplichtige staten. Dit was 
de eenige uitkomst van een reis, die in het geheel twintig 
maanden heeft in beslag genomen en een ton gouds gekost. 
Overland trok het gezantschap naar Canton terug en vandaar 
naar Batavia, waar het in 1657 aankwam. 

Voor Europa heeft deze reis beteekenis. gehad, doordat 
zij in een weidsche uitgave beschreven is geworden door 
Johan Nieuhof, die toch niet meer was geweest dan hof 
meester der gezanten. De uitgave geschiedde „in verscheide 
,, taalen en vormen," 1) en wierp nieuw, zeldzaam en welkom 
licht op het weinig bekende „Rijk van het Midden ". 

De mislukking van deze eerste Pekingsche reis wijt 
Nieuhof voor een niet gering gedeelte aan een Keulenaar 2), 
pater Adam Schal, Schaal of Scaliger, een Jesuiët, dien zij 
bij de ontvangst door den keizer aan diens linkerhand gezien 
hadden. Hij was „op zijn Tartars geschooren en gekleedt 
.,en is omtrent 30 jaaren lang aan het hof te Peking in 
.,groote eere geweest" 3). Ook had het gezantschap op de 
heenreis te Nanking een anderen Jesuiët aangetroffen, „eenera 
Manuel van Lissabon", die hun groote vriendschap bewees. 
Roomsche zendelingen werkten in China reeds sedert jaar 

1) 0. a. in 1665 in het Fransch te Leiden, in folio gedrukt bij Jacob 
de Meurs, in het Duitsch te Amsterdam in 1669, terwijl de bekende 
geograaf Dr. 0. Dapper het reisverhaal behandelt in zijn te Amsterdam 
ten fare 1670 verschenen Gedenkwaerdig bedrijf der Nederlandsche 
Oost-Indische Maetschappije in Taising of Sina. Nog in 1749, dus bij 

een eeuw later, werd het reisverhaal weergegeven in de bij P. de-kans 
Hondt te 's-Gravenpage verschenen Historische beschrijving der reizen 
.enz., 7e deel, geen schrijversnaam. Hierin wordt Macao genoemd de 
grootste stad van Indië, een nieuw bewijs dat deze naam nog steeds 
niet bij uitsluiting op Vóór-Indië werd toegepast en dat dus de Engelsehen 
ten onrechte dien naam alleen voor hun grootste kolonie opeischen. 
ook aan laatstgenoemd werk heb ik allerlei ontleend over dit eerste 
gezantschap. 

2} Valentijn. 

1^ Historische beschrivin,g-der reizen enz. 

1917 I. 23 


346 ONZE VADEREN IN CHINA. 

en dagS De legende wil zelfs, dat de apostel Thomas, op 
weg naar Vóór-Indië ofwel vandaar gekomen, het christendom 
in China gebracht heeft 1), terwijl ook beweerd wordt, 
dat dit geschied is door Nestoriaansche christenen in de 
6e eeuw. Zeker is, dat vanaf ongeveer 1250 door de pausen 
een aantal zendelingen naar China zijn gestuurd. Na een 
eeuw verneemt men, niets meer, noch van zendelingen noch 
van christendom, tot 1552, toen de beroemde Portugees 
Franciscus Xavier 2) voet aan wal zette op het vlak voor Macao 
gelegen eilandje Sanshan of Shang Chuan, door de Engelschen 
verbasterd tot St. John, om de prediking ook in China in 
de hand te nemen. Hij stierf echter op dezelfde plaats in 
hetzelfde jaar. Daarop verscheen in 1582 de Italiaansche pater 
Matteo Ricci te Macao en hij trok China in. Hij bracht tal van 
orde-broeders daarheen, studeerde Chineesch, Confucius en de 
andere wijsgeerige en godsdienstige leerstellingen der Chineezen 
en knoopte nu zijn prediking daaraan vast, inzonderheid aan 
de Confuciaansche letterkunde en de in China op den voorgrond 
staande voorvaderen-aanbidding. Daardoor wist hi) 
tal van aanhangers te verkrijgen, terwijl zijn ervarenheid in 
de werktuigkunde, sterrenkunde, geometrie en de vervaardiging 
van klokken, waarin hij de geleerde Chineezen onderwees, 
hem hooge achting en invloed verschafte aan het 
hof en onder de Chineezen. Zelfs naaste verwanten van 
den keizer bracht hij tot het christendom. Bijkans dertig 
jaren heeft hij als hoofd der christelijke kerk in China 
gearbeid en stierf er in 1610, diep betreurd door de Chineezen). 
Een zijner opvolgers nu was de zooeven genoemde Schaal, 
die eveneens grooten invloed kreeg aan het hof, een aantal 
kerken deed bouwen, een goed sterrenkundige was en belast 
werd met de herziening van den kalender. Hij is echter ten 
slotte in ongenade gevallen en in de gevangenis op zijn 
78e jaar gestorven, tengevolge van den strijd, dien de Dominicanen 
en Franciscanen, in 1651 aangekomen, aanbonden 
tegen de prediking der Jesuïeten, omdat deze om redenen 
van praktijk te veel ruimte lieten aan de oude Chineesche 

J) Driejaarige reise naar China door Evert IJsbrants Ides, Amster


dam, 1710, blz. 154. 

2) Spreekt uit Sjavieer. 

S) Prot Douglas in The Story of the Nations, blz. 52. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

leerstellingen. De strijd heeft hem overleefd en belangrijke 
gevolgen gehad, zoodat er straks op terug gekomen zal 
worden. 

Trots het falen der zending van de Goyer en de Keyser 
nam de Compagnie reeds in 1657 een nieuwe proef, door 
een kleine lading te zenden naar Canton. Oogluikend werd 
die toegelaten en eveneens daaropvolgende ladingen, al 
schreven de onderkoningen haar voor de leus aan toch niet 
te vergeten, dat slechts verlof was verleend tot hernieuwing 
van bezoek om de acht jaren. Zij hadden namelijk groot 
belang bij onzen handel, doordat zij dien aan zich hadden 
getrokken, zooals ook, naar vroeger aangetoond werd, het 
streven was van de naburige koningen van Siam, Cambodja 
en Tonkin. 

De verovering van Formosa door Coxinga noodzaakte 
de Compagnie, reeds ter handhaving harer eer, om dezen 
te bestraffen. Gouverneur-Generaal Maetsuycker en Raden 
zonden dan ook in 1662 van Batavia een nieuwe vloot uit 
van 12 oorlogsschepen van 11 tot 32 stukken, bemand met 
756 matrozen en 528 soldaten en staande onder het bevel 
van den commandeur Balthazar Bort als admiraal, dezelfde, 
dien wij een oogenblik later als gouverneur van Malakka 
zagen optreden. ') Hij had in last om alle jonken van 
Coxinga aan te tasten, evenals die welke van of naar Formosa 
voeren, en voorts om met ,,de Tartaren" een verbond te 
sluiten tegen Coxinga en daardoor aan „het rijck van China 
‚,een bysondere dienst te doen," in loon waarvoor ons dan 
een vestigingsplaats in China alsmede de vrije handel op alle 
havens moesten worden toegestaan. Voorts moest hij de Hol 

gevangenen van Coxinga afhalen, nIet minder dan-landsche39 personen, nl. ,, 13 mans, 6 vrouwen en 7 kinderen, benevens 
„13 slaven en slavinnen, die geseyt wierden op een van 
,,d'eilanden Eymuy (Amoy) of Quemuy gevangen te sitten." 
Als gezanten naar den onderkoning van Fokien werden aan 
Bort toegevoegd Jan van Kampen en Konstantijn Nobel.!) 

De vloot zeilde naar Hoksieu; zij had voor 2 millioen gulden 
aan koopmanschappen aan boord. De onderkoning gaf hun 

1) Britsclz Malakka, ,,De Gids", November 1913. 
Dapper, Gedenkwaerdig bedrijf, blz. 57. 



348 ONZE VADEREN IN CHINA. 

verlof ,, bezittinge van eenig eiland te nemen zulks zij goed 
,, oordeelden en in alle havens te vallen om voorraad in te 
„nemen." Maar vrijheid van handel, neen, die kon hij niet

-

toestaan, dat kon alleen de keizer. Hij zou echter daarvoor 
zijn best doen en liet intusschen eenigen handel toe. Onze 
vloot „plunderde 20 steden en dorpen, ter oirzaake eenige 
„van Coxinga's partij daar woonden" en behaalde bij 
Hocksieuw veel buit op den vijand, tot verheugenis der 
inwoners, die vlijtig de vloot ververschten. Coxinga overleed 
intusschen, doch zijn zoon volgde hem op. De onderkoning 
wist Bort te bewegen naar Batavia terug te zeilen, omdat 
het gevraagde verlof tot den handel eerst over eenigen tijd 
van Peking kon aankomen, en hij hield „den koopman Nobel 
„niet twee onderkoopluyden en anderen van ons volk ge 

achter" 1) te Hoksieu, om op dit-„noegsaam met gewelt 
keizerlijk verlof te wachten. 

Op aandrang van patria zonden Gouverneur-Generaal en 
Raden nu in 1663 een nieuwe vloot, thans van 17 schepen, 
bemand met 1800 matrozen, 1200 soldaten en voor 12 
maanden „gevictualieert", weder onder Bort als admiraal, 
naar den onderkoning van Fokien, met hetzelfde doel. Deze 
gaf verlof om de weinige medegebrachte goederen te ver 

te Hoksieu; maar, verklaarde hij, een keizerlijke-koopen 
toestemming tot den vrijen handel was nog niet verleend. 
Daarentegen was ons voorstel tot samenwerking tegen Coxinga 
aangenomen. Dit alles werd bevestigd door Nobel, dien 
Bort te Hoksieu terugvond. Gezamenlijk met enkele Tartaarsche 
schepen, die zich echter zooveel mogelijk ter zijde 
hielden, bevocht Bort nu de „Coxinders", de volgelingen: 
van Coxinga's zoon, bij Emuy, nam hun dit eiland af en 
voorts Quemuy en Goutsoe, alle hoofdplaatsen van den 
vijand, die thans door Bort weder aan de Tartaren werden 
overgegeven. Nu was liet vasteland gezuiverd van Coxinders 2). 

1) Pieter van Dam. 

2) Als een voorbeeld van Britsche geschiedschrijving, door een hoog 

wel, zij hier medegedeeld, 'hoe Prof. Douglas in de bekende-leeraar nog 
serie The Story of the Nations deze gebeurtenis beschrijft: „In 1663 
.,a Chinese fleet, in conjunction with some Dutch ships whose cooperation 
„had been secured, attacked the pirate in his haunts at Amoy. Victory 
,,attended the allies and Koxinga, finding it no longer possible to retain 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

Groote dank wtrd Bort door de Tartaren gebracht; 
maar zij lieten hem alleen, toen hij naar Formosa, naar 
Zelandia, verzeilde om zijn taak voort te zetten. Daar 
eischte hij onze gevangenen op, doch vergeefs. Hij liet zich 
ophouden en om den tuin leiden, totdat de moesson begon 
te verstrijken en de bemanning al te veel zieken begon te 
tellen. Zonder geweld te hebben gebruikt zeilde hij naar 
Batavia terug '. Ook Nobel kwam daarheen, met een 
retourlading, waarop 100 pCt. werd verdiend, doch die 
slechts een ton gouds beliep, dus een kleinigheid. Nobel 
liet te Hoksieu achter den koopman Ernst van Hogenhoeck 
met 8 Nederlanders. 

Ten derden male stuurde nu, reeds in 1664, de hooge 
regeering te Batavia een vloot naar deze \vateren, onder 
Bort. Na eenige jonken bij de Pescadores genomen te 
hebben, zeilde hij naar Kelang, dat hij terugvond in den 
staat, waarin wij het in 1661 hadden verlaten ), maar onbezet, 
,,eygentlijck een eylantje omtrent een uur gaans in 't ronde, 
„een pistoolschot van 't vaste land van Formosa gelegen. 
,,Het geheele jaar deur kan men daer naer Hoksieu varen 

in een etmaal." ). Krachtens de generale resolutie van 
het kasteel Batavia van 6 juni 1664, om „dit eviand weder 
,,in besit te nemen" 4), zette hij hier een garnizoen van 
240 koppen af, hetwelk het oude Spaansche fort betrok, 
dat wij indertijd grootendeels hadden afgebroken, maar 
waarvan nog enkele deelen overeind stonden. Voorts werd 
provisie voor 15 maanden achtergelaten, alsmede een 
predikant, genaamd Keyserkind, ingevolge last van Gouverneur-
Generaal en Raden, ,,alsoo veele christen inwoonders 
,,daer waren en aan welckers kinderen den H. doop bedient 

,,his hold on the mainland, took ship to Formosa, where he established 

himself as king and where he subsequently died in a fit of madness."(!) 
Ofschoon dit boek een geschiedenis heet te geven van China en het 
optreden aldaar der Engelsehen en Portugeezen uitvoerig behandelt, 
bevat het geen enkel woord over de Nederlandache vestigingen in 
China, zelfs niet over die in Formosa. 

Pieter van Dam. 

2) Zie hiervoren. 

3) Pieter van Dam. 

Realia, Register op de Generale Res1uiiën van het Castee! Batavia 
1632-1805, den Haag 1886. 


350 ONZE VADEREN IN CHINA. 

„werd." Vier jaren is Kelang door on bezet gebleven en 
toen opgeheven, omdat het jaarlijks een ton gouds kostte 
en, wegens de zoo dadelijk te melden sluiting voor ons van 
de tegenover liggende kust van Fokien, die kosten niet 
waard was. Wij hebben er in 1665 „seecker jesuit Fran„
ciscus Riccius, een Italiaan, die in de voorsegde vervol„
ginge van de Roomsche geestelijckheyt door ons was 
„geborgen," een tijdelijke schuilplaats verleend en van hier 
naar Manilla vervoerd. Eenmaal, eveneens in 1666, hebben de 
Coxinders ons op Kelang overvallen, maar zij zijn afgeslagen. 

In Hoksieu bleek Hogenhoeck een groot deel van de 
achtergelaten koopmanschappen te hebben verkocht en wel 
tegen zijde. Ingevolge afspraak met de mandarijnen ingeval 

wij hen verlosten van Coxinders, hadden deze begin 1664 
na herhaalden aandrang onzerzijds, dank inzonderheid Nobel, 
plakkaten aangeslagen, waarbij aan het volk werd meegedeeld, 
dat „een ider vrij gelaten wierd met d' onse te han„ 
delen en dat een igelijck den vrijen toegangh tot onse logie 
„mochte hebben." 1) Tollen behoefden wij niet te betalen. 
Het hof te Peking had thans veroorloofd eens om de twee 
jaren hier te komen handelen, maar wij moesten dan telkens 
een gezantschap zenden naar Peking, waar de rijksraden 
belust waren op onze gebruikelijke geschenken. Oogluikend 
zouden ook tusschentijdsche schepen van ons worden toegelaten. 
En al werd het bezitten of het betrekken van een vaste 
faktorij, dus een vestigingsplaats, niet officieel toegestaan, 
toch bleef die, evenzeer bij oogluiking, in leven. Zelfs besloten 
Gouv.-Gen. en Raden 7 juli 1664 om Hoksieu als 
„hoofdcomptoir" voor den handel met China te beschouwen. 
Nobel stelden zij aan als hoofd aldaar; hij was er zeer 
gezien geworden en de Combon van Hoksieu had over 
hem bericht: „De gesaghebber C. Nobel is van een goet 
„gemoet, die de manieren van 't land wel verstaet en die 
„gedurende sijn verblijf te Hocksieu de zaken van de Comp. 
„wel waergenomen heeft ende van alle gelegentheyden goede 
„kennisse heeft.") Vanuit Kelangh bezochten onze schepen 
thans Hocksieu geregeld. Vlot ging het handelen er echter 
niet. Bort schreef naar Batavia, dat naar zijn meening te 

') Dagregister Batavia . 
2) Dagregister Batavia. 



ONZE VADEREN IN CHINA. 35t 

Chincheo niet zoo veel last daarin zou worden ondervonden, 
Kelang werd beschouwd als een vluchtoord, indien men ons 
te Hoksieu al te zeer zou gaan kwellen, en te Batavia sprak, 
men de hoop uit, dat deze handel zich van Hoksieu naar 
Kelang zou verplaatsen. Geraden werd van daar om aan 
boord te handelen en niet aan land om de bedriegerijen 
„ende dieverijen van de Chinesen daerdoor voor te comen". 
Doch apperentie sijnde tot den handel" kreeg Nobel in 
1665 verlof „een nieuwe logie te maken" te Hoksieu en 
hem werd toen Jan de Meyer uit Cambodja als helper 
toegevoegd. 1) Het hoofdbedrijf was de opkoop van zijde, 
ook voor Japan, die toen slechts een tiende kostte van 
Europeesch laken 2) en geregeld 100 o/ winst opleverde. 
Voorts kocht men thee, zilverdraad, alum en kwik voor 
onze faktorij te Koromandel. In 1665 verdiende de faktorij 
te Hoksieu f 205.439.--. 

Te Chincheo werd Borts' raad opgevolgd. De regeering 
zond er in 1665 „den coopman Justus Six heen als opper,,
hoofd over den handel aldaar," met een onderkoopman, 
schepen en lading; hij had in last nauwe betrekkingen met 
Nobel te Hoksieu te onderhouden. Doch de zending faalde 
geheel. Hij werd zelfs niet toegelaten door de mandarijnen; 
zij verwezen hem naar Hoksieu. Het volgende jaarzagheni 
met de kous op den kop te Batavia terug. 7) 

Behalve met het beperkte handeisverlof voor Hoksieu beloonde 
de keizer de Compagnie voor het verdrijven van de 
Coxinders van het vaste land en de eilandjes onder den 
wal, door een klein geschenk te zenden, bestaande in zijde 
en 1000 taels; het Chineesche hof heeft steeds hooghartïg 
gemeend, dat keizerlijke geschenken reeds zoo vereerend 
waren, dat zij op zichzelven nauwelijks waarde behoefden te 
bezitten. Op ons verzoek om verlof tot den algemeenen 
handel en om hulp ter herovering van Formosa, kwam niet 
het minste antwoord in. 

Belust op de geschenken, die door onze gezantschappen 
volgens oostersche gewoonte en ook op aandrang van de 
belanghebbenden op groote schaal werden rondgestrooïd 

' Dagregister Batavia, 1665 en Realia. 

) Historische Bechrijvin, hlz. 104. 

) Dagregister Batavia. 


352 ONZE VADEREN IN CHINA. 

hied nu de regeering te Hoksieu sterk aan, een n ieu w ge 

naar Peking te zenden. Batavia achtte daarvoor-zantschap 
het oogenblik inderdaad gunstig en stuurde in 1666 een 
tweede afvaardiging op vijf schepen naar den keizer, onder 
Pieter van Hoorn, „Buiten Gemeen Raad van Indien als 
»gezant, nevens den eersten faktor van Hok-Syen Nobel. 
„als eersten Raad des Gezantschaps" 1), met een gevolg van 
.20 Nederlanders, muzikanten, negerjongens, die de Hollanders. 
ook op Formosa in dienst hadden gehad, en andere volgelingen, 
gezamenlijk een indrukwekkenden stoet, temeer daar zij paarden: 

medenamen, ossen en zelfs een rijtuig en voorts nog een macht. 
van andere geschenken voor den keizer en diens hof. In een 
maand bereikten zij „de Nederlantse haven op de riviere van. 
„Hokseyu" 2), eene benaming welke ook Dapper 3) herhaal 

gebruikt en die wijst op veelvuldig bezoek van onze-delijk 
schepen. De reis overland naar Peking nam het gezant 

niet minder dan zes maanden (1665). Goed werd het-schap 
er ontvangen ; doch trots onze verdrijving der Coxinders, 
trots . den rijkdom onzer geschenken en trots de geweldige 
kosten van het gezantschap, bijkans 1 1. ton gouds, werd: 
het onverrichterzake teruggezonden naar Hoksieu, inzonderheid 
door tegenwerking en ophitsing van Portugeesche 
Jesuleten, die zoowel onzen landaard als onzen staatsgodsdienst 
vijandig waren gezind. Daar teruggekeerd, ontving 
het gezantschap van de regenten thans bevel, om de faktorij 
op te breken en zoowel het personeel als alle goederen 
-weder in te schepen. Aldus geschiedde; reeds 28 Dec. 
1667 blijkt onze logie te Hoksieu afgebroken. 4) Eerst in 
1668, na twee jaren afwezigheid, te Batavia teruggekeerd, 
bracht het gezantschap voor 3i ton aan Chineesche waren 
mede en voorts de geheele ladingen die het in China had 
willen verkoopen. De door de regeering te Peking mede 

brieven bleken te Batavia onduidelijk, maar men-gegeven 
begreep er uit, dat voortaan gezantschappen niet meer 
vanuit Hoksieu, maar van Canton moesten vertrekken. 

1) Valentijn en Historische Beschrijving. 

2) Historische Beschrijving. 

3) BI z. 214, 216, 392. 

4) Toen werden n.l. volgens het Dagregister van Batavia schipbreukeTingen 
ondergebracht „daer (waar) de NYederlantse logie was geweest" .. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

Geheel ophouden deed onze handel met Hoksieu nog 
niet, maar hij werd eenige jaren tersluiks voortgezet door 
particulieren te Batavia, hetgeen de regeering in 1676 deed 
besluiten ,,den handel aldaar voor d'E. Compagnie te be,,
houden." Doch drie jaar later teekende de kroniekschrijver 
te Batavia aan: „'T betragten van den vrijen handel te 
,,Hoksieu vrughteloos uitgevallen 1)". En sedert komt die 
plaats onder de generale resolutiën van het kasteel Batavia 
in het geheel niet meer voor. 

HENDRIK MULLER. 

') Realia. 

(Wordi vervolgd). 


WAAROM HET GENOOTSCHAP„NEDER.LAND-
FRANKRIJK" IS OPGERICHT. 

Toen, in Utrecht, de plannen ter oprichting ener afdeling 
van het Genootschap „ N ederland-Frankrijk" hun verwezen.liking 
nabij waren, verzochten zij die er de stoot aan 
hadden gegeven, schrijver dezes haar te installeren. Ik hebdie 
vererende uitnodiging zeer gaarne aangenomen, niet het 
minst omdat zij mij de gelegenheid bood, over het doel van 
het Genootschap te spreken. Zulk een vereniging staat, 
vooral in een tijd als die welke wij beleven, eraan bloot 
averechts te worden beoordeeld wanneer zij slechts ten halve 
wordt gekend. Hetgeen ik in Utrecht heb gezegd moge 
hier, voor een groter publiek, worden herhaald. 

De stichting van het Genootschap „Nederland-Frankrijk" 
is een daad, niet van haat tegen Duitsland, en evenmin in 
de eerste plaats van sympathie voor •rankrijk, maar van 
nationale zelfverdediging. Zij is een gevolg van de oorlog, 
in zover als de oprichters de noodzakelikheid dier zelfverdediging 
hebben leeren inzien door feiten en toestanden, waarvan 
de oorlog hun al de dreigende verschrikking heeft geopenbaard. 
De oorlog is dus de aanleiding geweest, maar ook 
niet meer. Want wij willen dat ons werk duurzaam zal 
zijn en wij verwachten dat het vooral in vredestijd vruchten 
zal dragen. 

Het Genootschap streeft ernaar, het evenwicht te herstellen 
tussen de invloed die door Duitsland, en die welke door 
Frankrijk op onze wetenschap en onze kunst wordt geoe



WAAROM HET GENOOTSCHAP NED.-FRANKRIJK ENZ. 355 

fend. Dit evenwicht is sedert vele jaren verstoord; Duitsland was 
op weg ons volk op geestelik gebied het enige waarover 
de werkzaamheid van het Genootschap zich uitstrekt te overheersen. 
En daartegen willen de goede vaderlanders die, op eigen 
initiatief, ,. Nederland-Frankrijk" hebben gesticht, waken en 
blijven waken. 

I . 
Franse beeldende kunst is ten onzent weinig algemeen bekend: 
de tentoonstelling van Franse schilderijen, medailles, faience 
die, dank zij de opofferende werkzaamheid der afdelingen 
van het Genootschap in onze grote steden, tans onder de 
ogen van zovelen komt en elders nog zal komen, is voor 
talrijke bezoekers een openbaring geweest. Aan de Franse 
muziek, die wegens haar sterk intellektueel karakter zoveel toewijding 
en zoveel oefening vereist, zijn slechts weinige Neder 

gewend. Hun kennis der Franse letterkunde is-landers 
verre van veelzijdig; nog onlangs verzekerde mij de Heer 
Gandolphe dat hij zich verbaasde en zeer vaak ergerde bij 
het lezen der titels van Franse boeken, in de toonkasten 
onzer boekhandelaars uitgestald. 

Evenwel, in deze bladzijden wil ik niet op de kunst, 
maar op de wetenschap de nadruk leggen, zowel omdat ik 
mij op dit gebied meer thuis gevoel als omdat het gevaar 
van de Duitse overheersing zich vooral in de kring der 
geleerden doet gevoelen. De kunstenaar toch heeft vanzelf 
een sterke persoonlike aanleg; vreemde invloed draagt er 
toe bij zijn geest te verrijken, zijn talent te doen rijpen, 
doch slaafse navolging van vreemde modellen zal in de 
kunst altijd uitzondering blijven. De beoefenaar der wetenschap 
staat daarentegen minder krachtig tegenover invloeden 
van buiten: voor hem is een sterke individualiteit niet, als 
voor de kunstenaar, een noodzakelik vereiste, en bovendien, 
hij komt meer dan de artiest in aanraking met vreemde 
boeken, daar deze voor hem onmisbaar zijn. Een geleerde, 
hoe geniaal ook, moet op de hoogte zijn van hetgeen 
anderen verrichten. Zijn persoonlike aanleg is hem vooraf 
gegeven, evenals aan de kunstenaar, maar terwijl deze 
de te.chniese kennis die hij van node heeft krijgt van zijn 
meester zelf, bestaat de taak van hem die jonge geleerden 


356 WAAROM HET GENOOTSCHAP 

opleidt niet het minst hierin: hem boeken te leren kennen en 
in het gebruiken daarvan te onderwijzen. Dat zullen, in een 
klein land als het onze, vooral vreemde werken zijn. Hier

-

door komt een stroom van buitenlandse denkbeelden, werkwijzen, 
denkvormen tot de leerling, zO overweldigend dat 
er gevaar bestaat dat hij zal worden medegesleept als 
die stroom van één zijde komt. Dit nu is tegenwoordig 
ten onzent het geval. Uit Duitse leerboeken putten onze 
studenten in hoofdzaak de grondbeginselen hunner weten 
schap, en ook voor hun verdere studie worden hun bij 
voorkeur Duitse boeken aan de hand gedaan. In een lijst 
van werken over exakte wetenschappen aan de studenten 
van een onzer Universiteiten aanbevolen, tel ik twee en-veertig 
Duitse, tien Nederlandse, tien Engelse en twee Franse boeken; 
en in een lijst van mediese werken waarvan het gebruik hun 
wordt aangeraden wordt zelfs een Frans werk in Duitse 
vertaling genoemd. 

Is het wonder dat de taal onzer geleerden wemelt van 
germanismen? Dat het Duitse systeem van af kortingen, die 
het aanzien en de lektuur van een boek zoo onsmakelik 
maken, hier trouw wordt nagevolgd? Wat erger is: echt 
Nederlandse eigenschappen dreigen te verdwijnen door een, 
veelal onbewuste, slaafse navolging van Duitse modellen. 

Men zal mij wel niet willen verdenken van een aanval te 
doen op de Duitse wetenschap. Wij allen zijn haar 
veel verschuldigd; tot in de studie der Romaanse talen 
is door Duitse geleerden goed werk verricht, en voor de 
uitwerking en toepassing van uitvindingen en ontdekkingen, 
en niet alleen daarvoor, hebben zij een ongemene aanleg. 
Het zou getuigen van bekrompenheid indien men, gedreven 
door een ontstemming uit deze oorlog geboren, op hun ver

-

diensten iets zou willen afdingen. Laten wij niet verwarren 
wat gescheiden moet blijven. Het moge dan vaststaan dat ik 
niet te kort wens te doen aan de grondigheid en de werkkracht 
van onze oostelike naburen. En indien ik, in de enkele 
opmerkingen die ik ga maken, de nadruk leg op eigenschappen 
die mij, als Hollander, minder sympathiek zijn, 
dan verzoek ik de lezer te bedenken dat het mij hier juist 
te doen is om datgene waarin, volgens mij, Duitse invloed 
op onze studenten schadelik is. 


NEDERLAND FRANKRIJK" IS OPGERICHT. 357 

Geen ernstig geleerde zal de hulp van Duitse boekea 
kunnen en villen ontberen. Maar iets anders is het, er toe 
mede te werken dat in een niet-Duits land Duitse wetenschap 
wordt gemaakt. Afgezien ervan dat het altijd lelik is na te 
volgen, zo zou het toch jammer zijn dat wij verleerden onze 
eigen kijk op de dingen te geven. 

ik herinner aan de kritiek waaraan de Sorbonne vóór 
enige jaren heeft blootgestaan; men verweet de hoogleraren 
ontrouw te worden aan de methodes die altijd de glorie der 
Franse wetenschap zijn geweest. Pierre Lasserre, die ervan 
houdt zich krachtig uit te drukken, sprak van ,,la méthode 
de l'érudiîion brute et du dépouillement sans pensée", die 
hoe langer zo meer veld won en de ,,idées générales" ende 
,,culture générale" bedreigde. C'est chose fort estimable, 
indispensable souvent (a condition de savoir s'en servir) qu'un 
» jeu de fiches" ou, pour parler plus humainement, un fond 
de notes bien prises. Mais la culture générale a sa petite 
valeur aussi". Er was wel veel onbilliks in die aanval, maar 
toch was er enige aanleiding om de aandacht te vestigen 
op de wenselikheid dat de Franse wetenschap verschillend 
bleef van de Duitse. 

Deze laatste is het produkt ener ontzaglik uitgebreide 
samenwerking van hiërarchies geordende arbeiders. De 
lagere voeren zorgvuldig de hun opgelegde taak uit, ca 

bepalen zich al te vaak daartoe; konkluzies die verder 
strekken dan hun detailonderzoek schijnen hun lang niet 
altijd nodig. Algemene kultuur is dus voor hen niet in 
dezelfde mate een vaste eis als voor de Franse schrijver 
van een wetenschappelik werk, dat vaak suggestiever zal 
zijn en meer uitkijkjes zal geven naar buiten. Wij trekken 
zonder twijfel nut uit de statistieken en andere gegevens die 
ons in Duitse werken worden geboden. Maar vergis ik mij, 
of bestaat ook bij Nederlandse geleerden het verlangen dat 
de schrijver boven de feiten uitkome? En streven ook zij 
van nature minder naar de met een beangstigende volledigheid 
gegeven opsomming van feiten en cijfers zonder meer, 
doch eerder naar het kiezen van dat karakteristieke cijfertje 
en dat merkwaardige feitje dat de lezer werkelik een verrassing 
bezorgt, omdat zij hem een denkbeeld suggereren? 
In de Afscheidsrede van Fruin lees ik: „Menig Duitsch 


358 WAAROM HET GENOOTSCHAP 

boek over een historisch onderwerp draagt de blijken dat 
de schrijver geen scherpen blik en een slechts beperkten 
gezichtseinder heeft, doch toont meteen dat hij in een goede 
school gevormd en behoorlik onderleid is. Aan onze dilettanten 
is soms het tegendeel te bespeuren''. 

En het zij me vergund te verwijzen naar die prachtige 
bladzijde in dezelfde rede (p. 25), waar Fruin zich geluk 

zelfstandigheid zijner leerlingen onaan--wenst de geestelike 
getast te hebben gelaten. Want ook voor hem was geleerdheid 
meer dan het ijverig en methodies verzamelen van feiten ; 
niet aan zulk „stukwerk" zou hij de naam „wetenschappelik" 
hebben gegeven; die was weggelegd voor wat de rijpe vrucht 
was van onafhankelik denken en de stempel droeg ener 
persoonlikheid. 

Nog in ander opzicht staan wij dichter bij de Fransen. 
Schijnbaar in tegenstrijd met de dorheid die vele studies 
van Duitse schrijvers vooral akademiese dissertaties 
--kenmerkt is een eigenschap die men aan de andere 
zijde van de hiërarchiese reeks vaak aantreft, nl. de zucht 
tot een verdoezelen der feiten, ter wille van een theorie of 
een systeem. Tegenover het te weinig van ginds staat hier 

een te veel. Onze grote geleerden hebben daarentegen eene 

nuchtere kijk op de dingen, een grote behoefte aan klaarheid 

en het talent om de draagkracht der feiten zuiver te bepa


len. Wie denkt hierbij niet met eerbied aan mannen als 

Matthijs De Vries, Peerlkamp en Cobet? De Vries, hoe 

vol eerbied ook voor de Duitse filologie, wat is hij echt 

Nederlands, niet alleen omdat hij een aristokraat was in de 

wetenschap — het gemeenschappelik werken met anderen 

heeft noch aan zijn individualiteit noch aan die zijner mede 


arbeiders aan het Woordenboek geschaad maar omdat 

in zijn geest geen plaats was voor een denkbeeld zonder 

scherpe omtrekken. Van Peerikamp getuigt dr. J. H. 

Leopold: „Zijn vrije en waarheidlievende geest dwong hem 

om als hij iets niet begreep dat oprecht te zeggen, en daar 

heeft hij zulk een heilzame invloed gehad, omdat zijn-door 

voorbeeld belette dat men moeielike plaatsen zo maar voor 

onder grote woorden zijn niet-begrijpen verborg".-bijging of 

En als ik lees hoe Cobet aan 'Menzel schrijft: „dat er din


gen zijn die wij met , onze beperkte middelen nooit tot helder


-


.,NEDERLAND-FRANKRIJK" iS OPGERICHT. 

held kunnen brengen ", dan herinner ik mij dat ook Gaston 
Paris die gave had om als het ware instinktief te bepalen 
op welk punt men een onderzoek moest staken, omdat het 
niet meer kon leiden tot werkelik wetenschappelike uitkomsten. 

Is het toeval dat Duitse uitgevers van Provencaalse ge~ 
dichten bij de vertalingen die zij volgens een voortreflfelike 
gewoonte die ook door de Franse Provencalisten wordt 
toegepast --bij hun tekst geven, meer dan eens, wanneer 
het origineel absoluut niet te begrijpen is, toch maar vertalen, 
woord voor woord, zonder natuurlik daardoor iets op te 
helderen ? 

En, wat betreft het soms mystieke verlangen van Duitse 
geleerden om theorieën te maken, waartegen zij niet altijd 
beschermd worden door,.,voldoende zin voor de werkelikheid, 
zo geef ik hier een voorbeeld uit mijn vak. Uitgaande van 
een, zonder twijfel juist, denkbeeld, n.l. dat er verband bestaat 
tussen de taal en de denkgewoonten ener natie, heeft 
een Duits romanist dit uitgebreid tot een volledige parallel, 
alle eeuwen door, tussen de taal en de beschavingsgeschiedenis 
van Frankrijk. Hij komt daarbij tot zeer zonderlinge voor 

Dat, in de XVe eeuw, het vroegere gekompliceerde-stellingen. 
systeem der Franse konjugaties en deklinaties is vereenvoudigd 
door analogieën en associaties, brengt hij in verband 
met het veldwinnen onder de mensen uit die tijd van een 
meer materialistiese levensopvatting: „Als men zich in de wetenschap 
mocht tevredenstellen met vergelijkingen en beelden, 
dan zou men kunnen zeggen dat in de middelfranse tijd met 
de woordvormen iets dergelijks is gebeurd als met de mensen 
in - de maatschappij. Berekenend en sluw zijn zij geworden en 
hebben zich, om gemakkeliker vooruit te komen, ontdaan van 
alle gevoel van eigenwaarde en betekeniswaarde en zijn, 
voor voordeel en gemak, in deze en gene vormgroep overgegaan. 
In de taal wordt de praktiese, geïnteresseerde geest 
van die tijd overheersend". Onnodig te zeggen dat deze 
parallel gedwongen en onjuist is, en een gevolg van te eenzijdig 
voortredeneren. Dit gemis aan een telkens toetsen der denkbeelden 
aan de werkelikheid, dit verwaarlozen van de werkelikheid 
vindt men zeer vaak in Duitse boeken en ik denk aan 
een Duitse dissertatie over de Franse geschiedschrijvers der 
kruistochten, waarin wordt aangenomen dat Albertus Aquensis 


360 WAAROM HET GENOOTSCHAP 

heeft geput uit een vroegere auteur, die „ U Talbert" wordt 
genoemd. Deze hypothetiese schrijver krijgt werkelik realiteit 
voor de jonge geleerde; hij doet met zijn werk alsof hij het 
in handen had, tot niet geringe verbazing van de lezer. 

Eerbied voor eigen wetenschappelike persoonlikheid en 
het stellen van feiten boven denkbeelden, ziedaar wat wij 
met de Fransen gemeen hebben, en deze twee eigenschappen. 
zouden gevaar lopen voor goed verloren te gaan, als wij 
ons onvoorwaardelik naar de Duitse manier van werken 
schikten. 

Toenadering tot de Franse wetenschap kan ons dus doen 
behouden waarop wij prijs stellen. Maar bovendien kan zij 
ons iets geven wat wij niet in dezelfde mate, als de Fransen 
hebben: de behoefte om ons werk zo aangenaam mogelik 
te maken, het ,respect du lecteur". 

ik zou in vier punten willen samenvatten wat, naar 
mijn mening, voor de Nederlandse geleerde een eis moet, 
blij ven : 

1. De werker moet genoeg gevoel van eigenwaarde 
hebben om niet uitsluitend het verzamelen van materiaal als 
zijn taak te beschouwen; zijn werk moet een geheel vormen 
dat àf is en dat betekenis heeft ook buiten andere werken 
waarmede het in verband staat. 
2. De jeugdige geleerde moet zelfstandig blijven. Mij treft 
in Duitsland vaak de angst der jongeren om de meningen 
der hoogleraren aan een der grote universiteiten tegen te 
spreken. 
3. Zijn werk worde angstvallig verzorgd, zowel wat stijl 
betreft als uiterlik, nl. typografies; geleerdheid ontslaat ons 
niet van de verplichting om sierlik te zijn. 
4. Laat hij ertegen waken de feiten te dwingen in een. 
systeem; laat hij zijn klare, nuchtere kijk erop behouden 
en, als zij niet stroken met andere feiten, laat hij dan aan 
de toekomst de oplossing dier tegenstrijdigheid toevertrouwen. 
Niet onze overeenkomst met, maar ons verschil van de 
volken die ons omringen wijst onze plaats aan in de rij der 
natieën. Als wij die verschillen gaan bedekken met een vaal 
kleed, om zo te doen geloven dat er eenheid is waar in werke 

veelheid bestaat, doet men schade aan de waarheid-likheid 
en verlaagt men zichzelf. Zolang een Nederlands boek ver



„NEDERLAND-FRANKRIJK” IS OPGERICHT. 

schillend zal blijven van een Frans en een Duits werk, zo 
lang alleen zullen de Nederlandse wetenschap en kunst recht 

van bestaan hebben. 

Ik zal wel niet de enige zijn die mij verbaas over het 
gemak waarmede de Duitsers omspringen met de naam 
.,, Germaans". Niet alleen worden de Pruisen daaronder begrepen, 
maar bovendien wordt de oorspronkelike bevolking 
die, vóór de komst der Germanen, ons land bewoonde, 
eenvoudig genegeerd. Wij worden allen ingedeeld, zoveelste 
kring, zoveelste afdeling, of wij willen of niet; alle 
fijnere verschillen worden verwaarloosd. Nu lijkt het mij niet 
zo biezonder belangrijk dat bijvoorbeeld een tafel en een 
wandelstok beide van hout zijn gemaakt. Met andere woorden, 
waar het, dunkt mij, bij de rangschikking der volken op aan 

dat is: wat er van hen is geworden. Ik gevoel mij nader-komt, 
verwant tot iemand die een gelijke opvoeding als ik heeft 
gehad, die op essentiële punten denkt als ik, ook al is hij 
helemaal geen familie van mij, dan tot een verwijderde 
bloedverwant die tot een andere kring behoort. En als 
Yk met dit familielid ten slotte ook bevriend geraak, dan 
is dat niet wegens onze verwantschap, maar omdat ik hem 
een aardige man vind. Er zijn Duitsers van wie ik houd, 
maar ik zou van hen houden ook al waren zij Eskimo's. 
Al dat opgeschroefd gedoe met de naam ,, Germaans" hin 

mij, omdat het iets schijnt te zeggen en in werkelik--dert 
heid niets zegt. Maar vooral omdat het van deze onware 
praemisse uitgaat dat hetgeen vóór eeuwen verwant was, 
tegenwoordig nog gelijk moet zijn, en omdat wat mij het 
belangrijkst toeschijnt niet dat is waarin wij overeenkomen 
met anderen, maar dat waarin wij onszelf zijn. 

Nu zijn, sedert achttien eeuwen, de Germanen die ons 
.land bewonen hun eigen weg gegaan. De Nederlandse volks 

dus iets „sui generis" en de Nederlandse taal kan-aard is 
door bijna geen Duitser zonder accent worden gesproken. 
Dit karakter en deze taal ongerept te bewaren is onze plicht 
en om tot de vervulling daarvan mede te werken is het 
Genootschap „Nederland-Frankrijk" opgericht. Wij zagen 
reeds hoezeer onze wetenschap en de taal onzer geleerden 
gevaar loopt. De vraag kwam op: Wat is daaraan 
te doen ? 

1917 1. 24 


362 WAAROM HET GENOOTSCHAP 

Volgens een mijner vrienden: niets. „Een volk ondergaat 
de invloed die het verdient. Als wij, filologen, het wachtwoord 
ontvangen van Duitsland, dan is dat onze eigen 
schuld: we zijn niet knap genoeg. Laten wij mooie boeken 
schrijven. Denk aan onze latinisten van de achttiende eeuw". 
Het is natuurlik waar dat een werkelik superieur Nederlands 
boek over de geheele wereld verspreid zal worden; gelukkig 
ontbreken de bewijzen daarvan geenszins. Maar, sedert de 
achttiende eeuw, heeft de wetenschap, die toen beperkt was 
tot een kleine kring van werkers, zich ontzaglik uitgebreid. 
Hoe groot dus ook onze intellektuele meerderheid zou zijn, 
nooit zou tegenwoordig een klein volk als het onze in staat 
wezen de wetenschap van het buitenland te beheersen. Indien 
wij dus moeten vertrouwen op enkele werkelik alles in de 
schaduw stellende werken, dan zou dit gelijk staan niet de 
armen te kruisen tegenover het gevaar waartegen wij in 
deze bladzijden waarschuwen. Is dit noodzakelik? 

Tenzij men aanneemt dat de Duitse geest de meerdere 
is van de Nederlandse en wie zou zulk een bewering 
tot de zijne durven maken? — moet de overheersing der 
Duitse wetenschap verklaard worden uit bepaalde omstandigheden, 
en de vraag is of die gewijzigd kunnen worden. 

Ik weet wel dat ook op dit punt velen pessimisties zijn 
gestemd. Een ander mijner vrienden, met wie ik over al 
deze zaken sprak, zeide: „Ja, het is verbazend jammer dat 
onze studenten zo weinig Frans lezen. Maar wat wilt ge 
eraan doen? De Duitse geleerden zijn talrijk; zij verstaan 
nu eenmaal de kunst om handige leerboeken te schrijven; 
die boeken worden hier op de markt gebracht met een onovertroffen 
koopmanszin. Onze studenten lezen gemakkelik 
Duits of beelden zich dat altans in. Franse boeken zijn duur; 
de uitgevers doen geen moeite om ze in den vreemde bekend 
te maken. Hoe wilt ge daar iets aan veranderen ?" 

Zeker is ht niet mogelik, wijziging te brengen in de verhouding 
van het aantal Nederlandse, Franse en Duitse geleerden. 
Onze werkkamers zullen overstroomd blijven 
met Duitse boeken. Maar als wij, naar . diezelfde kamers, 
nu ook eens Franse boeken brachten, liefst zoveel mogelik? 


„NEDERLAND -FRANKRIJK” IS OPGERICHT. 363 

Daartoe is het nodig dat de Franse uitgevers ons helpen.. 
Is dat reeds van te voren uitgesloten? Onze studenten 
lezen niet gaarne Frans, maar komt dit, voor een deel 
altans, niet hieruit voort dat zij aan de Universiteit zo 
weinig Franse boeken onder de ogen krijgen? De Duitsers 
schrijven zulke praktiese leerboeken. Maar lijken die leerboeken 
ons misschien juist daarom zo geschikt, omdat ons 
onderwijs reeds is gedenationaliseerd? Ik, die vanzelf veel 
Franse leerboeken gebruik, weet hoe goed ook die voldoen. 

Geen dezer feiten is van dien aard dat wij reeds van te 
voren behoeven te berusten in wat wij verkeerd achten. 
Het is er niet mede als met de overrompeling door een 
sterker leger; daartegen moeten de zwakkeren het afleggen.. 
Maar hier zijn wij in de sfeer waar ook geestelike energie 
medetel c. 

Wij, de leermeesters, zijn er ook nog. En al kunnen 

wij geen handboeken schrijven die over de gehele wereld 

bekend worden, wij kunnen onze leerlingen ertoe brengen 

getrouw te blijven aan eigen aard, nationaal te blijven den-

ken. Om dat te bereiken, moeten wij niet trachten vreemde 

invloeden buiten te sluiten; dit zou trouwens onmogelik zijn. 

Wij zullen er onze eer in blijven stellen kennis te nemen. 

van wat het buitenland voortbrengt. Trouwens, de eeuwen


lange werking der Franse litteratuur op de onze heeft onze 

zelfstandigheid geen kwaad gedaan. Maar laten.-geestelike 

wij onze leerlingen bewaren voor eenzijdigheid en voor een 

platweg overnemen van wat uit den vreemde tot ons komt. 

Aan hen die tot dit nationale doel willen medewerken 

komt het Genootschap „Nederland-Frankrijk" hulp bieden,. 

en zegt: „Franse artiesten en Franse kunstwerken leid ik. 

hierheen; Franse sprekers zal ik in ons land doen kennen, 

in samenwerking met de „Alliance francaise", die reeds zo 

vele hoogstaande Fransen met Nederland in aanraking heeft 

gebracht. Franse geleerden en hun werken wil ik tot ons 

roepen. Ik wil niet de Nederlandse wetenschap verfransen,. 

maar door middel van de Franse wetenschap bij onze stu


derenden levendig houden die eerbied voor het individuele 

denken en die zin voor de werkelikheid die zij door de 

invloed van Duitse leerboeken dreigen te verliezen. Ik heb 

mij in verbinding gesteld met Franse uitgevers en zal trachten 


364 WAAROM HET GENOOTSCHAP NED.-FRANKRIJK ENZ. 

hen ertoe te brengen hun boeken hier ruimer te verspreiden, en 
met name aan onze boekhandelaars de gelegenheid te geven 
Franse boeken aan onze studenten „op zicht" te zenden. Ik 
zal ervoor zorgen dat de werken van Nederlanders in Frankrijk 
bekend worden, en hen die dat wensen zal ik in verbinding 
brengen met mannen die geschikt en genegen zijn om Neder landse 
boeken in het Frans te vertalen. En wat ik tans nog 
niet doe omdat mijn krachten nog niet toereikend zijn of 
omdat ik niet weet welke middelen nog meer zijn toe te 
passen, daartoe zal ik later in staat zijn, als bij steeds meer 
Nederlanders het besef zal wakker worden dat hier een 
vaderlandse plicht is te vervullen". 

Groningen. J. J. SALVERDA DE GRAVE. 


DE ZWERVER SPREEKT 

Op stillen tocht en eenzame ommegangen, 
Voel ik mij dichtst bij die mij zijn gebleven 
Als starren in dit al te duistre leven, 

En 'k leef in hen en ken geen vreemd verlangen. 

Liefde is het louterst, die van brandend prangen 
Noch bang begeeren weet, wier durend streven 
Is: lichtende gedachtenbeelden weven, 

Op liefdes zoet stramien uit strijd gevangen... 

Toch, soms, als wolkenveere' in heldre luchten, — 
Waart door mijn klaar gemoed een teeder duchten, 
Dat mijn zóo stil beminden leed geschiedt... 

Dan: om hun haardsteên heimlijk te beveilgen, 
Waak ik 's nachts aan de poorten mijner heilgen, 
En 'k bid voor hen, maar zij, zij weten 't niet. 

JAN VETH. 


DE ROMMELKAMER. 


Tot nog toe is het de rommelkamer geweest en ik heb er 
nimmer over gedacht, of een „rommelkamer" ooit iets anders 
dan dat moet zijn, of worden kan. 

En dit vertrek, lang de algemeene verachting prijs gegeven, 
hoofdzakelijk, omdat ik er altijd een bergplaats van 
gemaakt heb voor allerlei voorwerpen, die door de huisvrouw 
niet waardig werden gekeurd, om in een „ordelijke" kamer 
te worden opgeborgen, dit vertrek zal nu ingericht worden 
als kamer" voor het kleine meisje. 

Er is een vriendelijke, maar dringende wenk gegeven : 
dien dag, op dat uur moet mijn heele boeltje, voor zoover 
ik het niet reeds heb weggebracht, naar een veiliger oord 

vervoerd zijn, want dan komt: de behanger. 
Nimmer heb ik kunnen vermoeden, dat de rommelkamer 
ooit het bezoek van een behanger waardig zou worden gekeurd. 

Van de zaken, die door mij sinds jaren daar bewaard 
werden, heb ik zelf nooit een hoogen dunk gehad, eigenlijk 
zal niemand dien hebben van allerlei gedragen kleederen, 
oude hoeden, massa's jaargangen van allerlei tijdschriften, 
weekbladen en couranten, oude wandelstokken, een ouder 

ijzeren haardje, eenige landkaarten, verschillende-wetsch 
vormelooze brokken hout en stukken steen uit de tropen, 
een fetisch, afkomstig uit de binnenlanden van Afrika, die 
er zoo potsierlijk-schrikwekkend uitziet, dat niemand er naar 
durft kijken, en nog véél andere dingen. 

fk kan moeilijk van het oude scheiden, al hecht ik aan 
dit rommeltje maar weinig meer. Toch dwalen er stukken 
onder die mij nog nuttig kunnen zijn misschien. Ja, ik. heb 


DE ROMMELKAMER. 

zelfs van het ouderwetsche haardje wel eens gedacht, dat 
het ergens in het huis een kamer zou kunnen verwarmen. 
De haarden, die nu gebruikt worden, zijn niet voor de 
eeuwigheid gebouwd, en wie weet, dit ding uit de oude 
doos... 

En mijn wanstaltige, allerzotste fetisch, grof houtbrok, grof 
gesneden en gekleurd, met uitgerafelde veeren, koperen 
ringen door neus en ooren, en een grijnslach, die zeer lange, 
puntige tanden, van het eene duivelsoor naar het andere 
vertoont, eigenlijk hoort hij thuis in een museum, met hem 
is er in deze Noordelijke landen niets te beginnen. Toch 
wil ik hem niet in den steek laten, samen hebben wij nog 
al wat meegemaakt. De oude kleederen, voor zoover ze niet 
bij tuinwerk dienst kunnen doen, behooren weggeschonken 
te worden, ze moeten dus een plaatsje hebben, om een 
nieuwen eigenaar af te wachten. 

En nu sta ik, vroeg in den Maartochtend in de rommel 

dat kille vertrek met de kale, witte muren, den-kamer, in 
houten vloer, en ik draal niet meer, begin maar dadelijk 
met wegruimen. 

Hol en koud klinkt mijn gestommel. Een zware, ijzeren 
halter rolt, voortgestooten door mijn voet, een oogwenk 
niet een dof gebolder over de planken. Ik til mijn fetisch 
op, die mij, vlak bij mijn gezicht, wezenloos grijnzend aan 

mij met een stoffige veer in mijn neus kietelt;-staart en 
beroerd, vies ding. Ik wil hem wat verschikken, maar nu 
glijdt hij kwaadaardig weg, en valt, met een zwaren bonk, 
schommelt woest en giftig grijnzend nog wat na, in een 
wolkje van stof. Boos om eigen onhandigheid tors ik hem 
opnieuw, nu naar zijn nieuw verblijf, hij laat een paar vuile, 
roode veeren achter... 

En zoo herleven voor een oogwenk al die half of heelemaal 
vergeten en verlaten dingen. Sommige rakelen een 
herinnering op, doen even mijmeren, andere weer, wekken 
niets, ja, worden gauw weggezet, omdat ze doen denken aan 
gebeurtenissen, die gelukkig voorbij zijn. 

Hier heb ik een oud dambord. Daar, boven dat wrakke 
kastje, hangt een lauwerkrans; de linten waren eens 
van glinsterend-gele-en-blauwe zijde, nu is het geel wit 
geworden en het blauw donkergrijs. Die krans, ach, die 


368 DE ROMMELKAMER. 

krans herinnert mij ook alweer aan tijden dat ik jonger 
was, veel sneller ter been dan nu, al is alles nog niet verloren. 
Ik bekijk den krans, half vriendelijk, half wrevelig. 

Toch maar meenemen. 
Kijk, er zitten tusschen de bestofte bladeren waarachtig 
nog verschrompelde overblijfsels van bloemen. 

Ik herken anjers en dat andere?... Niets, ik weet 't niet 
meer, stoffige, ritselende, dorre bladeren uit een lauwerkrans 
zijn het. Enkele vallen neer, naast de veeren uit de Fetisch. 

Wacht, de halter. 

Moeizaam worden veertig kilo's aan gietijzer weggezeuld. 

Nu de boeken, de stapels tijdschriften en vergeelde week


bladen. 

Langzamerhand is de kamer leeg geworden en het won


derlijke is, dat de nu geheel kale wanden en hoeken mij hoe 

langer hoe verwijtender schijnen aan te staren, grommen ze 

mij daar niet toe: 

„Je hieldt al niet van onze kamer en ook bijna niets meer.~ 

van de dingen, die je hier zoo koud en harteloos aan hun 

lot hebt overgelaten, je bent hier nooit anders gekomen, 

dan om onverschillig iets weg te sluiten, een paar oefeningen 

te maken met dat onmogelijke zware brok ijzer en die rare, 

kleine ijzertjes. Een week of zes geleden heb je hier ook 

erg ontevreden gezocht naar een paar ingevette schaatsen. 

't Was koud, en omdat je hier niet stookt, waren de ruitjes 

dik bevroren. Je mopperde erg over de barre kou in de 

kamer, maar kamers, mijnheer! moeten in den winter be


hoorlijk verwarmd worden! Hadt je dat aardige, ouder 

kacheltje maar eens laten branden, dat zou ons goed-wetsche 

gedaan hebben...." 

In de kasten, op de bovenste planken rest nog een en 

ander. 

Twee oude stroohoeden .... Weg daarmee. Een houten 

bord met reservesleutels voor alle kamerdeuren van het 

huis, dat moet bewaard. 

Eindelijk is alles opgeruimd. Het is al bij halfnegen. 

Buiten is de mist opgetrokken, en de zon komt, door de 

boomen heen, ook in de oude rommelkamer schijnen. Dat 

wordt een mooie voorjaarsdag. 

Ik open het venster en steek mijn hoofd naar buiten. 


DE ROMMELKAMER. 

Wat een prachtige morgen, het is heel zacht, bijna warm in 
de lucht, die van allerlei blije belofte suizelend vervuld is. 
Verheugd blijf ik een poos turen in al het blinkende en 
glinsterende warme, en dan sta ik weer in de leege kamer. 

Het is waarachtig binnenshuis veel kouder dan buiten, of 
verbeeld ik mij dat? 
Maar daar schijnt al een antwoord van die strakke kamerwanden 
af te komen: 
„Laat in 's hemels naam open! Wij voelen de warmte 
van het voorjaar zoo goed als jij, ja veel beter dan jij." 

En nu jammert de kamer zelf: „Even goed als jij voel. 
ik die heerlijke warmte van buiten, nare, gevoellooze kerel,. 
vooral na een heelen winter van barre kilte en kou, lange 
nachten, donkere regendagen, bange stormdagen, sneeuw, 
ijs, al de ruitjes bevroren, ik zelf tot in mijn diepste hoeken 
verkild. Ellendig! Ellendig ! .... Voor je andere kamers heb 
je goed gezorgd, voor mij nooit ! ... . 

Ja, dat jammert mij daar die oude rommelkamer. 
Nog even blijf ik staan, kijk wat verwonderd om deze 
leegte langs de kale wanden. 
Wat zijn ze hard en strak en stroef en wat loeren ze snij 
ijzig en hol en hatelijk-wrokkig aan. 
Hoor! Ze snauwen het mij bijna toe: 

„Qui se plaint de froideur, n'a pas assez aime!" 

't Is om verlegen te worden met het geval, en met de 
vier holle oogen van de wanden wrokkig in mijn rug bestookt, 
verlaat ik dit vertrek en ik laat het venster open. 
Maar daar treedt mij het kleine meisje tegemoet, haar 
schoolboeken al in de hand, twee glanzende, donkerblonde 
vlechten, met roode strikken over haar schouders. 

„Is die pop met die veeren ook al weg, vadertje?" vraagt 
ze, een weinig schuchter. 

Hoe komt ze daar nu aan? 

Ja, die is ook al opgeruimd." 

„Heb je 'm heelemaal weggedaan ?" vraagt ze nu dringender. 

„Neen, ik bewaar hem nog wat." 

„o !" zegt ze; en na eenig zwijgen: „Kijk, hier ligt geloof 
ik een veer uit zijn kop," en zij raapt een roode veer van 
den planken vloer, die hoort er bij." 

„Die mag jij hebben." 


370 DE ROMMELKAMER. 

„ Och nee," antwoordt zij, en wil weggaan, de veer dwarrelt 
op den grond. 

„Heb je iets tegen die pop, zeg ?" vraag ik. Zij heeft 
zeker wel eens in de kast gekeken en niet geweten wat zij 
zag, is er misschien bang van geworden. 

„Neen", zegt zij, „maar hij heeft zoo'n raar gezicht." 
En schuchter weer: 

„Waar is die nu?" 

Ik begin te begrijpen, op een keer is zij natuurlijk van 
den fetisch geschrokken. Ik vraag haar nog meer en dan 
doet zij een luchtig verhaal, waaruit ik opmaak, dat zij een 
Woensdagmiddag de kast eens opengemaakt heeft en het 
ding gezien. 

Vagelijk moet ik even. denken aan haar schrik, haar angst 
wellicht, en ik stel haar gerust: 
„'t -Is maar een gewone negerpop, een afgodsbeeld, zeg, 
,dat heb ik eens meegebracht, lang geleden, hij is nu op zolder." 

Dan zegt zij: 

„Mag ik nog even kijken, paatje, hoe de kamer er nu 
uitziet ?" 
„Zeker mejuffrouw", scherts ik, „gaat u binnen waarde 
jufrouw." 
En met breed gebaar open ik nog eens de deur en zij 
tript rond. 
„Ik krijg ook nieuwe gordijnen, en daar komt mijn 
boekenkast". 
Haar stemmetje klinkt helder langs de wanden, die niet 
meer zoo kaal gelijken, nu zij in hun midden staat. 
Zij loopt nog even naar de kast, opent deze, en gaat er 
in staan. 

„Gek zoo'n leege kast, hè vader ?" lacht zij, blijkbaar 
geheel gerust gesteld, dan zamelt ze hare schoolboeken bijeen 
en huppelt weg. 

Het is lente alweer, het loopt tegen twaalf, en ik zit in 
-mijn zonnig werkvertrek te arbeiden, alle ramen open, dit 
-mooie, zachte voorjaar. 

Nu zal ik den arbeid voorloopig maar staken en wat 
wandelen gaan voor het tweede ontbijt. 
Maar daar herinner ik mij, dat sinds eenige dagen de 


DE ROMMELKAMER. 

rommelkamer een jonge-meisjeskamer geworden is, die moet 
ik toch eens goed gaan bekijken vóór zij thuis komt. 

I k open de deur en daar sta ik dan in die fameuse kamer, 
waarover zij weken lang als over het meest begeerenswaardige 
op aarde, onophoudelijk heeft gebabbeld. 

Wonderlijk, de kamer schijnt mij nog even ongezind als 
den dag dat ik haar geheel en al ontruimd heb. Wat heb ik 
dan toch gedaan, dat die wanden mij hier nog altijd zoo wrokkig 
aanstaren, al zijn ze nu mooi aangekleed, al staan er een 

•fraai houten kinderbed en allerlei meubeltjes. 
Neen, het is een ontevreden kamer, die voor niemand 
in huis ooit iets geweest is, alleen rommelkamer. 
En toch, terwijl ik goed rondkijk, begin ik te zien, dat 
,de kamer nu eigenlijk allergezelligst is. Ja, het lijkt wel, 
alsof zij altijd verdiend heeft om er zoo gezellig uit te zien. 
Voor de ruitjes hangen zulke teere, witte gordijntjes met 
roosjes, op een eiken tafeltje staat een mooi lampje met een 
schemerkap van karmozijnroode zijde. In een van de 
vensternissen is een breede bank met een paar treden en 
een loopertje van donker-blauwe stof. Een kleed van dezelfde 
kleur ligt midden in het vertrek op den zorgzaam 
niet was gewreven, lichtbruin gebeitsten vloer. In de venster 

staan, voor de open ramen, gele en donkerroode-bank 
muurbloemen, die heerlijk geuren. Aan den wand, boven 
het bedje, hangen portretten, de boekenkastjes staan vol 
kinderboeken. 

Neen, ik heb eigenlijk erg ongelijk, de kamer is héél 
tevreden met haar bestaan, met -haar tegenwoordige kleedij, 
en, nu weet ik het opeens heel goed, waarom de kamer 
ontevreden schijnt: 

Natuurlijk heelemaal alleen, omdat ik er in sta, ik, die er 

nooit iets om gaf, en die hier niets te maken heb. 

Is deze kamer dan werkelijk voor één der huisgenooten 

wel iets geweest? 

Ik denk er nog eens ernstig over na, en dan begin ik te 

vermoeden, en eindelijk ga ik -hoe langer hoe sterker weten, 

ten slotte, wat beschaamd, beseffen, dat er één geweest is, 

die heel veel van deze kamer moet hebben gehouden. 

In dien hoek, waar nu het tafeltje met het lampje staat, heb 
ik haar eens heel vroeg op een Zondagochtend gevonden, 


372 DE ROMMELKAMER. 

dat is al een paar jaren geleden, kort nadat zij de sprookjes 
van Andersen had gelezen. Zij had allerlei kussens en 
matrasjes, ook die uit het poppenbed, en verder vele dekens, 
zóó hoog op elkander gestapeld als ze kon, daar lag ze toen 
op, gedrapeerd in een oude shawl en zij las weer de sprookjes. 

„Wat voer jij hier uit ? !" riep ik verbaasd. 

„Ik lees, paatje". 

„Wat lees je?" 

„Uit Andersen, van de prinses." 

„Maar wat moet dat dan allemaal met die kussens en dekens ?" 

„0! Ik speel de prinses met de erwt, net als op het plaatje". 

„Zit er dan een erwt onder al dien rommel ?" 

„Neen", aarzelde ze, „ik ... heb geen erwt. Maar ik lees 
't nog eens, zie je, dan ga ik misschien denken dat ik 'm voel." 

Een ander maal, des morgen vóór de lessen, werd er heel 
lang getold. Na de werkuren tolde zij weder en als het stil was 
boven, en ik ging eens kijken, wetend dat zij op de rommel 

schuilde, dan zat ze ijverig haar zweep te verstellen-kamer 
in een hoekje bij het venster. 

Maar ook met vriendinnetjes herinner ik mij nu, heeft zij 
vele uren in dat ongezellige vertrek doorgebracht, wij konden 
maar niet begrijpen, wat er voor pleizier in kon zijn, 
een heelen vacantiezomermiddag bij regenweder te blijven 
op de rommelkamer. 

Nu is het mij heel duidelijk: 

De kinderen voelden het wel, dat wij hen niet zouden 
storen in een verblijf, waar wij groote menschen zelden 
verschenen, omdat wij het niet achtten en er buiten noodzaak 
liever niet kwamen. 

En daar vond ik ze dan wel eens, gezeten op een drietal 
kastplanken, die niet meer gebruikt werden, omringd door 
allerlei voorwerpen, die de boorden moesten voorstellen van 
het schip waarmede zij voeren over de zee, terwijl zij, op 
kussens gezeten, prentenboeken bekeken. 

Eens was er ook een tent gebouwd van dezelfde kastplanken, 
maar het was geen tent, het was een grot, waarin 
zij gevangen werden gehouden en waarin zij tegelijkertijd 
thé dronken en koekjes aten. 

Wat op vacantiedagen bij schoon weder de tuin was, dat 
was bij regenweder de rommelkamer. 


DE ROMMELKAMER. 

In die veilige, afgezonderde en vergeten stilte had het 
kleine meisje met haar vriendinnetjes een oord gevonden 
:zóó ongerept, dat het wel de meest geliefde speelplaats 
moest worden. 

En weer zie ik allerlei kleine tafreeltjes voor mijnen geest, 
ik zie de vensterbank, ingericht als terras", waarop de 
poppen een mooi uitzicht hadden. 

Daar in dien hoek zat eens Bettina, liefst met bed en al, 
zij „keek uit" met starre, hardblauwe oogen naar een onweder 
dat zij moest zien „opkomen" en ik heb Bettina moeten 
redden, toen het onweder haar plotseling overviel en groote, 
zware eerste regendruppels haar alreeds besprenkeld hadden. 

ja, wat is hier gespeeld, alleen, of met vriendinnetjes . 
Voor mi wemelt het vagelijk, in half onverschillige, botte 
herinnering; voor haar leefde alles een heerlijk, tintelend 
leven. Iedere hoek, iedere wand, elke kastdeur, al wat er 
aan rommel stond. ja, voor haar was het de kamer van 
avonturen. 

En nu is de rommelkamer een heel net en ordelijk vertrek. 
Aan de wanden hangen allerlei fraaiïgheden, óók een portret 
van de poes en van Bettina, de pop, de groote mededingster 
van andere poppen. Er is een trapje met een zitje bij de 
vensterbank, waarin de heerlijke voorjaarsbloemen staan. 
De wind valt binnen en luchtig zwieren de witte gordijntjes 
i-net de roode roosjes. 

Kijk, daar hangt ook een spiegel in een wit gelakt lijstje, 
de eerste spiegel die hier ooit geweest is. Hij weerkaatst 
enkel jeugdige, frissche, aardige dingen in een helder vroolijk 
licht, maar als ik m ijn gezicht even in dien spiegel zie, dan 
lijkt mij dat bitter weinig in overeenstemming met al dat 
luchtige, zonnige en opgewekte. 

Er trippelen een paar kleine beentjes over het portaal, de 
deur gaat open en in den tocht, die nu binnenwaait, geurt 
het voorjaar mee in de heerlijkste reuken der wuivende 
muurbloemen voor het venster. 

„Paatje, wat doe jy in mijn kamer ?" 

En de wanden en de hoeken van de kamer, die vragen het mee: 

,,Ja, jij, wat doe jij hier eigenlijk ?" 

,,O, ik kijk maar eens hoe je kamer er nu uit ziet en 
of alles nu in orde is." 


374 DE ROMMELKAMER. 

„Maar alles is toch in orde !" lacht het kleine meisje en 
de kamer lacht mee, spottend, wrokkig: „Ja, wat wil jij 
toch, natuurlijk is alles in orde, alleen hoor ji. hier niet thuis !" 

„Ben je blij met je kamer ?" vraag ik haar nog, en iets 
beklemt mij de borst, want ik voel nu weer zóó duidelijk, 
dat de tijd maar altijd sneller voorbij gaat, en dat deze 
kamer alleen gekoesterd werd door de warme genegenheid 
en de teederheden van een klein meisje met donkerblonde 
vlechten. 

„Nou, of ik blij ben !" zegt ze. En dan grijpen twee 
kleine handjes mijn hand en trekken mij: 
„Paatje ! Gauw mee! We worden geroepen! Koffie drinken! 
Kom, gauw!" 

En ik ga mee, en langs den spiegel tredend, zie ik nogmaals. 
heel duidelijk, hoe het éénige vreemde in die uitkaatsing 
van warme, lichte en teedere vroolijkheid der jongemeisjeskamer, 
mijn eigen gelaat is. 

1916. HEITRI VAN BooVEN. 


IN MEMORIAM 

Mr. H. P. G. QUACK en Mr. N. P. VAN DEN BERG. 

Quack, bloemrijk als hij anderen herdacht, heeft zelf in 
eenvoud willen worden uitgeleid. Geen grafrede, is zijn 
wensch geweest; en geen levensbericht. Berichtte hij niet, 
nu vierdehalf jaar geleden, over zichzelf? Wie die het hem. 
thans verbeteren zou? 

Hij stond vèr af van het tegenwoordig Gids-geslacht, 
waarvan hij een enkele maal wel een vertegenwoordiger bij 
zich toegelaten heeft, hem ontvangende met een weidschen 
zwier, geheel vreemd geworden aan onzen tijd der voetbalmanieren. 
Wat hij dan zeide onderscheidde zich door groote 
hoffelijkheid; ook door niet weinig behaagzucht. 

Behaagzucht steekt er naar onzen smaak in äl Quack's 
werk. Het woord kostte hem niet veel; en hij bedronk. 
zich wel eens aan het woord. 

„En zoo gaat de menschelijke samenleving, prototype van 
de zedelijke wereldorde, steeds voort. Staat en maatschappij 
zijn slechts de facetten waardoor het leven hetzij uit het 
eene, hetzij uit het andere standpunt wordt waargenomen, 
of liever staat en maatschappij zijn de factoren der samen 

Een vaste loop, één streven heeft de rnenschheid.-leving. 
Als een breede stroom snellen de wateren voorwaarts; de 
golven glinsteren van licht, daar zij de zon, het ideaal der 
wereldorde, weerkaatsen; zij ruischen voort langs berg en 
dal, altijd over vaste beddingen, en zelfs waar op een oogenblik 
een plotseling beletsel de bedding dreigt te doen ontzinken, 
waar de wateren nederploffen, daar welft zich in 


376 IN MEMORIAM. 

dien bruischenden val, waar alles door elkander woelt, zacht 

en schoon een veelkleurige tinteling, de regenboog, de Iris, 

Coeli decus promissumque Jovis lucidum ?" 1) 

Dit is niet de taal van den eigenlijken geleerde. Zoo een 

zal licht meenen, dat zij welluidende onbepaaldheid is. Fa


cetten of liever factoren? Wat is het nu? En gaat boven 

den breeden stroom de zon nooit schuil? en zoo zij het 

doet, wat blijft er aan glinstering over ? 

Evenmin is het de taal van den waarachtigen profeet. Zij 
grijpt niet met ijzeren greep. Is Quack's levensdoel geweest 
zooals hij het ergens opgeeft: „een edelen hartstocht in de 
ziel van zijn volk te werpen," 2) dan is dit doel niet bereikt. 
Het is ook wel héél hoog gesteld. De ziel die, uit eigen 
overvloed, iets van de matelooze leegte vullen kan van een 
geheel volk dat een tekort aan zieleleven is gaan vertoonen, 
moet inderdaad van rijkdom overloopen, de onuitputtelijkheid 
eener steeds wellende bron bezitten in zichzelf. Héél enkelen, 
in den loop der geschiedenis van de menschheid, hebben 
dat vermocht. Wie zal er Quack bij tellen? 

„De wereld om mij heen, wanneer zij van mijn uitingen 
wilde kennis nemen, verweet mij nu en dan de vaagheid 
van mijn aspiraties. Zij had in zekeren zin gelijk. Ik kon 
geen daden toonen..." 3). 

Wie deze bekentenis heeft neergeschreven --- en er zijn 
er wel tien of twaalf zoo in zijn boek --heeft zijne minderen, 
zoo zij het hart op de rechte plaats hebben, reeds 
ontwapend. „Neen," staan zij gereed te zeggen, „ook Uwe 
tweede uitspraak is onjuist. Mikte de eerste te hoog, de 
verootmoediging die er op volgt is wat diep. Zien wij het 
wel in, dan is de eigenaardigheid van Uw bestaan juist dat 
Gij eene overvloedige hoeveelheid daden kunt toonen, maar 
dat zij voor een deel zoo weinig onmiddellijk verband 
schijnen. te houden met Uwe woorden." 

Ziehier de moeilijkheid die Quack's figuur oplevert en die 
haar tot een zoo belangwekkende maakte. 
Deze man heeft, naar eigen getuigenis, „dapper medege


1) De Gids 1868, IV, 214 (uit de Utrechtsche intreerede). 
2} Herinneringen, 298. 


} Ibid., 296. 


IN MEMORIAM. 

holpen aan de werkzaamheid van verschillende machtige 
economische productie-factoren van ons land". 1) Dat staat 
er waarlijk niet voor de leus. In zijn tijdperk van overgang 
tot eene modern-kapitalistische ontwikkeling heeft ons land 
nauwelijks iemand bezeten die zóó lang achtereen en in zóó 
onderscheiden en steeds gewichtige betrekkingen die ontwikkeling, 
minder als leider dan als intelligent en arbeidzaam 
dienaar, bevorderd heeft. En nu zegt hij wel: „eer men aan 
de distributie toekomt moet er produceerd worden"; maar 
deze koeien-waarheid helpt ons niet aan de oplossing van 
het raadsel, hoe deze man, die niet ophield te kweelen van 
verteedering, eigenlijk het evenwicht gevonden heeft tusschen 
zijn dagelijksch doen en zijn dagelijksch droomen. 

Heeft hij het wel gevonden? Zijn Herinneringen eindigen 
met een „Pacem imploro". 

Juist omdat Quack in het geestelijke van zoo hooge komaf 
was, omdat hij de eerbiedige jongere is van een Martinus 
van der Hoeven, omdat het accent van zijn mysticisme, 
ondanks de nooit ontbrekende bijmenging van mondaniteit, 
toch van tijd tot tijd weet aan te doen als zoo onmiskenbaar 
echt, — daarom zullen van zijne daden enkel die in herinnering 
blijven, die hij en hij alléén heeft kunnen bedrijven. 
Zijne verdiensten ten opzichte van Bank, Staatsspoor, Handelmaatschappij, 
deelt hij met anderen. De Socialisten is van 
hem alléén, en in het Holland van 1875 dit boek geconcipieerd 
en de conceptie aanstonds uitgevoerd te hebben, is 
en blijft een titel tot zeer eervolle vermelding in de geschiedenis 
van ons geestelijk bestaan. Wij leven snel, en zouden zoo 
licht kunnen voorbijzien, dat het doorzetten van dit werk, voor 
iemand die voor een goed deel zijn weg nog maken moest 
en lang niet onverschillig was voor den bijval der wereld, 
een daad is geweest in den kloeksten zin van het woord. 

Ons geslacht is aan het boek ontgroeid natuurlijk. Wij 
worden ongeduldig bij dit onafzienbaar magazijn van liefdevol 
geëtiketteerde utopieën; de S. D. A. P. is er, en de taak 
onzer staatslieden komt voor een goed deel daarop neer, 
te beproeven welke compromissen met haar zijn te sluiten. 
Zij doet Ons niet alleen veranderen, maar verandert ook 

1) Ibid, 295. 

1917 I. 25 


378 IN MEMORIAM. 

zelf, door de aanraking met onze werkelijkheid, iederen dag. 
Zij is reeds de satisfait in de bestraffende voorstelling van 
weer nieuwe droomers. Maar denk aan het Holland van 
1864, toen Quack zijn artikel over Lassalle schreef en van 
de bollebozen van „de Witte" niemand begreep, waar hij 
het eigenlijk over had..., en gij erkent ongemeenheid in 
zijne verschijning. Geen revolutionnair; hij had er de kracht 
niet toe, en is zijne kracht nimmer te buiten gegaan. Maar 
wèl iemand die opkomt voor een ideaal „in de historische 
vormen der traditie". 1) Hij heeft nooit een vorm gebroken; 
wèl de vele vormen, waarmede hij omgaan kon, gevuld met 
de tinteling van iets nieuws. Van hoevelen onzer zal dit 
eenmaal mogen worden getuigd? Zoodat wij heengaan in 
de verzoende stemming der dankbaarheid, die epigonen past. 

Mr. N. P. van den Berg was óók medewerker aan De 
Gids, doch niet zeer lang. Ons tijdschrift heeft een drietal 
uitvoerige artikelen van zijn hand mogen plaatsen, in de 
eerste jaren van zijn presidentschap der Nederlandsche Bank. 

Een lange Indische loopbaan had hij toen reeds achter zich. 
Een loopbaan gekenmerkt door een daad, kloek en zegenrijk 
als het weinigen gegeven is éénmaal in hun leven te mogen 
volbrengen: de bezwering der uit de suikercrisis ontstane 
Indische financieele crisis van 1884. 

In zijn Munt-, Crediet- en Bankwezen in Ned.-Indië 
heeft van den Berg de geschiedenis dier crisis onvolledig 
verhaald. Zijn eigen overwegende verdienste heeft hij verzwegen 
; wel de hulp van kloeke mannen in patria vermeld, 
niet zijn eigen greep der nood-ordonnantie die het tot dusver 
onbekende verband op te velde staande vruchten 
mogelijk maakte. 2) 

Op zijn credit stond toen reeds zijn met succes bekroond 
verzet tegen het moederlandsch voornemen van 1872—'73 
Indië den zilveren standaard te doen behouden. Dat verzet 
moest worden volgehouden jaren lang, in eene campagne 
die 'van den Berg's krachten openbaarde en tegelijk staalde. 
Hij wist voor ons Indië een weg te doen inslaan, dien Enge


1) Herinneringen, 174. 
2) Zie C. Th. van Deventer in De Gids 1908. I, 364. 



IN MEMORIAM. 

land, tot zijn latere verknijping, versmaadde voor zijne 
kolonie. 

Van den Berg is nimmer tot de eigenlijke staatkunde 
overgegaan. Maar zou het hebben kunnen doen. Lang 
vóór van Deventer heeft hij denkbeelden geuit waaraan 
later, dank zij het Eereschuld-artikel, bovenal diens naam 
verbonden is geraakt. Doch aan van Deventer's optreden, 
ook aan het vroegere van Brooshooft, gaan van den Berg's 
Brief aan Mr. J. van Gennep (Batavia 1878), en zijn Debet 
of Credit? (ibidem 1883) vooraf. 

Er komt u uit die geschriften een man tegemoet van 
groote kennis en tegelijk van een groot karakter. Deze 
aanklachten tegen de tekortkomingen der liberale politiek 
ten opzichte van Indië komen niet, als die van Huet, uit 
het brein alleen; zij komen uit het hart. Huet plaagt de 
„liberale" ministers van koloniën door te hunnen koste het 
verleden te prijzen dat zij besmalen maar niet afbreken 
kunnen; van den Berg wijst liever de toekomst in. 
„Het is niet twijfelachtig wat Indië geleidelijk en zeker 
kan worden, als het moederland, zorgende voor veilig. 
heid, goede gemeenschapsmiddelen, bevloeiingswerken en 
doelmatig onderwijs, en ';zich bepalende tot het heffen 
van de belastingen noodig om alleen in Indië's behoeften te 
voorzien, datgene verricht wat de onafwijsbare plicht is van 
elke goede regeering, die tot geen prijs van het meten met 
twee maten weten wil." 1l 

Nog jaren heeft het geduurd eer deze inzichten die der 
machthebbers in Nederland waren geworden, maar van den 
Berg heeft mogen leven om er zich in te verheugen. 

Hij was voortgegaan de algemeene zaak te dienen op het 
gebied dat hij als nauwelijks een ander beheerschte: dat van 
het credietwezen. Na een Indische loopbaan van vier en 
dertig jaren (van 1855 tot 1864 geëmployeerde bij de 
Bataviasche factorij der Handelmaatschappij, van 1864 tot 
1873 hoofdagent der Ned.-Indische Handelsbank te Batavia, 
van 1873 tot 1889 president der Javasche Bank) durft hij 
het directeurschap, en in 1891 het presidentschap der Nederlandsche 
Bank aan en weet het in die plaats niet slechts 

1) Debet of Credit?, bl. 70. 


380 IN MEMORIAM. 

uit te houden, maar haar met de levende kracht zijner stoere 
oorspronkelijkheid te vullen, tot 1912! 

Zulke mannen werden er geboren in 1831. En wij, die 
elkander bejubelen als wij het hoofd boven water hebben 
weten te houden het vierde eener eeuw! 

H. T. COLENBRANDER. 

HET TOONEEL. 


Op dagen, dat de jaren helpen, en ik mijn brein van 
woelgeesterij zoo vrij weet als 't volkslied ons bloed van 
de smetten, lijkt toch een Tucht-Unie.-die-wat-doen-zou mij 
wel de allernuttigste stichting voor onze, op stichten meer 
dan op gesticht worden beluste maatschappij. Unie en tucht, 
als één begrip! Niets is méér noodig zelfs op de planken. 
Geld? Bagatel! Regie ? -- Nu ja... Maar wat vermag 
ook die, zonder tucht? Tucht leert, wat niemand meer schijnt 
te weten: wat ieder moet doen en wat ieder moet laten. Dat 
is, wat men achter de schermen niet weet. 

Enkele maanden nadat Eduard Verkade heeft begrepen, 
niet te deugen voor het bestuur van twee tooneelgezelschappen 
tegelijk, is Cor van der Lugt overtuigd gebleken van Ver 

ongeschiktheid voor elke directie. Vanwaar heeft-kade's 
Van der Lugt nu de zekerheid, dat hij moet doen, wat 
Verkade moet laten? 

Wat ook deze geroepene gauw vond, is geld. In oorlogslanden 
weinig waard, schijnt dit in Nederland voor het 
rapen. Sterk heb ik dit deze week beseft, toen in Den 
Haag een spel vertoond werd, dat naar „den minnaar der 
armoede" heette: het Sint Franciscus Gebarenspel. 

De ontwerper, Antoon Molkenboer, is als bewerker der 
vertooning een man gebleken van ongewone werkkracht, 
die, als decoratie-schilder werkzaam geweest in de Vereenigde 
Staten, bij de doortastende Yankee's althans aan het eind 
niets meer had te leeren. Met Amerikaansche voortvarendheid 
heeft hij zoowel te 's-Gravenhage zelf als elders de 
kunst der reclame verstaan, doch welk een kapitaal aan ijver 


389 HET TOONEEL. 

en hoeveel beleid en geduld hij stak in zijn spel, hebben 
de werkers en werksters in zijne werkplaats van decor en 
kostuum met de schare van zeer jonge en oudere dilettanten 
moeten bespeuren, op wier toewijding hij weken lang een 
beroep heeft gedaan voor een slechts viermaal te geven 
vertooning. Toen hij den dichter Felix Rutten aan het schrijven 
zette van proza en poëzie, kreeg ook deze slechts uit te 
werken, wat zijn verbeelding had beraamd. Bedenker van den 
inhoud, ontwerper, zoowel van het omvangrijke voortooneel, 
dat het aspect van het „gebouw" vervormde, als van elk detail 
op de tallooze, kleurige en aan versieringsmotieven rijke 
kleedijen, is hij althans aan den tooneelkant der zaal waarlijk 
van alles de leider geweest, slechts het bestuur der 
muziek aan de achterzijde overlatend aan Averkamp. Bij de 
liefde zooveler hedendaagsche artiesten voor een contemplatief 
bestaan, is Molkenboer's lust tot doen een opmerkelijk verschijnsel. 
Was kunst niets dan la dificulté vaincue, men zou 
dezen moedige prijzen als een man van renaissancistischen 
ondernemingszin. En stelt de schoonheidszin strengere eischen, 
te loochenen valt niet, dat in zijn decors en in zijn kostuums, 
in plan en verloop van menig tafreel, in de details en eigenlijk 
ook wel in het geheel van zijn voornaamste gedeelte: het 
intermezzo De Zonnezang, Molkenboer fantazie, smaak en 
vernuft heeft getoond. Doch het sterkst-persoonlijke aan 
hem bleef de geestkracht: niet, dus, eenig deel van zijn werk. 
En bij dezen min of meer negatieven uitslag, is eens anders 
persoonlijkheid opgeofferd, namelijk die van Sint Franciscus. 

De roomschen wenschen een eigen tooneel. Hun is het 
kijkspel niet uit den booze, mits wat men ziet hun godsdienst 
niet deert. Doch natuurlijk verkiezen zij 't werkelijk roomsche. 
Welk een zege zou het geweest zijn, bij het vele en krachtige, 
doch onzekere zoeken en tasten naar vernieuwing en verbetering 
van het tooneel, indien een elk had moeten erkennen: 
hier is zuiver-en karakteristiek-katholieke kunst, waarin 
voor onzen tijd bereikt is, wat die en die der besten ten 
onzent, en gene en gindsche elders hebben begeerd. 

En welk een opgaaf: nu, Sint Franciscus! Nu de wereld 
snakt naar nieuwe geloofskracht, ook tot troost over gruwelijk 
leed, als er nooit grooter was in Europa! Bij wier 
beeld wordt nu beter gebeden dan bijOnze Lieve Vrouwe 


HET TOONEEL. 

de Armoede", nu ontbering zich opdringt zelfs aan de 
rijken! „Omdat ik arm ben en het wil zijn en blijven, ben 
ik vrij : vrij tegenover mijzelven en tegenover anderen. Alle 
macht, die de stof zal verliezen aan mij, zal zij niet toekomen 
aan den geest? Zal mijne ziel niet veerkrachtiger zijn en 
meer verzekerd in wat zij begeert, naarmate zij zal ontlast 
zijn van allen vleeschelijken lust ?" 

Fen andere leer van „den vrijen mensch" hééft weerklank 
in onzen tijd gevonden: Un Homme Libre naar de denkwijs 
van Maurice Barrès, waarin het denkbeeld „de n'avoir pas 
de domicile" het eenige was, dat aan Franciscus' ascetisme 
even kon doen denken. Overigens een leer der uiterste, 
zij het vergeestelijkte, zelfzucht, waar de jongeren onder ons 
uit willen al vóór den oorlog uit wilden. 

Wat de tijd tevens wilde, was eenvoud: minder materia


lisme. En ook de kunst drong terug tot den eenvoud, tot 

deze schoonheid, tot schoonen eenvoud. 

Dat was zoo vóór 1914. Nu dringt, nu dwingt immers 
alles er meer toe! Treffender voorbeeld dan ooit is thans 
deze schoonste mensch uit de roomsche kerk; hij, van 
wien bijvoorbeeld onze Sint Maarten slechts een schamele 
nabootsing geeft, hij, wien „de armoe moeder, vrouw en 
koningin" was, die de liefde stelde waar de macht was: 
Franciscus van Assisi „apostel van den vrede, patriarch der 

democratie" .. . 

Welk een figuur, hij, nu voor de kunst: voor een tooneel 
van den schoonen eenvoud, de schoonheid, gestyleerd tot 
eenvoud — een waarlijke vergeestelijking. 

Daartoe de medewerking aller roomschen van smaak en 
van aanzien in de residentie te vragen; in hunne beurzen 
te mogen putten; het zou een doen voor dezen tijd zijn, 
als de schoonste voorbeelden van Italiaansch maecenaat er 
geen treffender aanwijzen. 

Daar had, wat Berlage al jaren geleden voor Gysbreght 
wilde; wat de roomsche Der Kinderen voor Vondel 
zich droomde; in een visie van Sint Franciscus' geestelijke 
pracht kunnen vervuld zijn. 

Helaas, wat de doortastende werker Molkenboer niet had 
meegebracht uit Amerika en ook niet uit zichzelven had, 
was de ziel, die dit kon scheppen. 


384 HET TOONEEL. 

En zoo is het hoogtepunt van zijn werk een volslagen 
heidensche „zonnezang"-vertooning, met een aantal wel 
mooie dingen er in, geweest. Zoo waren er een paar 
momenten, dat men eer aan de verleiding van Antonius 
dan aan de vervoering van St. Franciscus dacht. 

Zoo is het geheel dezer roomsche vertooning een troef 
geworden in de handen dier onrechtvaardige protestanten, 
die beweren, dat roomschen bidden met de handen. Want 
innerlijkheid ontbrak aan het spel; het miste alle stemming; 
er was de muziek blijft hier buiten beschouwing uiterlijke 
schoonheid in; doch stijl, een beginsel, laat staan een 
program voor nieuw roomsch tooneel daarvan was hier 
niets te bespeuren. 

Had men het verwacht van dezen uit der Yankees welvaart 
tot zijn land teruggekeerden decorateur? 
Zoo niet hoe vond hij dan den bijval, noodig om 
zóóveel te ondernemen ? 

Ook op mislukte pogingen naar vernieuwing moet de 
aandacht gevestigd worden. Hierom schreef ik iets uitvoeriger 
over deze. En mij rest geene ruimte om behoorlijke 
hulde te brengen aan wat de Tooneelvereeniging heeft bereikt 
met Ibsen's Kleine Eyolf. Welk een verschil met 
het knoeiwerk, dat Lugné Poe hier indertijd van gaff 
En... welk een succes bij het publiek. Voor een stampvolle 
Groote-Schouwburg-zaal is het werk hier gisteravond 
vertoond en het spel had en hield de aandacht. Ibsen redivivus 
? Daar men spreekt van „ver-geestelijking" ! Geestelijks 
van onzen tijd is er bij hem. Er is ander, nieuwer: 
blijder; maar de diepste ernst is er wel. En ernst was er 
ook in het spel, dat, in de mansrollen niet voldoende, om 
wat er in de vrouwerollen werd bereikt en om de innigheid 
van het geheel, dankbare waardeering verdient. 

Rotterdam, 19 Januari. J. DE MEESTER. 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

28 Jan. 1917. 

Het antwoord der Entente aan Wilson toont, dat niet enkel 
bij de Centralen de beletselen tot den vrede liggen. Er ging 
aan vooraf een stuk der Entente aan de Centralen zelf (30 
December): Een voorstel tot het openen van onderhandelingen 
zonder voorwaarden is geen vredesaanbod." Zouden 
zij dan zelf aan Wilson voorwaarden noemen, waarop wèl 
onderhandelingen te openen vielen ? 

De l Ode Januari heeft aan de (reeds bitter klein geworden) 
verwachting den bodem ingeslagen. De Entente spreekt o 
zij den oorlog gewonnen had, en herhaalt dus wat de wereld 
had afgekeurd in de houding der Centralen. Wij komen er 
af met den troost eener versterking van onze neiging om 
niet slechts politiek, maar ook moreel onzijdig te blijven. 

Herstel; ontruiming ; — niemand had andere eischen 
kunnen verwachten. Maar nu de „reorganisatie van Europa." 
Deze blijkt op te leveren de teruggave van Elzas-Lotharingen 
aan Frankrijk; de oplossing der Oostenrijksch-Hongaarsche 
monarchie in „nationale" staten; de verbanning der Turken 
uit Europa; de hereeniging der gescheiden deelen van het 
oude Polen onder den scepter van den Tsaar. Berust het 
Duitsche volk in deze voorwaarden, dan zal men de vriendelijkheid 
hebben het niet te „verdelgen ". Van de Koloniën 
wordt niet gesproken; van het zeerecht evenmin. 

Voor de galerij is van weerskanten nu genoeg gedaan. 
De vraag is: primo, wat men op het slagveld zal kunnen 
doen; secundo: waartoe men zich zal laten vinden, wanneer 
de beslissing op het slagveld uitblijft. 


386 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Op het slagveld bereidt de Entente (voor zooveel het 
Westelijk front betreft) een nieuw „groot" offensief voor, 
waaraan nog meer Engelschen zullen deelnemen dan bij 
vorige gelegenheden. De Engelschen nemen weer een stuk 
Fransch front over; de Franschen kunnen dientengevolge 
het overschietende deel nog wat zwaarder bezetten dan te 
voren. Zij verzamelen troepen aan de Zwitsersche grens. 
Is het om Italië moed te geven wat krachtiger mede te 
werken aan de bezetting van het front tegen Bulgarije? In 
Roemenië schijnt, met het bereiken van Donau-delta en 
Sereth door de Centralen, de bewegingsoorlog tot staan ge 

Aan het lange Russische front verhoogde levendig--komen. 
heid; eveneens aan het Fransche, waar de Duitschers een 
aantal kleine ondernemingen op touw hebben gezet om de 
voorbereiding van het nieuwe offensief zooveel mogelijk te 
bemoeilijken. De duikbootenoorlog gaat onderwijl zoo lustig 
voort als ooit; aanhoudend krimpt de grootte der Engelsche 
tonnenmaat in met hoeveelheden die langzamerhand bedenkelijk 
beginnen te worden; niet omdat zij zoo groot zijn in absoluten 
zin, maar omdat men in de onmogelijkheid verkeert 
de geleden verliezen door aanbouw voldoende te herstellen. 
Een millioenenleger op het continent, honderdduizenden op 
zee ter uitoefening der blokkade, wederom millioenen in 
dienst bij den munitie-aanmaak: die allen gaan voor en tot 
,den bouw van handelsvaartuigen schieten krachten te kort. 

Wilson houdt zijn ketel te vuur. 22 Januari heeft hij in 
den Senaat eene rede gehouden die de wereld sedert becommentarieert 
in Amerika en in Europa. Die rede is de eigenlijke 
gebeurtenis van de maand, en tot dusver de grootste gebeurtenis 
van den geheelen oorlog. De president der Ver 

neemt Washington's voorschrift: „avoid-eenigde Staten 
foreign entanglments," op en smijt het in den hoek. Hij 
stelt voor (al wacht hij zich wel, het te zeggen) het tweede 
lid der heilige Monroe-leer: „in the wars of the European 
powers in matters relating to themselves we have never 
taken any part, nor does it comport with our policy so to 
do," te begraven. 

Deze oorlog, zegt Wilson, is geen zaak meer die Europa 
alleen betreft. Hij werpt het vraagstuk op der toekomstige 
wereldorde. Taak der Vereenigde Staten is: „zijn gezag en 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

zijn macht te voegen bij het gezag en de kracht van andere 
volken tot een waarborg voor vrede en recht over de 
heele wereld. Zoo'n regeling kan niet lang meer worden 
uitgesteld ... Deze oorlog moet eerst geëindigd zijn, maar 
in oprechtheid moeten wij zeggen, dat het, voor zoover 
onze deelneming aan de waarborgen voor een toekomstigen 
vrede betreft, een groot verschil maakt, op welke wijze en 
op welke voorwaarden deze oorlog eindigt. De verdragen 
en overeenkomsten, die hem ten einde zullen brengen, 
moeten voorwaarden bevatten, die een vrede scheppen die het 
waard is gewaarborgd te worden, een vrede die de goedkeuring 
der menschheid wegdraagt; niet alleen een vrede die de 
verschillende belangen en naaste oogmerken van de betrokken 
volken dient.... Indien de vrede, die nu zal worden gesloten, 
duurzaam zal zijn, moet het een vrede zijn, gewaarborgd 
door de georganiseerde macht van de meerderheid der 
menschheid.... Er moet geen evenwicht van krachten, maar 
een gemeenschap van krachten zijn. Er moet zijn een vrede 
zonder overwinning; alleen een vrede tusschen gelijken kan 
duurzaam zijn; een vrede, waarvan het beginsel gelijkheid 
is, en gemeenschappelijke deelneming aan een gemeenschappelijke 
weldaad ..... Recht moet worden gebaseerd op de 
gemeenschappelijke kracht, niet op de individueele kracht 
van de naties, van welker overeenkomst de vrede zal afhangen 
.... De menschheid streeft thans naar vrijheid om 
te leven ; niet naar een evenwicht van macht." 

De president beseft, dat hem zal worden gevraagd, waar 
deze algemeene beschouwingen in de praktijk op nederkomen. 
Hij schroomt niet, de volgende voorbeelden te noemen: 

„Nergens bestaat een recht, om volken door de eene 
regeering te doen afstaan aan een andere, als waren zij bezit." 

,, leder groot volk, dat thans streeft naar een volle ontplooiïng 
van zijn hulpmiddelen en krachten, moet een directen 
uitweg naar de groote zeewegen krijgen. Waar dit niet kan 
worden verkregen door afstand van gebied, kan het ongetwijfeld 
worden bereikt door de neutralisatie van de rechten van 
direct verkeer onder de algemeene garantie, die den vrede 
zelf zal verzekeren. Wanneer er een behoorlijke regelingscommissie 
is, behoeft geen natie te worden uitgesloten van 
de open paden van den wereldhandel." 


388 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

„De vrijheid van de zee is het sine qua non van vrede, 
gelijkheid en samenwerking." 

„Inperking der marine-wapeningen en samenwerking van 
de oorlogsvloten der wereld, om de zeeën tegelijk vrij en 
veilig te houden." 

„Ik stel voor, dat alle natiën voortaan verstrikkende 
bondgenootschappen zullen vermijden, die hun eigen aangelegenheden 
zouden brengen onder invloeden van buiten af .. . 
In een samenwerking van macht schuilt geen verstrikkend 
bondgenootschap. Als allen zich vereenigen om te handelen 
in denzeifden geest en met hetzelfde doel, zijn allen vrij hun 
eigen leven onder een gemeenschappelijke bescherming te 
leven." 

„Dit zijn Amerikaansche beginselen, het is een Amerikaansche 
staatkunde. Het zijn de beginselen en de staatkunde 
van mannen en vrouwen met vooruitzienden blik overal, van 
elke moderne natie, van elke verlichte gemeenschap. Het 
zijn de beginselen van de menschheid en zij moeten zegevieren." 


Welke moeilijkheden die beginselen op haar weg naar de 
zege zullen ontmoeten in Amerika (om daarmede te beginnen) 
leeren nadere telegrammen er ons in eens bij. 

Dat Roosevelt zou roepen van een „snoevende belofte, 
gedaan om de vreesachtigheid in verleden en heden te bedekken", 
was te voorzien. Hij preekt sinds jaar en dag dat 
de Staten hadden moeten toeslaan onmiddellijk na de schending 
van België's grondgebied. Niet deze stem, eerder de 
talrijkheid der andere, die vinden dat Wilson te ver gaat 
in plaats van niet ver genoeg, trekt de aandacht. De Detroit 
Free Press, met haar: „Wilson heeft een buitengewoon 
ambitieuse taak aanvaard voor een natie zonder macht te 
zee en te land, die toch noodig zijn om haar wil door te 
zetten", geeft vrijwel het gemiddelde der ons overgeseinde 
indrukken weer. Een voorstel van senator Cummings, om 
een week te beraadslagen over „de belangrijkste beschouwing, 
nog nooit door een president der Vereenigde Staten te berde 
gebracht", is aanstonds door den Senaat van hare agenda 
afgevoerd. „Senator Weeks gaf te verstaan dat de president 
den Senaat had gebruikt als een misthoorn om zijn vredesdenkbeelden 
aan de wereld bekend te maken ". Enz. enz. 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Jranscendentaal droomer" is de goedaardigste van een 
aantal qualificatiën, door een blad zijner eigen democratische 
staatspartij reeds voor Wilson uitgedacht. 

De oorlogvoerenden? Tante Voss kondigt af: onder 

doen wij alleen met onze vijanden; Europa voor-handelen 
de Europeanen! — Bonar Law, namens de Engelscheregeering: 
„waar hij over praat, daar strijden wij voor." Hetgeen zooveel 
zeggen wil als: laat ons de zorg voor al dat moois 
maar over. 

Een vrede, gewaarborgd door de georganiseerde macht 
der gemeenschap. Hier wordt het niet gezocht in eene in 
de lucht hangende wereldjustitie; hier wordt koers gezet naar 
het wereldbestuur. Dat dit „allen vrij zal laten hun eigen 
leven te leven" is inderdaad transcendentale droomerij. 
Het bestuur wordt juist ingesteld om elkander vrijheden 
te benemen die wij souvereine boosdoeners wat al te zeer 
blijken te misbruiken. Het wereldbestuur zal den oorlogszoeker 
zoo min vrij mogen laten als het stadsbestuur den 
bellentrekker. Het wereldbestuur wordt gevestigd omdat de 
onbestuurde wereld een moordhol is gebleken. „Alles liever 
dan een herhaling van dit"; zóó zal de stemming zijn. 

De mogelijkheid, de souvereiniteit der staten te handhaven, 
vindt eerlang hare f nancieele grenzen. Eindigt deze oorlog 
met een nederlaag der ééne partij, dan zal voor die partij 
de voorbereiding der weerwraak, voor de andere het voorbereiden 
van afweer, voortaan meer kosten dan de verarmde 
volken zullen kunnen dragen. Meer dan vijftig percent der 
inkomsten brengt geen volk op den langen duur voor de 
wapening op; en daar gaat het naar toe. Er zal dus ver 

komen, omdat de voor de toekomst op te brengen-andering 
bedragen niet meer te vinden zijn; maar eerst wenscht 
ieder nog zooveel mogelijk terug te krijgen voor de reusachtige 
bedragen die reeds besteed zijn. En aan dit streven 
gebiedt Amerika geen „halt ! ", omdat het inderdaad niet beschikt 
over de middelen die de opvolging van zulk een gebod aleen 
op staanden voet zouden kunnen afdwingen. Zoodat voorshands 
geen som te trekken is dan de overbekende: dat het 
nog erger worden moet eer het beter worden kan. Het 
geweten der menschheid zal de thans strijdende legers niet 


390 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

vermogen te scheiden. Wat niet zeggen wil dat het niet 
bestaan zou; maar het werkt niet op korten termijn. Het 
kan de scherping niet ontberen die alleen het naberouw geeft. 

Wilson hebbe geduld. Hij zal zeker eenmaal den dank 
der wereld genieten; en in die verwachting wenschen wij 
hem gelijkmoedigheid toe onder den overvloed van goedkoopen 
smaad waaraan hij zich heeft blootgesteld. 

C. 

BIBLIOGRAPHIE. 


Der Ursprung des Zunftwesens und die älteren Handwerkerverbände 
des Mittelalters, von Prof. Dr. Rudolf Eberstadt, Dozent an der 
Konigl. Friedrich Wilhelms-Universität Berlin. Zweite erweiterte und 
umgearbeitete Auflage. München und Leipzig, Verlag von Duncker & 
Humblot, 1915. 

De inhoud van het boek bestaat voor de kleinste helft uit een 
overzicht van de literatuur over de geschiedenis van het gildewezen, 
voor de grootste helft uit bewerking van een omvangrijk 
materiaal als steun voor des schrijvers eigen inzicht over den 
oorsprong der gilden. Samenvatting van dit inzicht liet hij echter 
opzettelijk achterwege: het zwaartepunt van zijn werk acht hij 
in zijn detail-onderzoekingen gelegen. Daarbij wat polemiek. 

Dezen inhoud dekt, naar men ziet, de titel onvolkomen. 

Op één ding kan men zeker gaan: de strijd over de vraag, 
waar de oorsprong der gilden te zoeken is, is met dit boek niet 
afgesloten. Want het minste, wat daartoe vereischt ware, zou 
toch een samenvatting van Eberstadt's eigen hand zijn geweest. 

Het doet er, kan men zeggen, niet veel toe. Wie kennis 
neemt van jonge literatuur over de economie der middeneeuwen 
ontkomt niet aan den indruk, dat men, zoo ergens, hier voor 
generaliseeren op zijn hoede moet zijn. Het beeld, dat die 
literatuur ons teekent, wordt al rijker geschakeerd, juist het 
passende beeld van een tijd, die boven alles een tijd van gisting, 
van wording, van voorbereiding is geweest, waarin inderdaad 
het zwaartepunt lag bij de détails. Gelukkig dan, dat er gevonden 
worden, wien het verzamelen en ordenen van tallooze schijnbare 
kleinigheden de liefste bezigheid is. 

Toch laat dit slag van bezigheid een gevoel van onbevredigdheid 
achter. Het wil er niet in, dat geen enkele groote lijn in 
die veelheid van feiten zou zijn te onderkennen. Niet bij den 


392 BIBLIOGRAHPIE. 

toeschouwer van andermans verzamelwerk, niet bij den verzamelaar 
zelf, die toch zijn arbeid begon met het doel om te 
begrijpen. Ook niet — en dit pleit voor den berlijnschen hoogleeraar 
--bij Eberstadt zelf, die deze machtige beteekenis van 
het gildewezen wel heel scherp heeft gezien en doen uitkomen, 
dat daarmee voor het eerst in de geschiedenis der menschheid 
„ein werktätiger Bürgerstand mit voller ungeminderter Ehre in 
das Staatsleben (tritt)". Ook de oude wereld kende een staats 
rechtelijk volwassen burgerij, maar niet een burgerij die werkte; 
zij kende ook den arbeid, maar zij kende den arbeid niet in 
volle maatschappelijke eer. De middeneeuwsche gilden hebben 
die twee vereenigd en zoo de middeneeuwen niets hadden gedaan 
dan dit, zij zouden aan de eeuwen, die kwamen daarna, reeds 
een erfstuk van onovertref bare waarde hebben nagelaten. 

Hoe zij nu precies deze geweldige prestatie hebben verricht, 
is, belangwekkende, bijzaak. Eberstadt en anderen mogen voortgaan, 
ons hieromtrent, al polemiseerende, intelichten. Maar het 
feit zelf houdt de nazaat vast voor altoos. 

v. B. 

DE LEEMEN TORENS 

KRONIJK VAN TWEE STEDEN 

DOOR 

HERMAN TEIRLINCK EN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 

EERSTE BOEK. 

III. HERMAN TEIRLINCK AAN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 
Ganshoren, 6 Augustus 1913. 

Mijn beste Karel. 

Terwijl ik u lees, denk ik telkens: „Wat spijt dat ik dat 
alles ook niet mee heb kunnen maken !" maar dan had ik 
zeker niet de helft gezien van wat uwe sierlijke letteren mij 
voor de oogen tooveren. I k troost mij dus in deze weelde 
en groet u dankbaar. Mijne zuster Sonia sluit zich bij mij 
aan om uwe moeder een hulde van liefderijken eerbied te 
brengen. Omtrent het drankje, waarvan gij haar het recept 
hebt willen geven, is zij met u volkomen eens: het is afschuwelijk 
slecht. Derhalve werd het, reeds bij de eerste teug, 
de oorzaak van nieuwe kwalen. Als gij het goed vindt, 
kunt gij u in 't vervolg van alle verdere geneeskundige 
bemoeiïngen ontslaan. 

Ik hoef u nauwelijks te zeggen hoe diep mij het gebeurde 
met Paul Mornar getroffen heeft. Mijne aandoening 
geldt evenveel om Germaine Theunis als om hem. Waar 
moet dat naar toe? Ik gis dat gij onmachtig zult zijn om 
iets maar te voorkomen van wat er (nu heel gauw, naar 

1917 I. 26 


394 DE LEEMEN TORENS. 

ik vrees) gebeuren zal. Misschien hebt gij gelijk te denken 
dat ge van liefdezaken niet veel afweet. Misschien ook hebt 
gij ongelijk want men kent zelf niet altijd zoo sekuur de 
wentellengte der gevoelsdraden die het eigen hart uitwerpt 
over de menschen en de dingen. Wanneer het mis gaat 
loopen met Paul en Germaine, zult gij dan niet een deel 
moeten dragen van de verantwoordelijkheid? Ik zeg dat. 
zoo maar, en ik druk waarlijk slecht uit wat ik zeggen wil. 
De koers van iemands lot kan men niet veranderen: het is 
als een uitvloeiend water, dat de putten vindt die vooraf 
zijn gedolven. Toch vraag ik u: hebt gij den put gezien, 
en hadt gij den tijd niet hem te vullen? 

Mijn beste Karel, laat ik met zulke woorden uw geweten 
niet befloersen. Ik lach zelf om hetgeen ik vertel. Ik behoor 
tot dat slach van ellendelingen, waarvan men zeggen kan. 
dat zij, bij het wijde schouwspel van het leven, niets afkeuren 
en niets toejuichen. Zij hebben geen medelijden met 
de Jeune première" die het argeloos slachtoffer moet worden, 
en voelen geen af keer voor den sluipenden „traitre" 
die haar treffen zal. Zij kijken toe met drooge oogen en 
zien hoe, daarhooge, dezelfde moederlijke zon eenderlijk de 
blonde tarwe voedt en de gretige distels, die de tarwe 
verstikken. 

Wanneer ik mij nu zoo in donkere verf zet, beteekent 
dat niet hoe gevoelloos of apathiek ik ben geworden. Er 
vlamt nog wel eens een heroische gloed in mij los, en dan 
ontwaar ik dat daar van binnen iets wonderbaars en Quixotachtigs 
is bewaard gebleven. Het is gek. Ik sta met 
vollen name in de cataloog der oude kraters en als ik mijn 
eigen goed beschouw, vertoon ik inderdaad die zwarte ¢ 
gapende wonde, met koude korsten omrand --maar catalogen 
zijn catalogen, zegt de grijze rechter Duplessis-Verneuil, 
en meer kan men er waarlijk niet van zeggen .. . 

Dus: Germaine is in Gent voor het voetlicht gekomen, 
en ik verneem van u dat het een sensationeel optreden was. 
Daar ik bezwaren zie tegen het uitbreiden dezer sensatie 
(bijvoorbeeld tot in het hart van Simone Rénier) zal ik uwe 
berichten in Brussel niet ruchtbaar maken. Ik zal zelf vermijden, 
zoo goed als ik kan, dat zij, langs andere zijden 
uit, ruchtbaar worden gemaakt. 


DE LEEMEN TORENS. 

Natuurlijk heeft het schielijk vertrek van Germaine hier, 
in Ganshoren, nog al schandaal verwekt. Het Bundelke 
Wissen heeft leelijke dagen beleefd. Ik ging er, op een 
morgen, binnen, vergezeld door Conscience. De herberg 
was ledig, eene akelige ledigheid, als van een doodhuis, 
wanneer juist het lijk is weggedragen. De stoelen stonden 
ordelijk om de tafels, de toog was effen en droog, de hang 
schoon bezet met blinkende glazen. De verkoopplakkaten 
en advertentieplaten aan den wand keken me als uit een 
ver verleden tegen. Er ging een flauwe geur van vervlogen 
bier door de lucht. 

Lieveke verscheen op 't gerucht van de oude deurklink. 
Een hooge kleur schoot over haar aangezicht. Het groote 
hoofd van Conscience ging haar te gemoet lachen, maar ze 
schoof weg in de keuken, waar een geluid van stemmen 
seffens neerviel in een angstige stilte. 

-„Ze is een beetje verlegen, Mijnheer," vergoelijkte 
Kristoffel Conscience, „we zullen maar mee in de keuken 
gaan." 
In de keuken, rond een groote, lage tafel, zaten de vijf 
zoons van Flup Staal. Tien ronde blauwe oogen staarden 
verwonderd uit boven vijf witte koffiekoppen. Moeder Wanne 
zat vooraan, de zesde bengel op den schoot. Trien stond 
recht, aan den anderen tafelkant, en, met breeden zwaai van 
haren blooten arm, sneed boterhammen over hare kloeke 
borst. Onder het schouwkleed, aan weerszijden van de Leuvensche 
stoof, waren Thijs Theunis en Flup Staal aan het 
rooken. Niemand sprak, toen ik op den keukendrempel 
verscheen, en elk keek verlegen toe naar de boodschap die 
ik misschien bracht. Er was een bange verwachting in huis 
naar datgene, wat mijne lippen schenen te bezegelen. Trien 
alleen ging voort met haar werk, en het breede mes trok 
door de zoetigheid van het groote brood, dat aanstiet als een 
wiel op haren buik. 

-„Goeden morgen, goeden morgen," knikte Conscience. 
Ik had mijn hoed afgenomen. Moeder Wanne beantwoordde 
met weeë stem den groet en de anderen bleven zwijgen. Ik 
voelde dat het eerste woord, dat ik zou zeggen, vreeslijk 
beven ging in deze stilte, en Conscience deelde blijkbaar in 
dat gevoel, want hij begon nu stil en onbelangrijk te praten, 


396 DE LEEMEN TORENS. 

als om iets weg te babbelen, dat hing, onzichtbaar, in de ruimte. 

--„Wel !" zei hij, dat is hier aardig een tafelken-rond.. . 
en wat schieten de jongens prachtig op, Trien ... 't zijn 
reuzen, 't zijn waarlijk bloeiende reuzen geworden ... en 
met den jongsten kleuter gaat ook alles goed, naar ik zie. . 
ja, daar zorgt moeder Wanne voor ... Zie, mijnheer! dat is 
nu eens recht een huiselijke haard ! ... " 

Trien smeerde de broodsneden. Ze sprak: 

-„We zullen er voor zorgen dat het een huiselijke 
haard blijft, Mijnheer Conscience." 
-„En dat zal het, Trien," zei Conscience, „dat zal het.. 
Ziet-ge, voor geen van ons is het leven een tochtje zonder 
hindernissen, ieder heeft zijn zorgen --maar een goede, 
warme nest, waar men thuis is en waar het horloge aangenaam 
tikt, nietwaar ?... ja, daar vindt men troost voor 
't verduurde leed en steun voor de komende dagen ... Hoe 
heet de tweede die eet als een beerken, Trien? Anatolleken 
geloof ik... Geef me een plaksken, Anatolleken..." 
Hij reikte zijne enorme witte hand naar 't verschrikte kind. 

-„He-wel ? Anatolleken," sprak Trien met eene moederlijke 
brutaliteit, „wil•de gij 'ne keer gauw een plaksken geven 
aan mijnheer Conscience?". 
Maar het jongetje begon te huilen, en Concience nam op 
zijn geweten dat hij de schuld was van dat kinderlijk ongeluk. 
Ondertusschen bleef moeder Wanne mij met verscherpte 
angstigheid aanstaren en ik besloot daarom het spokende 
onderwerp aan te pakken, in de overtuiging dat iedereen 
daarbij rustiger zou worden. 

-„Moeder Wanne," zei ik, „ik heb vernomen dat 
Germaine het wel stelt. Ze is bij fatsoenlijke menschen in 
huis, te Gent, en werkt. Ik geloof, Theunis.. . " 
Theunis grinnikte in zijn hoek. Ik wilde zeggen dat ik 
hoopte dat hij met zulk opbeurend nieuws in zijn schik 

mocht zijn. 
--„Och Thijs," fluisterde Wanne, „wees toch redelijk." 
Met een grijns op elk woord, viel Theunis nu uit: 

-„Ja, ik zal redelijk zijn ... Het is redelijk te gelooven 
al wat een stadsmensch ons vertellen kan. Praten kunnen 
ze allemaal. Dat hebben ze van den duivel geleerd, en die 
huist in geen leemen boerenhol... Maar om bij fatsoenlijke 

397

DE LEEMEN TORENS. 

menschen te gaan inwonen moest ons jong geen kantjes 
dragen en wegvluchten van huis... en werken, dat kon ze 
hier ook doen, mijnheer Teirlinck. Steekt eens allemaal ulder 
handen uit, gij Wanne, en Trien en r lup, en gij ook, 
Lieveken, en ik zelf ... Zie-de die handen uitsteken, Mijnheer? 
Ze dragen de weeren en de rimpels van hunnen 
arbeid, mijnheer Teirlinck. Ze hebben gewroet voor den 
kost, en over hunne vingeren brandt het brood niet dat ze 
verdiend hebben, en wanneer ze samenkomen voor een 
vader-ons, mijnheer, schaamt het God niet dat ze ruig 
geworden zijn." 

-„Mijnheer Theunis! Mijnheer Theunis !" pruttelde 
Conscience ontsteld. 
-„ I k heb u 'nen keer om raad gevraagd, mijnheer 
Teirlinck," hernam de oude stakker, „omdat gij toch geen 
reden kondt hebben om mee te helpen dat het ongeluk kwam 
over ons huis. Ik heb dien dag ons jong bij de vuist gevat, 
en op uw gezicht heb ik gelezen dat ge mij voor een 
brutalen rekel hieldt. Uw raad was toen dat ik over de 
heele historie een bekrompen opinie had en dat de verdomde 
meid haar weg zou vinden en van de Voorzienigheid haar 
bekomste krijgen. Ze heeft nu waarschijnlijk haar. bekomste 
al, de slet ! ... " 
Moeder Wanne boog het hoofd en deed het teeken des 
kruises. Theunis zag haar aan, werd rood of hij barsten 
ging en ik verwachtte nu een schrikkelijken uitval. Maar 
hij stond recht, wreef over zijn keel, onder den harden 
kinnebaard, en zijne oogen stonden plots te baden. Hij zei 
heel stil: 

-„Wanne, dat en is niet wel." 
En langzaam ging hij de keuken door en vertrok in 
den tuin. 
Een der kinderen, op één na het kleinste, was nu aan 
het slaan met een houten lepel op de tafel en Trien nam 
hem den lepel af. Wanne wendde zich naar mij om en de 
onuitsprekelijke goedheid, die in hare oogen lag, bewoog 
mij diep: 

-„Het is spijtig," sprak ze, wat onze dochter gedaan 
heeft, maar het is onze dochter, mijnheer, en Thijs is een 
brave man en ik hoop niet dat ik ooit anders getracht heb 

398 DE LEEMEN TORENS. 

dan braaf te zijn ... wat zou Germaine dan slecht zijn 
geworden ? Ik geloof wat ge van-haar zegt, Mijnheer, ik 
geloof dat ze werkzaam en eerbaar is, en dat zij het goed 
stelt, ik geloof het uit den grond van mijn hart, en wij 
gelooven het allemaal. Wanneer zij ons dien eenigen brief 
heeft gezonden, kort na haar vertrek..." 

-„Kom, laat ons daar over zwijgen," deed Trien die 
van manieren wel heel veel op Theunis lijkt, behoudens die 
blijde straling over haar gansche gelaat. 
-„Ja," deed Flup, nadat hij even van wijd in den koolbak 
had gespeekt, Ja, moeder, die historie hangt mijn keel uit." 
Wanne zuchtte en zweeg. Conscience grabbelde gretig 
naar de kleine stilte die gekomen was en terwijl hij een 
liefelijken glimlach ontvouwde tusschen zijn zeilende ooren, 
zei hij schuchter: 

wilt ge ons nu een fleschken geus ophalen, Lieveken ?" 

En Lieveken ging. Ik keek naar Flup Staal die koortsig 
op zijn pijp te bijten zat. Het is de type van den schoonen 
arbeider, een struische borst, een kloeke kop en vuisten 
als voorhamers. Het was Conscience een jammerlijke ontgoocheling 
als hij sprak: 

-„En vader overdrijft wanneer hij voor Germaine zoo 
hard is. Maar zij is jong, en het zijn de menschen die niet 
deugen. Moest het mij te doen zijn, ik ging ze naar Gent 
halen en ranselde het mogelijke kwaad haar voor goed uit 
het lijf." 
--„Gij, man-lief", spotte Trien, „probeer dat ge zelf 
weer aan het werk geraakt, dan hebt ge geen tijd om flauwe 
kul te verkoopen". 

Flup was zichtbaar geraakt in zijne eigenliefde. Hij keek 
me tersluiks aan en zette dan eene redevoering in, die of 
schoon hij zich met hevigheid tot Trien wendde, geheel aan 
mijn adres was gericht. Ik hoorde dadelijk dat hij zichzelf 
voor een geweldige socialist hield en die overtuiging in vele 
volksmeetingen had opgedaan. Hij sprak van de maatschappij 
die hoe langer hoe rotter was geworden, van het monsterachtige 
kapitaal en den uitgebuiten arbeid, van het strijdende 
proletariaat, dat in de zon der toekomst eens zegevierend 
zou oprijzen .. . 

Uit die afgematte beeldspraak moest blijken dat de werk



DE LEEMEN TORENS. 

staking in de fabriek van Rénier niet minder dan billijk 
was en dat Trien daarvan nooit iets zou begrijpen. Trien 
stribbelde toch tegen: 

-„Dat duurt nu al zooveel weken", zei ze, „en niemand 
weet waarom men juist bij Rénier, die toch een goede baas 
is, staken moest." 
-„Juist bij Rénier, omdat hij een goede baas is," preekte 
Flup. „Als hij een slechte was, zou hij nooit de loonverhooging 
toestaan. Een goede baas buigt het rapst, en dan 
moeten de andere wel volgen ... ', 
Hij zette nu die flinke politiek uiteen en kwam tot de 
slotsom dat het eene dwaasheid was een conflikt te zoeken 
met hartelooze meesters. Conscience was daarbij vermetel 
genoeg om op te merken, dat men, met een zulkdanig 
systeem, de zachtste bazen tot dwingelanden zou maken, 
waarop Flup, met ongeraden diepzinnigheid, verklaarde: 

-„ Goede menschen blijven langer goed dan slechte 
menschen ophouden slecht te zijn." 
Hij meende daarna dat, in het huidig geval, Rénier van 
in den beginne af zou hebben toegegeven, als daar niet dien 
„schuimer van een Hougardy" was. 

-„Mijnheer Teirlinck kent mijnheer Hougardy goed,` 
waarschuwde Conscience voorzichtig. 
-„Dan weet hij wat voor een ploert het is," zei Flup. 
Ik beken dat ik tegen zulke onbewimpelde geringschatting 
van Renier's secretaris niet veel had in te brengen. Ik 
meende goed te doen met het gesprek van hem af te leiden 
en gelukte daarin dank zij een coupletje van algemeenen 
aard over de wanverhouding van patroon tot werkman. Ik 
wilde Flup Staal namelijk doen inzien dat de kracht van een 
beroepsbond niet ligt in zijne voor politieke oogmerken aangelegde 
numerale sterkte en daar dit in België met de 
arbeidersfederaties wel het geval was, zouden die federaties 
dan ook alle ontzag missen bij bazen, die verplicht zijn de 
rechten van den arbeider te meten aan zijne productie. Ik 
zag gauw in dat mijne redeneeringen zoo goed als geen vat 
hadden op dezen stoeren proletariër. Hij verwarde partijen politiek 
met klassenstrijd; de bron van alle kwaad was, in 
zijne overtuiging, de Staat, en dezen Staat incarneerde hij in 
Koning en Papen. 


400 DE LEEMEN TORENS. 

-„Het is van boven aan, dat men den boel moet zuiveren ",. 
declameerde hij, „al wat galons en ornamenten draagt moet 
men uitroeien, want die vergulde prullen verblinden het volk. 
Weg met de Koningen en hunne zedelooze hoven, en de 
miljoenen die ze ons kosten zullen we besteden aan hospitalen, 
liefdadigheidswerken, antituberkuleuze inrichtingen en al 
andere zorgen der openbare gezondheid ! .... Weg met de 
pausen en hunne kerken, en de miljoenen die ze ons kosten 
zullen we besteden aan kindertuinen, scholen, museums en 
universiteiten ! .... Weg met de generaals en hunne legers,. 
en de miljoenen, mijnheer, de miljoenen die ze ons kosten 
zullen we besteden aan de opbeuring van 's lands handel en. 
nijverheid, aan 't bouwen van fabrieken, beurzen en vloten,. 
aan het stichten van werkmanshuizen, van ouderdomspensionen,. 
van levensassurantiën, , en aan de vrije bezegeling van den 
internationalen vrede ! ... " 
Het was een aandoenlijk schouwspel, Karel: ginder in den 
bloeienden tuin, waar men hem kon zien van uit het vierkante 
keukenvenstertje, dien verstoorden vader, zijn harden 
toorn aan het opkroppen daar die zwijgende, lijdende 
moeder, opgesloten in den troost van haar middeleeuwsch 
geloof hier de blozende Trien, bezig in haar schoon 
levensgeweld, haar uitzettend, als eene klokhen, te midden 
van die zes blauwoogige kinderkens en, boven alles uit, 
dezen armen werkman, aan 't lawaaien met woorden, aan 
't zwaaien met idealen over zijne dagen van ellende... Ik 
hoop maar dat Germaine dikwijls mag denken aan hare 
ouders, en aan het huisje dat zij verlaten heeft. 

Ik stond machteloos tegenover de algemeene verwarring. 
waarin ik de familie Theunis gevonden had en waarin ik 
haar tot mijn spijt, bij het uitgaan, laten moest. Conscience 
was me op de straat vóór en ik stapte nog de laatste trap-
tree van de herbergdeur niet over, als Lieveken mij zacht 
op den schouder tikte. Ze was uitermate verlegen. Ze 
reikte me een klein pakje toe, dat zorgvuldig was dichtgemaakt. 
Ze zei: 

-„Men is hier wel wat bang voor u, mijnheer, en ge 
moet ons dat vergeven, maar ik weet dat ge steeds wilt 
heel goed zijn voor ons ... en daarom durf ik u vragen 
dees pakje aan Germaine te sturen. Gij weet haar adres. 

DE LEEMEN TORENS. 

Het is een vertrouwelijke dienst dien Germaine zeer op prijs 
zal stellen." 
Ze merkte dat ik aarzelde en dat de geheimzinnige manieren 
van haar verzoek mij verwonderden. Ze glimlachte zoetjes: 

-„Het is een pakje oude brieven. Germaine, die dikwijls 
onvoorzichtig is, heeft ze hier vergeten. Het is best dat ze 
vader niet vindt en ik mag ze niet verbranden. Ik hoop dat 
zij het zelf doet." 
-„0," zei ik rap, misnoegd en ongeduldig, „brieven van --." 
Maar ik kon me bijtijds beheerschen. Lieveken wendde 
zich halvelings om, beschaamd over de leugen die van hare 
lippen viel: 

-„Ik weet niet van wien, mijnheer." 
Ik had reeds het pakje verborgen en drukte hartelijk hare 
hand. Ze verdween geluideloos en ik haastte mij om het 
enorme lijf van Conscience in te halen, dat, midden over 
den grijzen steenweg, een donkerblauwe schaduw uitsmeet in 
het zonnelicht. . 

Met deze post, Karel, ontvangt ge, verpakt zooals ik ze 
van Lieveken zelf ontvangen heb, de brieven van Gaston 
Hougardy aan Germaine Theunis. 

Ganshoren, 10 Augustus 1913. 

Dezen morgen heb ik vernomen dat het huwelijk van 
Cornelie Mornar met Rodolf de Pessemier vastgesteld is op 
Zen September. De benoeming van den jongen diplomaat 
tot ambassade-secretaris te Berlijn ligt gereed, en dadelijk 
na de plechtigheid vertrekt dus het lieve paar naar Duitschland. 

Die de Pessemiers zijn eene pleizierige familie. Ik ken er 
nu de drie huishoudens van : Domien, den questor, Henri, 
den Notaris, en Arthur, den brouwer. Het zijn drie reuzen, 
maar Henri is ver uit de grootste van allen. Zij stammen 
overigens af van ontzaglijke menschen. Hun grootvader, 
wanneer hij lootte, was meer dan zes voet en zes duim lang. . . 

Die grootvader waarvan nog veel oude Brabanders weten 
te vertellen was brouwer te Sint Pieters Leeuw, en zijn 
kam, „Den Anker," stond vermaard in den wijden omtrek. 
Maar eene andere Leeuwenaar, brouwer Loeckx, uit „Den 
Posthoorn" deed hem eene schrikkelijke concurrentie. Pessem:er 


402 DE LEEMEN TORENS. 

had twee zoons, Loeckx had éene dochter. De twee zoons 
verliefden te gelijk op die éene dochter, hetgeen heel nood 

wilde van geen van beide hooren,-lottig was, want Loeckx 
evenmin als Pessemier dulden kon dat men den naam van 
Loeckx' dochter (ze heette Petronella) in zijne tegenwoordigheid 
uitsprak. Wat gebeuren moest, gebeurde. De twee broeders 
zwoeren, elk van zijn kant, dat zij van het meisje niet zouden 
afzien, dat zij voor haar wilden sterven, en dergelijke 
zotte dingen meer. Niet zelden kwamen zij handgemeen, en 
het waren telkens bloedige gevechten, die door niemand 
konnen worden belet, want de kerels waren sterk als eiken en 
razend als dieren. Petronella scheen tusschen beide geen partij 
te willen kiezen. Aan den eenen zei ze niet dat ze hem aan 

aan den andere verzweeg ze dat ze hem niet-vaardde en 
lijden kon. Die staat van zaken duurde ruim een half jaar. 
Dan kon Petronella een zekeren toestand niet langer verbergen 
en in een vloed van tranen bekende ze aan haar 
vader dat ze zwanger ging. De toorn van Loeckx was groot, 
maar even groot was zijne begeerte om den vader van het 
kind te ontdekken. Hij vond hem in den jongsten zoon van 
Pessemier, die hartelijk bereid was Petronella in haar eer 

te herstellen. Dit gebeurde niet groote plechtigheid, nadat 
de twee ouders waren verzoend, en Petronella droeg een 
witzijden kleed en een krans van oranjebloemen. De jonge 
echtgenooten gingen bij Loeckx inwonen. Na zes maanden 
werd Domien geboren. 't Jaar daarop zag Henri het daglicht. 
Wat is er dan voorgevallen? De eene vertellen het zus, de 
anderen vertellen het zoo. Over den grond van de zaak zijn 
echter allen het eens. Op een regenachtigen Octoberdag gingen 
Loeckx en zijn schoonzoon op jacht. De baron P... van Rhode 
had hun voor een paar dagen uitgenoodigd. 's Avonds van die 
eersten dag besloot de jonge Pessemier terug naar huis te trekken 
en liet zijn schoonpapa achter. Hier ligt het geheim. Iedereen 
kan het onthullen. Niemand durft het te doen. Ik heb geen 
reden om niet te durven. De jonge Pessemier is thuis gekomen, 
heeft daar zijne vrouw betrapt met zijn broeder. 
De twee mannen zijn naar malkanders keel gesprongen. Er 
ontstond nu een schrikkelijke strijd, waaraan Petronella zelf 
heeft deelgenomen en waaruit haar man niet is opgestaan. 
's Anderendaags heeft men zijn lijk in de bosschen van 


DE LEEMEN TORENS. 

St. Pieters Leeuw gevonden; het was onverkennelijk, en 
nooit heeft het gerecht den moordenaar gekend. 

Dat is eene vrij neerdrukkende historie, zult ge zeggen, 
en ge hebt gelijk. Maar geen vijf maanden verliepen of 
Arthur kwam ter wereld, de grootste van de drie .. . 

Toen de eerste rouwdagen voorbij waren, ontbood Loeckx 
den ouden Pessemier en saam voerden zij nagenoeg het 
volgende gesprek: 

„Zet u, Pessemier, en ik hoop dat ge iets zult gebruiken". 

--„Ik dank u, Loeckx, geneer u niet om mij." 

-„Een glazeken champieter, meen ik ". 
-„Nu dan, als ge toch wilt... Ik heb al slechter dingen 
gedronken ". 
-„Zie, ik had de flesch gereed gezet." 
-„Op uwe gezondheid, Loeckx". 
-,,Op de uwe ... En nu zou 'k met u ne keer willen 
spreken, Pessemier." 

,,Al wat dat er u belieft, Loeckx." 

„Ik ben nu alleen ... en ik ben niet meer jong, en 

lang niet zoo sterk als gij." 

-„Gij kunt toch nog nen goeden trek meegaan, man. 
En wat mij betreft ... " 
-„Laat mij spreken. Ik ben nu alleen. De brouwerij 
valt me zwaar. Gij, gij hebt nog uw zoon Edwaard." 
Ja. " 
-- „Edwaard die... August heeft vermoord." 


-Ja. . . Edwaard en Pretonella hebben August vermoord. 
-,,Nu heb ik gedacht: als -ik eens mijn doening aan 
Edwaard overliet, en als Edwaard mij daar voor een flink 
kapitaal gaf, natuurlijk met gemak van betaling, dan zou 
hij de grootste brouwer van Brabant zijn." 
-„Ja, dat zou hij, Loeckx, maar.... " 
— „Laat mij uitspreken, Pessemier. Hij zou den Anker 
en den Posthoorn saamsmelten, en ik heb al gepeinsd, in 
mijn eigen, dat hij de nieuwe brouwerij „De Liefde" zou 
kunnen noemen. En binnen een jaar of zoo... vermits hij 
toch dat... dat andere heeft gedaan ... kan hij met Petronella 
trouwen ... en wie zal daarover kraaien ? ... En de kinderen 
zullen wel zijn." 
-„Al goed, Loeckx, maar Edwaard vertrekt." 

404 DE LEEMEN TORENS. 

--- „Edwaard vertrekt ? ... En waar ? ... En met wien 
vertrekt hij nu, de sloeber ?" 

-„Hij gaat in den oorlog. Hij gaat naar Crimée. Hij 
heeft zich geängageerd. 't Is een beestigheid, maar wat wilt 
ge er aan doen. 't Is te laat." 
— „Een beestigheid ? ..... Een smeerlapperij is 't. Watte ? 
Hij maakt twee weezen, hij .... " 
-„Roep zoo luid niet, Loeckx. . . 
-„Twee wezen, sakkerdju, en op den koop toe zorgt 
de vuilaard er nog voor dat Petronella binnen kort een 
derde kind krijgt ! .... " 
— „Dat en weet ik niet, Loeckx". 
--„Maar hij weet het, Pessemier... En nu trekt Mijnheer 
naar Crimée!" 
--„Hij zegt dat hij het hier niet meer kan uithouden. 
Hij ligt alle nachten .met de nachtmerrie. Hij wordt met 
den dag magerder. 't Is puur of hij uitteert. Er zijn soms 
avonden dat hij in een hoek kruipt en daar zit te zweeten 
en te beven en te kijken naar dingen die niet bestaan." 

--‚,Ha, potvermille en dat laat gij u wijs maken? Laat 
hem eens hier komen." 

-„Hier zal hij nooit komen, Loeckx. Als hij uw huis 
van verre ziet, beginnen zijne tanden te klapperen." 
,,'Ne laf bak is 't !" 
--„Daar en zijn geen laf bekken in mijn familie, Loeckx. 
Ik heb de campagne van 1830 gedaan en mijn Edwaard 
gaat naar Crimée." 

-- „'Nen broekschijter, die bang is voor spoken !" 

-„Ja, voor spoken.... dat is waar, geloof ik .... en 
't wordt nu mijnen tijd, Loeckx." 
-'t Is om dood te vallen, mijn ziele Gods! om dood 
te vallen !" 
— „Enfin ! .... Loeckx, ne goeien dag !" 
En zoo gingen zij uiteen. 
Maar het idee van vader Loeckx kwam toch tot werkelijkheid. 
Edwaard viel op het slagveld en vader Loeckx stierf 
in zijn bed aan eene beroerte. Pessemier moest nu alleen 
het goed zijner kleinkinderen beredderen en de brouwerij 
„De Liefde" (want ook Pessemier vond de benaming goed) 
ontstond van zelf. 


DE LEEMEN TORENS. 

Domien was toen nog geen drie jaren oud, Henri begon 
gewillig te loopen en Arthur speelde onschuldig met zijne 
teenen in zijn wieg. Petronella ging nog steeds door voor 
een der flinkste vrouwen vanuit de ronde, en niet zelden 
kwam de eene of andere jonge boer uitzien naar heur. 
Telkens werd hij weggezonden door Pessemier die van geen 
hertrouwen wilde weten, stilaan gierig als een vrek was 
geworden en het fortuintje van zijne kleinzoons liet groeien. 
Petronella had nog wel een paar avonturen, die gelukkiglijk 
goed van stapel liepen en geen nawerk leverden. Pessemier 
liet ze doen, maar hield een oog in 't zeil. Met de kinderen 
bemoeide zij zich niet, wel met het boekhouden van de 
brouwerij die van jaar tot jaar floreerde. 

Ik heb Arthur dikwijls over zijn bonpapa hooren praten 
en hij doet het met geestigheid. Pessemier was een groot 
mager mensch, met een stoppelsnor en dikke uitstreuvelende 
wenkbrauwen. Hij was zeer grootsprakerig en geloofde zelf 
wat hij aan den man wilde brengen. Over de omwenteling 
van 1830, die hij van verre had bijgewoond, en over den 
veldtocht van Crimée, dien hij meende te hebben meegemaakt 
om wille van Edwaard, vertelde hij wonderen. De menschen 
uit het dorp noemden hem Sebastopol. Hij placht te zeggen: 

-„In Sebastopol heb ik twee oorlogsschepen zien tegen 
malkander aanbotsen. De eene verdween in het andere en dan 
sprongen allebei de lucht in en geen enkele schervel heeft 
men er ooit van teruggevonden ... Ja, manneken. En op'nen 
anderen keer, heb ik in Sebastopol een regiment kozakken 
zien aanstormen. En 't vuur van de fransche kanonnen was zoo 
hevig dat elke linie ruiters, éen voor éen, werd neergeveld. . 
en de eene linie kwam op de andere liggen ... en toch 
stormden nieuwe linies aan, kropen op den groeienden wal 
van lijken — en de franschen moesten hunne kanonnen 
hooger pointeeren om ze te kunnen treffen ... tot eindelijk 
de berg zoo hoog was, dat men geen dag meer kon zien.. . 
En dat, hee! manneken... En eens dat het vroos in 
Sebastopol, heb ik daar zien een groot leger Russen aan 
dynamiet was zoo juist uitgevonden, en heel-komen, en de 
de aarde was ondermijnd door de fransche pioniers 'k 
heb ze met mijn eigen oogen zien de gaten graven! en 
wanneer het legerkorps, met staf en heel den bataclan, ter 


406 DE LEEMEN TOREIS. 

plaats was gekomen, klonk het kort bevel: „Feu !" Een 

schrikkelijke ontploffing volgde, een zwarte rookwolk ging 

op en toen die opgeklaard was, zagen wij het legerkorps 

onbeweeglijk staan, de mannen dood tegen malkaar aan, 

getroffen eer ze den tijd hadden omver te vallen ! ... Van 

mijn leven heb ik zoo 'n oorlog gezien." 

En Sebastopol ging, zoo oreerend, van herberg tot herberg, 

na eiken heldendaad dien hij vertelde, schreef hij eene bier


bestelling op. 

Thuis deed hij zijne drie jongens hard werken, of ten 

minste wilde hij ze aan hard werk gewennen. In zijn idee 

zouden ze drie brouwers worden, drie reuzen van brouwers. 

Ze moesten den tuin onderhouden, de kamkamer schoon


maken, links en rechts op boodschap worden uitgezonden. 

Hij beloonde ze met de belofte: 

— „Zondag gaan we naar de Hallepoort." 
Hij bedoelde het museum van wapenen en krijgsuitrustingen 
te Brussel. De jongens vreesden en bewonderden hun grootader. 
Er lag eene grootschheid in zijne woorden, waarnaar 
ze met eerbied gaapten. 's Zondags werd dan de groote 
kales ingespannen en ze reden naar de hoofdstad. In het 
museum hield bonpapa verscheiden redevoeringen, maar 
telkens vertelde hij van den leeuwenmoed dien hij in 1830 
aan den dag legde. Hij koos daartoe onder de vele middel 

harnassen eene volledige ridderuitrusting, ging er-eeuwsche 
vóór staan, deed haar door zijne jongens aan alle kanten 
bewonderen, en terwijl ook de oude zaalbewaker verbluft 
toekeek, riep hij uit: 

---„Ziet ge ze daar ? ... Heel dat ijzeren kleed en dien 
helm en die lange speer ?... Hewel, kerels, dat is mijn 
harnas! Daar in trok ik op ten strijde! In geheel het Belgisch 
leger en was er geen geweldiger soldaat dan ik. Hebt ge 
die vreeselijke speer in 't oog? Wel, mannekens, met deze 
speer heb ik een schrikkelijken aanval gedaan tegen den 
vijand. Ik had roekeloos de rangen van mijne kameraden 
verlaten en liep vooruit den vijand te lijve. Het bloed 
stroomde van allen kant en 't kanon hield niet op met 
donderen. Daar krijg ik een Hollander in 't zicht. Pataat! 
Hij heeft den tijd niet zijn revolver te gebruiken: daar 
zit hij reeds op mijne speer. Was ik te vreden ? Bij 


DE LEEMEN TORENS. 

lange niet. Een tweede Hollander wil hem ter hulpe komen. 
Hij heft een vreeselijk zwaard omhoog. Ik stel mij en 
pataat! ik pik hem op alsof hij een boestrink ware. Maar 
een Hollandsche majoor had het spel afgelet. Het was een 
echte buffel, zoo groot en sterk was hij. Met de blinkende 
baljonet rukt hij op mij los en ik heb juist den tijd mijn 
speer naar hem te wenden. „Gij godvergeten schobbejak !" 
roept hij mij in het Hollandsch toe. Maar pataat! zeg ik, 
en... ja, verdomd, daar zat hij met de twee andere op 
mijn speer!. Cie hoeft niet te vragen hoe ik door mijne 
kameraden werd ontvangen, wanneer ik weer naar onze 
linie terugkwam met mijn buit ! ... " 

Hij [oetste even de lans aan en besloot met een bedenkelijk 
hoofdknikje: 
-- „Met zoo 'n speerken ! ? ... 'k Zou 't niet gelooven, als 
ik het zelf niet gedaan had !" 

Het was op aandringen van den pastoor dat de oude 
Pessemier er in toegaf zijn kleinzoons naar eene kostschool 
te zenden. Die pastoor was een goede vriend van Petronella, 
die, na een laatste onverkwikkende avontuur, stilaan een 
kwezelken was geworden. Domien en Henri bezochten daarna 
de Leuvensche Hoogeschool, maar de roste Arthur kon zijn 
groot lijf en zijn dikken sproetkop naar geen studie richten. 
Hij kwam op zeventienjarigen leeftijd bij zijn grootvader 
terug en werd brouwer onder diens geleide. 

Eer Pessemier stierf en dat deed hij op zeer hoogen 
ouderdom had hij het met Arthur zeer druk. Deze had 
gauw alle kwinkslagen afgeleerd, die Sebastopol tot beroemd 
man en een doorslepen handelaar hadden gemaakt. Hij wilde 
zelf meester zijn. Sebastopol kon er niet toe besluiten zijn 
meesterschap neer te leggen, en allerminst in de handen van 
wat hij een snotneus noemde. Zulke toestand gaf aanleiding 
tot veel getwist en jammerlijke incidenten. Op een Zaterdagavond 
en om een geschil dat na het uitbetalen der salarissen 
ontstaan was, bracht Sebastopol zijn kleinzoon een geweldigen 
nekslag toe. De jonge reus viel voor de staldeur neer, en 
bleef liggen. Zes weken lang moest hij te bed blijven, en 
bleef er drie tusschen leven en dood. Pessemier's wanhoop 
was heel dien tijd zoo groot, dat hij dreigde krankzinnig te 
worden. Hij beloofde nu dat hij alle voogdij over de brouwerij 


408 DE LEEMEN TORENS. 

-zou afstaan, en hij hield woord. Hij kon nochtans niet laten 
-de klanten te bezoeken, de bestellingen van brouwsels te 
ontvangen en daarbij als naar gewoonte zijne heroïsche 
praatjes te houden. Maar met den dag werd hij zwakker en 
,gieriger. Arthur, die den woordbombast van zijn grootvader 
blijkbaar heeft overgeërfd, vertelt van hem dat hij de duiven 
bedroog met maïskorrels op 't plankier van den kijker te 
nagelen .. . 

Pessemier stierf op een lentedag. Petronella stond met 
hare drie groote zoons aan zijn sterfbed. Hij had een vroom 
en rustig einde, en verliet zonder beslag deze rumoerige 
wereld. Dat was wonderlijk genoeg. 

Ganshoren, 12 Augustus 1913. 

Binnen het groote geronk van de stad begint de mare van 
Cornelie's huwelijk als een schei fluittoontje te stijgen. De 
menschen van een zekere wereld hebben een nieuws noodig 
gelijk kinderen een speelgoed noodig hebben. Ze lachen het 
in den beginne toe, dan beproeven zij 't voorzichtig, dan 
.gaan zij het vrij bepootelen, dan werpen zij het eens in de 
hoogte of smijten het tegen den grond, eindelijk kruipen zij 
er mede in een hoekje en breken het om te zien wat er 
van binnen in zit. In dees huwelijk weet gij dat er een 
groote leegte gaapt. Maar de laster vult al glimlachend die 
leegte. Er zijn er die Cornelie beklagen. Er zijn er ook die 
Rodolf beklagen. Er is niemand die hartelijk wenscht dat 
zij een goed paar echtgenooten maken. Wat mij betreft, ik 
kan zulks misschien hopen en dan grootendeels om 
uwentwil maar ik geloof niet dat het gebeuren zal... 

Gisteren ging ik naar Grimberghe. Het is een fraai dorp 
van rijke boeren, dat geheel onder 't bewind van de daar 
gevestigde Premonstratenser-witheeren een zichtbaren voorspoed 
ontwikkelt. De Premontranen kregen een nieuwen 
prelaat en die moest plechtig worden ingehuldigd. Bij de 
zelfde gelegenheid zouden ook de nieuwe orgels ingewijd 
worden. Deze orgels hebben ons naar Grimberghe gelokt. 

Herinnert gij u nog Nikolaas Reaal, den organist van 
Onze Lieve Vrouw te Zavel? Ik houd hem voor een 
grooten kunstenaar en wij waren het daaromtrent in der tijd 


DE LEEMEN TORENS. 

eens. Ik zoek hem op zoo dikwijls als ik kan, want hij is 
bovendien een schrander mensch versierd met al de gaven 
van een fijn en breed gevoel. Men zegt van hem dat hij 
aleens drinkt, en dat zegt men van veel menschen die alleen 
wonen en elk gezelschap schuwen. Hij is leeraar aan het 
Koninklijk Conservatorium, en een van zijne jonge en meest 
verdienstelijke leerlingen is Henriette de Pessemier. 

Het was mijn vriend Nikolaas die ontboden werd om 
bij de plechtigheid te Grimberghe de orgels te beproeven. 
Het moest een soort concert worden, opgeluisterd door de 
medewerking van het Sinter-Goedele-Koraal. Het werd 
inderdaad meer dan een concert: ik noem het haast eene 
mondaine bijeenkomst, zoo geweldadig was de toeloop van 
Brusselsche personaliteiten. Een première in de Muntschouwburg 
of een dansfeest bij den prins de Ligne heeft nooit 
meer bijval gehad. 

De Grimberghsche kerk is een produkt van de achttiende 
eeuw. Zij staat massaal en zeer hoog op de daken van het 
hoopje huizen die huiverig en schamel opkruipen aan haren 
voet. Haar vierkante toren en hare bolle koepel zien er 
des te ontzaglijker uit. Het dorp krioelde van rijtuigen en 
automobielen, en de boeren stonden op hunne drempels met 
een dwazen glimlach. 

Het was mooi zomerweer. Uit de hooge kerkramen viel 
een gulden zonnelicht. De weidsche altaar, met zijn wit-enzwartmarmeren 
Louis-XIV-ornamenten, zijn gouden festoenen 
en zijn karmozijnen draperieën, rees statig op boven de 
aan weerskanten opreiende eiken stallen. De zwaar-uitgehouwde 
preekstoel somberde rijkelijk tusschen de witte 
pilaren, en in de welvende ruimte, waar de dag zijn zinderende 
golven uitspoelde, hing een polychroom kristbeeld met 
:al zijn kleuren in het lichtgeweld te vergaan. 

De kerk ruischte, proppensvol. Zij was gelijk een weel 

maar het piepend geschuif van stoelen over de-derig salon, 

bloote vloertichels en het walmen van wierookgeur kwamen 

dien indruk breken. Men fluisterde ondereen. Men groette 

malkander met bescheiden ingetogenheid. De heeren ston


den rond te kijken gelijk in hun orkestzetels van de Opera, 

even voor het opgaan van het gordijn. Hun haar blonk 

glad of hunne bloote schedels blonken. De dames hadden 

1917 I. 27 


410 DE LEEMEN TORENS. 

het moeilijk met haar toilet dat in de drukte zijn effect: 
miste. Maar de groote kerk zweeg almeteens, wanneer de 
scharlaken aartsbisschop van Mechelen, de grijze prelaat en 
de witheeren rekewijs hunne intrede deden. 

Ik was met juffrouw de Pessemier, mijne zuster Sonia 
en Adriaan Cnudde in een cabrioletje opgekomen, en het 
was langs de lommerrijke banen van Meysse waarlijk een 
aardige reis geweest. Adriaan Cnudde, die in dezen statigen. 
tempel naast mij stond, zag 'er heel luttel en nietig uit, 
alsof hij nooit in zijn leven eene gevierde mascotte was geweest. 
En Reaal begon te spelen. Er waren, onder dat 
spel, oogenblikken die een mystische stemming boven die 
mondaine menigte herbrachten. Soms was de heele kerk 
vol met een zwaar geronk van bas-akkoorden en, voor die 
uitsterven gingen, vleugelde aan, van uit een hemelsche verte,. 
een wondere wisseling van fluiten en hobooien. 

Ik heb mij altijd verbaasd over de zeggingskracht van 
de muziek, die vaagste aller kunsten. Op mij ten minste 
oefent zij, ook in slechte omstandigheden, een onfeilbaren 
invloed uit. Telkens vermag zij in het diepste van mijn 
wezen een wereld te wekken, die ik daar niet vermoedde. 
Die wereld wentelt en groeit, en eene menigvuldigheid 
van beelden springen tallenkante uit, als geïrizeerde fonteinen. 
Terwijl Nikolaas zijn trage toonen-massa's uitstuwde langs 
de hooge kerkovalen, werden zichbaar in mijn gemoed,. 
beurtelings of door mekaar, heel zonderbare schouwspelen 
over ongeraden landschappen. Eens zag ik een weide van 
licht zilvergroen waarop een kudde graasde van doorzichtige 
schapen. Er waren zinzoliene kastanjeboomen omheen en 
duiven schoven in wijde cirkels rond. Andermaals was het 
een purperdonker woud, waar een zwart ruiter op een zwarte 
merrie doolde. Zijn aangezicht blonk als een manestraal in 
den nacht. Of daar blekte plots een rozige avondvijver: 
de lucht was vol met opaalkleurige libellulen, een blauwig 
riet wiegelde vooraan, en uit een schrijn van waterdiamanten 
steeg het blijde lichaam van eene blonde nimf ... Maar 
onwillekeurig waren mijne blikken op de glinstering van 
een geverfd-venster gevestigd, waar prijkte, in een chaos 
van duivels en wangedrochten, een heilige Michiel, van kop 
tot teen met goud geharnast -- en deze kleuren waren tel



DE LEEMEN TORENS. 

kens de achtergrond van de beelden, die Reaal's muziek 
voor mij borduurde op het fijn gewaad der Zomerzon.. . 

Dan, weer, zag ik rond mij de menschen, de menschen 
van vandaag, de menschen die zijn, die men kan tasten en 
die toch, in het wijde leven der ziel, zoo onwerkelijk blijven. 
Cnudde stond te turen naar het groote kristbeeld: 

-„Waaraan denkt hij nu ?" vroeg ik me af. 
Maar blijkbaar dacht hij aan niets, want hij nam een 
getitreerd spiegeltje uit zijn vestzak en keek hoe het met 
zijn strooblond snorretje was gelegen. 

Ik was na een tijd waarlijk blij dat de plechtigheid op 
een einde liep, en blijkbaar deelden vele aanwezigen in deze 
blijdschap. Elkeen sprak nu echter met den grootsten lof 
over de orgels, over de koren, over den prelaat en zelfs 
over den dienst, die, volgens het oordeel van velen, met 
echt-vorstelijken luister was gevierd. Sonia beweerde dat ze 
nog nooit eene zoo indrukwekkende inwijding had bijgewoond. 
juffrouw de Pessemier had geweend. Zij zag er 
neerslachtig uit, hetgeen ik toeschreef aan het spel van 
Reaal en aan haar al te prikkelbaar gemoed. Ik ging een 
paar kennissen groeten, ontmoette terloops de mooie Mevrouw 
Mornar met Mijnheer en Mevrouw Domien de Pessemier, 
en informeerde naar Nikolaas met wien ik voor den terugtocht 
afgesproken had. Nikolaas was in het klooster bij de 
witheeren. Ik vermoedde dat hij daar niet lang blijven zou, 
maar hij bleef inderdaad tamelijk lang. Daarom besloot ik 
het cabrioletje met Sonia en Henriette aan Cnudde toe te 
vertrouwen, en alleen den organist op te wachten tot zoo-
lang hij zijn bekomste bij de witheeren niet had. 

-„Maar gij vergeet niet dat ge bij ons soepeert ?" vroeg 
Henriette. 
Ik zei dat ik dat ook doen zou, als 't niet te laat werd, 
en dat ik, in elk geval, Sonia zou komen af halen. En zoo 
vertrokken ze. 

Ik had nu mijn pleizier met den aftocht der vele brusselsche 
gezelschappen. Weer ronkten en sireenden de automobielen, 
daverden en kloef klopten de rijtuigen en de peerden. 
Een grijze stofwolk dampte over den steenweg. En stilaan 
werd Grimberghe ledig en rustig, als of er geen bisschop 
of prelaat in de wereld bestond. 


412 DE LEEMEN TORENS. 

Nikolaas verliet het klooster juist op het oogenblik dat ik 
mijn wachtpost voor het kerkhofpoortje ging verlaten. Hij 
excuseerde zich zoo goed hij kon, en ik bemerkte dat zijne 
oogen ongemeen blonken. Ik keek hem sprakeloos aan: 
zijn grijze snor, zijn grijs puntbaardje en de grijze lokken 
die onder den breeden rand van zijn hoed tot over zijne 
ooren krulden, staken bijna wit af tegen den hoogen gloed 
van zijne beenderige kaken. Hij bespeurde mijne aandacht. 

-„Ja", zei hij, „ze hebben mij daar een glasje wijn doen 
drinken." 
En hij glimlachte verlegen een lach die rijzekens over 
zijne oogen kwam en dadelijk plaats maakte voor een 
starre verwildheid. Ik drong natuurlijk niet aan. 

„ C e hebt schoon gespeeld, Nikolaas". 

--„Ik heb slecht gespeeld. Ik ben geen concertspeler en 
kan geen vedette-rol waarnemen. Maar ik speel goed in een 
stille kerk, waar de menschen komen om te bidden. Waar 
gaan we naartoe ?" 

Hij keek angstig rond, alsof hij zich ineens afvroeg waar 
hij nu stond. Ik herinnerde hem aan zijne belofte: 

--„ C e soepeert immers bij den notaris ?" 

-- „Kan me niet schelen", zei hij met minachting, „maar 
heel gaarne doe ik het niet. Daar gebeuren vieze dingen in 
dat huis." 

Hij wilde mij niet direkt zeggen wat er gebeurde, ging 
een heele tijd zwijgend aan mijne zij, en bleef plots staan, 
mij vlak in het aangezicht starend. 

„Hoor eens, Herman", sprak hij op een zeer ernstigen 
toon, „heb ik u ooit al verteld wat er met mij en de vrouwen 
is omgegaan en wat mijn oordeel is over de vrouwen ?" 

Ik glimlachte om zijn , ernst en omdat die ernst vrouwen 
gold. Hij fronste zijne wenkbrauwen. 

— „Ik houd van u niet, mijn jongen", deed hij schuddebollend, 
„wanneer gij uw best doet om er lichtzinniger uit te 
zien dan ge waarlijk zijt. Maar wanneer ge spot met zaken 
die de tragiek zijn van ons menschelijke leven, dan kan ik 
u vlak-af niet verdragen. Ik zal u dus vertellen wat ik, op 
den drempel van mijne jeugd, heb geleden, en ik hoop dat 
gij profijt moogt trekken uit mijne miseries." 
Ge begrijpt, Karel, dat ik me koes ging houden. 


DE LEEMEN TORENS. 

Nikolaas Reaal blikte nu voor zich uit, en, gelijk hij altijd 
doet als hij wandelt en mijmert, bracht zijne beide handen 
over de losse handschoenen saam op zijnen rug. Zoo stapte 
hij op al pratend. 

-Joen ik nog een jongetje was stierf de brave weduwe 
die mijne moeder was. Ik werd opgenomen door de drie 
zusters van mijn vader, die saam woonden in een schoon 
oud huis van den Wolvengracht. Dat huis, waarvan mij 
zoo lieve herinneringen zijn bijgebleven, werd, twintig jaar 
geleden, door den staat opgekocht en neergesmeten. Van 
deze drie tantes was er maar éen getrouwd, tante Prudence. 
De andere, tante Sophie en tante Valentine, waren nochtans 
ouder dan zij en even schoon. Tante Prudence had, 't jaar 
daarvoor, haar echtgenoot verloren, en bleef met twee kinderen, 
Laura en Cyriel. Cyriel, die we om wille van zijne 
dikte Bombardon noemden, was nauwelijks een jaar ouder 
dan ik, maar Laura scheelde met mij ruim vier jaren en 
was al een heel zwierig dametje als ik er nog een kakenest 
uitzag. Bombardon en ik werden spoedig dikke vrienden. 
We gingen te gare naar 't Conservatorium, ik voor den 
orgel, hij voor den klarinet (zijn vader Biebuyck was klarinettist 
geweest). Het duurde niet lang of ik bekende hem 
dat ik smoorlijk verliefd op Laura was geworden. Hij was 
daarover niet verwonderd want hij verwondert zich over 
niets. Hij zei eenvoudig dat hij het spijtig vond omdat, naar 
hij meende te hebben bemerkt, Laura af en toe een geheim 
briefje ontving op het postkantoor. Het was mij een zeer 
groote smart en dagen lang bleef ik zonder eten, nachten 
zonder slapen. Op een dag zag Laura er zoo droef uit dat 
ik, spijts al mijne jalouzie, medelijden had met haar. 
Ook zij liep nu zonder eetlust en ik kon eiken morgen 
aan hare moede oogen zien dat ze geen rust had gevonden. 
Bombardon was het, die het mysterie ophelderde: 
er kwamen geen briefjes meer op het postkantoor, en 
blijkbaar had de vriend die ze stuurde, Laura geheel 
vergeten. Wat ik doen moest lag voor de hand: ik wachtte 
een tijd, dien me voor een redelijken liefderouw voldoende 
scheen, en schreef zelf dan een brief, een brief waarin ik 
met al de macht van mijn hart mijne liefde openbaarde. Ik 
vertrouwde dezen brief aan Bombardon, die hem bezorgde. 

414 DE LEEMEN TORENS. 

's Middags, aan tafel, dierf ik naar Laura niet opzien. Wat 
zou haar antwoord zijn ? Ik voelde, terwijl ik verstrooid 
de soep over mijn halfvestje goot, den afstand die een 
goddelijk wezen als Laura verwijderde van -een nietige 
rups als ik. Maar 's avonds kwam Bombardon mij in mijne 
kamer opzoeken met de boodschap: „zij zegt dat ge nog 
eens moogt schrijven." Mijn heele wezen jubelde. Ik schreef, 
ik schreef tot zeer laat in den nacht. Het antwoord viel 
weer uit den mond van Bombardon: Jij zegt dat ge 
misschien nog niet alles geschreven hebt." Alles? hoe zou 
ik ooit alles kunnen uitschreeuwen wat daar stroomde in 
mijn gemoed ? Mijn derde brief was zoo lang dat ik zelf 
bij 't herlezen er geen einde aan zag. Ik werd beloond met 
een sober maar veelbeteekenend biljet: „Vandaag, vijf ure, 
Koolstraat." De Koolstraat is een der kleinste en meest 
verlaten stegen van de Broekwijk. Het was in den voorwinter 
en reeds donker als ik er, tien minuten voor den 
tijd, toekwam. Laura kwam drie kwartiers later. Ik liep 
haar te gemoet en viel op hare borst. „Ach Laura! Laura" 
smeekte ik. Ze fluisterde, vol lieve zorgen „Mon ami, mon 
pauvre ami !" en streek met hare feeën-handen over mijne 
schouders. Wanneer wij, veel te laat voor het souper, thuis 
kwamen hadden we malkander een eeuwige trouw gezworen." 

Nikolaas Reaal bleef haperen bij het denkbeeld van deze 
eeuwige trouw. Hij liet zijne blikken ommegaan over het 
land. De verre tarwevelden gloeiden op tegen de schuine 
zindering der zon. De rogge stond gestuikt en bespikkelde 
het landschap met violette schaduw-vlekken. Cinder was 
een boer met dubbel gespan aan 't ploegen. 

-„Nu begon voor mij een zalig leven ", hernam Nikolaas 
op een toon waar alles behalve zaligheid klonk, „het licht, 
dat hier over de akkers en de hemelen gaat, Herman, is 
een schemering bij de geweldige klaarte die toen mijne 
dagen bescheen. Op het Conservatorium werkte ik als een 
os. Ik behaalde den eenen prijs na den andere, en op 
twintigjarigen leeftijd was ik van kop tot teen belauwerd en 
geheel uitgestudeerd. Nu kwam het door Laura gestelde 
uur. Ik ging Tante Prudenee vinden en verzocht al stotterend 
de hand van hare dochter. Tante Prudence scheen minder 
verbaasd dan ik verwachtte. Het bleek dat iedereen in huis 

DE LEEMEN TORENS. 

,ons spel had doorzien, en zoo was ook 't gevoel van Bom


bardon, die een uitbundige blijdschap aan den dag lei. De 

verloving werd met bloemen gevierd en op het banket dat 

volgde, verkondigde mijn professor van contrapunt de 

goede man is jaren dood! --dat ik een der grootste kunste


naars van het land zou worden. ja. . . " 

Nikolaas ging zich weer een tijdje in de bewondering van 

de tarwevelden verdiepen, keek me dan aan met een zonder 

glimlach en vroeg:-lingen 

-- „En wat denkt ge dat er nu gebeurde?" 

-„Gij zijt getrouwd, parbleu !" 
„Wacht even. Zes weken na dit verlovingsfeest 
brengt Bombardon mij op mijne kamer een brief een 
brief van Tante Prudence. De brief was kort maar afdoende. 
Laura kon haar woord niet houden. Het speet haar harte,
lijk, maar ze kon niet. Ze smeekte om vergiffenis en Tante 
Prudence kwam mij met een zoet woord aanraden die toe te 
staan. Ik vertel u liever niet hoe ik er die dagen uitzag. 
Ik kon in dat huis niet meer wonen en vertrok. Ik gaf 
concerten in Frankrijk en Duitschiand en toen ik na twee 
jaren terugkwam vernam ik dat Laura getrouwd was en 
moeder van een dochtertje. Ik werd gauw gewaar dat ik 
beter deed met weer een reis te ondernemen, en nochtans 
deed ik het niet. Ik deed het niet omdat ik niet meester 
was van iets dat in mij leefde en al mijne daden richtte. Ik 
kwam in kennis met eene jonge dame uit de hoogere 
burgerij van Brussel en bezegelde met haar eene nieuwe 
verloving. Het was een lief meisje, waaraan ik steeds met 

,eerbiedige toewijding zal denken, en ze verdiende het lot 
niet dat ik haar bereidde. Een korten tijd na die verbintenis 
verscheen opnieuw de onheilspellende Bombardon, en vertelde 
dat Laura's echtgenoot gestorven was. Een volle maand 
.aarzelde ik tusschen iets dat ik doen moest en toch niet 
,doen zou en iets dat ik beter niet zou doen en wel wist 
dat ik algelijk ging doen. Ja, ik ben een zonderlinge kwast, 
maar wie durft zeggen dat hij minder zonderling is dan 
ik ? Al wat ik gedaan heb, vond ik redelijk en eenvoudig en 
zoo meenen alle menschen. Ik brak met mijne rijke 
verloofde af en trouwde met Laura." 

-„Ik raad wel dat het zoo best was, Nikolaas." 

416 DE LEEMEN TORENS. 

-„Misschien. De Staat had het witte huis van den 
Wolvengracht opgekocht. We gingen al te zamen in Elsene 
wonen, ik, mijne drie tantes, Bombardon, Laura en het 
kindje. I k mag zeggen dat ik mij met het noodlot beproefde 
te verzoenen, en mijn geluk duurde twee jaren en éen 
maand. Dan stierf ze..." 
„Wie stierf?" 

----„Zij. Aan een longontsteking. Ze stierf ineens, was 
weg op minder dan drie dagen. Ik bleef met Bombardon, 
de drie tanten, en Marieken, het dochtertje. 

-„Maar hoelang is dat geleden?... en ge leeft nu toch 
alleen ?" 
--„Dat is drie en twintig jaar geleden ik ben er nu 
negen en veertig, een beetje jonger dan ik er uitzie. Ik heb 
tien jaar met de heele familie geleefd, dan is Bombardon 
gaan trouwen, dan is tante Valentine gestorven, dan tante 
Prudence, eindelijk tante Sophie, die doof was geworden 
en bijkans blind.

 „En het kind ?" 

---„Wanneer het kind zestien jaren oud was ontving het 
evenals zijne moeder brieven op het postkantoor. Een beetje 
later betrapte ik het aan den ingang van het Terkamerbosch 
met een heer op leeftijd. Ik heb met dat jong gesukkeld tot 
ze haar twintigste jaar bereikte, ik heb ze afgeranseld, ik 
heb ze bedreigd. De geburen waren overtuigd dat ik haar 
mishandelde, en zij zelf ging klagen in de wijk over de 
brutaliteit van haren stiefvader. Op een nacht, dat ze zat 
was thuisgekomen, heb ik haar buiten gestampt." 

Nikolaas Reaal wees ineens naar een groen verguld insekt 
dat voor onze voeten in het zand voorbijbeende. Dan deed 
hij een gebaar in de lucht, waarmede hij te kennen gaf dat 
hij had uitgesproken en het heele verleden, als stof, afschudde 
van zijn lijf. 

--„Ja," hernam hij," al zijt ge niet zoo veel jonger dan 
ik, ik voel me een heel eind ouder zijn dan gij. Ge pleegt 
de vrouwen te versieren met eene schoonheid die gij haar 
al te gewillig toekent. Maar als ge goed toekijkt, valt die,. 
als schmink, van hare wangen: dan hebben ze een dikken 
kop, vol snot en kiesknobbels, en als ze lachen, wordt ge„ 
akelig: on ne peut les aimer sans etre inverti." 


DE LEEMEN TORENS. 

„Er zijn mooie en goede vrouwen, Reaal," meende ik. 

--„Wanneer mijne tante Sophie acht en zeventig jaar 
oud was, docht ze nog niet. Mijne tante Valentine heeft 
twee onderpastoors verleid. Mijne tante Prudence kon den 
hovenier niet gerustlaten .... Zie, het heeft u verwonderd 
dat ik ongaarne bij den notaris soupeer: het is omdat ik er 
telkens moet zien hoe gretig zijne vrouw den grooten Druce 
in hare netten lokt. Ik zou er moeten mede lachen, maar ik 
ben de filosoof niet, die inderdaad Bombardon is. Die heeft 
eene vrouw gehuwd, die hem na de tweede wittebroodsweek 
bedroog. Hij heeft het geweten en laat ze sindsdien begaan 
zeggende: ,,Nu ben ik gerust, want alle zorgen zijn nutteloos 
geworden." 

Zoo pratende waren we in Laeken geraakt. We tramden 
Brussel door, tot in Ukkel, waar Henri de Pessemier een 
groot modern hotel bewoont, op de Brugmannlaan. Het 
gezelschap zat reeds aan tafel, maar er werd voor ons gauw 
plaats geruimd en ik zat tusschen Cornelie Mornar en een 
jonge Ukkelsche dame, die me zeer is meegevallen ofschoon 
het me thans niet meer gelukt haren naam te onthouden. 
Druce zat recht over ons, mevrouw de Pessemier aan zijne 
rechterhand, mijne zuster Sonia aan zijne linker. Henriette was 
zeer opgeruimd en dwong Reaal om nevens haar aan te zitten. 

-»Mijnheer Reaal", zei Druce met zijne fraaie stem, 
„ik kon u dezen middag in Grimberghe niet hooren, en ik 
heb me daardoor van een groot genot moeten speenen." 
— „Het was verrukkelijk", zei Henriette, „en ook Cornelie 
heeft veel verloren !" 
Cornelie was niet zoo opgewekt als naar gewoonte. Ze 
mengde zich nauwelijks in het gesprek en verviel steeds in 
lange gepeinzen. Ik stoorde haar zoo weinig mogelijk tot ze 
me plots, al voorover neigend, stil op den voorarm klopte 
en vroeg, terwijl Druce een drukke vertelling af haspelde : 

---„ Hebt ge Paul in lange meer gezien ?" 

-„Den laatsten keer waart gij er bij." 
— „En schreef hij niet ?" 
-„Neen. Hij rust nu uit denk ik." 
-„Ik wou hem graag zien. Maar het is misschien beter 
dat ik hem niet zie." 
Ik geef me nooit veel , moeite om vrouwelijke tegenstrijdig



418 DE LEEMEN TORENS. 

heden te ontwarren. Ik houd het voor onbegonnen werk. Ik 
vroeg heel stillekens: 

— „Is het voor hem of voor u, dat ge hem wenscht te 
ontmoeten ?" 
-„Voor mij; hij moet mij een raad geven, maar ik zal 
hem niet volgen." 
— „Dan maar uw goesting doen .... 
„Ja, want dat doe ik op slot van rekening toch. Je 
voudrais vous dire un mot après souper." 
Na het eetmaal, gingen wij alleen in een nabij salon, dat 
met een overdaad van gouden versieringen was beladen en 
met paarsche zijde was gestoffeerd. Henri de Pessemier vroeg 
aan Reaal om een domino te spelen. Henri is het evenbeeld 
van zijn broer Domien, maar niet zoo groot en met 
een hoofd niet zoo geweldig. Zijn blik is schuchter en 
afwijkend, en roert over een langwerpig gezicht omrand 
met flodderende bakkebaarden. Men voelt dat hij in huis 
het meesterschap niet voert en voor elk gebaar schijnt hij, 
met een zwijgend hoofdknikje, verlof aan zijne vrouw te 
vragen. Daar ging hij nu heel blij, als van een grooten 
last bevrijd, met Reaal aan de groene speeltafel zitten. 

Sonia, die een instinctmatig medelijden heeft met zedelijk ontredderden, 
nam Cnudde en Henriette in beslag. Cornelie 
stond met mij voor het groote marmeren schouw-kleed waar 
,een koperen ' borstbeeld van Maria-Theresia prijkt. 

„Vous ne m'en voulez pas ?" vroeg ze. 

„ Wat zou ik u hebben te verwijten, mijn beste kind?" 
-deed ik lachend. 
---„Neen, ik bedoel: gij hoopt dat het wel gaat met mij? 
--„Uit den grond van mijn hart." 

„Dan kunt ge me even goed als Paul zeggen of ik 
met dat ontworpen huwelijk slagen zal." 

-„Dat zoudt ge aan God zelf moeten vragen." 
Het was een idioot antwoord van mij, want ik had moeten 
weerleggen: „Zijt ge van nu af aan al niet zeker dat ge 
slagen zult?". Maar ik voelde wel dat Cornelie aan mijne 
argumenten niet veel hebben zou. Zij is veel sterker dan ik. 
Zij laat zich niet door zuiver-sentimenteele oogmerken leiden. 
Al bewees ik haar zelf dat die jonge diplomaat de man niet 
was, die haar kon gelukkig maken, dan zou ik haar nog 


DE LEEMEN TORENS. 

niet overtuigd hebben dat zij er niet mede trouwen moest. 
Zij had een doel dat verder lag. Zij zei nog: 

— „ C ij weet dat ik hem niet lief heb ?" 
„Dan zou ik ook weten dat ge zoo'n avontuur niet 
wagen moet." 
„Best. Ik dank u zeer." 
Zij sprak die laatste woorden met eene zoo scherpe beslistheid 
uit, dat ik vreesde te absoluut te zijn geweest in mijn 
oordeel. Derhalve wilde ik het beproeven om mijne verklaring 
ten minste te verzachten. Ik had den tijd niet : Rodolf de 
Pessemier verscheen in het salon. Zijn snorretje vlinderde 
liefelijk over zijn rozige gelaat. Hij kwam naar ons toe, 
groette mij zeer vriendelijk, en bereidde aan het adres van 
zijne verloofde een uiterst minzame tronie. Cornelie wendde 
zich na een vluggen groet van hem af en ging op naar het 
kleine tafeltje waar Sonia zat. 

Wij waren nog maar even aan de klap, wanneer in de 
salonportière een korte gil weerklonk. Reaal sprong recht, 
liep naar de rookkamer, vanwaar de roep scheen te komen, 
en keerde gauw terug, met Henriette aan zijn arm. Het lieve 
meisje was doodsbleek en deed zichtbare pogingen om te 
been te blijven. Men omringde haar. Adriaan Cnudde hield 
een gouden fleschje onder haar neus en ze herkwam spoedig. 
Reaal docht mij het meest van allen aangedaan. 

-„Het is voorbij", zei hij gedwongen luchtig, „ik geloof, 
mijn kind, dat ge gestruikeld waart." 
Mevrouw de Pessemier naderde de tafel waar haar man 
verbluft was blijven voor het dominospel zitten, en Druce, 
die Henriette's hand genomen had, klopte zachtjes op de 
kleine vingeren. Ze glimlachte en bloosde. 

-„Hee ! het lieve zoete kind!" riep Druce uit, „en zie 
eens hoe ze door iedereen is bedorven! en straks weent ze 
nog, op den koop toe!" 
Maar Henriette, die niet meer uitzien kon door hare 
tranen, beet op hare tanden en weende niet. 

Dit onbelangrijke ongeval verkortte nochtans den avond 
in eenige mate. Horace Druce was de eerste weg, en daar 
Reaal insgelijks gebaarde hem na te gaan, zette ik Sonia 
aan om afscheid te nemen. Ik had geen rijtuig en zou een 
taxi doen halen, maar Cornelie verzocht ons te voet met 


420 DE LEEMEN TORENS. 

haar tot aan huis te loopen, van waar ik dan haar automobiel 
kon gebruiken. Aan de deur van het salon en na Mijnheer 
de Pessemier een goede nachtrust te hebben gewenscht, 
kuste ik de hand van Henriette en, redelijkerwijs, ook die 
van hare moeder. Ik merkte goed hoe deze anders zoo 
stevige hand koud was en beefde. 

We wandelden de Brugmannlaan op. Rodolf de Pessemier ging 
vooraan met Cornelie en Sonia. Ik bleef met Nikolaas achter. 

-„Nu, Herman," zei Nikolaas na een ongestoord stilzwijgen, 
„hoe is thans uw oordeel over de vrouwen ?" 
Ik begreep niet waarom ik redenen zou gehad hebben 
van oordeel te veranderen. 
--„Gij gelijkt de afgoden" lachte Reaal, „gij hebt oogenen 
gij ziet niet. Ik zat aan de dominotafel, met mijn rug naar 
de rookkamer en ik heb toch heel klaar gezien wat er 
in de rookkamer voorviel. Ik heb daar Druce en mevrouw 
de Pessemier zien binnensluipen, en als ik den gil hoorde, 
wist ik dat Henriette hen ongemerkt had gevolgd. Het best 
van al was, dat ík haar toesnelde, en dat heb ik ook gedaan." 

-- „Arm meisje !" fluisterde ik. 

„Ja, kerel, arm meisje! en misschien ook wel: arme 
moeder! maar bovenal dunkt me dat ge „arme Druce !" 
moogt zeggen." 

Arme Druce ? Veeleer zou ik „arme Reaal" gezegd 
hebben. Druce kwam in een weifelend licht te staan en 
mijne bewondering voor hem was eenigszins geknakt. Ik 
sprak echter Nikolaas niet tegen, maar wanneer ik later met 
Sonia in de auto zat, kon ik niet nalaten haar te vragen: 

— „Hebt gij dezen avond iets aan mijn vriend Horace 
gemerkt ?" 
-„Niets meer dan op andere dagen." 
— „Wat bedoelt ge ?" 
--„Ik kan hem niet lijden. Hij klinkt hol." 
Ik lag reeds in mijn bed, als ik me nog steeds afvroeg 
of Horace Druce ja dan neen hol mocht klinken. 

Ganshoren, 17 Augustus 1913. 

Polydore Mornar had Kristoffel Conscience uitgezonden 
om mij voor een dringende zaak te ontbieden. Ik trok er 


DE LEEMEN TORENS. 

heen in den vroegen morgen, zooals gevraagd. In de wachtzaal 
van zijn bureel hadden reeds een tiental bezoekers 
plaats genomen. Conscience leidde mij echter over het kan-toor 
vóór en ik werd langs de dienstdeur dadelijk binnengelaten. 


Mornar zat achter een groote mahoniehouten schrijftafel. 
Hij zag er daar grooter uit dan hij in werkelijkheid is, 
want zijn buste is abnormaal ontwikkeld in evenredigheid 
met zijne ledematen. Hij richtte zijn sterken kop naar mij 
op en zijn stalen blikken wilden mij in één seconde doordringen. 
Seffens lachte hij, zijne hel-roode lippen werden 
zichtbaar onder de goedverzorgde snor, en, rechtstaande, 
reikte hij mij zijne korte, vierkante hand. 

-„Ik dank u, dat ge gekomen zijt. Ik heb een aardig 
werk voor u. Als gij het op u neemt, ben ik omtrent de 
uitkomst gerust. Hebt gij in dezen tijd zin in den arbeid ?" 
Ik had wel zin, maar ik moest toch eerst hooren van 
wat er sprake was. Mornar schelde en Conscience bracht, 
zonder dat hij daartoe verzocht was, een groot aantal plannen. 

-„Het is een rijk kasteel in fransche stijl," legde Mornar 
uit, terwijl hij de plannen ontrolde; „gij neemt, met den 
beeldhouwer Broeckaert, de binnenversiering aan. Ge doet 
al naar uw zin. Het mag kosten wat het wil, als het er 
maar heel weelderig uitziet." 
Ik keek de plannen na. Het was inderdaad een flink 
gebouw, misschien wat al te beladen, toch niet zonder karakter 
en zeer zwierig van lijn. 

-„Waar kan ik het kasteel zien ?" 
-„Vlak bij. Een uurtje rijden." 
-„En wanneer moet met het werk begonnen worden ?" 
Mornar lachte hartelijk en klopte op mijne schouders. 
-„Daar zit het hem juist, beste jongen," zei hij, „wij 
hebben allemaal aan u gedacht omdat het ding vreeselijk 
vlug moet gaan." 
Ik lachte mee. Iedereen weet dat men met vlug werk 
niet bij me moet komen. Mornar stak een sigaretje op en 
hernam, tusschen twee dampringen, alsof hij nu een dood-
eenvoudig voorstel deed: 

-» Eersten September moet alles klaar." 
— „Mijnheer Mornar, dat is ten eenenmale onmogelijk." 

422 DE LEEMEN TORENS. 

-„Het moet, het kan niet anders. Het is het kasteel van 
Domien de Pessemier, die er bij het huwelijk van zijn zoon 
een garden-partij wil inrichten. Cornelie trouwt den Zen September. 
Gij ziet: het is een familiedienst, die u wordt gevraagd, 
geen zaakje." 
Ik kon niet beloven zonder het gebouw te hebben gezien 
en Mornar, die nooit in zijn leven geaarzeld heeft, besloot 
om Broeckaert te laten halen en gedriëen dadelijk naar Sint 
Pieters Leeuw te rijden. 

— „Broeckaert is binnen een klein uurtje hier," zei hij, 
,ondertusschen ontlast ik de wachtkamer zoo goed als dat kan, 
en wilt gij wel in de ontbijtzaal mijne vrouw en mijne dochter 
groeten." 
In de ontbijtzaal, die veeleer een fraaie verandah was met 
uitzicht op een prachtigen rozentuin, vond ik de stralende 
Clo-Mornar en de mooie Cornelie. Het naderende huwelijk 
van hare schoondochter had Clo-Mornar blijkbaar veel goed 
gedaan, want nooit schitterenden hare oogen als nu. 

-„Quelle surprise charmante," riep ze zoodra ik verscheen, 
„et comme je bénis 1' heureux hasard qui vows amène !" 
Ik had nauwelijks naar hare gezondheid geïnformeerd en 
Cornelie gegroet, of ze ging aan het praten over alles en 
iedereen. Ik hoorde dat ze met haar man in kort een reisje 
naar Ty rol zou ondernemen, dat ze onlangs bezoek kreeg van 
Courtens die een paar van hare aquarellen voor meesterstukjes 
hield, dat ze een hekel had aan de romans van Colette 
Willy en de verzen van niemand kon slikken, dat de werkstaking 
bij Rénier op een sisser moest afloopen, dat men voor 
haar part alle werkstakers mocht hangen, dat mevrouw Rénier 
dwaas genoeg was om die kwajongensstreek ter harte te nemen 
en dat hare dochter Simone zelf de kinderen van sommige 
dier luie bandieten met kleederen en eten steunde, dat de 
soirée bij de gravin d' Epernay een fiasco geweest was en dat 
de cardinaal van Mechelen te Grimberghe een verkoudheid 
had opgedaan. 

-„Et Paul?" vroeg ze. 
Ik hief de schouders op, ontkennend. 
— „Je ne comprends pas cet enfant," verklaarde ze met 
eene gemaakte plechtigheid, „il a des manières mystérieuses 
qu 'il est bon sans doute de ne pas approfondir." 

DE LEEMEN TORENS. 

Wanneer een knecht mij van wege Mornar kwam oproepen, 
begeleidde Cornelie mij tot in de vestibule, en zei rap, al 
gaande: 

-„Ik heb goed nagedacht over wat ge me bij Henriette 
hebt gezegd." 

„Dat mag u niet zwaar worden, hoop ik ten minste." 

„Toch ; ik neem het in ernst op, en ik vrees de drukte 
van schandaal niet veel. Ik geloof dat ge mij den rechten weg 
hebt gewezen, en ik dank u daarom." 
--„Maar wat wilt gij doen, en waarom spreekt gij niet 
met uw vader ?" 

Ik vreesde 't gewicht van de verantwoordelijkheid die ik 
me, met mijn goeden raad, op den nek had gehaald. Ik wensch 
Cornelie natuurlijk alle geluk toe en 't zou me innig spijten 
als lees huwelijk haar niet het volle geluk meebracht waarop 
ze recht heeft. Maar ik kan toch niet met een gerust hart 
het publieke lawaai afwachten, waarmede ze nu hare familie 
en de heele brusselsche burgerij bedreigde. Ze antwoordde 
me met een lachje: 

-„Wees niet bang, on vaste zedepreeker, ik zal het wel. 
zoo aan boord leggen, dat het gebeurt zonder al te veel 
herrie ... en mijn vader is over dergelijke zaken niet aan te 
spreken, dat weet gij zelf: hij zou mijn plan met alle geweld 
tegenwerken en verijdelen." 
Ze liet me in de vestibule staan. Mornar kwam langs den 
anderen kant met Piet Broeckaert op mij af en we stapten 
in de wijde torpedo, die ronkend en ratelend ons voerde 
naar Sint Pieters Leeuw. 

Het kasteel van Domien de Pessemier staat op een zachtstijgende 
hoogte en is geheel in het dichte gewas van het 
park verborgen, ofschoon het meerendeel der boomen nog 
betrekkelijk jong zijn. Ze werden inderdaad geplant na de 
afbraak van de brouwerij „de Posthoorn" die hier ten tijde 
van Loeckx met zijne kleine gebouwen, stallen en schuren 
schoon te midden van een wijd-uitreikende boomgaard lag. 
De beroemde questor had, vijf jaren geleden, het idee opgevat 
van een buitengoed, dat in zijne oogen (en, naar zijne 
hoop, vooral in de oogen der menschen) kon doorgaan voor 
„het kasteel zijner vaderen". Hij liet een fransche bouwmeester 
de plannen vervaardigen en gelastte een klerikale 


424 DE LEEMEN TORENS. 

concurrent van Mornar met de verwezenlijking. Zooals het 
daar zijne vier geajoureerde torentjes en zijn lage middenkoepel 
op den vrijen hemel profileert, geeft het direkt een 
indruk van voornaamheid en gratie. Het oordeel van 
Mornar was: 

-- „C'est de l'épate." 

En ik kan me best voorstellen dat hij zulke oudere stijlvormen 
niet waardeeren kan, want hij heeft geen gevoel 
voor traditie en nog minder voor stijlvormen, die de grafische 
uiting zijn van traditioneele . ontwikkeling. In zijne oogen 
kan iets dat zich bij het verleden aansluit niet modern zijn, 
en zijne paleizen mogen niets anders doen dan aan fabrieken 
lijken. 

Toch was zijn vonnis in het huidig geval niet ongegrond. 
Eene bluff-inzicht was de kern van deze architectuur, maar 
het was zichtbaar dat de eigenaar hierin de inspiratie van 
den bouwmeester had aangedikt. Dit bleek naderhand volkomen, 
wanneer mijnheer de questor, telefonisch door Mornar 
verwittigd, in zijne lage victoria de rechte lanen van het 
park kwam oprijden. Het gespan was uiterst correct, de 
witte paarden schitterend, de koetsier en de voetknecht onberispelijk. 
Het groote lichaam van Domien de Pessemier 
richtte zich langzaam tusschen de gemskleurige kussens op 
en stapte uit. Hij groette ons statig en vroeg gauw of we 
met het werk hoopten einde der maand klaar te zijn. 
Broeckaert, die een onverbeterlijke bohemer is, zooals ge 
wel weet, antwoordde zonder de minste aarzeling dat hij 
bereid was er een eed op te maken, maar Broeckaert belooft 
even gemakkelijk de maan en de sterren. Ofschoon ik mezelf 
voor niet beter als Broeckaert houd, wees ik op een aantal 
bezwaren die mijnheer de Pessemier zeer hinderlijk voorkwamen. 


We bezochten de vele en groote kasteelzalen. Men vergde 
van ons minder dan ik aanvankelijk gevreesd had. Er hingen 
tapijten en gordijnen. De belichting, met hare tallooze kroon 

geheel aangebracht. De-luchters en muurgirandolen, was 
parketten waren zuiver, en de wanden en zolderingen waren 
reeds met de eerste verflagen bedekt. Er bleef dus een werk 
van louter versiering en ik vroeg nu aan den questor dat 
hij ons zou de gegevens verstrekken, waarnaar wij ons te 


DE LEEMEN TORENS. 

richten hadden. Hij moest niet veel uitleggen: we hadden 
hem seffens beet. Veel kleuren, veel goud, veel bombast, 
zoo moest het zijn, en hij voegde er telkens bij: 

-„Veel smaak, heeren, vooral smaak! En geen afschuwelijke 
moderniteiten." 
We troffen gemakkelijk een akkoord. Er moest dag en 
nacht gearbeid worden, maar met wilskracht zouden we wel 
klaar komen. 

-„Let op", zei Domien met eene majesteit die aan zijne 
hooge politieke waardigheid moest doen herinneren, „let op, 
mijne vrienden, dat de staatsregelingen ten opzichte van de 
werklieden niet overschreden worden. We leven in een 
democratischen tijd. Laat ons elk krakeel met arbeidersbonden 
vermijden, en moet er 's nachts gewerkt worden, 
-dan liefst binnen de bepalingen der wet. De gemeenteverkiezingen 
naderen. De geesten zijn opgehitst. We moeten 
voorzichtig zijn." 
In het uitgaan deelde hij ons mede hoe hij den ingang 
van het Park zou inrichten. Het groote hek moest weg. 
Een ander, veel ruimer, was besteld, en dan zou hij een 
honderdtal boomen uitroeien, zoodat van op de groote baan 
het gansche kasteel zichtbaar werd. 

Hij vertrok. 

-„Quelle vieille bête!" lachte Mornar, en terwijl hij 
lachte, dacht ik met ontzetting aan wat Cornelie mij in den 
morgen had medegedeeld. 
We namen alle noodige maatregelen, beslisten saam waar 
de bijzonderste sculpturale motieven moesten aangebracht 
worden en vóór den noen nog waren we takkoord. Broeckaert 
nog was ergens aan het meten en Mornar kwam zijn arm 
onder den mijne steken. 

-„Ik krijg u nooit eens alleen te pakken," begon hij, 
„en ge weet dat ik u iets te vragen heb. Ik heb soms het 
gevoel dat ge mij ontvlucht." 
— „Dat is een verkeerd gevoel," zei ik en ik loog 
grooten deels. 
-„Er zijn twee zaken waaromtrent ik erg bezorgd ben, 
en in beide kunt ge me helpen. Ik twijfel overigens niet dat 
gij het doen zult, want in het eene geval ten minste is 
iemand betrokken die u aan het hart ligt." 
1917 I. 28 


426 DE LEEMEN TORENS. 

-„Ik beloof u dat ik doen zal wat ik kan." 
-„Gij spreekt te veel van kunnen, en te weinig van, 
moeten. Ik heb in mijn leven het kunnen altijd achteraan 
gezet en mij telkens voorgesteld dat ik moest ... Ik heb, 
heel toevallig, iets van Paul vernomen, dat me angstig 
maakt, en dat is de eerste zaak. Weet gij wat Paul in 
Gent verricht ?" 
-„Het is al een heele tijd geleden dat ik nog naar Gent 
ging. Ik leef als een eremijt in Ganshoren." 
-„ Gij meent wellicht dat gij het niet moogt zeggen. Ik. 
kan zeer goed die nauwgezetheid van uw geweten eerbiedigen. 
Maar practisch schieten we daarmee niet op." 
Er is met die duivelschen man niet te redeneeren en ik zweeg. 

-,,Paul," hernam hij, „ligt in Gent aan boeien. Ik weet 
nog niet sekuur hoe dat gebeurd is en in welke mate hij is 
beetgenomen. Voor iederen anderen jongeling is dat een 
onbelangrijk avontuur. Voor Paul is het een uiterst gevaarlijk 
spel. Wanneer ik nu optreed, ben ik overtuigd dat ik 
het vuur, met het te willen blusschen, geweldig aanvoed. 
Paul vertrouwt mij niet. Dat is nog minder dan mij lief te. 
hebben. Ik klaag niet, maar een vader mag niet zonder 
handelen toekijken wanneer zijn zoon met eigen handen een 
mooi-bereide toekomst verbrodt. Gij kunt me helpen. Gij kunt 
dezen zwakken jongen onder uw toezicht nemen, gij kunt met 
hem praten, gij kunt hem tot een klaar inzicht der dingen 
bewegen kortom, gij kunt hem van grooten dienste zijn." 
-„Maar hij is toch in Gent ?" 
-„Ik weet niet of hij nog in Gent is. Hij komt in elk 
geval spoedig naar Brussel terug. Daar zorg ik voor, want 
dat kan ik ongezien en onrechtstreeks bewerken. Het is 
eenvoudig een kwestie van centen. Nu, reken ik op u ?" 
„In allen ernst, mijnheer Mornar, ik zal probeeren." 

-- „Probeeren ! Wat zijn de jonge menschen van den 
tegenwoordigen tijd zwak! Maar denk aan juffrouw Rénier, 
beste heer Teirlinck. Het is toch niet mogelijk dat ge 
juffrouw Rénier niet waardeert? Wat ge voor mij of voor 
Paul slechts schuchter kunt aanpakken, doe het met kracht 
voor een, die men rechtmatig het liefste meisje van onze 
wereld noemt en die door een gevaarlijk collage van Paul 
in het ongeluk kan gestort worden." 


DE LEEMEN TORENS. 427 

Ik bekende dat de toekomst van Paul door een huwelijk 
met Simone zoo goed als verzekerd was, maar ik drukte 
erop dat zulk huwelijk vrijlijk moest worden aangegaan. 
Dan herhaalde ik dat, mocht Paul op een dwaalspoor geraken, 
ik mijn uiterste best zou doen om er hem af te helpen. 

„Hij is op den dwaalspoor", bevestigde Mornar met kracht. 

---„Dat zal ik ook zelf wel kunnen waarnemen ", zei ik kort. 

Hij zweeg een oogenblik, blijkbaar teleurgesteld. Seffens 
echter vatte hij me vertrouwelijk bij den arm. 

-„In elk geval wordt juffrouw Rénier door een groot 
gevaar bedreigd. Kent gij Hougardy?" 
Ja, gewillig." 
--„Ge moet hem van dichter naderen. Ik heb me laten 
wijs maken dat hij zich een tijd lang zeer opgeschroefde 
gebeurlijkheden heeft ingebeeld. Hij heeft het namelijk mogelijk 
geacht dat hij naar de hand van Simone kon dingen. Ik 
geloof zulks voluit, want met een goedzak als Rénier is alles 
mogelijk, en het is niet de eerste maal dat een beambte met 
de dochter van zijn patroon trouwt." 

„Dat is ook niet onbillijk." 
„Zeker niet, maar wilt ge Hougardy wat beter kennen, 
dan zult ge het monsterachtig noemen. Nu zijn we gewaar

-

schuwd: als Hougardy 't een en ander van Paul verneemt, 
zal hij er wel voor zorgen dat juffrouw Rénier ervan op 
de hoogte komt." 

-„Dat zou jammer zijn." 
-„Vreeselijk jammer! 
We stapten langzaam op naar de torpedo die voor het 
hek stond. Broeckaert was nog niet in 't zicht. 

-„Nu de tweede zaak", zei Mornar, „zij is van minder 
edele gehalte en betreft Van Rompaye, mijn schoonpapa. Gij 
weet waarschijnlijk niet dat er een vijs los is bij mijn schoonpapa. 
Hij heeft soms vlagen van vervolgingswaanzin, die zeer 
kenschetsend zijn en, naar ik vrees, kortelings medicale 
hulp zullen vergen. Ik ben over het algemeen de oorzaak 
en het onderwerp van zijne zotte aanvallen. Hij haat mij 
hartelijk, geloof ik, en beeldt zich, ten mijne opzichte, de 
dwaaste dingen in. Het is mijn plicht ervoor te zorgen dat 
hij voor de familie geen nadeel of geen schandaal wordt, 
want dat dreigt hij inderdaad te willen worden." 


428 DE LEEMEN TORENS. 

Ik kon niet inzien van welke hulp ik zou zijn in deze 
zaak van zuiver-pathologischen aard en ik deelde mijn vrees 
daaromtrent aan Mornar mede. 

-„Gij kunt niet veel doen", lachte hij, »maar veel kleine 
stootjes brengen den man misschien ook buiten gevaar. Gij 
zijt een goede vriend van Horace Druce en wat ik reeds aan 
den bankier Bontemps gevraagd heb, vraag ik ook aan U: dring 
bij Druce aan opdat hij mijn ouden sater van een schoonpapa 
voortaan niet zoo potsierlijk laat boemelen. Zij maken 
tegenwoordig saam elken nacht een paar fuifpartijtjes mee. 
Al de vijzen van Van Rompaye geraken los, en welk 
pleizier kan een jonge kerel als Druce daarbij hebben?" 
Het was blijkbaar een ondeugende streek van Horace en 
ik verzekerde Mornar dat het gevaar, langs dien kant ten 
minste, afgeleid kon worden. Broeckaert had reeds in de 
auto plaats genomen en riep ons toe dat het lunchtijd was. 
Daar hij zag dat ik afscheid nam van Mornar, stond hij 
recht en schreeuwde: 

-„Kom mee, we eten in den Chapon fin!" 
Maar ik wees het aanbod van de hand, omdat ik nooit 
in Sint Pieters Leeuw kom zonder mijn vriend Arthur de 
Pessemier in zijne brouwerij op te zoeken. 

De brouwerij „De Liefde" moet, in zijn bouwslach, niet 
onderdoen voor het kasteel van Domien. Zij is breed uitgezet. 
Een groote olmenlaan leidt er heen en het woonhuis, 
dat erbij aangrenst, staat geheel in de bloemen, achter een 
netgeschoren palmenhaag. 

Dat huis is van binnen een ra.dsel, in dezen zin, dat men 
er een geheel anderen eigenaar in zou verwachten. Verbeeld 
u een lage, nog al breede pastorijdeur, donker van verve 
en waar een dikke koperen knop blinkt. Zij opent op een 
duister voorportaal, waar zes oude klokken staan met een 
zot getik van lange slingers. Ik heb hier steeds het gevoel 
van zes oudjes die van de wijs zijn geraakt en telkens een 
uur lang in den donker tegenover elkaar klinkende grimassen 
maken om dan ineens alle tegelijk op de meest chaotische 
manier uit te belleii hoe laat het is. Maar wanneer men ze 
van dichtebij , beschouwd, bemerkt men gauw dat zij inderdaad 
zes eerbiedwaardige en zeer kostbare klokken zijn. 
Aan weerskanten van het voorportaal zijn deuren met 


DE LEEMEN TORENS. 

gekleurde ruitjes en daar hebt ge een kleine opwachtplaats, 
een ontbijtkamer en twee salonnetjes in den ouden trant. 
Achter aan klimt een nog al breede trap die zich in twee 
vleugels openzet: de eene leidt naar de slaapkamers, de 
tweede naar een vrij groote hall, waar bij zeldzame gelegenheden 
feestjes worden ingericht en die voor elk ander 
gebruik veel te uitgebreid is. 

Zulke huisindeeling is op zichzelf natuurlijk geen raadsel. 
Het raadselachtige ligt in wat men daar al heeft opeengestapeld. 
Want de woning van Arthur is ééne opeenstapeling van 
antiquiteiten. Hoe is het mogelijk dat die roste reus, die er 
nogal brutaal uitziet en die, alles goed gewogen, niet minder 
dan brutaal is, zin heeft gekregen in dat mooi porceleinwerk, 
in die doorzichtige glazuren, in dat vette tin, in dat trompettende 
koper, in dat fijn ivoor, in die brooze madonnabeeldjes, in 
die rijke schouwstukken, in dat heele leven uit het verleden 
en in die tallooze vormen en lijnen waarmede eeuwen van 
menschen hunne bloeiende schoonheid hebben uitgebeeld ? 
Kasten, tafels, stoelen, luchters, schoorsteenen, tapijten, 
tafereelen, het is alles te saam een museum van oudheden 
of een winkel van curiositeiten, en men stelt zich voor een 
teeren en zwaar-brillenden eigenaar te zullen zien ver 

liefst met een puntbaardje en misschien met een-schijnen, 
hoogen schouder. Maar daar is Arthur de Pessemier. 
Hij bukt zich bij zijn intreden, ofschoon de deuren toch 
hoog genoeg zijn. Hij lacht u uit zijn rood en sproetrijke 
gelaat tegen. Zijne oolijke, vlakke, niet heel verstandige 
oogen glimmen met een dierlijken, rappen gloed. Hij richt 
zich dan uit zijne volle lengte op en ontwikkelt in de ruimte 
een ontzaglijk figuur. Hij kruist zijne armen over zijne 
breede borst en zijne stem komt vriendelijk aandonderen: 

--- „A-wel, manneken, hoe-z-is 't ?" 

Dat is gemeenlijk zijn groet en tevens eene aardigheid, 
die hij, naast veel andere en akeliger dingen, van zijn grootpapa 
heeft geërfd. Hij staat in zijn bruin pak, zijn eeuwigbruin 
pak, en in zijne oude sloffen, zijne eeuwenoude sloffen. 
Het pak en de sloffen behooren oogenschijnlijk tot de antikwarisinboedel. 
Een bruin pak en oude sloffen, dat is het 
specif ek ekwipagie van Arthur de Pessemier, die alzoo een 
tegenhanger is van zijn broeder Henri, van wien men 


430 DE LEEMEN TORENS. 

zeggen kan dat hij bij elke nieuwe verschijning een nieuw 
costuum vertoont. 

-„ Ge hebt zeker honger ?" vraagt Arthur. 
Hij wacht niet tot ik geantwoord heb. Hij brengt mij in 
de kleine eetzaal, waar reeds een dikke heer voor een 
dampende soep zit. De tafel is beladen met een diep-blauw 
Doornijksch servies. Arthur maakt gauw een eind aan de 
voorstellingen. 

-„Mijnheer Teirlinck, een vriend ... Mijnheer Cyriel 
Biebuyck, ook een vriend, wij noemen hem in den wandel 
Bombardon." 
Hoe dat treft! Die breede kerel, met zijn drie lagen 
vet, zijn dubbele kin, zijn gladden schedel, zijn korte ronde 
armen en die twee handen, die als mofjes aan weerskanten 
van zijn telloor tomatensoep lagen, dat was de zwager van 
Reaal! I k kwam dadelijk aan de praat met hem en ik 
ondervond dat hij een brave man was, een beetje lui van 
geest, maar alleszins goedhartig. Onder het eten ook vernam 
ik dat de gemeenteverkiezingen van Sint Pieters Leeuw 
op handen waren en dat de strijd heel hevig zou worden. 
Arthur figureerde op eene der twee lijsten. 

„De tegenpartij," bulderde hij, „de tegenpartij, manneken !" 

Beginsels waren het niet, die de politiek van Sint Pieters 
Leeuw, evenmin als de politiek van andere dorpen, kenschetsten. 
De verkiezing moest afloopen op eene kwestie 
van personen. De huidige burgemeester, mijnheer De Mol, 
de stoker, was een doodsvijand geworden van Pessemier, 
den brouwer, omdat hij hem wegens eene verordeningsovertreding, 
betrekkelijk het planten van eene haag, voor 
het vredesgerecht had doen veroordeelen tot zes en twintig 
frank boet. De Mol was katholiek, al wist hij niet recht 
wat men onder dat woord moet verstaan, tenzij het hem 
verplichtte regelmatig naar de kerk te gaan en den offerblok 
niet te vergeten. Pessemier was ook katholiek, en 
zeker niet in ruimeren zin. De strijd die tusschen beide 
ontstond, noemde men „van de mollen en de mieren." 

Ik vroeg aan Arthur op welk programma die strijd gevoerd 
werd. Hij keek Bombardon aan, die niet antwoordde, 
en synthetiseerde dan zelf dat programma met uit te roepen : 

-„De Mol is eene vijg !" 

DE LEEMEN TORENS. 

Ik wilde het gaarne gelooven, maar eene verkiezing 
gebeurde niet zonder de kiezers, en zouden die gewillig 
tegen den stoker stemmen, alleen omdat die stoker een 

vijg was?, 

-„Bombardon, hoe-z-is't?" riep Arthur triomfantelijk. 
Bombardon, die, naar ik weldra bemerkte, Arthur's impresario 
was in dees electoraal avontuur, trok een lang prospectus 
uit zijn binnenzak. De brouwer reikte het mij toe 
en zijn rood gelaat gloeide van kinderlijken trots. 

-- „Lees, manneken," zei hij met eene ingetogen jubeling, 
„en als de mollen na zulke lectuur nog een uur lang 
te leven hebben, laat ik mijn eigen kipkappen. Zaterdagavond 
geven we ons plakkaat uit, zoodat er voor den stoker 
geen tijd meer is om een antwoord te laten drukken, en 
Zondag komen de mieren met eene schrikkelijke meerderheid 
uit de stembus. Ondertusschen bewerken we duchtig 
de parochianen. Ik loop alle huizen af. Ge ziet dan seffens 
zelfs wat de menschen noodig hebben. De eene wil 
eene ton bierdik voor zijn varken, de andere zou gaarne 
een geit of een lam bezitten, een andere nog vertelt me dat 
zijn kalf gestorven is; dan zijn er die met pleizier van 
's morgens tot 's avonds zat loopen ... list van Wanne 

Maries heeft me toevertrouwd dat hij mij voor vijftig-vanfrank 
twee stemmen zal afstaan op de drie die hij heeft, 
want de stoker geeft hem vijf en twintig frank voor de 
derde. Geef ze me alle drie, heb ik gezegd, pak de vijf 
paardoogen van den burgemeester aan, en ik zal er u twintig 
bij betalen. Hoe-z-is't ?" 

Hij lachte dat de kamer schokte, nam zijn beker wijn 
en dronk hem in een geut ledig. Ik had het prospectus 
gelezen, dat ik u hier voor de aardigheid mede opstuur. 

-„Wie heeft dat opgesteld?" vroeg ik. 
Mijne nieuwsgierigheid scheen in de oogen van Arthur 
een blijk van bewondering te zijn, want hij stond recht en 
wees fier naar den schamelen Bombardon. 

-„Hier, Bombardon!... Op uwe gezondheid, Bombardon!" 
-„En is dat alles waar, wat ik er lees ?" zei ik. 
— „Bijkans", deed Arthur, „den eersten keer dat ik het 
las, kwam het me vreemd voor, maar nu ken ik het ding 
van buiten en het is wel alles waar, vermits ik het zelf geloof". 

432 DE LEEMEN TORENS. 

We dronken op den zegepraal der mieren. 

-„Hij zal u 'nen schoonen stuiver gekost hebben, 
Arthur" insinueerde ik. 
-„Vijftien, misschien twintig duizend, maar 't kan me 
niet schelen: 'k smijt het van mij-z-af." 
Het genot om met twintig duizend een boete van zes en 
twintig frank te wraken moest wel zeer groot zijn, want 
Arthur straalde van vreugde bij het vooruitzicht alleen dat 
hij haar daarmee wraken zou. 

Sint Pieters Leeuw, 28 Augustus 1913. 

Ik voel me niet lekker, Karel. Dat werk in Domien's 
kasteel vergt enorm veel van mij. Ik woon sinds enkele 
dagen bij Arthur de Pessemier, hetgeen in ruime mate mijn 
arbeid verlicht. De decoratie vordert goed en ik begin er 
door heen „den dag te zien" zooals de werklieden hier

-

plegen te zeggen. Ik geloof dat ik klaar zal komen, en dat 
zal ik allerminst aan Piet Broeckaert te wijten hebben. Hij 
drilt rond en zweet en gloeit en tiert en komt met alles 
te laat. Ik duw hem ferm in de leen en hij moet mee, tegen 
wil en dank. Ik ben soms heel moe .. . 

Maar wordt al die koorts niet te vergeefs besteed? Ik 
ben met den dag angstiger. Cornelie kan ik niet treffen. Ik 
loop meer dan eens bij Mornar aan, onder 't een of ander 
voorwendsel, en in de hoop dat ik met haar spreken kan. 
Zij is weg. Dan doe ik mijn best om haar inzicht uit wat 
men mij over haar vertelt af te leiden. Ik word wijs uit 
niets. Mevrouw Mornar schittert van innerlijk geluk. Mornar 
zelf is heerlijk in zijn schik. Iedereen is druk met alle toebereidsels 
bezig. Ik ontmoet dikwijls den questor en zijn 
zoon, den bruidegom in spe. Zij vermoeden niemendal. I k 
vraag me af of ge Paul niet moet verwittigen, maar ik vrees 
dat elke tusschenkomst den boel tot een onmiddellijk schandaal 
kan leiden, en bovendien heb ik vertrouwen in wat 
Cornelie me-gezegd heeft: zij is fijn genoeg om een welvoeglijk 
plan te treffen. 

De electorale activiteit van Arthur de Pessemier brengt 
mij in dit alles eene troostende afleiding. Ge hebt zeker 


DE LEEMEN TORENS, 

geen idee van wat eene dorpsverkiezing is. Soms heb ik 
het gevoel dat het gaat om leven of dood. De mollen moet 
men zich dan onder de gedaante van jakhalzen voorstellen, 
en de mieren lijken op panters. 

Bombardon richt groote volksvergaderingen in. Hij 
beschikt over eene fanfare en over een onuitputtelijken stock 
bier. Gisteren heb ik een dier meetingen bijgewoond. Hij 
was belegd in de ruime danszaal van „D'hope van Vrede" 
en zou op klokslag negen ure een aanvang nemen. Maar 
van voor zevenen liep reeds Bombardon met zijn lawaaierige 
muziek de parochie rond, van alle zijden de kiezers meelokkend. 
Voor iedere herberg hield men staan en telkens 
werd de schuimende lambik met volle emmers rondgedragen. 
Bombardon bleef bij deze operaties aan den toog de wacht 
houden, telde de opgehaalde emmers en betaalde comptant. 
De boeren dronken, de vrouwen dronken, de kinderen 
dronken, en de stoet dikte aldoor aan. Het kon nauwelijks 
half negen zijn, als iedereen al in de verrukkelijkste ver kiezingstemming 
verkeerde. Men danste, men schreeuwde, 
men zong. Bombardon had een aardig liedje verzonnen, 
dat met vervaarlijke geestdrift en met eene edele verachting 
voor al wat harmonie is werd uitgebruld. 

Morgen zullen de mieren 

Op mollen zegevieren. 

Trip! Trap! Trut! 

Maak' nen diepen put! 

De mier 

Is al op zijn zwier, 

En de mol 

Kruipt in zijn hol! 

Ik geloof dat de aria zweemt tusschen het bekende : ,,Hebde 
niet gezien, vous n'avez pas vu ?" en de Marseillaise. 

De zaal van „D'hope van Vrede" was te negen ure 
bomvol. Op het verhoog had de fanfare plaats genomen. 
Er stond ook een klein herbergtafeltje vooraan, bedekt met 
een bebloemd venstergordijn. De bazin zette er een glas op 
en een carafon met pompwater. Arthur de Pessemier deed zijn 
intrede gevolgd door Bombardon en de leden der inrichtingscommissie 
: een paar pachters, de schoolmeester (die om een 


434 DE LEEMEN TORENS. 

ongekende reden met den burgemeester in geschil geraakt 
was), een halfdozijn herbergiers, een meester metser, tevens 
voorzitter van de kerkfabrief (een mysterieuse en schielijke 
vijand van den onderpastoor) en een soort van Thersites, 
ten minste houd ik voor zoo'n soort de menschen die begaafd 
zijn met een kalen suikerbroodvormigen schedel. 

Niet zoodra was Arthur verschenen, of eene donderende 
ovatie viel hem te beurt. 

— „Vivan den brouwer! Weg met den vuilen mol! Vivan 
den nieuwen burgemeester! Trip! Trap! Trut! Maak' nen 
diepen put! H oerah !" 
Maar Thersites schreeuwde met een blikken stem: 

-„Stilence !" 
Het kostte moeite eer de bezopen menigte bedaren wilde. 
Dan dronk Bombardon een onnoozel teugje water en hief 
zijn korte armpjes in de hoogte. Hij begon: 

-„Vrienden, kiezers, en geëerde vrouwvolk! De laatste 
propagandadag loopt op zijn einde. Morgen roept de Belgische 
wet u naar de stembus. Attention! We zullen daar zijn! 
Niets zal onzen scherpen blik ontsnappen. Wij weten wat 
ge ons beloofd hebt, en de verraders zullen hun straf krijgen. 
Zij die verblind zijn, zullen het licht niet wederzien, heeft 
onze Zaligmaker gezegd. De mollen zijn blind van aard en 
zullen in het eeuwig duister gestort worden !" 
-,,Bravo! Wel gezegd! Vivan onzen Biebuyck en hij 
mag er wezen, vivan onzen Biebuyck en hij mag er zijn! 
Zonder onzen Biebuyck kunnen wij niet leven, zonder onzen 
Biebuyck... 
-„Stilence, potver-hier-en-daar !" riep Thersites. 
Bombardon zweette dat het langs zijn neus afdruppelde, 
maar hij verloor geen couragie. 

-„Kiezers ! hier hebt ge den man die u redden zal. Hier 
staat hij, de ware vriend van het volk, de verlichter der 
jeugd, de steun der grijsaards, de verdediger van weezen en 
weduwen! Die honger heeft, zegt het heilig schriftuur, die 
honger heeft zal gespijzigd worden, en die dorst heeft zal 
.gelaafd .. . 
-„Vivan den brouwer !" 
-,,Halt! nondeku!" deed weer Thersites. 
„ ... Zal gelaafd worden", voleindde Bombardon plechtig, 

DE LEEMEN TORENS. 

„en het zal geschieden zooals het geschreven staat. Laat ze 
opstaan, degenen die nog nooit over den burgemeester hebben 
te klagen gehad, laat ze opstaan, degenen die niets te verwijten 
hebben aan dezen dwingeland! Laat ze opstaat, degenen die 
beweren dat hij met geen twee gewichten heeft gemeten, 
dat hij met gelijke rechtvaardigheid de wegen heeft gekasseid 
en de gas heeft aangelegd! Laat ze opstaan degenen die 
durven houden staan dat het geld van het armbestuur in 
volle justitie werd uitgedeeld en dat er geen sukkelaars 
meer in onze parochie zijn! Laat ze opstaan, laat ze opstaan, 
degenen die het zullen tegenspreken dat het schande is de 
dieven en de moordenaars te laten loopen, en een armen 
vader van familie aan te houden, die eene patrijs of een 
haas geschoten heeft! Of is het wild misschien alleen voor 
de mollen ?" 

Ge moet weten, Karel, dat Sint Pieters Leeuw een hol is 
van wildstroopers. De redevoering van Bombardon bracht 
natuurlijk de Leeuwenaars in ;verrukking. Wat ook Thersites 
deed, er was geen houden meer aan. De vrouwen tierden 
luider dan de mannen. De klakken en hoeden wuifden 
boven de hoofden. Kinderen huilden ván angst. Er walmde 
een reuk van bezweette lijven in de ruimte. 

— „Gij kent uwen plicht !" hernam Bombardon, „niemand 
kan er u van afleiden, want gij zijt mannen uit één stuk, 
mannen met gezond oordeel, mannen van moed en rechtvaardigheid 
! Wanneer ge nu dezen avond in uw bed ligt 
en ge alleen met uw geweten zijt afgezonderd, denkt aan 
al de miseries die ge onderstaan hebt, denkt aan uwe 
toekomst en aan het geluk uwer kinderen, en zweert dan 
bij uw eigen, alleen met God die in uwe gedachten leest: 
morgen begint een nieuwe tijd, morgen wil ik de vrijheid, 
de gelijkheid, de broederlijkheid, morgen wil ik een echte 
burger, een echte Belg, een echte vaderlander zijn, want 
morgen stem ik met één potloodstreep op de lijst nummer 
twee, op de lijst der brave menschen, op de lijst van Arthur 
de Pessemier !" 
Thersites gaf het signaal en de fanfare speelde met groot 
gedruisch de Leeuw van Vlaanderen. Het razend gejubel 
van deze aangehitste menigte beschrijven zou eene inspanning 
vergen, die ik niet aandurf. Arthur was aangedaan. Zijn 


436 DE LEEMEN TORENS. 

hoofd stak boven alle andere als een fakkel uit. De schoolmeester 
kwam een groot pak op de tafel leggen, brak de 
touwen die het vastbonden, en strooide de prospectussen 
met breeden armzwaai uit in de zaal. Alle handen waren 
naar hem uitgereikt. Men schreeuwde, men vocht. 

Maar ook Arthur deed teeken dat hij iets had te zeggen. 
Er viel eene rappe stilte, die Arthur, wegens zijne aandoening, 
niet dadelijk te baat kon nemen. 

--„Vrienden," zei hij eindelijk en zijne stem wilde maar 
niet klaar worden, „vrienden ik dank u... ik kan niets 
meer zeggen ... ik heb ook niets meer te zeggen. De hemel 
zal ons helpen. Tot morgen !" 

Weer wilde de vergadering het uitbrallen. Thersites sprong 
te voorschijn. 

-„Iedereen weet," riep hij, „dat wij tegenspraak dulden, 
ja, wij verzoeken zelfs om tegenspraak. Wat wij doen 
steken wij onder stoelen noch banken, en wat wij te 
zeggen hebben, zeggen wij luid op. Als er hier een mol 
zit en als hij niet laf is, mag hij gerust hier komen en zijn 
rede zeggen." 
Maar er zat daar blijkbaar geen mol, want niemand 
daagde op. Dat was ook gelukkig. Want de mieren waren 
er niet op uit om mollen te laten praten. Ze deden een 
heisch lawaai: 

-Steekt ze in de mesting. Waar zijn ze ? Vivan 
Pessemier! Weg met dat mollen, met dat mollenras! Weg 
met dat mollenras-ras-rasss! 
Eene luide Brabanconne, door al de kopers van de onvermoeibare 
fanfare aangeheven, besloot deze merkwaardige 
mierenzitting. 

Sint Pieters Leeuw, 29 Augustus 1913. 

.Ik ben uitgeput. Het werk van Domien is zoo goed als 

af, maar juist de laatste paar dagen matten mij het meest af. 

Cornelie is in bed gaan liggen. Het is niet erg, zegt de dok


ter, maar Mornar, die zeer schrander is, is nu ook. zeer 

bezorgd. Wat zal er overmorgen gebeuren ? 

Gisteren kwam de lijst nummer twee op de gemeente



DE LEEMEN TORENS. 

verkiezing van Sint Pieters Leeuw er door met tachtig 
stemmen meerderheid. De gebuisde stoker zal nu zijn 
ontslag nemen en mijn vriend Arthur wordt natuurlijk burgemeester 
.. . 

't Is hier kermis. 

Trip! Trap! Trut ! . . 

Ganshoren, 1 September 1913. 

Paul is aangekomen. Ik zag hem dezen middag. Karel, ik 
herken hem niet meer. Ik wil zeggen: ik herken zijn blik 
niet meer. De droom is er uit, en daar straalt een leven, een 
leven zooals nooit in oogen heeft gestraald. Ik heb hem niet 
ondervraagd. Hij heeft me niets gezegd. 

Met Cornelie heeft hij lang gepraat en van dees gesprek 
is er bij Paul niets gebleven dat zijn argwaan heeft gewekt. 
Wel heeft hij me toevertrouwd dat zijne zuster zulk huwelijk 
niet had moeten aangaan. Hij sprak alsof zij het reeds aan 

Weet hij dus niets? Heeft ze hem haar geheim-gegaan had. 
inzicht verzwegen ? 

Sonia lijdt aan ribben-nevralgiën, of iets dergelijks. 

Ik zal maar gaan slapen. En rusten. 

Ganshoren, 3 September 1913. 

Ge hebt mijn telegraam gisteren ontvangen. Er is een zwaar 
pak weg van mijn hart, nu Cornelie toch met Rodolf de 
Pessemier is getrouwd. 

De ontvangst bij de Mornars en vooral de garden-party 
bij Domien waren schitterend. Enorm veel volk op beide 
plaatsen, en geen de minste ongevallen. Iedereen is blij, en 
in den avond zijn de jonge echtgenooten vertrokken, op 
weg dus naar Berlijn, met, naar ik hoorde, een haak langs 
Gent. Misschien hebt gij hen daar reeds ontmoet. 

Dezen morgen heb ik Paul te vergeefs hier verwacht. 
Hij had me nochtans stellig beloofd dat hij komen zou. 
Maar die is ook heengevlogen. Constant Hoeck heeft zelfs 
de gelegenheid niet gehad hem naar den trein te brengen. 
Hij vluchtte à l'anglaise, en het spijt me zeer. 


438 DE LEEMEN TORENS. 

Ik neem nu het besluit mijne brieven bijeen te rapen en 
zend ze op. Mogen zij u en uwe moeder in goede gezondheid 
vinden! 

Wat Sonia betreft, die is hoe zieker hoe beter. 
En om mij, beste Karel, hoeft ge niet bezorgd te zijn. 
Ik omhels u hartelijk 

HERMAN. 


VERZEN. 

NOVALIS. 

Zijn oogen waren onnatuurlijk groot, 
De bleeke handen te roerloos voor daden 
Zooals een bloem uit-bloeit met open bladen, 

Droomde zijn leven open naar den dood. 

Zijn zwakheid glimlachte als een kind glimlacht, 
Wanneer zijn tuin bevroren is van winter 
Hij stond voor 't raam en, glimlachend naar ginder, 

Zong hij zijn zachte liefde door den nacht. 

Er hingen wonderlijk over het paars 
Behangsel schaduwen van vreemde dingen 
Hij kon zijn angst niet dempen door te zingen: 

Het leven droeg iets stils, dood-stils en zwaars. 

Hij zat voor 't instrument en speelde een wijs 
Die meedreef met het drijven van zijn droomen 
En zei eenvoudig: „Nu zal wellicht komen 

Hij met den zandlooper, viool en zeis." 


440 VERZEN. 

DE JONGEN. 

Hij zat in nacht-goed voor het raam, en liet 
Willoos het hoofd hangen op het kozijn 
En zag den landweg langs de heuvels zijn 

Kronkel weg-trekken naar het blauw verschiet. 

Hij dacht nog aan den ouden vreemdeling 
Die in 't priëeltje naast den herberg sliep --
Zij stoeiden om hem heen, en iemand riep 
Hem wakker, en hij zat dwaas in hun kring. 

Zijn verre blik zwierf langs hun oogen weg. 
Hij zei: (zijn baard was om den glimlach grijs) 
,Jongens, het leven is een vreemde reis, 
„Maar wellicht leert een mensch wat onderweg." 

Toen was het of een deur hem open woei, 
En hij de verten van een landschap zag -
Hij zag zich-zelf daar wandlen in een dag 


Zwellend van zomer en van groenen groei. 

M. NIJHOFF. 

VAGEBONDEN. 


Wij hebben de bijtendste pijnen geleden, 
Ons heeft de verwoedste" extase gekust, 
We hebben gevloekt en we hebben gebeden, 
Maar nimmer berust. 

Wel zitten we soms aan de tafel der blijden 
En schijnen te deelen hun zorgloozen zin, 
Maar altijd weer komt ons een onvrede scheiden, 
En trekken we schreiend de duisternis in. 

En pogen we soms in de rijen der sterken 
Aan de opbouw der menschheid de handen te slaan, 

We moeten vernielen ons eigene werken, 
We moeten 't breken, het moet vergaan, 
We kunnen niet stadig aan de arbeid staan. 

Voor ons zijn de nachten, voor ons zijn de stormen, 

Voor ons zijn de lippen slechts eenmaal geraakt, 
Wij kunnen niet blijven, wij kunnen niet binden, 
't Is alles een scheiden en wisselend vinden, 

Ons leven verwringt zich in eindlooze vormen, 
Geen menschlijke ontroering blijft ons ongesmaakt. 
1917 I. 29 


442 VAGEBONDEN. 

Vaak, dagenlang, kunnen we ons wezen verschuilen, 

En doen als dë andren, en praten als zij, 
Maar altijd weer komt de herinnring aanhüilen : 
Nooit kunnen voor veilig geluk wij verruilen 


Dien zegen, dien doem, die ons nimmer geeft vrij.. 

En zeetlen wij eens in 't gestoelte der eere, 

Het hoofd met een kroon van bereiken getooid, 
Toch zullen we naar onzë eenzaamheid keeren; 
Een zeker bezit zou ons leven verteren. 
Voor ons is de weelde van 't eeuwig ontberen, 
Begeeren èn weren, 


Bevrediging nooit. 

ADA GERLO. 


DE ZWIJGER. 


„The Child is father of the Man." 
WORDSWORTH. 

Tusschen kalkgrijs gevlekte, brokkelig oude muren met 
blinde vensters en een heining van grauw gebrande kraalschroten 
lag de speelruimte bij de school kalm te wachten 
in zuiver, hel zonnelicht. De weeke morgenwind pluimde 
soms een eschdoorntopje boven de dorre schutting; de 
breede blaren veegden als zachte handen nauw hoorbaar over 
het hout. 

Het rommelen der stad gromde nog dof. 

Plotseling klapten er stappen door de stilte, en dadelijk 
daarop sloeg kort, als afgekapt, de echo onder 't gewelf 
van het tunneltje tusschen straat en plein. Door het donkere 
poortje kwam Dries stootend nader, zwaar, alsof hij iets 
trok. Op de scherpe grens tusschen licht en schaduw bleef 
hij staan. De neus kromp in kroezen op naar de kleingeknepen 
oogen, die knipperend speurden over het plein. 

Hij was de eerste ? ... fijn! 

Langzaam, het hoofd schuin en één oog nu heelemaal 
dicht, stak hij over. De gangdeur stond al open. Hij hoorde 
er gepraat. Snel wou hij terug, maar er kwam iemand uit 
het portaal, --„zijn" meneer. Die wenkte hem... 

-„Dries, jij kon nou-es mooi ons lood en zilverpapier 
uitzoeken; 't bakje is al weer vol !" 
Hij zweeg; hij wou 't nü liever niet doen, misgunde aan 
een ander de eer, maar kon dat niet zeggen. 

-„Je moet ons toch weer hèlpen ! Jij kunt zoo goed 
voelen, of 't zilverpapier echt is." 

444 DE ZWIJGER. 

-- „'k Hoór het, as ik d'r over wrijf," antwoordde Dries 
zacht en snel, alsof hij terloops een bijkomstigheid wou 
verbeteren, die de zaak niet veranderde. 

-„We moeten ons spaarpotje ook-es gebruiken !" 
't Lokte niet. 
-„Is er wat ? ... Heb jij je wel gewasschen ? .. . 
Scheelt er... " 
-,,Nee.., nee m'neer... wat duzelig ...." 
Tusschen de uitgescheurde klep en de voering van de 
pet stak een steil kwastje van licht-en donkergeel haar op. 
Zijn gezicht leek moe, katterig, overprikkeld, maar toch 
even hard en beslist als altijd. Het bloesje-van-de-gemeente 
hing slap, zonder knoopen; de mouwen wijd op de zwartbestreepte 
vingers met nagels als klauwtjes. 

— „Vroeg op vanmorgen ? 
-,,Nee. . ...e... m'neer; om zeven." 
--„Laat op geweest gister?" 
--- „Tot zeven uur waakt bij m'n oomke." 
„Dus je hebt heelemaal niet geslapen, jongen ?" 
Hij draaide zenuwachtig rafels los uit de mouw en keek 
stroef omlaag. 

-„Was dat jou werk? Moèst jij dat doen ?" 
-„Nee. — 'k Wou. -- Vanavend weer... hij 's nog 
niet dood !" Hij wendde zich half om, als onwillig om meer 
te zeggen. De lippen persten op elkaar. Verder vragen 
was overbodig. 't Ikon weer een lastig dagje worden, vermoeiend 
door beheersching en 't vermijden van alles wat 
mocht prikkelen. 
Dries stapte verder; de lang gepunte schoenen sjoepten.. . 

Toen hij voor straf daar gekomen was, had men gezegd: 
„Een gevoellooze, onhandelbare geest; in zijn „rare" buien 
ontziet hij niemand, geen kind, geen volwassene; en gestrengheid 
maakt hem harder en koppiger." 

Twee jaar had het geduurd, voor ze elkaar begrepen. 
Nu was na veel botsingen zijn opstandigheid gezakt; zijn 
koppigheid keerde langzaam in een meegaandheid, die nooit 
heel ver ging en telkens, als zijn wantrouwen weer ontwaakte, 
voorzichtig werd geremd. 

Maar altijd bleef hij hoekig, — hooghartig gesloten en 
zijn grijs gelaat scheen onbewogen als een star blok zerk. 


DE ZWIJGER. 445 

Taai hield hij zijn groote en kleine plannen vast: weken 
lang duwde hij zware vrachten in een vischhandel en verstopte 
zijn karig loon... En zijn glinsterende mondharmonika 
met het nikkelen belletje op een hoek krèèg hij, en ernstig 
oefende hij zich in weer en wind langs de straten, steeds 
het stadsorgel volgende, om die wondere wijzen te leeren. 

En de eikenhouten kleppers met goudgele knopjes ! ... in 
stO'rtbuien had hij op fietsen gepast bij 't postkantoor, met de 
getrouwheid van een waakhond... maar nou genoot hij van 
de bewondering en de afgunst van de jongens, als hij de roffel 
mocht slaan in de gymnastiek; hij voorop, hij de eerste! 

Met het geduld van een kat wachtte hij zijn kansje af, 
om met zijn vijand af te rekenen en dan was hij zO'o fel 
en onstuimig, dat zijn weinige vrienden hem vreesden, 
en hem tegelijk vereerden.

,

Hij was de jongste in de klas, maar geestelijk de rijpste. 
Het scheen soms, of er al veel kinderlijks in hem dood 
was. Al zijn daden waren zoo kalm overdacht en bleken 
later haar bedoeling te hebben, al lag die niet dadelijk voor 
anderen open. Alleen bij beleediging, spot of minachting 
vonkte zijn drift, en elke straf voor wat hij dan deed gevoelde 
hij als onrechtvaardig. 

-'t Liep druk en het leek nog voller door het heen en 
weer glijden van al de schaduwen. Boven 't geschuifel, 't 
gelach en geroep schoten schelle stemmen uit. Ze snerpten 
Dries door 't hoofd. Witte meisjesschorten blikkerden pijnlijk 
voor de oogen; die begonnen te steken van 't stof — en 
van slaap. Zijn beenen en zijn hoofd voelden zoo zwaar, 
zoo loom en zijn nek zoo slap... Nee, hij wou niet spelen; 
dat kon hij toch zelf weten? 
-»Oppakkertje ?" ... Elle-met-de-ket ?" 
-„Nee, goa weg !" snauwde hij van zich af. 
't Was of ieder met opzet sarrend tegen hem aan liep en 

hij hield al nijdig een elleboog stijf in een hoek van zijn 

borst af... d'r kon zoo ruzie van komen .. . 

Overal waar hij stond, leken allen om hem heen te draaien; 

dat kleine goed ook ... van 'n Juf nog... ze mochten ook 

wel oppassen! 

Straks ... wat kregen ze ? ... dat dooie taal! geen 
vertellen vandaag, niet eens van geschiedenisplaten .. . 


446 DE ZWIJGER. 

Zijn tegenzin in het rumoer, in de heele school, groeide .. . 

werd onontkoombaar. 

Zouden ze oom alleen laten ?... vader had een karwei, 

moeder een nieuw werkhuis, waar men op haar rekende .. . 

onrust begon in hem te jagen hij wilde alleen zijn ! 

Langzaam, als zoekend, sloop hij naar de poort en slipte 

er snel door, de straat langs, naar de Singel. Een agent 

waarschuwde dat 't negen uur was. Hij liet hem in zijn 

trotsche oogen kijken, maar niets daarin lezen. 

Onder het lage en donkere groen van de kastanjelaan 

was het heerlijk stil en koel of je in water liep. Hij 

werd rustiger en ging langzaam. Over zijn grauwe voeten 

gleden de schaduwen der blaren ... ook net water... hij 

drukte een schoenpunt omhoog. 

Een paar dienstmeisjes bij een groentekar wezen naar 
hem. Hij deed heel gewoon, --alsof hij hier nu wezen 
moest, en een huisnummer zocht, maar hij voelde toch, dat 
ze hem nakeken ... Wat lekker, te liggen op 't geknipte 
gras van de perken ... geen auto was fijner, 't kon niet; 
as-je dan naar boven keek, naar de wolken, was 't net of 
je zelf voortglee. Een man op een lets beloerde hem; 
„een stille"? 

Hij trok zich terug in de straten. 't Was er wit van zon 
en hij sjorde de klep lager; 't kwastje haren werd een bos. 

Vóór hij 't wou, stond hij in de wijde mond, de „trechter" 
van zijn steeg. Verscholen achter een vischkar zocht hij 
zijn huis ... de deur dicht... een witte lap onder aan het 
gordijn.. . 

Nu kon hij zichzelf niet houden... vooruit! -- De deur 
vast! Hij schrikte en liet snel de ring los, alsof hij zich 
gebrand had. 

-„'t Ol-mensk komt doad'lek weerom", zei de mummelende 
slaapsteehouder, die altijd buiten zat. 
-- „Is oom alleen ? ... Nou ?" 
-- „E-joa, zeg dat wel, jonge. Joa, 't is-e-gebeurd". 

-„Wat gebeurd ... is-e dóód ?" schreeuwde Dries en 
schoof vooruit, alsof hij kwaad werd. Zijn gezicht vertrok 
in spanning. 
-„Zooas ik zei", antwoordde de oude gelaten , hij streek 
de rimpels van de eene hand bijeen. 

DE ZWIJGER. 447 

-„Niet waar ... 't ken niet, 't ken niet!" riep Dries. 
Maar er was twijfel in den toon en zijn stem was onvast. 
De man antwoordde niet meer; hij mummelde sneller, .. . 
dacht aan zich zelf. 
Dries keek naar 't huisje, ... een lange blik. Er was geen 
beweging. Toen vloekte hij zacht en ging langzaam heen. 
In de „trechter" aarzelde hij en keek om ... toch maar 
verder, verder. 

Wat was zijn hoofd zwaar. Hij wilde overal tegelijk aan 
denken, maar alles draaide dooreen. Zwarte puntjes prikten 
voor zijn brandend droge oogen. Hij voelde de straathitte 
niet meer. 't Was of hij geslagen was, dof als na een verloren 
vechtpartij. Wat zouen ze nou verder met oom doen? 
Hij kon 't zich niet voorstellen, dat die wèg ging. 

Zachtjesaan werd zijn droefheid zwaarder; een dikte in 
de keel liet zich niet wegslikken ; ... „gebeurd" ... „dood" .. . 
eh oom had hem vanmorgen nog zoo vreemd, zoo goedig 
toegeknikt en dezen nacht, toen de wangen zoo rood waren 
en hij dacht, dat oom nou wel zou beteren, had hij zijn 
naam geroepen en, voor anderen onbegrijpelijk, gefluisterd: 
„Hij moet 'm hebben, een veur twee... twèe rieksdoalders" 
... Maar hij wist het en zweeg: 't was de voetbal; --wat 
kón 't anders wezen ? Oom had hem die beloofd, een 
echte, met „Bulldog" erop. Hij was er al maanden vol van, 
maar had zijn verlangen altijd angstvallig voor zich gehouden; 
anderen zouden hem uitlachen, omdat het onbereikbaar was. 
En toch had oom dat verborgene geraden;... een oud ventiel 
uit een fietsband, voor 't oppompen, draaide hij tusschen de 
vingers in de broekzak ... ja, dan was hij een rijke geworden, 
een die macht kreeg en in vele straten zijn makkers 
kon kiezen, de allerbeste spelers ... hij 't hoofd van een 
klub met een mooie naam; hij midden tusschen allen, de 
bruinleeren bal die zacht zou kraken, als hij toestond er in 
te knijpen, aan een riempje over de schouder. Wat zouden 
de menschen zeggen, als hij zoo uittrok, de Heereweg langs... 
Meer kon hij niet wenschen. 

Op zijn „veld" bij de muziekkoepel in 't Sterrebosch was 
hij niet de stugge. Daar sprong hij op, snel overdacht hij 
alles en was vlug beraden. Hij was er de man, die veel 
weet en ver ziet: „kieper" en spil en scheidsrechter, alles 


448 DE ZWIJGER. 

tegelijk. Hij schreeuwde er... zong... vloekte. Hij dwong 
zijn partij tot de uiterste inspanning, sprak ernstig over fouten 
en stak zegevierend zijn eindje sigaret achter 't oor als de 
Engelschen. Hij werd toornrood bij valsch spel, rolde in 't 
zand van 't lachen, als een schot „zat", en hij, de meester, 
was gul in zijn waardeeren, als een zwakke kameraad zijn, 
best deed. 

Na 't spel slenterde hij moe en sloom naar zijn stoffige 
stoepje, om oomke heesch roepend alles uit te leggen met 
lucifers en een knikker, --nijdig als hij Joa" zei en toch 
niet begreep. 

Oom was het, die hem niet afsnauwde, maar altijd 
geduldig de bedoeling zocht in de uitleggingen, die Drie& 
over elkaar liet tuimelen. Hij „tikte z'n wenschen zoo op 
de kop" zei vader, „alsof 't z'n eigen waren". En dan kon 
hij zoo trillend en streelend met oude stem zeggen: „Dries-kejong 
!" en zijn naamgenoot prijzen, zachtjes, maar toch 
zoo kloek en vertrouwend, dat deze zich er soms een kleine 
hoogheid door voelde, weigerde de straatspelletjes van de 
jongens mee te doen, en minachtend buiten hun kring bleef, — 
maar toch zijn deskundige wenken gaf. 

Oom was de zachte kracht, die hem suste, als hij ópdreigdee 
tegen moeder of door zijn mokkend zwijgen de,' lang gesmoorde 
woede van zijn ijzeren vader wette tot scherpe 
spot en kleineering, die dieper sneed dan vader vermoedde. 

Als hij met moegebogen rug tegen de deurpost sliep op, 

de vochtige drempel, met de klep op de knie, haalde oom 

hem 's nachts stilletjes binnen.., die deed hem nooit zeer .. . 

bij hem was hij iets! 

Hij doolde door. Hij verweet zich: waarom bleef ik 

niet ? ... wat kerels, vader, die dokter, bah! Was er 

niets te wreken? Hoe zou 't nu in huis zijn? In de bioscoop 

gingen ze ook vlak voor z'n oogen dood, hij rilde er nooit 

meer van. En dit durfde hij nû niet zien ? Ja -- wèl. Maar 

hij wóu niet! daarachter verschool zich zijn vage angst. 

Nee, niet naar huis, vóór alles over was; eerst hadden 

zij hèm weggezonden; nu wou hij niet! 

Verward draaide hij naar het Reitdiep, naar zijn grot van 

't rooverspel. 

y

T 


DE ZWIJGER. 449 

Vier dagen zwierf hij rond; men wees hem na als de 
vinnige vechter, de brutale platlooper. Hij sloot zich bij 
niemand aan. Hij wilde geen vertroosting, geen bescherming, 
want hij wist, dat hij dan zou uithuilen en daarvoor schaamde 
hij zich: dat deden de „groote" jongens, die lange broeken 
droegen en met bloote knieën voetbalden, toch ook niet ? 

Hij hielp oudjes met karren over de Viaduct voor niemendal... 
een worteltje... een centje voor brood, zocht buiten 
langs de slooten „zuurstoalen" en „bitter zuitholt" .. . 

Toen hij de schamele, begrafenis naoogde en van verre 
een eind nasloop, wou hij wel schreeuwen in een plotselinge 
vijandschap tegen al die kalme mannen in 't zwart, die zoo 
zeker oom wegvoerden. Een vrachtwagen ging ver op zij 
en hield stil ... Dries keek dankbaar naar den voerman. 
hij kende hem wel. 

Eenzaam slingerde hij, uiterlijk onverschillig, door de 
winkelstraten, zag norsch langs alle meneeren en juffrouwen 
heen en hield door zijn grimmigheid zijn kennissen van 
zich. Kleiner, grauwer en slap knikkebeenend zocht hijg 
maar weer zijn grot .. . 

Dezelfde gedachten gleden steeds achter elkaar voorbij, 
al trager en onduidelijker, totdat een lange zware slaap alles. 
deed stilstaan. Roerloos en klein lag hij van den vroegen 
middag tot den volgenden vroegen morgen. 

Toen voelde hij meer krachten en was vastberaden : eerstgewoon 
naar school en dan naar huis. Hij durfde 't nu 
wel aan. Maar niet iéder moest het wagen, hem alles te 
vragen: waar geweest ? ... waarom ? ... wat dee-je ? Dat 
bleef voor hem zelf; hij wilde vrij zijn, nu zoo goed als 
voor zijn vrijwillige afsluiting .. . 

Toen wierp hij zich ter verfrissching een paar handen vol 
kanaalwater tegen het gelaat en droogde het af met de 
voering van de pet. 

Dries zat al op zijn plaats, achteraan, toen de andere 
kinderen kwamen, heel kalm en beheerscht, maar nog 
mat. „Zijn meneer" had juist met hem gesproken. 

Men liep hem zwijgend voorbij en durfde hem zelfs niet 
vragend aankijken. 
Hij zag tersluiks, zonder hoofddraaien rond ... theelood 


450 DE ZWIJGER. 

al uitgezocht... er zou overlegd worden, wat te koopen. 

Hij had geen gedachte. Ze zouden hem ook wel niet vra


gen ? 't Was of hij er nog buiten stond als een nieuweling... 

Plotseling trok alle dofheid uit zijn geest weg en alsof hij, 
hij alleen, een zonnige kans zag schitteren, riep hij snel en 
beslist, met uitgestoken kaak, hakkelend van snelle ademing: 

„M'neer ... m'neer ... 'k wèèt 't !— 'n rVoetbal !" 

Hij schrikte zelf en zuchtte. 

Alle geschuifel en stemmengegons was ineens weg, alsof 
iets zwaars was gevallen. In de gespannen stilte wist ieder 
zijn eigen keuze nu mal en klein tegenover dit groote en 
onverwachte. Allen gevoelden dat het voor Dries iets heer 

moest wezen, want nooit nog was hij, ongevraagd, zóó-lijks 
losgebarsten. 
Alle oogen vroegen ... wat duurde dat lang... nee, 't kon 
niet geweigerd worden... 

„ Uitstekend ! Vandaag nog! Jij en ik gaan samen." 
Hij durfde niet opzien, naar voren over al de ruggen. Er 
schalde een klare kinderlach: ja — ja! In het dunne, hooge 
geroes, dat nu rees, uitte zich een vreugde, die verbroederde: 
twee vijanden knepen elkaar genoegelijk in de armen, wiegden 

samen heen en weer en lachten elkaar in de oogen. 

Dries boog zich ... boog zich; snoof en wendde zich af. 
Het rood trok bleek op onder de geharde huid en 't vloeide 
traag, alsof het plaats veroveren moest, omhoog onder de 
stoffige stekelharen. Zijn slapen klopten. Hij slikte, keek 
snel op: rijen hoofden zagen achterom naar hèm en 
ze waren vriendelijk! sommigen knikten ... Het schemerde 
voor zijn oogen door 't vocht ... hij kon 't niet meer 
keeren: uit zijn overvolheid zwollen de tranen, die zwaar 
wegtrilden over zijn lessenaar .. . 

Toen verbeet hij alles, en 't was of èven de dunne lippen 
plooiden tot een zachte glimlach. 

Langzaam dofte het onaandoenlijk grauw weer het zerken 
gezicht en in groote begeerte naar werk greep hij zijn 
taak, die daar lag als een prooi die stilde. 

J. DIJKSTRA. 

CAUSERIE OVER MODERN 
FETICHISME. 


Toen C oupérus en zijn vriend Jan bijeenwaren, vroeg 
vriend Jan aan Coupérus, wat hij dacht over de Kinderlijkheid 
van de menschheid. En van hun diepe club-fauteuils uit 
betuigden de vrienden elkander, dat zij niet meer dachten 
over de Kinderlijkheid van de menschheid, want dat zij zich 
met het denken zelf niet meer bemoeiden, hetgeen hun een 
wijde ontspanning gaf. Maar ik vraag U, mijn lezer, 
indien wij ons van het denken nog niet hebben bevrijd: 
„waar kan men beter over denken dan over de Kinderlijkheid 
van de menschheid"? Want is het niet het merkwaardigste 
van deze tijden, dat wij weer kinderen geworden 
zijn? Zooals de asch lijkt op de sneeuw, zooals de herfst 
de lente soms gelijkt, zooals de witte haren lijken op de 
blonde en de ontplooide lippenstrakheid op den glimlach, -zoo 
lijkt ons dagelijksch doen, heel ons verkeeren binnen 
de innigheid onzer woning, na al de stormen van twijfelen, 
van leven, van denken, op het in bleekere nuancen getransponeerde 
leven van den wilde, die zich laat voortbewegen 
door zijn primitiefst instinct. 

Na de rhapsodie van schipbreuken te hebben beleefd, 
waartoe zijn onstuimig, ongehoorzaam hart hem had gedrongen, 
zat de oude Robinson Crusoë aan zijn schouw. Hij luisterde 
naar den om zijn huis zacht gierenden wind, want hij was 
vermoeid van een der vele monotone overdenkingen zijns 


452 CAUSERIE OVER MODERN FETICHISME. 

levens. Toen, plotseling, nam hij een der van verre mee 

speren van zijn wapenrek en, ze betastend met-gebrachte 
een teedere voorzichtigheid, overwoog hij, dat hij dit wel 
van de wilden had geleerd, hoe men een lieven afgod kan 
vereeren als een troost in zijn ouderdom. 

En de Goncourt dacht er niet anders over, toen hij neide 
dat de „bricabracomanie" onze verbeelding aan het vervullen 
is, de algemeene hartstocht der verzamelgeneugte, die zijn 
ontstaan vindt in de leegte en het verdriet van het moderne 
leven, in ons uitputtende, vernielende business-bestaan, dat 
ons naar binnen buigt, en niet meer weidsche en in de 
werkelijke wereld uit te voeren phantasieën, maar de verzadiging 
doet zoeken in het beminde voorwerp van kunst. 

Dit is het wat wij met onzen wilden broeder gemeen hebben: 
wij leven beiden in begrensden kring. Tusschen ons beiden 
ligt het groote drama van het leven zooals dat zich in vele 
eeuwen heeft voltrokken, tusschen ons beiden ligt de Oceaan 
van vele culturen, maar beiden toeven wij op een geestelijk 
eiland, hij op het eiland waar men nog niet denken kan, 
wij op het eiland waar men het denken heeft afgeleerd. --
Aan alle zijden botst zijn zich verwonderende geest tegen 
de onbegrepen menigvuldigheid en vreemdheid van het leven, 
en in zijn rustigen, stroef gebouwden kop glanzen de groote 
ovale oogen van angst en onbestemde begeerte. Zoo stoot 
zich onze geest, zoodra hij het weder afpeinzen der onopgeloste 
vragen gaat beginnen, aan alle zijden tegen de niet 
meer begrepen raadselen van het leven, en ook onze oogen 
worden glad en glanzend, maar van wijkenden ernst. 

De wilde, die nog niet begrijpen kan, hij is een schuwe 
vogel, hij is beducht voor het geruisch van den wind, en 
zinkt op de knieën zoodra de vaste sterren worden geprent 
in de vage duisternis van den hemel. En al wat nabij en 
vast is, een oude boom, een wapenschild hoog aan een staak, 
waarvan hij 's avonds weet dat het vertrouwd en bekend is 
doordat hij het bij zich wist in het warme licht van den dag, 
hij gaat het omklemmen en aanbidden en verzorgen zooals 
een moeder haar kind. 

Is nu de wilde een schuwe vogel, wij zijn nerveuze vogels; 


CAUSERIE OVER MODERN FETICHISME. 

is hij gespitst op indrukken, wij worden in even hevige mate 
door indrukken geprikkeld. De schrijvende hand stokt bij 
het plotseling aanhooren van een gillende fabrieksfluit, en de 
spheer van een gesprek breekt onherroepelijk doordat een 
galmend draaiorgel verschijnt. 

Wij, de nerveuzen, richten ons naar binnen, wij sluiten 
onze vensteren met lappen zoo zacht als vrouweharen tegen 
koude en wind, en onze deuren bepantseren wij met leeren 
harnassen tegen geluid. In onze toegesloten kamers dragen 
wij onder de rozige baldakijnen harer kappen onze stille 
peinzende lampen, die daar het licht zullen brengen van een 
verkwijnenden zomerdag. En in dat licht glanzen de marokijnen 
banden onzer lievelingsboeken, onze etsen, een klein, fijn 
beeldje, waar wij dagen lang omheen hebben gedwaald als 
een verliefde minnaar om zijn meisje, en dat in een stille 
onbespeurde hoek van onze kleine kamer oprijst als iets 
heel heimelijks en hoogvereerds. — 

Wat eigenlijk die zin voor koestering in ons menschen 
beteekent, ik kan het U niet zeggen. Ik kan het U niet 
verklaren, omdat hij onredelijk is. Ik kan U over hem 
alleen een sheherezade zingen: zooals de wilde de houten 
afgod, zoo koestert het kind haar poes, en de moeder 
koestert het kind juist op dezelfde wijze als het kind de 
poes, en wij allen koesteren onze kleine eigenaardigheden, 
en de oude professor die strak en cerebraal en zonder een 
zweem van in-exactheid in zijn kop, de nieuwste theorieën 
demonstreert, zie hoe zijn dorre handen zich koesterend 
vouwen om zijn brillehuis. 

In de Gedachte is geen teederheid en in het concrete, in 

de zaken is geen teederheid. En toch kennen wij allen, die 

in de wereld gekomen schijnen om te denken of om te 

handelen, toch kennen wij allen de behoefte aan teederheid. 

Wij willen koesteren en zorgen om een inhoud te geven 

aan ons doelloos sentiment, wij willen koesteren en verzorgen 

omdat wij soms als hulpbehoevende droomers eene redding 

zoeken in iets concreets, maar iets concreets dat, tegen zijn 

aard, in overeenstemming gebracht wordt met onze verbeelding. 


454 CAUSERIE OVER MODERN FETICHISME. 

. In vele opzichten gelijken wij den wilde, maar bovenal 
hierin, dat wij onze handen weder uitstrekken naar het 
wonder. Wij verrichten iederen dag het wonder der transformatie 
onzer verbeelding in het voorwerp. Wij stoeien, 
wij spelen met onze verbeelding in ons verkeer met het 
voorwerp, dat wij op allerlei wijzen plaatsen en bekijken, 
onze schatten soms miskennend en bepruilend en verloochenend, 
terwijl wij van hen den troost aan het ontvangen zijn., 
dat zij het eenig wezenlijke vormen dat in ons leven gebleven 
is. 

Wij allen, moderne steenaanbidders, — wij zijn niet licht 
geneigd om over dezen onzen cultus te gaan raisonneeren. 
Wij raisonneeren nog wel eens, maar over deze onze innigste 
neiging het minst gaarne. Nietwaar ?/ Wij gevoelen er ons 
gelukkig en veilig mede en het denken er over zou de 
genieting maar vertroebelen. En toch, wij kunnen er een 
gelukkig besef door krijgen van de kinderlijke eigenaardigheid 
onzer natuur. 

Het fetichisme is kinderlijk in de tweede macht, het behoort 
tot onze oorspronkelijke geaardheid, en het behoort 
tot de geaardheid waarheen de historie van ons kindsch 
geworden leven ons heeft geleid. Het is een algemeen 
verschijnsel en een verschijnsel dat speciaal aanwezig is in 
den modernen decadenten mensch die op den drempel leefde 
van den grooten oorlog. --d Algemeen menschelijk omdat wij 
sentimenteele wezens zijn, omdat wij, in de diepste schuilhoeken 
van ons binnenste allen romantici, niet zouden kunnen 
leven indien wij bleven beroofd van het wonder, waartoe 
wij telkens wederkeeren na het te hebben verstooten. Algemeen 
menschelijk omdat het onredelijk gevoel zich telkens 
weer een uitweg zoekt en aan het stomme ding een woning 
vraagt, waar de realiteit het niet aanvaarden wil. 

Maar bovendien modern-menschelijk in het bijzonder, 
omdat in het moderne leven, vol van gebreidelde, vergeestelijkte 
hartstochtelijkheid, onze spontane natuur zich weer 
gelden doet op de meest simpele manier. 

III. 
Indien wij moeten aanwijzen, waar zich het specifiek 


CAUSERIE OVER MODERN FETICHISME. 

modern fetichisme, het fetichisme in specialen vorm het 
duidelijkst uitspreekt, dan komen wij tot kunstzinnigheid en 
kunst. Met het verdwijnen der Schoonheid in de samen 

gepaard gegaan een verhoogde potentie der placide,-leving is 
individueele kunstgenieting, een begeerte naar opzettelijk en 
onmiddellijk kunstgenot, waar wij ons niet meer te midden 
van eene harmonische, vanzelf sprekende Schoonheid kunnen 
bewegen. In den grond van ons wezen ligt een latente 
behoefte aan aesthese, aan ervaring van Schoonheid, een. 
even natuurlijke neiging als die onzer zinnelijke begeerten, 
maar die wij evenmin als zij, spontaan kunnen uiten. Onze 
gedachten worden gemodelleerd door de industrie en de 
Staatkunde en de sociale zaken, zooals onze gave begeerten 
worden gemodelleerd door die moderne uitvinding, het 
openbaar fatsoen. Maar zooals de mensch toch voortgaat 
het beminde wezen te omarmen binnen d(chte omhuivingen, 
zooals hij, tegen beter weten in, zich stort in alle verdrietelijkheden 
en verwikkelingen der erotiek, de innerlijk bandelooze 
moderne mensch, in de correcte korte moderne jas en 
met het correcte, korte moderne gelaat, zoo viert hij in de 
stilte zijner woning zijn neigingen, zijn teederheden, zijn 
romantische bewonderingen uit voor het beminde voorwerp 
van kunst. 

Zelden beleefde men een tijd, die in zijn algemeenheid 
kunsteloozer was dan deze, zoozeer dat de aesthetische 
bewegingen als richtingen, als speciale verschijnselen worden 
gequalificeerd, een wijze van opzettelijk leven, die aan ethiek 
en politiek en theologie, maar allerminst eigen is aan kunst 
en kunstgevoel. Maar zelden ook beleefde men een tijd 
waarin het afzonderlijk, in al zijn geraffineerdheid haast 
waanzinnig persoonlijk kunstgevoel intenser was. Deze 
moderne neiging die, bij eene openbare negatie van het 
traditioneele, zich in een verborgen hartstocht voor het 
overgeleverde doet kennen, heeft haar wanstaltigen vorm in 
den zin voor het antiek. De antiquaars, wier pseudorenaissance-
woningen op alle hoeken onzer straten verrijzen, 
leven van een half onbewust verzet tegen de onverbiddelijke 
gestrengheid der soberheid-preekende moderne woningphilosophen. 
En achter de antiquiteiten, welke onze industrie 
met gretigheid bij dozijnen voor haar afnemers vervaardigt, 


456 CAUSERIE OVER MODERN FETICHISME. 

wuift een enkele maal aan de tochtige wanden onzer moderne 
huurwoningen een gobelin, dat weggescheurd is uit een gesloopt 
kasteel. 

Wij loopen met een schroeiende vlam binnenin ons door 
onze leelijke steden, waar de lieve, oude geërfde schoonheid 
stuk voor stuk met den ijzeren moker vernietigd wordt. 
Wij bieden geen weerstand, ja wij helpen deze terechtstel 

zich voltrekken, in dienst der industrie. Maar de zucht-ling 
naar schoonheid, die wij niet meer kunnen uiten aan elkander, 
schreit stilletjes in ons binnenste, wij lijden ieder 
afzonderlijk de pijn van het geschondene, en het kunstvoorwerp, 
de- aanvattelijke traditie, koesteren wij vlak bij ons in 
onze kameren, zooals ouders een eenig overgebleven kind. 

Zoo heb ik een vriend gekend, een zwaren, stoeren, 
wetenschappelijken mensch, een man die later bewegingen 
heeft geleid, die opvattingen had over politiek, die verga 

presideerde en reeds doceerde aan de Universiteit-deringen 
en die mij, ongeveer van zijn leeftijd en toentertijd nog aan 
het twijfelen of ik wel ooit een behoorlijk burger zou worden 
in deze maatschappij, een beetje verbijsterde door zijn 
koele, straffe zakelijkheid. Maar 's avonds, na al die vergaderingen, 
nam hij mij wel eens mee naar zijne kamer, een 
eind buiten de stad. En telkens moest ik van mijne verwon 

bekomen, als ik het bruggetje overschreden had dat-dering 
over de sloot lag, die zijn domein scheidde van de overige 
wereld. Deze kleine ruimte, waar sociale cursussen werden 
voorbereid, en het Marxisme werd gedetermineerd, was geheim


inniger dan de betooverde kasteelen van Edgar Allan Poe. 
Het leek de verstolen cel van een alchimist, -- en ik weet 
niet wat er dat karakter aan gaf, de reproducties van Albert 
Dürer die door een oliepitje half werden verlicht, of wel de 
wetenschap dat vlak bij mijne tastende vingeren op zijne kleine 
tafel nabij de Sozialistische Monatshefte een steen lag die 
van den Boroboedoer was geweest, of wel, indien ik de 
kleine ruitjes uitkeek, de dansingen van zijn Arabischen 
hazewindhond, slank over de manelichte weide zijn huis 
omsluipend, een hazewind die, naar hij mij zeide, rechtstreeks 
afstamde van een voorvader die Mohammed zelven had 
gekend. 

Als hij mij dan naar huis bracht, met zijn roode fez 


CAUSERIE OVER MODERN FETICHISME. 

getooid, en met om den nek een boa witte poezen gestrengeld 
tegen den kouden avondwind, kon ik maar amper luisteren 
naar zijne uiteenzetting van het standpunt dat de vrijzinnigdemocraat 
inneemt tegenover het historisch materialisme, 
verward als ik mij voelde in de vraag, wat nu het eigenlijk 
karakter was van dezen tijd. 

IV. 
Naast den zin voor het barokke, naast de neiging voor 
het exotische bij de expansieven onder onze artistieke 
broederen en bij den zich zijner innerlijke neigingen onbewusten 
parvenu, verschijnt ons huidig fetichisme in harmonischer 
vorm bij den beschaafden, kunstgevoeligen lettré. 
Verwekt de eerste groep van tijdgenooten de Leelijkheid, 
het afzonderlijke en buitennissige, waar zij hun aesthetisch 
idealisme laten spelen in de dooreenmengeling der stijlen 
hunner landhuizen, in erkers en onbegrijpelijke krullen en 
kleuren en in de interieurs dier woningen, ware museeën 
van antiek, de tweede groep houdt in de kapellen die hun 
studeervertrekken zijn, een fluisterenden eeredienst der 
Schoonheid. Zoo zou men tot het besluit moeten komen, 
dat ons fetichisme wel een zeer algemeen, aan onze samenleving 
inhaerent verschijnsel is, waar het behoort bij zoo 
verschillende karakters. 

Die beide romantici, de parvenu en de kunstzinnige, verzetten 
zich ieder tegen de algemeene eenvormigheid en zielloosheid 
van het leven, waar de mensch niet tegen kan. 
Edoch! hoe doen zij het op verschillende wijze. Zoodra de 
parvenu, door de zaken met rust gelaten, kampeeren gaat 
in zijn breede clubfauteuil, komt zoetjes-aan de natuurdrift 
om zich bandeloos te uiten, als een ware appetijt naar de 
oppervlakte van zijn gepeins. Hij overweegt dat hij nu 
niet meer aan de vele voorzichtigheden die het handelsleven 
eischt, gebonden is, en dat hij zich kan omringen door 
voorwerpen en arrangementen die nu eens geheel zijn eigen 
scheppingen zijn, en, is hem dat gelukt, dan voelt hij zich 
behagelijk tusschen de sprekende voorwerpen zijner gezonde 
,energie. 

Maar de man van smaak, soms wel zijn zoon, die het 

1917 I. 30 


458 CAUSERIE OVER MODERN FETICHISME. 

vaderlijk genoegen wreedelijk verstoort, -- de kunstzinnige 
van dezen tijd, met zijn zich ver verschuilende en ietwat 
door het groote leven verbijsterde natuur, hij is de 
mensch van het onopgemerkte, hij wil dat het leven een wijle 
zwijge om hem henen, zijn zielsbegeerte gaat uit naar het 
maar even sprekende doch tot in alle details harmonische 
milieu. Het moet hem goed en warm, maar zonder felle 
hartstochten omgeven, en het klein, zeldzaam voorwerp, 
waarvoor hij misschien een lange reis heeft ondernomen, 
moet niet bijzondere aandacht wekken, maar tusschen al 
het andere als iets gelijkwaardigs zich bevinden. Heeft de 
kunstzinnige moderne mensch er jaren aan gearbeid om. 
zijn interieur zoo saam te stellen, dat alles er schoon en 
harmonisch en zonder ergernis en met een stillen zachten 
glans van liefde ligt overtogen, dan zal hij het U eigenlijk 
nimmer vergeven, indien Uwe bewondering voor iets dat. 
gij bizonder schoon acht, wordt geuit. Hij wil tevredenheid,. 
hij wil soulaas, hij wil de schokken mijden, in zijn met. 
angstige zorgen ineengelegd milieu. En daarbij heeft de 
cultus voor den fetisch zijn uiterste bereikt. Hij is geworden 
tot een ware religie, waar het vereerde zoozeer boven den 
vereerder wordt gesteld, dat alle onmiddellijke vereeniging 
wordt uitgesloten. 

V. 
Hoe zijn wij in het milieu van den modernen kunstzinnigen 
mensch, die ademt tusschen Borneosche sarongs, die 
leeft tusschen dezelfde harmonische tinten als een ongeschonden 
zomerlandschap te aanschouwen geeft, hoe zijn 
wij in dat milieu weer dicht aan het wezen genaderd van 
den wilde. In den beginne was de gewaarwording, en de 
gewaarwording was de bron van een leven vol van smaak. 
En aan het einde der dagen komt de kunstzinnigste onder 
ons weer tot de gewaarwording terug. 

Het fetichisme kan alleen maar op den bodem der gewaarwording 
leven. Er is geen ware fetischdienaar te 
denken die zich niet toevertrouwt aan een leven vol ver 

vol placide genot, en komt gij tot de genieting-eering of 
of in de stemming der overgegeven vereering, ge kunt er 


CAUSERIE OVER MODERN FETICHISME. 

nimmer blijvend vertoeven tenzij genieting of vereering zich 
aan het concrete voorwerp betoont. — 

Wij nu modernen, wij hebben nieuwe rijkdommen van 
genieting en vereering gevonden, die de wilde nog maar 
amper kende. En de allerwonderlijkste onzer ontdekkingen 
is wel de ontdekking van dat nieuwste kunstvoorwerp, het 
woord. 

Is het niet of wij, nu de revieren van het gedachteleven 
zijn gesloten, uit het vorig tijdperk der beschaving toen er 
voornamelijk werd gedacht, het instrument der gedachte 
hebben medegekregen, en nu plotseling met een groote verbazing 
tot het inzicht zijn gekomen dat wat te voren als 
instrument beschouwd werd, eene schoonheid op zichzelve 
is, een bron van levende genieting door zijne eigene heerlijkheid 
? Een kiezelsteen op het pad is een deel van den 
bodem, waar de voet over treedt, een kiezelsteentje tusschen 
duim en wijsvinger geheven in de fonkelende zon een 
glinsterend juweel. Zoo is ons het woord in het geheel 
der gedachten ledig van geluk, maar één enkel woord, 
waarvan wij den schoonen klank beseffen, geeft ons een 
ganschen langen dag verblijding. 

VI. 
Kwam deze genotvolle woordvereering niet met het natura 

ons uit Frankrijk, het land der geestige en vergeeste--lisme tot 
lijkte gewaarwording bij uitnemendheid? Wij, die in onze 
stille woningen rondsluipen om de voorwerpen onzer liefde, 
wij zijn maar bleeke leerknapen, in schemer daden van vereering 
bedrijvend, --maar in Frankrijk is heel de kleurige 
gracieuze levensbeweging één almachtige, zonnige fetischdienarij. 
Het leven zelve, waarover de Latijnen niet denken 
maar dat zij leven, is de groote fetisch. Is het wonder, dat 
het woord, in Frankrijk synoniem met welluidende geestige 
wending, het woord, de onmiddellijke uiting van een vanzelve 
immer in de juiste plooien zich bewegend milieu, het woord, 
het concrete in het geestelijk leven, door de Franschen als 
een nieuwe exquise gewaarwording werd ontdekt? Het 
voorwerp in de eigen woning te vereeren, de Franschen 
zouden er, zooals Poe opmerkt, talent voor hebben, een 


460 CAUSERIE OVER MODERN FETICHISME. 

talent, dat zij evenwel niet benutten, omdat zelf voorwerp 
van schoonheid te zijn in de gemeenschap, schrijden over 
de open pleinen onder de blauwe luchten, hun meer behaagt. 

Neen, de meest stiekeme en meest voortreffelijke vereerder 
van het voorwerp in de woning is de Brit. Niet weelde, 
maar leven naar den voorgeschreven stijl, is voor den 
Engelschman het postulaat. Gemis aan uiterlijke levensharmonie 
zou „shocking" zijn. En zoo vertiert en verlucht hij 
zijne woning om zich heen zooals de snit van zijn jas, en 
vindt, waar dit met zoo angstvallige nauwkeurigheid geschiedt, 
de harmonische tinten en stoffage die, juist omdat deze van 
ouds voorname broeder excessen mijdt en alles het cachet 
geeft eener schijnbare achteloosheid, een waarlijk . edele 
omhulling worden van zijn hoovaardig zelf. 

De Engelschen zijn misschien de meest beschaafde wilden, 
de Duitschers de meest wilde beschaafden. De Duitscher 
heeft eigenlijk geen liefde voor het voorwerp, en heeft geen 
liefde voor het woord. Hij is de man van brandende hartstocht 
voor de gedachte. In zijn natuurlijke geneigdheid het heelal 
te omvamen en alle nuancen van cultuur te beoefenen, werpt 
hij zich met een vreeselijken ernst op het fetichisme. Of 
beter gezegd, waar hij geen fetichisme heeft, poneert hij het. 
Zooals zijn zware 42-centimeter-mortieren bouwt hij zijn 
zware monumenten. En aan die monumenten eerbied te 
betuigen is voorschrift, waartoe wij allen zijn gehouden. 

Ontzaglijk, tragisch idealisme ziet wie zijn kalmte bij den 
lawinenval der verschijnselen van dezen tijd weet te bewaren, 
in Duitschland, het wezen, dat onverzadiglijk is in den drang 
naar concretiseering van zijn weidsch gedachten-leven. Het 
is of het zich aan het concrete, waar zijn ijle metaphysische, 
reeds in aanleg geestelijke, natuur te wijd voor is, wil 
wreken door het te verpletteren. Het kan niet vatten dat 
welaangenaam leven, dat een in zichzelf harmonische 
cultuur kan zijn ontbloeid uit iets anders dan de gedachte, 
uit een zoo wonderlijke levensfunctie als de gewaarwording. 
En daar het dit wonder, waaraan wij gelooven, ontkent, 
is zijn gestelde, dat de heele wereld Duitsch moet zijn, 
omdat Duitsch-zijn voor hem wil zeggen: denken, en het 
absurd is, dat iets buiten de gedachte zou leven, volkomen 

redelijk. 


CAUSERIE OVER MODERN FETICHISME. 

Intusschen blijft de Franschman achter de barrière der 
duizend dooden voortgaan met zijn bekoorlijk spel van 
ministerieele krisissen en is de Brit in zijne overtuiging, dat 
slechts een foutieve toepassing van het eigendomsrecht de 
beschouwing kweekt, dat er iets on-Britsch onder de zon 
zou wezen, nog ongeschokt. 

En wij, waar moet het met ons naar toe, wij fetichisten 
uit zuiver-individueele geaardheid, aanbidders van het voor 

omdat dit in betrekking staat tot ons zich wel wat-werp, 
angstig, maar toch vrijelijk uitlevend zelf? Het Algemeene 
giert over de wereld, en al de lieve schoonheid, die wij 
gekoesterd hebben in onze verwachtende gedachten, tuimelt 
in een. En wij hebben te weten, dat ook die allerlaatste, 
hoogstpersoonlijke fetisch, ons eigen tikkend hart, niet veilig is. 

Wij worden teruggedreven naar de gedachte, naar de 
gedachte aan den zin, aan de verschijnselen van den komenden 
en den verdwijnenden tijd, en zoo, mijn lezer, kwam 
ik tot deze mijmeringen over modern fetichisme... . 

P. H. RITTER Jr. 

RELATIVITEITS-THEORIE.') 


Relativiteit in de mechanica. 1. Relatieve beweging op aarde. 2. In 
de wereldruimte. 3. Absolute beweging? 4. Relativiteit in de wetten 
der mechanica. 5. Bij veranderlijke beweging en wenteling. 6. Absolute 
beweging? 7. Zwaartekracht. 8. Meting van den tijd. 

In den loop der laatste tien jaren heeft zich onder den 
naam „Relativiteits-theorie" een nieuwe opvatting omtrent 
het natuur-gebeuren ontwikkeld, die zoo diep in het wezen 
der natuurwetten ingrijpt en, wat de algemeene begrippen 
betreft, zoo radicaal van de normaal-menschelijke en ook in 
de wetenschap gangbare afwijkt, dat ze ook buiten de kringen 
der theoretische natuurkunde en zeker ook bij het ontwikkeld 
publiek belangstelling verdient. Trouwens de theorie heeft 
reeds ruchtbaarheid verkregen en, wie als ingewijde beschouwd 
wordt, wordt telkens om inlichting gevraagd en 
tot uiteenzetting aangespoord. Daarbij rijst van zelf de vraag, 
of het mogelijk is in een beperkt bestek, zonder gebruik te 
maken van wiskundige hulpmiddelen, den buitenstaander een 
denkbeeld te geven van waar het om gaat. Het moet in 
ieder geval worden beproefd. Belangstelling in een vraagstuk, 
dat niet van beperkt natuurkundig gewicht is, maar 
dat de meest fundamenteele en algemeene elementen onzer 
natuurbeschrijving raakt, mag niet met hulpeloos en nog 

1) De schrijver heeft veel profijt getrokken uit een tweetal lezingen 
van Professor Ehrenfest, welke hij gedurende de periode, waarin dit stuk 
werd opgesteld, mocht bijwonen. 


RELATIVITEITS-THEORIE. 463 

minder met hooghartig gebaar worden afgewezen. Het gevaar 
dreigt inderdaad is het een gevaar dat de natuurkundige 
wetenschap op zoodanige banen zich gaat bewegen, dat de 
aanraking met het gezond menschen-verstand daarbuiten geheel 
onmogelijk wordt. Het opzoeken van aanknoopingspunten is 
een taak, die ook voor den man van wetenschap zelf van nut 
kan zijn, daar ze er toe kan bijdragen te verhoeden, dat hij 
op de nieuwe wegen, waar de stormachtig zich voortstuwende 
wetenschap hem medesleept, zijn bezinning zou verliezen. 

I. RELATIVITEIT IN DE MECHANICA. 
1. Het woord „relativiteit" wordt niet gedekt door „betrekkelijkheid", 
dat een andere nuance van beteekenis heeft 
gekregen. In de verbinding „relatieve beweging" kan een 
purist relatief door betrekkelijk vervangen. Er wordt mede 
bedoeld de beweging van een lichaam met betrekking tot of 
ten opzichte van iets anders en het staat tegenover „absolute 
beweging", waarmede beweging als zoodanig, onafhankelijk 
van iets anders, zou moeten worden aangeduid. 
Tot toelichting eenige voorbeelden. Een schuit bewege 
zich door stilstaand water en op de schuit bevinde zich een 
persoon. Staat deze op de schuit stil, zoo deelt hij in de 
beweging daarvan en beweegt zich dus t. o. v. 1) het water 
of van de aarde met dezelfde snelheid als de schuit. Zijn 
relatieve snelheid t. o. v. de schuit is dan nul, terwijl hij

-

zich relatief t. o. v. de aarde beweegt. 
Loopt de persoon met een zekere snelheid naar den voor 
zijn snelheid t. o. v. de aarde gelijk aan de-steven, zoo is 
som van zijn snelheid t. o. v. de schuit en die van de schuit 

t. o. v. de aarde: van den oever uit gezien beweegt hij zich 
-dan met deze vergroote snelheid voort. Is zijn beweging 
naar den achtersteven gekeerd, zoo wordt het verschil van 
de snelheid van de schuit t. o. v. de aarde en zijn snelheid 
t. o. v. de schuit gelijk aan zijn snelheid t. o. v. de aarde. 
Dit verschil kan juist nul zijn, als hij even hard op de schuit 
naar het roer toe loopt als de schuit voortgaat; hij schijnt 
ons dan van den oever gezien stil te staan, een voorbeeld 
1) t. o. v. = ten opzichte van. 


464 RELATIVITEITS-THEORIE. 

waarvan geboden wordt door iemand, die een schuit aan 
het boomen is. Natuurlijk kan zijn snelheid ook negatief 
worden, n.l. zoo zijn snelheid achterwaarts grooter is dan 
de voorwaartsche snelheid van de schuit. In ons met schuiten 
bezaaid waterland kan een en ander door dagelijksche waar 

worden verduidelijkt. Welke snelheid men dus aan-neming 
de persoon zal toekennen, hangt er geheel van af, op welk 
standpunt men zich stelt. 

De fietsrijder, die onder volkomen windstilte rijdt, kan meenen 
den wind tegen te hebben. Inderdaad wanneer hij zich met 
een snelheid van 15 K.M. per uur door de lucht beweegt, 
dan beweegt zich de lucht t. o. v. hemzelf met een tegengestelde 
snelheid van dezelfde grootte, al is het waar, dat 
ze t. o. v. de aarde een snelheid nul heeft. Daarentegen 
bemerkt een luchtreiziger, die door den wind wordt mede 

beweging niets, omdat zijn snelheid t. o. v.-gesleept, van die 
de lucht nul is. Wederom dus: men zal zich zelf of andere 
lichamen verschillende snelheden toekennen, naarmate van 
het standpunt, van waaruit men de beweging beoordeelt. 

We keeren nog eens naar onze schuit terug. Het vraagstuk 
van de bepaling der relatieve beweging wordt iets 
minder eenvoudig, zoo de bewegingen van schuit en persoon 
niet langs dezelfde richting plaats vinden, maar een hoek 
met elkander maken, bijvoorbeeld zoo de laatste van bakboord 
naar stuurboord loopt of omgekeerd. Zijn beweging 

t. o. v. de aarde is in dit geval langs een lijn, die schuin 
staat op de beide richtingen (de diagonaal van het parallelogram 
op de beide gegeven snelheden beschreven). Zoo noodig 
kan men zich hier nader van overtuigen door op een stuk 
papier met standvastige snelheid een lijn te trekken, terwijl. 
iemand anders het papier in loodrechte richting wegtrekt: de 
schuine beweging t. o. v. het papier teekent zich dan van 
zelf daarop af. Op hetzelfde beginsel berust het verschijnsel, 
dat de vertikaal eenparig dalende regen den treinreiziger 
schuin schijnt te vallen. 
In verband met een lichtproef, die verderop besproken 
zal worden en die de bijna onmiddellijke aanleiding geweest 
is tot het opstellen van de moderne relativiteits-theorie, wordt 
de lezer uitgenoodigd nog zijn aandacht te schenken aan de 
vraag, welke lijn de persoon op de schuit, waarmede we ons 


RELATIVITEITS-THEORIE. 

bezig hielden, t. o. v. de aarde beschrijven zal, zoo hij met 
standvastige snelheid van bakboord naar stuurboord heen en 
terug loopt, telkens bij het einde van zijn wandeling in de 
eene richting zonder het minste oponthoud de omgekeerde 
wandeling aanvaardende. Blijkbaar bestaat zijn weg dan uit 
een aantal afwisselende rechte lijnen, die een regelmatige 
zig-zag-lijn vormen. 

Tot nog toe beschouwden wij slechts bewegingen in één 
vlak, die bij de schuit evenwijdig waren aan het aardoppervlak. 
Een nog algemeener geval wordt verkregen, zoo we 
ook van de derde afmeting van de ruimte gebruik maken. 
Daartoe kunnen wij ons bijvoorbeeld een vlieg denken, die 
op den meervermelden schuitbewoner naar boven loopt, en 
nu achtereenvolgens de beweging van de vlieg bepalen t. 

o. v. de persoon, de schuit en de aarde: op een wijze, die 
analoog is aan de besproken methode, verkrijgt men dan 
telkens een andere beweging. Het is voor ons doel onnoodig 
dit nader uit te werken. Evenmin zal het noodig zijn uitvoerig 
stil te staan bij gevallen, waarin de bewegingen niet gelijkmatig 
(eenparig) zijn: bij de samenstelling ontstaan dan kromlijnige 
bewegingen. Zoo wordt de beweging van een vrij-vallend 
lichaam (eenparig versnelde beweging) op een vlak, dat in 
horizontale richting beweegt, als een parabool afgeteekend: 
van een bewegenden trein uit zal dus een loodrecht vallend 
lichaam een parabool schijnen te beschrijven. Natuurlijk kan 
ook de beweging, waarvan we uitgaan, reeds kromlijnig zijn, 
zooals die van een punt van een draaiend lichaam; niets 
verhindert ons ook dan zulk een beweging weder op andere 
lichamen te betrekken. 
De natuurkundige drukt dat alles te zamen genomen op 
meer algemeene wijze uit: om een beweging te „beschrijven" 
is het noodig een bepaald assen-stelsel (coördinaten-stelsel) 
aan te nemen, ten opzichte waarvan de beweging wordt 
aangegeven; men kan dan op een nieuw stelsel overgaan, 
dat zich t. o. v. het eerste op willekeurig aangenomen wijze 
beweegt (transformatie van coördinaten) en verkrijgt zoodoende 
door de samenstelling van de oorspronkelijke beweging 
met die van het oude t. o. v. het nieuwe stelsel de beweging 

t. o. v. het laatste beschreven. 

466 RELATIVITEITS-THEORIE. 

2. Het spreekt wel van zelf, dat de besproken beteekenis 
van relatieve beweging eveneens geldt voor de grootere 
bewegingen, die we kennen, die van de aarde en de overige 
hemellichamen. Bij de bespreking van deze bewegingen 
zullen we aanvankelijk, zooals ook straks het geval was, de 
oorzaken, waaraan bewegingen kunnen worden toegeschreven, 
buiten beschouwing laten; d.w.z. we nemen de bewegingen, 
zooals ze zijn, en bezien ze van verschillende standpunten 
uit; we beperken ons dus eerst tot een zoogenaamde 
(kinematische beschouwing. 
Volgens de leer van Copernicus is de zon als het middel 

zonnestelsel te beschouwen, waarom de planeten-punt van het 
zich in elliptische banen bewegen. Van de zon uit bezien, 
beschrijft dus bijvoorbeeld de aarde in een jaar een kringloop 
om de zon, maar niets verhindert ons diezelfde beweging 
van de aarde uit te beschouwen en dan moeten wij zeggen: 
de zon beschrijft in een jaar een ellips om de aarde, zooals 
in het vóór Copernicus gangbare systeem van Ptolemaeus 
het geval was. De twee uitspraken zijn op zich zelve beschouwd 
volkomen gelijkwaardig. In de praktijk van de

-

sterrenkunde en zeevaartkunde wordt de laatste beschouwingswijze 
inderdaad ook steeds toegepast, zonder dat men behoeft 
te vreezen, dat daaruit fouten zullen voortvloeien. De reden, 
waarom men het systeem van Copernicus boven dat van 
Ptolemaeus stelt en waarom de daad van Copernicus 
terecht als een geniale wordt gekenmerkt, is dan ook niet, 
dat het eerste systeem juist en het tweede onjuist zou zijn, 
maar dat de voorstelling van Copernicus door haar eenvoudigheid 
en eenheid veel bevredigender is: ze levert een 
stelsel met één centrum (de zon, het voornaamste lichaam in 
het stelsel), waarom heen de andere lichamen (de planeten 
met inbegrip der aarde) wentelen, tegenover het stelsel van 
Ptolemaeus, waarin de aarde een door niets gerechtvaardigde 
bijzondere positie inneemt als centrum, waarom heen de 
zon zou roteeren, terwijl de planeten zich in hunne beweging 
naar de zon zouden richten. 

Letten we op de schijnbare verplaatsingen, die de vaste 
sterren in verloop van een jaar volbrengen, zoo wordt het 
voordeel van het systeem van Copernicus nog veel klemmender. 
Op onzen rondtocht om de zon bezien wij den sterrenhemel 


RELATIVITEITS-THEORIE. 467 

telkens van andere punten uit: tengevolge daarvan ondergaan 
de sterren kleine verplaatsingen, die het grootst zijn voor de 
meest nabijzijnde onder haar en voor de verst verwijderde 
onmerkbaar worden. Ook deze verplaatsingen, de zoogenaamde 
parallaxen, kunnen in de geocentrische beschouwing als het 
gevolg van een jaarlijksche elliptische beweging van het geheele 
sterrenstelsel worden opgevat, maar hoe veel eenvoudiger 
wordt het als men de zon als standpunt kiest en de aarde 
laat rondloopen, zoodat zonder meer de bewegingen der 
sterren onmiddellijk daaruit voortvloeien! 1) 

Iets dergelijks geldt voor de dagelijksche beweging van 
den hemel, die wij aan een wenteling van de aarde in 24 
uren toeschrijven: van zuiver kinematisch standpunt mag de 
beweging van den geheelen hemel zon, planeten en vaste 
sterren even goed als een rotatie om de aarde worden 
opgevat. De praktijk maakt ook weder geregeld van deze 
voorstelling, als zijnde de meest voor de hand liggende voor 
ons aardbewoners, gebruik. Toch wordt ook hier terecht 
aan de tegengestelde opvatting als voor de theorie oneindig 
veel eenvoudiger de voorkeur gegeven. Immers door de 
ééne beweging van de aarde om haar as wordt het geheele 
verschijnsel met een streek beschreven, terwijl men anders 
even zoo vele bewegingen om de aarde moet aannemen 
als er hemellichamen zijn, alle in dezelfden tijd te vol 

ofschoon de wetenschap die hemellichamen toch-brengen, 
als grootendeels onafhankelijk van elkander en van de aarde 
heeft leeren beschouwen. 

Eindelijk beweegt zich ook de zon t. o. v. de vaste sterren: 
de nauwkeurige beschouwing van den sterrenhemel heeft 
geleerd, dat in een bepaalde streek van den hemel, in het 
sterrenbeeld Hercules, de vaste sterren op :den duur iets 
uit elkaar wijken, terwijl ze aan het tegenovergestelde punt 
van den hemel een overeenkomstige opeendringing vertoonen. 
Deze bewegingen kunnen natuurlijk weder, van ons zonnestelsel 
uit bekeken, worden opgevat als werkelijke bewegingen 
van de bedoelde sterren, waarbij dan echter onmiddellijk de 

1) De aberratie-beweging van de sterren, die met de lichtbeweging 
samenhangt, moet in dit verband buiten beschouwing blijven. 


468 RELATIVITEITS-THEORIE. 

vraag rijst: waarom juist die tegengestelde bewegingen aan de 
twee van ons uit gezien tegenoverliggende punten van den 
hemel? Een veel eenvoudiger kinematische beschrijving van 
deze bewegingen wordt verkregen door ze als het ware te 
beschouwen van de sterren zelve uit en ze dus op te vatten 
als een gevolg van een beweging van het zonnestelsel ten 
opzichte van de sterren en wel in de richting naar het 
bedoelde punt in het sterrenbeeld Hercules. 

De slotsom, waartoe we aldus komen, is dus deze, dat 
we alle bewegingen, die aan den hemel worden waargenomen, 
naar vrije keuze mogen beschrijven ten opzichte van de 
aarde of de zon of welk lichaam we wenschen, maar dat 
het betrekken direct of indirect van de bewegingen op een 
stelsel, dat aan de vaste sterren gehecht gedacht wordt, een. 
beschrijvingswijze oplevert, die door haar buitengewonen 
eenvoud boven de andere uitmunt en daardoor aan ons 
wetenschappelijk gevoel de grootste bevrediging verschaft. 
Dat de vaste sterren haar eigen bewegingen hebben en dus 
tezamen geen onveranderlijk stelsel vormen, zou kunnen 
schijnen aan deze beschrijvingswijze de noodzakelijke bepaaldheid 
te ontnemen: in de praktijk levert dit geen bezwaar 
op, daar deze eigen bewegingen voor de meeste sterren 
wegens haar grooten afstand voor ons onmerkbaar zijn en 
we dus in de verzameling van sterren voor de praktijk 
inderdaad een vast, onveranderlijk stelsel mogen zien. 

3. Het zal duidelijk zijn, dat wij langs den in het boven 
staande gevolgden weg, hoe ver ook voortgezet, het gebied 
der relatieve beweging niet zullen verlaten. Zelfs afgezien 
van de omstandigheid, dat de „vaste" sterren niet vast zijn, 
maar zich t. o. v. elkander bewegen, is er geen grond om 
aan het stelsel der vaste sterren een absolute beteekenis 
voor de beschrijving der bewegingen toe te kennen. Het 
stelsel van hemellichamen, waartoe wij ondersteld worden 
te behooren, het zoogenaamde melkwegstelsel, zal immers 
t. o. v. andere stelsels wel weer recht-of kromlijnige bewegingen 
bezitten en onze redeneering zal dus geen eindpunt 
bezitten; op die wijze komen we het standpunt der relativiteit 
niet te boven. 

RELATIVITEITS-THEORIE. 

De uitkomst, waartoe bovenstaande kinematische beschouwingen 
leiden, dat we bewegingen alleen t. o. v. wille 

gekozen stelsels kunnen aangeven en dat we dus-keurig 
niet van de beweging als zoodanig, dus absoluut (los van 
iets anders) kunnen spreken, zal allicht geen bevrediging 
schenken. Misschien wordt het vermoeden wakker, dat wij 
bij het zoeken naar het absolute op een verkeerden weg 
zijn voortgeschreden: onder de Werkel ijke beweging toch 
zou de beweging t. o. v. de ruimte zelve moeten worden 
verstaan. Inderdaad niemand minder dan Newton nam dat 
standpunt, althans formeel, in, zooals blijkt uit zijn beroemd 
werk, de Principia Philosophiae Naturalis, de eerste samen 
bewegingsleer in de geschiedenis der weten-vatting van de 
definieert de „absolute ruimte" als volgt:-schap. Newton 

De absolute ruimte blijft, dank zij haar aaid en zonder 
betrekking tot eenig voorwerp, steeds gel ijk en onbeweeglïjk 
en verderop verklaart hij: 

De absolute beweging is de verplaatsing van een lichaam 
van de eene absolute plaats naar de andere. 

Deze beschouwing van Newton, die gedurende twee eeuwen 
vrijwel zonder tegenspraak als grondslag in de mechanica 
gegolden heeft, is in later tijd, in het bijzonder door E. Mach, den 
onlangs op hoogen leeftijd gestorven natuurkundige -philosoof, 
in zijn voortreffelijk werkje „die Mechanik in ihrer Entwicklung, 
historisch-kritisch dargestellt" aan diepgaande kritiek 
onderworpen. Volgens Mach en wij kunnen het hem 
nazeggen is de absolute ruimte een denkproduct, waaraan 
als zoodanig geen ervaring beantwoordt, en dus in de natuurkunde 
en mechanica onbruikbaar. Onze waarnemingen worden 
door ons ruimtelijk (en tijdelijk, waarover later) opgevat; dit 
ruimtelijke attribuut, dat we niet weg kunnen denken, wordt 
door een groote zuiverheid gekenmerkt; de ruimte is, zooals 
men zegt, isotroop en homogeen. Als onderdeel van de 
wereld buiten ons, vatten we haar, zonder ons van haar 
herkomst rekenschap te geven, objectief op en juist door 
haar algemeenheid en haar zuiverheid zijn we geneigd haar 
een absoluut bestaan buiten ons toe te kennen, haar afzonderlijk 
te nemen, onafhankelijk van de waarnemingen, waar ze een 
deel van uitmaakt, in haar onderdeelen te onderkennen en 
te identif ceeren. En toch: een punt der ruimte kan alleen 


470 RELATIVITEITS-THEORIE. 

daardoor van een ander punt onderscheiden worden, dat er 
zich iets waarneembaars, een voorwerp, bevindt. De ruimte 
is een schema, waarin wij onze waarnemingen rangschikken,. 
en waarnemingen onderstellen de aanwezigheid van waarneembare 
dingen, al is het maar van ons zelven. Zoodra 
wij trachten het begrip ruimte in absoluten zin fe vatten, 
denken we ons iets in de ruimte, dat een bepaalde plaats 

t. o. v. ons zelven of van iets anders inneemt. Een bepaald 
punt van de ruimte heeft in onze ervaring geen zin op zich zelf.. 
Wel kunnen we ons in de ruimte een haar vullende 
middenstof (aether) gaan denken en dan de plaats van dingen 
en hun bewegingen t. o. v. die middenstof vastleggen, maar 
vooreerst zou die middenstof in het verband met het onderwerp, 
dat ons op het oogenblik bezighoudt, slechts pour lebesoin 
de la cause bedacht zijn en bovendien het doel, dat 
wij er mede zouden willen bereiken, het verkrijgen van het 
absolute in de beweging, zou daarmede blijkbaar toch gemist 
worden, en daar het eene punt van den aether toch niet van 
het ander ware te onderscheiden, zou deze hypothese in de 
praktijk der kinematica van geen nut zijn. 

4. Wanneer men aan de hand der Principia gaat opsporen, 
wat Newton tot het invoeren der absolute ruimte 
bracht, dan blijkt duidelijk, dat dit niet eenvoudig verklaard 
kan worden als een uitvloeisel van de zeer natuurlijke neiging 
om de ruimte en daarmede de bewegingsverschijnselen als 
iets absoluuts op te vatten. De overwegingen, die Newton 
leidden, waren niet aan de kinematica in engeren zin ontleend, 
maar hielden verband met de mechanica of bewegingsleer 
in het algemeen, de wetenschap, die niet enkel vraagt: hoe 
zijn de bewegingen ieder op zich zelve beschouwd, maar 
ook: hoe zijn ze in verband met elkander, m. a. w. wat zijn 
de oorzaken der bewegingen. Zooals men weet, leerde reeds. 
Galilei, dat in de rechtlijnige, eenparige beweging de ongestoorde 
beweging moest worden gezien (wet der traagheid), 
en dat iedere afwijking daarvan, zoowel wat de richting als 
wat de eenparigheid betreft, moest worden opgevat als het 
gevolg van werkingen van buiten. De maat voor de grootte. 
der werking, de kracht, vond Galilei in de versnelling,. 
terwijl door zijn opvolgers, wier rij in Newton tot zekere 

RELATIVITEITS-THEORIE. 

afsluiting kwam, in de massa van het lichaam, waarop de 
kracht werkt, de grootheid werd gevonden, die als tweede 
bepalende omstandigheid voor de versnelling moest gelden. 
Daar de versnelling door een gegeven kracht teweeggebracht 
des te kleiner is, naarmate de massa grooter is, en het dus 
des te moeilijker is een lichaam te versnellen of te vertragen 
of van richting te doen veranderen (want daarin moet evenzeer 
snelheidsverandering worden gezien en daarvoor is 
dus nieuwe snelheid noodig), naarmate de massa grooter is, 
noemt men deze massa wel ter verduidelijking trage massa. 

Voor den samenhang zij hier reeds nu als laatste bewegingswet 
aan toegevoegd, dat de wederzijdsche krachten tusschen 
twee lichamen ten allen tijde aan elkaar gelijk zijn (principe 
van actie gelijk reactie, zoogenaamde derde wet van Newton). 

Galilei knoopte zijn overwegingen aan bepaalde op aarde 
waargenomen verschijnselen vast en zijn traagheidswet moet 
dan ook gedacht worden als op de aarde als vast stelsel 
betrokken. Al spoedig reeds door Huygens werd de 
vraag opgeworpen: hoe gedragen zich de lichamen ten opzichte 
van de mechanische wetten in stelsels, die zelf in 
beweging zijn? Zeer dringend kwam die vraag naar voren 
bij Newton, toen bij de bewegingen der hemellichamen voor 
het eerst mechanisch ging verklaren. Ter toelichting weder 
een eenvoudig voorbeeld. 

Denken we ons weder een vaartuig, dat zich voortbeweegt,. 
ditmaal een groot schip, en daarin een gesloten vertrek, dat 
als laboratorium is ingericht, waar dus mechanische proeven 
kunnen worden genomen. Proeven, waarbij het gewicht van 
de lichamen een rol speelt, moeten we uitsluiten, omdat deze 
wisselwerkingen betreffen met een lichaam (de aarde), dat 
niet aan de beweging van het schip deelneemt, en eigenlijk 
moeten we de proeven dus onafhankelijk gemaakt denken 
van het bestaan van de aantrekking der aarde. 

Als voorbeeld denke men zich de proef, waarbij de aantrekking 
van een zwaren bol op een klein, gevoelig opgehangen 
bolletje wordt gemeten (proef van Cavendish) : deze 
proef zal blijken op het voortgaande schip volkomen dezelfde 
uitkomst te geven als wanneer het stil ligt. 

Een tweede voorbeeld leveren de botsingsverschijnselen. 
Huygens, die deze met Wallis en Wren het eerst mecha



472 RELATIVITEITS-THEORIE. 

nisch leerde verklaren, stelde zich reeds de vraag, hoe de 
botsingswetten zouden uitvallen in een bewegend stelsel, waarvoor 
hij evenals hier een varende schuit nam, en vond, dat 
de eenparige beweging van het vaartuig niet de minste ver 
verschijnselen teweeg bracht.-andering in de 
Als derde proef nemen we een meting van de geluids-
snelheid in het varende laboratorium, inderdaad een zuiver 
mechanische proef, daar het geluid een golfbeweging in de 
lucht is. Ook deze proef zou door niets de beweging van 
het schip verraden, omdat de lucht in de beweging van het 
,stelsel volledig deelt. Men zou ook bij voorbeeld de meting 
zoo kunnen inrichter., dat men den tijd bepaalde, dien het 
geluid behoefde om van het eene uiteinde van het laboratorium 
naar het andere te loopen en dan, na terugkaatsing 
op een vlakken wand (spiegel), terug naar het punt van 
uitgang: daarbij zou dan in een eerste proef de opstelling 
zoo gekozen kunnen worden, dat het geluid in de lengte 

dus in de richting der beweging van het schip-richting, 
heen en terug liep, en dan in een tweede proef over denzelfden 
afstand in de richting loodrecht op de eerste: 
de beide benoodigde tijden zouden volkomen gelijk gevonden 
worden. 

Ter loops, in verband met de reeds genoemde lichtproef, 
die later onze aandacht zal vragen, wijzen we er op, 
dat de uitkomst een andere zou zijn, indien de lucht niet 
medebewoog, indien de proef dus op een open dek werd 
uitgevoerd, zoodat men de beweging van het schip in den vorm 
van een luchtbeweging naar de achterzijde zou waarnemen. 
Met beide opstellingen zouden dan langere tijden worden 
gevonden dan bij relatief stilstaande lucht. 1) Wat de tweede 
opstelling aangaat, ziet men dit onmiddellijk daaruit, dat het 
geluid t. o. v. de lucht een zigzag moet afleggen (evenals 
de persoon op de schuit in ons allereerste voorbeeld), die 
natuurlijk langer is dan tweemaal de afstand tot den spiegel. 

1) Indien a de enkele doorloopen afstand is, c de geluidssnelheid en 
v die van het schip, zoo zal de benoodigde tijd bij relatief stilstaande 
lucht zijn bij de windproef met de eerste opstelling 2 a ^^, met de 

tweede opstelling -2- $ . De beide laatste tijden zijn dus langer, die

v(c^—v ) 
bij de eerste opstelling is het meest verlengd. 


RELATIVITEITS-THEORIE. 473 

We keeren weer terug tot de proeven in het gesloten 
scheepslaboratorium; de uitkomsten daarvan zijn voorbeelden 
van de volgende algemeene wet: de mechanische wetten 
blijven volkomen dezelfde als men ze betrekt op een stelsel, 
dat in zijn geheel eenparig-rechtlijnig voortgaat. Daaruit 
laat zich ook de omstandigheid verklaren, dat de bewegingen, 
die de aarde uitvoert, zich bij een groot aantal verschijnselen 
zooals die, aan welke Galilei zijn aandacht schonk, niet doen 
gevoelen: immers ze mogen veelal als rechtlijnig-eenparig 
worden aangemerkt. 

5. In deze opmerking vinden we nu evenwel een gereeden 
overgang naar die gevallen, waarin de beweging van het 
stelsel zich wel openbaart, nl. waarin het stelsel een veranderlijke 
beweging bezit, dus een versnelde of vertraagde 
beweging, of ook wenteling, die — wij merkten het reeds 
eenmaal op eveneens als een samenstel van versnelde 
.bewegingen is te beschouwen, immers wenteling brengt voor 
de bewegende deelen een voortdurende richtingsverandering 
mede en deze kan alleen door toevoeging van snelheid, dus 
wat in het algemeen versnelling heet, worden teweeggebracht. 
Eenvoudige proeven leeren, dat in dit geval de beweging 
van het systeem zich daarbinnen zeer degelijk merkbaar 
kan maken. Wordt het schip plotseling tot stilstand gebracht, 
dus sterk vertraagd, zoo weet ieder bij ondervinding, dat 
dit in het schip zelf allerlei veranderingen in de bewegingen 
met zich brengt. De traagheid der lichamen openbaart zich 
dan in een voortzetting van de aanvankelijke beweging, dus 
in een schok naar voren: eerst allengs wordt ze uitgeput 
en schikken zich de lichamen naar den nieuwen toestand 
van het stelsel. Een onderzoeker, die zich met mechanische 
proeven in het scheepslaboratorium bezig hield, zonder zich 
in de beweging van het stelsel zelf te verdiepen, zou de 
volkomen juiste gevolgtrekking maken, dat gedurende de 
periode, waarin de beweging van het schip een veranderlijke 
is de wetten der mechanica niet golden. Immers hij zou 
de lichamen bewegingen zien uitvoeren, die niet door krachtswerkingen 
in het systeem zelf konden worden verklaard. 

Iets dergelijks geldt nu met betrekking tot de draaiende 
beweging van de aarde om haar as. Er zijn een aantal 
1917 I. 31 


474 RELATIVITEITS-THEORIE. 

verschijnselen op de aarde zelve, waarin zich die wenteling 
afspiegelt. Een voorwerp, dat van groote hoogte naar beneden 
valt, komt niet precies loodrecht onder het punt van loslating 
neder, maar eenigszins verschoven in oostelijke richting, zooals 
reeds door Newton voorspeld en door Hooke geconstajeerd 
werd: het vlak van een dwang-vrij opgehangen slinger 
draait t. o. v. de aarde langzamerhand rond (slinger van 
Foucault); de baan van een kogel ondergaat eveneens een 
zekere afwijking; de zwaartekracht is kleiner dan de massa 
van de aarde zou doen verwachten, en het verschil is des 
te grooter, naarmate men den aequator nadert (middelpunt 

kracht). Deze afwijkingen van wat de wetten der-vliedende 
mechanica zouden doen verwachten doen zich bij proeven, 
waar slechts kleine afstanden en een kort tijdsverloop bij te 
pas komen of die niet met de uiterste nauwkeurigheid 
genomen worden, niet gevoelen en bleven dan ook bij v . 
aan C alileï onbekend. Ze laten zich ---- het werd reeds 
gezegd verklaren door een draaiing van de aarde om 
haar as in 24 uren. Dat wil zeggen: beschouwt men de 
verschijnselen t. o. v. de aarde zelve, zoo blijken de wetten 
der mechanica van Galilei en Newton niet door te gaan. 
Neemt men daarentegen een stelsel, dat vast staat t. o. v. 
den sterrenhemel, waarin dus de aarde draait, dan gaan de 
wetten der mechanica weder wel door: de verschijnselen 
kunnen dan n.l. volledig worden beschreven door te zeggen, 
dat een lichaam, hetwelk aan invloeden van buiten onttrokken 
is, een rechte lijn t. o. v. dat stelsel doorloopt met 
eenparige snelheid 1) en dat de afwijkingen daarvan op de 
vroeger aangegeven wijze onder de werking van bepaalde 
krachten, in het bijzonder de aantrekkingskracht van de aarde, 
plaats grijpen. We zullen niet in bijzonderheden aantoonen, 
dat de zooeven genoemde verschijnselen langs dien weg 
werkelijk een eenvoudige verklaring verkrijgen, en verwijzen 
hiervoor, voor zoover noodig, naar boeken over mechanica. 

6. Het is zonder twijfel een uiterst merkwaardig feit, 
dat de beschrijving der verschijnselen met behulp van de 
1) Dit stelsel, ten opzichte waarvan de traagheidswet met bijbehooren 
geldt, wordt om die reden inertiaal-stelsel genoemd; wij duiden het aan 
als „stelsel der vaste sterren" of „sterrenhemel ". 


RELATIVITEITS-THEORIE. 

eenvoudige mechanische wetten van Newton dus alleen blijkt 
te gelden in een stelsel, dat t. o. v. van de sterren vaststaat, 
(of een, hetwelk een eenparige rechtlijnige beweging t. o. v. 
dit laatste bezit) hetzelfde stelsel dus, dat ook bleek uit 
kinematisch oogpunt de eenvoudigste beschrijving der verschijnselen 
mogelijk te maken; geen wonder, dat Newton in 
die uitkomst meende een kenmerk gevonden te hebben ter 
onderscheiding tusschen absolute en relatieve beweging, althans 
wat de wenteling betreft. Newton beschouwt ter vereenvoudiging 
de volgende bekende wentelingsproef, die de voorwaarden, 
waaronder de centrifugale werking zich uit, duidelijk doet 
uitkomen. Een cylindrisch vat met water wordt snel om zijn 
as in wenteling gebracht; in den aanvang neemt het water 
nog niet aan de omwenteling deel en blijft zijn horizontaal 
oppervlak behouden. Allengs wordt echter de beweging door 
wrijving aan het water overgedragen: het oppervlak rijst 
tegen den wand van het vat op en vertoont tenslotte, wanneer 
het water in zijn geheel met het vat mededraait, den vorm 
van een omwentelingsparaboloïde. Aanvankelijk bestond dus 
een omwenteling van het vat t. o. v. het water en dus 
ook omgekeerd van het water t. o. v. het vat: uit het 
horizontaal blijven van het water blijkt, dat bij deze relatieve 
wenteling zich geen centrifugale werking ontwikkelt. Deze 
komt eerst te voorschijn wanneer het water met het vat 
gaat meedraaien, d. w. z. gaat wentelen t. o. v. de aarde of 
(wat hier op hetzelfde neerkomt, daar van de beweging van 
de aarde bij deze proef mag worden afgezien) t. o. v. den 
sterrenhemel. De ,,ware" beweging, zoo redeneert Newton, 
is dus de beweging t. o. v. de hemelruimte, want deze conditioneert 
de centrifugale verschijnselen, die uit de mechanica 
voortvloeien. 

Na het voorgaande zal het wel duidelijk zijn, dat Mach 
en de relativistische school deze gevolgtrekking niet aanvaarden, 
evenmin als in het volkomen analoge geval van de 
draaiing der aarde zelve. Volgens deze blijft het een vraag 
van relatieve beweging. De relatieve beweging t. o. v. het 
vat, dus stilstand t. o. v. het sterrenstelsel gaat niet, die 

t. o. v. het sterrenstelsel wel met centrifugale neiging gepaard. 
De eenvoudige mechanica geldt dus alleen in het laatste. 
Een beslissende proef of „experimentum crucis" zou daarin 

476 RELATIVITEITS-THEORIE. 

bestaan, dat men het vat stil deed staan en nu den geheelen 
sterrenhemel t. o. v. het vat en de aarde met dezelfde omwentelingssnelheid 
deed rondgaan: volgens den consequenten relativist 
zou bij deze, natuurlijk onuitvoerbare, denkbeeldige proef 
hetzelfde moeten worden waargenomen als nu bij het wentelende 
water. Volgens den aether-relativist, die dus evenmin 
van „ware" of „absolute" beweging wil weten, maar die 
geneigd is daarvoor de beweging t. o. v. den aether in de 
plaats te stellen, zou de proef negatief moeten uitvallen: voor 
hem geldt de traagheidswet, met wat er bij behoort, t. o. v. 
den aether en zou men dus, om met de proef succes te 
hebben, niet den sterrenhemel, maar den aether zelven in 
zijn geheel om het vat moeten kunnen doen roteeren. Mach 
maakte zich van de netelige vraag af door te zeggen: die proef 
is niet te nemen, het heelal is slechts op één wijze gegeven 
en, zooals het is, moeten we het beproeven te beschrijven; 
verder kan en mag de wetenschap niet gaan. Door eenige 
natuurkundigen is voorgesteld de genoemde onuitvoerbare proef 
door een andere, op kleinere schaal te vervangen, waarbij een 
zoo zwaar mogelijk vliegwiel met zoo groot mogelijke snelheid 
zou moeten worden rondgedraaid, om na te gaan, of in de 
buurt van de omwentelings-as in een gevoelig opgestelden 
toestel door deze relatieve beweging centrifugale werkingen 
zouden kunnen worden geconstateerd. Ook ten opzichte 
van deze proef zullen de verwachtingen van beide scholen 
van relativisten tegengesteld zijn; een beslissing langs dien 
weg is evenwel zoo goed als buitengesloten, daar het effect 
van het vliegwiel, zoo het bestaat, veel te gering zou zijn 
om te worden waargenomen. 

7. Behalve over de vraag, hoe een lichaam zich bewegen 
zal, indien er al of niet een kracht op werkt, doet de 
mechanica nog in de reeds genoemde „derde wet van Newton" 
een uitspraak omtrent de onderlinge werking van twee 
lichamen, welke daarin bestaat, dat de wederzijdsche krachten 
van twee lichamen ten allen tijde gelijk en tegengesteld 
zijn. Goed beschouwd is deze wet niet een relativistische, 
maar een absolute: ze zegt toch niet slechts, hoe twee 
lichamen zich t. o. v. elkander verhouden, maar in verband 
met de tweede wet leert ze, hoe de werkelijke beweging is, 

RELATIVITEITS-THEORIE. 

die ze onder den invloed hunner wederzijdsche werking elk 
voor zich zullen aannemen. 

Een toepassing leveren de botsingsverschijnselen: wij zagen 
reeds dat deze bij een gezamenlijke eenparige beweging geheel 
dezelfde blijven. 

Zoo ook, wat de zwaartekracht betreft: we kunnen er 
bijvoorbeeld van overtuigd zijn, dat de onderlinge bewegingen 
van planeten en zon geen wijziging ondergaan door de 
beweging, die aan het zonnestelsel in zijn geheel t. o. v. 
den sterrenhemel eigen is. Beschouwen we den aard der 
zwaartekracht iets nader. 

De wet, dat de wederzijdsche aantrekkingen even groot 
zijn, kan ook zoo worden uitgedrukt, dat twee lichamen 
versnellingen aannemen, welke naar elkander gericht zijn 
en zich omgekeerd verhouden als hunne massa's. Het gevolg 
daarvan is, dat zij, zoo ze oorspronkelijk in rust waren 
of recht op elkaar toeliepen, dit zullen gaan of blijven doen 
en wel zoo, dat hun gemeenschappelijk zwaartepunt op zijn 
plaats blijft of zijn beweging ongestoord vervolgt. Hebben 
de lichamen aanvankelijk snelheden, die andere richtingen 
hebben, zoo zullen ze om hun gemeenschappelijk zwaartepunt 
gaan draaien, en wel kegelsneden beschrijven, waarbij 
weder dit zwaartepunt van de aantrekking, om zoo te zeggen, 
niets bemerkt. Als we zeggen dat de aarde om de 
zon draait, is dit volgens die formuleering der wet niet 
exact juist, maar het verschil is zeer gering, omdat het 
gemeenschappelijk zwaartepunt van zon en aarde, dank zij 
de groote massa van de zon, ten naastenbij met het middelpunt 
van de zon samenvalt. Als we van dit verschil ten 
behoeve van de eenvoudigheid in de wijze van uitdrukken 
afzien, dan moeten we dus inderdaad zeggen: de aarde 
draait in een jaar in een ellips om de zon, en niet omgekeerd. 
Kinematisch is dit laatste even juist, we hebben 
dit uitvoerig uiteengezet ----maar de wet der zwaartekracht, 
als boven geformuleerd, dwingt tot de Copernicaansche beschrijving. 


Onmiddellijk moeten wij evenwel hierbij de opmerking 
doen aansluiten, dat het zeer goed mogelijk is den vorm 
van de wet zoo te wijzigen, dat de beweging t. o. v. de 
aarde beschreven wordt en dus de aarde als niet bewegend 


478 RELATIVITEITS-THEORIE. 

gedacht wordt. In plaats van te zeggen: beide lichamen zijn 
naar elkander toe versneld, zeggen we dan: het eene lichaam 
(in ons voorbeeld de zon) heeft een versnelling in de richting 
naar het andere (de aarde), in grootte gelijk aan de som der 
uit den eersten vorm der wet voortvloeiende versnellingen. 
Eenvoudiger en symmetrischer blijft het zeker, als men aan 
de gewone formuleering vasthoudt. Bovendien heeft men 
dan het voordeel, dat men ook, zooals boven werd opgemerkt, 
die voorstelling verkrijgt, welke kinematisch het 
eenvoudigste is. 

Natuurlijk zullen we, ons op relativistisch standpunt plaatsend, 
niet zonder meer zeggen, dat de beweging van het 
zwaartepunt van twee elkander aantrekkende lichamen door de 
aantrekkingen onveranderd voortgaat, maar de beweging 
praeciseeren door de toevoeging: t.o.v. het stelsel der 
vaste sterren. 

Het resultaat, waartoe we komen, is dus dit, dat de voor 

verschijnselen, zoowel uit kinematisch oogpunt-stelling der 
als wat het mechanisme aangaat, zich telkens door de grootste 
denkbare eenvoudigheid kenmerkt, als men ze betrekt op 
een stelsel, dat vast staat t.o.v. den sterrenhemel, of een 
dat ten opzichte daarvan een eenparig -rechtlijnige beweging 
bezit. Velen zullen zeggen: dit kan geen toeval zijn, mijn 
gevoel zegt mij, dat door die stelsels althans richtingen in 
absoluten zin zijn vastgelegd; de bijzondere beteekenis, welke 
aan de genoemde stelsels toekomt, wijst er op, dat we 
hier iets absoluuts in de beweging bereiken. De tegengestelde 
opvatting der relativisten is reeds voldoende toegelicht, evenzeer 
als de tusschenpositie, welke zij innemen, die meenen, 
dat de bijzondere eigenschappen, welke de genoemde stelsels 
kenmerken, daaraan kunnen toe te schrijven zijn, dat ze 

t.o.v. den aether stilstaan of met standvastige snelheid bewegen. 
In ieder geval mogen wij bij het beoordeelen van de wijzigingen, 
die de moderne relativiteits-theorie ook in de klassieke 
mechanica aanbrengt, onze oogen niet sluiten voor het feit, 
dat ook deze geen volledige verklaring van de verschijnselen 
gaf en dat dus pogingen tot hervorming niet als overbodig 
of zelfs als heiligschennis behoeven te worden aangemerkt. 
Terwijl toch de ervaring ons alleen iets leert omtrent relatieve 
beweging, blijken de mechanische wetten alleen te gelden 


RELATIVITEITS-THEORIE. 

voor stelsels, die, wat richting betreft, op bepaalde wijze 

t. o. v. de hemelruimte georienteerd zijn. Op de vraag, 
waarop de bijzondere beteekenis van die orientatie berust, 
geeft zij ten antwoord : die stelsels draaien niet t. o. v. de 
ruimte. Daar evenwel de ruimte op zich zelf niet te constateeren 
is, is dit geen antwoord op de vraag, maar hoogstens 
een aan de mechanica ontleende definitie van wat men een 
absolute richting in de ruimte noemen zal, en die dan aldus 
ware te formuleeren: volgens de wet der traagheid, die we 
,als axioma aannemen, zal een lichaam, dat van uitwendige 
invloeden vrij is, een lijn beschrijven, die we als een absoluut 
bepaalde richting zullen beschouwen. Maar dat is dan ook 
niet meer dan het geven van een naam, hetwelk, ter vermijding 
van verkeerde gevolgtrekkingen, beter achterwege zou 
blijven. „Eerlijker" om met Mach te spreken is het 
eenvoudig te constateeren, dat de genoemde wetten alleen in 
de genoemde stelsels gelden, en bij een nauwkeurige studie 
van het systeem van Newton blijkt ook, dat hij, ondanks het 
absolute uitgangspunt, dat hij formeel kiest, toch de facto 
datzelfde relativistische standpunt inneemt. 
8. In verband met wat volgen zal, vestigen we nog de 
,aandacht op een andere, niet minder belangrijke zijde van 
het vraagstuk der traagheid, n.l. die van de tijd-meting. De 
'wet der traagheid spreekt uit, dat het van buiten-werking vrije 
lichaam zijn rechte baan met eenparige snelheid doorloopt, 
dus in gelijke tijden gelijke stukken aflegt. Maar wat zijn 
dat: gelijke tijden ? Hoe moeten wij den tijd een maat aan leggen 
? Met behulp van ons subjectief gevoel van duur" 
gaat het niet. Evenzeer als wij afstanden alleen gemeten 
kunnen denken met behulp van de een of andere soort van 
maatstaaf, moeten wij ook voor den tijd naar een objectieve 
maat uitzien. 
Principieel zijn op de gestelde vraag twee antwoorden 
mogelijk: (1) wij baseeren onze tijdmeting op de traagheidswet, 
die we weder als axioma aannemen, en noemen dus 
gelijke tijden die, waarin een geïsoleerd lichaam gelijke wegen 
doorloopt. In de praktijk gebruikt men de eenparige wenteling 
van de aarde, wat in beginsel vrijwel op hetzelfde neerkomt. 

(2) Wij nemen als axioma aan (wat niet anders is dan een 

480 RELATIVITEITS-THEORIE. 

uitdrukking van de causaliteits-wet), dat een bepaald mechanisch 
systeem onder gelijke omstandigheden in denzelfden. 
tijd gelijke bewegingen zal uitvoeren en definieeren dus gelijke 
tijden als die, waarin het systeem gelijke bewegingen voltooit. 
Op die definitie berust blijkbaar het gebruik van uurwerken. 

Zooals men weet, worden beide methoden in de praktijk 
toegepast; ons vertrouwen in de aarde als tijdmeter is zoo 
groot, dat als er tegenspraak ontstaat tusschen onze uurwerken 
en de dagelijksche beweging van den hemel, we gewend zijn 
dit op rekening van onze uurwerken te schuiven. Inderdaad 
zijn deze aan allerlei storingen onderhevig, door temperatuurinvloeden, 
magnetisatie, schokken enz., en als er na het 
aanbrengen van alle correcties een afwijking overblijft, dan 
zal men op dien grond geneigd zijn de oorzaak aan een onbekende 
storing in het uurwerk toe te schrijven. In beginsel heeft 
men het recht de zaak om te keeren en uit een overblijvend 
verschil tot een onregelmatigheid in de aard-wenteling te 
besluiten, zooals nog zeer onlangs in een verhandeling door 
vice-admiraal Tydeman geschied is. 

Een volkomen tijdmeter is de aarde niet; men heeft redenen 
om aan te nemen, dat de aard-wenteling op den duur iets 
langzamer wordt: immers de onderlinge bewegingen van de 
deelen der aarde -- met name die van eb en vloed --geven 
aanleiding tot wrijvingen, welke volgens de bewegingswetten 
vertragend moeten werken op de rotatie van de aarde. 
Inderdaad meenen de astronomen in een, trouwens uiterstgeringe, 
afwijking, die de maan vertoont van de op grond 
der standvastige aardwenteling berekende beweging, een 
aanwijzing van deze te verwachten vertraging te kunnen zien. 

Practische moeilijkheden levert dus de gangbare definitie 
van tijd-duur niet op: zulke zouden eerst ontstaan, indien er 
blijvende tegenspraak bleek te bestaan bij de afleiding van 
de tijdschaal uit verschillende bewegingen, wat wel niet 
waarschijnlijk is. Echter is het duidelijk, dat, ze toch geen 
vanzelf sprekende is, daar ze gefundeerd is op een in zeker 
opzicht willekeurig axioma. Het onderscheid, dat Newton 
maakte tusschen „absolute" en „gewone" tijd, kan dan ook 
onze instemming niet vinden: evenals de absolute ruimte is 
de absolute tijd een in de wetenschap onbruikbaar begrip,. 
dat Newton ook eigenlijk alleen voor. den vorm invoert. 


RELATIVITEITS-THEORIE. 

Toch mag het tijdsbegrip, zooals het in de klassieke Mechanica 
gebruikt wordt, in bepaalden zin wel degelijk „absoluut" 
worden genoemd: in de eerste plaats omdat de op de aan 

manier verkregen tijd-schaal van eenig bijzonder-gewezen 
proces onafhankelijk is. Ook in de warmte-leer wordt op 
analogen grond de temperatuur-schaal, die niet op bijzondere 
eigenschappen van lichamen gebaseerd is, de absolute schaal. 
genoemd. En dan nog op een anderen grond: volgens de 
gewone opvatting, die tot nog toe wel ieder als van zelf 
sprekend beschouwd heeft en waaraan ook de Mechanica 
zich stilzwijgend hield, zullen twee waarnemers, waar ook 
geplaatst en hoe ook bewegend, zoo ze van hetzelfde meetbeginsel 
gebruik maken, over het verloop van den tijd nooit 
anders dan eenzelfde oordeel kunnen vormen. Niet alleen 
een bepaald tijdstip, maar ook een bepaalde tijdduur bezitten 
in dien zin een absolute, van den waarnemer onafhankelijke 
beteekenis. Het zal ons blijken, dat de noodzakelijkheid van 
deze opvatting in twijfel kan worden getrokken en dat het 
mogelijk is ons „nu" en ons „zoo lang" als subjectieve, 
relatieve begrippen te beschouwen. 

J. P. KUENEN. 
(Slot volgt). 


IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

PLATO'S CHARMIDES. 1) 

Iedere eeuw heeft haar instinct —, door deze spreuk 
aan te halen brengt men zeker nog niet hulde genoeg aan 
de Musset's geestig-wijs praatje over den Atheenschen wijsgeer 
Polemon. Doch waar is zij, die spreuk, en zij blijft 
het, ook zoo ge liever van mode spreekt en van geestesrichting, 
en zelfs, zoo ge dat laatste woord te stijf vindt, van geestesdraai. 
Iedere eeuw, ieder land in zekere eeuw, mag men 
zeggen, — en ook in Athene was er eens zulk een mode, zulk 
een richting, zulk een draai, zulk een instinct en wel van 
scherp redeneeren, en de wereld heeft méér een opbruising 
van abstract denken gezien: de redeneerwoede der scolastiek, 
die ons thans vreemd aandoet, is niet minder dan de 
Duitsche wijsgeerige storm van ruim honderd jaar geleden 
op haar plaats naast die eerste felle uitstorting van logischen 
hartstocht, die vijf eeuwen vóór Kristus te Athene 
losbarstte. 

Van Poler.,on spreekt de Musset, en in de jaren van dien 
bekeerden lichtmis was het redeneeren misschien al een zaak 
van mode, doch Polemon leefde vóór en na 300, een groote 
eeuw na Sokrates', en kleine na Plato's, een halve na 
Aristoteles' geboorte, en bij dat drietal werkte het instinct 
nog met zuiveren aandrang, bij Sokrates wellicht ook ge


1) Naar aanleiding van een studie van Hubert Rick in Archiv f. 
Philosophie, le Abteilung. Archiv f. Geschichte der Philos. XXIX, III. 
Neue F. XXII. — 15 Mei 1916. 


IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

'prikkeld door Zeno den Eleaat, wiens paradoxen nog altijd 
rond gaan. Maar Sokrates toch is het met zijn zoeken naar 
bepalingen, die het logische instinct tot zelfbesef bracht, en 
als ge van een gouden eeuw der logika spreken wilt, het 
is de tijd van Sokrates en de halve eeuw na zijn dood. 

Ik bid u, versta onder logika nu niet het werk van het 
geordende gezonde verstand, dat men in de wandeling logisch 
denken en redeneeren noemt, een werkzaamheid die 
zeker mede aan Sokrates veel te danken, en in Xenophon's 
Herinneringen een niet altijd aantrekkelijk getuigstuk heeft 
--, doch dien bijzonderen vorm van het redeneeren, voluit 
de formeele logika genoemd, en die, schoon juist de regels 
van een goed redeneerend verstand behandelend, een heel 
wat andere fysionomie heeft dan het rond-Zeeuwsche gezonde 
verstand, waarvan zij als het ware de dubbel overgehaalde 
essentie is. Het is die formeele logika, welke in de halve 
eeuwen vóór en na Sokrates' dood haar gouden eeuw 
beleefde eeuw van ontginning, bloei en vastlegging 

tenzij ge liever van een Sturm -und- Drang -periode 
spreken wilt. 

Sturm und Drang met formeele logika, een zonderling 
paar! Wie, die heden ten dage een boek over dat vak inziet, 
een boek over definities, en sluitredenen, de figuren ervan, 
de tautologie en meer droogs nog, wie die heden ten dage 
zulk een boek inziet, voelt zijn oogen schitteren, zijn hart 
bonsen, zijn adem stokken? Wie leest er in met den koortsgloed 
op de wangen en bevende lippen? Niemand, maar 
wie er in werkt, doet het, omdat hij er toch iets van weten 
moet; het kost hem moeite . om te gevoelen voor hen, die 
in zulke zaken met hart en ziel opgingen, en al weet hij 
het, hij vraagt zich toch weer af: zijn er waarlijk geweest, 
die in zulk droog en taai en spitsvondig geredeneer hun lust 
en hun heil zagen? 

Ja waarlijk, zij zijn er geweest, meer dan één antiek 
geschrift bewijst het; in levende lijve ziet men die zonderlinge 
wezens vóór zich in menig dialoogje van den goddelijken 
Plato en onder meer in dat weinig genoemde kleine werk, 
den Charmides geheeten; den Charmides, naast andere 
getuigstuk van het ontwaakte instinct, dat zich heeft opgericht, 
alom naar prooi uitkijkt en alom ze ontwaart: want 


484 IN DE GISTKUIP DER L©GIKA. 

talloos zijn de zonden tegen de strengheid en zuiverheid 
van denken, en iedere zonde is een rood lint voor den 
stier der redeneerwoede. 't Doet er niet toe of Plato hier 
den tijd van Sokrates geeft of zijn eigenen : , kort voor of 
na 400 heeft de logische hartstocht op zulk een wijze 
gewoed, en de bezetenen vonden zich zelf volstrekt niet 
dwaze of zieke mannen, doch, integendeel, zeer verstandige 
en gezonde ijveraars voor de schoonste zaak ter wereld, 
de waarheid, de deugd zelfs en het heil van den staat, en 
wie dien ijver mist, een man van niets is hij, een faulos 
anthropos, die aan danseressen en gedobbel zijn tijd verknoeit, 
maar onder de toonbare menschen niet meetelt. 
Weet ge, hoe ge zijn moet ? Als ge na een gevaarlijken 
veldtocht uit barre landen terugkomt, moet ge al heel gauw 
uw ijverige praatgenooten gaan opzoeken, even maar van 
het vechten vertellen en dan gauw vragen of er tegenwoordig 
een jonge man door zijn aanleg de aandacht trekt, 
en ge brengt hem tot een gesprek, waarin ge al spoedig 
een ouderen betrekt, en een half uur na uw komst in de 
club is het, als waart ge nooit weggeweest in kou en gevaar, 
en ge spreekt de gewichtige bewering uit, dat, als de zedigheid 
het vak is van het kennen te kennen, de geneesheer 
voor zoover hij geneesheer is, niets van geneeskunde weet, 
al weet hij nog zooveel van ziekte en gezondheid, want anders 
zou hij zedig er bij zijn, en wij beschouwen hem nu alleen 
voor zoover hij geneesheer is. Dat stelt ge, en het wordt 
u toegegeven en aangehoord met een aandacht, alsof er geen 
oorlog en winter ooit ergens op de wereld was. Wees zóó, 
en ge zult een waarachtig mensch zijn, waard om te leven 
en zoo te heeten. 

ZOO doet Sokrates het, en zóó zijn de heeren van zijn 
kring, en wij moeten dat wel gelooven, niet enkel omdat 
Plato ze opvoert, maar wijl hij dat doet met een kunst, 
die hen levend, en daardoor aannemelijk maakt. Sokrates, 
Charmides, Kritias, lach hen uit, zoo ge wilt, verklaar hen 
tot nietsnutters, maar erken het er bij: zij leven; zij leven 
en groeien en gloeien in de afgetrokken begripsbespreking; 
de een heeft er meer talent voor dan de ander, maar allen 
te gader zijn zij overtuigd van de heerlijkheid, de hoogheid 
en zelfs het nut van de fijne en strenge gedachte-uitspinnerij. 


IN DE +GISTKUIP DER LOGIKA. 48,E 

Wie zei ook al weer, dat een Romeinsche boer van vier 
eeuwen vóór Kristus meer besef van 't recht had dan menige 
geleerde van achttien eeuwen na? Felle spreuken zijn 
gevaarlijk, doch men krijgt wel lust iets diergelijks te beweren 
van de Atheners uit Plato's tijd, en in hen, al waren 
zij pioniers, een besef van logische scherpte te erkennen, 
tevergeefs gezocht bij vele geoefende denkers van nu. Maar 
het is niet enkel ontaarding van geest, zoo de strengheid 
van logika niet meer zoo ontzien wordt als toen, doch bittere 
ervaring verwekte wantrouwen in het nut der strenge 
begripsbepaling. Plato zelf erkent al zoo vaak de onmogelijkheid 
om een goede definitie te vinden, waartoe dan 
altijd gebleven bij die ijdele pogingen, en niet liever berust 
bij een zeker geknoei, dat ons althans in ons handelen niet 
in den weg staat? Zullen wij scheikunde en natuurkunde 
niet tot twee leervakken maken, omdat het nu eenmaal niet 
lukt ze scherp te onderscheiden? Wij zullen wijzer zijn, er 
liever wat hannessen met de definitie, om allerlei dingen te 
leeren, die leerenswaard zijn, al weten wij niet precies waartoe 
zij behooren, chemie of fysika. Wat raakt het ons, zoo 
een deugd, zedigheid genoemd en als een zekere schaamte 
te beschouwen, wel eens haar nadeelen heeft, en een mensch 
wel eens zO'nder schaamte en schroom handelen moet, juist 
om goed te handelen ? Wat kan het ons schelen, of een 
deugd niet wel eens een ondeugd worden kan. Is niet alles 
betreklijk, en zullen wij er iemand minder om vinden, 
zoo hij onder o.mstandigheden zijn bescheidenheid varen laat? 

Zoo zeggen wij, en laat ons er bij voegen, hoe zulk een 
opvatting ook aan Grieksch denken en handelen volstrekt 
niet vreemd was. Maar het verschil is dit: wij malen niets 
om het scharrelen met een definitie, de atheensche pionier 
der logika bedroefde er zich over. Ook hij is wel gedwongen 
telkens en telkens met niet scherp omschreven woorden 
te werken, maar den geest in beginsel onmachtig te ver 

dat is voor den pionier een ondragelijke gedachte.-klaren, 
Een deugd kan wel eens een ondeugd zijn? Bankroet 
maakt de geest, die zulk een stelling met berusting aan 

Een deugd is een deugd, altijd en overal, en haar-neemt. 


486 III DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

definitie alleen een definitie, die zoo heeten mag, indien zij de 
deugd altijd en overal deugd laat; en als wij zelf zulk een 
bepaling niet kunnen vinden, het is al erg genoeg, maar dan 
nog te erkennen, dat zij niet te vinden is, dat is de wanhoop 
aanvaarden en alle denken tot dwaasheid en waanzin 
verklaren. Acht u zelf vrij een zwak mensch; verdoe uw 
leven aan vergeefsch gezoek; heb dat over voor de waarheid, 
maar zeg nooit dat een deugd wel een ondeugd zijn 
kan, want dat is het eind van alles. 

Zulk een hartstochtelijken eerbied voor de heiligheid der 
definitie hadden die vurige ontginners der logika`; men 
houde dat wèl in het oog, zoo men met den Charmides 
meeleven wil. 

En laat u niet verbijsteren door dien merkwaardigen trek 
van den ontginnerseerbied voor de logika, het vasthouden 
aan het begrip aan een woord gehecht, ook al is de bepaling 
nog niet gesteld; erken logisch besef in de bewering, dat 
een schoolmeester geen huis bouwt; vraag niet, of het een 
schoolmeester dan verboden is om wat aan bouwen te doen,, 
maar zie in, dat het huizenbouwen niet tot de werkzaamheid 
van den schoolmeester pleegt gerekend te worden, en een 
schoolmeester, voor zoover hi dat is, alleen te beschouwen 
is naar de dingen van zijn vak; zie dat in, en ge kunt het 
in den Charmides verdragen, en waardeeren zelfs, zoo ge 
het reeds genoemde leest: als de zedigheid een weten van 
weten is en als zoodanig een eigen vak, en de geneeskunde 
de kennis van gezondheid en ziekte, dan zal de geneesheer 
wel van gezondheid en ziekte weten, maar niet de geneeskunde 
kennen, want anders had hij weten van weten, en ware 
hij niet meer als geneesheer doch als zedige beschouwd, 
en de zedigheid was juist als een eigen vak gesteld. 

Rijzen de haren u te berge bij zulk een begripsgoochelarij 
? Vraag -liever of het niet krachtigen van geest zijn, 
die met zulk scherp en tastbaar denken een handeling onderscheiden 
van datgene waarop zij gericht is (zien en kleur), 
en het ééne begrip van het andere, waartoe het in een 
zekere betrekking staat (grooter en kleiner) ; die zoo helder 
betoogen, dat wie een zaak tot zich zelf in betrekking brengt, 
haar tevens tot iets anders maakt dan zij is: zien is dan 
tevens kleur, en groot klein. Ons valt het gemaklijk nu 


IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

van het voorwerp eener handeling te spreken, en van een 
corelativum van een begrip, doch wie deze verhoudingen 
het eerst beseften, men behoort hen machtigen van geest te 
noemen. 1) Daarin kan wel ieder het logisch instinct bewonderen, 
en doet ge dat eenmaal, ge zult eerder gelooven, dat 
ook het voor zoover uit een schoon besef voortkomt, hoe 
moeilijk het ü eerst valt er mee om te gaan. En gaaft ge 
ooit les in chemie; zettet ge uw jongens een vraagstuk voor 
met veel gecijfer; hoordet ge hen dan mopperen: „dat is 
geen scheikunde meer, maar wiskunde", herinnert ge u dat, 
weet dan wel hoe in uw klas de nood een antiek instinct 
zich deed roeren; hoe zij een scheiding eischte tusschen 
chemie en mathesis; hoe zij verlangde, dat chemie zou 
worden beschouwd als chemie, en zij zich beriep op de 
logika van het voor zoover. 

De Charmides-lezer van dezen tijd staat voor nog meer 
bezwaren dan het voor zoover. 

Al dadelijk hebt ge getob met den naam der deugd, die 
bepaling zoekt, het beruchte woord sophrosunê. 2) Hier 
neemt men er zedigheid voor, doch denk er ook bij aan:. 
gematigdheid, bescheidenheid, betamelijkheidsgevoel, ingetogenheid, 
bedachtzaamheid, en zelfs nog wat. Want het lijkt wel 
of de Atheners van dien tijd bij den naam dier vooral den 
jongen man sierende deugd aan ons „algemeene ontwikkeling" 
dachten, „geestelijke vorming", „beschaafde scholing". 
Een jonge man moest toen voor het eerst vooral een „wel 
ontwikkeld" jong man zijn, en waar hij van oudsher ook 
zonder de sophrosunê niet toonbaar was, smolt men die 
twee inéén, lijkt het wel. Daaruit althans verklaart zich het 

1) Charmides, 167 C-169 C. 

2) Bij Plato is de sophrosunê altijd een zeer hoog aangeslagen deugd 
van belangrijke en voorname waarde. Bij Aristoteles echter duidt het 
woord enkel matigheid aan ten opzichte van lager zinlijk genot. Naar 
het schijnt werd in Aristoteles' tijd de eerbied, vroeger betoond aan de 
sophrosunê, aan de engkrateia, de zelf beheersching, geschonken. De 
engkrateia kan men een Sokratisch begrip noemen; toch werd zij blijk 

eerst jaren na Sokrates tot een der hoofddeugden verheven, of-baar 
althans in de algemeene opvatting als zoodanig erkend. 


488 IN DE GISTKUIP DER LOOIKA. 

eerst verbijsterende feit, dat het gesprek, bij de zelfkennis 
beland, juist datgene ervan voorbijgaat, wat wij voor de 
zedigheid er allereerst uit halen zouden; het besef van eigen 
kracht en onvermogen en er alleen een kennen van 
kennen in ziet. Plato keurt dit af; toch wordt vooral het 
kennen van kennen door hem onderzocht, wellicht wijl het 
toen een leuzewoord was voor ons „algemeene ontwikkeling". 
En dan nog, over het besef van eigen kracht en 
onvermogen was zeker in Sokratische kringen al veel 
gesproken, misschien zelfs toen al geschreven en wel met 
de woorden in Xenophon's Herinneringen over de zelfkennis 
te vinden. 

Want er is hier aanleiding om te doen opmerken, dat in 
dien ontginningstijd niet alle Atheners die dweepzucht met 
logika hadden, bij welke de lezer van heden vaak paf staat. 
Er waren er genoeg, die met niet meer dan het gewone gezonde 
verstand redeneerden, en wie zien wil, wat daarmee al zoo 
tot stand komen kon, die leze dat brok der Herinneringen, 
en hij zal er zich wellicht vrij wat méér bij op zijn gemak 
voelen dan bij den Charmides en in den nuchteren soldaat 
een vrij wat begrijpelijker medemensch zien, dan in den 
wijsgeerigen droomer over den ideaalstaat, de onsterflijkheid 
en de begeerte naar het schoone, als hij uit zijn hemelsche 
gewesten afdaalt en in het aardsche zich waagt. Het komt 
Xenophon toe, zoo men hem waardeert, maar men vergete 
niet, dat ook in zijn etherische droomen Plato vaak opstijgt 
langs de treden dier afgetrokken logika, die voor hem even 
van zelf sprekend was als de overtuiging dat een deugd 
altijd en overal schoon, goed en nuttig is. 

En met dit laatste inzicht staan wij op den drempel der 
redeneering, die wij toch eindelijk betreden moeten. 

IV. 
Want het voert terstond tot verwerping van de eerste 
definities door den jongen Charmides zelf verstrekt. Zedigheid 
een zekere kalmte, een zekere rustigheid? Maar onder 
omstandigheden is het niet schoon om kalm en rustig te zijn 
en de zedigheid zou dus géén deugd wezen; menigmaal 
is een mensch prijzenswaard juist door het tegendeel van 


IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

kalmte en bedaardheid, bij een wedloop bijvoorbeeld. Een 
zekere schaamte, een zekere schroom dan? Maar de 
schaamte en schroom beletten ons wel eens in forsch handelen 
dáár waar forsch handelen noodig is, --niet door dik en 
dun dus zou schaamte een goede zaak zijn en een deugd is 
altijd goed. 

Wil Charmides het woord liever aan Kritias laten, zijn 
oom en voogd? En zegt Kritias, dat de zedigheid bestaat in 
het zijne te doen, en dan alleen met goede daden? Maar 
ook de beste vakman doet wel een nuttige vakdaad zonder 
het te weten, en is hij ook dan zedig, als en voorzoover hij 
die daden zonder het te weten doet? Dat nooit, meent 
Kritias (en Sokrates blijkbaar óók) en nu voelt hij waar het 
op aankomt. Zelf kennis is het wezen der zedigheid, en wel 
de kennis van het eigen kennen. 1) De zedige man is dat 
door het besef van welke dingen hij weet en welke niet: 
de zedigheid is dus een kennen, een weten van het eigen 
weten, en daardoor ook van al het andere kennen en weten. 

De zedigheid dus kennis van kennis? Weet wel wat ge 
doet, Kritias, want dan is zij zeker een vreemde soort van 
kennis. In andere vakken toch is datgene wat gekend wordt 
iets anders dan het kennen zelf'. Even en oneven is iets 
anders dan r de rekenkunst, die de kennis, de wetenschap 
van het even en oneven is; zwaar en licht iets anders dan 
de weegkunst. Houdt Kritias vol? Ja zeker, Sokrates, want 
de zelfkennis is nu eenmaal iets anders dan welke andere 
soort van kennis ook. Maar blijft Kritias er bij, dat de zedigheid 
zelfkennis is, en zelfkennis bestaat in het weten van 
welke dingen men weet en welke niet? Dat deze wetenschap 
een eigen, zelfstandige wetenschap is naast andere zelfstandige 
wetenschappen? Dan is zij toch al weer een raar ding, 
met niets anders te vergelijken. Want zien is toch iets anders 
dan datgene wat men ziet, en hooren iets anders dan datgene 

1) Wat hier genoemd wordt kennis van kennis, en kennen van kennen, 
is bij Plato wetenschap van wetenschap, maar de bespreking gebruikt 
telkens ook kennen en weten, terwijl het Grieksche woord voor weten


schap een anderen stam heeft dan de woorden voor kennen en weten. 

In den eersten term van het kennen van kennen (of wetenschap van 
wetenschap) mag men ons beseffen, begrijpen, zich bewust zijn mede 
aangewezen zien. 

1917 I. 32 


490 IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

wat men hoort, en begeerte iets anders dan datgene wat 
men begeert, maar de zedigheid zou dan een wetenschap 
zijn van iets dat zelf óók weer weten is. Wij komen dan 
toch wel tot een zonderlinge uitkomst, Kritias, dat de zedigheid 
alleen van alle dingen haar kracht op haar zelve richt 
en niet op iets buiten haar zelf, als zij een weten van weten 
is. 't Helpt niet, Kritias, of wij er om heen praten; zon 

blijft zij, die wetenschap, en al wil ik niet te boud-derling 
spreken, goed aandurven doe ik ze niet, die definitie, en 
als ik ze aandurfde, zou ik er nog niet zeker van zijn of 
de man van die zonderlinge wetenschap inderdaad weet welke 
dingen het zijn, die hij weet en welke niet, zoo inderdaad die 
wetenschap een eigen vak is naast en gescheiden van anderevakken. 
Bedenk het wel, Kritias, de zedige moet die man 
zijn, die weet dat hij wetenschap heeft; als zoodanig 
alleen beschouwen we hem hier, en als zoodanig weet hij 
niets anders, en niet wat gezond is of ziek, en niet wat 
goed klinkt of slecht, want daartoe moet men geneesheer 
zijn of muziekus. Ten onrechte daarom werd gezegd, dat de 
zedige weet, welke dingen hij weet; hij weet alleen dat hij 
iets weet of niet weet 1) ; of liever nog, hij weet dat hij een 
zeker vak kent of niet kent, maar wat er in dat vak te 
koop is weet hij niet, voor zoover hij zedig is. Wordt de 
zaak niet steeds zonderlinger, Kritias ? Want een vak is nu 
eenmaal een bepaald vak, en wel bepaald door de dingen,. 
waarover het gaat, en die kent de zedige niet. Hij zal van 
een geneesheer alleen kunnen zien, dat het een man van. 
een zeker vak is, doch of die man de dingen van zijn vak 
kent, dat kan de zedige niet zien, want dan zou hij niet 
enkel als zedige, doch ook als geneesheer moeten oordeelen,. 
en als zedige alleen beschouwen wij hem. Wat dan toch is 
het nut van die hooggeprezen zedigheid, o Kritias? Als de, 
zedige door zijn zedigheid kon uitmaken, wie er bijzondere 
vakkennis heeft en wie niet, dan had hij veel aan zijn zedigheid, 
maar door zijn zedigheid alleen kan hij dat niet, en wat 
blijft er dan over? Misschien alleen, dat hij, de kennis 
kennend, andere dingen maklijker leeren zal, daar hij altijd 

1) Met een woord van onzen tijd kan men dit weten den vorm eener 
wetenschap noemen in tegenstelling tot haar inhoud. 


IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

naar de kennis kan opzien. Is het dat misschien alleen, en 
verlangen wij te veel, als wij er méér van verlangen? 

Zijn wij misschien tè streng geweest in onze logische 
eischen? Welnu, laat mij dan de mogelijkheid van kennis 
van kennis aannemen de onmogelijkheid was trouwens 
enkel met voorbehoud gesteld —, laat mij zelfs aannemen, 
dat de zedige wel weet, welke dingen het zijn, die hij kent 
en welke niet. 1) Wat dan, Kritias, welk nut geeft de zedigheid 
? Dan kan de zedige door zijn zedigheid vakkundigen 
van niet vakkundigen onderscheiden, en vakkundigen aanstellen 
in den staat. Zijn wij er dan zooveel beter aan toe met 
dat vakkundige bestaan,? Geeft dit vakkundige den waarborg 
voor een gelukkig leven? De man, die het meest van allen 
weet, alles van het verledene, van de toekomst en van het 
nu, en niets niet kent, is die door zijn vakkennis gelukkig ? 
Door zijn kennis van het rekenen? Neen. Van het gezonde dan ? 
Dat al eerder, maar welke kennis dan toch is het vooral en 
alleen ? De kennis van wat goed is en wat kwaad ? Juist 
zoo, Kritias, maar dat hadt ge wel heel wat eerder kunnen 
zeggen. Geen enkel vak waarborgt geluk, noch doen zij dat 
allen te saam, maar enkel en alleen de kennis van wat heil 
brengt en wat niet, dat belooft geluk, en zonder die kennis 
hebben de anderen geen nut, al doen zij hun werk bekwaam, 
want dat werk, van waarachtig voordeel is het ons niet, zoo 
die eene wetenschap er niet bij is. En het helpt niet of de 
zedigheid al kennis van kennis is, zoo zij niet tevens kennis 
is van goed en van kwaad, van voordeel en nadeel. Wilt 
ge nog iets zeggen, Kritias? Dat de zedigheid, zoo zij kennis 
is van kennis, óók de kennis van goed en van kwaad, van 
voordeel en nadeel beheerscht en dus schenkt? Maar is zij 
dan de kennis van goed en kwaad zelve ? Of hebben wij 
niet gesteld, dat zij kennis van weten en niet weten enkel 
is, en niet kennis van een vak in 't bijzonder? En dus ontvliedt 
ons ook hier het nut der zedigheid, indien zij althans 
alleen kennis van kennis is. 

En toch waren wij zoo mak. Want wij lieten kennis van 
kennis toe, al hadden wij ernstig bezwaar; en wij gedoogden 

1) Ook hier is weer te denken aan vorm der wetenschap en inhoud, 
alsmede aan algemeen begrip van wetenschap en bijzondere kennis. 


492 IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

den zedige door die kennis van kennis ook de daden van andere 
vakken te kennen, al was dat lang niet in orde. En al die 
toegeeflijkheid hielp ons niets, want nog konden wij ik 
althans geen waarachtig voordeel in de zedigheid ontdekken. 
En dat is al heel jammer voor dien besten Charmides 
daar, die zoo zedig heet. Maar de schuld zal wel bij mij 
liggen en mijn slecht zoeken, want ik geloof nog altijd, dat 
de zedigheid een groot en goed ding is, en die ze heeft, een 
gelukkig mensch. 

V. 
Maar wat voor wezens zijn dat roept de hedendaagsche 
lezer allicht uit die pioniers der logika, die bezetenen door 
de redeneerwoede ? Zijn het waarlijk menschen ? Logika en 
redeneeren , goed en wel, maar logika en redeneeren 
moeten toch over iets handelen, en ik moet voelen wat dat 
iets is, zal ik die pioniers als medemenschen beschouwen; zelfs 
moet ik in dat iets wat kunnen voelen, dat ook mij nog 
aangaat of aangaan kan. Maar wat is dat, die kennis van 
kennis, dat weten dat men weet? Om in die Atheensche 
sprekers broeders te zien, moet ik duidelijk voor mij hebben 
wat in hen met wat in ons overeenstemt, en dan eerst erken 
ik in de dooden van lang geleên menschen die ook mijn 
leven leefden. 

Zoo deze vrager niet tevrêe is met de reeds gegeven 
verwijzing naar Xenophon's Herinneringen, ---en hij behoeft 
dat niet te zijn —, zoo hij zoo verstandig is zich niet te laten 
afschepen met het antwoord: kennis van kennis is niets 
anders dan wat men thans noemt leer van het kenvermogen, 

een antwoord dat niet meer is dan -een klankspeling —, 
dan wordt hij wellicht het best op weg geholpen door wat 
Plato zelf het eenige tastbare voordeel noemt van het kennen 
van kennen: a die het weten van zijn weten heeft en zijn 
niet weten, en dan wat anders gaat leeren, zal met meer 
gemak leeren, en alles zal hem duidelijker zijn, daar hij bij 
alles wat hij leert ook de wetenschap aanziet." 

Inderdaad, deze uiting brengt zonder dwang verband tusschen 
oud en nieuw, want zonder te diep te zoeken, kan 
men er als kennis van kennis in aangewezen zien, wat wij 


IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

noemen: wetenschaplijke vorming, methode van werken, 
begrip van studie, en diergelijke. Die besef heeft van wat 
studeeren is, heeft inderdaad iets dat méér is dan niets, iets 
wat waard is om beschouwd te worden, iets ook dat men 
overschatten kan, iets ook dat aanleiding geeft tot misverstand. 
Besef van studeeren, wetenschaplijke vorming, methode, 
het zijn alle namen voor kennis van kennis, en dus voor 
Charmides. -werpen der dialektiek van den 

Een paar voorbeelden. 

Iemand die eenige talen heeft geleerd, kreeg daardoor 
besef van taalwetenschap in het algemeen, en zal met méér 
gemak een nieuwe taal leeren. Wie de warmteleer bestudeerde, 
kreeg tevens zekere vorming in fysisch denken 
en zal met meer gemak electriciteit leeren. Wie één studievak 
onder de knie heeft, weet wat studeeren is, en hij zal met 
meer gemak een ander studievak er bij kunnen nemen. En 
het is ten deze niet eens de vraag, hoe hij aan zijn begrip 
van studeeren komt, maar Of hij het heeft, en dan heeft hij 
kennis van kennis en een voorbereiding voor een of ander 
bijzonder vak. 

Nu verder. 

Cajus kent eenige talen, Fransch en Engelsch en heeft 
bovendien algemeen taalgevoel, wat ook al weer een kennis 
van kennis is. Dat algemeene taalgevoel, of, zoo ge liever 
wilt, die taalmethode is als een eigen kundigheid of vak te 
beschouwen. Nu kunt en moet ge Cajus op twee wijzen 
aanzien: als den man die Fransch en Engelsch verstaat en 
dat weet en dan is hij de man die weet welke dingen 
hij weet , en ten tweede als den man van algemeen 
taalgevoel, en dan is hij de man van kennis van kennis 
alleen en die enkel weet dat hij weet. Houd nu goed vast, 
dat Cajus tot een dubbel mensch is gemaakt: tot een mensch 
A en een mensch B. Voor zoover hij A is, kan hij Fransch 
en Engelsch spreken, voor zoover hij B is, heeft hij enkel 
zijn algemeen taalbegrip, en als B zal hij niet kunnen beoordeelen 
of een ander goed Fransch spreekt, maar alleen of 
die ander ook algemeen taalbegrip heeft en methode; en 
voor zoover hij B is, zal hij met meer gemak Duitsch 
leeren; dat voordeel heeft hij althans van zijn methode 
in talen. 


494 IN DE GISTKUIP DER LOOIKA. 

U ziet, dat de kwestie van het kennen van kennen over 
niets minder loopt dan over kennis in het algemeen en 
kundigheid in het bijzonder, en met weinig moeite zult ge 
nu ook wel in het kennen van kennen ontwikkeling ontdekken, 
en daarmee is het geredeneer van den Charmides 
een bespreking, die nog in onzen tijd nawerkt. Ontwikkeling, 
dat willen de meeste opvoeders aan de jeugd geven, en al 
wordt dat begrip niet met zooveel logische scherpte onder 

als die Atheensche pioniers aan den dag legden, er is-zocht 
niettemin veel getwist over. Ontwikkeling, zeggen de opvoeders, 
dat moet de jonge man op de school krijgen, en 
positieve kennis is bijzaak. Maar anderen vragen: wat is 
dat, ontwikkeling op zich zelf ? Als ik een jongen op het 
kantoor krijg, moet hij cijferen kennen en boekhouden en 
correspondeeren, en wat heb ik aan die ontwikkeling zonder 
méér ? En de opvoeder zal weer antwoorden: al die bijzonderheden 
zal de jonge man zich spoedig eigen maken, zoo 
hij ontwikkeling heeft, want hij weet wat leeren is. Zóó 
gaat het, en de twee partijen spreken ieder over een voor 
zoover, al lazen zij den Charmides nooit. 

En ge zult nu ook inzien, dat Sokrates met zijn makheid 
Kritias een kleinen strik legt. Hij wil toegeven dat kennen 
van kennen mogelijk is, en hij die het heeft, weet welke 
dingen hij weet: maar dit is een toegeeflijkheid met een 
inwendige tegenspraak. A en B waren nu eenmaal als twee 
verschillende zaken aan elkander tegenovergesteld, en zij 
blijven dat, en als Kritias beweert dat het kennen van 
kennen ook de kennis van goed en kwaad beheerscht, kan 
hij gelijk hebben voor A, maar loopt hij noodwendig aan 
tegen B. 

Zoo zou dan het atheensche kennen van kennen ook voor 
ons nog tastbaar zijn. Maar de lezer zal nu nog vragen, 
wat heeft dat alles met de zedigheid te maken. Ontwikkeling, 
nu het zij zoo, laat zij een vak of een kundigheid 
op zich zelf zijn, maar is een ontwikkeld mensch zedig? 

Men hoort wel eens zeggen, dat die ontwikkeling, die 
algemeene vorming, dat kennen van kennen een jongen man 
het tegendeel van zedig maakt. De jonge man komt op het 
`kantoor met zijn diploma-eindexamen in zijn zak, maar vlug 
en nauwkeurig cijferen kan hij niet en hij voelt er zelfs 


IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

minachting voor; hij heeft een prachtig algemeen taalbesef, 
maar geen enkele taal kan hij goed schrijven of spreken; 
heerlijk historisch gevoel, maar geen enkel jaartal in zijn 
hoofd; wonderfraaie chemische ontwikkeling, maar een 
analyse kan hij niet maken, en hij gooit den boel bij elkaar, 
dat de stukken er afvliegen. Mijn hemel, in die kennis van 
kennis, in dat weten van het dat, zonder het weten van 
het wat, ligt daarin de zedigheid? Mij dunkt, Plato had 
beter gedaan dien mooien Charmides eens flink de ooren te 
wasschen, en hem te ringelooren en te ranselen als den 
jongen kwast, die heel wat meent te zijn met zijn algemeene 
vorming en ten slotte niets weet. Want ten slotte komt het 
toch aan op de dingen van een bepaald vak, en niet op het 
algemeene besef. 

Maar, geachte lezer, heeft Plato die definitie van de zedigheid 
goed genoemd? Mij dunkt, hij deed vrijwel het omgekeerde, 
en door te wijzen op de kennis van wat goed is 
en wat nadeelig, gaf hij al een draai in de door u gewenschte 
richting. En hoe de andere Atheners, en zulk een belangrijk 
man als Kritias er toe kwam om zedigheid als kennen van 
kennen te bepalen, geheel onbegrijpelijk is dat toch niet. 
Wie weet welke dingen hij weet en welke niet het laatste 
vooral niet te vergeten heeft toch zeker wel iets dat de 
zedigheid aanbrengen kan; wie weet welke dingen hij weet 
,en welke niet, heeft zeker zelfkennis, en wel kennis van 
het eigen kennen, een soort van kennen van kennen der-
halve. Maar als die formule eenmaal gevonden en in omloop 
gebracht is, wordt de vraag van belang: is zij wel bevredigend 
? Geeft zij geen misverstand? Past zij niet éér op 
iets anders dan op datgene waarvoor zij gekozen werd; 
niet eer op algemeene geestelijke ontwikkeling dan op een 
gemoedsdeugd? En het is het werk van den logikus de 
bezwaren tegen de formule op te werpen ; en al zou hij 
ook in de algemeene geestelijke vorming een schoon ding 
erkennen, een ernstig onderzoek ten volle waard, het was 
toch niet dat waar het om ging, om de zedelijke vorming, 
die, zoo zij ook als een kennen mocht op te vatten zijn, 
toch een kennen van een geheel eigen vak is. 

Met zijn beknopte formule dwaalde Kritias dus van zijn 
uitgangspunt af, en de logikus kritiseert niet alleen de 


496 IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

inwendige waarde der formule, maar geeft den steller ook 
een duw naar het uitgangspunt terug. Waarom Plato maar 
een duw gaf en niet meer daarover straks nog wat. 

VI. 
Plato, --maar de aanleiding om den Charmides uit de 
kist te halen, is juist een nieuwe beweging van een lastig 
schepsel, dat zich langen tijd koest hield, het monster der 
platonische Athetese. 

De platonische athetese, de ontneming aan Plato van 
een geschrift, dat eeuwen lang voor het zijne gold; de athetese, 
die alleen op zekere nuchterheden, doch op de kunst niet 
pleegt te letten; de athetese, die zooveel tijd geeft aan een 
minder belangrijke zaak en het voornaamste, het begrip van 
het besproken werk, te zeer miskent; de athetese, die... 

Die ook al weer niet geheel zonder nut is, waar zij allerlei 
ter sprake brengt, wat ook tot beter begrip van het werk 
dienen kan, van het werk en van den tijd, waarin het 
ontstond, en die zeker van een lang niet te versmaden nut. 
zou zijn, zoo haar uitspraak beslist te vertrouwen ware, want 
het is toch niet gehéél onverschillig of een zeker geschrift 
van Plato is dan wel niet, wijl men gaarne zijn ontwikkeling 
kennen wil, en geschiedenis nu eenmaal geschiedenis is. 

Maar van den aanvang af heeft de athetese met bedenk 

middelen gewerkt? Plato was dichterlijk, dus kon hij niet-lijke 
hartstochtelijk logikus óók zijn. Plato was denker, dus kon 
hij zichzelf nooit tegenspreken. Plato ontwikkelde zich in een 
bepaalde volgehouden lijn, dus al wat bij die lijn niet past„ 
is niet van hem. Om allerlei vooropgezette meeningen en 
welke dan nog! werd het gezag der overlevering ver worpen 
en het eigen stokpaardje van den geleerde tot richtsnoer 
verheven. 

Natuurlijk kwam bij zulk een poging niet alleen geleerdheid,. 
doch ook vernuft te pas, en kon men in een athetese vaak 
wel kracht van redeneering erkennen. Doch deze nieuwste 
uiting, --ik weet niet, of er ooit zulke zwakke betooggronden 
zijn aangeroerd, als thans door Hubert Rick. 

Sokrates wordt door Plato elders geprezen om zijn 
standvastigheid tegenover de verleiding van uiterlijk schoon.. 


IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

Maar in den Charmides is Sokrates zeer gevoelig voor het 
schoon van den naamgever dus kan de dialoog niet van 
Plato zijn. 

Kan het zwakker? Was Sokrates om zijn standvastigheid 
niet méér te prijzen, juist wijl hij zoo gevoelig was? Werd 
het niet altijd Sokrates' voortreflijkheid geacht, dat hij, zoo 
goed als een ander met allerlei neiging bedeeld, ze wist te 
beheerschen? En waarlijk verliest hij toch ook hier zijn 
kalmte en redeneerscherpte niet, noch ziet hij den jongen 
man om zijn schoonheid de logische onnauwkeurigheid door 
de vingers. 

Plato Rick bedoelt zeker een merkwaardige plaats 
uit den Theaetetus — Plato keurt het af, zoo men zich op zijn 
voorgeslacht beroemt. Maar in den Charmides prijst Sokrates 
den jongen man om zijn voorouders dus de dialoog is 
niet van Plato. 

Maar is dit niet spijkers op laag water zoeken? Kan Plato 
de verheffing op de afkomst niet berispen en toch een jongen 
man wel eens het noblesse oblige voorhouden, want dat is 
toch de strekking der lofspraak ? Doet hij niet iets diergelijks 
in zijn hoofdwerk de Republiek, en moet men hem ook dat 
boek ontnemen ? En was Plato geboren met het inzicht van 
den Theaetetus, of werkte hij zich er langzaam toe op en 
was hij tijdens den Charmides wellicht nog zoo ver niet ? En 
vermijdt Plato het niet menigmaal om zwaar op de hand 
te zijn? 

-- De weerlegging van de bepalingen met rustigheid en 
schaamte geschiedt met een drogredenarij, die men Plato 
niet toeschrijven kan. 

Men wrijft zich de oogen uit. Heeft Rick dan niet gemerkt, 
hoe de dialoog voortdurend naar een volstrekt geldige definitie 
zoekt, en zij daarom de rustigheid en de schaamte als bepalingen 
verwerpt ? 

De definitie met kennen van kennen wordt door drogredenarij 
bestreden. 

Maar zag Rick dan niet, dat de dialoogschrijver zelf zijn 
bezwaren tegen die bepaling wel ernstig doch niet beslissend 
noemt, al laat hij zich in de korte herhaling van het slot scherper 
uit? Waar het betoog tegen het kennen van kennen afsluit, 
beslist hij niet, dat zijn bezwaar die scort van wetenschap 


498 IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

onmogelijk maakt; integendeel, zeer bepaald onthoudt hij 

zich van een beslissing. 

Genoeg hier van deze redeneeringen. Maar hoe komt 
een mensch er toe op zulke zwakke betooggronden af te 
gaan? Het is, wijl in latere jaren de athetese een bondgenoot 
kreeg in de diepere studie van het atheensche letterkundige 
en wijsgeerige leven; wijl men sterker is gaan 
beseffen, dat de platonische kring niet de eenige, en Plato 
niet de eenige groote figuur van zijn dagen was. Dit inzicht 
is geen nieuwe ontdekking, doch men denkt er méér om 
dan voorheen, men werkt er meer aan dan voorheen, en 
vooral is men in Plato's tijdgenoot Antisthenes, mede-volgeling 
van Sokrates, een denker van grooten invloed gaan zien, 
met eigen kring en aanhang. En ook in dien kring werd allerlei 
besproken en bekibbeld: zeer natuurlijk dus dat ook in 
dien kring geschriften met Sokratische gesprekken ontstonden. 

Ge begrijpt nu hoe het gaat. Zoodra men ook maar 
eenige kans ziet om een dialoog aan Plato te ontzeggen, 
weet men bij wien, of althans in welken kring men het 
plaatsen kan, en het lukt wel haast altijd om in de berichten 
over Antisthenes een aanknoopingspunt te ontwaren: dus is 
niet Plato de schrijver, doch in het geval van den Charmides, 
iemand uit Antisthenes' kring, die tot het schoolhoofd zelf 
een twistgeschrift richtte. 

Maar het gevaar dier handelwijze ziet ge wel in. Zal 
Plato niet, vooral in zijn jongen tijd, met Antisthenes veel 
overeenkomstigs van Sokrates hebben overgenomen? En 
zelfs, kan hij Antisthenes niet hebben bestreden met betoog 

aan Antisthenes zelf ontleend? Zoo iets te doen is-gronden 
noch ongeoorloofd, noch onpraktisch. 

Toch hebben zulke besprekingen hun nut: zij doen ons 
Plato méér begrijpen als een man levend naast en tegenover 
andere kringen dan den zijnen. Wij kunnen ons beter begrijpen, 
dat hij geschriften of berichten uit andere kringen 
voor oogen of ooren kreeg, en ze dramatiseerde tot een 
kritischen dialoog. Inderdaad lijkt de Charmides veel op een 
recensie van rondgaande definities. De stelling dat de zedig 

zelfkennis is, was wellicht door Antisthenes of een-heidander verkondigd; de uitdrukking „kennis van kennis' 
wellicht in dien kring en daarbuiten ook modewoord geworden 


IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

voor een deugd, die men in een welopgevoeden jongen 
gaarne ziet, en daarom verwisseld met de deugd zedigheid, 
welke ten allen tijde als een loflijke eigenschap der jeugd 
bekend stond; Plato nam dat waar, en vond het zijn werk 
die inzichten aan een onderzoek te onderwerpen: in zoover 
bewijst de athetese een dienst ook aan hem, die niet voornemens 
is den Charmides aan Plato te ontnemen, en van meening dat 
ook de Kunst ten deze wel een woordje te zeggen heeft. 

Dus nu iets over de kunst van den Charmides. 

VIII. 
In bouw is de Charmides van méér eenvoud dan menig 
ander dialoog. Niet, zooals vaak elders, neemt Sokrates met 
een argeloos gelaat een fout van de tegenpartij over, tot hij op 
een ongerijmdheid stuit, die den ander verbijstert en hem 
over zijn toestemmingen zich doet schamen, zoo gaat het 
hier niet. Sokrates geeft dadelijk en duidelijk zijn bezwaren 
te kennen, en alleen aan het slot komt nog een verzwegen 
troef aan den dag, --doch die verzwijging beheerscht den 
geheelen bouw niet, al maakt zij een belangrijk slot-effekt. 

Sokrates' taktiek pleegt zich te richten naar den aard der 
tegenpartij, die niet altijd even hard behandeld wordt. Voor 
de zeer verwatenen, zooals Hippias, is geen genade, en bij 
een hoog begaafde, maar toch te veel van zich zelf meenende, 
zooals Protagoras, is een scherpe aanval geraden, maar 
Kritias verdient zulk een felheid niet. Kritias het is 
pijnlijk om te bedenken, dat deze zelfde man dertig jaar later 
de meest snoode en wreede der dertig oligarchen was 
Kritias is een man om met zekere onderscheiding te behandelen. 
Nu ja, hij voelt zich ook wel op een voetstukje en wordt 
liever niet weerlegd; hij wil wel graag de man van een leer 
zijn, en als hij geen uitweg weet, praat hij maar wat om de 
zaak heen en geurt hij met goedkoope geleerdheid, maar 
dit alles lijkt bij hem meer op vergefelijke malligheid dan 
diepgaande zonde. Die fratsen beletten hem niet zijn eigen 
woorden te herzien; koppig is hij niet, en al staan er velen 
om hem heen, die hem kunnen uitlachen, hij houdt niet door 
dik en dun vast aan zijn eerste woord, en heeft genoeg wil 
en begrip om een fijngesponnen redeneering te volgen en 
wel eens een aardige vraag te doen. Wel gevoelt hij niet, dat 


500 IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

er een tegenspraak blijft bestaan tusschen de twee punten, 
waarop Sokrates toegefelijk wil zijn; wel moet men hard 
trekken om de wetenschap van goed en kwaad er uit te 
halen, maar het lukt dan toch en hij begrijpt het belang van 
zijn antwoord. Kortom, Kritias is een liefhebber, met eenige 
fratsen en gebreken van den liefhebber, maar alles te saam 
een verdienstelijk liefhebber, een verheugend verschijnsel in 
het wijsgeerig leven van Athene, en niet de meedoogenlooze 
strik, doch het zoete lijntje is voor hem gepast. 

De eenvoudige bouw is dus geen bezwaar tegen Plato's vaderschap, 
zelfs al ware het zijn plicht als regel een verwikkelden 
knoop in zijn drama's, ook in zijn kleine drama's te leggen. 

Maar de verdere dramatiseeringen, het proza, zijn die 
schoon, en herkent men er de hand van een groot meester in ? 

Ik geloof, als de geleerden niet alleen gevoelig waren voor 
schoon, doch ook naar die gevoeligheid luisteren wilden, 
ik geloof, zij zouden zich vele malen bedenken eer zij den 
Charmides aan Plato ontnamen. Het is een klein, men kan 
zeggen een bescheiden dialoog, maar binnen de lijst van het 
kleine en bescheidene van zulk een voortreflijk schoon, als 
welk platonisch geschrift ook; en een schoon met een soort 
van schoon ook in andere geschriften gevonden. Levendig 
bij sober; werkzaam van beweging met kleine wendingen ; 
ongedwongen voortschrijdend van het eene moment tot het 
andere met zoo eenvoudige en toch zoo natuurlijke en frisch 
bedachte gebeurinkjes, — het meesterschap in de gespreksdramatiseering 
is verbazend. Daargelaten nog de genoeg 

aardig weet Sokrates den jongen man te-lijke opening, hoe 
lijmen tot een praatje over de zedigheid, hoe aardig hem 
aan de praat te houden ; met wat fijnen humor laat Plato 
hem het woord aan den oom en voogd overdragen; hoe 
geestig Kritias van den hak op den tak springen en toch 
telkens het hart der zaak wat naderbij komen; hoe natuurlijk 
en eenvoudig en met den aanvang in één toon is de 
afsluiting van het heele avontuur. Een beminnaar van Plato 
ziet er 's meesters hand overal in, al leidt die hier niet de 
steigerende perioden der Politeia, noch de hemelsche fantasieën 
van den Phaedrus, noch de groote figuren van den 
Protagoras en den Gorgias. En de beminnaar van Plato 
herkent den goddelijken meester ook in dat geestig-vriende



IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

lijke, o hoe weldoend-vriendelijke van Sokrates' toespraak 
tot den jongen man. 

De Charmides niet van Plato? Ach wat, men kan even 
goed den Simeon aan Rembrandt ontnemen, of de sonatinen 
aan Beethoven. 

VIII. 
Wel jammer toch, zal de lezer zeggen, dat na al die kunst en 
logika de bepaling van de zedigheid nog niet gevonden werd. 
Maar is het waarlijk zoo! Geeft de dialoog zelfs geen aanwijzing. 

Wie dit vraagt, vraagt al weer naar een punt van geschil, 
en een beslissing is niet te geven, tenzij als gissing. 

Noch tegen den geest van Plato toch, noch tegen dien 
van Sokrates is het, om een onderzoek met een bankroet 
te doen einden, en van den waarachtigen vriend der waar 

te eischen, dat hij den moed tot zoeken behouden-heid 
blijft. Toch had Plato al meer behoefte aan opbouwen, en 
de Charmides kon er sporen van toonen. 

Welnu, laat de schrijver het dan wagen wat te gissen . 
Aan het eind vat Sokrates het bankroet samen met ongeveer 
deze woorden: 

„Aan alle kanten leden wij de nederlaag ... al namen wij 
het met de logika niet al te streng, en gaven wij allerlei 
toe, dat eigenlijk niet door den beugel kon. Want wij lieten 
de zedigheid kennis van kennis zijn, al ging dat niet wel 
aan, en lieten haar den inhoud van andere vakken kennen, 
al mocht dat niet, alleen maar om den zedige te doen weten, 
welke dingen hij weet. Dat hebben we met de meeste mildheid 
doorgelaten, zonder er om te malen, dat het onmogelijk is om 
-de dingen, die men niet weet, op een of andere wijze toch 

•te weten ... En toch, onzinnigers dan dat kon er niets zijn. 
Niettemin, al waren wij zoo mak en zoo meegaand, ons 
onderzoek kon de waarheid toch niet vinden, en spotte zelfs 
zóó zeer er mee, dat het al het zoo kunstig opgebouwde met den 
meesten overmoed omverwierp en van geen nut verklaarde." 
Nu heeft het er waarlijk wel wat van, of Plato met meer 
nadruk dan noodig was, het bankroet vaststelt, en het zelfs 
aandikt. Want het bezwaar tegen de logika van het kennen van 
kennen was meer dan eens niet beslissend genoemd, maar 
misschien wil hij door dien nadruk zelf den lezer naar een 


502 IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

opheffing van het vonnis doen zoeken, en men mag wellicht 

het volgende denken. 

Het kennen van kennen moge iets zijn, en zelfs iets van 
zekere waarde, het blijft een kennen van den vorm der 
wetenschappen, en geeft als zoodanig geen recht op het 
kennen van hun inhoud, en dat laatste wordt toch verlangd in 
het weten van welke dingen men weet. De eerste formule 
dekt zich niet met de tweede en zij kunnen niet beide tegelijk 
scherpe bepaling van een en dezelfde zaak zijn. 

Wat dan ? Men bedenke: de tweede formule werd eigenlijk 
bedoeld, en de eerste enkel als een beknopte samenvatting 
en een leuze gegeven. Welnu, laat dan de eerste vallen, en 
behoud als bepaling de kennis van kennis met inhoud en al. 

Maar dan heeft men nog de zedigheid niet, want die is 
een deugd, en al is voor Sokrates de deugd een weten, het 
moet een weten van een bijzonder vak zijn, en wel het 
vak, thans ethika genoemd, doch door Plato met een 
beginnerswoord de wetenschap van goed en kwaad, van 
voordeel en nadeel geheeten. Die wetenschap is het, waarin 
de deugd te vinden moet zijn, en de zedige wordt dan ten 
slotte hij, die besef heeft van ethische kennis, of die weet 
ethische kennis te hebben. 

Zóó wellicht is het logische bankroet op te heffen, en het 
volgende maakt misschien de historische beteekenis van den 
Charmides, als strevende naar de ethika, méér duidelijk. 

Naast ontwikkeling werd al terloops van welopgevoedheid 
gesproken. Laat ons nu stellen, dat de Grieken van oudsher 
in de sophrosunê ons welopgevoedheid zagen, en daarin 
weer een zedelijke vorming, die men in jonge lieden vooral. 
gaarne ziet. Maar de Perikleïsche tijd met zijn verrijking 
van het beschavingsleven schonk aan de welopgevoedheid 
een nieuwen inhoud: een jonge man was niet meer toonbaar 
zonder zekere geestelijke vorming; zijn waarde werd 
gezocht in verstandelijke ontwikkeling ten nadeele van de 
gemoedsvorming, en die richting vond haar leuze in de 
kennis van kennis, door Kritias als de ware zelfkennis 
aangeboden, door ons als geestelijke ontwikkeling verstaan. 

Maar Sokrates, of Plato dan, keurt dit beloop niet goed, 
en hij wil het zedelijke in eere herstellen. Niet enkel tast 
hij de leuze „kennis van kennis" als logikus aan, maar ook. 


IN DE GISTKUIP DER LOGIKA. 

zoo hij ze doorlaat, wijst hij op een gebrek: het gebrek 
aan het zedelijke, want in de wetenschap van wat heil 
geeft en wat ramp (een leer hier volstrekt nog niet hoog

-

vliegend op te vatten) moet ge uit de verte een zedeleer 
aangekondigd zien. En de welopgevoede, de zedige, zal ten 
slotte bepaald moeten worden als hij, die zich bewust is de 
zedeleer te kennen. 

Waarom zegt Plato zelf dat niet, als men het zoo eenvoudig 
zeggen kan? Misschien wilde hij eerst nog het 
vraagstuk der verhouding van kennen in het algemeen tot 
kundigheid in het bijzonder, van den vorm eener wetenschap 
tot haar inhoud, uitvechten; dit misschien, maar vrij 
wel zeker is dit andere: hij zag een ethika in het verre en 
vage, maar had ze nog niet dichtbij. De Charmides dit 
is een algemeen aangenomen en volstrekt niet stoute onderstelling 
de Charmides behoort tot zijn jongsten tijd, en 
een ethika zag hij nog alleen aan den gezichtseinder van zijn 
denken: het is reeds veel, dat hij dit visioen toen al vastgreep 
en ze als een geheel eigene leer besefte. Want de ethika is 
een leer niet van wat is, maar van wat behoort te zijn. Plato 
kon dus een eigen bepaling van de sophrosunê niet met 
beslistheid aanbieden, wijl zijn eigen denken nog niet ver 
genoeg was, en hij moest met een eersten stoot in zekere 
richting tevreê zijn. De Charmides staat met andere kleine 
dialogen en ook met den Protagoras voor den drempel der 
Politeia, die voor het eerst een machtige poging deed tot 
grondvesting van de ethika. 

Bewijzen kan men niets, en het bovenstaande is dan ook. 
slechts een gissing 1). Maar zoo de lezer in deze gissing wat 
van zijn gading vindt, kan hij van zijn bezoek aan die verwoede 
redeneerders nog wat anders meedragen dan de 
kritiek van algemeene kennis en de herinnering aan een 
logika, die hem verbijsteren bleef, al kon hij er eindelijk 
wel zuiverheid in erkennen. 

CH. M. VAN DEVENTER. 

1) Na het voltooien van dit opstel nam de schrijver kennis van Max 
Pohlenz' studie in diens Aus Plato's Werdezeit v. 1913. Hij behoefde 
zijn opvatting echter niet te wijzigen. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

III. 1668-1734. 
Te beginnen met 1668 gaat onze Chineesche handel zich 
te zamen trekken te Canton, en zoo is het twee eeuwen 
lang gebleven. 

In dat jaar zond Batavia twee schepen onder de koopluyden 
Nobel en Harthouwer naar die haven, die er hooghartig werden 
afgewezen en slechts voor f 9000 konden verkoopen, 
maar daartegen voor een waarde van f 25.000 aan C hineesche 
waren inruilden, een bewijs hoe voordeelig de handel zou 
kunnen zijn. Nu liet de Compagnie China voorloopig rusten. 
Particulieren uit Batavia deden dat echter allerminst. In 
1673 toch bereikte Maetsuycker een klacht van den gouverneur 
van Macao over de concurrentie, zijn volk door hen 
aangedaan op Lampacao (Lang Peh Kao), „een eylant nage„
buyrig aan dese stadt" en aan Canton, met deze woorden, 
kenschetsend voor de toenmalige grootheid onzer Compagnie: 
„Het dunckt ons, dat UEde hem wel behoorde te verge„
noegen geheel India voor hem te hebben en in dese vrede 
„ons te laten leven in dit kleine district met hetgene noch 
ponder onse jurisdictie behoort. Ende al bevindt UEde sich 
„heden in Indiën 1) met meerder maght. Want 't gene niet 
„en wilt dat de zijne geschiede, en moet hij ook niet laten 
»geschieden aan andere". 2) 

1) Heel Oost-en Zuid-Azië werd Indië geheeten, zelfs Japan. 

4) Dagregister van 't Casteel Batavia van 1673, blz. 92. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

In 1679 nam de Compagnie weder de proef met » een 
besending" van drie schepen, welke er in slaagden uit Canton 
een retourlading naar Batavia te brengen van drie ton 
gouds; maar tegelijk kwam een Chineesch gezantschap van 
niet minder dan 90 personen te Batavia, zoogenaamd op 
last van den keizer, de Compagnie vragen om 20 schepen, 
teneinde Formosa aan de Coxinders te ontrukken. 

Hierin had de regeering geen lust; alleen reeds de drie 
tochten van Balthazar Bart toch hadden 31 2 millioen gulden 
gekost. Buitendien had het bezit van het eiland en zelfs 
een vestiging aldaar veel minder waarde voor de Compagnie 
dan voorheen, sedert de ruwe zijde, een hoofdartikel voor 
haar handel op Japan en die zij eertijds alleen door haar 
factorij Zeelandia in belangrijke hoeveelheden was machtig 
geworden, door de Chineezen zelven te Nangasaki werd 
aangevoerd en door' de Compagnie goedkooper verkregen 
werd in Bengalen en Tonkin. Doch men stuurde een 
gezantschap met de Chineesche afgevaardigden mede, namelijk 
den kapitein Hendrick van den Eeden en den onderkoopman 
Jan Jacob van Merwede, benevens zeven andere 
Nederlanders. Vergeefs; de keizer liet hun weten, dat zij 
niet naar Peking moesten komen. En toen in 1682 de 
regeering te Batavia weder een paar schepen naar Canton 
zond, werd slechts een klein deel der lading toegelaten. 
Hetzelfde lot ervoer een „besending" in 1683--4, welke 
ook geheel faalde in een poging om te handelen op de 
rivier van Nimpo. 

Intusschen bevorderde de gouverneur-generaal Rijckloff 

van Goens den aanvoer van Chineesche waren te Batavia, 

door bij besluit van 26 April 1680, hoewel noode, vergun


ning te geven tot de vaart op China voor Chineesche 

ingezetenen te Batavia, overwegende „dat dese vaart met 

„geen fatsoen off recht noch oock met gewelt" kon ver


hinderd worden en „ter contrarie tot welvaart van onse 

„omleggende gebuuren, ja selfs vijanden, court te gedijen." 1) 

In 1684 gelukte het den Tartaren om Formosa eindelijk 

te brengen onder de heerschappij van den keizer. Coxinga's 

zoon was toen ook reeds overleden en opgevolgd geworden 

1) Van der Chijs, Ned.-Ind. Plakaatboek, II. biz. 40. 

1917 I. 33 


506 ONZE VADEREN IN CHINA. 

door den kleinzoon, die naar Peking trok en niet gestraft 
werd, doch beloond met een titel, gelijk staande met dien 
van graaf of hertog; de Chineesche staatkunde bewandelt 
andere paden dan wij. Eindelijk werden nu de gevangenen, 
door Coxinga op ons gemaakt, vrijgelaten, na twintig jaren 
ballingschap. Thans verwachtte men te Batavia een anderen 
stand van zaken in Zuid-China en zond dientengevolge 
andermaal in 1685 een gezantschap naar Peking met Mr. 
Vincent Paats aan het hoofd, de opperkooplieden Johannes 
Leeuweson en Louis de Keyser benevens 16 andere Nederlanders. 
De zending mislukte en Paats' mededeelingen, toen 
hij te Batavia teruggekeerd was, werden niet geheel vertrouwd. 
Hij was te Peking op zeer vertrouwelijken voet 
geraakt met de Jesuïeten, trots de hem gegeven bevelen. 
Geen verbetering kwam in 's Compagnie's handel met het 
Hemelsche Rijk. 

Niet alleen de halsstarrige tegenwerking der mandarijnen 
en vooral van Peking was daaraan schuld, „de Engelschen 
„begonnen ook in dien noordschen handel en specialijcken 
„in China haar meer en meer in te laten." 1) Van nu aan 
wordt in China de Britsche Oost-Indische Compagnie onze 
mededingster, en weldra zal zij ons daar overvleugelen. 
Voorts ondervonden wij in de Cantonsche wateren sterke 
mededinging van de vorsten van Achter-Indië, inzonderheid. 
van Siam, die allen trachtten den buitenlandschen handel 
van hun rijken tot een monopolie te maken van henzelven 
en die wij toen met onze factorijen meerendeels voorgoed 
hadden verlaten. Het meest van allen werd echter de vaart 
onzer Compagnie verlamd door de mededinging van haar 
eigen onderdanen, die jonken bevrachtten in Batavia of die,. 
voor zoover zij Compagnies-dienaren waren, op groote 
schaal voor eigen rekening goederen en producten verlaadden, 
nog wel op de schepen van Heeren Meesters, een 
misbruik waardoor de waren der laatsten somtijds onverkocht 
naar Batavia terugkwamen en dat in de 18e eeuw de 
schepen telkens belemmerde in hun vaart door overlading 
en te gronde deed gaan; het is een der oorzaken geweest 
van den ondergang van Van Oldenbarneveldt's grootsChe stich


1) Pieter van Dam. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

ting. In nauwelijks één jaar, 1686, haalde de fiscaal te Batavia 
uit eenige Compagnies-schepen uit China voor niet minder 
dan 23/4 ton gouds in goederen aan, trots eed en verbod 
ingeladen door dienaren der Compagnie; „de luyden schoren 
„de schapen en de Compagnie de verckens." 

Dit alles, gevoegd bij de reeks van ondervonden teleur 

bewoog de Heeren Zeventien in 1689 om de-stellingen, 
regeering te Batavia aan te schrijven de vaart en den handel 
op China over te laten aan de Bataviasche ingezetenen en 
de vaart op Batavia van Chineezen en Macaosche Portugeezen 
aan te moedigen. Deze toch zouden aldaar tollen te 
betalen hebben aan de Compagnie, zij zouden haar even 
goed in het bezit doen komen van de gewenschte koopmanschappen 
voor Japan en patria, en op deze wijze zou de 
Compagnie bevrijd worden van de ontzaglijke kosten, die 
de reizen naar China hadden veroorzaakt en die buiten alle 
verhouding hadden gestaan tot de gemaakte winsten. Deze 
gedragslijn is sindsdien jaren lang gevolgd geworden. De 
vaart der vrijburgers heeft nooit groot belang gekregen, 
maar wel slaagde dadelijk die uit de Cantonsche wateren. 
Batavia verkocht in hoofdzaak peper en voorts kaneel, specerijen, 
barnsteen en vaderlandsche lijnwaden, waartegen het 
zijde opkocht, koper, spiauter (een mengsel van koper met 
zink en nikkel), verder porselein en in klimmende mate thee. 

Reeds 2 Januari 1637 schreven de Heeren Zeventien 

naar Batavia: „Alsoo den tee bij sommige int gebruyck be 

„gint te comen, sullen wij met alle schepen, zoo van Chinese 

,als Japanse, eenige potten verwachten" 1) ; en in 1641 

spreekt Dr. Nicolaes Tulp reeds van thee in zijn Obser


vationes rnedicae 2). Doch den eersten aanvoer van eenige 

1) First introduction of tea into Holland, door Prof. G. Schlegel in 

T'oung-pao, Archives, Serie II, Vol. 1, Leiden 1900, een artikel gegrond 

op onderzoekingen van Dr. H. T. Colenbrander. 

2) „Les Hollandais ont été les premiers à faire connaitre cette plante 

„en Europe" (C. A. Guigon, Le Thé, Paris 1901, blz. 97 en 156). Prof. 

Wells Williams spreekt in denzelfden zin en vermeldt daarbij zelfs het 

jaar 1591, toen onze Oost-Indische Comp. nog niet eens geboren was. 

„De Hollandsche Compagnie is de aanlegster van dezen handel geweest." 

(Korte Beschouwing van den daadlijken toestand van den theehandel, 

door Robert Voute, Amsterdam, 1817, blz. 12). 


508 ONZE VADEREN IN CHINA. 

beteekenis zond de Indische regeering in 1667 naar Nederland, 

n.l. 75 korven, welke haar in „Hoccieu" waren opgedrongen 
en waarmede zij eigenlijk geen raad wist 1) ; het woord thee 
is letterlijk overgenomen uit de taal van „Hoccieu" en het 
geheele Fokien 2). In weinige jaren is de thee het hoofdartikel 
geworden van onzen handel met China en dat gebleven 
tot diep in de 19e eeuw. „De thee", schrijven de Heeren 
Zeventien 6 April 1685 naar Batavia, „die althans in zoo 
„groote menighte bij particuliere wort overgebracht, oock aan 
„dese en geene, zoo oock aan heere van merite en respect 
„wort gesonden, en dat in soo groote quantiteyt van bussen, 
„flessen, canassers etc. dat het alle maet te buyten gaet, 
„hebben wij geresolveert voortaen te considereeren als een 
„coopmanschap die de Compagnie voor haar alleen is 
„reserveerende, en dat dienvolgende deselve nae desen bij 
„niemant wie hij oock sij zal mogen werden overgesonden 
„off overgebracht, selfs niet voor voeringh, op poene van 
„confiscatie, en soodanige verdere mulste als wij bij naerder 
„overlegh daer op sullen houden te stellen. Uyt die oor„
saecke hebben wij dan goetgevonden den eysch ( aan 
jongst daer van gedaen, te vergrooten tot twintigh-„vrage), 
„duysent ponden, mits dat , het sij goede versche thee, en 
„soodanigh gepackt als in den eysch staat geextendeerd; 
„gelijck wij voor desen hebben geschreven is de door ouder„
dom gedeterioreerde en slechte thee bijna geen ghelt waer„
digh." In 1670, schrijft Valentijn in zijn ten jare 1726 
verschenen deel over Tsjina, was het te Dordt nog onbekend; 
en nu was het „een hoofdhandel in ons land geworden, 
„alzoo er in 1721 alleen 4.100.000 pond in Holland, Frankrijk, 
„Engeland oft 't Oostende uit Indiën gebracht zijn." 

Te zelfder tijde werd, evenzeer door Nederland, aan 

1) Geschiedenis van de Gouvernements-Theecultuur op Java, door 
Mr. J. A. van der Chijs, Batavia 1903, blz. 1, en de Jonge, Opkomst VI. 
blz. 107. 

2) „ The word tea is of Chinese origin, curruption of tay in the 
,,Fu-keen dialect, : the province from which it was first exported to 
„Europe." Zie het in 1882 te Londen verschenen waardevolle werkje van 
den Amerikaan W. C. Hunter, getiteld: The Fan-Kwae at Canton before 
Treaty Days, 1825-1844, by an old Resident. Op dezelfde wijze wordt 
het artikel door de Portugeezen cha (tsja) genoemd, naar het Cantonsche 
woord, omdat zij het van daar te Macao voor het eerst betrokken. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

Europa ook op wetenschappelijk gebied nieuws gebracht 
met betrekking tot China. Nicolaas Witsen toch, de bekende 
Amsterdamsche burgemeester en bewindhebber der O ost-
Indische Compagnie, die ook de koffieplant op Java weldra 
zou invoeren (1697), was als jongeman in 1665/66 1) toegevoegd 
geweest aan een Nederlandsch gezantschap naar Moscou en 
had daarvan gebruik gemaakt om zich zooveel mogelijk op de 
hoogte te stellen omtrent het Aziatische deel van het Russische 
rijk, dat sedert lang de grens van China en in 1644 de 
Amoer 2) had bereikt. De mededeelingen nu, hem te Moscou 
en later te Amsterdam door handelaren gedaan, voorts enkele 
ruwe Rusissche kaarten, die hij te Moscou was machtig geworden 
en die nooit gedrukt waren, en eindelijk vertalingen of 
uittreksels uit de geschriften van Arabische geographen vulde 
hij aan met Chineesche kaarten, verschaft en vertaald door 
Vader Couplet, geboren te Mechelen, die jaren lang zendeling 
geweest is in China. Op die wijze beschikkende over alle 
toenmaals bereikbare gegevens, deed hij de eerste gedrukte 
Europeesche kaart van Noord-Azië verschijnen, haar dag 

maar , er nog aan toevoegende-teekenende van 1687, 
de ontdekkingen van Juli des volgenden jaars. Deze kaart 
bracht het eerste licht aan Europa over het Russische gebied 
in Azië, waarvan het toen nauwelijk iets wist. Jaren 
lang is zij de grondslag en de bron gebleven voor verdere 
onderzoekingen, en eerst in 1730 maakte Strahlenberg, ver


bannen in Siberië, een betere, de eerste gegrond op wetenschappelijke 
waarnemingen; zij werd in 1745 door de Peters-
burger Academie in het licht gegeven. Een herdruk van 

Witsen's beroemde kaart verscheen in onze dagen 3). 

Gewapend met dezen wegwijzer verliet in 1692 Evert 
I Jsbrand Ides Moscou, als eerste Russische gezant naar 
„den Koning van China." Drie jaren tevoren hadden de 
-Russen het eerste Europeesche verdrag met China gesloten, 

1) J. F. Gebhard, Het leven van N. Cz. Witsen, 1881. 
2) Russian Expansion on the Pacific 1641-1850 by E. A. Golder, Cleveland 
(Ohio) 1914 en Review in Geographical Journal June 1916, blz. 469. 

3) Nicolaes Witsen's Map of Northern Asia, opgenomen in ,,Remarkable 
,,Maps of the 15ht, 16th and 17th centuries, reproduced in their original 
,,size, Frederik Muller & Co., Amsterdam 1897, with notes by F. O. 
.,Kramp," aan wien ik bovenstaande bijzonderheden verder ontleende. 


510 ONZE VADEREN IN CHINA. 

een grenstractaat, waarbij zij zich verbonden de Amoer niet 
te zullen overtrekken naar het zuiden 1); het kwam tot 
stand te Nerchinsk, en de Chineesche keizers bedienden 
zich als onderhandelaars van Jesuïeten-vaders, een Franschman 
en een Portugees. Nu ging Ides, geleid door Witsen's 
werk, dwars door Azië, die betrekkingen bevestigen. 

Ofschoon te -Glückstadt in Holstein geboren, was hij een 
Hollander, zoowel van vaders-als van moederszijde. Waarschijnlijk 
door een verblijf in Nederland en van daaruit, 
was hij in dienst gekomen van Peter den Groote, die hem 
in 1691 tot Staatsraad had verheven. Na zijn terugkeer in 
Rusland (1695) heeft hij zich het oppertoezicht opgedragen 
gezien over den aanbouw van schepen 2). 

In 1710 gaf hij te Amsterdam, op kosten van zijn begun-
tiger Witsen, in de Nederlandsche taal zijn reisverhaal uit 8). 
Hij looft Witsen's kaart, die het ijs gebroken heeft „in 
„de geographische beschrijvinge van Siberien, Tartarije tot 
„in China" en voegt een nieuwe kaart aan zijn werk toe, 
welke echter weinig verbeteringen aantoont. Korea is er 
op voorgesteld als een eiland. 

Al bracht dit boek aan Europa niet veel nieuws over 
China, het vermeldt toch opmerkenswaardige bijzonderheden. 
„Tobolesk" (Tobolsk) was de hoofdstad van Russisch Siberië, 
dat reeds een eeuw tot het rijk behoorde en waarvan 
de doortrekking den schrijver niet minder dan 20 maanden 
had gekost. Bij den „koning" te Peking aangekomen, met 
een stoet van een paar honderd volgelingen, werd hij, „als 
„envoyé of afgesant, met behoorlijke credentialen of geloofs„
brieven voorzien", toegelaten om aan één tafel den maaltijd 
te nuttigen met dezen vorst. Bekend is dat de Chineezen 
het eenige volk van Oost-Azië zijn, die zich van stoelen 
bedienen in plaats van neer te hurken, en daarom verwondert 
het bij hem te lezen, dat hij, evenals de Chineezen en 
zelfs de vorst, met de beenen onder zich gekruist moest 
zitten 4). Toch waren er stoelen beschikbaar, die bij een 

1) Te vinden in het Recueil des Traités van F. de Martens. 

2) Van der Aa, Biogr. Woordenboek, Haarlem 1860. 

3) Driejarige Reize naar China, te lande gedaan door den Moskovischen 
afgesant Evert Ijsbrants Ides, van Moskou af, Amsterdam 17t0. 

4) blz. 94. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

andere plechtigheid ook gebruikt werden. Hij vond bij den 
koning drie Jesuïeten, namelijk twee Portugeezen en den 
Franschman, die het verdrag van Nerchinsk tot stand had 
gebracht, werd goede vrienden met hen, alsmede . met de vijf 
andere ordesbroeders te Peking van verschillenden landaard 
(Fransch, Spaansch, Portugeesch en Romeinsch) en 
verhaalt dat de koning den Christenen thans goed gezind 
was, maar zelf niet tot hun godsdienst wilde toetreden, 
prijs stellende op het behoud van zijn 1200 vrouwen. 
Van de voortlevende kracht der Portugeesche taal spreekt 
zijn schrijfwijze van den naam der stad Shanghai in de 
Portugeesche spelling, „Xanghai" 1). „Macao heeft eene goede 
„reeden ; de haven is veilig en gemakkelijk" (thans is zij geheel 
verzand). „De Portugeezen gehoorzamen aan de mandarijns", 
zoodat zij nog steeds geen meesters waren in Macao. De 
handel in Canton met Europeanen had toen reeds belangrijke 
afmetingen aangenomen: „In Canton komen de Europeërs 
„jaarlijks met meer dan honderd schepen, zoowel Engelsche, 
„Neerlanders als Portugeesen." 

Nog een ander Russisch gezantschap naar Peking zij hier 
kortelijk vermeld, al wordt daardoor op den tijd vooruitgeloopen; 
het trok in Nederland de aandacht. De » Europeesche 
Mercurius" van Maart 1724 bespreekt namelijk de reis van 
den Russischen agent bij het Chineesche hof Lange, die er 
den karavaanhandel bestuurde en voor zijn eigen rekening 
-te Leiden in 1726 zijn bevindingen in het licht gaf 2). Vervolgens 
maakt de „Europeesche Mercurius" van Februari 
1729 gewag van de afvaardiging door Rusland naar China 
van graaf Raguzinsky, welke algemeen belang had doordat 
gelijkheid van titels in het verkeer tusschen de beide vorsten 
er door werd verkregen. Voorts werd overeengekomen, dat 
de „Kommercie" tusschen de beide rijken, sedert vele jaren, 
afgebroken, zou worden hervat, en werden regelingen daar 

vastgesteld. In 1730/1 beantwoordde de Tartaarsche-omtrent 
keizer het bezoek, door de afvaardiging van een aanzienlijk 

') X klinkt in het Portugeesch als Sj. 

2) Journal de la résidence du sieur Lange, agent de S. M. Imp. de 
.la Grande Russie, a la cour de la Chine en 1721-1722. Leyde 1726 
au dépens de 1'auteur. 


512 ONZE VADEREN IN CHINA. 

gezant naar Moscou.1) De Chineesche deur, die het hof te 
Peking zoo lang angstvallig getracht had gesloten te houden, 
stond op een kier om nooit weer in het slot terug te vallen. 

Het geheel en al zonder Europeesche wetenschap te stellen, 
dat had dit hof echter reeds lang niet meer gewild, sedert 
de Jesuïeten de waarde daarvan hadden doen ondervinden. 
Vader Schaal werd opgevolgd door den Nederlandschen 
Jesuïet Ferdinandus Verbiest, die evenzeer een goed sterrenkundige 
was en tal van kanonnen deed gieten voor den 
keizer 2). Ook hij geraakte tot grooten invloed bij dezen. 
Doch de strijd, hiervoren aangeduid, van andere Roomsch-
Katholieke orden tegen de Jesuïeten duurde voort, terwijl 
ook onder de Chineezen naijver tegen den invloed van 
laatstgenoemden den strijd aanwakkerde. „Lodewijk 14 schikte 

„zes jesuiten naar China als zijne wiskunstenaren om door 
„'t onderwijs deezer weetenschap het Roomsche geloof voort 
„te planten" 3). Zij vertrokken in 1685, onder leiding van 
den ridder de Chaumont, via Siam, waar de laatste, met 
Fransche troepen, zooals ik vroeger beschreef 4), den Siameeschen 
troon in gevaar bracht, zoodat de Franschen, wier 
zendelingen ook daar tot aanzien en macht waren geraakt, in 
1688 het land werden uitgezet 5). Ook deze gebeurtenissen 
versterkten den tegenstand tegen de Christenen bij de 
Chineezen, die zijn oorsprong nam in den onderlingen strijd 
der orden. Onnoemelijke schade heeft die tweespalt aan de 
verspreiding van het Christendom toegebracht. „Ferdinandus 
„Verbfest is met den ouden pater Schal tot Peking in de 
„ketenen beslagen. De Paapsche kerken zijn verwoest en 
„de geestelijkheid onthooft of (24 hunner) na Canton ge„
braght om in een klooster aldaar te worden bewaart", 
boekstaaft Pieter van Dam aan het einde van de 17e eeuw 6). 
Met dezen laatsten volzin zegt hij wat te veel, want geheel 
en al werden de zendelingen niet verdreven noch hun bede


1) Europeesche Mercurius van Maart 1731. 
2) Wells Williams. 


a) Historische Beschrijvinge, blz. 182. 
4) Azië Gespiegeld I, blz 174. 
11) Tijdschrift Bataviaasch Genootschap 1862, blz. 493. 
6) Aan dit handschrift, Beschrijvinge van de Oost-Indische Compagnie, 


heeft hij gewerkt van 1690 tot 1700. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

huizen vernietigd. De paus zond een legaat, den kardinaal de 
Tournon, ter beslechting van de twisten tusschen de zendelingen,, 
en diens bevinding was niet gunstig voor de Jesuïeten. Al te 
zeer hadden zij, naar zijn oordeel, de praktijk in het oog 
gevat, zoowel met betrekking tot den godsdienst als tot den 
handel. Groote sommen leenden zij uit voor renten, die in 
China matig waren, doch in Europa woeker geweest zouden 
zijn en die aan de drie jesuieten-huizen te Peking een jaarlijksch 
inkomen verschaften van 180.000 taels 1). Veel 
grooter voordeelen nog wierp hun handel af in gefabriceerde 
goederen, „by which these Father's amassed enormous 
„treasures which rendered them richer in the Indies than 
„the King of Portugal" 2). De Jesuïeten gaven echter geen 
kamp en de strijd duurde voort, waarvan het rumoer ook 
in het verre Nederland weerklonk ; in 1709 verscheen er 
een pamflet, zonder schrijversnaam of plaats van uitgave en 
getiteld: „Beklag over het onregtmatig gedrag der Eerw. PP. 
„Jesuiten in China, volgens het verhaal van den Cardinaal. 
„de Tournon alsmede volgens d'eyge Brief van d'Hoogw. 
„Heer Maigrot, Apostolische Vicaris in China, aen den 
„tegenwoordigen aller H. Vader". Inzonderheid wordt hier 
geklaagd over de ruime plaats, die aan Confucius en andere 
oude Chineesche voorgangers en;leerstellingen door deJesuïeten 
bij hun godsdienstoefeningen werd toegestaan . De laatsten 
wonnen echter het pleit bij den keizer, wien zij ook als 
ingenieurs, bouwkundigen en landmeters groote diensten 
bewezen. Hij stuurde twee hunner naar Rome en de 
Tournon naar Macao, waar de Portugeezen hem feitelijk 
gevangen hielden en hij in 1710 stierf. Ten slotte verdroot 
den keizer de onderlinge strijd tusschen de verschillende 
landaarden onder hen en keerde hij zich tegen het geheele 
Christendom, temeer omdat een verbannen broeder van hem 
met zijn geheele gezin dezen godsdienst aannam. Vreezende 
voor gevaarlijke gevolgen, verbood hij in 1721 3) de prediking 
op straffe des doods, deed honderden kerken verwoesten 

1) Een tael werd toen gerekend op ongeveer 334 gulden (Dr. de Hullu). 
2) Prof. Douglas in Story of the Nations, blz. 127. Men merke op, 
dat ook hier China tot „de Indien" wordt gerekend. 

a) Historische Beschrijvinge, blz. 315. 


514 ONZE VADEREN IN CHINA. 

en stuurde de zendelingen weg naar Macao, eenige echter 
achterhoudende te Peking in zijn dienst. Het aantal inlandsche. 
Christenen werd toen geschat op 300.000. 

Letterlijk uitgevoerd is dit bevel noch overal, noch altijd. 
De losse samenhang van de verschillende onderkoningschappen 
en de ontzaglijke uitgestrektheid des rijks hebben toen als 
heden eenheid van optreden belemmerd; en het heeft van 
de inzichten en belangen der plaatselijke mandarijnen afgehangen 
of ten deze al of niet een oog werd geloken. De 
vrije prediking echter is eerst weder in de tweede helft der 
vorige eeuw en met geweld verkregen. 

Keeren wij thans terug tot ons handelsbedrijf met China, 
dus met Canton, dat hiervoren verlaten werd toen het in 
hoofdzaak werd uitgeoefend door Chineezen en Portugeezen 
die ten handel kwamen te Batavia. Onveranderd zette het 
zich voort in het begin der 18e eeuw, met in klimmende 
mate thee tot hoofdzaak 1). Bood deze wijze van handeldrijven 
aan de Compagnie aanzienlijke besparing van kosten 
en vermijding van moeite, zij moest thans hooge prijzen 
betalen, inzonderheid aan de - Portugeezen, en dit noopte 
Batavia ingevolge last van Heeren Meesters tot aanzienlijke 
verlaging der theeprijzen. Nu verbood de keizer van China 
alle vaart buitenslands, behalve naar Japan, 1718. Macao 
bleef genoeg zenden om nog jaarlijks een lading voor Holland 
te kunnen, samenstellen en 1723 zag weder de hervatting 
van de vaart op Batavia der Chineezen, een twintigtal 
ladinkjes per jaar, ter waarde van enkele tonnen gouds alle 
te zamen. Doch intusschen had een nieuwe gebeurtenis een 
nieuw struikelblok voor de voeten der Compagnie geworpen. 

In 1719 namelijk kwam te Oostende een schip aan van 
Canton, met een lading van voornamelijk thee, die in veiling 
'l 1/2 millioen gulden opbracht. Het schip was naar . het Verre 
Oosten gezonden door een gewezen Amsterdamschen bankier, 
die, ten einde buiten het octrooi te vallen van onze Oost-
Indische Compagnie, zich in de Oostenrijksche Nederlanden 
had laten naturaliseeren. De poging vond navolging en in 
1723 verkregen deze nieuwe mededingers een octrooi van 
keizer Karel VI te Weenen, soortgelijk aan dat der groote 

-1) Valentijn. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

Nederlandsche Maatschappij en waarbij hun, met uitsluiting 
van andere ingezetenen der Oostenrijksche Nederlanden, 
het recht werd verleend om handel te drijven op Oost-Indië, 
West-Indië en Afrika l). Het is bekend dat de stichting dezer 

„Compagnie van Oostende", die het arbeidsveld van onze 
beide grootste handelslichamen voor zichzelve in het oog 
vatte, Bewindhebbers en ook de Staten-Generaal in rep en 
roer bracht 2). Niet ten onrechte pleitten zij bij den keizer 
dat hij den vrede van Munster schond, en zij deden intusschen 
hun uiterste best om de nieuwe mededingster te bestrijden. 
Zoo deed de Compagnie de theeprijzen opjagen in Canton 
en drukte tegelijk de prijzen in Europa door aanvoeren 
„tot ongelimiteerde kwantiteit ", tengevolge waarvan de markt 
zoo overvoerd geraakte, dat men in 1721 te Amsterdam de 
thee met kruiwagens langs de straten zag venten. Schatten 
heeft deze politiek aan onze Oost-Indische Compagnie gekost, 
totdat het haar in samenwerking met haar Britsche zuster 
in 1727 gelukte den keizer een schikking af te dwingen 
waarbij hij zijn octrooi gedurende 7 jaar krachteloos verklaarde 
3). 

Handhaving van de oude wijze van handeldrijven met 
China, door op Batavia varende Chineezen en Portugeezen, 
volstond thans echter niet meer, te minder nu Denemarken 
dreigde de Compagnie van Oostende te zullen overnemen. 
Europa was nu gewend geraakt aan groote aanvoeren uit 
China, inzonderheid van thee; en, voorzagen wij met de 
Engelschen daarin niet, dan zouden niet alleen aanzienlijke 
winsten worden gederfd, maar nieuwe mededinging, ook op 
ander gebied, in de hand daarvoor worden gewerkt. Doch de 
regeering te Batavia onttrok zich zooveel mogelijk aan de 
zending van Compagnies-schepen naar Canton, beweerde 
geschikte menschen te missen, evenals het zilver waarmede 
aldaar grootendeels moest worden betaald en duchtte her-
haling der „vexatien", der kwellingen en geweldenarijen, 

1) C. M. Blankenheym, Geschiedenis van de Compagnie van Ostende, 
Leiden 1861, blz. 18. 

2) Zie o.a. Verhandelingen, daarin ontdekt worden de rampzalige gevolgen 
die de Engelsche en Hollanders van de oprichtinge der Compagnie 
van Oostende te vreesen hebben, door Joan Bion, Amst. 1726. 

3) Blankenheym, blz. 85. 


516 ONZE VADEREN IN CHINA. 

die wij in China eertijds hadden moeten verduren. Ongaarne 
ook wilde zij de inkomsten verkleinen, die de Chineesche 
en Portugeesche jonken zoowel aan de koloniale schatkist als 
aan de ingezetenen van - Batavia bezorgden. Een aansporing 
van de Heeren Zeventien om zelf thee te planten op Java, 

aan de Cabo de Goede Hoop, op Ceylon en elders" 1) werd 
afgewimpeld met de bewering „dat de theeboom in dese 
„landen niet wilde groeyen". Wat Bewindhebbers aan thee 
ontvingen was een schamele hoeveelheid, maar wel werd die 
aangevoerd voor rekening van Compagnies-dienaren en 
Bataviasche burgers; en deze grove overtredingen hadden reeds 
te groot een omvang verkregen en waren te diep geworteld, 
dan dat kans werd gezien hen uit te roeien. 

„Tweemaal vijf is tien, 
„Nul ik houd er ien, 
„Ien voor de klanten 
„En nul voor de participanten." 2) 


Trouwens, een der bewindhebbers, Burgemeester Sautijn, 
leende zelf geld voor verboden negotie aan de C ompagniesschippers 
! 3) 

Nu de Indische regeering halsstarrig bleef, nam Amsterdam 
zelf de teugels in handen en opende in 1728 van de 
eigen haven uit de vaart op China, buiten Batavia om. 

Het schip vertrok in ballast, nam voor betaalmiddel zilver 
mede ter waarde van drie ton en had een supercarga aan 
boord, een meester over de lading, belast met het handeldrijven, 
hetgeen niet langer, zooals in de 17e eeuw, aan de 
bevelvoerders der schepen werd overgelaten; die instelling 
heeft op schepen, die ten handel voeren op „negotie" en 
dus niet blootelijk voor overbrenging van door anderen gereed 
gemaakte ladingen, stand gehouden tot in mijn jeugd. 

Deze Compagnies-dienaar trof te Canton Engelschen,. 

1) Zie brief van H. H. Zeventien van 15 Maart 1728 aan de Indische 
regeering, aan welke deze opdracht is ontleend en dien men vindt in 
de reeds aangehaalde „Gesch. van de Gouvernements Theecultuur op 
lava", blz. 594. 

2) Een onuitgegeven werk van Hugo de Groot, op blz. 400 van 
Robert Fruin's „Verspreide Geschriften" III, Den Haag 1901. 
3) Johan Elias. Vroedschap van Amsterdam, blz. CXLIV. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

Portugeezen en zelfs Armeniërs aan, die er handel dreven, 
alsmede een paar Chineezen, die te Batavia hadden vertoefd 
.en daardoor wat Hollandsch spraken en zelfs schreven. Met 
hun hulp verkreeg hij dezelfde rechten als de Engelschen, 
huurde een factorij te Canton, die hij liet vertimmeren, en 
bouwde op gehuurden grond een pakhuis op het eilandje 
Whampoa, voor Canton gelegen, waar de Europeesche 
.schepen moesten ankeren. 

Sedert 1720 werd de handel krachtens bevel der Chineesche 
regeering gedreven door bemiddeling van een lichaam 
van vier inlandsche kooplieden, door haar benoemd, die 
tegenover haar moesten instaan voor de vreemdelingen, 
zoowel ten aanzien van hun gedrag als voor de betaling 
der rechten 1); die instelling, de co-hong, heeft meer dan 
een eeuw stand gehouden. Geladen werd in de eerste 
plaats thee. Voorts geweven zijde, welke langzamerhand, 
doordat de Europeesche zijde-nijverheid zich ging ontwikkelen, 
op den achtergrond is gedrongen en vervangen door 
ruwe zijde om in Europa te worden verwerkt. Vervolgens 
werd porselein opgekocht, vooral om aan de lichte thee-
lading genoegzame zwaarte bij te zetten, noodzakelijk voor 
het zeilen, en dus om waardeloozen ballast te vermijden. 
Toen het schip na een verblijf van niet minder dan een 
half jaar zeilklaar lag, werd de factorij ontruimd en de 
inboedel tegen de komst van een volgend schip opgeborgen 
bij een Chinees. 

Aldus werd voortaan handel gedreven en zulks onder de 
beste verstandhouding met de Chineezen. Gemeenlijk 
stuurde de Compagnie twee schepen per jaar en daarmede, 
behalve den ballast en het zilver, spiegels en Hollandsche 
wollen stoffen, welke laatste langzamerhand ingang vonden, 
terwijl als retouren ook kwik werd opgekocht, goud, snuisterijen 
en kleinigheden. 

De handel in porselein wies. jaarlijks werden vele hon 

stuks daarvan door bewindhebbers besteld,-derdduizenden 

gedeeltelijk aan te koopen uit wat men te Canton voorradig 

zou vinden, gedeeltelijk te laten vervaardigen naar teekenin


gen, die in Holland werden ontworpen en waaraan wij de 

1) Wells Williams. 


518 ONZE VADEREN IN CHINA. 

zeldzaam geworden Chineesche voorstellingen danken van 
Hollandsche landschappen en stadsbuurten, geslachts- en 
plaatselijke wapenschilden enz., die thans op onze veilingen 
van oudheden opgeld doen, alles dus 18e eeuwsche waar. 
In dezen handelstak hebben Zweden en Denen ons zware 
concurrentie aangedaan. 

Na afloop der veilingen in Holland, bleken de retouren 
gemeenlijk een bruto-winst te hebben gelaten van honderd 
percent, enkele tonnen gouds per schip. 

Doch de onkosten waren hoog tegenover den niet grooten 
omzet van de Compagnie zelve, de supercarga's brachten 
haar hoogere prijzen in rekening dan zij bleken te hebben 
besteed, en de opvarenden maakten meer en meer misbruik 
van hun recht om een bescheiden hoeveelheid handelswaren 
voor eigen rekening mede te brengen. Buitendien was de 
uitvaart in ballast zeer nadeelig. In 1729, toen de zevenjarige 
opschorting van het octrooi der Compagnie van Oostende 
verloopen was, begonnen haar deelhebbers de vaart opnieuw, 
zij het ter sluiks en onder valsche vlaggen, voornamelijk 
Pruisische, teneinde zand te strooien in de oogen van haar 
groote Nederlandsche en Britsche zusters. Wel werd deze 
mededinging voor goed de kop ingedrukt, doordat in 1732 
onze republiek toegaf aan 's keizers wensch, de pragmatieke 
sanctie te waarborgen, welke aan zijn dochter 
Maria Theresia de troonopvolging in zijn erflanden verzekerde 
; want daartegenover verbood de keizer voor altijd 
den handel vanuit de Oostenrijksche Nederlanden met het 
Verre Oosten 1). Doch de koning van Zweden vatte den 
draad op en verleende in 1731 aan een Zweedsche Maatschappij 
octrooi voor handel op Indië en reeds in hetzelfde 
jaar liep dientengevolge een schip daarheen uit. Sedert 
1728 kwamen ook de Franschen te Canton mededingen 2). 

Dit alles maakte wijziging in het stelsel van den C hineeschen 
handel voor de Compagnie noodzakelijk. Batavia 
kreeg last om te Canton en misschien op Amoy een vaste 
factorij te stichten, waardoor de Compagnie sterker zou 

1) Blankenheym, blz. 90. 

2) The China Year-book by Montague Bell Woodhead, London—New-
York, 1912. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

komen te staan tegenover de nieuwe mededinging en tel kens 
zou kunnen gebruik maken van voordeelige aanbiedingen 
van Chineesche voortbrengselen, een bevel, zeer 
tegen den zin van de Indische regeering, die twijfel uitdrukte 
of China wel een vaste factorij zou dulden en zoo min 
mogelijk de voor haar voordeelige vaart van Chineezen op 
Batavia belemmerd wenschte te zien. Men moest, ried zij 
aan, den theehandel liever overlaten aan de Bataviasche ingezetenen 
en hun toestaan de thee op Compagnies-schepen naar 
Europa te vervoeren tegen een vracht van 40 ten honderd 
van de waarde; dat zou voordeeliger blijken voor de Compagnie 
en minder last veroorzaken. Doch de Heeren 
Zeventien gaven zich niet gewonnen. In 1734 besloten zij 
de directe vaart van Holland op China te staken en bevalen 
Batavia om jaarlijks minstens twee Compagnies-schepen naar 
Canton te zenden, met suiker, sappanhout, specerijen en 
enkele andere voortbrengselen van den Indischen bodem.. 
Daarmede moest worden gekocht te Canton, en een der 
beide schepen moest vandaar direct naar Holland verzeilen. 
Dit stelsel heeft grootendeels stand gehouden tot het einde 
der Compagnie l). 

1) Vgl. de in waarheid nieuws brengende studie van Dr. J. de Hullu in 
„Oud Holland" van 1915, le aflevering, getiteld: De Porceleinhandel 
der 0. I. Comp. en inzonderheid diens bronnenverwerking van het tijd 

Tijdschrift van het Koninklijk Instituut, een-perk 1718-1734 in het 
werk, dat evenzeer nieuw en welkom licht werpt en blijvende waarde bezit.. 

HENDRIK MULLER. 

(Wordt vervolgd.) 


UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

Aan Mr. J. N. van Hall. 

Toen Duitschland al haast een jaar oorlog had, dorst, 
eigenaardige uiting van heldenvereering, een Duitsche vrouw 
op belangstelling hopen voor iemand, die Goethe's naam heeft 
gedragen, die jaren lang zijn minnares, doch ook zijn echt 

geweest is, Christiane Vulpius. Als „ein Beitrag zur-genoote 
Psychologie Goethes" bood Etta Federn haar Christiane von 
Goethe 1) aan, waarvan een jaar later de tweede druk kwam. 

Ongeveer tegelijk met dezen herdruk is, in twee deelen, 
Goethes Briefwechsel mit seiner Frau 2) verschenen, kort 
na een chronologische uitgaaf van Goethe's gedichten bezorgd 
door Prof. Hans Gerhard Gräf te Weimar, als een hulde 
aan Christiane, honderd jaren na haren dood (6 Juni 1816 
is zij overleden.) Ook is er, als iets algemeeners, een studie 
gekomen van Dr. Wilhelm Bode, Weib und Sittlichkeit in 
Goethes Leben und Denken. 3) 

Uit en over deze boeken wensch ik u te onderhouden. 

De schrijver van het laatstgenoemde is, naar u wel vermoedde, 
niet de kunsthistoricus, de Rembrandt-kenner Bode, 
al heet hij precies zoo en noopte hem geen bescheidenheid 
tot eenig onderscheidingsteeken. Men acht de Franschen 
verzot op memoires, doch voor „packende, erschütternde 
Lebensschicksale" vraagt men in Duitschland nooit vergeefs 
aandacht en tot dezulke wordt Goethe's lot nog altijd gere


1) Delphin-Verlag, München. 
2) Literarische Anstalt Rütten und Loening, Frankfurt a f M. 
3) Ernst Siegfried Mittler und Sohn, Berlin. 



UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

kend. Goethe blijft de groote Duitscher. Niet slechts ontstond 
er een Goethe-Kriegsausgabe, een editie zijner werken, 
waarvan elk deeltje als veldpostbrief kan worden verzonden; 
en verschijnen er telkens nog nieuwe collecties brieven van 
en aan hem; maar alleen deze Wilhelm Bode heeft kans 
gezien niet minder dan elf boeken over Goethe aan dit, dat 
dus een dozijn voltooit, te laten voorafgaan. „Goethes Weg 
zur Höhe", „Goethes Lebenskunst", ,.Der fröhliche Goethe", 
„Goethes Gesundheitspflege" — met den ondertitel » Essen 
und Trinken" en ook reeds'„ Goethes Liebesleben" gingen 
vooraf aan dit nieuwe boek, waarvan de schrijver het voor 

besluit met de waarschuwing, dat, waar zijn vorige-bericht 
bij duizenden als kerst-en verjaringsgeschenken zijn verkocht, 
dit daartoe niet geschikt is. Inderdaad is het eer een werkje 
voor de bibliotheek, dan voor de huiskamer of het salon. 
Het heeft niet alleen een rondborstigheid, welke meer in 
wetenschappelijke boeken dan in kerstgeschenken thuishoort; 
het is, bij die vrijmoedigheid, waarheidlievend-nuchter, 
nuchter-ontledend. Te veel zal ik u niet er uit geven, wel 
vooral in den aanvang er uit citeeren. Doch ernaast lei ik 
het beminnelijke boekje van Etta Federn over Christiane en 
dan de brieven van deze zelve en die, door Goethe haar 
geschreven. 

Een citaat uit Bode's boek moge mijn beroep op uwe 
belangstelling verklaren. 

„Wij menschen van dezen tijd zoo schrijft Dr. Bode — 
houden ons met de liefde tusschen man en vrouw veel meer 
bezig dan vroegere geslachten. De behoefte van den hedendaagschen 
man naar innige vriendschap met een anderen 
man of eenige andere mannen, is blijkbaar zwakker dan zij 
bij onze voorouders was; wij vergenoegen ons met goede 
kennissen en halve vrienden. Evenzoo is onze betrekking 
tot bloedverwanten veel minder krachtig geworden. Des te 
meer verlangen wij van de liefde in het huwelijk. „Krone 
des Lebens" heeft trouwens ook Goethe haar genoemd; 
nochtans heeft men in zijn tijd een tegelijk geslachtelijk, 
huiselijk en geestelijk samenleven van man en vrouw niet 
zoo algemeen voor het eigenlijke levensgeluk gehouden, 
voor iets, waarvan het ontbreken het gansche bestaan bijna 
waardeloos en doelloos maakt. Dit hangt ook hiermee samen, 

1917 I. 34 


522 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

dat onze voorvaderen veel sterker dan wij met het hier 

rekenden en eerst daar de zaligheid verwachtten."-namaals 

Goethe's liefdeleven . is belangwekkend, omdat het veel 
uit zijn werk duidelijker maakt en boeiender; omdat wij, 
den invloed van zijn geest ondergaande, gaarne vernemen, 
hoe zijn macht was over zijn tijdgenooten en hierbij, juist 
bij een minnedichter en een epicus der liefde als hij, in zijn 
verhouding tot vrouwen zijn kracht ons kan blijken en ook 
zijne zwakheid; en — even zijn werk er buiten gelaten 
omdat volgens Goethe zelf des menschen beste studie de 
mensch is en hij de term is van Dr. Bode tot de 
„erkennbarste Menschen" behoort. 

Niet het minst over Goethe als Don Juan is gretig en 
veel gefabeld. Herinnerde niet elke Faust-lezer zich, dat dit 
werk een mea culpa zijn moest en Friederike Brion diep te 
beklagen? En kon men zich van een ander dan dezen ver 

brutaliteit voorstellen, op 74-jarigen leeftijd nog-afgode de 
het oog te richten op een Ulrike van 19? Heeft hij trouwens 
niet zelf in zijn klacht gezegd: 

ich bin mir selbst verloren, 
Der ich noch erst den Göttern Liebling war? 

Was hij ook in de liefde lieveling der goden? 
En, tweede vraag: wat was hem de liefde? 
* ., 


Al wat de mensch op menschen vermag, doet hij door 
zijn persoonlijkheid. 

Het is, alweer, een woord van hem. Ook is van hem de 
zegekreet: „Höchstes Glück der Erdenkinder sei nur die 
Persönlichkeit." 

De persoonlijkheid van een schrijver-en-dichter uit zich in 
de daad van het schrijven en dichten. Men weet, dat Goethe 
gaarne dicteerde. Nagaande, hoe hij dat „höchstes Glück" 
van het zich uiten bereikte, hebben wij aan het nut en ook 
den mogelijken invloed van secretarissen te denken. Eén 
invloed heeft hij als sterk erkend, namelijk dien van Eckermann, 
welke vertrouweling, naar hij verklaarde, voornamelijk is 
oorzaak geweest, dat hij den Faust heeft voortgezet. 


UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

523 

„Eckermann versteht am besten literarische Produktionen mir 
zu extorquiren". Dat geschiedde door verstandige belangstelling 
in het reeds begonnene. Overigens heeft Goethe herhaaldelijk 
zoowel aan Schiller als aan anderen betuigd, slechts in vol 

eenzaamheid te kunnen werken, waaruit, nochtans,-strekte 
niet mag worden afgeleid, dat hij arbeidde zonder anderer 
invloed. Groot was bijvoorbeeld die van Schiller. Gij" 
schreef Goethe hem den 6en Januari 1798 --,,hebt mij een 
tweede jeugd verschaft, en mij weder tot dichter gemaakt, wat 
ik zoo goed als opgehouden had te zijn. Gij hebt mij geleerd, 
de veelzijdigheid van den innerlijken mensch met meer rechtvaardigheid 
te bezien. Gij hebt mij teruggebracht van de 
al te strenge beschouwing der uiterlijke dingen en van hun 
betrekking tot mijzelven." Ook heeft Goethe erkend, 
„onnoemelijke voordeelen" uit de omstandigheid getrokken 
te hebben, dat Schiller tien jaar jonger was: „im frischesten 
Streben begriffen, da ich an der Welt müde zu werden 
begann." 

Goethe vermoeid ? Men stelt het zich niet zoo makkelijk 
voor, ook al niet, juist in verband met die andere macht, 
met welke wij ons bezig houden: den invloed der vrouw. 

De jonge Goethe dichtte erotisch en erotisch bleef de 

dichter tot op verbluffend hoogen leeftijd. Echter is -- het 

moge) herhaald worden hierover veel gepraat en geschreven, 

dat fabel was of overdrijving. Reeds P. J. Möbius heeft 

betoogd, dat Goethe niet bovenmatig hartstochtelijk is gebleken 

in fyziek verlangen, al was er wel in den dichter een 

» buitengewoon sterke" neiging tot geestelijken omgang met 

vrouwen. Bode beweert het eerste ook en vindt Goethe's 

begeerte tot geestelijk verkeer met vrouwen slechts natuurlijk 

of normaal. „In geen tijdperk van zijn leven kan men 

zeggen, dat hij gesprekken met mannen meed en zich enkel 

in het gezelschap van vrouwen prettig voelde, of dat hij meer 

vriendinnen had dan vrienden." 

Integendeel heeft hij het altijd betreurd, als mannen afhankelijk 

werden van vrouwen, die zij lief hadden. Toen er sprake 

was van de bedenkelijke moraal in Wilhelm Tell en het 

ongelukkige vijfde bedrijf, meende Goethe: „Schiller war dem 

Einfluss der Frauen unterworfen; wenn er in diesem Falle 

so fehlen konnte, so geschah es mehr aus solchen Einwirkungen 


524 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

als aus seiner eigenen guten Natur." Toen zijn levenslange 
beschermer en vriend, hertog Karl August van Saksen 
Weimar, de man, wien hij niet slechts veel had te danken, 
maar in wiens volledige gemeenzaamheid hij leefde, die vaak 
ook luisterde naar zijn raad, onder den invloed zijner 
minnares Karoline Jagemann, een zanger onrechtvaardig 
behandeld had, riep Goethe uit: „Es ist unglaublich, wie der 
Umgang der Weiber herabzieht!" Over twee goede kennissen 
oordeelde hij: „Wenn die Männer sich mit den Weibern 
schleppen, wie Stolberg mit der X, Zacharias Werner mit 
der Y, so werden sie gleichsam abgesponnen wie ein 
Wocken." 

Wie herinnert zich niet de regels: 

Und noch einmal fühlet Goethe 
Frühlingshauch und Sommerbrand. 

Het was in Juli 1814, kort vóór zijn 65en verjaardag. 
Hij ging naar het land van Rijn en Main en Neckar. Het 
volgend jaar werd die reis herhaald. Toen hij 82 was, 
sprak hij er nog over als van de „allerschönste Zeit". Zoodra 
hij de stadslucht van Weimar maar uit was, voelde hij 
zich gelukkiger en stroomden de versregels hem tegemoet; 
en wat had hij niet nu nog te wachten! Want te Wiesbaden 
zou hij den Frankforter bankier Willemer ontmoeten en 
ook zag hij er Marianne Jung. In September trouwde deze 
dertig-jarige ex-danseres den beminnelijken rijkaard Willemer, 
maar Goethe had inmiddels in haar al eene „Suleika" ontdekt 
en men weet, welke fraaie minne-dichten er op en om 
en ook van haar ontstaan zijn, de Diwan-verzen: 

Ist es möglich! Stern der Sterne 
Druck ich wieder dich ans Herz! 
Ach! was ist die Nacht der Ferne 
Für ein Abgrund, für ein Schmerz! 

Men weet ook, dat Marianne, de eenige immers die het 
waagde met hem in liefdetáál te verkeeren, antwoordde, toen 
hij haar opgeven wilde: 

Nimmer will ich dich verlieren! 
Liebe gibt der Liebe Kraft. 
Magst du meine Jugend zieren 
Mit gewalt'ger Leidenschaft. 


UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

Wel eigenaardig nu in dit verband is het, dat Goethe, 
voor zijn vriend Willemer haar echtgenoot het betreurende, 
dat de rijkaard geen geestesarbeid en geen wezenlijke 
liefhebberij van beteekenis had, dit meegevoel uitte in 
de woorden: „Die Verhältnisse mit Frauen allein können 
doch das Leben nicht ausfüllen!" 

Zijn leven „ausgefüllt" hebben de vrouwen niet, doch haar 
inspireerend deel aan zijn werk gehad, wel. 

„En ûw leven zij de daad !" is een zelftoespraak van hem. 
Zijn vele doen was: schrijven, dichten. Welnu, vijf of zes 
drama's met een mea culpa, met zelf beschuldiging, heeft 
hij geschreven in herinnering aan zijn jonge verliefdheid te 
Sesenheim, zijn betrekking tot Friederike Brion. „Ten tijde, 
dat het leed over den toestand van Friederike mij drukte, 
zocht ik, volgens mijn oude natuur, weer-hulp bij de dichtkunst". 
Reeds Hermann Grimm wist: Jonder twijfel is 
Gretchen op Friederike uit Sesenheim terug te brengen ". 
Daarbij komt Grimm zonder bewijs met de stelligheid: 
„ Geen gedachte heeft men daarbij aan wat burgerlijk -weg 
een verleiding heet". Heeft Goethe werkelijk te Sesenheim 
louter zoete woordjes en kussen gewisseld? Bode schrijft: 
„Goethe heeft zichzelven in een slecht licht geplaatst, toen 
hij vele jaren later het doorleefde voor zijn werk gebruikte; 
een bewijs voor de schuld van den jongen man is zulk een 
dichterlijke voorstelling niet." Eduard Engel ziet het tragisch 
in: in de pastorie te Sesenheim moet iets gebeurd zijn, als 
er verteld wordt uit de pastorie van Wakefield in Goldsmith's 
roman; de tragedie van Friederike Brion is er eene geweest 
om eer en om leven, de laatste lenteweken van 1771 zijn 
voor Duitschland's grootsten dichter geen idylle, maar een 
tragedie geworden, waaruit voor hem de Epoche einer 
düstern Reue ontstond, aan welke de Duitsche poëzie, of 
meer: de verbeelding der wereld, twee belangrijke gestalten 
dankt: Faust en Gretchen. Engel legt tevens er nadruk op, 
dat de eerlijkheid van het lezend publiek, ook in Duitschland, 
nu ontwikkeld genoeg is om de nagedachtenis der 
beminnelijke predikantsdochter niet bezoedeld te achten 
door een liefde, welke Goethe tot Duitschland's grootsten 


526 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

dichter gemaakt heeft. „Door de verstoring in hare jongemeisjesziel, 
door een gevreesd of werkelijk-dreigend gebeuren, 
waaraan voor haar eer en leven hingen, treedt zij voor ons 
uit den duister-tragischen kring, breekt voor haar het verheven 
uur aan, waar de aarde den mensch loslaat, daar 
hij toevalt aan de sterren." Deze beeldspraak óók ---^- losgelaten, 
zou het inderdaad duldelooze huichelarij zijn, aan 
het levend model bezoedeling te noemen, wat alle gevoelige 
menschen, in ernstige ontroering of onder makkelijke traan klier-
werking bij opera-genot, als liefde-tragiek hebben liefgehad. 

Zooals gezegd, spreekt Bode sceptisch over de „zoogenaamde 
Sesenheimer idylle." De vriendschap met Friederike 
heeft immers maar tien maanden geduurd, „das gute Rikchen" 
heeft „im nächsten Sommer eine neue Liebe genossen ". 

echter is zij nooit getrouwd —; een studentenliefde duurt 
dikwijls kort. Men vindt deze dingen behandeld op een 
bladzij, waar „trouw" boven staat; een bladzij uit het hoofdstuk 
„Goethe's gedrag in de liefde ". 

Velen, zoo vangt dit hoofdstuk aan, zien in Goethe een 
soort van Don Juan. En toch had men, toen de dichter 
vijf-en-twintig of dertig jaar was, een 'goeden kennis naar 
zijn liefdesavonturen gevraagd, de man had niet veel en weinig 
bijzonders kunnen vertellen. Zelfs toen Goethe haast veertig 
was --Goethe en „man van veertig jaar" ! was hij in 
dit opzicht nog vervelend. Ware hij in 1788 bij zijn 
terugkeer uit Italië gestorven, wij zouden zoo goed als niets 
weten van zijn erotisch leven; slechts door zijn romans en 
drama's zouden wij tot de meening komen, dat hij een warm 
hart moet hebben gehad en eenige gedichten zouden, te recht 
of ten onrechte, tot bewijzen voor eigen ervaringen kunnen 
dienen. 

Maar dan, opeens, in het vijfde tiental jaren zijn levens, 

toont Goethe zich op dit stuk --wat men noemt: zwak. 

Zelfs haalde hij zich een reputatie van onzedelijkheid op den 

hals. Niet zoozeer, doordat hij er een lief op na ging 

houden, als wel doordat hij dit lief en een buiten echt geboren 

kind bij zich in huis nam en ongeveer zestien jaar lang met 

Mamsell Vulpius, zonder haar te trouwen, leefde. De wilde 

echt viel te meer in het oog, daar Goethe een der hoogste 

ambtenaren in het kleine hertogdom Saksen Weimar, en 


UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

geenszins een voorstander van den tijdsdrang naar meer 

vrijheid was. Bij dien trotschen, stijven, koelen Geheimrat 

paste zoo'n liaison heel slecht! 

Nu deed ook de dichter kwaad! „Auch hier met 

opzet vertaal ik niet verstiess er mehr gegen das 

Harmonie- und Schicklichkeitsbedürfnis der Mitmenschen 

als gegen ihre Tugend. Die Menschen ärgern sich mehr am 

Unstimmigen als am Unsittlichen`. Nog meer dan de ge 

deden zijn vertellingen, Wahrheit und-dichten en romans, 
Dichtung, die in 1811 en later verschenen, nadeel aan zijn 
reputatie. Wat hij daar van de meisjes vertelde, die hem in 
zijn jonge jaren zouden betooverd hebben, maakte den indruk 
van volledige waarheid, al sprak de titel dan tevens van 
Dichtung en het werd algemeen gretig geloofd. 

Bode rept vervolgens van de brieven aan Charlotte von 
Stein, tusschen 1848 tot '51 voor het eerst aan den druk 
toevertrouwd. Goethe pleegde daar sterke woorden te 
gebruiken en ook dat is euvel geduid. Meer en meer 
werd het toen de meening, dat Goethe veel moois en diepzinnigs 
had geschreven, misschien Duitschland's grootste 
dichter was, maar als mensch bij Schiller en menigen 
anderen achterstond. Nochtans had hij al vóór zijn dood 
bewonderaars, die zijn leven en handelwijzen nog boven zijn 
dichten en schrijven verkozen en hem in alles verdedigden. 
Het aantal van deze aanhangers is langzaam, zeer langzaam 
toegenomen en na '70 groot geworden. Wel had deze 
bewondering tengevolge, dat b.v. roomsche schrijvers, die 
tijdens de matiger waardeering hadden gezwegen, tegen Goethe 
in het harnas kwamen; maar Goethe's populariteit heeft 
hier geenszins onder geleden: het vele schrijven over hem, 
heeft voor hem gedaan --getuigt Bode --wat zijne Sämtliche 
Werke alleen niet vermocht zouden hebben. 

Acht verhoudingen telt Bode, waarin Goethe's hart sterk 
was betrokken en ook de geliefde niet koel is gebleven. 
Hierbij bedenke men, dat Goethe tot zijn 40e jaar ongetrouwd 
was, daarna 17 jaar met Christiane ongehuwd en 
10 jaar gehuwd leefde, haar door den dood verloor en zelf 
82 geworden is! 

De verandering in zijn gedrag schijnt wel te zijn gebeurd, 


528 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

nadat hij was weggevlucht van Charlotte von Stein, dus 
tijdens de eerste Italiaansche reis, in 1788. De Römische 
Elegien getuigen van genoegens, genot, bevrediging niet 
meer een „heilige" is hij, een „heiden ". 

Hoe was het daarvóór? 
Hoe werd het daarna? 
Daarvoor zijn de elf jaren van zijn dwepen met Charlotte 


von Stein. 
Daarna is de tijd van Christiane. 

Ich ging im Walde 
So für mich hin... 


Dit lied is der heele wereld bezit. Het is gedicht op 
Christiane. Heeft zij niet recht op der wereld aandacht? 
Tijdens haar leven is zij beschimpt. Ook Goethe zelf is 
om haar gesmaad. En prachtig toornde zijn trots: 

Uebers Niederträchtige 
Niemand sich beklage; 
Denn es ist das Mächtige, 
Was man dir auch sage. 


In dem Schlechten waltet es 
Sich zu• Hochgewinne, 
Und mit Rechtem schaltet es 
Ganz nach seinem Sinne. 


Wandrer, gegen solche Not 
Wolltest du dich sträuben? 
Wirbelwind und trocknen Kot, 
Lass sie drehn und stäuben! 


Dezelfde fierheid sprak uit het dialoogje van Publikum 
und Ego: 

DAS PUBLIKUM. 

Wir haben dir Klatsch auf Geklatsche gemacht, 
Wie schief! 
Und haben dich schnell in die Patsche gebracht, 


Wie tief! 
Wir lachen dich aus, 
Nun hilf dir heraus! 
Ade! 



UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

HERR EGO. 

Und red' ich dagegen, so wird nur der Klatsch 
Verschlimmert; 
Mein liebliches Leben im nichtigen Patsch 
Verkümmert. 
Schon bin ich heraus: 
Ich mach' mir nichts draus, 
Ade! 


Dit alles is van den beroemden Goethe, van den deftigen, 
statigen Geheimrat, van den wereldberoemden dichter, die 
als óók een genie-voor-eeuwig tegenover Duitschland's overweldiger, 
Keizer Napoleon, kwam te staan; van den 
grooten Goethe is het, en om de kleine Christiane. 

Om zijne andere, vroegere liefde, Charlotte von Stein,. 
heeft Goethe alles gemaakt, wat in de eerste elf jaren van 
zijn verblijf te Weimar, d. i. tot de eerste Italiaansche reis 
is ontstaan. 

Heeft hij het al niet in haar gevónden ; hij heeft het, om 
een, niet slechts in den klank Duitsch woord te gebruiken,,. 
in haar hineingedichtet. 

Denn was der Mensch in seinen Erdeschranken 

Von hohem Glück mit Götternamen nennt, 

Die Harmonie der Treue, die kein Wanken, 

Der Freundschaft, die nicht Zweifelsorge kennt, 

Das Licht, das Weisen nur zu einsamen Gedanken, 

Das Dichtern nur in schönen Bildern brennt: 

Das hatt' ich all' in meinen besten Stunden 

In ihr entdeckt und es für mich gefunden. 

De twee vrouwen, die een Goethe zulke taal ontlokten,, 
zijn de aandacht waard, niet waar? 

T 

Zes en twintig jaar oud, is Goethe te Weimar gekomen: 
en heeft in hertog Karl August den beschermer zonder 
wederga gevonden. Hun verhouding wordt gekenschetst. 
door den dialoog: de hertog: Gij kunt geen tegenspraak 
dulden. Waarop Goethe: Wel zeker, mijn vorst, maar 
zij moet verstandig zijn. 

Dat een Duitsch regeerend vorst zich zoo iets laat zeggen. 


530 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

door een van zijn ambtenaren, lijkt in onzen tijd onbegrijpelijk, 
schreef Eduard Engel... en het was nog voor den 
,00rlog. „Ein geborener grosser Mensch, eine dämonische 
Natur" — zoo heeft Goethe den hertog tegen Eckermann 
gekenschetst. Hij vond dus een bovenstbesten patroon, 
maar Weimar zelf, als eene kleine stad, en in dat kleins een 
te groot hof en aan dat hof zich als burgerman. Gunsteling, 
maar hoe benijd en hoe uit de hoogte begroet, den hertog, 
den beschermer ten spijt! 

Toen hij, na vier jaren toevens te Weimar, eenige bezoeken 
aan andere hoven en hofjes gebracht had, riep hij thuis 

uit: God in den Hemel, wat is Weimar een-gekomenparadijs! Maar later vond hij Weimar enkel nog interessant, 
omdat er menschen van beteekenis leefden, die elkaar niet 
verdroegen! 

Nadat Schiller in '87 zijn eerste bezoek aan Weimar 
gebracht had, getuigde hij, dat Goethe's geest alle menschen 
uit zijn kring had gemodelleerd. Maar Goethe zelf verklaarde 
in '78, dus drie jaren na aankomst: Jk deug niet 
voor deze wereld. Zoodra men de huisdeur is uitgestapt, 
loopt men op niets dan modder". Dat sloeg op het geklets 
en gekonkel, aan en om het Hof; de Streberei; het vechten 
om vooruit te komen, om geld en om eer, om aanzien 
en een rang in het hofgevolg. 't Was wel een hof van 
jonge menschen. De hertog zelf voelde zich student. Studentikoos 
ging hij ook om met Goethe. Deze wist blijkbaar, 
wat hij doen kon; hij vermocht en durfde veel; groot 
staatsbelang kwam er ook nooit in het spel! Doch toen b. v. 
de jachtlustige hertog, zonder met de landerijen der boeren 
te rekenen, een aantal wilde zwijnen naar den Ettersberg 
had laten komen, verzette zich Goethe met hoofsche fijnheid, 
doch tevens met nadrukkelijkheid in 's lands belang. 
Nog zijn er hoven, waar men een Goethe, alleen al als 
weerder van wilde varkens, maar al te goed zou kunnen 
gebruiken. Overigens nam Goethe aan alle jachtfestijnen en 
andere pretjes deel. En plezier werd er veel gemaakt. Met 
een koele vrouw getrouwd; het gevaar om het gevaar, en 
als ander genot behoevend; graag overtuigd, dat hem alles 
vergund was; heeft de hertog vaak dol gedaan -- en Goethe 
was de vertrouweling, wiens raad soms toch als rem 


UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

kon werken; er was wederkeerig volledig vertrouwen 

Nochtans, in weerwil van zulk een bescherming, heeft. 
Goethe te Weimar zijn weg moeten banen. 
En op dezen weg was Charlotte von Stein. 
Zij was in het hofgevolg de meest beteekenende; dochter 

van een hofmaarschalk, echtgenoot van den opperstalmeester. 
Te Weimar was zij geboren en getogen. Twee-en-twintig 
jaar oud met een zeven jaar ouderen man getrouwd, wien 
ze in negen jaar zeven kinderen schonk. De vier meisjes 
stierven, de drie jongens leefden, toen Goethe in 1775 te 
Weimar kwam. Enkele dagen na zijn aankomst ontmoette 
hij haar: enkele maanden later beminde hij haar; en hij 
heeft haar elf of bijna twaalf jaar lief gehad. Zeven jaar 

was zij ouder dan hij; Schiller heeft eenmaal geschreven, 
dat zij nooit mooi kon zijn geweest. Een beroemde schoonheid, 
op wie ook de vlammende hertog verliefde, was de 
begaafde kunstenares Corona Schröter, Goethe's eerste Iphigenie. 
Nadat Goethe haar weer te Leipzig gezien had, 
schreef hij aan Charlotte von Stein: Zij is een engel! Als 
God mij zulk een vrouw had toegedacht, zoodat ik u met 
rust kon laten; maar zij lijkt niet genoeg op u". 

Corona was ongetrouwd, dus vrij; ze was onvergelijkelijk 
veel mooier dan Charlotte von Stein en negen jaar jonger; 
maar de nooit gansch verklaarde aantrekkingskracht tusschen 
man en vrouw, die men liefde noemt, bindt Goethe onweder staanbaar 
aan de niet jonge, niet kunstzinnige, niet begaafde, 
zelfs niet bevallige vrouw van een ander. 

„Einen kalten Weiberhasser", noemde Herder Goethe 
in Februari 1773, blijkbaar in de herinnering van dingen die 
hij hem te Straatsburg had hooren beweren. Goethe was 
toen vier-en-twintig. Maar reeds had zijn vriendinnetje 
Konstanze Breitkopf, toen zij achttien was, hem verweten: 
„Ich habe bemerkt, dass Sie immer schlimm und niemals 
gut von Frauenzimmern geredet haben". En een ander 
deerntje te Leipzig, Friederika Oeser, was boos, omdat de 
jonge dichter, in liedjes, die hij haar gewijd had, de meisjes 
als kinderachtig, ijdel, lichtgeloovig, huichelachtig en nog zoo 
wat had voorgesteld. In 1804, toen Goethe dus vijf-envijftig 
was, moet hij aan Riemer hebben verklaard: „Weiber 
scheinen keiner Idee fähig". Hij vergeleek en niet voor 


532 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

de eerste maal — de vrouwen bij de Franschen. „Was die 
Franzosen unter den Männern sind, das sind die Weiber 
unter den Menschen". Hij meende hiermee, dat vrouwen 
nooit uit zich zelf kunnen treden, nooit objectief zijn, nooit 
rustig, vrij, zonder bijbedoeling oordeelen, nooit zich verheffen 
tot het algemeene, slechts van uit en voor het enkele 
handelen. En de onmalsche slotsom was: „ Weiber nehmen 
von den Männern mehr, als dass sie geben ". 

Hoe kwam deze man, van Wien ik u een oordeel uit den 

dartelen, wilden, geestdriftigen jongelingstijd en uit de jaren 

van daling, immers van na de vijftig, doe hooren; meer dan 

tien jaren lang met Charlotte von Stein te dwepen? 

Over hare gevoelens voor hem wordt tegenwoordig hard 
geoordeeld. Niettemin heeft zij voor hem gevoeld. Nu wordt 
de halfgod vaak voorgesteld, als ook uiterlijk onwederstaanbaar. 
Doch over het algemeen is, bij de aldoor vooral 
na 1870 toegenomen hero worship der Duitschers voor 
Goethe: hem, den l8de eeuwschen geestes-Bismarck ; over 
zijn invloed op vrouweharten veel gefabeld, als over iemand, 
die spelen kon en ook zou hebben gespeeld met het 
euphemistisch „zwak" genaamde geslacht. Zelfs de jesuïet 
Baumgartner, die over Goethe's leven en werk drie deelen 
heeft volgeschreven en waarachtig niet uit pure sympathie 
voor den zondigen mensch en heiden, teekent den vijf-entwintig-
jarige als een Duitsch jongeling, door God met de 
heerlijkste gaven toegerust, „als eine glänzende, gewinnende 
Erscheinung, der Alle an sich zieht". Veel later, eerst kort 
geleden, heeft Johannes Höffner beweerd: „Keine Frau, die 
dem Zauber seines Wesens widerstanden hätte". 

Nu echter komt de nuchterling Bode en verzekert: „Goethe 
war weder besonders schön, noch hat er auf viele Männer 
und Frauen bezaubernd gewirkt. Manche Männer mittleren 
Wertes machen mehr und bessere Eroberungen." 

't Valt niet makkelijk, deze voorstelling te aanvaarden. Maar 
aan den anderen kant: wij die weten van Rembrandt's vermaardheid 
tijdens zijn leven en dagelijks ervaren, wat hij 
nu is voor heel de wereld, kunnen er ons moeilijk indenken, 
dat hij een eeuw lang voor weinig telde in den kunstroem 
van 't eigen land en dat de eigen tijd hem heeft laten failleeren. 
En Vondel in de Bank van Leening ... Is 't niet 


UIT HET LIEFL)ELEVEN VAN GOETHE. 

des kunstenaars beste deel, wanneer het nageslacht hem eert; 
bereikt dan niet hij, wat we allen verlangen : iets, dat 
lijkt op onsterfelijkheid ? Dit trooste onzen eerbied voor 
Goethe. 

Goethe zoo betoogt Bode zag er volstrekt niet 
zoo Apollo-achtig uit, als de schilders van het midden der 
19de eeuw, ten gerieve van dwepende vrouwen hem hebben 
voorgesteld. Wie zonder vooroordeel de oorspronkelijke 
portretten, de medaillons en borstbeelden van Goethe tot zijn32ste jaar bekijkt, ziet een jongen man, die evenmin schoon 
als leelijk is; die, droeg hij een ons onverschilligen naam, 
onverschillig ons laten zou. 

Goethe's pokdalen waren niet van belang, maar hij was 
in zijn jonge jaren bleek, vaak geel-bleek; zijn gelaat was 
beenig en ingevallen; in plaats van wangen had hij uit 

putten in het gezicht; het lichaam was schraal-diepingen, 
en dor; aan de beenen ontbraken kuiten. Was hij, achttien, 
negentien jaar, niet kandidaat voor den dood geweest? Eerst 
langzamerhand is hij sterker geworden. Zijn vader was een 
statig man, zoomin mooi als leelijk; zijn moeder en zijn 
zuster hadden niet-mooie, „unsch®ne" gezichten. Toen een 
tante van hem een zeer leelijken man trouwde, schreef hij 
in 1766, zeventien jaar oud, aan zijn zuster: „auch mich 
wird ein Mädchen lieben, obwohl ich kein Adonis bin". 
Bode geeft citaten van anderen uit dezen tijd, welke Goethe's 
eigen kenschets bevestigen. 

Waar hij dus zelf zoo oordeelde en anderen desgelijks; 
waar een der aristokraten aan het hof te Weimar, graaf 
Putbus, opperhofmaarschalk, niettemin spotte: ,,Goethe hält 
sich für einen Alcibiades", en een ander, jonker Karl von 
Lyncker getuigde: „Seine steife Haltung, die enge Bewegung 
seiner Arme und sein Perpendikulargang fielen allgemein auf"; 
daar beseft men, dat hij toch niet iemand was, die, in dezen 
kring vol vooroordeelen, kwam, zag en kon overwinnen. 

Maar ja zoo des hertogs bescherming velen veeleer 
tegen hem innam, hij zond iets anders, als vóór zich uit: 
zijn werk; en zijn genie bracht hij met zich mee. De uit 

kwam toen juist in de mode-drukking : „ O riginalgenie" 
deze burgelijke vreemdeling was beroemd. Vooral had hij, wat 
men nu te vaak „temperament" noemt. Hij wilde, wenschte, 


534 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

had levenslust; en deed, bevoorrecht, flink zijn best. Hij had 
veel vrijen tijd, hij danste vlijtig, hielp tooneelspelen, maakte 
allen dames het hof en had waarlijk misschien het jawoord 
verkregen van een Fräulein von Kalb, als haar vader een Siegmund 
von Seckendorff geen gepaster partij had gevonden. De 
nuchtere Bode zelfs erkent: „starke Beseeltheit machte ihn 
zeitweilig schön. Er war zuweilen wild, schrecklich, kampflustig 
wie ein Raubtier und konnte dann wieder von grösster, 
kindlicher Liebenswürdigkeit sein, wo er sich unter Freunden 

fühlte." 

Voordat hij te Weimar aankwam, had Frau von Stein 
van den hoogbegaafde; hij van haar, de hooggeplaatste, 
gehoord. Beiden waren zij --gewaarschuwd; beiden spitsten. 
zich op de ontmoeting; zij verwachtten wat van elkander, 
nog voordat zij elkander kenden. 

Reeds de oude Indiërs wisten: liefde ontstaat op het eerste 
gezicht; l'amour nait brusquement, zei een Franschman. Hier 
gingen overleg, verstandelijk verlangen en verstandelijke 
overweging vooraf. Wilt gij: ijdelheid bij beiden. En ijdelheid 
in anderen zin lijkt er altijd wel in hun verhouding gebleven. 
Is in wat men „de liefde" noemt ---onze tijd ontwijkt, en 
dit is wel jammer, het beter onderscheidende: de min is 
in wat men min noemt of liefde, het geluk, de voldoening 
der verovering niet een groot element? De natuur, of, als u 
er niet van schrikt, zou ik zeggen: de dierlijke wet, d. i. de 
natuur bij dieren en menschen, eischt werving. 's Mans 
diepste wil is, dat hij, om liefde te krijgen, moet vechten. 
Si la femme ne se refusait pas," heeft de pessimistische 

esteet, de groote Fransche romancier en woordkunstenaar 

de Goncourt gezegd, die een neurasthenikus, doch een mooie 

man was si la femme ne se refusait pas, il n'y aurait 

pas de bonheur a la posséder." 

Tegenover hetgeen Frau von Stein voor Goethe heeft 

kunnen en willen zijn, bij de kennis van haar hart, haar 

ziel, verbazen de Goethe-vereerders zich nu, dat hij zoo 

lang verliefd is gebleven, dat zij zoo lang zijn muze zijn kon. 

Zij vergeten, hoeveel zielekapitaal, als u de materialistische 

beeldspraak gedoogt, Goethe in dit werven moest steken. 

Hoeveel moest hij overwinnen, om in de intimiteit dezer 

aanzienlijke door te dringen. Ook dit, dat zij gehuwd was, 


UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

535 

moeder, zelfs in jaren zijn meerdere en toch nog allerminst 
te oud; maakte de overwinning grooter. Haar trok het naar 
den bijzonderen man, naar den dichter, het genie. Minder, 
misschien eigenlijk weinig, naar de kunst zelve, naar poëzie; 
meer dreef het besef van zijn ongewone waarde, dan het gevoel 
voor die waarde zelf. En hij, met niets dan 's hertogs gunst; 
de hovelingen, den adel vol wrok ervarend, vol venijnige hoog 

tegenover zijne burgerlijkheid; zag in haar de hooge-hartigheid 
vrouw. En toen heeft zijn hartstocht zich als verveelvoudigd 
het werden veelzijdige gevoelens, en zoo werd het een 
sterk gevoel. 

Bij het beschouwen van hunne betrekkingen, viel vroeger 
alle klem op de vraag: is hun verhouding platonisch geweest 
of kwam er, was er, de overgave? Die niet-kiesche, dus 
des te pikanter vraag hebben de heeren en dames te Weimar, 
zoowel in de anti-chambres van het hof, als in veel kamers 
van het nesterig stadje, elkander uit -den-treure gedaan. Goethe, 
de zon, die straalde en... troonde, aldoor blakend in aller 

gunst; moest benijd worden, werd beklad: eerst,-höchsterelf jaar lang, om „hij en Frau von Stein"; daarna om „hij 
en Mamsell Christiane ". 

Charlotte's echt met den opperstalmeester was precies even 
gelukkig of ongelukkig als ontelbare huwelijken voor de 
achttiende eeuw, in de achttiende eeuw, en, nu ja, ook nog 
wel na de achttiende eeuw. Meneer von Stein heeft de 
relatie met Goethe zien ontstaan, opvlammen en uitdooven 
tot een erg lauwe vriendschap. Ook dit, zoowel het vlammen 
en minder worden, als het aanschouwen door den ega, is meer 
voorgekomen. Men weet in dit geval niet van groote moeilijk


heden in het echtelijke leven. Wel voelde Charlotte zich 

onvoldaan. Er bestaat een brief van haar aan een beroemden 

geneesheer, Zimmermann --ook toen waren dokters vaak 

harts-eskulapen , met wien zij over Goethe korrespondeerde, 

voordat zij den dichter had leeren kennen. Hier vertelt zij, 

door Goethe tot het schrijven van Duitsch te zijn geraakt; 

aan het hof sprak men louter Fransch. „Durch unsern lieben 

Goethe", schrijft zij. En ---vroeg ze wat zal hij niet nog 

meer van me maken; „want als hij hier is, draait hij aldoor 

om me heen en noem ik hem mijn heilige ". 

Heeft hij een brief van haar gebruikt, toen hij Wilhelm in 


-536 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

.le Geschwister uit het schrijven eener geliefde liet voorlezen: 
„De wereld wordt mij weder lief; ik had mij los van haar 
,gemaakt ; zij wordt mij weder lief door u"? 

Al bijna 3/4 eeuw zijn de brieven van Goethe áán haar 
,door den druk algemeen eigendom geworden; van de hare 
..aan hem bestaat er geen enkele. Tijdgenooten hebben haar 
gekenschetst als een vrouw zonder hartstocht en zelfs zonder 
,geestdrift. Brieven van haar aan anderen dan Goethe bestaan. 
Na Schiller's dood, toen heel Weimar rouwde, schreef 
Charlotte von Stein aan haar zoon, den veeljarigen protégé, 
bijna een hartekind van Goethe: dat zij, in 't belang van 
Schiller's vrouw, altijd tegen Schiller's huwelijk was geweest, 
,daar hij immers een ziekelijk man was. „Deze vrouw" dus 
drukte Charlotte het uit „heeft dertien jaar lang een 
:.altijd zieken man gehad ; nu krijgt zij eindelijk rust". Al 
vroeger, bij een gevaarlijke bevalling van mevrouw Schiller, 
had Charlotte geschreven: „Hoe zou 't mij leed doen, als zij 
stierf. En toch zou ze er beter aan toe zijn dan in het 
onnatuurlijk samenleven met een schoonen geest." 

Klinkt het niet ongeloofelijk? Femme d'artiste is een 
moeilijk vak. De onzelfzuchtigheid der vrouw, haar toewijding 
als vrouw en moeder, waar wordt zij zoo op de 
proef gesteld als in het huwelijk met een kunstenaar, die 
immers meer dan eenig ander man, in toewijding aan zijn 
levenstaak, zijn werken, die hem kinderen zijn, haar gelijke 
en dus veeleer haar concurrent is : niet haar steun in haar 
doel van het huwelijk, de kinderen; maar haar tegenstander, 
die vráágt om steun ? Wanneer die man dan nog ziekelijk 
is... Toch: staat men voor een konkreet geval; en vooral 

staat men bij een lijk; en is de doode de groote Schiller, 
om wien heel Duitschland rouwde .... En, nog iets: is men 
'Frau von Stein, die niets ervoer van de moeilijkheden, de 
zorg, den strijd, het tekort aan toewijding, waarover een 
kunstenaarsvrouw heeft te klagen; maar wel juist dit had 
door Goethe's liefde, dat een „schoone geest" haar was toe,
gedaan ; ja, dan schijnt men wel de laatste, om deze woorden 
neer te schrijven: zij, van Duitschland's allerschoonsten 
geest de geliefde! 

Wat Goethe's werk haar eigenlijk zei, blijkt uit andere 
uitlatingen in brieven. Van 1776 tot 1788, althans tot '86, 


UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

heeft hij geleefd en geliefd in de overtuiging, dat zij al zijn 
dichterlijk doen en verlangen begreep, aanvaardde, met hem 
doorvoelde. Welnu, Klärchen uit zijn Egmont noemde zij in 
een brief een deerne; en hare mate van „fatsoen", de maat 
eener vrouw, die in het keurslijf van een hof haar ziel had 
weten tevreden te houden, legde zij aan de vrouwen uit 
Wilhelm Meister aan — het waren vrouwen „von unschicklichem 
Betragen". 

Wat er tusschen hen gebeurd zij; of er ooit voor hem 
was het volle bezit dit weten wij: hij heeft haar bemind. 
Zij had hem verzocht, tijdens een van zijn veelvuldige reizen, 
haar te schrijven in het Fransch. Zoo ontving zij in 1785 
uit Thüringen deze vlammende woorden: „Mon amour 
pour toi n'est plus une passion; c'est une maladie qui m'est 
plus chère que la santé la plus parfaite et dont je ne veux 
pas guérir". 

Zij had voor hem de bekoring, die macht is, de sterkste 
macht. Getuigen anderen, dat zij niet mooi was, Goethe 
vroeg der vrouw niet vóór alles naar schoonheid. De ex-
pressie in haar moet hem hebben geboeid en hij is haar, 
wier aanzien gelokt had, gaan begeeren; en het is een langdurige 
hartstocht geworden volgens de taal zijner brieven 
een laaiende hartstocht. 

„ Het laatste, zeer eenvoudige geheim van hare betoovering 
schrijft Engel zal wel juist daarin hebben bestaan, 
dat hare zinnen nooit de heerschappij kregen over haar 
helder verstand; dat bij haar de zelfzuchtige wil ongelijk veel 
sterker was dan de zich offerende vrouwelijke-overgave aan 
den man --mocht hij al zijn de meest beteekenende, de 
meest minnende en beminde." Is dit harer toover geheim? 
Geprikkeld heeft zij Goethe gestadig; was het haar tegenstand 
die dit deed? In Februari '87 schreef hij haar: „Ach, 
lieve Lotte, je weet niet, welk een geweld ik mij heb aangedaan 
en aandoe; en dat de gedachte, je niet te bezitten, 
mij ten slotte, ik mag het dan nemen en opvatten en uitleggen 
als ik wil, dol maakt en verteert"... Anderhalf jaar vroeger, 
in dien Franschen brief, waarvan ik repte, heette het: „Mijn 
liefde is geen hartstocht meer; zij is een ziekte, die mij meer 
waard is dan gezondheid en waarvan ik niet wil genezen." 

1917 I. 35 



538 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

Twaalf jaar is hij ziek willen blijven. 

En is Frau von Stein zijne muze geweest. 

Hierdoor heeft zij beteekenis in de Duitsche literatuurgeschiedenis. 
Charlotte von Stein is de vrouw geweest, die 
jaren lang Duitschland's grootsten dichter bezielde. 

waardoor? 

Door hare overgegevenheid niet. 

Door hare toewijding evenmin. 

En al missen wij hare brieven; uit wat zij aan anderen 
over zijn werk schreef, moet men besluiten : ook niet, doordat 
zij hem begreep; door waarlijk met hem mee te voelen, 
mee te leven in zijn arbeid. 

Hoe hebben we dan hare, tot scheppen aansporende, 
macht te verstaan? 

Ik citeerde over de macht der vrouw een zin van Edmond 
de Goncourt; hooren wij nogmaals naar een geest der ontleding, 
een pessimist, máár geen esteet, een dichter, een fijn, 
doch tevens klassiek-groot dichter; den dichter van het pessimisme, 
Leopardi. In één van zijn allerschoonste gedichten, 
klassiek sober en klaar van vorm, door diepste zielekracht 
gedragen, Aspasia, betoogt deze: 

Een straal der godheid waarlijk scheen mij toen, 
Vrouw, uwe schoonheid. Zelfde toovermacht 
Heeft schoonheid als muziek, die ons zoo vaak 
Van onbekende paradijzen 't heilig 
Geheim schijnt të ontsluieren. Dan streelt 
De diepgetroffen sterveling het kind 
Der eigen ziel, het aangebeden droombeeld, 
Kern en omvatting aller hemelvreugden, 
Nu in gelaat, gebaar, in stem en denken, 
Der levende gelijk, die te begeeren 
In roes en zwijmel waant de minnende. 
En toch, niet deze, d'andre slechts, het droombeeld 
Aanbidt, en wenscht hij, zelfs in koorts der zinnen. 

Dus niet anders dan eenzaamheid? De vrouw, de geliefde, 
een waan! Niet, als zij is, ziet de man de vrouw; 
niet als zij is, heeft hij haar lief; die hij aanbidt, is het kind 
van verbeelding. Lief heeft hij, wat hij ziet, d. i. wat hij 
zich wijsmaakt of verbeeldt te zien. 


UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

539 

Zou deze pessimisten-verklaring toepasselijk zijn op die 
langdurige aanhankelijkheid, het toegedaan-zijn en den hartstocht 
van Goethe? 

was Charlotte niet meer dan de levende schrijn, waarin 
een tot de daad van het dichten gaarne gedreven eenzaam ling 
een man van 26 tot 40 aan zijn liefdeverlangen 
bekorend omhulsel, aan het door zijn verbeelding geschapene 
een beweeg'lijke woning gaf? 

Lavater, die Charlotte gekend heeft, roemde hare gave om 
rustig, doch met belangstelling toe te hooren. Zou waarlijk aan 
zulk een geduldig luisteren de ijdel hem makende scheppings


drang in Goethe genoeg gehad hebben, om in haar zijne muze 
te zien elf jaar lang zijne geliefde ? 
Elf jaar heeft het kunnen duren. „ Unbefriedigte Lust 
welkt nie in dem Busen des Mannes." 

Elf jaar lang heeft Charlotte von Stein, behoudens de vele 

en soms langdurige tusschenpoozen zijner talrijke reizen en 

zijner verblijven te Jena en elders, vrijwel dagelijks en dan 

uren lang, gevoels-echtbreuk met Goethe gepleegd en zich 

gezegd: ik heb niet gezondigd. 

Toen ontvluchtte hij haar. 

En na de reis door Italië was hij genezen. Hij had haar 

geschreven: ik ben van een ontzaglijken hartstocht en ziekte 

hersteld. En aan zijn moeder berichtte hij een wedergeboorte. 

Negen-en-dertig jaar was hij. 

Toen, op een Julidag in 1788, zag hij een meisje van drie-entwintig, 
Christiane Vulpius. Zij was de dochter van een aan den 
drank geraakt, arm gestorven archief klerk en woonde met een 
tante en maakte kunstbloemen voor haar brood. Van afkomst 
hoorde zij tot wat men nu den middenstand noemt; maar 
ja, tot Goethe's maatschappelijk niveau, de dichtersglorie 
nog daargelaten, reikte zij geenszins. Lang heeft hij niet 
hoeven te werven. Den 12en Juli 1788 werd zij de zijne. 
Later heeft hij dezen dag telkens genoemd als het begin 
van zijn huwelijk, hoewel zij eerst na een jaar bij hem in 
huis kwam en hij pas na achttien jaar wettelijk met haar 
is getrouwd. 


540 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

Hoe is er geschimpt te Weimar! Hoe is de jonge vrouw 
gesmaad! Tegen hem, over hem, dorst men zoo niet; zij 
moest het des te erger ontgelden. En het hevigst in den hoon, 
het akeligst in achterklap, was Charlotte von Stein. 

Had deze waarlijk hem nooit behoord, zij had hem toch 
niet willen verliezen. De band met Christiane, die liaison 
met de Mamsell, het huwelijk later, beschouwde zij als een 
smaad aan haar ! Had zij zich niet laten beminnen ? -- en 
nu had hij niet alleen een andere, maar zulk eene, lief! 
Goethe verzette zich tegen dien toorn ; en dat verzet in een 
brief van 1 Juni 1789, doet evenals een straks aangehaalde 
zin uit een van Februari '87, tot het louter-platonische van 
zijn verhouding met Charlotte besluiten. Sterk-geestelijk 
gebonden aan Christiane voelde hij zich toen blijkbaar nog 
niet, althans gaf hij aan Charlotte een voorstelling van het 
tegendeel met de woorden: „Und welch ein Verhältniss ist 
es? Wer wird dadurch verkürzt ?" Hij zou het laatste niet 
hebben gevraagd, indien Charlotte had kunnen verwijten: 
„ik gaf u alles en gij gaaft mij op". Doch een Franschman 
heeft beweerd, dat liefde zonder vriendschap en vriendschap 
zonder min beide vormen zijn van halfgeluk, welke 
den mensch pijnigen; deze foltering dreef den nog niet 
veertigjarige van Charlotte naar Christiane; en het geenszins 
schoone, maar hem bekorende, levensluchtige, vroolijke, 
hartelijke kind, dat hij bij zich in huis had gekregen, werd 
hem weldra meer, en àldoor meer, en ten laatste was zij 
hem veel. 

Liebe steht ihr gar zu schön, 
Schönres hab ich nie gesehn! 
Bricht ihr doch ein Blumenflor 
Aus dem Herzen leicht hervor. 

Denk' ich: soll es doch so sein! 

Das erquickt mir Mark und Bein; 

Wähn' ich wohl, wenn sie mich liebt, 

Dass es noch was Bessres gibt? 

Und noch schöner is die Braut, 
Wenn sie sich mir ganz vertraut, 
Wenn sie spricht und mir erzählt 
Was sie freut und was sie quält 


UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

Wie's ihr ist und wie's ihr war; 
Kenn' ich sie doch ganz und gar; 
Wer gewänn' an Seel' und Leib 
Solch ein Kind und solch ein Weib! 

Zegt de laatste regel niet alles ? Ze was hem een kind 
maar ook een vrouw. 

Haar leven lang is zij gesmaad thans deelt zij in den 
roem van Goethe. 

Etta Federn deed daartoe veel. Haar boek kwam op 
een goed moment. Maar ook bepleitte het een goede zaak. 
„Eine urweibliche Persönlichkeit im vollen Reize des U nbewussten 
und zugleich in der Tapferkeit einer engen und 
tiefen Pflichterfüllung, die wahrhaft und wohltätig in ein 
grosses Leben eingegriffen hat" zoo kenschetste Alfred 
Klaar Christiane, na het boek van Etta Federn te hebben gelezen. 

Dat het waarlijk „ein Beitrag zur Psychologie Goethes" 
was, Gabriele Reuter erkende het met deze woorden: „Wie 
das Verhältnis zu dem reizenden Liebchen sich aus dem 
Sinnlichen zum Herzlichen verklärt und aus dem Herzlichen 
zur inneren Lebensgemeinschaft, zu einer glücklichen 
Ehe vertieft, das ist aufs überzeugendste dargetan ". 

Men stelle zich nochtans niet te veel voor bedenke: 
het is de innere Lebensgemeinschaft met een Goèthe. 

Wie de briefjes leest, waarin Goethe bericht gaf van haar 
sterven, voelt zich pijnlijk getroffen koel, afgemeten is 
de toon en... andere mededeelingen worden in hetzelfde 
briefje gedaan ! 

Leest men echter de twee deelen Briefwechsel, door Prof. 
Gräf bezorgd een van 473 en een van 397 bladzijden, 
de aanteekeningen niet meegeteld —; dan vindt men warmte, 
levendige gemeenzaamheid, hartelijkheid, huiselijkheid, eenvoud, 
liefde; dan merkt men ook verandering op. Goethe's 
toon wordt voller, dieper. Goethe krijgt Christiane lief; hij 
bekent zijn behoefte aan haar; hij zou haar riet meer 
kunnen missen; zij is.. .. nu ja, volstrekt geen volmaakte 
huishoudster, maar toch behartigt ze zijn belangen, zij heeft 
deel aan en in alles van hem: óók geestelijk is zij zijn vrouw. 

Goethe schreef nog wel vaak uit de hoogte maar toch 
hoe langer hoe teederder werd hij. 
Hunne verhouding het lijdt geen twijfel is een 


542 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

gevolg geweest der teleurstelling, der ergernis, door den 
dichter in zijn betrekking tot Frau von Stein gevoeld. Kent 
gij den roman van de Goncourt !Nanette Salomon? Het is 
't verhaal van een liaison tusschen een aanvankelijk hoog strevend 
schilder en zijn model, dat hem naar beneden 
haalt. Er komen daar een paar zinnen in voor, die een 
aigemeene verklaring zijn; die uitleggen, dat kunstenaars, 
na in een liefde voor een beschaafde vrouw te zijn teleurgesteld, 
vaak zich tevreden stellen met een model, over wegende, 
dat zij toch wel nooit een vrouw zullen vinden, die 
waarlijk meeleeft in hun werk. 

Heeft Goethe gevöeld, dat Charlotte dit niet deed? of 
drukte de andere ontbering meer dan genoeg? De geestesrelatie 
met Frau von Stein had hij later wel willen behouden, 
maar vóór alles wilde hij een vrouw hebben, een eigen 
vrouw, ook een vrouw in zijn huis --- was hij niet bijna 
40 Jaar en had Italië hem niet „de zon" doen waardeeren, 
had hij zich daar niet „heiden" gevoeld? 

Het werk och ja, hij kon het alleen af ! 

juist om het werk; doordien hem van jongsaf het besef 
had beheerscht, dat hij in alles zich moest beheerschen om 
te worden die hij wist te kunnen zijn --- had hij zich vroeger 
nooit gebonden. Dichters zijn nag troubadours. Zij 
kunnen zich niet geven, niet wijden ----zij zouden, als in de 
middeleeuwen, moeten trekken van huis tot huis, overnachten 
onder andermans dak, minnezang zingen voor andermans 
vrouw en toch, zijn zij niet het liefst zangers-vanliefde, 
zou dan de liefde hun blijven onthouden ? Ook in 
hen is het diepste begeeren, dat immers wil geven-enkrijgen 
als een, ziet en lijf voor beiden één. Doch de 
stoffelijke behoeften drukken, de maatschappelijke eischen 
kwellen, de standspretenties nijpen dan bedenkt de kun 

dat de minder-aanzienlijke immers ook wel heeft een-stenaar, 

ziel, en ook wel heeft een hart, en allicht zooveel hartstocht 

als meer beschaafden, en dat zij het minst eischt. En zoo 

ontstaan die mesalliances of liaisons of hoe men ze noeme. 

Men denkt bij dit Fransch het "eerst aan Franschen. Duitsch


land's twee grootste dichters echter, Goethe en Heine hebben 

er zich veroorloofd. En hoeveel schoons schonk dit der 

kunst! 


UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

-

Heine was een zwakkeling; hem kan men bij Musset vergelijken; hij stond als een bedelaar voor de liefde. 't Rijke 
nichtje was hem ontgaan ach, nu leefde hij er op los 

tot hij eindelijk vond Mathilde, haar zooals Huet het 
eens schreef „aan wier zijde hij na de voltooiing zijner 
bewogen leerjaren, de lange reeks zijner smartelijke lijdensjaren 
heeft doorgebracht." Zij was zeker niet meer dan 
Christiane; zij was een meisje uit het volk, een luchtige 
parisienne, maar trouw. 

„Het is — schreef Huet nog --niet zeker, dat 
Mathilde den grooten geest, die in dat zwakke lichaam 
huisde, bij zijn leven gewaardeerd heeft; zijn proza of zijne 
poëzie, waaraan zoo velen zich verkwikt hebben, ook voor 
haar eene bron van genot geweest is. Doch dat hij na een 
kinderloos gebleven huwelijk van zoo vele jaren niet twee 
of drie weken van haar gescheiden kon zijn zonder haar 
bijna dagelijks te schrijven; hij met de jaloezie van een 
minnaar uit de verte waakte over de geringste harer handelingen 
; hij haar niet in staat achtte twee hoeden in te pakken 
of zonder vreemde hulp het bureau der Messageries uit te 
vinden, en haar toch niet missen kon, dit getuigt van 
eene vereeniging van gaven in haar, beminlijker, naarmate 
al hetgeen men genialiteit noemt er vreemder aan is: eene 
veldbloem, door den alledaagschen wandelaar versmaad, door 
den gedachteloozen vertreden, door den dichter geplukt en 
in het knoopsgat gestoken. 

„ ... Heine heeft velen zijner medemenschen verguisd of 
miskend; doch om de slapen van sommigen zijn door hem 
kransen gevlochten, wier wederglans zijn eigen schedel siert 
en sieren zal. Zoo om het hoofd van den hamburger 
menschenvriend, stichter van een hospitaal voor arme joden; 
zoo om dat van zijn Mathilde. An Die Engel geldt haar: 

Bei allen Thränen, die ihr je 
Geweint um unser Menschenweh, 
Beim Wort, dass nur der Priester kennt 
Und niemals ohne Schauder nennt, 
Bei eurer eignen Schönheit, Huld und Milde, 
Beschwör' ich euch, ihr Engel, schützt Mathilde! 

„Ik geloof niet", zoo besloot Huet, „dat na het Stabat Mater 
in dit genre iets schooners geschreven is dan deze verzen." 


544 UIT HET LIEFDELEVEN VAN GOETHE. 

Blijder èn kalmer, rustiger èn vroolijker, is Goethe's 
liefde voor Christiane. 
Vroolijker -- al was er leed, niet het minst dat van den 
smaad, waarop Goethe's „hooge moed" reageerde. 
Vroolijk was zij, blij en dartel; doch teeder tevens en 
liefelijk. 

Aan Etta Federn is het gelukt, dat liefelijke te doen beseffen, 
doordien zijzelf het sterk gevoeld heeft: meegevoeld als een 
vrouw, die begréép, wat een Goethe moest of kon zijn, 
zelfs voor iemand als Christiane. 

Heel haar boek echter, doch niet minder de brieven, zijn 
vooral een getuigenis voor Christiane. 

Aldoor ziet men haar, in 'r kleinheid; aldoor ziet men, wat 
zij hem was. ZOO is de waarde der vrouw, die lief heeft ; 
die zich geven wil in liefde; dat de geleerde, aanzienlijke, 
beroemde èn altijd-rustige Goethe, van deze zijne Christiane 
getuigde : 

Wäre Gott und Eine 
So wäre mein Lied nicht kleine! 
Gott hab ich und die Kleine 
Im Lied erhalten reine, 
So lasst mir das Gedächtnis! 
Als fröhliches Vermächtnis! 

Herfst, 1916. J. DE MEESTER. 


JRANSCHE" EN „DUITSCHE" 
WETENSCHAP. 


In het Februari-nummer van De Gids verhaalt ons mijn 
geachte ambtgenoot Prof. Salverda de Grave, „waarom hetgenootschap 
„Nederland— Frankrijk" is opgericht." Wij 
vernemen, dat de stichting van die vereeniging beoogt, het 
evenwicht te herstellen tussen de invloed die door Duitsland, 
en die welke door Frankrijk op onze wetenschap en onze 
kunst wordt geoefend." Dit evenwicht toch, meent de 
schrijver, is sedert vele jaren verstoord. Duitschland was op 
weg, voordat de oorlog aan een aantal „goede vaderlanders" 
cie oogen heeft geopend, ons volk op geestelijk gebied te overheerschen. 
Om dat gevaar te bezweren, wordt een nauwere aansluiting 
bij de Fransche kunst en wetenschap noodzakelijk geacht. 

Prof. de Grave meent te hebben opgemerkt, dat bij onze 
geleerden „echt Nederlandse eigenschappen dreigen te ver dwijnen 
door een, veelal onbewuste, slaafse navolging van 
Duitse modellen." Hij resumeert (blz. 360) zijn requisitoir 
in vier eischen, die hij aan den Nederlandschen geleerdemeent 
te moeten stellen, eischen, die de „ Duitsche" weten 

niet bevredigt, maar wier vervulling hij verwacht-schap z.i. 
van toenadering tot de „Fransche" wetenschap. Zoo belang 

dingen als „eerbied voor eigen wetenschappelike-rijke 
persoonlikheid" en het stellen van feiten boven denkbeelden" 
dreigen volgens hem voor ons voor goed verloren te gaan,. 
„als wij ons onvonrwaardelik naar de Duitse manier van 
werken schikten." 

„Eerbied voor eigen wetenschappelijke persoonlijkheid." 
Een kostbaar goed. Zoude het waarlijk in gevaar zijn? 
Mij treft herhaaldelijk iets anders in het werk van geleerden, 
jeugdige en niet meer jeugdige: het gemis aan eerbied voor 
de wetenschappelijke persoonlijkheid van anderen; ik behoef 
daarvoor niet eens buiten onze grenzen te kijken. Zoo 


546 „FRANSCHE" EN „DUITSCHE" WETENSCHAP. 

verschillend zijn indrukken, uit de beschouwing van een 
beperkt materiaal verkregen, ... en zoo gevaarlijk is het te 
generaliseeren. „De jeugdige geleerde", verlangt de schrijver 
(eisch 2), „moet zelfstandig blijven", en de Duitsche is dat 
niet altijd. Vermoedelijk niet, zoo min als de niet-Duitsche. 
Er zijn nu eenmaal veel onvolmaakte exemplaren zoowel 
onder jongere als oudere geleerden, studenten en jonge 
doctoren, die hun meesters naar de oogen zien, en hoogleeraren, 
die het jurare in verba magistri aanmoedigen. Maar mag 
dit geweten worden aan „de Duitsche manier van werken"? 
Wat heeft het zelfstandig onderzoek krachtiger bevorderd 
dan de Duitsche „Seminare" aan de universiteiten, die machtig 
opgebloeide kweekplaatsen van wetenschappelijke zelfwerkzaamheid, 
die zeker allereerst methoden overleveren, maar 
toch ook den jongen beoefenaar der geestelijke wetenschappen 
tot het vinden van nieuwe methoden den weg wijzen, zooals 
de praktische arbeid in de laboratoria het voor de natuur 

lang had gedaan ? Hebben de-wetenschappen reeds zoo 
Skandinavische landen, Amerika, België en.... Frankrijk 
de overneming van het Duitsche voorbeeld gekocht met het 
bloedgeld van de opoffering van eigen wetenschappelijke 
persoonlijkheid? Waarom dan zouden wij het doen? 

Nog in iets anders moet de (bij de Duitschers ontbrekende) 
„eerbied voor eigen wetenschappelijke persoonlijkheid" zich 
openbaren. „De werker moet genoeg gevoel van eigenwaarde 
hebben om niet uitsluitend het verzamelen van materiaal als 
zijn taak te beschouwen" (eisch 1). Ook hier, meen ik, 
generaliseert mijn collega, door beperkte waarneming. Hij 
zal hebben opgemerkt, dat in sommige vakken, zooals de 
modern-filologische, aan Duitsche universiteiten groote bedrijvigheid 
heerscht in de vervaardiging van monografieën, 
methodisch uitgevoerd detailonderzoek, waarin jonge geleerden 
de eerste vruchten aanbieden van hun wetenschappelijken 
arbeid. Hij vindt, dat in dergelijke geschriften ---,,Probefahrten" 
noemt ze teekenend het „Deutsche Seminar" te 
Leipzig het verzamelen van materiaal, soms naar geijkt 
model, hoofdzaak is, terwijl conclusies, die verder strekken 
dan het detailonderzoek, den schrijvers „lang niet altijd" 
noodig schijnen. Fluks worden zij een kenmerk van de 
Duitsche wetenschap, die immers ,,het produkt ener ontzaglik 


„FRANSCHE” EN „DUITSCHE" WETENSCHAP. 547 

uitgebreide samenwerking van hiërarchies geordende arbeiders" 
is, in tegenstelling tot de Fransche. Daarbij wordt over het 
hoofd gezien, dat in Frankrijk als noodwendig gevolg van 
de inrichting der universitaire studie daar te lande veel minder 
op jeugdigen leeftijd geproduceerd, zeker gepubliceerd wordt dan 
in Duitschland en bij ons. Dit heeft zijn voordeelen, maar ook 
zijn nadeelen. Immers, voor den beginner is geen betere taak 
denkbaar dan het ten onrechte geminachte „verzamelen van 
materiaal", dat, op zich zelf nog geen wetenschappelijke 
werkzaamheid, door kritisch schiften en oordeelkundig schikken 
daartoe kan groeien. En voor den opbouw der wetenschap 
kan de som van noesten arbeid, in die Duitsche 
dissertaties en programma's opgestapeld, niet hoog genoeg 
worden aangeslagen. Juist hun volledigheid, hun „beangstigende 
volledigheid" verleent aan die feiten, cijfers en statistieken 
hun waarde: volstrekte betrouwbaarheid is hun levensvoor


waarde. Wanneer de „lagere" arbeiders hoogere arbeiders 
worden, zal de vroeg geleerde eerbied voor volledige inductie 
hen niet meer verlaten bij hun ruimer en dieper werk. Hier 
meen ik nu inderdaad een kenmerkend verschil te bespeuren, 
niet tusschen „Duitsche" en „Fransche" wetenschap, maar 
dan toch tusschen vele Duitsche en Fransche beoefenaars 
der wetenschap. De Fransche geleerde kiest zijn gegevens 
en loopt gevaar, ter wille van de afronding, van het àf zijn, 
feiten, die zich niet zonder meer voegen in het karakteristiekartistieke 
beeld, dat hij wil ontwerpen, te verwaarloozen en 
daardoor af breuk te doen aan de betrouwbaarheid van zijn 
onderzoek. Ik zoude de Fransche boeken, die ik hier op 
het oog heb, niet gaarne missen, maar dat zij meer zouden 
strooken met onze Nederlandsche opvatting van wetenschap 
dan de Duitsche in hunne niets ter zijde stellende volledigheid, 
waag ik te betwijfelen. 

Trouwens, ook de heer de Grave zelf is van oordeel, 
dat de Duitsche wetenschap nog iets anders doet dan feiten 
verzamelen. Hij waarschuwt toch zijn landgenooten er 
voor, „de feiten te dwingen in een systeem" (eisch 4), 
zooals dat z. i. de Duitschers doen. Immers, het is volgens 
den schrijver een andere kenmerkende eigenaardigheid der 
Duitsche geleerden, dat zij er op uit zijn de feiten te 
verdoezelen ter wille van een theorie of een systeem. 


548 ,,FRANSCHE" EN > DUITSCHE" WETENSCHAP. 

De „schijnbare" — is het niet een zeer werkelijke ? 
tegenstrijdigheid van dit gemis aan nuchterheid en aan gevoel. 
voor realiteit met de eerder gewraakte dorheid en het gemis 
aan ruimte van gezichtsveld, meent hij te kunnen opheffen 
door de laatstgenoemde eigenschappen aan de „lagere", de 
eerstgenoemde aan de „hoogere" arbeiders in de bekende 
hiërarchische reeks toe te schrijven. De Duitsche geleerde 
zoude dus op een gegeven oogenblik, waarschijnlijk wanneer 
hij » ordentlicher Professor" of misschien pas als hij ,,Geheimrat" 
geworden is, zijn wetenschappelijk denken moeten omkeeren 
en uit een zakenmensch een droomer worden. 
Daarmede klopt echter weer niet, dat Prof. de Grave een 
van zijn twee voorbeelden voor het Duitsche verwaarloozen 
der werkelijkheid ontleent aan een dissertatie (blz. 359), dus 
aan een geschrift van de onderste sport der hiërarchische 
ladder, waarop de feitenverzamelaars staan. Het gaat hier 
om een vraag, die zich waarlijk niet zoo maar terloops laat 
afdoen, het gaat om het goede recht en de grenzen der 
wetenschappelijke fantasie. Wie haar uitschakelt uit den arbeid 
der historici en filologen, wie onze fragmentarische overlevering 
zonder haar hulp in staat acht om de veelzijdige en 
ingewikkelde problemen van de wording van het geestelijk 
leven van een volk begrijpelijk te maken, die zal zeker 
menige fout vermijden, maar hij verspert zich ook den weg 
tot een vrij vergezicht. Prof. de Grave beweert, dat wij met 
de Franschen gemeen hebben „het stellen van feiten. boven 
denkbeelden". Ik neem de vrijheid dit kortweg te ontkennen 
en te gelooven, dat bij ons even goed als in Frankrijk -en in 

Duitschland en overal, waar wetenschap wordt beoefend, het 
besef levendig is, dat losse feiten op zich zelf geringe waarde 
hebben, dat zij die eerst erlangen in een systeem, en dat dit 
systeem van feiten voor de grootsten en de besten liet materiaal 
wordt voor denkbeelden, die dan mijlpalen worden in de ontwikkeling 
van een wetenschap. Als criterium voor de scheiding 
van „Fransche" en „Duitsche" wetenschap kan derhalve ook 
deze eisch niet worden aanvaard; als richtsnoer voor den 
arbeid der Nederlandsche geleerden zoude hij gevaarlijk zijn 
in hooge mate. 

Er, blijft dan nog een vierde eisch over, die ons weer op 
beganen grond brengt. Het werk van den Nederlandschen 


„FRANSCHE” EN "DUITSCHE" WETENSCHAP. 549 

geleerde, verlangt de auteur, „worde angstvallig verzorgd, 
zoowel wat stijl betreft als uiterlik, ni. typografles 1) ; geleerdheid 
ontslaat ons niet van de verplichting om sierlik te zijn" 
(eisch 3). Een, behoudens de formuleering, alleszins gerechtvaardigd 
verlangen, en al 'zijn in Nederland zoowel in 
de natuur-als in de geestelijke wetenschappen goed geschreven 
boeken gelukkig geen uitzondering, te ontkennen valt het 
niet, dat wij voor den vorm van onze boeken heel wat kunnen 
leeren van de Franschen... en van de Duitschers. Het 
wordt, dunkt mij, tijd om de vroeger vrij algemeen en 
tegenwoordig nog in zekere kringen verspreide opvatting, 
alsof de Franschen in den regel goed en de Duitschers in 
den regel slecht schrijven, in een museum van oudheden op 
te bergen, in dezelfde , kast, waar de tegenstelling van Duitsche 
„degelijkheid" en Fransche „oppervlakkigheid" haar verdiende 
rustplaats heeft gevonden. Een halve eeuw geleden bestond 
,er aanleiding om in sommige wetenschappen over een zwaren, 
afmattenden Duitschen stijl te klagen; tegenwoordig niet meer. 
Tusschen den Franschen en den Duitschen wetenschappelijken 
stijl, als geheel genomen, zijn zeer zeker belangrijke en 
belangwekkende verschillen aan te wijzen, die ten deele uit de taal 
zelf, voor een ander deel, evenals eigenaardige afwijkingen in de 
compositie en de indeeling der stof, uit den volksaard voortvloeien, 
en men kan, al naar gelang van temperament, opvoeding 
en milieu, voorliefde koesteren voor den eenen of 
voor den anderen: van meer-of minderwaardigheid kan 
geen sprake zijn. Er zijn slecht geschreven Duitsche boeken, 
maar er zijn ook, wat in Nederland minder bekend schijnt 
te wezen, slecht geschreven Fransche boeken. Een zoo voor 

menig opzicht baanbrekend, werk als Alfred-treffelijk, in 
leanroy's „Les Origines de la poesie lyrique en France" is 
zoo weinig gelukkig gecomponeerd en zoo zwaar geschreven, 
dat Fransche elegantie ver te zoeken is. Daarmede vergelijke 

1) Prof. de Grave schijnt daarbij o. a. het oog te hebben op de ver 

Duitse systeem van afkortingen, die het aanzien en-mijding van „het 
de lektuur van een boek zoo onsmakelik maken." Heeft hij bezwaar 
tegen het afkorten van titels van bronnen, boeken, tijdschriften, die men 
telkens moet citeeren, of tegen het gebruik van „afrz." — altfranzösisch, 

indogermanisch. en dergelijke ? Het is nauwelijks aan te nemen. 
Maar, zoo niet, wat bedoelt hij dan ? 


550 .,FRANSCHE" EN „DUITSCHE" WETENSCHAP. 

men eens, om op het gebied der Romaansche lyriek te 
blijven, een ander boek, dat mijn geachte ambtgenoot niet 
minder goed zal kennen, het naar vorm en inhoud klassieke 
werk van den Duitschen stichter der Romaansche filologie, 
Friedrich Diez' Leben und Werke der Troubadours", dat 
reeds van 1829 dagteekent. Ook in Frankrijk wordt een 
Gaston Paris niet alle dagen geboren, zoo min als een 
Jakob Burckhardt in Zwitserland, een Wilamowitz in Pruisen 
of een Robert Fruin in Nederland. 

„Sierlijk" zouden wij moeten schrijven. Maar wij zijn nu 
eenmaal niet sierlijk, wij bewoners van de lage landen aan 
de zee. Waarom ons dwingen tot een elegantie, die niet 
met onzen volksaard strookt, die niet echt is, maar aangeleerd 
? Laat ons ook in onzen wetenschappelijken stijl ons 
zelf blijven, een volk sui generis — Prof. Salverda de Grave 
zegt het terecht, maar toch een volk, dat een taal spreekt 
en schrijft, die ten spijt van alle Fransche invloeden een 
Germaansche taal gebleven is in hart en nieren. Wanneer 
sommigen de naam „Germaansch", dien anderen als een 
eerenaam beschouwen, een doorn in het oog is, het zij zoo; 
maar al het water van de zee, dat onze kust omspoelt, zal 
het vitium originis niet kunnen wegwasschen, dat ons nu 
eenmaal aankleeft. 

Wij Nederlanders zijn, dank zij onze ruime kennis van 
talen, in de gelukkige gelegenheid om meer dan menig ander 
volk partij te trekken van den geestelijken arbeid der groote 
volken, die ons omringen; wij hebben dat tot dusver gedaan 
zonder bekrompenheid, zonder vooringenomenheid, zonder 
opoffering van onze zelfstandigheid, en wij hebben er ons 
wèl bij bevonden. Wanneer in sommige wetenschappen en 
daartoe zullen de filologische zeker behooren inderdaad 
Duitsche werkwijzen, denkvormen, denkbeelden voor onze 
geleerden een overwegende beteekenis erlangd hebben, dan 
moet dit verschijnsel zijn natuurlijke oorzaken hebben. Er 
zijn ongetwijfeld bijkomstige: het grootere gemak, waarmede 
de Nederlander en vooral de Nederlandsche student Duitsch 
verstaat of meent te verstaan dan Fransch en Engelsch, de 
betere organisatie van den Duitschen boekhandel, de bijzondere 
geschiktheid van den Duitschen geest voor systematische samenvatting 
in hand- en leerboeken. Meer wordt, althans voor die 


„FRANSCHE” EN „DUITSCHE" WETENSCHAP. 551 

wetenschappen, die bij onze opmerkingen zoowel mijn ambt 
als mij bij voorkeur voor den geest zweefden, ver--genoot 
klaard door het feit, dat zij in haar oorsprong Duitsche weten 

zijn en in Duitschland langen tijd haar voornaamste,-schappen 
zeker haar ijverigste, beoefening hebben gevonden 1). Maar 
de hoofdzaak is ook dit nog niet. De hoofdzaak is, dat wij 
in Duitsche wetenschappelijke werken vleesch van ons vleesch, 
bloed van ons bloed vinden, dat onze volksaard in hun 
manier van de dingen te zien en gedeeltelijk ook van ze 
te zeggen het meest bevrediging vindt, omdat zij het meest 
strookt met onze eigene. Dit is geen waardebepaling, maar 
slechts een verklaring van een verschijnsel. Naturam expellas 
furca,tarnen usque recurret, vrij vertaald: Het bloed 
kruipt waar het niet gaan kan. 

Aan het genootschap „Nederland-Frankrijk" wensch ik een 
zegenrijk bestaan toe. Fransche beschaving, Fransche geest 
en Fransche smaak hebben op de wording en de ontwikkeling 
van ons volk hun stempel gedrukt. Het zal ook 
voortaan aannemen wat het voelt te behoeven en afstooten 
wat aan zijn aard mishaagt. Maar aan onze wetenschap gunne 
men als tot dusver haar vrije ontplooiing. Geen ostracisme, 
naar welke zijde ook; en evenmin een kunstmatige hulp 
van buiten. Ons volk faro da sè. 

B. SIJMONS. 
NASCHRIFT. 

De redaktie van De Gids was zo vriendelik mij in de 
gelegenheid te stellen het betoog van mijn geachte ambtgenoot 
Prof. Sijmons te lezen voordat deze aflevering werd 
gedrukt. Ik heb met grote belangstelling kennis genomen 
van zijn zakelik artikel, waarin het onderwerp dat ons beiden 
interesseert van een enigszins ander standpunt wordt bebezien 
dan het mijne. 

J. J. SALVERDA DE GRAVE. 
1) Het wekt eenige verwondering, den heer de Grave te hooren ver 

dat „tot in de studie der Romaanse talen door Duitse geleerden-klaren, 
goed werk verricht (is)`. De uitdrukking is wel wat sober, waar het 
een wetenschap geldt, door Diez gegrondvest, met namen als Tobler, 
Gröber, Förster, Meyer— Lübke, Morf, Wechssler op elke bladzijde van 
haar geschiedenis. 


HET TOONEEL. 


Anders dan toen hij met een door Reinhardt verharìseld 
werk van Kotzebue zijn Haagschen schouwburg opende, 
heeft Royaards, tot de eerzucht gedreven, na den Duitscher 
hier Doodendans en Driekoningenavond te geven, zoowel 
Strindberg als Shakespeare naar eigen inzichten willen ver 
belangwekkende prestaties, in welke de tooneel--toonen. Twee 
leider, van Wien men het recht heeft veel te verwachten, 
-op het niveau stond, waar hij hoort. Bij beide had hij op 
Reinhardt tegen, dat deze hem was voor geweest en men 
van een herhaling, zij dit ook onbillijk, wil, dat zij een ver 

weze. Royaards' Doodendans was het tegendeel.-betering 
Driekoningenavond is althans gedeeltelijk een verbetering 
geweest. En indien men hier vergelijkt, moet men in de 
eerste plaats waardeeren, dat Royaards' fierheid hem belet 
heeft, een gelukkige vondst van Reinhardt, welke karakter 
_gaf aan diens vertooning, na te bootsen, namelijk die der 
lampions-dragende gestalten tijdens de decors-veranderingen 
bij open doek; verschijningen, welke de gedachte aan den 
vasten-avond wekken. Doch een veel gewichtiger overweging 
bij de vergelijking is, dat de tooneelbestuurder in een landje 
.als het onze, niet, gelijk Reinhardt, de geschikte acteurs voor 
het kiezen heeft, maar moet roeien met zijne weinige riemen. 
Zoo kwamen de heer en mevrouw Royaards beiden te staan 
voor een taak, welke niet geschikt voor hen was; en de 
juist door Royaards als in het leven teruggeroepen kunstenares 
Anna Sablairolles had zoo iets van een kwart eeuw 
levens te doen vergeten. 

-


HET TOONEEL. 

Niettemin geeft het spel groote vreugde, wekt het opgetogenheid, 
en prijst de onbevooroordeelde beschouwer den 
eigenlandschen smaak gelukkig, kieschkeuriger, fijner dan die 
der Duitschers. De Duitsche Rijnstreek heeft ons in de twee 
decennia vóór den oorlog enkelen onzer weinige sierkunstenaars 
ontfutseld, wier talenten daar beter arbeidsveld vonden en 
bij wie tot het welslagen heeft beslist, dat vooral hunne 
soberheid als oorspronkelijkheid en als voornaamheid in den 
vreemde op prijs gesteld werd. Zulk en smaak hebben 
de heer en mevrouw Lensvelt—Bonger, en Royaards beseft, 
wat hij met hunne medewerking kan bereiken. Een feest 
voor de oogen is het gestadig, en juist voor fijne luchtigheid 
als in dit fancy-werk van Shakespeare, is deze kleurige 
gedistingeerdheid bij uitnemendheid geschikt. Dat het lyrisch 
element onvoldoende werd uitgedrukt, kon bij de rolverdeeling 
niet bevreemden. Ook was er in zooverre meer 
stijl in Reinhardt's regie, als deze in compactheid een climax 
bereikte, welke bij Royaards met name in het dronkemans-


,

tooneel van den kelder gemist werd. 

Doch hoe schoon en hoe geestig, hoe sierlijk en schalksch 
was telkens het groepenspel en tot welk een hoogte heeft 
Royaards' leiding zoowel de Viola-vertolking door Magda 
Janssens als die van den jongen jonker door Tourniaire 
opgevoerd! 

Weener tooneelschrijf kunst hebben de Haghespelers en 
het Rotterdamsch Tooneel doen waardeeren; de eersten in 
Schnitzler's Professor Bernhardi, het tweede gezelschap in 
De Stem van Bahr. De schrijvers zijn vrijwel tijdgenooten, 
hebben weliswaar altijd verschillende wegen bewandeld, doch 
stonden aanvankelijk niet lijnrecht tegenover elkaar, als zij 
in deze stukken doen. Niettemin is hier de overeenkomst, 
dat beide over geestelijke belangen handelen. Bahr is voor de 
uiterlijkheid van ietwat ongewone effekten niet teruggedeinsd, 
doch heeft dan ook verkregen, dat er „actie", levendigheid, 
bewegelijkheid is in drie bedrijven, welke iets zóó weinig 
„theatraals" beoogen als het vinden van begeerd (kerkelijk) 
geloof. Veel makkelijker ware zijn taak geweest, indien hij 
niet als gebeurd had genomen de dood der beminde vrouw, 
voor wie het ongeloof van haar man een doodelijke kwelling 
was. Nu bleef den schrijver niets over dan de gekweldheid 

1917 I. 36 


554 HET TOONEEL. 

van den weduwnaar en het was zijn taak, daarvan uit op de 
planken te komen tot de aanschouwelijkheid van geloofsbereidheid. 
Meer dan die weekheid des gemoeds, in welke 
wij de bereidheid begrijpen, aanvaarden, kon hij niet verkrijgen. 
Nochtans is De Stem een werk dat indruk maakt. 
Zeer verdienstelijk is het gespeeld. De jonge Chrispijn had, 
vooral in het neurasthenische van den jongen weduwnaar, 
een taak, hem toevertrouwd. En de tegelijk starre en 
vehemente moeder der gestorvene werd door mevrouw Van 

Eysden knap uitgebeeld. 

Met Verkade op zijn beste plaats, d. i. achter de schermen 
als regisseur, hebben de Haghespelers in Professor Bernhardi 
verrast door een samenspel, dat, van geestelijke hartstochtelijkheid 
tot op het drukke af, krachtige beheersching 
behoefde om het effekt eener eenheid te bereiken. Schwab 
in de titelrol, Van Gasteren als de gevaarlijkste vijand van 
Bernhardi, Eerens en nog anderen hebben waarlijk karakterspel 
gegeven, en zoo is dat een mooie avond geworden. 

Wie in Schnitzler een man zagen uitsluitend van senti


menteele zinnelijkheid, echt-Weensche Liebelei als in het 

stuk van dien naam, hebben hem hier leeren kennen als 

een menschenkenner, met fel bewustzijn van de zwakheden, 

welke vaak de kracht van ons onvolmaakten zijn en met een 

moedelooze berusting in 's werelds onvolkomenheid. Bij dit 

scepticisme, echter, een hartstochtelijke eerbied voor edele aan 

een vlijmende geringschatting voor de kleinzieligen.-driften en 

Uit deze gevoelens is een stuk van ,; geloofsstrijd" ontstaan bij 

een onkerksch man in een land van officieele kerkelijkheid. 

Het geeft Oostenrijkschen geloofsstrijd ongetwijfeld eerlijk 

weer; het kan den tot waardeering van alle geloof gezinde 

in een vrijer land aandoen als partijdig. Doch het is tech


nisch verbluffend knap; daar de schrijver niet slechts zijn 

eigenlijk onderwerp, doch ook zijne figuren „uitput", zonder 

het ons te doen: alles uit toestanden èn menschen breed


voerig en in gesprekken van geestelijken inhoud naar boven 

haalt en nochtans in zijn geheel verkreeg gepassioneerde 

levendigheid en bereikte fraaie afronding. 

19 Februari. J. DE MEESTER. 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

23 Febr. 1917. 

Treub terug; niet aan Landbouw, waar hij als terugleidingsminister 
1) bovenal nuttig zou kunnen zijn, maar aan Financiën. 

Vreemder loop van zaken had wel niemand zich kunnen 
voorstellen. De vraag van den heer Troelstra, of er dan 
geen conflict-'16 meer is, schijnt alleszins gerechtvaardigd, en 
de geruststellende herinnering „uit Unie -liberale kringen," 
dat immers de ouderdomsrente onder minister Lely blijft 
ressorteeren, weinig afdoende. Niet dit is de vraag, of voortaan 
de heer Treub al of niet zich met de behandeling der ouderdomsrente 
zal belasten, maar of hij er van afgezien heeft, 
eene pensioenbelasting te vorderen ómdat er een ontwerpouderdomsrente 
aanhangig is. 

Omtrent deze vraag zal licht moeten worden ontstoken; 
vermoedelijk schijnt het al, wanneer deze regelen zullen zijn 
afgedrukt. 

Maar voorts is een antwoord vereischt op het verslag van 
den heer van Gijn. 
Of deze, in het geschil waarvan nog alleen zijne lezing 
vóór ons ligt, gelijk heeft gehad? 
De andere zijde verklaarde nog niets, dan dat het verschil 
„diepgaande" was. Inderdaad. 

Den heer van Gijn krimpt het hart, wanneer zijne medewerking 
wordt gevraagd tot het doen verleenen van blancocredieten. 
Blanco-credieten en niets anders zijn dezuike die 

1) Januari-Gids, bl. 162. 


556 BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

alleen op een zeker cijfer worden gefixeerd, omdat de Rekenkamer 
geen uitgaven dan uit een begrootingspost kan 
verevenen. Ministers Bosboom, Rambonnet en Posthuma zien 
zich in het geval gebracht, zulke credieten te verlangen. 
Terecht of ten onrechte ? Hierover heeft noodzakelijk de 
ministerraad, niet slechts de minister van financiën, te beslissen. 
Acht laatstgenoemde toegeven ongerechtvaardigd, dan heeft 
hij Of zijn ambtgenooten van ongelijk te overtuigen en daarme 
e de indiening der aanvrage bij de Staten -Generaal te 
voorkomen, óf, zoo hij dit niet kan, heen te gaan. 

In het 80-millioen-geval is niet aldus gehandeld. Waarom 
niet? „Om des lieven vredes wille." 

Om des lieven vredes wille wordt in dit ondermaansche 
veel nagelaten, en van zulke nalatigheid het meerendeel, na 
korter of langer tijd, bezuurd. 

De minister overtuigde zijne collega's niet. Hij verkreeg 
echter dat de Memorie van Toelichting zijn verzet liet doorschemeren. 
Landbouw vroeg aan, maar de minister van 
financiën vond het eigenlijk niet goed (in officieelen stijl: 
»kon zich slechts noode met het ontwerp vereenigen"). 

Berekening-van-Gijn: de Kamer, nu op het bedenkelijke 
der zaak verdacht gemaakt, zal een vuil verslag uitbrengen, 
en bij de memorie van antwoord krabbelen wij dan terug. 

Berekening-Posthuma: noode of niet noode, hij heeft 
zich vereenigd, en de behandeling met de Kamer is, van 
dit oogenblik af, mijn werk. 

En zoo barstte de bom, toen het vuile verslag er was, en 
de heer Posthuma dit bleek te willen beantwoorden zonder 
eerst om raad bij Financiën te loopen. 

Nu zijn er twee vragen, die men vooral niet met elkander 
vermengen moet: 

10. of de heer van Gijn gelijk had vóór de indiening van 
het ontwerp; 
2°. of hij gelijk had voor de indiening der memorie van 
antwoord. 
De tweede vraag toestemmend te beantwoorden, staat m.i. 
gelijk met in de vervanging te berusten van individueel door 
collegiaal departementsbeheer. De departementshoofden hebben 
zekere, bij reglement aangewezen zaken in den ministerraad te 
brengen, doch het eenmaal genomen besluit van dien raad 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

wordt uitgevoerd niet door een collegium, maar door een 
individu. Welke gevolgen zou het hebben voor de behandeling 
in de Kamer, als deze niet meer weet wien zij eigenlijk 
voor zich heeft? 

Neen, de heer van Gijn had vóór de indiening der 
memorie van antwoord geen gelijk; maar de fout, die zich 
wreekte, was er geenszins een van hem alleen. De gansche 
ministerraad schijnt daaraan mede schuldig. 

Is 's Raads opvatting der verantwoordelijkheidsleer juist 
weergegeven door den heer van Gijn wij bestrijden in dat 
geval dat zij als een „kersversche" zou moeten worden bestempeld 
— dan houdt zij in: „De minister van financiën 
kan het gewicht zijner persoonlijke verantwoordelijkheid, en 
de gevolgen daarvan, slechts in de schaal werpen vóór de 
credietaanvraag aan de Staten-Generaal. Is tot deze besloten 
[en hij aangebleven], dan gaat hem de zaak niet meer aan." 

Accoord. Maar welk een houding geeft zich dan de 
ministerraad, zoo deze 't zij bevordert 't zij duldt dat de 
Kamer over eene aanvraag bij haar indiening het oordeel 
wordt ingeblazen van een man die, krachtens 's Raads opvat 

dat oogenblik geen-ting der verantwoordelijkheidsleer, op 
aan de Kamer mededeelbaar oordeel meer hebben kan ? 

Er schijnt op zeker oogenblik „om des lieven vredes wille" 
in 's lands kabinet een kortzichtige, een ietwat modderige 
politiek te zijn gevoerd; een politiek niet passende bij den 
ernst der tijden die wij beleven, en waarvan wij verzekerd 
moeten zijn dat zij zich onder Treub niet herhalen zal. 

Nu de andere kwestie, of de heer van Gijn gelijk had 
voor de indiening der credietaanvraag. 

Het ontwerp zal, tot onberekenbare kosten van den lande, 
levensmiddelen beneden inkoopsprijs verstrekken ook aan de 
zoodanigen, wier inkomsten een meer of minder ruime marge 
blijven vertoonen boven den tegenwoordigen kostprijs van 
noodzakelijk levensonderhoud. De kosten van dit staatsbedrijf 
vinden zij eerlang op hun belastingbrief jes in rekening ge 

Voor sommigen komt het eender uit; eenigermate-bracht. 
vermogenden betalen later oneindig meer dan de aanvankelijke 
besparing, die dit staatsbedrijf ook voor hen heeft opgeleverd. 
Een wonderlijke zaak, die bovendien een omslachtige 


558 BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

administratie vergt, en waarbij het gestrengste toezicht de 
verspilling nimmer geheel voorkomen zal. Intusschen wordt 
het voor het eenige middel verklaard om de niet-vermogende 
Nederlanders thans aan voor hun beurs bereikbaar voedsel 
te helpen. 

De heer Posthuma zal tot deze overtuiging de Kamer 
hebben te bekeeren. Hem hare gegrondheid te bestrijden, is 
niet mogelijk met de argumenten alleen, aan het correspondentiebureau 
opgegeven door den heer van Gijn. Deze deelt 
mede, „toen het voorloopig verslag verschenen was", een 
weg te hebben gezocht, Jangs welken zij die het noodig 
hebben, beter zouden worden geholpen, en zij die het niet 
of nagenoeg niet behoeven, geen steun zouden krijgen ". 
„Deze poging is mislukt", moet hij er op laten volgen. Desniettemin 
heeft hij eene memorie van antwoord verlangd, 
die Jangzame inkrimping" der distributie aankondigde; „ de 
lieden die sterke behoefte hebben aan artikelen beneden 
kostprijs, kon men dan individueel op andere wijze helpen." 
Dit kon is zonder nadere toelichting onbegrijpelijk. Het is om 
het criterium te doen ter onderkenning van hen die werkelijk 
de behoefte hebben. Is er een bruikbaar criterium te vinden, 
waarom heette dan eerst de poging, het aan te wijzen, „mislukt "? 

Met deze vraag te stellen geeft men niet méér te kennen, 
dan dat men de gegeven opheldering onvoldoende acht; 
niet vooralsnog, dat de heer van Gijn van den aanvang af 
zou hebben gedwaald. Zijne bezwaren zullen ongetwijfeld 
gedeeld worden door leden der 5Kamer, en de Kamer zal 
ze bij het aanstaand debat kunnen en moeten wegen. Dat 
stelsel zal het beste zijn (eerlijker gezegd, het minst slechte), 
waarvan op goeden grond kan worden aangetoond, dat het 
den omslag en de verspilling het meest beperkt. Bij onmiddellijke 
hulpverleening in contanten is zeker de omslag minder, 
maar de verspilling volstrekt niet uitgesloten, en licht van 
zedelijk verderflijker gevolgen. Wie is niet overtuigd, dat 
zij simulatie oproepen zou op een allerbedenkelijkste schaal? 
Het moet klemmender bewijsvoering zijn dan de heer van 
Gijn in zijn interview heeft kunnen of willen gebruiken, die 
de Kamer zal mogen bewegen den heer Posthuma te doen 
vallen. Want het is niet aan te nemen dat deze morgen 
wijken zou nu hij gisteren weerstond. 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

559 

Tot zóover werd dit overzicht des voormiddags van den 
23sten geschreven. De namiddag heeft eene verklaring van 
den premier gebracht, blijkens welke het wederoptreden van 
den heer Treub geene reactie beteekent tegen het votum dat 
hem in 1916 de portefeuille kostte. 

Dit zal niet het eenige opzicht zijn, waarin de heer Treub 
zich zal hebben te matigen. Hij is, in zijn ministerieel gedrag 
in 1915, boven de politieke mogelijkheden van toen uitgegaan, 
en het heeft moeten blijken, dat zelfs geen Treub die straffeloos 
miskent. Staatsmanskunst is, aan de mogelijkheden van 
het oogenblik hun maximum-rendement te ontwringen, doch 
dit wringen moet met zooveel omzichtigheid geschieden dat 
het slechts den schijn heeft van lokken. Met onze lieden is 
op geen anderen voet iets te bereiken. 

Drilt de heer Treub zichzelven tot een minister van 
financiën voor de omstandigheden van Februari 1917 en 
vervolgens (omstandigheden die onder meer medebrengen, 
dat de Grondwetsherziening, waarmede zijn Gogeliaansche 
opzet van '15 om den voorrang dong, nu de Tweede Kamer 
door is, en perspectieven opent die niemand verborgen 
zullen blijven zoo hij ze al niet mocht willen zien), dan kan de 
rentrée in vele opzichten nuttig . worden geacht. Treub is 
een kracht gebleken in critieke oogenblikken, en zulke 
kunnen er weder komen. Zijn blik, zijn durf, zijn rapheid 
kunnen goud waard zijn. Zijn adviezen omtrent de terugleiding 
onzer economische regeeringsmaatregelen tot eene 
voor de omstandigheden van na' den vrede aan te nemen 
normaliteit niet minder. Die normaliteit zal niet de oude 
kunnen wezen; en dit doorziet hij als in Nederland vermoedelijk 
geen ander. Zijn eigenlijken lauwer heeft hij geplukt 
als minister van landbouw, nijverheid en handel. Moge het hem 
gegeven zijn op het beslissende oogenblik dit departement 
te bezielen, zoo hij het niet beheeren kan. Eene taak die 
aan zijn hooge bekwaamheden hooge eischen stellen gaat, 
en daaronder geen moeilijker dan dien der zelf beheersching. 

Omtrent den heer van Gijn deelde de premier mede, dat 
deze, hoewel zeer noode, èn in millioenenbedrag èn in 
stelsel had berust, doch vervolgens van meening was gebleken., 
» dat hem op de doelmatige besteding van het toe



560 BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

gestane crediet een overwegende invloed toekwam"; eene 
meening in strijd met het gevoelen van de overige leden 
der regeering. Die dan ook (het is niet langer de premier 
die spreekt) verstandig zou hebben gedaan, de ongebruikelijke 
confidentie: „van Gijn wil het haast niet hebben ", in 
mededeelingen aan de Kamer niet toe te laten. Zij heeft 
daardoor blijkbaar bij den afgetreden minister verwachtingen 
opgewekt waarvoor geene ruimte had mogen blijven. 

De oud-gouverneur-generaal, de heer van Heutsz, voert 
tegen minister Pleyte een levendige campagne, die in som 
kringen instemming vindt.-mige 

De heer Pleyte, aldus de heer van Heutsz in „De Industrieele 
Club" op 17 Februari, deelt mede, dat een ontwerp vlootwet 
voor Indië in Augustus 1914 bij de Kamer aan 

zou zijn gemaakt, indien de oorlog niet ware uitge--hangig 
broken. „Waarachtig, zóó staat her er. Dus: een verdedigingsplan 
in zijn vollen omvang, dat in Augustus 1914 
klaar was en, op het oogenblik dat de oorlog uitbrak, meer 
dan ooit van de allerhoogste urgentie was, werd niet aanhangig 
gemaakt, omdat die oorlog uitbrak !" 

Met gebruik van welke materialen de heer van Heutsz 
gedurende den oorlog zijn urgente in een presente vloot zou 
hebben omgetooverd, vernam men niet. De regeering ondernam, 
met haar aanvraag van eenige kruisers en onderzeebooten, 
wat zij meende dat zij zou kunnen uitvoeren en 
tevens in ieder systeem dat men na den vrede zou kunnen 
aannemen, passen zou; en hoe schiet men nóg met die 
kruisers op? Ligt het in de macht van den heer van Heutsz 
van de oorzaken, die den afbouw vertragen, er ééne te 
doen verdwijnen ? 

Meer ernst is toe te kennen aan de bezwaren tegen 
minister Pleyte's militievoorstellen ingebracht. Het lijkt meer 
of hij een nieuwen koers uit wijst, dan zelf dien frankweg 
uit stevent. Dit schijnen geen tijden waarin het „zoetjes 
aan" der verordening van militieplicht aanvankelijk voor 
Europeanen alleen goede politiek mag heeten. Men moet de 
principieele beslissing aandurven in een groot vraagstuk, en 
dat vraagstuk heet: „Indië weerbaar". Indië, dat zijn niet 
de duizenden, maar de millioenen; niet wij, maar de Inlander. 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

Zonder hem spelen wij het nooit klaar. Het psychologisch. 
oogenblik voor een groote hervorming te laten voorbijgaan 
is veel gevaarlijker dan in beginsel tot iets te besluiten waar 

niets anders weet dan dat het onvermijdelijk-van men nog 
is. Het hoe moet terecht komen, zoodra over het of nog 
maar één gevoelen zijn kan. De mededeeling dat het overleg 
met de Indische regeering over de grondslagen van den 
militieplicht voor Inlanders nog niet is afgeloopen, maakt 
inderdaad een wat beangstigenden indruk. Van overleggingen 
tusschen Buitenzorg en het Plein bestaat ervaring. Zij 
liepen, in die magna waarin het voluisse nu niet langer 
voldoet, zelden af dan onder den druk eener oogenblikkelijke 
noodzaak. Het is aan minister Pleyte, door kracht van wil 
die noodzaak te scheppen. Hij heeft reeds menig goed ding 
aangedurfd, en sterke door toon en inhoud zijner aanstaande 
redevoering het vertrouwen in zijn beleid. 

C. 

BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

24 Febr. 1916. 

Ons vorig overzicht kon nog geen melding maken van. 
Duitschlands aanzegging van den onbeperkten duikbootenoorlog 
(31 Januari). Al de zeeën rondom het Vereenigd 
Koninkrijk, Frankrijk, Italië, Noord-Afrika, Egypte, werden, 
met ingang van 1 Februari, tot verboden water verklaard; 
„onzijdige schepen, die de versperde gebieden bevaren, doen 
dit op eigen risico". Aanvankelijk was de grens in de 
Noordzee zoodanig getrokken, dat die door het Engelsche 
mijnveld tegen de Duitsche Bocht heenliep; eene spoedig 
aangebrachte wijziging heeft ten behoeve van de vaart van 
Nederland naar Bergen en de Oostzee een smalle geul opengelaten, 
waar het veilig varen zou zijn. Een concessie die, 
van onzen kant uit gezien, meer lijkt dan zij is. Onze vaart 
,op Indië en Amerika kan zich van die geul niet bedienen, 
wijl Engeland de middelen heeft, en ze gebruikt, ieder schip 
-dat dien koers nemen zou te dwingen een Engelsche haven 
aan te doen om zich aan visitatie te onderwerpen. Onze 
schepen zouden dus tóch de gevaarlijke zone door moeten, 
even goed als hadden zij den weg door het Kanaal gekozen. 

Neutrale schepen, die in door Duitschland „geblokkeerde" 
havens lagen, zouden tot 5 Februari veilig mogen uitloopen. 
De Nederlandsche schepen in Engelsche havens hebben zich 
van dezen termijn niet kunnen bedienen, wijl zij door Engeland 
werden vastgehouden; wij zullen aanstonds zien, tot welk doel. 

Op hetzelfde oogenblik dat de verklaring aan de neutralen 
beteekend werd, hield de kanselier in de centrale commissie 
uit den Rijksdag eene rede. De maatregel heette het antwoord 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

te zijn op de vredesvoorstellen der Entente. „Elk middel, dat 
geschikt is om den oorlog te verkorten, is het meest 
humaan." Verleden jaar was het nog te vroeg geweest,. 
maar thans was de kanselier tot de overtuiging gekomen, 
„dat de onbekommerde duikbootenoorlog ons den zegevierenden 
vrede nader brengt." Hij grondde deze overtuiging 
op de overwegingen, dat eerst thans het getal duikbooten, 
waarover men beschikte, „een vasten grondslag tot welslagen" 
gelegd had; dat de wereldoogst van graan in 1916 
slecht geweest was, en het dus mogelijk scheen door middel 
der duikbootenactie ook Engeland uit te hongeren; dat de 
behoefte aan steenkool in Frankrijk en Italië, aan hout en 
erts in Engeland, nijpend begon te worden; dat „de kruiseroorlog 
der duikbooten" de scheepsruimte der Entente reeds 
dermate had doen verminderen, dat thans „de beslissende 
slag" kon worden gewaagd. 

Dit verklaarde de mogendheid, die 4 Mei 1916 aan 
Amerika beloofd had, dat hare duikbooten bij de ontmoeting 
met onzijdige schepen „die allgemeinen völkerrechtlichen 
Grundsätze über Anhaltung, Durchsuchung and Zerstörung 
von Handelsschiffen" voortaan eerbiedigen zouden. 

Deze belofte was niet onvoorwaardelijk geweest. Zij werd 
gegeven in de verwachting, dat het Amerika zoude gelukken 
ook Engeland tot de strikte inachtneming van het volkenrecht 
terug te brengen. Zoo niet, „so würde die deutsche 
Regierung sich einer neuen Sachlage gegenübersehen, für 
die sie sich die volle Freiheit der Entschliessungen vorbehalten 
muss." 

Wilson had onmiddellijk verklaard deze voorwaarde te 
verwerpen. Hij maakte aanspraak op eerbiediging van 
Amerika's rechten ook al ontzag een ander naar Duitschlands 
meening die niet. Bleek het dat Duitschland van een 
andere opvatting uitging, dan zou hij de betrekkingen met 
de Duitsche regeering moeten afbreken (8 Mei 1916). 

Wat hij dan ook, den 3den Februari 1917, gedaan heeft. „Ik 
neem als vaststaande aan dat alle neutrale regeeringen hetzelfde 
zullen doen als wij." (Wilson tot het Congres, ten zelven dage). 

Hoe zouden zij? Was Wilson de „distance and three 

thousand miles of intervening ocean" uit de dépeche van 

Olney vergeten ? 


564 B UITENLANDSCH OVERZICHT. 

De heer Langhorne heeft, den Oden, de insinuatie aan 

minister Loudon gedaan en daarop het bescheid gekregen 

dat te verwachten was: „de houding der Vereenigde Staten, 

in tegenstelling met die van Nederland, vloeide voort uit 

onderhandelingen tusschen Washington en Berlijn." De andere 

Europeesche neutralen zeiden hetzelfde. 

Ziedaar nu de Staten buiten diplomatiek verkeer met 

Duitschland, maar niet met Duitschland in oorlog. Noch 

Wilson, noch Bethmann willen het gaarne zOóver laten 

komen. Wilson niet, omdat hij er het vredesapostolaat, 

waaraan hem èn voor zijn land èn voor zichzelf veel gele


gen is, bij verliest; Bethmann niet, omdat een dragelijke 

verhouding tot de Staten voor Duitschland van de hoogste 

waarde blijft na den vrede, die toch eenmaal komen moet. 

Wilson lag aan zijne verklaring van Mei '16 vast en de 

meerderheid van het Amerikaansche volk zou niet geduld 

hebben dat hij zijn bedreiging niet volvoerde. De goedkeu


ring zijner houding door den Senaat met ten naastenbij 

algemeene stemmen zegt daaromtrent genoeg. Maar nu 

verder? Wat kan Amerika tegen Duitschland doen? is 

honderdmaal gedurende dezen oorlog gevraagd, en het ant


woord blijft even kort als altijd: weinig of niets." 

Het kan de Vaterland, de Kronprinzessin Cecilie, en 
andere van de beste schepen der Duitsche koopvaardij, verbeurd 
verklaren, maar dat helpt den oorlog geen dag eerder 
aan zijn einde. 

Roosevelt kan als „rough rider" naar het front in Europa 
vertrekken, met die hem volgen willen. Het zijn er 
200.000, stoft hij. Maar de romantiek der „rough"-rijderij 
heeft afgedaan, minstens sedert September 1914.

..... 

Er gaat iets vreemds door het Amerikaansche volk. Het 
begint in te zien dat tegen de tot de tanden gewapende 
misdadigers die de Mogendheden thans zijn, geen hooge 
toon te voeren is tenzij men zich wapent, nog vervaarlijker 
dan zij. 

De militariseering der Vereenigde Staten, sedert den 
oorlog van 1898 langzaam aan begonnen, dat op eens een 
reuzensprong. Zie wat het Congres toestaat: millioenen 
dollars voor dit, millioenen voor dat: machinegeweren, antiluchtvaartgeschut, 
hulpkruisers, wat niet al. Maar dat alles 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

helpt het volk noch aan een leger, noch aan een vloot, die 

de beslissing zouden kunnen afdwingen in dezen oorlog. 

Onderwijl oefent Duitschland in allerlei vormen zijn invloed 
uit, om Amerika tot de rol van vredesbemiddelaar terug te 
brengen. Ondershands wordt, door middel van onzijdige 
diplomaten, van invloedrijke Duitsch-Amerikanen, te verstaan 
gegeven dat Duitschland veel terug zal nemen als Amerika 
alsnog beproeven wil de Entente te bewegen naar Duitschlands 
voorslagen te komen luisteren. Men kan niet waarnemen 
dat die pogingen tot dusver eenig positief gevolg 
hebben gehad. Een negatief ? Misschien. 

De andere neutralen hebben geprotesteerd, maar weten 
.zeer wel dat zij hun protest geen kracht kunnen bijzetten. 
Nederland (in een, zelfs voor de omstandigheden waarin het 
verkeert, slap stuk) laat „de verantwoordelijkheid op de 
Duitsche regeering terugvallen"; Spanje steunt zich tegen 
Duitschland's „buitensporigheid" „door rede en recht"; de 
Skandinavische rijken, in een gemeenschappelijke nota, 
„behouden zich alle rechten voor ten aanzien van verliezen 
aan menschenlevens en eigendom". Maar geen van allen 
durft de in stilte gebalde vuist opheffen om terug te slaan. 

Tegen wien zouden zij het ook doen? Tegen Duitschland? 
Zij zouden met de andere tegen Engeland willen vechten, 
dat geen schepen torpedeert, maar, om in het tekort 
aan eigen scheepsruimte te voorzien, neutrale schepen dwingt 
zich voor Engeland te laten torpedeeren. 

Wie is schuld, dat de zeven schepen van hedenavond niet 
tijdig uit Falmouth weg hebben kunnen raken ? De Engelsche 
regeering, met haar aanvankelijk uitvaartverbod. Wie, dat 
een-en-twintig andere in Engelsche havens moeten achterblij 
ven ? De Engelsche regeering, die ze aan geen kolen 
helpen wil eer ze zich verbonden hebben twee reizen voor 
Engeland te doen. 

Zeker, Engeland kan kolen leveren op zijn eigen voorwaarden 
, .. Maar laat het ons nooit weer aan komen met 
„bescherming der kleine natiën" ; ook nooit meer „Rule 
Britannia", „koningin der zeeën" en dergelijke antiquiteiten. 
Koningin niet eenmaal van de vaarwaters onder zijn eigen kust. 


566 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Het is zóóver gekomen, dat er tegenwoordig naar verhouding 
veel minder Entente-schepen kelderen dan onzijdige. 
De eerste zijn gewapend, en de duikbooten durven ze minder 
goed aan. Wij mogen de onze niet wapenen .. . 

De hel is losgebroken, en geen van beide hoofdduivels 
kan ons beschermen tegen den ander, en daar liggen wij. 
Het volk van de Ruyter moet zich bedwingen. Het mag 
geen domme dingen doen. Maar vergeten doet het niet. 

Aan de landfronten nog niets van eenig belang. Men 
bombardeert elkander met leugentelegrammen. Het 
moreel zakt. Wie weet, of men al niet druk aan het konkelen 
is onder de hand? 1917 wordt het einde; de menschheid 
kan niet meer. 

Intusschen blijkt uit een mij dezer dagen toegekomen bewijs 
van ontvangst voor een (aan de Gentsche hoogeschool van 
vóór den oorlog toegezonden) boekwerk, dat de „Vlaamsche" 
dito aldaar, omtrent welker ontstaan wij in de Deutsche 
Revue van Januari belangwekkende bijzonderheden vernemen, 
een „Opperbibliothecaris" rijk geworden is. Proficiat! Het 
rood-wit-blauw van de zee, en het Belfort een „Duitsche 
hoektoren ". De Revue windt er geen doekjes om. Zij ver 

voor Vlaamsch geweten en Vlaamsche eer, zelfs de-smaadt, 
toezegging dier „betrekkelijke veiligheid" waarvan Noorder dfik, 
Zaandijk, Jacatra, Bandoeng, Menado, Eemland en 
Gaasterland de waarde mochten proeven. Het is beter zóó. 

C. 

BIBLIOGRAPHIE. 

Koloniale Studiën. — Tijdschrift van de Vereeniging voor studie 
van koloniaal-maatschappelijke vraagstukken. — Redactie: Mr. A. B. 
Cohen Stuart, Dr. P. J. S. Cramer, D. M. G. Koch en S. Koperberg. — 
Buitenzorg, 1916. — No. 1---2. 

Het warmt het hart, uit deze jammertijden zelf, die, met den 
dag meer, tijden worden van de nijpendste zorg ook voor 
Nederland, de teekenen te zien opkomen dat wij geen stervende 
natie zijn. 

De gemeenschap met Indië is bedreigd; in het gunstigste 
geval zal zij schromelijk vertraagd blijken. Welke afleveringen 
zijn ginds op deze dubbele eerste wellicht al weder gevolgd? 
Wij weten het niet; zullen het misschien in geruimen tijd niet 
weten. In ieder geval, deze eerste te hebben kunnen voortbrengen 
zal een eeretitel blijven voor de Nederlandsche koloniale 
maatschappij. 

Het was noodig dat deze spreken ging. De tijd is voorbij, 
dat koloniale vraagstukken met name in Nederland aan de orde 
kunnen of behooren te komen. Wij denken, in een nabije 
toekomst, hoofdzakelijk Indië de bevoegdheid toe, te oordeelen over 
Indië's belangen. Hoe welkom is nu elk nieuw bewijs, dat Indië 
tot het uitoefenen van zoodanige bevoegdheid inderdaad is 
gerijpt. „Over geheel ons land," zegt de redactie, „zijn de 
werkers verspreid, die aan de oplossing van maatschappelijke 
en economische problemen arbeiden," en de aflevering zelve 
bewaarheidt die verzekering. 

In één opzicht stelt zij nog te leur: het ware te wenschen 
geweest, dat in dit, als manifest bedoelde proefstuk, geestelijke 
arbeid van het inlandsch element ruimer vertegenwoordigd 
hadde kunnen zijn. Toeval of niet? Eene lijst van 115 toekomstige 
medewerkers vermeldt 11 Inlanders; eene verhouding 


568 BIBLIOGRAPHIE. 

weinig gunstiger dan die in deze aflevering zelve, van welker 
13 artikelen er één door een Inlander is geschreven. Bij liefdoenerij 
tegenover onvolkomen praestatiën harer leden heeft 
voorzeker de inlandsche maatschappij geen belang, en mijne 
opmerking bedoelt volstrekt niet te critiseeren wat buiten het 
gebied mijner beoordeeling valt. Als het zóó nog is, beteekent 
dit zeer vermoedelijk dat het voorshands nog niet anders zijn kan. 
Weinig tijdschriften op maatschappelijk of economisch gebied, 
in Nederland verschijnende, boden ooit op 165 bladzijden zooveel 
lezenswaardigs aan als deze aflevering, die onze aandacht 
vestigt op het coöperatievraagstuk voor Inlanders (.1. H. Boeke), 
-op reorganisatie der indische kamers van koophandel (D. M. G. 
Koch), op de balanscijfers der Javasche Bank (Mr. J. Gerritzen), 
op de associatie-politiek (H. 's Jacob), op de voordeelen van 
erfelijk individueel grondbezit voor den Inlander (Oetojo), op de 
indische begrooting voor 1917 (G. J. Gerke), op de instelling 
van den Volksraad (Mr. A. B. Cohen Stuart), op de prauwvaart 
van Celebes (L. van Vuuren), de gezondmaking van Cheribon 

(J. J. van Lonkhuizen), het woningvraagstuk (Mr. I. Hen), het 
lot der in Nederland verblijvende inlandsche bedienden (A. 
Mühlenfeld), het bodemcongres te Djokja (M.), de (als bijlage 
bij het jaarverslag van de inspectie der landelijke inkomsten 
.gevoegde) economische kaart van Java en Madoera (V. M.). 
Niet dat deze schrijvers knappere koppen zouden zijn of over 
een beter versneden pen beschikken dan de economisten in 
patria, maar zij schrijven over behoeften eener maatschappij 
die zich in snellen groei bevindt, en dit feit alleen, de ruimte 
,der perspectieven die daardoor onophoudelijk worden geopend, 
neemt dadelijk de aandacht gevangen en laat haar niet meer 
los. Het geschrift, als geheel, behoort tot de opwekkendste bioscoop 
Nederlander, aan zijne schrijftafel-voorstellingen, die het den 
gezeten, gegeven kan zijn geweest in de jongste tijden te genieten. 
De Gids verzoekt bij dezen de baker, het jonge zusje 
haar welkom op de vóór, tijdens en sedert van Alphen gebruikelijke 
wijze te mogen toebrengen. C. 

Maurice Allem, Anthologie poétique francaise du X V Ie siècle. 
Paris, Garnier, 2 dln. 

Er was een tijd dat de geschiedenis der Franse letterkunde 
-aanving met de XVIIe eeuw; na 1870 is men ijverig begonnen 
met de studie der Middeleeuwse letteren, maar deze bleef 
gescheiden van die der XVIIe en der volgende eeuwen: andere 
werkers, andere handboeken. Eerst betrekkelik kort geleden 


BIBLIOGRAPHIE. 569 

heeft men de gaping aangevuld door ook de XVIe eeuw weten 

te bestuderen, en tegenwoordig is er geen gedeelte-schappelik 
der Franse litteratuur dat met meer ernst en meer geestdrift 
wordt beoefend dan juist de eeuw van Rabelais en van 
Montaigne. 

De hoofdverdienste van de bloemlezing die wij onder de aandacht 
van de Gidslezers willen brengen is, dat zij een ruime 
plaats geeft aan de „dii minores." Bij de lezing der werken 
van Ronsard en de andere grote dichters, stuit men telkens, in 
gedichten, opdrachten of in de biografieën, op namen van letterkundigen 
die, blijkens hetgeen wij over hen lezen, in hun tijd 
een zekere reputatie hebben gehad, en wier werken nooit herdrukt 
en, behalve in grote bibliotheken, moeielik te bereiken 
zijn. Ik stel mij nu voor dat het bijvoorbeeld voor hen die Le 
Voyage d'Arcueil van Ronsard hebben gelezen, waarin hij een 
jongeluispartijtje in de omstreken van Parijs beschrijft, aangenaam 
moet wezen, door deze bloemlezing, met de kameraden 
van Ronsard nader kennis te maken. Sommigen waren geen 
vreemdelingen voor hen,: du Bellay, Baïf; maar Dorat was voor 
de meesten slechts een naam, en zijn „voix sacrée" hadden zij 
nog niet gehoord; van Nicolas Denizot kenden zij eigenlik 
alleen het anagram ,,le Conte d'Alsinois", en Rapin en Jamyn 
hadden al evenmin enige werkelikheid voor hen. Zo hadden 
velen de naam van Pierre de Brach ontmoet in verband met 
Montaigne; niet weinigen ook kenden de treurspelen van 
Jodelle, van Grevin, de biografieën van Scévole de Sainte-Marthe, 
maar hun gedichten, waar zouden zij die hebben gevonden 
behalve in enkele zeldzame uitgaven? 

Doch ook meer-dan-half bekenden zal men in deze bloemlezing 
gaarne aantreffen: dichters en dichteressen van de 
school van Lyon, Mellin de Saint-Gelais, die het sonnet uit 
Italië invoerde, de Magny, en zovele anderen. 

En aan de allergrootsten is de plaats gegeven die hun toekomt. 
Zodat deze bundel, waarin --- het zij voor de kuriositeit 
vermeld — gedichten voorkomen van vier vorsten (Frans I, 
Hendrik II, Karel IX en Hendrik IV) en één vorstin (Maria 
Stuart), biezonder geschikt is voor hen die zich van de aard 
en de rijkdom der Franse letterkunde van de XVIe eeuw een 
denkbeeld willen • maken. Een goede inleiding staat aan het 
hoofd, van elke dichter wordt een korte en zakelike biografie 
gegeven, en de spelling der gedichten is gemoderniseerd. 

S. D. G. 
1917 I. 37 


570 BIBLIOGRAPHIE. 

De vrouwenbeweging en vrouwenarbeid. Eene studie over de hervorming 
van de gezinstaak der vrouw, door mr. B. J. F. Steinmetz. 
Bussum, C. A. J. van Dishoeck. 1916. 

„Mijne beschouwing over het koopen — zegt de schrijver 
op bl. 158 -- is verward en onsamenhangend. Het zoo belangrijke 
onderwerp had een betere verhandeling verdiend ". Dan 
vraagt zich de lezer af, wat zin het had, niettemin dit boek 
van ruim 200 bladzijden op de pers te leggen, deze „studie over 
de hervorming van de gezinstaak der vrouw", van welke taak 
mr. Steinmetz (B. J. F., een enkele maal in polemiek met prof. 
mr. S. R.) niet ten onrechte het zwaartepunt in de taak der 
huisvrouw als opvoedster en als koopster gelegen ziet. Maar hij 
doet zichzelven onrecht met deze uitspraak aan. Niet dat verwarring 
in dit boek zou ontbreken en nergens de samenhang 
zoek zijn. Zijn polemiek tegen allerhande feminisme is aan deze 
euvelen niet ontsnapt en zonder schade had zij achterwege 
kunnen blijven of aanmerkelijk zijn bekort. Maar juist wat hij 
over de gezinstaak der vrouw en de hervorming van deze zegt, 
lijdt aan dit kwaad het minst, is de gave en goede kern van 
het overigens veel te omslachtig geschrift. 

De inleiding al dadelijk is onnoodig zwaar en grootscheepsch. 
Wat doet het er toe, voor een beschouwing over de gezinstaak 
der vrouw, of de beschouwer al dan niet de opvatting deelt, 
dat de economie enkel met de stoffelijke welvaart der menschen 
te maken heeft? Wij weten nu, dat deze mr. Steinmetz als 
economisch handelen aanmerkt „elk bewust menschelijk handelen, 
dat wordt gespannen tusschen den menschelijken wil en de 
realiseering van dien wil" en dat zijns inziens „de economie de 
wetenschap is, die dit handelen als zoodanig naar zijn aard en 
onderling verband bestudeert". Een economische handeling dus 
bijvoorbeeld de „bewust menschelijke" wandeling naar buiten op 
een zomerochtend, „gespannen" tusschen des wandelaars „wil" om 
den leeuwerik te beluisteren „en de realiseering van dien wil". 
Afgezien van de voors en tegens dezer ruime opvatting, wat 
nut heeft hier ter plaatse haar (nauwelijks gemotiveerde) verkondiging? 
Dat van een aanloop tot deze onbeholpen gestelde geleerdheid 
: „voor deze studie is het economisch d.i. het bewusthandelensmoment, 
als denkobject in het huishouden gekozen"? Och 
kom, wie als deze schrijver frissche en gezonde dingen te zeggen 
heeft over de uitnemende belangrijkheid van de huisvrouw als 
opvoedster en als bestierster van het huishouden, bereikt met 
het laten vooropgaan van deze wetenschappelijkheid in paradepas 
alleen, dat de niet geleerde vrouwen (die naar des schrijvers 


BIBLIOGRAPHIE. 57 1 

hart) al op bl. II van de Inleiding worden geërgerd en van 
verder lezen afgeschrikt en dat enkel de blauwkousen (zijn 
nachtmerries) verder lezen, om dan in hoofdstuk II op háár 
beurt te worden geërgerd en afgeschrikt. 

Had mr. B. J. F. Steinmetz zich ertoe bepaald, zijn tweede 
hoofdstuk als brochure uittegeven, d.w.z. met een forschen 
ruk de huisvrouw, de gemoderniseerde, de wel-voorbereide 
opvoedster van kinderen en koopster van huishoudbenoodigdheden, 
te plaatsen op het voetstuk dat zij verdient, in stede 
van rechts en links haar te flankeeren met beelden van vrouwen 
zooals zij, meent hij, niet mogen en moeten zijn, hij zou de 
aandacht zijner lezers hebben geconcentreerd op dat wat hij in 
de voornaamste plaats te zeggen had. Thans leidt hij die aandacht 
aanhoudend en onnoodig af. 

Onnoodig. Al wat hij zegt, en goed zegt, over wenschelijke 
hervormingen in de gezinstaak der vrouw, laat zich denken 
naast en te midden van allerhande feminisme, waarvan het 
overigens er niets toe doet of het den heer Steinmetz sympathiek 
is of niet. De toekomst zal het heden gelijken: zij zal kennen 
de huismoeder (en dan liefst de zoo goed mogelijke huismoeder, 
die zich moge inspireeren op Steinmetz' tweede hoofdstuk) en 
zij zal kennen de vrouwen, die niet, nog niet, of niet meer, 
huisvrouwen zijn, maar uit bedrijfsarbeid moeten leven. Het 
zal voor deze laatste soort vrouwen gewenscht en voor de 
maatschappij, die ze te voeden heeft, van voordeel zijn, zoo 
ook zij voor hare, niet huishoudelijke, werkzaamheden zoo goed 
mogelijk zijn toegerust. 

De heer Steinmetz is wel zoo goed, het vrouwenkiesrecht te 
willen toestaan. Maar dan zal, als de democratie van mannen 
en vrouwen samen de wetgeving in handen zal hebben en daardoor 
haar, noch onbeperkten, noch onbeteekenenden, invloed kan 
uitoefenen op het maatschappelijk leven, de rest op den duur 
zich wel schikken zooals de belangen der gemeenschap dit zullen 
vorderen. Hoe precies, wie zal het voorspellen? Allicht met onbeperkte 
toelating van vrouwenarbeid evenmin als de mannenarbeid 
zonder reglementeering kan worden gelaten. 

Maar dit raakt, zal de heer Steinmetz zeggen, het leven der 
arbeidsters, terwijl ik het opzettelijk bij uitsluiting over de 
„burgerlijke" vrouwen had. Maar ook voor dit vraagstuk van 
den „dames"-arbeid moet gelden hetzelfde uitgangspunt, dat 
maatschappelijke gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen nog 
iets anders dan gelijkheid is en dat recht en rede alleen dan 
zullen worden betracht, zoo de ongelijkheid van beide geslachten 
in het oog wordt gehouden; doch tevens, dat die ontwikkeling, 


572 BIBLIOGRAPHIE. 

waartoe men van nature bestemd en geschikt is, het best in 
vrijheid zich toont. Geen staketsels, dan waarvan het algemeen 
belang zich laat bewijzen! Dan vindt dit algemeen belang zijn 
eigen weg. 

Men zal in die toekomst vergeten zijn, wat deze schrijver 
tegen het feminisme van zijn dagen fulmineerde. En zoo niet, 
men zal het hem willen vergeven. Want voor het huisbijbeltje 
van de huisvrouw der toekomst bevat zijn tweede hoofdstuk 
vele en goede elementen. 

v. B. 

DE GIDS. 

II. 

DE GIDS. 


EEN-EN-TACHTIGSTE JAARGANG. 

1917. 

ONDER REDACTIE VAN 

D. VAN BLOM, H. T. COLENBRANDER, J. HUIZINGA, 
J. P. KUENEN, JOHAN DE MEESTER, R. P. J. 
TUTEIN NOLTHENIUS EN JAN VETH. 
TWEEDE DEEL. 

AMSTERDAM, 
P. N. VAN KAMPEN & ZOON. 
1917. 



BOEK-EN KUNSTDRUKKERIJ, V/H. ROELOFFZEN-HÜBNER EN VAN SANTEN. AMBT. 


INHOUD 
VAN HET TWEEDE DEEL. 


Bladz. 

BECKER (Mevr. J. M. GOEDHART) zie GOEDHART. 

BLOM (Prof. Mr. D. VAN), Van zee tot meer en land. (Met 
een schetskaartje) .. ................................... 124 

GEYL (Dr. P. C.), De constitutioneele ontwikkeling van het 

Britsche Rijk............ .......................0.4.0 515 


GOEDHART—BECKER (Mevr. J. M.), De dood van de oude 
mevrouw van Leeuwen ............................... 280 
HOLST (A. ROLAND), Voorbij de Wegen ................. 458 
JENKS (EDWARD), Het individualisme van het Engelsche recht 310 
JONGE (H. J. KIEWIET DE), De politiek der toekomst 1, 195, 383 
KERN (Prof. Dr. H.), Een Indische wedergade van de legende 
der Heilige Lucia ....... ........................... 534 
KIEWIET DE JONGE (H. J.) zie JONGE. 
KUENEN (Prof. Dr. J. P.), Relativiteits-theorie............ 96 
LULOFS M. Sc. (Dr. W.), De electrificatie van Nederland.. 292 
1VIEESTER (J. DE), Het Tooneel................. 177, 369, 568 
MOES (WALLY), Vrouw Schenk ......................... 79 
MULLER (Dr. HENDRIK P. N.), Onze vaderen in China 163, 327 
NOLTHENIUS (R. P. J. TUTEIN), Een bezoek aan Coppet. 
De moeder. ........................................... 472 
PINKHOF (S.), Verzen .................................. 466 
ROLAND HOLST (A.) zie HOLST. 
RUTTEN (Dr. FELIx), Grieksche gedichten ................ 266 
SCHARTEN (CAREL), Clorinda ........................... 52 


Bladz. 
SCHARTEN (CAREL), Overzicht der Nederlandsche letteren, 

XXXVI. Van Marcellus Emants tot Nico van Suchtelen. 
Marcellus Emants, Liefdeleven. -- Johan de Meester, 
Carmen. — L. Couperus, Van en over mijzelf en anderen. 
— Arthur van Schendel, Verhalen. Arthur van 
Schendel, De mensch van Nazareth. 
— 
G. F. Haspels, 
David en Jonathan. -- Gerard-- 
van Eckeren, 
De Van Beemsters. --Nico van Suchtelen, De stille 
lach. A. J. Zoetmulder, De verloving van Jaap

— 

Mennings. -- Louis Carbin, De zuivere Eros, liefdesroman. 
— Herman Middendorp, Het schoone mysterie. 
— —

Herman Middendorp, De klop van het bloed.
Jo van Ammers-Kuller, De verzwegen strijd. -- Gerard 
van den Hoek, Het kostelijk leven. --Frits Hopman, 
De proeftijd. --Felix Timmermans, Pallieter ....... 546 

SPEYER (NANNY), Strand. ............................... 471 
TEIRLINCK (HERMAN) en KAREL VAN DE WOESTIJNE, De 
leemen torens. Kronijk van twee steden ........23, 225, 412

 

TUTEIN NOLTHENIUS (R. P. J.) zie NOLTHENIUS. 

VETH (Dr..JAN), Gebed van den Soldaat ................. 470 


WASCH (KAREL), Dialoog ............................... 260 


WOESTIJNE (KAREL VAN DE) zie TEIRLINCK. 

Aanteekeningen en opmerkingen. 
Boerhaave Europa, door Prof. Dr. J. HUIZINGA ...... 541 

...............................


Binnenlandsch overzicht .. 573 

Buitenlandsch overzicht ......... ............... 180, 372, 580 


Bibliographie. 
Mr. H. L. A. Visser. De collectieve psyche in recht en 

staat...................... ................... 187 


F. Sartiaux, Morale kantienne et morale humaine ..... 381 
Charles Grolleau, Une gloire de la Flandre: Guido Gezelle 583 

DE POLITIEK DER TOEKOMST. I) 

I. INLEIDING. 
Na den oorlog dwingt de macht der werkelijkheid de 
oplossing van geweldige staatsproblemen af. De volksgroepen 
--gekneusd of gesterkt moeten zich weder ineenvoegen 
tot normale verbanden. 

1) Fragmenten van een groot geschrift: De Staat, Inleiding tot een 
politiek systeem, gedagteekend „Buitenzorg, Augustus 1916'. De keuze 
is geschied met verlof van, doch buiten mogelijkheid van overleg met 
den schrijver. De indeeling van zijn werk is als volgt: 

VOORWOORD. 

HOOFDSTUK I. -INLEIDING. 

1. De methode. 
§ 2. Classificatie der sociale verhoudingen. 
§ 3. De oeconomische verhoudingen. 
§ 4. De ideologische verhoudingen. 
g 5. De rechtsverhoudingen. 
§ 6. De nationale verhoudingen. 
HOOFDSTUK II. - DE OECONOMISCHE VERHOUDINGEN. 
§ 7. Theorie. § B. Politiek. 
HOOFDSTUK III. -- DE IDEOLOGISCHE VERHOUDINGEN. 

§ 9. Theorie. § 10. Politiek. 
HOOFDSTUK IV. - DE RECHTSVERHOUDINGEN. 

511. Theorie. § 12. Politiek. 
De Gidsbijdrage, die wij uit het handschrift trekken, deelen wij in als volgt: 
I. Inleiding. — 1. Fragment uit het Voorwoord. 2. Fragmenten uit 
§ 2. 3. Fragmenten uit § 7. 
II. Stoffelijke belangen. 
III. Geestelijke belangen. 
IV. Recht. 
II—IV zijn (slechts weinig verkort) de §§ 8, 10 en 12 van het werk. 
(Noot van de Redactie). 
1917 H. 1 


2 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

Verandering in de sociale structuur, onder den vormenden 
drang van het leven, is onontkoombaar. In hoeverre die 
drang zal werken als blinde natuurkracht of onder bewuste 
leiding, in hoeverre de wordende structuur die van een 
ruïne of van een grootsche ómbouwing zijn zal, is grootendeels 
afhankelijk van het inzicht der leiders, den wil der 
massa, en beider zelfvertrouwen. Waar een dezer factoren 
ontbreekt blijft de verstoring chronisch. Maar nooit was het 
inzicht betrekkelijk zoo verhelderd als nu, na een eeuw van 
sociale en historische studiën. Nooit was de volkswil zoo 
weidsch georganiseerd en zoo machtig. Nooit gaven de 
dagelijks om ons heen opgeloste problemen zulk een vast 
vertrouwen in het vermogen ook de komende te beheerschen. 

Men moge den wereldoorlog het hevigste volkerenkataklysme 
noemen in de geschiedenis onzer planeet de mogelijkheden 
voor wederopstanding, met steun van techniek, 
wetenschap en nationalen levenswil, zijn eveneens van ongekenden 
omvang. Uit de diepe lagen van het verleden 
ontsprong niet alleen deze verwoestende stroom. Ook worden 
daaruit de materialen gedolven om hem te bedwingen en 
te leiden... 

Bij dezen titanischen arbeid, die aan het inzicht der leiders 
en aan de evolutionnaire energie der massa de zwaarste eischen 
stelt, moet men vóór alles practisch wezen. De tijden van 
bespiegeling en illusies zijn voorbij, die van aanvaarding der 
werkelijkheid zijn aangebroken .. . 

Nu de voorheen zoo zorgvuldig bewaakte omperkingen 
op juridiek en oeconomisch terrein zijn weggedrongen, gaan 
productiviteit en weerstandsvermogen alle verwachting te 
boven ... Uit het volkenrechtelijk verkeer tusschen bondgenooten 
groeien levensbanden wier hechtheid oneindig 
grooter is dan die van vroegere tractaten. 

De oorlog sloeg neer wat den storm der werkelijkheid 
niet verduren kon. Hij dwingt te aanvaarden wat bestand 
bleek tegen de huiveringwekkende macht der realiteit. Want 
dat alleen is na den vrede nog over. Bestaansvormen, in 
wier levenskracht lang werd geloofd, verdwijnen als schimmen 
in het rijk van weleer; droomgestalten van voorheen 
worden nu met leven bezield. Zoo is de oorlog niet enkel dooder 
van den schijn, maar ontsluiter tot nieuw leven tevens... . 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

2. 
De behoefte aan een harmonisch verband van oeconomie 
en ideologie is een der kenmerken van het moderne leven. 
De negentiende eeuw heeft het leven in tweeën gebroken. 
Hier de zakelijke, ginds de geestelijke belangen. Zij toont, 
allerwege waarneembaar, de breuk tusschen maatschappij en 
kunst, maatschappij en godsdienst; de zelfverduistering der 
menschheid. Te voren werd het arbeidsleven doordrongen 
van ideëele motieven. Tijdens de splijting der samenleving 
trok het zijn aandacht krampachtig op eigen, oeconomische 
belangen samen een vereniging, die het bewustzijn van 
bijna de gansche gemeenschap afsloot voor de invloeiïng van 
het geestelijk leven. 

Het is verbijsterend geweest, maar noodzakelijk. De 
grootsche omzetting der oude manufactuur en compagnieën 
in de moderne grootbedrijven en hunne kartels eischte de 
hevigste sociale aandachtsspanning. Die is er dan ook aan 
gewijd. Bijna de gansche natuur moet in den winter hare 
krachten samenvoeren om het zaad, de vrucht eener vroegere 
bloeiperiode, in de aarde te doen ontkiemen. Zoo werd 
ook alle geestkracht der volkeren vereischt, teneinde in de 
donkere aardschheid der eeuw van materialisme de vrucht 
van een, met de revolutie verstorven, bedrijfsleven zijn inwendige 
omzettingen te doen volbrengen. Dit proces schijnt te 
eindigen. De jonge kiemen steken boven de aarde uit .. . 

De afsluiting van het licht was ontwikkelingseisch. Maar 
een ervaringsfeit is het, dat de nog dekkende aardkluit 
wordt doorboord. Niet alleen voeding door de wortels, 
ook door de zonnestralen is voortaan noodig. Dit eischt dat 
voortaan oeconomie en ideologie in hun onderling verband 
zullen worden begrepen. De materieele en de ideëele belangen 
behooren niet langer tot twee gescheiden werelden. Al 
schijnen deze tijden katastrophisch, het is de vernietiging der 
oude zaadhulsels om de jonge kiem .. . 

Het recht regelt belangen. Naar twee zijden: die der materie 
en die van den geest. Langen tijd gold deze onderscheiding als 
die tusschen wereldlijk en kerkelijk recht, en voor velen doet 
zij het nog. Het eerste regelt dan de zakelijke, tijdelijke belangen, 


4 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

het tweede de geestelijke, eeuwige. Het eene is „ad rectam 
reipublicae civilis gubernationem, pacem et salutem temporalem 
immediate ordinatum." Het andere „quod civium 
actiones ad finem aeternae beatitudinis dirigit." 1) 

Inderdaad had tot in de achttiende eeuw de kerk, zoowel 
de katholieke als de protestantsche, groote bevoegdheid en 
invloed bij de regeling van belangen betreffende wetenschap, 
kunst, wijding, onderwijs, enzoovoorts. 

In de negentiende eeuw werd dit anders. Omvangrijke 
maatschappelijke groepen wendden zich af van de kerk. 
Haar leiding verzwakte. De staat nam deze aanvankelijk 
niet over. De grondwetten der verschillende staten toonen 
bijna zonder uitzondering hoe staatkundige, geen sociaalpolitieke 
vraagstukken alle aandacht vroegen 2). Noch het 
oeconomisch, noch het geestelijk leven trachtte de staat te 
leiden. Alles werd privaatzaak. In verband met de ontkieming 
van een nieuwe bedrijfswereld is dit begrijpelijk. De kerk 
bleek niet meer, de staat nog niet, bij machte het maatschappelijk 
leven te stijlen. Maar in de laatste jaren 
wordt in toenemende mate van den staat gevergd, leiding te 
geven aan sociaal-politieke belangenregelingen. Deze hebben 
deels een overwegend oeconomischen inhoud, zooals patent-
en octrooirecht, invoer-en uitvoerrecht, enz.; deels een 
moreelen, als beperking van vrouwen-en kinderarbeid, 
ouderdomspensioen, schoonheidscommissie, bijzonder onderwijs. 
Alles wijst op toeneming der regeling van zakelijke en 
geestelijke belangen, welke geschiedt door het recht. Daarmede 
toont het recht, weer in de toekomst beide levenszijden 
te zullen ordenen, zoowel die van de salus temporalis als 
der beatitudo aeterna .. . 

Een drievoudige taak draagt dus het moderne verkeer den 
staat op. Eenerzijds heeft hij het oeconomische, anderzijds 
het ideologische leven te leiden, en dit vindt plaats door 
over beide gebieden de rechtsorde uit te breiden. Doch deze 
uitbreiding van het recht over het gansche maatschappelijk 
leven geschiedt niet, gelijk in de middeleeuwen, van uit twee 

1) Hergenröther, Kirchenrecht, 1905, p. 8. 

2) Cf. Struycken, Het Staatsrecht van het Koninkrijk der Nederlanden, 
1915, p. 165. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

bronnen, staat en kerk, vorst en paus, maar uit den éénen 
rechtswil der massa .. . 

Niet dáärom alleen hebben staat en maatschappij zich in 
de vorige eeuw zoo ver mogelijk van elkander verwijderd, 
om oude banden te verscheuren. Blijkbaar ook, om nieuwe 
aan te kunnen leggen. Meer nog, het lijkt wel of het volk 
den staat tot orgaan van zijn drang tot zelfreorganisatie maakt. 
De staat als orgaan van volksrechtsovertuiging. De staat, 
orgaan van het recht... 

3. 
... Met de waardeleer betreedt men het centrale gebouw der 
oeconomie; het forum, waar eminente en andere geleerden 
hun principieele beschouwingen verkondigen. Langer dan een 
eeuw reeds klinken de pleidooien, maar partijen namen nog 
geen eensluidende conclusie. 

Met het waardeprobleem zijn twee andere problemen 
verbonden, die der oeconomische beteekenis van den arbeid 
en van de kapitaalrente ... . 

De oeconomische waar ontstaat uit samenwerking van 
kapitaal en arbeid, en eindigt met op de markt gewaardeerd 
te worden naar haar nut en haar schaarschte. De marktwaarde 
wordt bepaald door de beteekenis der waar voor de bevrediging 
van onze behoeften. Deze subjectieve waarde blijkt 
afhankelijk te zijn van de hoeveelheid beschikbare goederen. Is 
deze gering, dan schat men de waarde groot, en omgekeerd.. . 
Bij een gegeven goederenvoorraad en gegeven behoeften 
wordt de waardemaat der goedereneenheid bepaald door het 
nut, hetwelk de laatst beschikbare eenheid ons verzekert. 
Zoodanig nut noemt men de finale of marginale nuttigheid; 
ook wel het grensnut. Waardemaat van goederen is dus hun 
grensnuttigheid. 

Maar in mensch en menschheid leeft niet een enkele maar 
een dubbele primaire behoefte: zoowel aan arbeid als aan 
voedsel. Ontbering evenzeer als overmaat van elk dezer, 
maakt enkeling of gemeenschap ziek. Vragen wij dus naar 
de beteekenis van waren voor de bevrediging van onze 
totale levensbehoefte, dan geeft de marktwaarde daarvan een 
zeer eenzijdig beeld. Elk product bevat arbeid en daardoor 


6 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

een zekere beteekenis voor de bevrediging der behoefte om 
te arbeiden, dat is, een zekere arbeidswaarde. Deze arbeid 
kan echter niet worden gepraesteerd zonder grondstof of 
werktuig; zonder kapitaal.... Uit hoeveel arbeid en kapitaal, 
hoeveel ontbering en vreugde, een product is ontstaan laat 
de markt onverschillig. Zij oordeelt alleen naar het nut en 
de schaarschte der goederen of diensten. Maar voor hen die 
het product schiepen zijn arbeidsleed en arbeidsvreugde 
gewichtige levensfactoren ... . 

De arbeid wordt hoofdzakelijk gewaardeerd naar de opgewektheid 
of den weerzin, welke het laatste uur geeft. Voor 
iemand die zes uur per dag boeiend sociaal-nuttig werk verricht, 
in een aangename omgeving, is de geheele dagtaak 
bekoorlijk; voor wie twaalf uur arbeidt in een ongezonde 
fabriek is het gansche werk, van af het eerste uur, weerzin 

Maat der arbeidswaarde voor den werknemer-wekkend. 
is dus de marginale aantrekkelijkheid van de laatste tijdeenheid 
waarin gewerkt wordt. 

Maar niet alleen voor den arbeider heeft het door zijn 
toedoen vervaardigd product een waarde, welke verschilt 
van de subjectieve waardeering op de markt. Ook voor den 
kapitalist ... . 

Voorzoover vermogensbestanddeelen als kapitaal voor het 
verkeer beschikbaar worden gesteld, houden zij op tot de 
levensomgeving te behooren. Er wordt afstand van een behoeftevervulling 
gedaan, wanneer vermogensbestanddeelen aan 
het verkeer overgegeven worden. Besluit de kapitalist er toe, 
dan spreekt de Engelsche oeconoom, in navolging van Se-
nior,1) van abstinence, onthouding; een term die na Mc. Farlane, 
Marshall en anderen door waiting, verbeiding, is vervangen. 
De rente wordt als vergoeding voor dit wachten beschouwd. 

Van de zijde der socialisten is over deze theorie een 
homerisch gelach opgegaan. Lassalle beschreef hiernaar de 
wereld van geldmagnaten als onthouders en asceten; ,, Hauptbüsser 
das Haus Rothschild". 2) 

Von Böhm Bawerk heeft op de misvatting hierin gewezen, „) 
maar geheel was die al opgeheven door den vorm waarin 

1) Outlines of the Science of Political Economy (1833) p. 68. 
2) Capital und Arbeit (1864) p. 110. 
3) Capital und Capitalismus I (1900), p. 333. 



DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

Carver de verbeidings-theorie heeft vervat. 1) Het is bekend, 
dat wanneer men vermogensbestanddeelen spaart, dit geschiedt 
omdat men in de toekomst daarvan een zeker profijt verwacht. 
Nu zijn er twee mogelijkheden. Iemand ontzegt zich de 
vervulling van behoeften, omdat hij meent van het geld, 
daaraan te besteden, in de toekomst meer nut te kunnen 
hebben. Een ander geval is dat iemand eigenlijk niet weet, 
wat hij met zijn vele geld doen moet, en het daarom maar 
in belegging geeft. In het eerste geval is er van onthouding 
of wachten sprake, in het tweede geval niet.... Is dus bij 
overvloedige vermogensbestanddeelen van een inboeten geen 
kwestie, dan kan ook de vergoeding daarvoor uitblijven.... 

Zwaarder of lichter wordt het onthoudingsoffer geacht, 
naar het offer dat het laatste toevoegsel aan de hoeveelheid 
bespaarde vermogensbestanddeelen vergt .. . 

Elk product heeft dus niet enkel een arbeids-, maar ook 
een ontzeggingswaarde. De eerste bevredigt naarmate zij 
grooter, de tweede naarmate zij geringer is. Beide waarden 
bestaan echter uitsluitend voor hen, die direct of zijdelings 
oeconomische waarden scheppen, en voorzoover zij aan het 
tot stand komen daarvan deelnemen. Beide hebben een 
uiterst geringe beteekenis voor hen die op de markt de 
producten naar hun marginale nuttigheid waardeeren. Alle 
goederen en diensten zijn voor arbeider en kapitalist, als 
producenten, de belichaming eener hoeveelheid positieve of 
negatieve arbeids- en ontzeggingswaarde, voor den kooper 
als consument de belichaming eener hoeveelheid positieve 
of negatieve consumptiewaarde. In tegenstelling tot de 
consumptiewaarde noemen wij de arbeids- en ontzeggingswaarde 
tezamen de productiewaarde. 

Het product is einde der voortbrenging, maar aanvang 
der markt-verhandeling. Voor den producent zijn de offers 
aan arbeid en kapitaal de oorzaak, nut en schaarschte van 
de waar het gevolg van haar voortbrenging. Voor den 
consument is echter de omstandigheid, dat een waar nuttig 
en schaarsch blijkt, oorzaak van zijn waardeering, en hij 
acht de voortbrenging dier waren een gevolg van het feit, 
dat zij op de markt gewaardeerd worden. Bij de voortbrenging 

1) Quarterly Journal of Economics 1893, p. 40 e. v. 


8 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

onderscheidt men ter dege een offer aan arbeid en daarnaast 
een offer aan behoeftebevrediging. Op de markt laat dit 
onderscheid ieder onverschillig. Men erkent hoogstens een 
algemeen voortbrengingsoffer; maar de resultaten der samenwerking 
tusschen kapitaal en arbeid vormen voor den consument 
één onscheidbaar geheel. 

Die in hun theorie blijk geven te accentueeren wat hier 
als de productiewaarde beschouwd wordt, zijn met degenen, 
wier aandacht op de consumptiewaarde gericht is, voortdurend 
in strijd over vragen van oorzaak en gevolg, van 
dualiteit of homogeneïteit in arbeids- en onthoudingsoffer, 
van aanvang en einde, regel en uitzondering, kortom over 
polaire tegenstellingen .. . 

Bepalen wij ons tot von Böhm Bawerk als belangrijksten 
vertegenwoordiger dergenen die de consumptiewaarde laten 
overwegen. „Wir mögen entweder annehmen, dass der zeit 

Abstand den Nutzen eines erwarteten künftigen Zieles-liche 
in unserer Schätzung verkleinert, oder, dass derselbe die in 
unserer Schätzung zu berücksichtigenden Opfer um das 
Warteopfer vergrössert: aber so viel ist gewiss, dass wir 
unmöglich beides zugleich annehmen können." 1) Töch wel. 
Men moet beide beurtelings evenzeer aanvaarden, als in het 
oeconomisch verkeer het bestaan van productie èn consumptie. 
Als Marshall wijst op de belangrijke sociale en oeconomische 
beteekenis van de „marginal disutility of labour", meent von 
Böhm Bawerk daartegenover, dat de invloed van de behoefte 

voor waardebepaling regel, arbeidsleed slechts-bevrediging 
uitzondering is. 2) Van zijn standpunt is dit vanzelfsprekend. 
Op de markt vraagt men niet naar levensgeluk van den 
arbeider, maar en ook de arbeider zelf — naar wat het 
goedkoopste is. Daarbuiten echter wèl. 

Tusschen arbeids- en onthoudingsoffer erkent von Böhm 
Bawerk geen wezenlijk onderscheid. „Vor allem halte ich 
es für unrichtig", schrijft hij, „in dem Genussaufschub, der 
mit der Widmung von Arbeit für ein entferntes Genussziel verbunden 
ist, ein separates, neben der Arbeit selbst zu berechnendes, 
Opfer zu erblicken ". 9) Voor hem is de arbeid der 

1 ) Capital und Capitalismus I (1900), p. 629. 
1) Kapital und Kapitalzins I I (1912), p. 300. 


3) O. c. I, 624. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

meeste menschen „eine mit einem positiven Leiden verbundene 
Anstrengung, und ein Mittel zur Erreichung vielseitiger 
Genusszwecke". Het komt er op aan, „ob wir uns mittelst 
des aufgewendeten Arbeitstages auch sonst hätten einen 
Genuss verschaffen können, der grösser ist, als das Leid 
welches uns die eintägige Arbeitsplage verursacht oder 
nicht". 1) 

Dit alles wordt niet aangehaald om het te bestrijden. Slechts 
om het als de eene helft in een ruimer systeem in te voegen. 
Von Böhm Bawerk's inzicht is in hoofdzaak georienteerd 
op de rust, waarin niet meer gearbeid wordt, en 
op de vermogensbestanddeelen welke niet meer circuleeren. 
In dien toestand is inderdaad alle arbeid een rustverstoring, 
een leed, en elke ontzegging van aanwezige goederen 
of genotmiddelen een offer. De huidige levenswelvaart 
wordt hooger geschat dan een toekomstige, en er is dus 
in dezen gedachtengang een zeker bedrag noodig om. 
den rustenden arbeider en den over zijn rijkdom beschik kenden 
kapitalist uit hun evenwichtstoestand te lokken en 
tijdelijk aan het verkeer te doen deelnemen. Dit agio op 
een toekomstige welvaartspositie schept in zekeren zin den 
arbeidsprijs, maar vooral de kapitaalrente, en eventueel de 
meerwaarde op den arbeidsprijs. 2) 

Deze tendenz nu naar een welvarenden rusttoestand is 
zeer reëel en algemeen-menschelijk. Maar het is niet de 
eenige. En dit miskend te hebben is oorsprong van de 
eenzijdigheid der Duitsch-Oostenrjksche school. Er is evenzeer 
een onloochenbare tendenz tot activiteit, tot schepping, 
tot daden. Deze moge in het huidig verkeer zoo deerlijk 
misbruikt zijn, dat arbeidsdrang tot arbeidsweerzin is omgeslagen 
— dat is slechts een kwestie van grensoverschrijding. 
Deze arbeidsdrang is juist gericht op datgene wat 
geschapen zal worden, vindt zijn bevrediging niet in het 
momenteele of verledene, maar in de toekomst, wanneer 
nieuwe scheppingen zullen ontstaan zijn. De kunstenaar, de 
zakenman, leeft met zijn aandacht in wat komen zal. Daarvoor 
offert hij werkkracht, vermogensbestanddeelen, rust, 
zelfs welvaart op, omdat het wordende hem belangrijker is 

1) 0. c., p. 341. 2) O. c. 1I, 545. 


10 DE POLITIEK DER TOEKOMST 

dan het gewordene met zijn rustig bezit. Zij schatten niet, 
gelijk von Böhm Bawerk, het huidige boven het komende, 
maar het komende boven het heden .. . 

Grensnuttheorie, arbeidswaarde, onthoudingswaarde; hiermede 
zijn drie componenten ter waardebepaling gevonden. 
Maar zij bestaan alle drie uit subjectieve waardeeringen. De 
grensnuttheorie erkent dit zelf; van de arbeids- en onthoudingswaarde 
is het evident. Al mogen dus reeds twee eenzijdige 
opvattingen in haar synthese zijn gedemonstreerd, deze 
gansche demonstratie toont nog slechts de subjectieve zijde 
van het probleem. 

Maar de objectieve zijde is reeds empirisch ervaren, in de 
erkenning van het bestaan van een dubbele circulatorische 
beweging, die der functioneerende arbeidskracht en der 
structuurvormende vermogensbestanddeelen. Zij zijn de beide 
fundamenteele factoren der oeconomische maatschappij. Het 
sociale weefsel, met zijn velerlei figuren, ontstaat door de 
beweging van den arbeidsspoel in het kapitaalstramien. 

De objectieve waarde van goederen wordt, volgens de 
Oostenrijksche school, gevormd door den prijs, het geldquan 

-

turn waarin de subjectieve waardeeringen worden geobjectiveerd. 
En daarmede, met de geldswaarde, komen wij tot 
de allesbeheerschende vraag: In welke verhouding moet de 
objectieve geldopbrengst van een waar worden verdeeld 
tusschen de beide objectieve elementen, de circuleerende 
arbeidskrachten en de circuleerende vermogensbestanddeelen, 
kortweg tusschen arbeid en kapitaal? Is deze verhouding 
bekend, dan kan daarna het voor elk van beide groepen 
bestemd bedrag tusschen de leden daarvan worden verdeeld 
volgens de persoonlijke, subjectieve bijdragen welke zij tot 
de objectieve waardevorming hebben geleverd. M. a. w., 
eerst nadat bepaald is welk aandeel den arbeiders of werknemers 
en den kapitalisten, als sociaal complex, in de opbrengst 
toekomt, kan volgens bepaalde verhoudingen dit aandeel 
onder de gegadigden worden verdeeld. Eerst daarbij wordt 
de subjectieve waardeleer van groot belang. 

Op dit punt is het noodzakelijk, de Marxistische waarde 

onderzoek te betrekken .. .-leer in het 

Als tegen de grootsche formule, dat waarde gestolde arbeids



DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

tijd zou zijn, de theoretische oeconomie haar critiek inzet, 
dan waait door haar, soms wat droog, betoog een bijzondere 
geur. De auteur ontkurkt een flesch ouden wijn, en doet 
bij het proeven twee vragen: 

Zou de waarde hiervan gelijk moeten worden geacht aan 
die van een minder belegen flesch ? Men antwoordt: neen. 
Dus, zegt hij, is die waarde zonder arbeid verkregen. 

Men knikt toestemmend. Eerste uitzondering. Dan, het 
etiket toonend, herneemt hij: Zou wijn van dezen berg, 
gebotteld op dit kasteel, in dit beroemde jaar, in waarde 
gelijk zijn aan die van een willekeurige helling in een wille 

jaar, waaraan toch ongeveer evenveel arbeid besteed-keurig 
is? Men antwoordt weer ontkennend. De conclusie van den 
gastheer luidt dan: waarde kan dus ook ontstaan door den 
duur van het voortbrengingsproces, en door zeldzaamheid. 

Alle pogingen om op het gebied der subjectieve, in concreto 
toetsbare waardeleer, de marxistische te verdedigen of 
te redden, hebben gefaald. Maar er is een dubbel misverstand, 
wanneer men met von Böhm Bawerk meent slechts 
één woord te behoeven te spreken zum Abschluss des 
Marxschen Sytems. 

Ten eerste wordt van sociaal-democratische zijde meer of 
minder duidelijk opgemerkt, dat Marx in zijn waardeleer een 
abstract-logische, dus in zekeren zin aprioristische, hypothese 
heeft willen stellen om de verschijnselen der kapitaalwereld 
te analyseeren. Marx wilde — aldus zeer duidelijk de Vooys 
de kapitalistische productiewijze verklaren, en moest dit doen 
van uit een grondbegrip. Dat grondbegrip, dat noodzakelijk 
abstract moest zijn, is de waarde. 1) Sombart noemt dan ook de 
waarde-theorie: „eine gedankliche Thatsache, eine Hypothese." 

Hiermede wordt de marxistische waarde-theorie niet minder 
belangrijk, maar het gaat hier niet om abstract-logische, doch 
om concreet-empirische gegevens. En bij de overvoering van 
de eerste in de tweede heeft men te bedenken, dat kenmerk 
van onze ervaringswereld de begrensdheid in ruimte en tijd 
is, zoodat indien het abstracte in die ervaringswereld binnentreedt 
het daarmee een beperking ondergaat. En dit beteekent 
voor de marxistische arbeidswaardeleer dat de abstracte 

1) Kritiek op de Marxkritiek van Mr. Treub, XXe Eeuw, 1903, p. 19. 


12 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

algemeenheid van den art lid in concreto begrensd wordt 
door de kategorieën van o conomische ruimte en tijd, dat 
wil zeggen, beperktheid ir omvang (schaarschte) en duur 
van het productie-proces. Ieder is vrij een theorie of for-
mule op te zetten zoo alg( meen als hij verkiest, maar om 
aanvaard te worden voor ;en bepaalde verschijnselenreeks 
moeten daarin noodzakelijk 3,rwijs de constante factoren of 
coëffrcienten worden ingev erd, welke aan die verschijn 

zijn ontleend. 
,
iil men in casu een abstracte-selenreeks 
waardeformule toepassen c 9 een concrete goederenwereld, 
dan moet men de coëfficier !en van ruimte en tijd, dus van 
relatieve schaarschte en rel rtieven duur invoeren. En als 
dit geschiedt, is de marac 'stische formule n i e t met de 
ervaringswereta in strija. 

Dit logisch postulaat, dat niet alleen arbeid, maar ook 
zeldzaamheid en tijd waardevormend zijn, wordt ook historisch 
bevestigd. Immers wanneer behalve arbeid deze beide 
elementen waarde scheppen, dan moeten ook zij bij de wording 
van het kapitalisme duidelijk aanwezig zijn. Dit is 
dan niet alleen verklaarbaar als scheiding van arbeid en 
productiemiddel, maar de zeldzaamheidswaarde en het tijdselement 
moeten daarbij evenzeer waarneembaar blijken. Dit 
nu is door Sombart aangetoond. Zeldzaamheidsproducten 
zijn bij uitnemendheid ' de weeldeartikelen. De mogelijkheid 
om op een bepaald oogenblik vele goederen aan de markt 
te brengen, of een in korten tijd te produceeren, wordt voornamelijk 
gevergd bij oorlogsleveranties. Welnu, Sombart toont in 
zijn studiën 1) aan, dat de productie van weeldeartikelen en 
van militaire goederen de twee voornaamste componenten 
waren die het kapitalisme deden ontstaan. Hij mag daarbij 
eenzijdig de marxistische opvatting hebben geloochend, ter 
adstructie van ons betoog bevat zijn onderzoek overtuigend 
materiaal. 

Maar er is nog een tweede misverstand. Marx ziet den 
arbeid als een objectieven socialen factor, von Böhm Bawerk 
als een subjectief individueel ondervinden van rustverstoring. 
Deze interpretatie van Marx is die der kundigste Marxisten. 

1) Studien zur Entwicklungsgeschichte des modernen Kapitalismus, 

1913 I Luxus und Kapitalismus, II Krieg und Kapitalismus. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

„In der Tat" schrijft Hilferding 1) „ist im Begriff der 
Wert schaffenden Arbeit bei Marx jede individuelle Bezie 

ausgelöscht, erscheint die Arbeit nicht als Lust-oder-hung 
Unlustempfindungen erregend, sondern als eine objektive, den 
Waren inhaerente Grösse. Während die Arbeit so für 
Böhm nur als eine der Bestimmgründe der Wertungen der 
Individuen erscheint, ist für Marxsche Betrachtung die Arbeit 
Grundlage und Bindeglied der menschlichen Gesellschaft. 
Indem die Arbeit in ihrer gesellschaftlichen Bestimmtheit, 
also als Gesamtarbeit der Gesellschaft gefasst, von der jede 
individuelle Arbeit nur einen aliquoten Teil bildet, zum 
Prinzip des Wertes gemacht wird, werden die volkswirtschaftlichen 
Erscheinungen einer objektiven, vom Willen des 
einzelnen unabhängigen und von gesellschaftlichen Zusammenhängen 
beherrschten Gesetzmässigkeit unterworfen." 

Deze „gesellschaftliche Zusammenhänge" vormen den (eveneens 
objectieven) factor der sociale structuur. Het is deze 
structuur, waarbinnen en volgens welke de arbeidsfuncties 
optreden, die overeenkomt met wat door de Marxisten de 
organisatie der productiekrachten genoemd wordt. Deze organisatie 
resulteert uit de zoogenaamde productieverhoudingen. 
„In letzter Instanz können alle Aenderungen in der gesellschaftlichen 
Struktur zurückgeführt werden auf Aenderungen in 
den Produktionsverhältnissen, also auf Aenderungen in der 
Entwicklung der Produktivkraft und der Organisation der 
Arbeit". 2) 

De waarde, de vermogensbestanddeelen, en a fortiori het 
kapitaal, zijn in de marxistische theorie gestolde arbeidstijd. 
Hieruit volgt noodzakelijk dat alleen de circulatorische beweging 
der arbeidskracht als „Grundlage und Bindeglied" der 
maatschappij wordt erkend. Maar wanneer men in de 
abstracte waardeformule de grootheden voor oeconomischen 
tijd en ruimte invoert, wanneer dus in het reëele verkeer 
ook nog andere waardevormende factoren blijken op te 
treden, volgt daaruit tevens het bestaan van een tweede 
„Grundlage und Bindeglied". Deze is de oeconomische 
structuur welke door de vermogensbestanddeelen gevormd 
wordt. 

1) Von Böhm Bawerks Marxkritik, Marxstudien I 1904 p. 53. 
2)L. c. 



14 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

Het essentieele verschil tusschen de marxistische oeconomie 
en de hier geschetste voorstelling is dus dit. Marx 
beschouwt één enkelen socialen factor, den maatschappelijken 
arbeid. Wij meenen een dubbelen factor te onderscheiden 
èn door empirische inductie èn door logische deductie, 
namelijk arbeid en kapitaal. Marx verklaart het kapitaal 
als een gevolg, een stolling, een secundair element; wij 
als één van de beide primaire elementen, zooals ook in de 
biologie de functies en de structuren beide primaire elementen 
zijn van het organische leven, en niet de structuur uitsluitend 
als een gevolg der functie te beschouwen is. Wat 
Marx arbeid noemt, is misschien ten deele wat in ons 
betoog oeconomische levensdrang geheeten wordt, 1) maar 
zoodra deze optreedt in de realiteit, waarvan polariteit het 
kenmerk is, versch int die drang in zijn polaire tweevoudigheid 
van werklust en voedingsbehoefte, van wil en macht, 
van arbeid en kapitaal, van functie en structuur. De hier 
beproefde bouw van een politiek systeem sluit het Marxisme 
niet uit; aansluiting is direct mogelijk door een, juist bij 
sociaal-democraten zoo gezonden zin voor ervaring en werkelijkheid. 


De Duitsch- O ostenrijksche school nam positie tegenover 
de Engelsch-Amerikaansche, doordat de eene voornamelijk 
de consumptie-, de andere de productie-waarde in het oog 
vatte. Het analoge ziet men tusschen de Marxisten en 
hunne tegenstanders. Is het niet vanzelfsprekend dat, wanneer 
de een op de subjectieve waardeering van de consumptie 
is georiënteerd en den arbeid als een subjectief 
offer opvat, terwijl de ander de objectieve waardeering 
zoekt van de productie en den arbeid als een objectieve 
grootheid beschouwt zij dan vruchteloos debatteeren? 
Von Böhm Bawerk verklaart de Marxisten voor overwonnen. 
Waarom? Omdat hij hen, met klem van argumenten, 
verjaagd heeft van het subjectieve gebied dat hij 
beheerscht. De Marxisten verwijten aan de Oostenrijksche 
school, dat zij de oeconomie zelve van hare beschouwing 
uitsluit. „Statt oekonomischer, gesellschaftlicher Beziehung 

1) „ Drijfkracht van den oeconomischen kringloop", heeft de schrijver 
het in § 3 geformuleerd, „is in laatste instantie de wil tot levensmacht.' 

(N. v. d. R.). 

DE POLITIEK DER TOEKOMST. 15 

wählt sie zum Ausgangspunkt ihres Systems die individuelle 
Beziehung zwischen dem Menschen und den Dingen". 1) 
Is dit wonderlijk, wanneer men bedenkt dat de Marxisten 
voornamelijk den horizont kennen van het objectieve gebied, 
waarachter eerst het subjectieve gelegen is? Doch een 
maatschappijleer welke breed en menschelijk alle strevingen 
begrijpen evil, kan noch van een eenzijdige vooropstelling 
der individualiteit, maar evenmin van een der collectiviteit 
uitgaan. Individu en gemeenschap zijn de reëele, aldoor 
ervaarbare polen waartusschen het sociale verkeer zich 
beweegt. Eenzijdige miskenning staat ieder vrij, behalve 
den staatsman die alle belangen heeft te regelen en te 
bevorderen. Zoolang niet door één theorethische voorstel 

methode zoowel het subjectieve als het objectieve-ling of 
gebied wordt omvat, zoolang zullen burgerlijke met sociaaldemocratische 
oeconomen strijden. Maar al wordt die synthetische 
methode hier gevolgd, toch ligt de oplossing van de 
controverse dieper. Want achter elke methode staat een 
volksdeel met zijn levensovertuigingen. Achter de marxistische 
hoe lang ze al als onhoudbaar wordt betheoretiseerd — 
blijft groeien het proletariaat. Achter de nationaal-oeconomische 
staat het machtige kapitalisme. Maar nu de moderne gemeenschap 
niet langer wenscht te volharden bij zoo scherpe 
scheiding tusschen staat en maatschappij, tusschen materieel 
en ideeël leven, nu de wereld van strijd tot organisatie 
dringt, staat achter een synthetische methode de levensovertuiging 
van hen die verwachten dat de klassenstrijd 
tot klassenorganisatie voeren zal. Organisatie alleen in 
den zin van evenwichtige levensveyheid van groepen of 
individuen. Maar om dat te bereiken zijn edele leuzen 
en verlangens niet voldoende. Het eischt zelfbewuste politiek, 
volgens een systeem, elastisch, dat is, levend genoeg, 
om daarin elke principieele levensovertuiging in hare betrekkelijke 
belangrijkheid voor het geheel te aanvaarden. 

Wanneer, behalve door arbeid, waarde eveneens door 
duur en zeldzaamheid ontstaat is het verdeelingsprincipe 
tusschen de groep, die door arbeid en die, welke door 

1) Hilferding o. c. p. 61. 


16 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

kapitaal aan de waardevorming bijdraagt, heel eenvoudig. 

Aan den arbeid behoort de totale opbrengst. uitgezonderd 
wat door tijd en zeldzaamheid is ontstaan, of, wat hetzel 
fde is, aan het kapitaal behoort alles, op voorwaarde 
dat wat niet door duur en schaarschte ontstond aan den 
arbeid wordt afgedragen. 

Men wil gewoonlijk aan den kapitalist-ondernemer ook een 
risico-premie toekennen voor het wagen van zijn bezit aan 
een eventueele mislukking der onderneming. Maar er moet 
op worden gewezen dat, op de gevonden basis, die premie 
voor het in de onderneming belegde kapitaal alléén, onverdedigbaar 
is. De mogelijkheid, dat een kapitalist vermogens 

verliest, is geen erger risico dan dat een-bestanddeelen 
arbeider, tevens gezinshoofd, werkeloos raakt, doordat de 
onderneming niet bloeit, te meer daar zoo iets gewoonlijk in 
tijden van malaise of crisis geschiedt en dus een nieuwe 
werkkring extra-moeilijk te vinden is. Kapitalist zoowel 
als arbeider worden bij achteruitgang in het bedrijf op 
den duur beide door verlies van vermogensbestanddeelen 
getroffen. Het moderne verkeer streeft dan ook zeer duidelijk 
naar een regeling der risico-premie voor den arbeider 
door werkeloosheids-verzekering enz. Deze materie moge 
echter nog niet algemeen bevredigend geordend zijn, zij wijst 
op de ontoelaatbaarheid van een risico-premie voor het 
kapitaal alléén tenzij verkregen door machtspositie, en 
deze tracht een politiek systeem juist tot een rechtsbasis te 
herleiden. 

Enkele voorbeelden. Wanneer een beeldhouwer en een 
timmerman een gelijke hoeveelheid van hetzelfde hout bewerken, 
is de kapitaalwaarde in beider product gelijk; den 
beeldhouwer komt het bedrag toe dat zijn werk meer opbrengt 
dan dat van den timmerman. Twee even bekwame werknemers 
ontvangen gewoonlijk ongeveer hetzelfde loon. Produceert 
de een waren waarnaar zeer groote vraag ontstaat, 
de ander juist tegenovergestelde waren, dan is de belooning 
van den kapitaalbezitter in het eerste geval grooter dan in 
het tweede. Is de meerdere vraag aan grooter bekwaamheid 
van sommige of alle arbeidenden te danken, dan zijn de 
werknemers dus niet alle even bekwaam, en krijgen de 
kundigen meer loon. Is daarentegen tot twee partijen goe



DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

deren evenveel arbeid en evenveel kapitaal verbruikt, maar 
moet de eene partij bij lage markt worden verkocht, terwijl 
de andere tot gunstiger prijzen wordt opgehouden doordat 
ruimer bedrijfskapitaal voorhanden is, dan is de grootere 
opbrengst in hoofdzaak niet door arbeid verkregen, doch 
door kapitaal-voorraad. 

Maar, kan men opponeeren, de relatieve schaarschte van 
een artikel, die zoo grooten invloed op den prijs heeft, is 
vaak gevolg van beter afwerking, van bijzondere kundigheden 
der arbeiders, inzicht in den gewenschten omvang 
der productie enz., dus van allerlei oorzaken, door arbeid of 
leiding ontstaan. Moet dan toch het door de zeldzaamheid 
gewonnen bedrag aan de kapitaalgroep worden afgedragen? 
Inderdaad. Want die grootere bekwaamheid der werknemers 
vindt zijn waardeering reeds in het relatief hooger loon. 
Betaalt de kapitaalgroep aan een zeer kundig werkman, 
boekhouder, bedrijfschef enz. niet meer dan aan een minder 
kundige, dan worden dezen door de concurrentie elders heen 
gelokt. Het feit, dat artikelen begeerd zijn om den voor 

arbeid eraan besteed, is dus een bewijs van de-treffelijken 
superioriteit der werkkrachten. Om deze aan zich te bin-
den, heeft de onderneming een grooter bedrijfskapitaal noodig 
en krijgt de arbeid reeds een deel van de grootere opbrengst. 
Dit kan te klein zijn, maar dan vindt dit zijn verklaring 
in het feit, dat het aandeel van het kapitaal grooter was 

dan waarop het verdeelingsprincipe recht geeft. 

Juist de bewegelijkheid van den modernen werknemer 
doet in zeer ruime kringen voor gelijkwaardige arbeidskrachten 
gelijkwaardige loonen betalen. En de overheerschende 
verkeersdrang naar onderwijs, diploma's, graden, examens 
enz. doet van zelve een hierarchie van objectieve normen 
van bekwaamheid en dus van loon ontstaan. Natuurlijk zijn 
twee personen ook na hetzelfde examen nooit gelijk, maar, 
binnen practisch te verwaarloozen grenzen, geven de breede 
lagen van arbeiders gemiddeld per hoofd een resultaat, dat 
met hun vorming, ervaring, ouderdom enz. overeenkomt. 
In de hoogere functie's zijn de objectieve normen van minder 
beteekenis, maar deze functies worden ook gewoonlijk vervuld 
door personen, omtrent wier talenten men zich krachtens hun 
verleden een oordeel heeft kunnen vormen. Ook daar bestaat 

1917 II. 2 


18 DE POLITIEK DER TOEKOMST.. 

een vergelijkende maatstaf voor belooning, en de inkomsten 
worden daarenboven door tantièmes enz. van de arbeidspraestatiën 
min of meer afhankelijk gesteld. Natuurlijk zijn. 
op dit alles uitzonderingen waarneembaar, doch de moderne 
tendenzen zijn aldus. 

De conclusie dat aan arbeid en kapitaal een aandeel in 
den verkoopsprijs der waren toekomt, in verhouding tot hun 
aandeel in het tot stand brengen daarvan, is echter nog niet 
voldoende. Immers door den invloed van welke factoren is 
een waar nuttig en schaarsch ? Eenerzijds door den invloed 
dergenen die het model hebben bedacht, die de banken besturen 
welke credieten openden, en daardoor den omvang der 
productie bepaalden. Voorts ontstond de waar door toedoen 
dergenen die haar hebben geproduceerd, gedistribueerd enz. 
Maar al deze personen treden daarbij op in bepaalde werkzaamheden, 
dat wil zeggen als werknemer of arbeider in 
algemeenen zin. Ten eerste zijn zij in het moderne verkeer 
hoofdzakelijk gesalarieerden. Maar ook wanneer een kapitalist 
tevens ondernemer is, zooals nog vaak voorkomt, dus zelf 
een vermogen in eigen zaken aanwendt, dan ook is hij als 
bedrijfsleider oorzaak van een productieve of improductieve 
belegging; als kapitaalbezitter volgt hij slechts zijn eigen of 
anderer commercieel inzicht. Vroeger, toen de ondernemer 
met eigen geld zaken dreef,. was dit alles niet reëel te onderscheiden, 
had dus geen beteekenis. Maar tegenwoordig, nu 
zelfs de aan het verkeer deelnemende kapitalist gewoonlijk 
een maatschapijij of vennootschap vormt, waarin hij dan als 
directeur over zijn eigen vermogen optreedt, is deze onderscheiding 
zeer evident. 

Allen zijn dus in het algemeen gesproken werknemers 
door wier toedoen waardevolle goederen of praestaties 
ontstaan. Maar hun arbeid is allerminst voldoende. De 
producten worden gewaardeerd door de *gemeenschap. Of 
een waar inderdaad schaarsch en nuttig gevonden wordt, 
is afhankelijk van de sociale waardeering. Alle berekeningen 
omtrent de qualiteit en quantiteit der productie, omtrent het 
tijdstip van aanbod enz. kunnen falen tegenover de gevoelens 
der massa. De vraag van de markt kan den ondernemers 
aanleiding zijn tot bepaalde productie. Omgekeerd kunnen 
zij, door een artikel handig te lanceeren, de behoefte er aan 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

opwekken. In alle omstandigheden is de sociale waardeering 
een belangrijke factor, en ontstaan de subjectieve grenswaarde 
en objectieve prijs door vraag en aanbod, door den arbeid 
der werknemers en de waardeering daarvan op de markt. 

Maar als de marktwaarde eenerzijds door arbeid in den 
algemeensten zin, anderzijds door de waardeering der gemeenschap 
ontstaat, wat heeft dan de kapitalist eigenlijk 
daartoe bijgedragen ? Hij heeft zijn geld op raad van zijn 
bankier in bepaalde ondernemingen belegd. Wanneer hij zijn 
eigen bankier is in eenigen omvang, verricht de kapitaalbezitter 
als zoodanig een oeconomischen arbeid, handelt dus 
als werker, niet als bezitter. De kapitaaistroomen, welke 
over de gansche wereld gaan, worden in toenemende mate 
niet door de kapitaaleigenaars, maar door de leiders in handel 
en productie bestierd. Dat wil zeggen het zijn gesalarieerden, 
arbeiders, die de organisatie der kapitaalwereld leiden, en de 
eigenaar van vermogensbestanddeelen als zoodanig praesteert 
in die gevallen niets anders dan dat hij de beschikking 
daarover aan anderen overdraagt. 

De prijs waarin de waarde wordt geobjectiviteerd ontstaat 
dus door den invloed van den arbeid en van de gemeenschap. 
Aan den arbeid komt de beschikking toe over dat deel der 
geldswaarde hetwelk door arbeid veroorzaakt is. Aan wie 
de beschikking over het andere deel ? Natuurlijk aan hen 
die het deden ontstaan. Wie veroorzaakt, behalve de werknemers, 
dat een waar nuttig en schaarsch is? De gemeen 

zij aan het verkeer deelneemt. Maar dan-schap voorzoover 
volgt hieruit ook de groote conclusie, dat aan de gemeenschap 
de beschikking toekomt over het aandeel, dat niet aan den 
arbeid wordt toegewezen. Te voren bleek dat dit juist door 
het kapitaal ontstond. Daaruit volgt onvermijdelijk, dat aan 
de gemeenschap de beschikking toebehoort over het aandeel 
in de objectieve waarde van het product dat niet door arbeid, 
wel door kapitaal ontstond. Maar dit aandeel bevat de 
reproductie en nieuwe vorming van kapitaal, benevens winst 
of verlies, rente en risico. Welnu, dan blijkt uit de werkelijkheid 
zelf de tendenz op te komen, om aan de gemeenschap 
de beschikking te verleenen over de vorming en reproductie 
van kapitaal, kortom over de geheele kapitaalcirculatie. 

Dus staatskapitalisme? Neen, dat niet. De eigendom der 


20 DE POLITIEK DER TOEKOMST 

vermogensbestanddeelen of van hunne rente behoeft niet op 
den staat over te gaan. Massa-onteigening of rente-ontneming 
kan nooit als postulaat van het voorafgaand onderzoek 
worden voorgedragen. Niet de eigendom van den stam, 
ook niet van de vruchten, maar de beschikking over zijn 
vruchtdragendheid, dus het kweeken en leiden van den 
kapitaalboom, wordt door de tendenz der werkelijkheid 
aan de gemeenschap opgedragen. 

Dat is de conclusie van de objectieve waardeleer, welke 
uit drie factoren bleek te bestaan, eenerzijds den prijs, anderzijds 
de sociale functies van de arbeidswereld en de sociale 
structuren van de vermogenswereld. Het beginsel van de 
objectieve of sociale verdeeling van den prijs, door de waren 
opgebracht, is hiermede in zijn practischen eenvoud gesteld : 
aan de gemeenschap behoort de leiding over de kapitaal-en 
daarmede tevens over de arbeidscirculatie, dat is het gezag 
over de productie, over de relatieve zeldzaamheid der waren, 
dus over de organisatie van de markt, waar de gemeenschap 
zelve weer als kooper optreedt. 

Nadat op deze wijze de geldopbrengst van het maatschap 

sociale groepen verdeeld is, volgt de-pelijk product tusschen 
distributie aan de individuen elk afzonderlijk, op grond van 
de subjectieve waardeleer. De hierarchie van bekwaamheidsnormen, 
welke het verkeer reeds deed ontstaan, biedt een 
natuurlijke verdeelingsschaal voor de werknemers aan. Daarbij 
zal in een bepaalde functie het loon hooger moeten worden 
gesteld, naarmate de arbeidsvreugde geringer is. Eveneens 
bepaalt de subjectieve waardeleer de rente voor de kapitalisten. 

Voorzoover zij bijdragen aan de totstandkoming van 
waren, vormen zij een bepaalde abstinentie-of verbeidingswaarde. 
Het schema van belooning daarvoor werd reeds 
door Carver opgesteld. Hoe grooter onthoudingsoffer, des 
te hooger rente. De organisatie hiervan zal moeten berusten 
op het beginsel, dat wanneer de gemeenschap, door het 
werktuig van den staat, de circulatie, reproductie, nieuwe 
vorming enz. van het nationale kapitaal beinvloedt of 
leidt, dit zoodanig geschiede, dat zij, die van weinig 
vermogensbestanddeelen een deel in de circulatie brengen, 
een hooger interest ontvangen, dan zij die van hun overvloed 
afstaan. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

Zal de ondernemingsgeest niet worden gedood, wanneer 
de prikkel ontbreekt met eigen vermogen winst te behalen? 
Het stellen van de vraag bewijst reeds, dat voor kapitalistisch 
initiatief wel degelijk ruimte moet worden gelaten. De 
gemeenschap zal alleen voor zoover van haar beschikkingsbevoegdheid 
gebruik hebben te maken, als het verkeer zelf 
zijn normale functies niet vervult. Maar vloeit het kapitaal 
naar de gewenschte plaatsen, welke leiding zou dit dan 
kunnen verbeteren ? 

Daarenboven is de beschikking over vast en vlottend 
kapitaal voor de gemeenschap een zeer werkzaam middel 
tot invoering van verschillende regelingen op het gebied der 
sociale wetgeving. Waar voor gezonder fabrieken, korter 
arbeidsduur, hooger loonen enz. meer kapitaal tegen lage 
rente vereischt wordt, omdat het bedrijf anders te gronde 
zou gaan, kan de staat, door hierin te voorzien, op den duur 
heilzamer toestanden geleidelijk invoeren. Omgekeerd kan, 
waar onwil heerscht tegenover sociale belangen, door een 
bankinvloed, als nu ook reeds allerwegen werkzaam is, druk 
worden uitgeoefend, maar dan een, die den bloei der gemeen 

doel heeft.-schap ten 

Op die wijze kan op den duur een menschwaardig 
minimumloon worden ingevoerd; arbeidsmogelijkheid naar 
behoefte der bevolking en naar de capaciteit der markt 
worden geopend, werkloosheid worden voorkomen of verzacht, 
een humaner arbeidsduur worden verwezenlijkt. Want 
het oeconomisch proces is dan niet meer aan het blinde 
toeval overgelaten, maar het wordt door empirisch inzicht 
in de sociale tendenzen bewust, vast en krachtig beheerscht. 
En naarmate de onbekende en dus eventueel storende 
elementen in het bedrijfsleven geringer in aantal worden, 

regelt de gemeenschap haar eigen oeconomisch leven, haar 
eigen lot zonder verwoestende crises of verb ijsterend hooge 
conjuncturen, maar in een periodische wisseling van minder 
of meer voorspoedige tijden. 

Men heeft vaak behoefte gevoeld in de oeconomie een 
zedelijk element te erkennen. Gewoonlijk werd dit van 
buitenaf er in gebracht, door op een bepaald oogenblik het 
oeconomisch denken te onderbreken en een beroep te doen 


22 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

op het gemoed. Wij meenen juist door subjectiviteit het ethisch 
element gevonden te hebben. De leer der arbeidswaarde 
voert tot de erkenning van arbeidsvreugde en arbeidsleed 
als feitelijke factoren in het verkeer en dwingt, door de 
macht harer objectiviteit, de oeconomische politiek om de 
arbeidsvreugde van een bijna verduisterd sociaal ideaal tot 
een sociale werkelijkheid te maken. De rente-theorie 
sinds eeuwen voorwerp van strijd tusschen de moreele overtuiging 
dat een nietsdoener anderen liet zwoegen en de 
oeconomische overtuiging dat rente een noodzaak was 
blijkt zoowel moreel als oeconomisch bevredigend, wanneer 
zij die sparen voor hun ontzegging worden beloond, maar 
zij wier vermogensomvang groot is, een deel daarvan voor 
de sociale productie bijna kosteloos moeten afstaan. 

Door de hier gevonden en gecombineerde beginselen kan 
het ontstaan en vergaan van oeconomische functies en structuren 
van een duister, benauwend proces tot een lichte sfeer 
van levensgeluk worden voor de arbeidende menschheid. 

Hoe? 

Dat beschrijft de volgende paragraaf. 

H. J. K[EW[ET DE JONGE, 
(Wordt vervolgd). 


DE LEEMEN TORENS 

KRONIJK VAN TWEE STEDEN 

DOOR 

HERMAN TEIRLINCK EN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 

EERSTE BOEK. 

IV. KAREL VAN DE WOESTIJNE AAN HERMAN TEIRLINCK. 
Gent, 4 September 1913. 

Mijn beste vriend, 

De brievenbesteller brengt mij daareven uw aangeteekend 
pakje. Ik heb hem in zijn morsig boekje kwitantie gegeven. 
Maar, hoe mijne vingeren ook jeuken, ik zal de vijf groote, 
ronde, roode zegels niet breken. Mijn verlangen de meester, 
zal ik niet lezen nog, wat al belangrijks gij mij ongetwijfeld 
mededeelt. En die straf leg ik mij op te uwer eere en te 
uwen behoeve. 

Eergisteren, immers, hebben wij, mijne moeder en ik, een 
telegram ontvangen van u, het gelukkig verloop meldend 
van Cornelietje's bruiloft. Deze attentie heeft mijne moeder 
zeer getroffen. „Gij zult morgen aan Herman een brief 
van bedanking schrijven," sprak ze, „zoodra Cornelie en 
haar man vertrokken zijn." En, neem mij niet kwalijk, 
Herman: het is overmorgen geworden. Eene reden te meer, 
dat ik de opdracht mijner moeder vervul nog vóór ik kennis 
neem van uwe schrifturen. 

Het is, dat de dag van gisteren, een dag dien wij in het 


24 DE LEEMEN TORENS. 

familieboek zullen schrijven, nogal druk is geweest, en te 
lang heeft geduurd om er u onmiddellijk relaas van te geven. 
Ik stel u schadeloos, zoo dit u belieft, met het verhaal van 
hetgeen er aan vooraf ging. 

Tot onze groote verwondering, en misschien nog grooteren, 
hoe redelijkerwijs verzwegen, spijt, hadden wij ik 
begrijp hier hare moeder in, van Cornelie geen woord 
ontvangen, zoolang hare verloving heeft geduurd. Het is 
waarlijk geen provincie-vooroordeel, en gij geeft het zeker 
toe, dit bevreemdend te vinden: eene dochter heeft, in zulke 
omstandigheden, harer moeder toch wel een en ander te 
vragen, over een of ander te raadplegen althans, vooral als 
die moeder belet is, vragen te voorkomen en raad rechtstreeks 
te plegen. Wend hier geen kuischheid en geen kieschheid 
voor: een meisje blijft, vooral in zulk geval, een 
onmondig en hulpbehoevend kindje bij wie haar won en 
zoogde, en dit is eene veiligheidsklep der natuur tegen 
preutschheid en verkwezeling. En nu was Marie-des-Anges, 
mijn oude goede nicht, wel de eerste om die verwaarloozing, 
met trouwens veel te veel woorden, goed te willen praten; 
zij kende immers, gaf ze voor, de verplichtingen der groote 
stad; zij kon zich heel goed voorstellen hoe Cornelie door 
de familie van haar aanstaanden echtgenoot en door de 
wereld waarin ze leeft werd ingenomen en vastgehouden; 
zij liet hierover eene zekere moederlijke fierheid blijken: 
hare mooie dochter alom gefêteerd ! Maar verzweeg, ik ben 
er zeker van, een knagend leed: was haar kind in zulke 
gewichtige dagen ook háár niet verplicht?; was het niet bij 
haar dat de voorbereiding van het symbolisch feest, van de 
groote levensopenbaring plaats moest grijpen? De schoot 
bereidt den schoot, Herman... 

Cornelie had dan niet geschreven, buiten één enkel maal, 
en dan inderdaad zéér opgewekt, om den datum van haar 
huwelijk, en enkele bijzonderheden hieromtrent, mede te 
deelen. Van uitnoodigingen geen spraak, natuurlijk, en wij 
konden dat niet kwalijk nemen. Ditmaal echter drukte 
Cornelie zelfs geen leedwezen uit om onze gedwongen afwezigheid, 
maar ze meldde aan hare moeder: „Denzelfden 
avond nog zal ik u omhelzen, petite mere, en ik wenschte 
dat het reeds nu was." Marie-des-Anges stortte tranen. 


DE LEEMEN TORENS. 

Intusschen is het 's avonds niet geweest, en vóór den huwelijksnacht, 
maar vier-en-twintig lange uren daarna... 

Dien brief hebben Marcus, Benedictus en uw dienaar 
samen meer dan eens herlezen. Wij gedrieën hebben wel wat 
verstand van gevoels-uitdrukking, hoe dan elk op zijne wijze: 
laat ons zeggen dat wij in deze samen een verstandsprisma 
kunnen verbeelden. Welnu, Herman, alle drie hebben wij 
gevoeld dat de opgewektheid van Cornelie valsch klonk. 
Wij hebben het wel te verstaan aan elkander niet gezeid. 
Maar bisschop Marcus meende: „Notre Cornélie est surmenee." 
Benedictus spotte lichtelijk met de woorden van 
Sully-Prudhomme: „N'y touchez pas, it est fêlé." En ik zei 
niets, maar ... dacht niet minder. 

Goddank, het bleek dat wij ons hadden vergist. Daar het 
ons natuurlijk onmogelijk was, zelf onze huwelijksgeschenken 
naar Brussel te brengen, hadden wij daar mijn ouden boekhouder, 
meneer jozef, begeleid door Fele Miere, mede be-
last. Mijn moeder had wat gelend zilver vereerd, oud familie bezit 
aan schotels en borden dat eene diplomatentafel zeker 
niet ontsieren zal. Benedictus gaf Perzische edelsteenen mee, 
goud-dooraderde turkoozen, agaten met wondere weêrschijnen, 
die hij-zelf uit het Oosten heeft meegebracht. Hij had aan 
Marcus een Byzantijnsch schilderijtje afgestaan, de Heilige 
Maagd tusschen den Johannes des Jordaans en dien op 
Pathmos: dit was dezes geschenk geworden. Ik moest 
nederiger zijn met mijne gave: de partituren van Debussy's 
„Pelléas" en van Wagner's „Tristan", gevat in een band 
die er naar streefde dezer muziek waardig te zijn; een 
exemplaar van Henri de Régnier's „Aréthuse", gededicaceerd 
op mijn naam, dat ik eveneens in passend saffiaan had laten 
inbinden. Ik had er het handschrift van mijn „Vaderhuis" 
dat ik, langen tijd geleden, op Japansch papier heb overschreven 
voor wie die hulde niet waardig bleek (gij moet 
mij daar niet verder over ondervragen), ik had er een 
handschrift van mijn eersten bundel verzen aan willen toevoegen 
: ik ben ondeugend genoeg geweest, ze destijds aan 

Cornelie te laten lezen, buiten het weten van haar moeder 
om, toen zij maar achttien jaar oud was. Ik moet zeggen 
dat zij er toen een vurigen smaak in vond, die mij berouw 
deed opvatten. Maar ik heb haar het manuscript niet op



26 DE LEEMEN TORENS. 

-gestuurd, omdat haar man daar misschien aanstoot aan nemen 
zou. --Meneer Jozef had al dit hartelijk-kostbaars naar 
Brussel gebracht: het gaf eene nieuwe teleurstelling, daar 
Cornelie, noch niemand van het gezin Mornar, dien dag in 
de hoofdstad aanwezig was. Jozef had aangedrongen dat 
zijne vracht niet dan door betrouwenswaardige handen in 
ontvangst zou worden genomen : uit de beschrijving die hij 
er mij van gat, moesten die handen onzen Christoffel 
Conscience behooren. Deze heeft toen stroomen van dankbaarheid 
en zeeën van gelukwenschen over de Gentsche 
familie uitgegoten. De Gentsche familie moest echter twee 
dagen wachten op een ontvangstbewijs van Cornelie-zelve. 

Haar brief, moet ik zeggen, was ditmaal volkomen gerust stellend. 
Hij zou u misschien wat nuchter voorkomen, en gij 
zoudt zeggen: een meisje dat over zeer kort in het huwelijk 
treedt schrijft niet zoo bezadigd, als zij dat huwelijk waarlijk 
wenscht. Maar Cornelie is nu eenmaal positief van aard of 
wenscht daar althans voor door te gaan. Niettegenstaande 
eene fiere gevoeligheid, is ze, en juist daardoor allicht, wars van 
sentimentaliteit, en dat beteekent hare Gentsch-Spaansche 
af komst. Te groote overgave ergert haar zelfs bij anderen. 
Het zal een sterke en zelf bewuste moeten zijn, dien zij zich 
als meester erkent. Nochtans was deze haar brief in den 
grond vol milde genegenheid voor ons, waar zij schreef: 
„Ik zie geheel den ernst in van den stap dien ik doen ga: 
ik beken dat ik geaarzeld heb, en dat ik nog misschien 
aarzelen zou, indien ik niet zeker was van mijn wil: van 
mijn sterken, en van mijn goeden wil. Wat mij trouwens 
ten zeerste tot een besluit heeft geholpen is, dat ik weet 
hoezeer ik op uw aller liefde kan rekenen, benevens op het 
klare inzicht van mijn vader. Petite mère, je reste, mieux 
que jamais, ta felle". Deze brief van een twintigjarig meisje 
heeft mij bewogen, Herman, als de meditatie van een rijp 
man die heel wat met zich-zelf had klaar te spelen .. . 

Aldus gingen de huwelijksdag en die voor het aangekondigd 
bezoek naderen. Het maakte Marie-des-Anges zenuwachtig 
en bezorgd. Eene eerste vraag voor haar was: hoe zal ik 
de kinderen ontvangen? De oplossing was zeer eenvoudig; 
maar gij kent de bescheidenheid van de eerste mevrouw 
Mornar niet. Dat het familie-diner, welk hierbij plaats noest 


DE LEEMEN TORENS. 

hebben naar oud en goed gebruik, niet kon gegeven worden 
in het huis der Onghena's: daar waren mijne moeder en ik 
het eens over nog voor Marie-des-Anges de bezwaren daartegen 
met de haar eigen verlegenheid zou uiten. Vader en 
moeder d'Onghena, te oud en te ziek dan dat men hen 
zelfs met het huwelijk van hunne kleindochter bekend zou 
maken, benevens de ongeschiktheid van de sombere woning 
en het .gebrek aan inschikkelijkheid van Rozeken en van 
Zulma, de twee dienstmeiden, waren ernstige beletselen. 
Feest-vieren in een restaurant zou weinig passen bij dit 
uitzonderlijke huwelijks-geval en de waardigheid van Monseigneur 
Marcus (terwijl wij hier allen ons-zelf respecteeren, 
overigens). Er bleef niets over, dan wat bij voorbaat door 
mijne moeder was beslist: wij zouden de Onghena's met de 
jong-gehuwden bij ons aan huis te gast nooden, en, om allen 
achterklap te vermijden, het gezin Van Gendt verzoeken, 
naar Gentsch gebruik dien namiddag een kopje koffie met 
ons te komen drinken. Marie-des-Anges was hier des te 
meer in haar schik meê, dat zij gaarne bij ons komt, in 
deze klare woonst die davert van de machines der naast 

fabriek. En dit is vreemd, als men weet dat zij-gelegen 
nog huivert bij de gedachte aan het ijzeren en glazen heerenhuis, 
dat in hare laatste jaren haar verblijf was te Brussel: 
Mornar had het opgetrokken als een voorbeeld van zijne 
bouwkundige idealen; gij kent het trouwens beter nog dan 
ik, en de muren zijner feestelijke eetzaal geheel bezet met 
geëmailleerd-witte tegels, „gelijk een privaat ", zegt mijne 
moeder die de dingen noemt bij hun naam. Bij ons is het 
niet zoo uitdagend-modern, al zijn er dan ook licht en lucht 
in overvloed, al leeft heel het trillende huis er van mechanisch 
bedrijf. Maar daar komt bij, nietwaar, dat daar ook 
liefde zindert, en zelfs gezelligheid. 

Ik werd belast met de uitnoodiging der Van Gendt's en ik 
verzoek u te gelooven dat dit eene niet weinig lastige opdracht 
was. Zij bewonen nochtans een huis dat ik steeds met ge 

betreed. Vlak over een bocht gelegen, den breedste,-noegen 
van den ringwal en zijn sloot vol roerloos-groenend water, 
waar het Gravenkasteel grauw in weerspiegeld staat, dieper 
nog dan de burcht hoog is met zijne kanteelen, zijne hoektorentjes, 
het vlakke terras voor den wachtpost; het eerste 

, 


28 DE LEEMEN TORENS. 

huis aldus buiten de Zeven Brugskens die eens 't Gemeen 
afsloten van het grafelijke gebied, toont het zijn zeventiend' 
eeuwsch geveltje van Baleghemschen zandsteen, sober ver 

festoenen en verweerde zinnebeelden. Met de-sierd met 
stoere sterkte van den burcht heeft het, bouwkundig, niets 
gemeens natuurlijk. Nochtans valt hier weer op, hoe weinig 
de tijd en zijne wentelingen vat hebben gehad op het Gentsche 
karakter, waarvan het reeds zoo opmerkelijk is dat het zich 
het zuiverst in steen, in harden steen van kerken, paleizen, 
en de woning van de schamelste menschen geuit heeft. Men 
kan nergens zulke eene architecturale eenheid door eeuwen 
en eeuwen heen vaststellen als hier te Gent. Daar heerscht 
over alle tijden een geest, die de meest-stijllooze fabrieken 
onmiddellijk verwant met dit Gravensteen, waarvan de laagste 
muur in de elfde eeuw op Romeinsche grondvesten gebouwd 
werd... Maar neem mij niet kwalijk, Herman: ik zou 
Louis van Gendt en zijne familie gaan uitnoodigen. 

Door de steeds open deur trad ik het smalle winkeltje 
binnen, dat over de geheele breedte door de bruin-geverfde 
toonbank in twee is gesneden. De drie beschikbare muren 
zijn bezet met groote, vierkante geelpapieren pakken in 
hunne touwen, waar aan den voorkant een rond etiket op 
geplakt is, dat het sierlijke merk van een zwart anker draagt. 
De twee vensterramen zijn behangen met lange smalle 
kousen, met platte lijfrokken, met wijd-beenende onderbroeken, 
terwijl de lage uitstalling prijkt met blank en aandoenlijk 
kindergoed. Er is een geur van warme wol, die een geur 
van zweet is; er is een geur van koortsige naaister-vingers 
en van verstoften reseda; er is een geheime geur van 
kwezels en, zou men meenen, van kattenvuil. En ik weet 
niet waarom ik daar gaarne in ben... 

-„Is er iemand" ? riep ik luider dan ik had gewild, 
toen ik een tijdje reeds wachtte en een ijlte in mij gewaar 
ging worden. 
De bleek-onwezenlijke Valentine verscheen in het deurgat 
achter de toonbank. Het licht blekkerde op de glazen van 
haar groot lorgnet, zoodat ik hare eigenlijke oogen niet 
zien kon. 

,, 0, het is meneer Charles"! zei ze, of ze haast in 
catalepsie vallen zou. 


DE LEEMEN TORENS. 

Mama", vervolgde zij terwijl ze mij de rachitische 
engte van haar rug en de nietigheid harer lendenen toekeerde; 
„Mama, het is meneer Charles !" 

» Meneer Charles? !" verwonderde zich pijnlijk de stem van 
Sophie van Gendt-Mornar, die in de deuropening verscheen, 
safraan-geel haar gelaat als van een mislukten Greco tusschen 
de vette krullen van heur hoofdhaar; aap-lang de armen met 
de mannelijke handen weêrszijds de ingevallen borst die met 
den uitsprong van het corset een omvanglijk wijwatervat 
figureert; hoog de buik die, puntig, eene eeuwig-aanstaande 
moederschap schijnt te willen beduiden. „Meneer Charles !" 
herhaalde zij, terwijl hare vingeren haar kapsel in de frons 
brachten. „Maar kom toch binnen, meneer Charles!", zei 
ze daarop, of ze ineens weér over de noodige beleefdheidsformules 
beschikking kreeg. 

Een deel van het afgesleten bovenberd der toonbank 
werd opgelicht als de valdeur van een konijnenhok. Ik trad 
het achterkamertje binnen. Hier heerschte, in de zwoelte, 
een reuk van rookool en gebakken bloedworst, want het 
was tegen het middaguur. Twee bleek-fletsche schepsels, 
mummie-droge wezens met verlepte gezichten en smachtende 
blikken, zaten er aan snorrende tuigen waar allerlei 
houten priemen uitstaken: brei-machines. Zij hadden kortafgekapt 
haar als moejick's van Tolstoj; hare vingeren grabbelden 
hier en daar. „Meisjes uit den Oesterput", fluisterde 
Sophie zuchtend in mijn oor. „Ik heb ze tegen een 
klein prijske; gij verstaat mij: de tijden zijn zoo slecht, en 
wij zijn weer overgoord van het werk: een kommande van 
honderd paar zwarte kousen voor de Roo-Lijvekens !" (Ge 
moet weten, Herman: de Oesterput is de stichting, waar 
het Belgisch-Gentsch gerecht onwillig-boetvaardige Magdalena's 
onder dak brengt; terwijl de Roo-Lijvekens eenvoudig 
de weesmeisjes zijn, die de stad onder hare hoede heeft 
genomen. Aldus bewijzen wij nog steeds in de woorden 
dat wij den Middeleeuwen niet zijn ontgroeid, en dat de 
Renaissance op ons geen verlossenden invloed gehad heeft). 

-„Gij zult zeker wel een glazeken bier profiteeren?", 
deed opdringerig Sophie van Gendt. „Spijtig dat Louis weg 
is met de sleutels van den wijnkelder: ik kan aan den porto 
niet. Nietwaar, Valentine, papa is met de sleutels weg?" 

30 DE LEEMEN TORENS. 

Valentine, misschien omdat zij zich niet gaarne de moeite 
veroorzaakt van liegen, gaf op deze vraag geen bescheid; 
zij verdween in de keuken, en, nog vóór ik ja of neen 
had kunnen zeggen, was ze terug met de volle karaf, drie 
platte borden en drie dikke glazekens die werden geordend 
op het zwart-blinkend zeil der ovale tafel, dat preikte met 
de afbeelding van al de kaarten van het whistspel. Wij 
tikten aan. Er zonk een diepe stilte langs ons weg. De 
priemen der brei-machines begonnen weer razerig door 
mekaar te duelleeren als floretten. 

Nu moest ik wel spreken: ik deed zoo beleefd mogelijk 
mijne boodschap. De indruk was zoo diep dat Sophie scheen 
duizelig te worden. Valentine merkte plots iets aan hare 
vingertoppen, waar ze onverwijld aan bijten en tandeschrobben 
ging. De brei-priemen slierden nu trager over elkander, 
want voormalige meisjes uit den Oesterput stellen belang 
in deftige huwelijken. 

Gelukkig kwam diversie: luid trad Louis binnen, en 
zijn zoon Gustaaf volgde hem. Louis stampte zijn pince-nez 
vaster op zijn meelknoedel van een gelaat, terwijl Gust mij 
zijne slappe hand reikte. 

-„Il fait chaudjes vandaag", meende hij; en Louis daagde 
mij uit: „ H awel, wat nieuws, jonkheid?" 
Sophie bezag mij smeekend, gelijk de Twee Weezen 
in de Vlaamsche comedie. Ik herhaalde, zoo onverschillig 
als ik kon, mijne uitnoodiging. Maar nauwelijks had ik de 
aanleiding daarvan vermeld, of Louis van Gendt ging met 
zware en te wijde passen rond-loopen op zijne korte, dikke 
beenen, in de ronde broek met doorgeduwde knieën. Zijn 
linkerhand drukte weer zijn lorgnet tegen zijne oog-bollen 
aan, die woedend rolden; zijne rechtere ging vooruit, als 
van Artevelde. Hij voer uit: 

-- „Polydore Mornar, 'ne snelle heere! 'Ne lafaard die 
geen vel over zijnen buik heeft! Den grooten Jan uithangen, 
dat kan hij, waar iedereen voor zou moeten soebatten. 
Maar zijn familie, dat kent hij niet; ah ja, dat zijn 
maar kleine burgers, niewaar; dat rijdt niet met paard en 
voiture; dat moet werken voor zijn korste !" 

Gustaaf onderbrak hem smalend en brutaal: 

-„Is dat uw antwoord op de invitatie van madam van. 

DE LEEMEN TORENS. 

de Woestijne ? Ahwel, ge zijt óók 'ne snelle heere, zulde !" 

Louis schrok even ; hij wierp een vurig-flitsenden blik 
op zijn zoon; hij koestert echter voor hem een eerbied dien 
hij nauwelijks verbergt. Hij bedaarde, en grolde met eenige 
schaamte : 

-„ Ja, ja, 't is heel zeker gentil van madam van de 
Woestijne; maar was ik zeker dat Polydore daar zal zijn, 
ik zou..." 
Ik brak deze onderstelling en hare gevolgen af met de 
verzekering, dat Mijnheer Mornar niet mee kwam. 

— „Ah ja, hij zou natuurlijk niet durven! Zijne eerste 
vrouw, de sloore ! Zij heeft ook haren peere gezien met 
hem, den lafaard !" .. . 
Er werd afspraak gemaakt: het gezin van Gendt zou 
dus komen. Louis verzekerde nogmaals dat het gentil" was. 
Zijne vrouw wilde hem hierin overtreffen: zij sloot hare 
oogen als eene begijn, en meende: 

-„Ah ja, madam van de Woestijne is toch maar familie 
van familie van familie. Zeg aan madam van de Woestijne 
dat zij wel bedankt is." 
— „En de complimenten, zulde !", voegde Louis er aan 
toe als een blank doek dat men zwaait in de zon. 
Toen, Herman, is de verwachte dag gekomen, de dag 
van het schoone bezoek. Ach, de wezenlijkheid is wel anders 
geweest, dan het innige feest dat ik er mij van had voor 

maar, ware het schoon geweest van de gevoelens-gesteld ; 
alleen waarmede ik het heb opgesierd, zou het daarom 
ophouden schoon te wezen ? Laat ons het genieten niet 
bederven door het beetje ontgoocheling dat er immers onafscheidbaar 
van is .. . 

Daags te voren, den eigenlijken huwelijksdag dus, vond ik 
Marie-des-Anges, toen ik haar met mijne moeder bescheiden lijk 
ging congratuleeren, wel wat ingetoomd-opgewonden. 
's Ochtends had ze gecommuniceerd, een deel van den 
morgen in de geel-lichte Dominikaner-kerk doorgebracht. 
Zij moet er, onder het gebed, hebben geweend: nü nog, 
in den namiddag, kon men het merken aan hare oogen 
die ongewoon-diep en klaar waren, en aan hare blinkende 
juk-beenderen, rooder dan ze anders zijn. Nu trachtte zij 


32 DE LEEMEN TORENS. 

bedaard te doen; haar glimlach was echter koortsig en als 
geheimzinnig. Zij werkte niet, vandaag, aan haar gemeenlijk 
borduurdoek: het deed, dat zij er onbeholpen uitzag, er 
hare rustige distinctie bij verloor. Zij leek wel schichtig, en 
zonder vastheid in hare gedachten. Toen mijne moeder haar 
te gemoet trad, was er, heel even, een smeeking in haar blik. 

Mijne moeder, na haar woordloos aan hare borst te hebben 
gedrukt, reikte haar uw telegram toe, Herman. Mevrouw 
Marie-des-Anges Mornar was er door bewogen. Ook zij 
had, op het middaguur, een dépêche ontvangen van Corneue: 
„Tout s'est passé comme cela devait se passer; tout 
le temps j'ai pensé a ma maman. En attendant demain, je 
l'embrasse Bien tendrement." Een ander telegram zei: „Je 
dépose tout mon respect aux pieds de ma seconde mère. 
Rodolphe de Pessemier". Marie-des-Anges zei geen woord 
daarover, en dat was ook geheel overbodig. Wij allen 
immers wachtten den dag van morgen af, die onze dag zou 
zijn. Ware de roerelooze aanwezigheid van Vader en 
Moeder d' O nghena niet reeds een rem geweest der gemoedsuitstorting, 
het gemoed-alleen zou hebben belet dat wij veel 
hadden gepraat over de gebeurtenis. Deze namiddag, die 
lengerhand avond werd, geleek eene wake. Er was wel 
iets voorgevallen, maar de uitslag ervan had nog geen 
beeld gekregen in ons bewust-zijn. Marcus deed opgewekt, 
eene opgewektheid waar het gedwongene, het ambtelijkpriesterlijke 
van hinderde. Benedictus was integendeel brusk 
en knorrig; hij praatte zonder aanleiding over geheel-vreemde 
zaken, waar hij ongenood een ongenadig oordeel over uitte. 
Mijne moeder die, gij weet het, doorgaans nogal ad rem is, 
zocht afleiding in het plagen van Rozeken met Fele Miere, 
haar echtgenoot. Rozeken is over Fele niet goed te praten: 
vreemd huwelijk van twee menschen die nooit samen eenzelfde 
bed hebben gedeeld. Dat gekscheren van mijne 
moeder ging hooger nog de trilling spannen van eene 
atmospheer, die wij allen als eene gêne gevoelden maar 
trachtten te negeeren: gevoel alsof wij allemaal in nieuwe 
kleêren zaten zonder dat iemand het merken mocht; gewaar 

alsof wij allemaal vreeselijk aan het jokken waren,-wording 
maar met de begoocheling dat wij misschien, wie weet, toch 
waarheid spraken.. . 


DE LEEMEN TORENS. 

Toen daar, opeens, in den luiden gang, de bel overging. 
Men had juist de tafel gedekt: wij zouden gaan zitten voor 
het souper; Benedictus had een lucifer aangestreken die de 
hanglamp moest doen branden. Maar ik weet niet welke 
onverwachte verwachting ons allen opschrikken deed; wij 
spoedden allen samen naar de deur; toen Marcus ze opentrok 
stond, in den donkere, Paul voor ons, Paul die ons 
geen van allen in weken nog had opgezocht. 

Er ging een ,,Ha !" als van verlossing. Drie lucifers 
kraakten vergeefs, de een na den andere, met een gesakker 
van Benedictus. Toen de lamp eindelijk aan was, zagen wij 
Paul, in feestelijken frak nog, het volle licht op zijne zuiverslanke 
gestalte, de roomige blankheid van das en overhemd, 
zijn wel wat vermoeid gelaat met den al te rooden mond 
en de gitten wonder-oogen. Aanstonds lag hij in de armen 
zijner moeder. Toen hij merkte dat zij weende, weende 
ook hij. 

Maar het duurde niet lang, of Marcus zei, kalm en zeker: 
„Newel, wat nieuws ?" En Rozeken, die achter Paul was 
binnengekomen, vroeg eveneens, beverig en nieuwsgierig: 
„Wat nieuws met juffrouw Cornelietje ?''. 

Paul ging naar tafel, en schonk zich een roemer wijn in. 
„Ik heb dorst", zei hij, „ik heb meer moeten drinken dan 
ik gewoon ben." Hij zag ons ons allen bij beurte aan; 
reikte toen zijne hand naar zijne moeder, en zei innig: 
„Mama, gij moogt gerust zijn ... " 

Iedereen had eene vraag op de lippen, maar die er niet 
uit kwam. Marie-des-Anges sprak de eerste. Maar zij bracht 
het niet verder dan: „En... ?" 

Marcus vond de bekwame oplossing: „Laat ons aan tafel 
gaan. Gij eet meê, jongen? Zet u naast uwe moeder. Neem 
roastbeef. Isom, nu ge rustig zit zult gij nog wel iets kunnen 
gebruiken!" 

Wij aten. Langzamerhand kwam Paul los. De ceremonie 
eerst in de kerk, waar een coadjutor van den kardinaalaartsbisschop 
geofficieerd had en het corps diplomatique was 
vertegenwoordigd. Dan, de toespraak van den burgemeester 
op het stadhuis. Dan... Maar daar zijt gij allemaal bij 
geweest, Herman. . . 

-,,En C ornelie ? ", vroeg gretig, haast angstig, hare moeder. 
1917 II. 3 

34 DE LEEMEN TORENS. 

-,,Cornelie," zei Paul na eene korte aarzeling, „ Cornelie 
heeft niet veel tijd gehad om aan haar-zelf te denken: dat 
begrijpt gij wel. Toen ik, vóór haar nog, weg-liep, heeft ze 
mij zóó omhelsd, dat ik wel begreep dat het ü gold, moeder. 
Ik weet dat zij vurig verlangt, morgen hier te zijn. 
Hare hand was droog en gloeide, toen ik vertrok. Maar ze 
is kalm gebleven; zij heeft zich prachtig weten te beheerschen." 
-„Waarom zich beheerschen ?" vroeg stil, na een korte 
stilte, Marie-des-Anges. 
Maar Marcus onderbrak, een beetje vlug: „Mooie vraag, 
zuster! Had zij misschien uitbundig moeten zijn? Cornelie 
weet wat zij gedaan heeft. De opgetogenste liefde krijgt bij 
het huwelijk het strenge kleed van den plicht; de innigste 
genegenheid... " 

Marie-des-Anges onderbrak op haar beurt, geduldig en 
nederig: „Neen, broeder, zoo bedoel ik het niet; ik wilde 
vragen ..." 

Maar Benedictus, die mij verbaasd en schokschouderend 
had aangezien: „Komaan, Marcus," zei hij, „gij lijkt weinig 
„en forme" te zijn vanavond. Hoe kunt gij aan het preeken 
gaan, wanneer...." 

Marcus bedacht zich een oogenblik, lachte toen gul. „Ja, 
ja, gij hebt gelijk," verbeterde hij met haast, „meisjes die 
trouwen redeneeren niet. Hoe kon ik zoo iets zeggen: 
plicht en... liefde! Ach ja, wij die ouder worden, wij geven 
zoo licht der Rede, wat eigenlijk het Instinkt behoort; naarmate 
ons eigen instinkt afslijt, schrijven wij meer rede toe 
aan anderen; eischen wij, als het ware, van anderen meer 
redelijkheid. Paul zal trouwens wel een verkeerd woord 
hebben gebruikt: die beheersching van Cornelie, het kan 
immers evengoed ingetogenheid geweest zijn, physiologische 
gedruktheid zelfs, nietwaar? Jonge meisjes..." 

Hij zag de oogen van Marie-des-Anges nadenkend voor 
zich uitstaren. Daarom brak hij zijn betoog af; lachte weer 
zijn eerlijken maar valschklinkenden lach die zijne onvoorzichtigheid 
moest doen vergeten en waar hij trachtte zijne 
verlegenheid mee te overwinnen; hief zijn glas in de hoogte 
waar de wijn in fonkelde, en sprak met eenige plechtigheid 

zijne zuster toe: 

-„Kom, zuster, laat ons geen geleimen zoeken te door

DE LEEMEN TORENS. 

gronden, die misschien niet eens bestaan. Ik drink op het 
heil van uwe dochter; ik drink op uw eigen vrede en geluk." 

Wij tikten allen aan. Marie-des-Anges heeft een groot 
geloof in haar broêr den bisschop: zij zag hem met nieuw 
betrouwen aan en een opener glimlach, als verlicht. Maar 
toen ik, waar ik mijn glas naar hem richtte, den blik ontmoette 
van Paul, dan merkte ik wel dat hij de zekerheid 
had, zich met het woord ,,beheerschen" niet te hebben 
vergist.. . 

Nochtans moet ik bekennen, Herman, dat, 's anderen 
middaags, de eerste verschijning van Cornelie mij alles 
behalve op beheersching wees. Benedictus en ik waren de 
jong-gehuwden aan het station met een rijtuig af gaan halen. 
Toen zij uit het spoorwegcoupé stapte, kwam Cornelie ons 
bleek en vermoeid voor, ---wat nu juist geen wonder was, 
maar ons toch als zorgelijk stemde. Men wijdt doorgaans bijzondere, 
en trouwens onnoozele aandacht aan jonge meisjes die 
ineens vrouw zijn geworden: ik ben een beetje beschaamd 
te moeten bekennen, zulke aandacht te hebben gehad voor 
mijne geliefde nicht; welnu, zij verscheen mij, in haar zeer 
eenvoudig reiskleed waar zij reeds „mevrouw" in leek, 
minder weelderig van gestalte dan ik haar, nauwelijks een 
paar maanden geleden, bewonderd had; vernepen, verschrompeld 
zou ik haast zeggen, en gelijk verkleumd ; ook zoo 
heel ongewoon bescheiden, niets uitbundig, en als onder den 
druk van eene vreemde macht. Zij omhelsde Benedictus 
en mij zeer kalm zoo niet koel, want haar handdruk was 
wel als vroeger: kort en hartelijk. Zij presenteerde: „Mon 
marl"; ik keek haar hierbij aan: er was niet de minste uit 

ik in een of anderen zin kon-drukking in hare oogen, die 
interpreteeren. Zij deed rustig en oogenschijnlijk los; zij liet 
niets van hare gevoelens merken. Maar dat was geenszins 
beheersching: eerder lusteloosheid, en zelfs zonder veinzerij. 
Misschien wel de verdooving die op elke groote levensopenbaring 
volgt ? Er zijn jonge meisjes, nietwaar, die hartstochtelijk 
lijken zoolang ze maagd zijn, waar het huwelijk echter 
onmiddellijk alle hartstochtelijkheid schijnt uit te bannen... 
Cornelie presenteerde: „Mon man"; en het was zoowaar 
of zij al wel tien jaar getrouwd was. . . 


36 DE LEEMEN TORENS. 

De „marl" stond intusschen te buigen als een knipmes. 
Hij reciteerde correct zeer schoone formules, die hij merkbaar 
zorgvuldig had voorbereid. Hemel, Herman, wat staat die 
jongen dik te worden! Wij zagen zijn lichaam rond als een 
worst in de spannende jaquette. Maar hij weet hoe hij zijn 
hoed moet vasthouden, en er is in hem eene voornaamheid 
die mij wel wat aangeleerd, maar toch als van goeden huize 
aandeed. Antipathiek is hij eigenlijk niet: de zorg voor zijn 
uiterlijk, voor zijn snor als een vlinder-op-een-kurkje in zijn 
wat al te blozend gelaat, voor zijne pastoors-handjes die hij 
zoo nauwkeurig pleegt te bezien, kan heel goed samengaan 
met een gouden hart. Mijn eerste indruk was wel: „geen 
man voor Cornelie"; maar ik redeneerde: „dit zal C ornelieze,
lve toch beter weten", en ik denk dat ik aldus juist rede 

-neerde .. . 

Nadat Rodolf de Pessemier zijn lesje had opgezegd, wendde 
hij zich meer speciaal tot Benedictus, en zei gewichtig en 
geheimzinnig: „Vous m'excusez, mon oncle?". Hij moest 
zijn bagage laten registreeren voor Berlijn, en dat schijnt 
met diplomatenbagage op gansch-bijzondere wijze te moeten 
gaan. Ik wilde tusschen komen: in een vloed van bedankingen 
wees hij mijne hulp af; ik moest begrijpen: dat kon 
alleen hij-zelf doen. Benedictus volgde hem: zulke koude 
drukte is wel iets voor hem. Wij zagen ze op den station-
chef toetreden. Rodolf had nauwelijks zijn naam en hoedanigheid 
genoemd, of deze ambtenaar stond met zijne roode 
pet in de hand. Rodolf haalde papieren voor den dag: alle 
drie verdwenen zij met veel plichtplegingen in een kantoor. 

Cornelie en ik hadden ze nagekeken. Wij spraken niet. 
Toen zij uit het oog waren, zagen wij elkander aan. Ik 
voelde nu wel dat er een vervreemding tusschen ons gekomen 
was. Met het besef, dat ik iets zeggen moest tot breken 
daarvan, wist ik tevens dat mijne woorden absurd zouden 
klinken. Ik, die al zoo heel moeilijk praat met jonge meisjes, 
ik kan het heelemaal niet met jonge vrouwen. Toen echter 
de stilte tusschen ons beiden al te onaangenaam gapen ging, 
vroeg ik nochtans, stil en nog aarzelend: ,,Heureuse?". . . . 

Zij zag mij, eerst verbaasd, daarna onderzoekend aan; 
scheen iets te willen zeggen, dat zij echter op hare lippen 
af beet; glimlachte toen als met gelatenheid, schokschouderde 


DE LEEMEN TORENS. 

licht, en zei heel kalm: ,,As-tu parlé avec Paul? Qula-t-il 
raconté?" 

Ik verzekerde haar dat Paul mij niets had gezegd en 
----verzweeg, zorgvuldig, zonder goed te weten waarom en 
alsof het verboden was, dat hij gisteren van beheersching 
gesproken had. Cornelie haalde weer hare schouders op, 
en meende nogal luchtig: „Pourquoi ne serais-je pas heureuse? 
A chacun son lot, n'est ce pas?" 

En dit scheen mij weer geen beheersching, Herman.... 

De heeren waren met de diplomatenbagage klaar: de 
stationchef deed ze opdringerig uitgeleide tot waar wij 
stonden. Rodolf lachte zijn vrouw tegen met teedere triumphantelijkheid, 
wat haar lichtelijk scheen te hinderen. Hij 
wilde haar arm nemen: zij duwde hem vooruit, naar 
Benedictus toe. Aldus verlieten wij de spoorhalle. 

Wij stapten op den landauer toe, die stond te wachten. 
„ 0 non! pas de voiture, si vous le voulez bien ?" kwam 
Cornelie los. „Gisteren is het heel den dag rijden geweest, 
en vanochtend weer die trein. Ik wil wat loopen. 't Is zoo 
ver niet, van hier tot aan uw huis !" 

Wij volgden den wil in van „petite madame," zooals 
Benedictus haar noemde. Hij liep vóór met Rodolf, die heel 
erg bezorgd scheen om zijne bottines. Ik kwam achter met 
Cornelie. Zij ging aan mijn arm hangen," comme quand 
j'etais gosse," zei ze met verteederde opgewektheid. Het 
roerde mij. Maar verder zei ze, van gansch den weg, niets 
dat op hare toekomst betrekking had. 

Aldus kwamen wij thuis. Daar heerschte eene zekere 
agitatie, omdat wij wat later kwamen dan men ons had verwacht. 
Te zenuwachtiger, te wilder ging ik zeggen, was 
Marie-des-Anges' omhelzing. Nooit had ik haar zoo vurig 
gezien. Zij lachte, zij schreide, hare woorden waren onsamenhangend. 
Cornelie, zij, was heel bleek; spreken kon zij niet; 
ineens barstte zij in gehuil uit, maar het duurde geen twee 
minuten of zij veegde hare tranen weg en kuste weer lang 
en aanhoudend hare moeder. Rodolf was op een afstand 
blijven staan. Toen, na een tijd, Mevrouw Mornar hem 
aanzag er was een smeekende genegenheid in hare 
oogen en hem hare hand toereikte, wilde hij deze kussen. 
Hij begon, met eenige verwarring, een compliment; maar 


38 DE LEEMEN TORENS. 

Marie-des-Anges trok hem naast Cornelie op haar borst, lei 
hare kleine handen op hun beider hoofd, zei geen woord, 
maar scheen te bidden... 

Het was nu of Cornelie hare oude levendigheid terug 
ging vinden. Marcus, die haar plechtig, zijn bisschoppelijken 
zegen wou geven, sprong zij hartelijk om den hals, terwijl 
Rodoif eerbiedvol boog over zijn amethysten ring, dien hij met 
de lippen aanraakte. „ Geef eens het pakje," zei Cornelie 
tot haar echtgenoot, en, terwijl zij mijne moeder omhelsde : 
Jie," zei ze lachend, „ik heb dat meegebracht voor u. . . 
van op speelreis !" Mijne moeder ontdekte een prachtig 
stuk ouden Venetiaanschen kant; gij kent hare verzameling, 
en hoezeer zij er van houdt; het geschenk van Cornelie 
scheen haar te verzoenen met Rodolf, dien zij tot hiertoe 
met nogal norschen blikken had staan bezien. 

Wij gebruikten een glas port. „Ik weet niet waar uw 
aller maag zit," zei Paul, „maar de mijne berust op den bodem 
mijner schoenen !" En terwijl hij zijne zuster zeer ceremoniëus 
den arm bood, voegde hij er plechtig aan toe: „Allons-y, 
ma vieille!" 

De nogal-luidruchtige opgewektheid van Paul, die, tot 
klaarblijkelijke onthutstheid van zijn zwager Rodolf, alle 
stijfheid bande, vermocht het nochtans niet, deze in gezelligheid 
om te zetten. Het was, of tusschen de aanzittenden 
de verhoudingen veranderd waren: een indruk als van 
eene vertrouwde kamer, waar de meubels eene andere 
plaats zouden hebben gekregen. Cornelie was trouwens 
weer in haar toestand van lijdelijkheid vervallen. Zij zat 
naast hare moeder; zij zaten hand in hand. Zij aten niet 
veel: zij glimlachten elkander tegen, gelaten, doch zonder 
blijkbaar geheim. Rodolf die, aan de andere zijde van 
zijne schoonmoeder, haar de obsequiëuze aandacht bewees van 
een maitre d'hôtel, scheen haar en zijne vrouw geheel vergeten 
te zijn, toen hij onder het gesprek vernam dat Benedictus 
veel en lang in het Oosten gereisd had. Hij-zelf was attaché 
geweest te Konstantinopel. Aldus kwam men te praten over 
de hangende Balkan-quaestie. Benedictus meende, met groote 
gebaren, dat men de Turken geen rust moest laten voor de 
Russische priester de onderbroken mis in Aya Sophia verder 
zingen zal. Rodolf glimlachte met diplomatische fijnheid, als 


DE LEEMEN TORENS. 

iemand die het wel beter weet. „L'idéal des croisades ne saurait 
plus être le notre", insinuëerde hij ; sprak van den gelukkigen

. 

invloed die Duitschland in Turkije verkregen heeft; fluisterde 
van geheime traktaten die den vrede in Europa bestendigen 
moeten. Benedictus hield met energie zijne meening vol. 
„Mais ce serait la guerre universelle, mon eher oncle !" 
jammerde de jonge diplomaat ; verzekerde dat zonder een 
sterk Turkije, gesteund door de Middenrijken, het Europeesch 
evenwicht verbroken zou zijn, het Russisch gevaar onontkomelijk 
zou maken. Wie kent de inzichten van Engeland ? 
Wie weet wat de Entente Cordiale inhoudt? En waar het 
Fransch-Russisch verbond toe leidt ? En, terwijl hij plechtig 
elk woord met een klopje van zijn mes punctuëerde, ver 

hij: „Was ik niet door diplomatieke voorzichtigheid-klaardegebonden, dan zou ik niet aarzelen Delcassé een schurk te 
noemen, die zijn land en misschien het onze in den afgrond 
stort, zoo hij er in volhardt Duitschland in eene meer of 
minder dichte toekomst tot den oorlog te willen dwingen". 

Ik weet niet, Herman, of ik de woorden, of zelfs de 
gedachte van Rodolf de Pessemier volkomen-betrouwbaar 
weergeef : ik heb geen verstand van internationale politiek, 
en was bp dat oogenblik meer bekommerd om de atmospheer 
die zijne bevestigingen bestendigden dan om hun 
inhoud. Die atmospheer was vervalscht, abnormaal, en daar 
had Rodolf zeker schuld aan, reeds door zijne aanwezigheid 
helaas, verder door zijne uitlatingen die niet pasten, 
geef het toe, op zijn eigen huwelijksdiner. Is takt de hoofdhoedanigheid 
van een diplomaat, dan moet mijn nieuwe 
neef dien titel nog leeren verdienen. — Ik zag zijne jonge 
vrouw aan: zij en hare moeder spraken haast fluisterend met 
elkander, ernstig, maar beiden vervuld van genegen goedheid. 
Ook mijne moeder zag ze aan, en keek daarop naar Rodolf. 
Paul, die geen oogen had dan voor zijne zuster, knikte ze 
toe, zelfs als zij het niet kon merken. En het was mij duidelijk 
dat Marcus alleen uit beleefdheid luisterde naar het 
betoog van Rodolf, wiens gedwongen zelf-voldane houding, 
en misschien wel wiens uitspraken, hij zeker niet goedkeuren 
kon. Op Benedictus na, wien de holste discussie lief is als 
een behoefte, voelden wij allen, op dat oogenblik, aan deze 
tafel, dat het alles zooveel eenvoudiger had kunnen gaan, en 


40 DE LEEMEN TORENS. 

zooveel echter. Ja, dit samen-zijn van menschen die innig van 
elkander houden, was gelukkig en blijde; immers het gesnap 
in verzorgd Fransch van een onbeholpen, wat al te cor 
recten jongen man die gretig naar het hem-geboden stokpaardje 
grijpt om te bewijzen dat hij heusch een toch wel heel knap 
ruiter is, ging aan ons voorbij als iets zonder belang. Alleen, 
het hinderde als muggen-gegons, en maakte even wrevelig. 
I k dacht: „Had Cornelie den man van haar maar thuis 
kunnen laten !" Op datzelfde oogenblik keek ze naar mij, 
en, Of ze mijne gedachte geraden had, schoot zij in een lach. 
Het belette niet dat bewuste echtgenoot maar voort oreerde, 
kalm-weg en als plicht-bewust, boven de weerleggingen uit 
van Benedictus, die er zich om ergeren ging. 

Gelukkig haast, brak de verschijning van Louis van Gendt 
en diens gezin den al-maar-zwaarder-wegenden doem. Louis, 
in zijn glimmend-lakenschen jas waar hij nog slechts één 
knoop van toekrijgt, want zijn zedelijk bewust-zijn legt 
hem den plicht van nog-en-nog-dikker-worden op, stapte 
kordaat en zonder aarzelen, hoed op het hoofd, op Rodolf 
los, dien hij, na zijn weerspannigen neusnijper bevestigd te 
hebben, de hand reikte. „Jonkheid !" galmde hij uit, „kozijn 
wil ik zeggen, welkom in de familie. Want wij zijn óók van 
de familie, wij, al zoudt gij het soms niet zeggen !" En zich 
tot Cornelie wendend: „Allez, Cornelietje, proficiat, zulde. 
Gij zijt altijd een goed jong geweest. Maar gij hadt toch 
'nen keer kunnen schrijven, vind ik. Maar allons, wat 
gedaan is, is gedaan. Hier is onze cadeau; 't en is niet veel, 
maar 't is u gejond. Ha ja, wij moeten werken voor ons 
korste, wij !" 

En met het gebaar van een burgemeester die een gedenk 

onthult, trok hij een geruiten handdoek van een hoog,-teeken 
cylinder-vormig voorwerp weg dat zijne vrouw zorgvuldig 
in den arm droeg: een glazen stolp, over een pleisteren 
Lieve-Vrouwe-beeld in hemels-blauwen mantel boven een 
room-kleurig kleed, waarop aan de borst, en stipt in het 
midden, een rood-gouden hart straalde dat zij wees met 
hare rozige vingeren. Cornelie zei niets, maar kuste met 
groote hartelijkheid haar tante, die donker-oranje uitsloeg 
van pleizier en verlegenheid. „Ha ja, in een slaapkamer 
heeft men dat toch altijd noodig, nietwaar?" meende zij ; 


DE LEEMEN TORENS. 

en, alsof ze nü eerst zag dat mijne moeder ook in de kamer 
was, schoof zij er heen met kronkelingen in haar hals, haar 
lendenen en haar leden, en zei zeemerig: „Ha dag madam 
van de Woestijne, en hoe gaat het met madam van de 
Woestijne?" Onhoorbaar was ook hare Valentine binnen 

wel, tevens onzichtbaar, want niemand -gekomen, en, leek het 
scheen van haar notitie te nemen. Maar haar Gustaaf, gedistingeerd 
als een garcon-coiffeur, deed onmiddellijk of hij van 
den huize was, fluisterde moppen in Paul's oor, klopte 
beschermend op mijn schouder, en zag Rodolf met leukheid 
aan. 

Deze, gerukt uit de spheren der hoogere diplomatie, ver 

achter het gebaar dat zijn-borg weer zijne bedremmelheid 
robijnen dasspeld betastte; achter den langen, angstvalligen 
blik dien hij daarna op zijne korte handjes vestigde ; achter 
de schouder-beweging die zijne jaquette kreukeloos over zijn 
worst-lijf spannen deed. Ik moet zeggen dat het plaatsen der 
nieuw-aangekomenen na de plichtpleging der verwarde salutaties, 
eene algemeene ontreddering had teweeg gebracht, die 
nauwelijks bedaarde toen de koffie werd binnengebracht, 
en de likeuren. Sophie kreeg haar kopje uit de hand van 
Cornelie. „Merci, mijn kind", suisde zij, en, zich wendend 
tot mijne moeder en tot Marie-des-Anges: „Een kommeken 
troost, nietwaar madam? nietwaar ma scour?" meesmuilde 
zij uit hare blauwe lippen. Louis, die er nog niet toe besluiten 
kon zijn hoed af te nemen, maar hem toch al een 
heel eind in zijn nek had geschoven, loenschte naar den 
cognac. Ik verhaastte mij, er hem aan te bieden: „Ha, wat 
zou'n wij doen dan ! ?" lachte hij heroïsch, en dronk zijn 
glaasje onmiddellijk half-ledig. Werd het hem bewust, dat 
dit niet geheel strookte met de welgemanierdheid? Of hij 
ineens de algemeene aandacht een anderen koers dacht te 
moeten insturen, wendde hij zich met beslistheid en als een 
rechter tot Rodolf. 

-„Zoo jonkheid", ondervroeg hij op eene wijze die geen 
tegenspraak kon dulden, „zoo, jonkheid, kozijn wil ik zeggen, 
dat gij u ook een beetje met politiek bezig houdt? Ik ook,. 
ik ook, ge weet het misschien. Ik ben zelfs de vertegenwoordiger 
van de Kleine Burgerij in den gemeenteraad. Ha 
ja, iedereen heeft zijn partij, nietwaar. Maar mijn partij kent 


42 DE LEEMEN TORENS. 

geen partijen; ze staat boven de partijen, want zij neemt de 
belangen ter harte van een g'heelen stand: de Kleine Burgerij. 
Daar zijn katholijken onder, en daar zijn liberalen 
onder" (hij sprak uit: riberalen)," en in de laatste jaren zelfs 
socialisten, ha ja, sedert dat die mannen óók al in 't schepen 

zitten. Maar daarboven staan toch de belangen van-collegie 
g'heel de Kleine Burgerij. Karel Marx heeft gezeid: „Werkmenschen 
van g'heel de wereld, vereenigt u! Maar ik zegge'k 
-ik : Kleine burgers van g'heel de wereld, vereenigt u !" Tegen 
wie? Tegen de coöperatieven !" Hij sprak uit: koperlatieven. 
Hij dronk een teugje, als een redenaar die applaus verwacht. 
Dit kwam niet. Toen vervolgde Louis: „Ziedaar, 
jonkheid, mijn program, en ik zal er voor vechten zoolang 
ik asem zal hebben." En hierbij scheen hij ópvolgenlijk 
Marcus, Benedictus, mij en zelfs Paul uit te tarten; waarna 
hij zich met razerige uitdrukkelijkheid weer tot Rodoif wendde: 
„En wil ik u wat zeggen, jeune homme? Ik vind dat de 
diplomatie zich veel te weinig met de Kleine Burgerij bezighoudt. 
Laat zeven werkmenschen hun neus t'hoope 
steken, en spreken van algemeene werkstaking: heel de 
Kamer zal een appelflauwte krijgen, al 'n is 't niet anders 
dan een scheet in een flessche. Maar dat de Kleine Burgerij 
verruïneerd wordt door „Vooruit" en door „'t Volksbelang", 
daar vaagt iedereen zijn botten aan! Ja, wie stelt er zich 
aan 't hoofd van de koperlatieven? Wie? De broêr van 
den minister-zelf, graaf Oswald van den Bergh de Groot! 
Is dat geen schande ? En zou de diplomatie, die zooveel 
kan, daar niet tusschen moeten komen ?" 

Louis van Gendt zag zich genoopt, op dat oogenblik zijn 
hoed af te nemen, want zijne welsprekendheid bracht transpiratie 
meê. Zij bracht verder meê, dat Rodolf in de grootste 
verlegenheid was komen te verkeeren. Zeker, hij zou niet beter 
hebben gevraagd dan aan zijn nieuwen oom, al leek deze 
hem verbluffend-gemeen, een familiedienst te kunnen bewijzen; 
hoe echter aan dezen uitgelegd, dat de diplomatie, 
wetenschap der internationale verhoudingen, zich niet rech 

maatschappelijke toestanden bezighoudt, tenzij-streeks met 
juist die toestanden invloed kregen op de onderlinge betrek 
landen, of hunne politiek gingen beheerschen op-kingen der 
eene wijze, die overeenkomsten in gevaar brengen kon of 


DE LEEMEN TORENS. 

nieuwe verbonden noodzakelijk maken ? Was dit het geval 
met de Belgische, laat staan de Europeesche klein-burgerij ? 
Rodolf meende daar nooit iets van te hebben gemerkt. 
Ware het echter diplomatisch geweest, dit zoo maar openlijk 
en zonder voorzorgen of restricties aan Louis van Gendt 
als zijn definitief oordeel te openbaren ? Rodolf aarzelde. . 

Intusschen was het algemeene gesprek, dat eerste slabakte, 
veelvuldig op allerlei zijpaadjes verdwaald, zooals een legertje 
mieren dat men uiteenschopt. Het werd opeens tot staan gebracht 
door den serveur, die de aankomst van den bestelden 
open landauwer aankondigen kwam. Er was afgesproken geweest, 
dat wij naar Sinte-Martens-Laethem zouden rijden. Eerst 
wou Rodolf naar de wereldtentoonstelling, zijne opwachting 
gaan maken bij den algemeenen regeeringscommissaris van 
de Duitsche afdeeling, een Geheimrat die in de diplomatische 
kringen te Berlijn zijn entrées heeft. Maar Cornelie had 
kinderlijk in de handen geklapt, toen ik, die van onze expositie 
meer en meer genoeg heb, liever een rijtoertje naar Laethem 
had voorgesteld, waar voor haar zeer gelukkige herinneringen 
aan verbonden zijn. Wij zouden er den schilder Hilarius de 
Maegdeleer en den beeldhouwer Maarten de Mensch opzoeken: 
beiden, had ik Rodolf verzekerd, stonden in Duitschland als 
kunstenaar hoog aangeschreven; hij zag dan ook het nut 
in van hunne kennismaking, en gaf er zijn expositie-commissaris 
voor op. 

— „Ha, ik zie het al: wij zijn er niet te veel, maar wij 
schieten er over !" galmde Louis van Gendt uit, half gepikeerd, 
half joviaal. En hij toog, na, vanwege zijne vrouw, het plegen 
der innigste verzekeringen, met zijne familie af; terwijl Gustaaf, 
die aanspraak maakt op geestigheid, mij terzijde toefluisterde: 
„Die attaché d'ambassade, nietwaar, hawel: dat ziet er mij 
nogal een détaché d'embrassade uit !" .. . 
De jaren en de provinciale gewoonten, Herman, hebben 
mijne moeder en die van Cornelie huiszittend gemaakt; 
Monseigneur Marcus is het door zijne ambtelijke waardigheid: 
zij zouden dan ook den thuis wachten, gelijk men te Gent 
zegt, om zich, bij het uur der afreis, bij ons aan het station 
te vervoegen. Behalve de jonggehuwden, reden dus alleen 
Benedictus en ik mede; waar voor hem in het rijtuig geen 
plaats was, begeleidde Paul ons op de fiets; hij volgde of 


44 DE LEEMEN TORENS. 

schoot ons voor een kwinkslag even terzij, en dan zagen 
wij de stalen wielen blinken. 

Rodolf zat naast mij, stijf en hoog-rood, want de spijs 

schijnt den jongen last te geven. Cornelie echter,-verduwing 
op de achterbank naast Benedictus, zag er nu zeer voldaan 
uit. Wij spraken niet veel: eenmaal de afschuwelijke expositie 
voorbij, toonden hare blikken, aan korte opglanzingen, te 
herkennen dit landgoed, gene herberg waar wij dikwijls langs 
gewandeld hadden. De zilveren beuken van de baan en hun 
gebladert van dunne, vergelende zijde stonden in de eerste 
blauwende herfstwazemen; aan beide kanten zagen wij de 
stukken suikerbieten, fel-en nochtans teeder-groen hare 
verflommelde bladeren, die thans den heelen dag door met 
parelen des dauws zouden schitteren. Zij wisselden af met 
de groote bruine . kouters, naakt en glad-gehegd onder den 
ontastbaar-ijlen, den malven sluier van het beginnend najaar. 
En verder merkten wij het groen der aardappelplanten zwart 
en rot te worden... Langs den breeden steenweg die in 
een dichte verte als in een opalijnen damp verdoezelde, 
ratelde ons het vlugge karretje voorbij aan zijn hoeven klapperenden 
cob, van een slager die beesten was gaan 
koopen; of het was, in den zoeten namiddag, een tragen 
ossenwagen beladen met alaam, die huiswaarts keerde aan de 
teenende tred der breede beesten. Zelden een mensch, maar hij 
bleef staan en groette ons. En de kinderen die speelden in het 
purperen zand, bezagen ons met groote en wijze oogen, en 
trokken een rukje aan hun haar bij wijze van goedendag .. . 

0, Herman, in dit gezegende land heb ik zeven jaar 
van mijn leven en de rijkste aan beteekenis gelaten; ik ben 
er gekomen met een krank hart, en ik zocht er niets dan de eenzaamheid 
die mijne bitterheid moest voeden. Maar deze 
vlakke streek die rust aan de stille Leie als in wijd-gestrekte 
moederarmen : welk is haar geheim, welke hare gelokene 
macht, dat niemand weerstaat aan hare zoetheid, aan den 
adel vol beminnelijkheid die 't smartelijkste leed bekleedt 
met haar schoon betrouwen ? ... Onze primitieve schilders 
plachten de geboorte van het Kindeken en de aan-of afreis 
der Goddelijke Ouders te plaatsen in een landschap dat 
hun-zelf eigen en lief was: hier, Herman, heb ik gewoond 
in één huis met Vergilius, Racine en onzen Vondel. Dat ik 


DE LEEMEN TORENS. 

ze, van uit de diepte mijner schampere afgetrokkenheid, heb 
leeren beminnen als helende meesters: ik weet dat ik het 
dank aan dit land, waarvan ze mij onafscheidbaar zijn; 
nergens elders hadden zij mij kunnen genezen; en, zoek ik 
heden nog, in uren van twijfel, hun troost: onmiddellijk voeren 
zij mij hierheen, naar Sinte-Martens-Laethem aan de Leie, 
als naar eene avondlijke haven. En Herman, staat mijn plicht 
thans in stad nog een zwart bronzen standbeeld met 
blinde blikken —, maar zingt reeds in mij de weemoedige 
ernst der gewijde woorden: „Want het gaat avond worden" : 
dan, o Herman, wijlen hier mijn gedachten en wachten er 
geduldig mijn lichaam voor de eindelijke, voor de eindelooze 
rust, die ik nergens elders zou kunnen smaken met dezen 
honingsmaak van hier, en den honinggeur zooals hij draalde, 
gisteren weer in het naderend najaar, door de dreef en de 
gaanderij harer boomen, waaronder wij reden. . 

Dat Cornelie, evenals Benedictus, evenals ik, den toover 
onderging: ik merkte het aan de huivering waarmede ze iets 
als van hare schouderen schudden wilde, toen ons rijtuig 
stilhield voor het hek van den wijden boomgaard, waarin 
het lage huis van Hilarius de Maegdeleer gevestigd staat. 

Huis en erf leken wel verlaten, hoe de toegang dan ook 
wijd-open stond. Maar ik ken hier den weg, en wist waar 
ons volk te vinden. Het zat inderdaad aan den achtergevel, 
alwaar het hof als een zate traag in de Leie neerdaalt. Het 
waren, om de breede tafel die fleschjes Audenaarsch en 
Leuvensch bier droeg, Finus van den Bogaerde, de oude, 
drukke en schuchtere gemeente-ontvanger die als de kobold 
is dezer streek en mij altijd aan Anakreioon's krekelken 
denken doet, de autodicdaat waar wij samen zoo dikwijls de 
naïef f jne liederen en de zoo zuivere klavier-sonatines van 
gesmaakt hebben; de nobele Maarten de Mensch met het 
Bourboniaansch profiel en de extatische oogen ; en ook die 
arme, krankzinnige fantast van een Jan Henderickx, Jan de 
Goeie zooals men hem heeft genoemd omdat hij snapt en 
waggelt als een eend, en die mij telkens verwonderd doet 
staan om de vaste techniek zijner gehallucineerde etsen. En 
het was eindelijk Hilarius-zelf, de geweldige en goedlachsche, 
opperrnachige Sater tot nederigen Christophorus geworden, 
druistig van natuur en bagijnachtig van gebaren, en van 


46 DE LEEMEN TORENS. 

wien men nooit den bekeerlingsootmoed raden zou aan de 
ontzagwekkende overtuigingskracht van zijne paarse vetheid. 

Onze aankomst wekte een blijde verbazing. Welk een 
argeloos-oprechte menschen, Herman, welk een zielen zonder 
omwegen, en hoe doet het goed met dezen om te gaan ! 

Hilarius juichte haast: „o Juffrouw Cornelie, welk verrassing 
en welke eer ; ons bezoeken één dag reeds na uw 
huwelijk! Want het is waar: nu zijt gij mevrouw; mevrouw 
Cornelie! Ik geloof dat ik er nooit zal aan wennen ! Op, 
kinderen om stoelen in de keuken, en verwittigt moeder !" 

Van achter den muur verschenen acht, negen, zwarte en 
blonde krullebollen: gij weet: Herman, dat Hilarius en Maarten 
samen en in het geheel negentien kinderen hebben. Reeds 
verscheen in het deurgat Mevrouw de Maegdeleer, eene 
blozende boerin gelijk die Cornelie eveneens verwelkomde. 
Ik stelde Rodolf voor, die verbijsterd was; minder echter 
dan de goede Finus die zich maar niet verbeelden kon, hoe 
iemand gezantschapssecretaris kon wezen, en dan nog wel 
in het verre Berlijn .. . 

Wij zaten. Wij moesten eveneens Audenaarsch of Leuvensch 
drinken. Voor ons lag de Leie, roerloos en effen, als ge 

zilver. Over-Leie zagen wij de eindelooze weiden; de-smolten 
enkele koeien die er bloeiden als reusachtige bloemen; een. 
rossen twinter die draafde, plots bleef staan en de lucht opsnoof, 
dan weer aan het draven sloeg. Daarboven, en boven het

-

trage water, en boven ons en dit vredige huis, koepelde de 
zuivere hemel, wolkeloos, in het wemelige licht dat bleekgulden 
was in den laten namiddag. Er zweefde, bij ons 
zwijgen, een preveling in de lucht, als een zegen. Een horzel. 
zomde en zong... . 

Wij spraken niet veel: waarom zouden wij hebben gesproken 
? --Gedreven door zoete herinneringen, speelde Cornelie 
met weemoedige guitigheid tusschen de kinderen: het was 
geen vijf jaar geleden, dat zij zoo dikwijls hun moederken 
was geweest, toen zij mij met Benedictus kwam bezoeken 
in het nederig huizeken dat ik te Laethem bewoonde, 
midden in mijn zorgvuldigen moestuin, achter het gordijn 
van mijne groote zonnebloemen. Zij zat nu op hare knieën ;_ 
rondom speelden de krullebollen van „Pater, gij moet kiezen." 
Zij draaiden in een wijden kring ; achter hen aan danste hun 


DE LEEMEN TORENS. 

schaduw in tegenover-gestelde richting, want de zon was 
lager reeds, en schuin. Rodolf keek naar zijne vrouw, en 
deed een deftige moeite om zijn aandoening te verbergen. 
Met wijde blikken over-Leie zag Maarten de Mensch den 
pulverenden einder aan. Hilarius de Maegdeleer zuchtte 
telkens luid en diep, van het behagen dat hij had in het 
schoóne bezoek. De goede Van den Bogaerde, die zijn 
stilzwijgen onbeleefd achtte, beijverde zich, bij korte en aanhoudende 
haaltjes aan zijn pijp, mijne aandacht te boeien 
door een fluisterend gesprek over de verwachtingen der boeren 
en de wisselvalligheid van het seizoen. Terwijl Jan de Goele, 
de arme, door Cornelie als gehypnotiseerd, ineengekrompen 
zat van het bitter gevoel zijner schamelheid, maar, met een_ 
vurigen blik uit zijn gelooid asceten -gelaat en aan weêrszijden 
van zijn schaduwenden haviksneus, aanhoudend tusschen 
zijn brokkeltanden mompelde: „Sacrédié, la bath femme, la 
bath femme!"... En aldus verliepen stonden en stonden .. . 

Wij mochten hier, helaas, den avond niet afwachten, al 
wekte ons afscheid, het afscheid van bij brave menschen, 
protest. Paul drong aan, dat wij terugkeeren zouden langs den 
„Nénuphar," het gasthof dat, wat verder op, eveneens aan 
de Leie ligt, en dat gij u zeker herinnert, Herman. Het was een 
omweg; maar Cornelie-zelve wilde er graag heen, „want 
wie weet," zei ze, niet zonder leed, „wan neer ik Vlaanderen 
eens weer zie." Ik begreep trouwens heel goed 
weldra, waarom Paul er zoo zeer op gesteld was dat wij 
daar voorbij zouden komen: wij vonden er, aan een 
tafeltje onder de gesneden lindekens van den oever, en zooals 
ze met een bootje gekomen waren, de prachtige Arnold 
d'Haeseleer in roeiërs-kostuum — witte spannende trui en een 
broekje dat hem maar tot half de dijen reikte, zijne 
vriendin Dol en .... Germaine. Ik vond het nogal brutaal 
van Paul; hij deed echter zoo verbluffend-luchtig, dat het mij 
den tijd gaf het begrijpelijk te vinden, en zelfs delikaat, aldus 
zijne zuster te willen toonen aan zijn meisje. Deze, terwijl 
Dol, na een kort knikje, ons vrank aankeek uit hare groote 
donkere oogen, was, bloode en als eerbiedig, rechtgestaan. 
Zij bloosde 'lijk een pioen, als Paul zeer ongedwongen 
op hun tafeltje toetrad, de hand drukte van d'Haeseleer, 
en zich daarop met haar onderhield. 


48 DE LEEMEN TORENS. 

-„Is dat het meisje niet dat wij op de Gentsche Kermis 
ontmoet hebben ?" vroeg Benedictus. „Men zou zeggen dat 
Paul ze sedert dien wel meer heeft ontmoet !" 
-„Elle est charmante" vond Cornelie, die plots heel 
ernstig was geworden. Zij bezag mij lang en doordringend, 
las in mijne oogen eene bevestiging, zei daarop stil, en 
voor mij alleen: 
-- „C'est donc cela?... En somme, Paul fait ce qu'll lui 
plait. C'est de son age, et il est libre, lui". 

-„Oui", antwoordde ik, „mais Simone Renier ?" 
— 

Je voilà dans les confidences de Simone maintenant !" 

gekscheerde zij, al wist ze heel goed van niet. En ver 

alsof zij mij, ironisch, gerust stellen wou: „Quand-volgde, 
la tarentule du manage l'aura piqué, Paul peut toujours ... . 
D'ailleurs, Simone prouve savoir attendre. Elle est très 
capable de vouloir; que ne le fait-elle, s'il le faut?. ...', 

Paul kwam terug, een beetje zenuwachtig. Wij moesten 
d'Haeseleer excuseeren: in het toilet waarin wij hem zagen 
dorst hij ons niet te naderen. Na een nieuwen groet, betraden 
wij ons rijtuig, dat ons, door den gouden avond, die 
van rood-gloeiend koper werd om weldra te verkoelen in 
paars en groen, naar Gent terugbracht, en naar het station. 

Daar vonden wij het huurcoupé van Marie-des-Anges, dat 
haar hier met mijne moeder en Monseigneur Marcus had 
aangebracht. Marcus was uitgestegen; hij noodigde Cornelie 
uit, tot afscheid zijne plaats in te gaan nemen. Wij wachtten 
buiten, vóór het gebouw... 

En toen gebeurde iets, Herman, dat mij diep verbaasde. 
Rodolf nam mij, aarzelend en onhandig, ter zijde. Hij sprak: 

-„Mon cousin, je sais combien Cornélie vous est attachée. 
C'est pourquoi .... Je ne sais si je vous ai dit... . 
je crois avoir oublié de vous dire.... C'est que, voyezvous, 
eest bien difficile .... Mais tenez : je respecte infYniment 
la mere de Cornélie. Je compatis a sa situation actuelle 
de tout coeur: vous le lui direz, n'est-ce-pas? Et puls 
--- oui, voilà, eest que je crois aimer sincèrement Cornélie. 
Oui, je l'aime, et vous tous, vous pouvez avoir confiance 
en moi" ... en ik zag twee dikke tranen in de oogen van 
den braven jongen. . . 
Cornelie had hare moeder verlaten. Zij toonde ons haar 


DE LEEMEN TORENS. 

gezicht bleek en hare oogen roodgehuild. Zij verzocht ons, 
haar op het perron niet te volgen: het was beter, vond zij, 
het afscheid kort te maken. Zij omhelsde ons, hartstochtelijk 
ditmaal. Ik voelde op mijn wang den fellen gloed harer 
lippen. Nadat Rodolf de hand der dames had gekust, zagen 
wij ze beiden in de wachtzaal verdwijnen, voor hoe lang? 
en wanneer zouden wij ons Cornelietje terugzien ? .. . 

Toen, Herman, zijn Marcus, Benedictus en ik te voet en 

zonder spreken naar huis gekeerd door den koelen avond. 
Wij vonden Marie-des-Anges en mijne moeder zitten aan de 
afgedekte tafel van het huwelijksmaal. Zij waren ernstig, 
en zagen er vermoeid uit. Marcus zei: 

— Ik hoop, zuster, dat gij gerust zijt." 
Marie-des-Anges bezag hem lang en met gedweeë blikken. 
Zij gaf geen rechtstreeksch antwoord; ze zei, en zuchtend: 

-Jk heb vergeten haar te spreken van de geldbelegging 
die ik gedaan heb op haar naam... En... en..., 
Marcus, ik heb haar, in het rijtuig, het kruisje van onze 
zuster Cornelie meegegeven." 
Toen barstte zij in snikken uit.. 

Gent, 6 September 1913. 

Anderhalven dag, mijn beste Herman, heb ik voor u 
zitten schrijven. Toen heb ik me-zelf de belooning gegund: 
uwe boeiende brieven. Moet ik u zeggen hoezeer ik er van 
genoten heb ? (Al lijkt mij die boodschap met H ougardy's 
correspondentie vrij delikaat). 

Bij al het genot, was het nochtans niet dan met ontsteltenis 
dat ik las van Cornelie's strijd. Hadde ik maar geweten 
voor ze hier was! Eén woord van waardeering voor hare 
overwinning, die haar, naar mijn oordeel, zeer ter eer 
strekt, zou misschien voldoende zijn geweest om haar allen 
twijfel te ontnemen over de waarde en de doelmatigheid van 
hare daad; haar den moed te geven te volharden in haar 
wil en in hare goedheid; haar de tevredenheid te schenken 
die desnoods het geluk vervangen kan. Maar hadde ik dat 
woord kunnen spreken, Herman? Gij kent mij, merk ik 
in uwe brieven, beter dan ik-zelf .. . 

Ik ken u trouwens ook wel eenigszins, en ten bewijze: 

1917 II. 4 


50 DE LEEMEN TORENS. 

ik vermoed maak u niet kwaad! --ik vermoed dat gij het 
geval van Cornelie wat al te pathetisch hebt voorgesteld. 
Dat ligt, het spreekt van-zelf, aan het belang dat gij stelt 
in haar levenslot, en daarvoor dank ik u van harte; het 
kan zeer zeker ook liggen aan Cornelie-zelve, van dewelke 
ik dikwijls heb moeten ondervinden, niet minder in den 
laatsten tijd dan toen ze nog een kind was, hoe ze gebeurtenissen 
en gevoelens onwillekeurig pleegt te dramatiseeren. 

Niettemin, nu ik het weet, had Paul gelijk, toen hij sprak 
van „beheerschen", en had het moederlijk instinct van 
Marie-des-Anges met zuiverheid gevoeld wat het woord 
verbergen kon. De uitlating van Marcus, die daarop volgde 
en zijn ongewone levens-nalefheid weer bewijzen kwam, 
leek mij echter eene verklaring, die door de houding van 
Cornelie bij haar bezoek bevestigd werd. Maar nu leert 
gij mij, dat het geene physieke gedruktheid en geene ingetogenheid, 
dat het zelfs geene gelatenheid was, maar de 
beteugelde fierheid van wie sterk wil zijn en moedig. Van 
zulke gevoelens heb ik trouwens telkens, toen ze hier was, 
den weêrglans gelezen op haar gelaat: het is misschien wat 
mij dien dag blijvend-schoon heeft gemaakt. En waar ik ander 

nogal-onbenulligen, maar door-en-door eerlijken en-deels den 
goeden Rodolf heb kunnen appreciëeren, stel ik mij voor, 
houd ik mij zelfs voor overtuigd, dat Cornelie, weze het 
dan ook maar langzaam, zijne liefde zal leeren achten en 
schatten, en zich aldus een kalm geluk verzekeren dat het 
stroovuurtje van al te vluchtige, want al te heete passies, 
weldadig vervangen kan. 

En dan, nietwaar, zij heeft als talisman het kruisje mee, 
dat hare tante Cornelie in haren doodstrijd tusschen de vingeren 
heeft gehouden, zooals dezer grootvader en dezer 
grootmoeder, zooals, sedert eeuwen misschien, geslachten 
van Onghena's hadden gedaan: het kruisje dat het geheim 
behoudt van leven en sterven, dat niets dan goede gedachten 
ingeven kan, en vrijwaren moet voor het booze. 

Ik zie u spottend glimlachen, Herman. En ik-zelf trouwens, 
die niet bijgeloovig ben, heb mij wel eens hieromtrent 
zondig gevoeld aan een twijfel, die mij spijt. Immers is het 
betrouwen van de Onghena's in dat ebbenhouten kruisje, 

betrouwen dat bij een Marcus zeker wel geen afdoend geloof 


DE LEEMEN TORENS. 

zal zijn hoe dan ook een gevoel dat er dicht bij komt en 
even eerbiedwaardig is, is dat betrouwen niet te wettigen, 
voor wie het einde kent van deze tante Cornelie, die het 
in hare vrome handen hield toen zij stierf uit levensadel? 
Ach, ik weet wel dat het geschiedenisje nogal banaal is, en 
ik zal niets doen om het tragischer te maken. Misschien 
zelfs, Herman, ontdekt gij er een komischen kant aan, dien ik u 
derhalve niet wijs. En ik geef verder toe dat er iets ongerijmds 
in is, zoozeer te hechten, te onzen tijde, aan zedelijke 
zindelijkheid. Maar de Onghena's zijn nu eenmaal idealisten, 
met waarlijk al heel weinig verstand van leven ... . 

Weet dan: die Cornelie (dat is nu dertig jaar geleden!) 
was verloofd met een Wurtembergsch edelman, een Freiherr 
von Eschenteich, goed katholiek naar het heette en man 
van eer, waarvan ik echter nimmer heel goed te weten 
kwam wat hij te Gent was komen zoeken. Het huwelijk 
was beslist; alle schikking genomen. Toen men vernam 
dat diezelfde Freiherr de dienstmeid Rozeken onteerd had, 
een avond dat ze hem van bij zijne verloofde buitenliet. 
Men hadde alles natuurlijk in de beste voege kunnen regelen 
: Rozeken naar huis sturen bijvoorbeeld. Men besliste er 
anders over: den edelman werd de deur gewezen; voor 
Rozeken een man gevonden in Felix Niemand, die toentertijd 
knecht was bij de Dominikanen en zoo in wereld-verlaten 
kloosterlijkheid geconfeit, dat hij geen graten vond in dit 
vreemde huwelijk. Cornelie, zij, die met gezag beslist had 
dat Rozeken niet zou worden verwijderd en met een eigen 

schrijven den Freiherr had afgezegd, leed onder-handig 
hare liefde, die zij niet te bannen vermocht, zóó, dat ze 
ernstig ziek viel, en na enkele maanden stierf. 

Nietwaar, dat het gebeurtenisje eerder mal dan schokkend 
is? 

Nochtans vereeren de Onghena's hunne zuster als een 
heilige, en trachten hun leven te richten naar de geestesen 
gevoelslijnen van het hare. Begrijpt gij dat ? .. . 

(Wordt vervolgd). 


CLORINDA '). 

Zij waren sinds vijftig jaar bij elkander, de Signorina 
Adami, die zes en vijftig was, en hare meid Clorinda, die 
tien jaren méér op hare magere vingeren aftelde; zij kon 
lezen noch schrijven. 

En de vijftig jaren waren rondom hen, met .smartelijke vertrouwelijkheid 
of met angstige fluistering; want geen meubelstuk 
en geen muursiersel, of het was in het diepe verleden 
gedrenkt en straalde ervan, gedempter of brandender naarmate 
de uren hun dolleren haastgang gingen, of zich verinnigden 
tot die stilten, waarin de stemmen worden verstaan 
van het ééne herinneringsleven, dat twee zwijgzamen, door 
liefde en wroegende pijn verbonden, nimmer verslijten. 

De Signorina Adami was onderwijzeres aan een meisjesinstituut; 
maar Clorinda, de oude meid, wijdde haar vele 
eenzame uren aan den onbewusten eeredienst der vergane 
dagen, want het drijven van hun beider kleine huishouding, 
en de verzorging der enkele gasten, aan wie zij wel een of 
meer kamers van het veel te groote kwartier verhuurden, 
nam haar luttel tijd. 

De Signorina Adami bewoonde een étage van een oud 
paleis aan de Piazza Santo Spirito te Florence. En in de 
vierkante steenen kamers, die bijna zalen waren, met de 
schaarsche, om-niste vensters, waarheen twee steenen trapjes 

') Uit een bundel, getiteld „Typen en Curiositeiten", binnenkort te 
verschijnen bij de biij. voor Goede en Goedkoope Lectuur. — 


CLORINDA. 

opvoerden, in die kamers, die dikwijls, bij de bleekzuchtige 
weelde der hedendaagsche burgers, zoo hol en schamel 
en zoo leelijk kunnen zijn, maakten de oude meubelen en 
tapijten van een eertijds aanzienlijker levenswijze een voornaam, 
hoewel ietwat vervaald comfort gaande, dat tot gezelligheid 
had kunnen worden, indien slechts niet de Signorina 
Adami de gewoonte van meerdere Italiaansche familiën had-
de gevolgd, om doorgaans deze vertrekken onbewoond te 
laten, en zelve zich op te schieten in de keuken en een 
daaraan belendende kamer, die tevens haar en hare meid tot 
slaapvertrek diende. 

Des morgens te zeven ure trad daar de oude Clorinda 
voorzichtig binnen met een blaadje, waarop een groote kom 
zwarte koffie, en ze schreed op het bed toe, dat nog in 
slaapwarmte lag verwoeld, en zeide met een stille stem, 
die vol teederheid was: 

Giulietta! 

Een dikke vrouwenkop met warrige nacht-haren opende 
de loome oogen en zag voor den troosteloos naderenden dag 
de smalle gedaante staan in haar frisch blauw-linnen jak, 
de éven gebogen, innige gestalte, die de troost en de steun 
was van haar leven. Giulietta zoo had alleen, voor vele 
jaren, hare Moeder haar genoemd. 

Zij dacht er misschien niet zoo bij, en alreeds wanneer 
zij haar heete koffie slurpte, verbitterde zich haar denken 
met de gedachte aan de school straks en het slaafsche 
meesteressen -bestaan, dat haar, ééns het mooie meisje van 
goeden huize, een dagelijksche beproeving bleef. Maar bij 
het ontwaken had zij toch even dit lief gevoel gehad, dat, 
onder de somberheid harer oogen, de lippen deed gaan tot 
een weemoedigen glimlach en tot het zeggen dezer droevigvriendelijke 
woorden, als van een kind, dat in een verdriet 
gesust, slikt en nog afwezig bedankt: 

Grazie, cara. 

Heeft de Signorina goed geslapen? 

Een nieuwe, vermoeide glimlach was het antwoord, dat 
„och, je weet het wel" beduidde, natuurlijk niet goed ", en 
zij streek de mollige, fraai -gevormde hand langs het nog 
slaap-zware voorhoofd. Zij had eigenlijk altijd hoofdpijn. 

Na een korte poos, in haar nachtjakje over een zwarten 


54 CLORINDA. 

onderrok, en met losse haren, kwam zij in de keuken loopen, 
wiesch zich zuinig in een aarden teiltje boven den gootsteen, 
en dronk, bij de tafel neergezeten, een tweede groote kom 
zwarte koffie. Dan kapte Clorinda haar en hielp met alle 
geheime haakjes en drukknoopen van haar zwart laken 
schooljapon. 

Zij zag er nu, ofschoon zij te dik was, niet ondeftig uit 
en ook niet onappetijtelijk : haar mollige, roze wangen spraken 
van evenveel gezondheid als haar melancholieke, bruine 
oogen van moeheid, terwijl haar mond wellevend glimlachte. 
Zij zette haar zelf-geflansden, zwarten toque-hoed op, liet 
zich het korte, laken manteltje aanhijschen, zuchtte, en 
dankte Clorinda met een opslag harer groote oogen. Die 
kwam zwijgend achter haar aan en deed haar uitgeleide tot 
in de monumentale voordeur van het appartement. 

Als Clorinda de hooge, zware deurhelft in het malsche 
slot had doen sluiten, slofte zij snel door de hooge gang 
naar de keuken terug, richtte er op het blad een eenvoudig 
ontbijtje toe, en door de ledige stilte van het huis droeg zij 
een vriendelijk koffiegeurtje en de verschheid van drie 
kraakbruine broodjes tot aan een verre kamerdeur. Nadat 
zij voor de tweede maal had geklopt, keek lachend 'en 
slaaprood een blonde jongenskop om den hoek, en terwijl 
een warme hand het blaadje aannam uit haar koude, oude 
vingers, was daar een zeer zachte ontmoeting van twee 
schroomvolle stemmen en blikken .. 

Wat later, toen Clorinda met haar boodschap-karbies langs 
de hooge eeretrap van het paleis haastig de drie verdiepingen 
omlaag daalde, glimlachte zij nogmaals bij de gedachte 
aan hun Zwitserschen student, den eenigen gast op dit oogenblik, 
en die al verscheidene maanden bij hen was. 

„Die goeie jongen," prevelde zij. 

Tegen tienen was Clorinda terug; een oogenblik, doodmoe 
en duizelig van den trappenklim, zat zij, de oogen dicht, op 
de stoel naast de keukendeur. Zij had ook weer erge pijn 
telkens, de laatste dagen. Dan, als zij wat tot zichzelve was 
gekomen, borg zij haar boodschappen in de spinde der zelden 
gebruikte eetkamer, nam haar stofdoekenmandje en haar 


CLORINDA. 

plumeau, en opende de deur van den gelen salon ... Zij 
deed dat eiken morgen aldus, onveranderlijk; eiken morgen 
omstreeks tien uren trad zij uit het enge leventje van allen 
dag, de koele stilten van het verleden binnen. 

Omzichtig sloot zij de deur achter zich. In den groenen 
schemer der altijd-dichte jalouzieën glansde het geelzijden 
damast der stoelen als van een heimelijken gloed; en hun 
fijne, gespleten bokspootjes weerspiegelden vaag in den 
donkeren, gladden vloer. Clorinda ervoer het steeds weerkeerende 
vizioen als de onbestemde aanschouwing dier 
vreemd-bekende oorden, waardat men immer weerkeert in 
den droom. 

Ze beklom de twee steenen treden naar een der vensters, 
en zette van eene jalouzie den onderluifel een eindje op, 
zoodat een vleug van lente-schijnsel, opkaatsend van het 
zonnig plein, omhoog scheen door den killen schemer van 
het vertrek. Haar oude oogen werden zwakker in deze 
laatste jaren; zij zag in het halfduister de stof niet meer 
zoo goed, en in den gelen salotto, op een vergulden guéridon, 
stond, vóór een hoogen, wittig-verweerden spiegel, het 
prachtige „Ca d' O ro", dat de trots en de zorgzame liefde 
geweest was van hare overledene meesteres. 

Aandachtig speelden de roode veertjes langs de kunstig 
in hout gesneden en fijntjes vergulde Venetiaansche Gothiek 
van het miniatuur-paleis ; en Clorinda zag den ebben steel 
van ditzelfde plumeautje in de kleine, witte hand der diepgeliefde 
Vrouw, de Moeder der Signorina, voor meer dan 
twaalf jaar nu reeds gestorven. De Signora alleen, in dien 
dierbaren, langbeweenden tijd, mocht, als zij des morgens 
tezamen de kamers zorgend rondgingen, het „meesterwerk" 
van den padrone stoffen ... En verder zag Clorinda terug 
in de cypressen -lanen van het verleden, en zij was weer in 
Rome, in dat vroolijke huis, dat het huis der groote smart 
zou worden. De padrone leefde toen nog, de vader der 
Signorina, en na zijn pensionneering als hooggeplaatst ambtenaar 
was het, dat hij de liefde voor de stad zijner jeugd, 
Venetië, placht uit te vieren in dit houtsnijwerk, waarin zijn 
onuitputtelijk geduld en kunstvolle bedrevenheid deze wonderen 
hadden gewrocht. 

Zij zag den opgewekten, ouden man met den kroezigen, 


56 CLORINDA. 

grijzen ringbaard rond zijn gezond en zonnig gezicht en de 
groote, bruine oogen, die de oogen der Signorina waren ; 
en zij hoorde zijn aardige grapjes met haar, de toen al 
„oude" meid, van over de dertig immers -- en meer dan 
dertig jaren gingen sindsdien voorbij! —, die grapjes in 
hun minnelijken Venetiaanschen tongval, alleen door henbeiden 
verstaan en beknipoogd, want ook Clorinda was van 
den Vèneto geboortig .. . 

Ach, die lieve daagsche maaltijden in de „kleine" eetkamer, 
waarbij zij, al zóóvele jaren in de familie, aanzitten mocht: 
de padrone aan het hoofd der tafel, bij het venster, den 
lang gehalsden fiasco met de robijnroode aquarella naast 
zijn bord; te weerszijden van hem de Signora en de Signorina; 
en tegenover hem, aan het lagere einde, zijzelve, bij 
de deur... Maar toen, Madonna Santissma, die dag, die 
dag, die dag, dat zijn oogappel daar niet meer zat, naast 
haren Vader —. 

De roode veertjes van den plumeau gleden langzamer 
langs de leuningen der stoelen, en Clorinda, wier stille grijze 
oogen, achter die oud-vertrouwde leuning-bochten, tuurden 
in de verten van den tijd, schudde zachtjes, zachtjes, zachtjes, 
haar smalle bleeke hoofd, dat al zoo vele jaren, in haar 
vele eenzame uren, het zachtjes schudden zich had gewend. 

En met haar plumeau en haar stofdoeken-mandje ging zij 
geluideloos de schemerige vertrekken rond, over den don-
ker-spiegelenden marmervloer en over de Oostersche tapijten, 
die zij kende van den dag, dat zij, een meisje van zestien 
jaar, in het zonnige Venetiaansche huis (om de kleine Giulietta 
bezig te houden) in dienst was gekomen. De meubelen 
en den sier dien zij droegen; een kroonluchter, een Vene 

spiegelt je; het fijn geraad binnen de ijle glimpen-tiaanschvan een glazen kastje; al die tè diep verstane dingen, 
zij zag ze, zonder bezien; want er weefde om schier ieder 
stuk een waas van vergrijsd verdriet, en zij placht ze te laten 
in dezen mist. De roode veertjes verstoorden dien nauwlijks; 
zij gleden langs de voorwerpen, langs een ebben crucifix, 
langs enkele schilderijen bovenal, zooals wel schuwe vingers 
glijden langs de toetsen van een klavier, met enkele smartelijkvreemde, 
gedempte accoorden, waarvan de scherpe uitklank 
een wilde wonde hadde geslagen. Met gedempte schreden 


CLORINDA. 

en blikken ging zij de vertrekken rond, van muur tot muur. 

En in elk vertrek, zoodra zij gereed was, beklom zij 
andermaal de twee steenen venstertreden en sloot den onderluifel 
der jalouzie behoedzaam weer toe. 

Zoo, iederen dag van tien tot twaalf uren, daalde zij in 
den groenen gloor der ongebruikte kamers, en doorleefde 
er alle de jaren, getemperd tot de doorschijnende verdooving 
van een droom, de vijftig lange Jaren, die voor haar 
waren geweest één zoete, zorgelooze vroolijkheid eerst, 
één vaste, hartstochtelijke verknochtheid dan, bescheiden en 
zwijgzaam, en eindelijk één diepe, diepe liefde, gewond 
en gerijpt door de kneuzingen en folteringen van velerlei 
smart en schande en bitterheid, gekomen over het huis harer 
meesters, en waartegen zij, simpele dienstmaagd, met het 
volmaakte offer van heel haar heil-willend leven, had weerloos 
gestaan. 

Maar om twaalf uur trok Clorinda de witte dubbeledeurhelft 
van den rooden salottino achter zich dicht, en spoedde 
zich naar de keuken, om, als zij daar het houtskoolvuurtje 
had aangewapperd met het rieten waaiertje en water opgezet 
voor de „spaghetti", haastiglijk, in de verte van het huis,. 
de kamer te gaan doen van haar Zwitserschen gast. In den 
loop van den morgen placht die uit te gaan. 

En het waren, na het droomleven van het verleden, twee 
daglevens nu, in deze lente, die zij leefde en verzorgde: 
één, het zwaarmoedig-intieme, liefde -gekwelde, het leven 
van de Signorina en haarzelve, één licht en warm, het 
vreemde leven van dezen jongen man. 

Wijd-open waren in zijn kamer de openslaande vensters, 
en er hing een zoele geur van lentezon en gezondheid, over 
de zuivere lakens en dekens van zijn versch-verlaten bed; 
en over de waschtafel met de reine, gele sponzen en het 
open zeepbakje en het glas, nog halfvol blijriekend mondwater; 
en over het oude schrijfbureau van den padrone, 
zoetrokig van een grooten bos paarse seringen. Drie rood-. 
oranje sinaasappels lachten te voorschijn uit een zwartgelakt 
loket. 

Zij ruimde het ontbijt, veegde, gaf nog een zorgzaam 
stofdoek-streekje over zijn boeken, en vroeg zich niet af„ 


58 CLORINDA. 

waarom zij hier zoo gelukkig wierd gestemd, dat hare fijne, 
bleeke lippen verwijlden in een glimlach al den tijd dien zij 
in dit vertrek verbleef. Soms, op eenmaal, hoorde zij haar 
,eigen dunne stem, hoe die een liedje zong uit hare jeugd. . . 
Zij glimlachte opnieuw en neuriede zonder woorden verder. 

Soms ook poosde zij een oogenblik bij het schrijf bureau, 
en nam in hare magere hand het meisjesportret in een hartvormig 
lijstje van mozaïek-vergeet-mij-nietjes, dat onder de 
bloemen stond: — een koel-vriendelijk gezichtje, de vlechten 
omhoog voorlangs de slapen gelegd. Clorinda bezag het 
maar kort, want zij kende het, het was heel lief, en zij 
zette het weg met een vage vraag in haar turende grijze 
oogen. Haar glimlach was gebleven. 

„Die lieve jongen," prevelde zij. 

Den hoed nog op, 'schoon zij reeds een half uur thuis 
was, zat de Signorina Adami aan de keukentafel neer, en 
speelde met de tinkelende vork in haar ledig bord, geel 

besmeerd van het tomaten-sausje der „spaghetti." De-rood 
verrekende soldi der boodschappen lagen naast haar. 
„Dérde klasse," verontschuldigde zij zich nog, „en dan 
kost het retour, nu met die feestbiljetten, ook weer minder." 
Zij had op verscheidene plaatsen, dezen morgen, de ver 

affiches gezien van, voor den aanstaanden zomer, eene-sche 
wereldtentoonstelling te Venetië; en een groot verlangen 
was in haar aangezwollen naar den zon-vergulden nevel 
over de ochtendlijke wateren harer geboortestad: 

„Als wij met den nachttrein gingen, kwamen wij 's mor

-

gens om vijf uur aan, Clorinda! Wat zou het heerlijk zijn! 
Je bent nooit meer in Venetië geweest ... " 
Clorinda stond bij de tafel, een kinderlijke hunkering in 
.haar blikken. Doch zij zeide: 

O ja, heerlijk zou het wel zijn... de San Marco terugzien... 
en de Rio della Frescada ... en het huis, Giulietta, 
het huis... ! Maar het zal wel honderd Lire kosten. Zou 
de Signora het goed hebben gevonden? —" 

De groote, bruine oogen sloegen zich naar Clorinda op, 
in een vleug van dankbaren weemoed en ontzag. Doch 


CLORINDA. 

dan voelde zij zich ook belemmerd, en tuurde weer, lichtelijk 
ontstemd, naar haar tinkelende vork. 

„La mamma ?" peinsde zij, „och, waarom niet? En 
honderd Lire zal het niet kosten. Wij vragen vier dagen 
gastvrijheid bij mijn nicht. En onder de spoorbiljetten is de 
toegang tot de tentoonstelling begrepen ... " 

„Ik zou wel willen," antwoordde Clorinda met een lach, 
„Dio buono !" en haar stem had de lieve blankte, die de 
stem der moeders onderscheidt, enkel gedachtig het heil van 
hun dwingend kind; „maar het kost altijd meer dan men 
berekent... De Signora zei altijd: als het later met je 
school gedaan is, zei ze .. 

„Kom, we halen het wel in, we verhuren nog wel eens 
een kamer meer... In het najaars-seizoen; of nü nog. . 
we hebben pas eind April... Er kan iederen dag de een 
of ander komen .. . 

,,Ja," kwam Clorinda nadenkend, „het zou kunnen .. . 
maar de Signora hield er niet van, de Signora zei altijd : 
ik verhuur mijn hoofdsluiertje of mijn handschoenen ook 
niet, zei ze; ik ben maar blij, zei ze, dat de conte geen 
verhuurbordjes zien wil, beneden aan de poort ... " 

„Een enkele, op aanbeveling, dat was wat anders.. . " 
vulde Clorinda haastig aan. 

De Signorina Adami zuchtte, en haar fraaie, mollige hand, 
met den trouwring en de brillanten marquise, de ringen 
harer moeder, stutte een korte poos het zware voorhoofd. 

„Och, iedereen verhuurt tegenwoordig," antwoordde zij 
vermoeid, „en als het huis mij niet zoo lief was om Haar, 
dan deden wij ook eigenlijk beter, ergens anders te gaan 
wonen, ergens aan den Lung 'Arno of zoo..." 

Zij rekte zich steunend uit, met beschaafde beheersching, 
overwon een geeuwtje, en ging in de slaapkamer haren 
hoed afzetten. 

Den volgenden middag zeide de Signorina (Venetië liet 
haar nog niet met rust): 
,,Clorinda, als we eens iets verkochten... Er is zooveel, 
dat we nooit gebruiken ..." 
De oude meid, bezig een vuurtje aan te wakkeren in het 
steenen fornuis, wendde onthutst zich om : 


60 CLORINDA. 

„Verkoopen ? Wat zoudt u willen verkoopen ? 

„'k Weet 't niet ... 't een of ander." 

„Waarom verkoopen we niet een van de schilderijen ?" 
vroeg Giulia opeens. En toen Clorinda nog hulpeloozer 
ontstelde, met een bleeken schrik in haar oogen, die een 
bitter verwijt was tevens, verweerde zij zich, beschaamd : 

„Een paar weken geleden zag ik een schilderij van hem, 
Clorinda, juist zoo een als in den salottino; op de Piazza 
Santa Trinità, bij Aleppi, en ik vroeg naar den prijs. . 
800 Lire. . . " 

De electrische schel aan de voordeur was begonnen te 
rinkelen... Verward legde Clorinda het teenen waaiertje 
op het fornuis en spoedde zich heen. Het was het school-
kind, aan wie de Signorina dinsdagmiddags privaatles gaf. 
Clorinda liet haar in den kleinen salon, en toen zij daarna 
in de gang Giulia tegenkwam, sloeg die, donker blozende, de 
oogen neer. 

Het was in verscheidene jaren niet gebeurd, dat de 
Signorina de schilderijen had aangeroerd. Al wat den Amerikaanschen 
schilder betrof, met wien ééns de drie-en-twintig 
jarige Giulia verloofd was, en die ook na de wreede gebeurtenis 
de trouwe vriend van haar ouders bleef, — en 
al wat met deze dingen in verband stond: Rome, haar Vader, 
diens plotselinge dood door een beroerte, vóór zij hem had 
weergezien; en haar terugkeer, nog geen jaar daarop, eene 
verslagene in de verslagenheid van het ouderlijk huis, bij de 
smart-verscheurde Moeder en bij haar, Clorinda, twee ver 

verbijsterde vrouwen, onder tè zwaar een last-eenzaamde, 
van leed gebogen, al deze nooit uitgedelgde pijn werd 
nimmer dan stilzwijgend tusschen hen beiden beleden. 

Wat had de kleine Giulietta van haar vader gehouden! 
En o, de onbegrensde liefde en vereering van den ouden 
man, voor zijn mooie, dichterlijke dochtertje, in die liefelijkste 
jaren tusschen haar vijftiende en haar twintigste! De 
enkele malen dat in hunne gesprekken de Signorina haren 
Vader gedacht, dan was het een beeld uit die zonnige jaren, 
of eene dier zwierige Venetiaansche herinneringen, gelijk hij 
die zoo gaarne placht op te halen uit zijn jeugd. 

Ach, waarom altijd weer te denken, wat er geworden 
was van heel dat gelukkige leven!, in wat zwarte smart 


CLORINDA. 

en wrange gestrengheid de laatste jaren van dien diepgewonden 
man waren vergald, en tot hoe moeden ouderdom Giulia 
zelve, het eens vergode kind, het vertroetelde meisje, en 
de alleen tè mooie jonge vrouw, nu alreede gekomen was. 

Den anderen morgen, in den gelen salotto, bezag Clorinda, 
voor het eerst sinds lange tijden, langdurig de drie schilderstukken, 
die daar hingen. 

Het grootste stelde voor een naakte vrouw (een Godin, 
zeiden ze) staande in een schelp, door vier schimmels getrokken 
; en in de groene golven rondom heel een volk van 
bruine mannen en blanke vrouwen, wier onderlijven zilverschubbige 
visschenstaarten werden. Het was een prachtig 
stuk, zeiden ze. Clorinda keek er naar op. 

Het tweede was een omvangrijk stilleven: druiven, peren, 
pruimen, en een opengesneden meloen, waartegen een groene 
roemer zijn ijle doorschijnendheid zette. Clorinda vond dit 
stuk veel mooier: het was zoo natuurlijk en vol gloed. 

Maar heel lang bleef zij zien, gansch verzonken, naar het 
derde. Want dat was Giulietta in de jaren van haar zoetste 
schoonheid. Ja, dat was ze, hoe goed geleek het! Dat lieve 
haar zoo zedig gescheiden, en die luchtige, bruine krullen, 
dansende vOOrlangs haar roze oor; en die mooie, even 
gebogen, blanke neus; en de groote, blanke oogleden neer 

boven de donzig-warme wangen, waartusschen de-geslagen 
ingetogen, altijd tot een glimlach geplooide roode mond; en 
de schouders, hoe blank onder het transparante kanten 
fichu'tje in de lage, parelgrijs-zijden japon; en dan de blanke 
zachte arm, roze aan den elleboog, en, roze gekneukeld 
eveneens, de mooie, blanke hand, die het vuurroode boekje 
hield ... Maar anders was het alles blank en roze en parel-grijs 
tegen hoe mooi ook! dien hemelsblauwen achtergrond. . 

„Proprio bello !" zei Clorinda zacht-hardop; en hoevele 

malen in haar leven had zij die woorden, staande voor dit 

portret, gezegd, zacht-hardop, met die stille stem, glanzend 

van liefde: 

„Och wat mooi! en wat leek het goed .... 

En Clorinda, het plumeautje vergeten in de hand, verwijlde 

in gedachten en tuurde naar het zoet-schoone, lezende meisjes


gezicht. En zij dacht aan Cross, den ernstigen Amerikaan, 


62 CLORINDA. 

met zijn bleek, stoer, geschoren gelaat, zijn in 't midden 
gescheiden, koolzwarte haar, zijn hooge statuur... Zwijgzame 
man! Had hij wel ooit meer dan den stijven groet van komen 
en gaan met Clorinda gesproken? Maar o, zij had van hem 
gehouden, want hij hield van de Signorina; hij was altijd 
bleven houden van de Signorina; en hij hield van den 
padrone en van de Signora; hij was altijd blijven komen bij. 
den padrone en de Signora... Santissima Madonna, die ontzettende 
maanden! 

Wat hadden die drie menschen een verdriet gehad, en hoe 
hulpeloos had zij het meegeleden met heel haar ziel! Hoelange 
maanden was er geen dag geweest en geen uur, dat 
zij haar aangebedene Signora niet gezien had dan schamel-
van-leed, met een verbergen-willend lachje, maar roodbeschreide 
oogen. Hoeveel verborgen snikken had zij geweten 
achter dat batisten zakdoekje, dat schijnbaar vluchtig gleed 
langs het gepoederde gelaat. En hoe was zijzelve daartegen 

geweest, machteloos en zonder tranen, maar van binnen-over 
één kwellende wonde. 

En Signor Cross? Nog zag zij de zwarte gaten van zijn 
blik, eens gouddoorgloeid van gezwegen heil; tenzij er, 
tegenover die beide berooide ouders, door medelij iets weerkeerde, 
verdroefd, van een goudachtigen glimp. 

Maar de donkerste afgrond van smart had zij gevoeld in 
den vader, in de hardheid, waarmee hij den naam zelfs van 
zijn kind verbande uit zijn huis. 0, met dien eens zoo 
vroolijken man, wiens lach voor altijd was gestorven, om 
slechts herboren te worden op de wonderschoone trekken 
van zijn dood gelaat, met hem had zij het bitterst meegevoel 
doorstaan. 

En toch (hoe had haar dit altijd bevreemd!) zijzelve kon 
Giulia nooit zóozeer veroordeelen als de ouders het deden ! 
Ware Giulia een vreemde geweest, ook Clorinda zou waar 

gedachteloos mee-veroordeeld hebben ; maar het-schijnlijk 
was al zeventien jaren toen, dat zij de Signorina kende! 
Zoolang de alles verwoestende Liefde haar niet had meegesleurd, 
was zij Cross hartelijk genegen geweest; maar 
liefde gehuicheld, meer dan zij meende, had zij niet. Zij was 
van jongs af aan een weeldekind (kind, niet voor niets, uit 
een aanzienlijk Venetiaansch geslacht!) --een weeldekind 


CLORINDA. 

meer dan het leven harer ouders weelderig zijn kon. De 
bewonderende liefde van den bewonderden man, een Amerikaan 
bovendien, streelde haar; en Cross was rijk .... Maar 
zou hij voor het bloeiende jonge-meisje niet eigenlijk te oud 
zijn geweest ? 

Clorinda, als zij aan dit alles dacht en vóór het geheim 
van Giulietta's leven schroomvol toeven bleef, — voelde 
immer een teedere stilte over zich komen, alsof een storm-
wind zich legde en de zee zeer stil werd; en zij zag tot 
diep in haar eigen jeugd, en zij zag dien blonden jongen uit 
de bergen van Vicenza, hij zestien, zij vijftien, en zij ervoer 
weer den jubelenden gloed der allerjongste minne .... Toen 
zij later, in Venetië, een meid van vijf en twintig, met dien 
goeden Carlo, den gondelier, had verkeerd, toen had zij, 
voor de keuze gesteld, met haar meesters naar Rome te 
vertrekken, of hen voor altijd te verliezen en Carlo te 
trouwen, zonder verbazing bemerkt, dat haar gehechtheid 
aan de familie, welke zij toen welhaast tien jaren diende, de 
sterkste was. 

Maar als toen die blonde jongen had naast haar gestaan, 
haar jongen met zijn warmen lach en zijn zonnige stem uit 
de bergen .... ! Zij wist het immers, al was het haarzelve 
onthouden geworden, hoe de zalige verdwazing der Liefde 
alles en allen kon doen verlaten! 

„Poverina", zeide Clorinda peinzend voor zich heen, 
hoe zwaar had het kind haar vervoering geboet! 

„Poveretta", zei ze nog eens; zorgzaam ontstoften de roode 
veertjes de onderlijst der schilderij. — Dat die schilderstukken 
zóóveel waard waren! Cross had ze bij hen in bewaring 
gelaten, toen hij voor een poos naar Amerika vertrok. Nog 
een schaarsche brief was er van hem gekomen; doch naar 
de schilderijen had hij nooit omgezien. Voor een jaar of acht 
had de Signorina zijn dood gelezen in de courant. 

Zachtjes schuddende haar smalle, bleeke hoofd, ging zij 
geluideloos de wanden langs der schemerige kamers ... . 

Clorinda! Clorinda! het galmde zoekend door de gang, 
en bij de keuken, en door de open deur der eetkamer. 
Clorinda, in den sálottino, hoorde dien blozenden roep 
warm de stilte kleuren van het huis: haar naam, in dien 


64 CLORINDA. 

vriendelijken, vreemden, klankrijken toonaard: Clorinda! 

„Ik kom! Ik kom !" riep haar dunne stem, hoewel zij 
wist, dat van hieruit haar antwoord niet zou worden gehoord. 
„Ik kom !" riep zij andermaal, en een vlugge vreugde 
deed haar zich reppen naar de deur. 

Toen zij die opende, stond de Zwitsersche jongen voor 
haar. Hij vroeg, of de Signorina er niet was; hij had in 
de Via Strozzi gezien, dat Marzini kwam, Marzini, de grootste 
tenor van Italië, met zijn troep ; hij zou vier voorstellingen 
geven in het Politeama Fiorentino : twee avonden Don Federigo 
van Donnizetti, twee avonden de Usignolo van Bellini; als 
zij eens, op een dier avonden, er met hun drieën heengingen: 
de Signorina en Clorinda en hij ... ? Het was immers al eens 
meer gezegd ? Hij wou plaatsen gaan nemen ... . 

Monter, vol lust in het plan, en beschaamd over zijn 
gebrekkig Italiaansch, stond hij voor Clorinda. Uit het boven 

achter hem in den corridor, gleed de zonnegloed door-licht, 
zijn blonde krullen en maakte er glanzende grotten van 
donker goud onder de malsche top-golf jes van zilveren 
geglinster; en zijn gulle, gezonde gezicht kleurde in de 
schaduw. Zijn oogen waren warm en beschroomd; zijn mond, 
terwijl hij goed luisterde naar haarwelluidend antwoord, 
glimlachte. » Wat een lief oud menschje toch !" dacht hij, 
„je zoudt haar zoo een zoen geven." En Clorinda zag later 
menigmaal in haar verbeelding den jongen staan, zon -overschenen, 
zooals hij daar stond in dit oogenblik. 

Een uur later bracht zij aan haar Signorina de boodschap 
over: hij had het in de Via Strozzi gezien, zei-ie, en Marzini, 
zei-ie, was de grootste tenor ;'het was maar één Lire 
op de tweede gradinata ... Clorinda was vol aanprijzende 
verwachting, en de Signorina Adami verwonderde zich over 
haar oude meid. Zijzelve wou wel.. . 

En Of zij Marzini kende !! Een tenor uit Venetië, maar hij 
was zijn eerste jeugd voorbij. Wat deed het er toe? Alles 
van zang en tooneel was zooveel mooier vroeger dan nu! 
Als zij dacht aan Favilli, aan Rigori, aan Del Ponto! Wat 
hoorde men tegenwoordig, dat opwoog tegen la Patti? Herinnerde 
zich Clorinda niet dat verhaal van Papa, uit zijn 
jeugd? Van die drie groote zangers, die bij zijn ouders, aan 
den Rio della Frescada, aan huis kwamen? En van dien 


CLORINDA. 

gondeltocht, in den statiegondel der familie, een zomerschen 
maannacht het Canal Grande langs? Papa kon die dingen 
zoo mooi verlellen! Als hij dien zoelen nacht beschreef, 
het water als de zwarte spiegelende vloer dier diepe galerij, 
waarvan de paleizen aan paleizen de rijk gebeeldhouwde 
wanden waren... En dan de terzetten van die drie, een 
glorie van weligen samenzang, klinkende, klinkende langs 
het koele, wijde nachtwater.

.. . 

Clorinda wist het alles zoo goed! Zij wist nog zooveel 
meer ! Van eene naïeve vreugde vervuld om den aanstaan 

avond in het Politeama, bracht zij zich uitgangen te-den 
binnen van veertig en vijf en veertig jaar terug, en hoe 
eens, nd de pauze, de zevenjarige Giulietta, in het hoekje 
van de loge, in slaap was gevallen op haar schoot. Clorinda 
herinnerde zich nog, welke opera ze dien avond gaven !. 

De Signorina wist het ook; het was zoo dikwijls opge-, 
haald; en het was zoo heerlijk, het te doen! Het leek, of 
er dan een leven bloeide tusschen hen, teerder nog en 
schooner dan het leven van weleer. 

En dat aardige liedje! Wist de Signorina nog (en die 
glimlachte voor zich heen en zag, zonder het te zien, hoe 
Clorinda's zedige gestalte, in haar blauwkatoenen boerenjak, 
met een grappige bravoure jongensachtige gebaren 
maakte!) dat aardige liedje in het eerste bedrijf, als die 
karos op het tooneel kwam gereden, en de dikgebuikte 
koetsier van den bok sprong? 

,, Eccomi, it vetturino ... " 

En Clorinda, zoo jong van harte, dat haar ingevallen, 

even van een blosje bevlogen gezicht, een weerschijn ving 

van die jeugd, begon met haar dunne, doorglansde stem het 

jolige liedje te zingen .. 

Plotseling hield zij in, en beet zich op de lippen, met een 

gekreun van verbeten pijn. 

Guilia rees verschrikt overeind: „Wat is er?. 

Clorinda!... Wat is er?... Wat doe je?" 

„O, het is niets... het is niets," zei de oude, en ver 

meer en kreunde smartelijker. Op den stoel-bleekte nog 

naast de keukendeur was ze neergezegen, en sloot de oogen, 

en onderdrukte, te vergeefs, een onweerhoudbaar kermen. 

„Wat is het, kind ?" Giulia, angstig, boog zich over 

1917 II 5 


66 CLORINDA. 

haar neêr, de beschermende armen rond het doodsbleeke 
hoofd. 

„Niets... Niets. . . ", fluisterde Clorinda, telkens een paar 
woorden, flauwtjes, of zij bezwijmen ging: „niets... Ik heb 
't wel meer ... die pijn ... (zij zeeg voorover op Giulia's 
arm en de woorden smoorden in haar gekreun) die pijn .. . 
van binnen... heelemaal binnen ... in mijn lichaam ... " 

Het was een feestelijke uitgang, dien avond in het 
begin van Mei, dat zij gedrieën gingen, den Ponte alla 
Carraia over, en langs den nieuwen Lung'Arno, den kant 
der Cascine op. Om kwart vóór negen zou de voorstelling 
beginnen, en nog was de lente-avond luw langs de 
asphaltbevloerde Arno -kade, en verklaarde de veelvensterige 
gevels in het wonderdiepe licht na den zonsondergang. 
Achter de cypressen van den Monte Olivéto toefde die nog 
in moer-roode veder-vegen, waartusschen verschieten van 
het ijlste groen tot in het hart der hemelen inkijk gaven. 

Het was Clorinda, die met haar opgetogen stem het den 
anderen toonde; zij bleven een oogenblik aan de wering 
staan; — en was de Arno niet net als die groote schelpen, 
weet u wel, Signorina, op de commode in den salottino? 

Ja, net parelmoer, davvero, cara !" 

Giulia vroeg zich af, wat haar zoozeer ontroerde dezen 
avond. Was het dit zoele schemeruur met dat alles heiligende 
licht ? of was het de zwijgende vreugde van dien 
Zwitserschen knaap, die zoo op haar oude Clorinda gesteld 
bleek ? de goeierd, met zijn blozenden kop, zijn klare 
oogen, en (hoedje in de hand) het avondwindje van over 
den Arno, spelende door zijn blonde haar... Of was het 
de blijde Clorinda zelve, over wie zij zich den laatsten tijd 
zoo ongerust had gemaakt, doch die nu weer was, in dit 
uur, zooals zij haar gekend had haar gansche leven; het 
boerenmeisje uit de Venetiaansche campagna, zoo kinderlijkonbedorven, 
zoo fijn-beschaafd, zoo rijk aan ongeweten 
gratie! 0, hoe heftig hield zij van haar, zooals zij daar 
stond naast haar jongen vereerder, in haar Zondagsche jak 
en rok van donkerblauw merinos, het stemmig-gebloemde 
boersche sjaaltje rond de tengere schouders, en aangedaan 


CLORINDA. 

met al haar sieraden van doekspeld en hals-snoer en gouden 
kruisje. Hoe fijn van trekken, en hoe jeugdig van uitdrukking, 
dezen avond, was het smalle, al te bleeke gelaat; en 
zie, nauwlijks grijsde het simpel-gescheiden zwarte haar: zij 
was altijd blootshoofds. Haar oogen waren stil en wijd als 
kinderoogen, die veel ziekte hebben gekend, en die nu des 
te hooger vroolijk zijn. 

Zij togen verder, de Signorina langs de borstwering; in 
het midden Clorinda; en dan de jeugdige Zwitser. En 
Clorinda was zoo trots in haar schik! Wat zag de Signorina 
er deftig uit, met dien zwartzijden mantel en die witte 
fijn-lederen handschoenen; hoe vergenoegd glimlachte haar 
frisch-roode mond; hoe frisch en roze waren haar ronde, 
zachte wangen! En daar gingen zij (wat een genot, Dio 
mio!) daar gingen zij naar het theater en naar alles wat 
maar heerlijk was: de tooverwereld van het tooneel, en de 
fijne streel-weelde van snarenmuziek, en de wonderzoete en 
strenge verrukkingen eener mannelijke stem, een tenor uit 
Venetië ! en de sopraan, zeiden ze, die had een orgelend 
gorgeltje als een vogel in het woud ... . 

En in haar opgetogenheid sloeg zij een oogenblik de beide 
armen uit, om de ruggen heen van haar kleine Giulietta en 
van haar nieuw gewonnen vriend. 

Het werd een avond van de zuiverste vreugde: etherische 
orkestmuziek, een paar keeren een keurig koortje, en verder 
slechts vier jubileerende stemmen in gedurig wisselende 
paring en beurtspel. Eindelijk, op het laatst van het laatste 
bedrijf, bij maanlicht op een open boschplek, het lied, het 
vervoerende liefdelied, waarom het den beroemden tenor te 
doen was. Twee malen moest hij het overzingen, en toen 
kende het heel de zaal. 

Door den geurenden Mei-nacht keerden zij huiswaarts, 
Clorinda in eene opwinding zoo luchtig en aanstekelijk 
alsof zij een zoeten schuimwijn had gedronken. En alle drie 
waren zij van zang en tegenzang, van kwinkelende druppeltoontjes 
en reine, rinkende accoorden vervuld. En al 
maar herinnerden zij er elkander aan, hoe mooi of dèze 
scène was en hoe fijn dat schertsende duetje. Den bariton 
hadden zij wat minder gevonden. Doch telkens weer kwam 
vooral de Signorina op haren Venetiaan, op Marzini terug. 


68 CLORINDA. 

Welk een veroverende kracht, die immer edel bleef, en 
welk een bedwelmende teerheid daartegenover, in dat „bel 
canto", dat de pure noten niet meer dan uit-hijgt uit een 
goden-keel. 

Wanneer zij zoo spraken in schoone woorden, geraakte 
de Zwitser wat in zichzelf gekeerd; hij kende van het Italiaansch 
slechts den voorraad van allen dag. 

Clorinda zag het en nam zijn arm: waaraan dacht de 
Signorino? dacht hij aan thuis, in het verre land? 

„Neen" antwoordde de jongen, „ik dacht aan dat laatste 
lied, en dat ik het zou willen kennen, als ik over een poos 
weer in mijn Zwitsersch stadje ben; ik zou het willen kunnen 
zingen... " 

„Dan zal ik het u leeren!" kwam Clorinda in een ijlhoof 
dige uitgelatenheid; de diepe, klare vreugde zij werd er 
zich niet bewust van — was voorbij. 

Zij bereikten de Piazza Santo Spirito. Zoo zoel was de 
Mei-nacht, dat de portier en zijn vrouw nog talmden in de 
poort van het paleis. Maar toen de drie den cortile overstaken, 
begon eensklaps Clorinda te zingen en zong met 
haar dunne stem, klankverrijkt door de weerklinking binnen 
den steenen hof, maar inwendig doorsmeuld van den gloed 
van heel een leven verborgen gevoel, den wonderlijk-weemoedigen 
aanhef van Marzini's liefdelied.

 het leven vervolgde zijn loop van eiken dag. De 
Signorina had haar school, en Clorinda haar stofdoekenmandje 
en haar teenen waaier, waarmede zij de houtskoolvuurtjes 
aanwoei ter bereiding van hun simpel maal. Zij 
hadden ook hunne uren tezamen, in die innigheid van vijftig 
jaren, soms zwaar te dragen, soms zoel en vervuld van 
liefelijk licht. 

Hunne liefste stondetl waren die in den schemeravond 
aan het open raam, als zij, tegenover elkaar gezeten, de 
knieën bijna aaneen, Over het naaldwerk hunner handen de 
enkele woorden zeiden, die als zachte lampen een gansche 
sfeer van onuitgesproken gedachten verlichtten. En het was 
dikwijls nacht, voor zij het electrische peertje aanknipten, 
waarbij dan Clorinda haar vaten wiesch, terwijl de Signorina, 
soezerig door het te felle licht, een stapel schriften nazag. 


CLORINDA. 

Deugddoende waren ook hun gezamenlijke kerkgangen, 
vroeg in den morgen; en even verkwikkend was aan hun 
lichaam het ijverig zich reppen door den huiverprillen dag, 
als de lauwe, oud-geurige rust van het kerkgebouw een 
weldaad was voor hun ziel. 

En ach, zoo was er wel veel, vaak onbeseft, geluk tusschen 
deze twee zoozeer verknochten, tot in de zware gangen 
toe, op Allerzielen, naar het graf der Moeder. Doch de 
eenvoudige goede-luim der, dikwijls geluklooze, nuchtere 
menschen, was aan hun dagelijksch leven al te vreemd. 

Clorinda mocht vol kleinste zorgen zijn en immer, zoolang 
zij been pijn gevoelde, van opgeruimden wille, de Signorina, 
met haar mislukte leven, was veelal somber en leeg gestemd, 
en ongezellig. Het verwende meisje van weleer was altijd 
wat gemakzuchtig gebleven en met een vage begeerte naar 
genot, die noch door haarzelve, noch door den ascetischen 
aard van Clorinda werd verstaan. En het was de onuitwischbare 
gedachtenis der aangebedene Moeder, die hen het 
diepst verbond en tevens, ongeweten, woog over hun bestaan. 
Want er was geen gelegenheid, waarbij Clorinda niet 
aanstonds het oordeel der Signora raadpleegde, en Giulia, 
in haar diepe en knagende liefde, kwam voor zichzelve niet 
tot de erkentenis, dat dit oordeel niet immer het hare was. 
Clorinda was haar troost en haar steun, haar alles in dit 
leven, en, gelijk zij 't dikwijls zei, als „de afgezant dier 
Onvergetelijke" ; — en zij zou zich niet hebben willen bekennen, 
dat zij Clorinda, desondanks, als een onbestemde 
hindernis gevoelde. 

Sinds einde April was er noch over het Venetiaansche 
reisje, noch over de schilderijen meer gesproken. 

Doch vóór er van een bezoek aan de Venetiaansche 
tentoonstelling sprake zou zijn geweest, in het midden van 
Juli, werd Clorinda ziek. De pijnen, gedurende de laatste 
maanden in telkens schrijnender vlagen weergekeerd, ver. 
ergerden dermate, dat zij zich soms wel gedwongen voelde 
te gaan liggen. En nog bleef zij er ettelijke dagen mee 
doorloopen en wilde van geen dokter hooren. Bood Giulia 
weifelend haar hulp aan in werkzaamheden, nooit door haar 
verricht, Clorinda weigerde met teere koppigheid. Ten leste 
werd zij zoo zwak, dat zij herhaalde malen een flauwte 


70 CLORINDA. 

kreeg. En op een morgen talmde Giulia niet langer en 
schreef aan den geneesheer. 

Toen deze, dienzelfden middag nog, Clorinda kermende 
vond aan de keukentafel, en onmiddellijk de meest volstrekte 
rust voorschreef, wondde zijn ontstellende ernst, die meer 
te vreezen dan te hopen gaf, Giulia met een schrijnend 
berouw. 

Welk een diepe omwoeling van het oud-gewende leven 
dier beide vrouwen ging zich voltrekken! Het was dat jaar 
een snikheete zomer, en Giulia stond voor alles alleen. 
Maar vreemd, deze veel verwende, voor wie vaak het 
minste te zwaar was geweest, zij klaagde niet en droeg vermoeienissen, 
die zij nimmer had gekend, met een moed, 
waartoe zijzelve 't allerlaatst zich in staat zou hebben geacht. 

Daar de zomervacantie haar vrij gaf van school, deed zij 
zeer vroeg in den morgen, wanneer de straten nog koel 
en donker-besproeid waren, hare boodschappen in de buurt. 
Dan stond zij in de al broeiend-heete keuken voor het aschstuivende 
en blakende houtskoolvuur, met een gloeiend-rood 
gezicht, bepereld van zweet. Zij was maar blij, dat sinds 
enkele weken hun Zwitsersche gast, hoe hupsch een jongen 
ook, hen had verlaten. 

Het was zóó warm, ook in hun slaapvertrek, dat de 
dokter, door eene verpleegster geholpen, de zieke had overgebracht 
naar de eetkamer, die wel de koelste plek was 
van het huis. Clorinda, toen al, moest wel zeer lijdend zijn, 
dat zij niet eenmaal zich had verzet tegen een maatregel, 
zoozeer met de traditie in strijd. 

En hoe gelaten lag zij daar nu, haar uitgebleekte ge 

achterover in het kant-omzoomde kussen, met een-zicht 
vagen glimlach van uitputting, zoo dikwijls de snerpende 
pijnen haar een oogenblik respijt gunden. Uren lang zat 
Giulia aan haar bed en streek met een groote teederheid 
die vermagerde, klam-kille hand, overtakt van de zichtbaarkloppende, 
bleek-blauwe aderen. En terwijl zij Clorinda een 
spoedige beterschap voorspiegelde en poogde haar de zorgen 
uit het hoofd te praten, die ten aanzien harer Signorina 

niet ophielden, de oude meid te kwellen, kwelde haarzelf 
zoo menige bange vraag. 
Waarom? peinsde zij maar, --waarom? en steunde moei



CLORINDA. 

lijk mee, als de aanvlagende smarten de zieke kreunend 
ineenkrimpen deden. — Was het niet een gruwzame onrecht 

dat dit heilige schepsel aldus moest lijden, zij-vaardigheid, 
die nooit iemand leed deed en gansch haar leven aan anderen 
had gewijd, — terwijl zijzelve hier gezond aan dit bed zat, 
zijzelve, die enkel verdriet had gebracht aan de drie, die 
haar het liefst waren geweest in dit leven? 

Och, zoo Clorinda nog maar beteren mocht! Het was 
Giulia niet duidelijk, welke eigenlijk de ziekte zijn kon .. . 
Was het den dokter-zelf eene zekerheid? Waarschijnlijk 
kanker, had hij gezegd, in de buik.. . 

„Kan ze nog beter worden ?" vroeg zij hem nogmaals. 
Een gebaar van wie-zal-het-zeggen verheelde zijn werkelijke 
meening slecht. En Giulia, andermaal, drong aan op een 
consult. Dat de dokter daar generlei heil in scheen te zien, 
onttakelde al van te voren haar schamele hoop. Ten leste 
echter gaf hij toe, en op een zwoelen vooravond stond naast 
de deftige gestalte van den geneesheer een onaanzienlijk 
mannetje aan Clorinda's legerstede. 

Het onderzoek duurde maar kort, en hoewel Giulia, afgewend 
bij den schoorsteen staande, van hun technische en 
latijnsche termen maar enkele vage vleugen opving, had zij 
aan den toon gehoord, dat de beroemde gynaecoloog geen 
ander oordeel dan de huisarts had, en dat dit oordeel was 
;een berusten in het ééne, onvermijdelijke. 

Doch opeens had de zachte, beminnelijke stem van den 
professor enkele woorden gesproken, die haar wonderlijk 
ontstellen deden, om daarna, ten volle verstaan, haar hart 
te doorwonden met nog verfijnder vlijming. 

„Eigenaardig, nietwaar?" had hij gezegd, en zijn rustgevende 
hand verliet Clorinda's strakke voorhoofd, terwijl 
hij zich naar den dokter omwendde, „eigenaardig, dat de 
maagd-gebleven vrouwen het zooveel gemakkelijker krijgen 
dan de getrouwde..." 

En hij schreef nog iets voor, dat de pijn wellicht wat 
verzachten zou. 

De dagen en de nachten volgden elkaar met hun nimmer 
een einde nemende marteling, en Giulia, wakende aan Clorinda's 
sponde, wist dat hetgeen de zieke te doorstaan had 


72 CLORINDA. 

aan haar afgepijnde lijf, zijzelve tiendubbel doorstond in haar 
gemartelden geest. 

Somtijds, na een poeder, verzonk de kranke in kreunende 
droomen; somtijds ook zakte de gezonde voorover tot een 
doffen slaap. Soms waren zij tezamen wakker in den bleeken 
zomernachtschemer, tot opeens, in de suizende stilte,. 
Clorinda's teêre stem klonk, als een Angelus van vreemd 
nabij, en te drinken vroeg. 

En luwden aldus de pijnen een wijle, dan werd in Giulia. 
de smart zoo rijp; zij vroeg niet langer: waarom ? 
„Eigenaardig", hoorde zij wederom den professor zeggen, 
Juist de ongerepte vrouwen ... " 

Dat de vlekkelooze onschuld weerloos maakte tegen het 
toegrijpen van dit gruwzaam lijden, had met de brandende 
klaarheid der openbaring haar de Waarheid des Geloofs 
voor oogen gesteld: dat waar aan de heiligen van geest God 
de stralende genade zendt van het lichamelijke martelaar 

zondaren zijn gedoemd tot de folteringen der ziel.-schap, de 

Hoe dankte zij voor deze ziels-folteringen, waarvan zij de 
heerlijke rechtvaardigheid gretig erkende en de louterende 
kracht als een weldaad ervoer. Want, eene zondares was 
zij geweest, en op zoo velerlei wijze! Een zondares, 
ach, niet allermeest misschien om de hoofdzonde der ontuchtzelve, 
om dien ontzaglijken hartstocht, ééns, waarvan zij 
nog maar niet (wat ook haar biechtvaders hadden gezegd) 
de vervoeringen als on-heilig kon gevoelen, al had dan niet 
het Heilig Sacrament des huwelijks ze bekrachtigd; ----maar 
een zondares, een zondares, omdat zij met die daad 
vier schoone levens voorgoed had vergald, een nobelen,. 
trouwen man ongelukkig gemaakt, den dood van haar lieven 
Vader verhaast, het leven eener verhevene Moeder gedrenkt 
met leed, en evenzeer het nederigst-dienende bestaan en de 
nooit uitgeputte liefde van dit roerend-aanhankelijk wezen,. 
dat hier stervende lag in verscheurende pijn. Hoe kleinmoedig 
en ondankbaar had zij de boetejaren van haar 
late leven geleefd, naast deze teedere creature. En hoe 
bitter had zijzelve de ziels-marteling verdiend, om van deze 
wreedste lichaams-marteling, van minuut tot minuut, de 
getuige te moeten zijn. 

Zij wilde niet meer wijken van Clorinda's leger, en een. 


CLORINDA. 

vrouw uit de buurt kwam de morgenuren, om boodschappen 
te doen en te koken. 

Maar allengs, met de voortwoekering der kwaal, toen de 
verpleging een zeer moeilijke taak werd, omdat door ongeoefende 
armen de doodzwakke en loodzware kranke niet te 
vertillen viel, kon Giulia den arts niet langer bestrijden, dat 
het nemen eener verpleegster onvermijdelijk was. 

En toen eerst, toen haar plaats aan het beminde ziekbed 
was ingenomen, brak voor Clorinda het droevigst lijden, en 
voor Giulia de diepste ellende aan. 

„Zou u wel altijd in de ziekenkamer blijven ?" had de 
dokter gezegd, „het zal de zieke vermoeien .... Ik zou de 
zuster wat meer met haar alleen laten .... " 

En toen Giulia, de tranen in de oogen schoten, zeide hijnog, 
terwijl hij medelijdend de hand op haar schouder legde: 
„Het grijpt haar werkelijk te veel aan, u aldoor bij haar 
te zien. Het is voor uzelve ook niet goed... " 

Het waren de treurigste dagen der ziekte, die nu volgden. 
Clorinda, wier al feller invretende smarten geen verdoovende 
poeders meer te stillen vermochten, kermde zoo zielig-hulpeloos 
als een dier, dat ergens eenzaam te zieltogen ligt; en Giulia, 
die het armzalig schreien hoorde en niet binnen wilde gaan, 
Giulia, verbannen uit de ziekenkamer, verbannen uit de 
keuken, dwaalde doelloos door de groene en onberoerde 
rust der nooit gebruikte vertrekken, als eene levend-afgestorvene 
door het graf van het verleden. 

Zij zag al die oud-bekende dingen aan, en streek zich over 
het zware voorhoofd, en kon niet geraken tot het begrip, 
waartoe toch deze vertrekken haar ooit hadden gediend; 
waarom zij, met haar behoefte aan wat weelde, toch nooit 
den moed had gehad, den ban dezer doodsche geslotenheid 
te breken en hen beiden te doen genieten van den welstand, 
die daar toch altijd was geweest. Het had immer vanzelf 
gesproken, dat zij tezamenzaten in de keuken of in de slaap 

dat zij les gaf alleen in den rooden salottino; Clorinda-kamer, 
zelve zou het nooit anders hebben bedacht; en zou hare 
lieve Moeder het ooit anders hebben bedoeld? Alleen 
de eetkamer was bij dier leven wel in gebruik geweest ... . 

Zoo tobde Giulia, en hare wroegende gedachten waren loom 

en dompig als een bange droom. Zij kon zich niet eenmaal 


74 CLORINDA. 

meer gaaf te binnen brengen de uren van brandende extaze 
voor het bed van haar geliefde lijderes. 

Er brak een ochtend aan, op het laatst van Augustus, die 
voor de ten doode toe kranke, en ook voor Giulia, een 
.lief oogenblik bracht. Met de post van negenen kwam een 
klein kartonnen pakje, geadresseerd aan Signorina Clorinda, 
ten huize van Signora Adami. Het was een portret van 
den Zwitserschen jongen. 

Clorinda, uitgeput van zwakte en geel als was, ontwaakte 
uit een lichten sluimer, toen Giulia binnentrad. Zij kon het 
hoofd niet meer bewegen, doch hare oogen wendden zich 
met een brekende teerheid naar het bedroefde gelaat harer 
Signorina, waarover nochthans, dezen morgen, een glimlach 
gleed als een belofte ... . 

En ook Clorinda glimlachte vaag: 

,,Giulietta.. j", fluisterde ze. 

Voorzichtig vertelde die, wat er voor haar gekomen was 
,en liet haar het portretje zien. 

Er toog over de uitgeleefde, slappe trekken als een 
verklaring, een zoete verscherping, de twee schrale armen 
verhieven zich van het dek, waar zij als reeds gestorven 
ledematen lagen neergestrekt, en de beide bevende, beenige 
handen brachten het portretje tot vlak voor de oogen, die 
het stil betuurden. 

En andermaal plooiden haar blauwige lippen tot een glimlach: 

„Och, wat mooi !" zeide eindelijk haar ijle stem, en het 
was bijna of zij zong: „och, wat mooi... en wat lijkt het 
,goed .... !" 

Dan, vermoeid, sloot zij de oogleden, doorschijnend als de 
-oogleden van eene tortelduif, en de handen deden het portretje 
zachtjes zinken tot op de kanten sprei. 

Toen Giulia, bij het keukenvenster, het nog eens bekeek, 
dien middag, stond eensklaps de dokter achter haar; hij zag 
zeer ernstig. 

„Signorina", zei hij, en kuchte, „ik vrees... (zij legde het 
prentje neer, en wist haar vonnis) .... ik vrees, dat zij den 
nacht niet meer halen zal... Heeft u haar nog iets te zeggen, 
doe het dan, zij heeft nogal wat koorts ..." 

Giulia voelde zich enkel brandend blozen; schreien kon 


CLORINDA. 

zij niet meer. En in de ziekekamer, met haar gloeiende wang 
aan dat al te dierbaar klam-kil gelaat, had zij geen andere 
woorden meer dan: „dank je, mijn lieveling... ik dank je, 
ik dank je .." 

Enkele weken te voren was Clorinda alreeds bediend. 
Dien avond, om zes uren, kwam nogmaals de pastoor met 
den koorknaap. En Giulia verliet het bed niet meer, waarop 
Clorinda, met een korte, kreunende ademhaling, lag in te 
slapen tot den dood. Er was een bleekroode gloed van koorts 
onderlangs haar gele kaken, doch haar voorhoofd was ijzigkoud. 


Het was omstreeks de tiende ure, dat zij nog ééns ontwaakte 
: 

„Dorst", fluisterde zij, nauwelijks verstaanbaar. 

Doch ook toen Giulia haar had laten drinken, een kleine, 
moeilijke teuge, was het of haar onbestemde oogen iets 
zochten ... Giulia nam toen het portretje van de nachttafel, 
en toonde het haar. En voor de laatste maal toog een verheldering 
over haar troebel wezen; haar brekende oogen 
verstelligden zich, doch met een zoeler diepte dan dien morgen. . 

,,Giovanni!" zeide zij, en haar fluister-zingende stem had 
eene teederheid, die niet meer van de aarde scheen; en nog 
eerder en lieflijker: 
Giovannino ... " 

En de Signorina verwonderde zich over dezen naam, dien 
zij nimmer van hare dienstmaagd had gehoord. Oswald 
heette de Zwitsersche jongen... . 

Nog betuurde de stervende, gevangen in eene zoete verwar 

gezicht. En zacht, zachtjes, brachten hare-ring, het blonde 
bevende vingers het prentje tot aan de lila lippen. Toen 
sloot zij de oogen. 

Den volgenden morgen was haar dood gelaat zoo schoon 
en vredig als het gelaat eener Heilige. 

Wat moet ik u vertellen omtrent het verder leven der 
Signorina Adami ? Was zij niet eene vreemde geworden 
in haar eigen woning ? 

In de keuken, met de nieuwe meid, Carlotta, kon zij niet 


%u CLORINDA. 

langer verkeeren. Enkele dagen na Clorinda's begrafenis 
nam zij de eetkamer in gebruik, gelijk bij het leven harer 
Moeder. Doch het was haar niet mogelijk, één oogenblik te 
vergeten, dat zij vertoefde in de sterfkamer van de laatste, 
die haar op aarde lief was geweest. Zij liet zich toen bedienen 
in den rooden salottino, doch zij had het onuitwischbaar 
gevoel, iets onbehoorlijks te doen, dat haren dooden niet welgevallig 
kon zijn. 

Zij kon ook niet, als met Clorinda, het slaapvertrek naast 
de keuken deelen met Carlotta. En zij liet de kamer van den 
jongen Zwitser voor zich in orde brengen; zij zag er aldoor 
Clorinda's laatste ure en het portretje, door den geheimzinnigen 
kus gewijd, van wie deze kamer had bewoond. 

Doch vóór zij haar oude slaapvertrek voor goed verliet, 
sloot zij er zich een langen middag op, en regelde de laden 
van haar commode. Van de onderste dier laden had ook 
Clorinda nimmer den inhoud gezien. Op hare knieën lag 
de Signorina Adami voor den uitgetrokken bak, die, onder 
een laag van afgedankte kleedingstukken, enkele zonderlinge 
dingen borg. Zij knoopte het grauwe veterbandje los van 
vier vergeelde brieven, en staarde naar buiten, de brieven 
in de hand; en zij dacht aan het groote hotel, in Weenen, 
waar zij ze, eenzaam en wanhopig, na twee jaren van ver 

geluk, ontvangen had...-dwaasd 

Of hij nog leven zou? Even gingen haar oogen naar de 
veel gevouwen flarden omlaag en zagen het bovenschrift: 
St. Petersburg maar zij las niet verder en scheurde ze 
tot in heel fijne snippertjes. 

Een oud doosje van marmerpapier ; erin een zeemlederen 
heeren-rijhandschoen ..... Wee, dat verrukkende en gevloekte 
tuin -feest, bij de Pallavicini's in Rome, waar zij 
hem, dien eersten keer, had ontmoet. En onderop een slap, 
leeren portefeuilletje, waarin zij wist een portret .... zij 
knipte het niet open. 

Moeilijk kwam zij overeind, stak wat couranten in den 
porceleinen kachel, en daarop legde zij de snippers, en het 
doosje, en den zeemlederen handschoen, en de kleine, muffe 
portefeuille. Dan stak zij de papierproppen aan en bleef er 
langen tijd mee doende: het verleden brandt soms zoo gemakkelijk 
niet. 


CLORINDA. 

Ten leste nam zij een paars-fluweelen koffertje uit de lade 
en zat ermee op haren schoot. Zij lichtte het deksel, en 
achter het parelen-collier en de flonkerende sieraden, die er 
sinds meer dan dertig jaren sliepen in het capitonneerend wit 
satijn, zag zij de steden en de parktuinen en de badplaatsen, 
waar zij gekocht waren en gedragen, hoe weelderig-f er en 
welig van liefde! 

Verkoopen ? Hoe kon de gedachte nog in haar rijzen? 
Wegdoen, hoe dan ook? Zij had er nimmer op gepeinsd, 
omdat Clorinda niet weten mocht. Ook hare Moeder had 
nimmer dit alles gezien: onderin haar kleerenkist had zij 
het meegenomen van Rome naar Florence, waarheen zij 
kort na haar weerkeer waren verhuisd, wijl niemand er hen 
kende, en waar zij zich later voor onderwijzeres had bekwaamd. 
En na den dood harer Moeder, nu twaalf jaar 
her, had zij het geborgen in deze lade. En nu was zij 
geheel alleen, en elken dag kon ook zij sterven. Wat aan 
te vangen met dezen schat? 

Op eenmaal werd het haar klaar. Zij ging alles, dien 
eigen avond nog, aan de Madonna brengen, aan de Santissima 
Annunziata, de Onbevlekte, Genaderijke, gelijk zij 
aan Clorinda beloofd had, te zullen doen met dier granaten 
halssnoer en bloedkoralen doekspeld. Alleen het gouden 
kruisje zou zij behouden, en de beide ringen harer Moeder, 
en den gouden malocchio, dien zij droeg onder haar corsage, 
tot afweer van het booze oog. 

Toen het aldus geschied was, vroeg de Signorina Adami 

zich af, wat of zij nog doen moest in deze wereld, waarin 

haar leven geen wortels meer had, en waarin zij een 

vreemde was tot in haar eigen huis. 

Wat zin had ook het kleine kapitaaltje, dat zij met Clo


rinda bijeen had gegaard tegen den tijd, dat zij niet langer 

haar school zou kunnen aanhouden? En wat zin had thands 

nog die school voor haar? 

Nog voor met den eersten October de nieuwe cursus be


ginnen zou, bedankte zij. Het geld dat zij bezat, was 

immers ruim voldoende voor de jaren, die zij nog had 

te leven ? 

Zij at ook niet langer thuis in verlatenheid en vervreem


ding. Zij at in restaurants, en dit onvoorbedachte smullen 


78 CLORINDA. 

behaagde haar méér dan zij zich wel bekennen wilde. Zij 
dronk haar zwarte koffie in de café's; zij dronk thee, gelijk. 
zij het in een ver verleden gewend was geweest, op zijn 
Engelsch, in een tearoom ; en in de café's wederom dronk 
zij een avond-grog. 

Met vluchtig-ontmoete oude of nieuwe kennissen zat zij 
soms een mooien middag in de Cascine, of bracht een 
avond in het theater door. Doch tot een hechten band werd 
geen dezer verhoudingen, bij toeval ontstaan en zonder opzet 
weer losgeraakt. Zij ging veel naar de kerk. 

Zij was de vreemde Signorina Adami, met dat vreemde. 
levensdoel, dat zij zichzelve ironisch toeschreef: eten en 
zwarte koffie drinken en thee en grog, in de koffiehuizen 
van Florence, — de Signorina Adami, die meer en meer 
een vreemde werd, tot in haar eigen hart. 

CAREL SCHARTEN, 


VROUW SCHENK. 


In het vriendelijk voorvertrek van een welgesteld boeren huis 
op het Zevenend gebeurde iederen morgen, als de klok 
ternauwernood koud was van het slaan van acht uur, prompt 
hetzelfde: dan werd de klink van de deur naar het achterhuis 
behoedzaam opgelicht, en kwam, zachtjes op haar kousvoeten 
loopend, Matje binnen: een tenger, stemmig meisje 
van vier- of vijf-en-twintig jaar, eenig kind van boer en 
boerin Schenk. 

Het was een gezellig ruim vertrek, op het Zuiden gelegen, 
met drie ramen naar den grooten weg en een klein zijraam 
naar den kant van het dorp. De muur tegenover de drie ramen 
werd bijna geheel in beslag genomen door een breeden,. 
mooi betegelden haard, waarvoor een ronde, massieve tafel 
stond en een gemakkelijke rieten leuningstoel met zachte 
kussens op zitting en rug. Wie daar zat, kon niet alleen 
alles zien wat er langs het huis, maar ook van heel uit de 
verte, wat er uit het dorp kwam, en alles wat er heen ging. 
Zoo stilletjes mogelijk, met ingehouden bewegingen, deed 
Matje wat zij maar kon, om het toch al uitlokkende plaatsje 
bij den haard nog gezelliger te maken: zij schudde de. 
kussens van den stoel op, totdat zij zoo zacht en gelijk als 
een zijtje waren, liet het vuur helder opvlammen, door er 
voorzichtig in te porren en te blazen, deed een kooltje in 
de stoof en zette een smakelijk ontbijt klaar. Eerst kookte 
zij een zacht eitje: het mocht maar precies drie minuten in 
den ketel blijven; zij keek in dien tijd zeker wel twintig 

maal op de klok, om het er toch vooral niet te lang in te 
laten. Daarna haalde zij uit het kastje een versch kadetje, 


80 VROUW SCHENK. 

-een lekker bruin weitebroodje en een schaaltje geurige natuurboter. 
Nu nog de koffie gezet, al het gerei netjes op zijn 
plaats en Matje keek met in elkaar gevouwen handen 
-en aandachtigen, zorgvollen blik nog eens neer op de tafel 
en in 't rond, of alles in orde was en haar moeder geen 
gebrek zou kunnen zien. 

Zooals het stemmige meisje daar stond, leek het wel weg 

uit een schilderij van Van Eyck of Memling. Zij-geloopen 
droeg de laat-Larensche kleederdracht: een strak, recht glad 
lijfje, dat over de borst niet de minste plaats liet voor eenige 
ronding; gladde, nauwe mouwen, geheel zonder kop, zoodat 
ook de tengere schouders sluik afliepen; op het fijne, smalle 
hoofd enkel het zwarte onderkapje, nauw haar gezicht omsluitend, 
— alleen in den nek kwam een klein vlokje dof bruin 
haar te zien. Hare eenigszins vage gelaatstrekken waren 
uiterst zachtmoedig, bijna onderworpen; de uitdrukking van 
den kleinen mond, waarvan de bovenlip op kinderlijke wijze 
een weinig vooruitstak, was niet droevig, alleen maar gelaten; 
en als zij de vriendelijke lichtbruine oogen opsloeg, 
sprak er uit de hoekjes een stil-verborgen begrijpend weten, 
soms zelfs iets oolijks. 

Matje vond niets meer te verbeteren; zij ging nu met 
gebogen hoofd staan luisteren voor de treedjes naar het 
opkamertje, en toen zij een gestommel en geritsel hoorde, 
haastte zij zich op haar teenen naar het achterhuis, voorzichtig 
de deur achter zich, dichttrekkend. 

Nog eenige minuten bleef de gezellige kamer in rustige 
afwachting. De pruttelende koffiekan en de groote deftige 
staartklok met haar wijs gezicht zongen samen een liedje 
van tevredenheid, de zon scheen koesterend door het zijraam 
naar het dorp, het antieke mahoniehouten kabinet met zijn 
rijen koperen handvatten glimmerde en glansde, dat het een 
lust was, en zelfs de gemartelde heiligen op de platen aan 
de muren schenen het in deze omgeving nog zoo kwaad 
niet te hebben. 

Nu werd de deur van het opkamertje met een korten 
ruk opengetrokken, en vrouw Schenk, de moeder van Matje, 
daalde statig de treedjes af. 

De zware vrouw van middelbare lengte vertoonde op haar 
welgedaan gezicht nog geen enkelen rimpel, ofschoon zij de 


VROUW SCHENK. 

vijftig al een goed eind voorbij was. Haar voorhoofd glom als 
een spiegel, de goedgevormde neus en de vleezige wangen 
waren gaaf en glad, de volle lippen van een gezond roode 
kleur. Om den mond lag een bazige, ontevreden trek, en de 
harde, staalblauwe oogen hadden een verwijtende uitdrukking. 

De boerin was keurig op z'n ouderwets gekleed, en de 
breeduitstaande, wijde mouwen, de ruimgeplooide rok, voor 
het grootste deel bedekt door een frisschen, frieschbonten 
boezelaar, de diep-donkerrood en zwart-gebloemde halsdoek, 
de vier snoeren groote bloedkoralen om haar gevulden 
hals, de fijne witkanten trekmuts verhoogden nog de wel 

haar voorkomen.-gedaanheid van 

Langzaam, diep zuchtend, met de wit-vleezige handen 
steunend op de zijleuningen, liet de vrouw zich neer in den 
gemakkelijken stoel, zette haar voeten, die in lekkere laken 

pantoffels staken, op de warme stoof, en begon onver--sche 
wijld, zonder een blik om zich heen . te slaan, aan haar 
ontbijt. Het zachte eitje, het versche kadetje en drie sneden 
weitebrood met dik boter er op, iedere hap weggespoeld 
met een slokje koffie met suiker, gingen er glad en smakelijk 
in. 

Nu zij verzadigd was, keek vrouw Schenk eens om zich 
heen. De ontevreden trek op haar gezicht verscherpte zich 
en zij mompelde: 

-„Waar zit die Mat toch altijd! Ze kon toch best es 
effe komme, ze late me ook maar altijd alleen !" en plotseling 
boos wordend, riep ze met een luide, ongeduldige stem: 
,,Mat! Mat!" 
Matje kwam dadelijk aanloopen en zei vriendelijk: 

— „Zoo moeder! hoe bê je? gaet 't nog al vandaag ?" 
--- „Hoe bê je? hoe bê je ?", herhaalde haar moeder 
knorrig, „dat weet je wel, hoe ik bin! Miseroabel! Ik had 
weer zoo'n meuite wat binne te krijge, en ik het haast nijt 
'eslaepe van nacht !" 

-„He," zei Matje, „dat zal voader spijte, hij docht nog 
al dat je goed 'eslaepe had, zei-d-ie." 
-„Zoo zei-d-ie dat! nou dan het ie 't glad mis! Ik zou 
wel es wille wete, waarum ie dat docht!" 
Matje zei maar niet, dat haar vader haar gedurig had 
hooren snurken, want dat zou verkeerd uitkomen. 
1917 II. 


82 VROUW SCHENK. 

-„Ik geleuf, dat geen mins op de heele wereld zoo 
alleenig is as ik. Altijd zit ik s' morgens met me brood
d

alleen! 't is of ik kijnd noch kraai het !" 

— „We waren druk met de wasch, moeder," zei Matje 
verontschuldigend. Ze wist wel, dat, als ze in de kamer 
zou blijven, terwijl haar moeder ontbeet, ze te hooren zou 
krijgen: ,,kijnd! ga toch an je werk! je kijkt me de brokken 
uit me mond." 
-„Waar is je voader ?" vroeg vrouw Schenk, net alsof 
zij dat in 't geheel niet kon begrijpen. 
— „Voader is in de schuur, moeder. Hij is druk met 
z'n beesten. Een knijn het 'ejongd en d'r is een geit ziek." 
Vrouw Schenk, van huis uit een rijke boeredochter, had 
indertijd zin gekregen in den knappen knecht van haar 
vader, en daar zij zich heel lief kon voordoen, en het voor 
den jongen man een buitenkansje was, zoo gemakkelijk in 
een goed gedoente te komen, had zij geen moeite gehad 
hem te krijgen. Maar het was niet meegevallen voor Schenk. 
Zijn vrouw had een hekel aan de boerderij; toen haar 
ouders gestorven waren, rustte zij niet voor deze opgedoekt 
werd, en nu moest haar man, die dol op vee was, zich 
vergenoegen met geiten, konijnen, kippen en een paar var 

voor eigen gebruik. Zijn beesten te verzorgen en den-kens 
lap grond om het huis te bewerken, daar leefde hij nu in. 
Hij huisde eigenlijk geheel in de schuur; daar kon hij zijn 
pijpje rooken: zijn vrouw kon geen rook verdragen. In 't 
voorhuis kwam hij dus alleen voor de maaltijden en gedurende 
de winteravonden, en dan viel hem de tijd gruwelijk 
lang zonder zijn pijp. 

Toen Matje het ontbijt weggeruimd had, zei haar moeder: 

„Ga jij nou an je werk en zeg, dat Jans is hier kotet." 

Jans, de werkster, kwam tweemaal in de week, om met 
de wasch en met alles te helpen. Niet dat Matje het niet 
best alleen af had gekund, maar deze moest den geheelen 
dag klaarstaan voor haar moeder en werd telkens geroepen; 
zij kon dus nooit ver weg gaan van 't voorhuis. 

Matje ging gauw heen, en geen minuut later kwam Jans 
binnen. 
Het was een klein, krachtig, nog jong vrouwtje, met het 
oolijkste, vroolijkste, best gehumeurde gezicht van de wereld. 


VROUW SCHENK. 

Haar goedhartige mond stond naar lachen en haar kleine, 
half dichtgeknepen donkerblauwe oogjes glinsterden als van 
ingehouden pret. Wiegend in de heupen zette zij kordaat 
haar stevige korte beenen neer, terwijl haar kleine sterke 
armen stijf uitgestrekt van den romp af bleven, alsof zij zelfs 
in rust nog niet slap werden. Zij was een beeld van gezondheid, 
oerkracht, levenslust en goedmoedigheid. 

-„Goeie marge, vrouw", zei zij vriendelijk, met een 
diepe stem, „hoe gaat 't met jou vedaeg ?" 
-„Och Jans, slecht! ik bin toch zoo miseroabel." 
Gewoonlijk bewoog vrouw Schenk, als zij sprak, haar 
lippen bijzonder rad op en neer, hetgeen haar iets zeer 
bedillerigs gaf, maar nu kwamen de woorden er klagelijk 
langzaam, bijna huilerig uit. 

-„Je ziet er ook nijt best uit," zei Jans, terwijl zij haar 
gezicht in een meewarige plooi bracht, „ik het bepaald an 
je verlore, sinds ik de leste keer hier was. Wikkes zegge, 
hoe je d'r uitziet? of je g'heel nijt 'eslaepe het !" 
-„Dat he'k ook nijt, Jans! en ete kan ik omtrent ook 
nijt . 
— „Nou, dan mot je ommers wel verslechtere, en dat doe 
je ook, ik kan 't best an je zien." 
— Jij zeit 't nog es zoo as 't is, Jans," teemde vrouw 
Schenk, „'n mins wil toch wel es beklaagd worde, as ie 
zoo oakelig is. Wijje 'n koekie ? Krijg de koekiestrommel 
maar es, hij staat in 't kassie, en ga d'r effe bij zitte." 
Jans kon 't trommeltje makkelijk genoeg vinden, want 
het ging haast altijd zoo: zij wist wel wat ze zeggen moest. 
En toen zij genoegelijk bij de vrouw aan de tafel zat, zei deze: 

-„Laat mij d'r ook maar eentje neme, Jans. Zoo'n zeutigheidje 
kan ik er nog wel es inkrijge." 
— „Wê ja, mins, neem d'r maar es flink van! 't Zal je 
goed doen! Wasse je maar zoo as ik! Ik kan nou altijd 
ete, hè ? Ik gleuf nijt, da 'k nog ooit iets het af esleuge, 
dat veur me gezet werd! En wat 't ook is, as je 't maar 
ete kan! Ik het net zoo lief èreppels mit doop as wat aars. 
En slaepe da 'k doe! 0, man! Ik het 's oavonds toch zoo'n 
spul met me vijf Onze Vadertjes en me vijf Wees gegroetjes! 
Ik bin gedurig de tel kwijt en dan maak ik maar afwerk, 
en dan slaap ik al veur me hoofd 't kussen nog raakt. Ik 

84 VROUW SCHENK. 

zeg 't wel es an meneer de pastoor, en dan is ie niks knur-
rig, maar ik mot wel alles bijsloffe. Onze lieve Heer het 
nou nog twaalf Onze Vadertjes an nie te goed, en Maria 
net zooveul Wees gegroetjes, en ze magge toch ook nijt 
tekort komme, hè? Maar ik zal 't nou es gauw afdoon. 
En as ik nou es 'n nacht heelemaal nijt op bed kom, voor 
'n bruiloft, of om 'n dooie te helpe aflegge, daer merk ik 
nou niks van, hè ? Ik kan eve goed werke, ik kom dan 
alleen nog meer achteran mit me bidde, maar dat kumt 
wel terecht !" 

Zoo babbelde Jans nog een poosje vroolijk voort, terwijl 
vrouw Schenk het eene koekje voor, het andere na oppeuzelde, 
zonder veel te luisteren naar wat Jans haar 
vertelde. Zij keek scherp uit door het zijraam naar het 
dorp, en er kwam niets over den weg, waar zij geen 
gebrek aan zag. Ze zou alles goed onthouden, en 't 's middags 
aan de buurvrouwen vertellen. Wijm-van-jan-van-Fok-en- Wijm 
stond weer tijenlang met stamelige Ka te praten in plaats 
van an 'r werk te gaan, Toon-van-Mie-en-Thijmen had weer 
gaten in z'n kousen, vlak boven z'n klomphakken, zoo 
groot as rijksdaalders! 't was zuiver 'n schandaal! en de 
wasch, die Pietje Lub aan de lijn hing, zag zoo zwart als 
de plaat! Daar most zij nou den heelen dag op kijken, 't was 
tuig, al dat volk! En die hoop smerige kleine kijer van 
Thijmetje Dusse, ze kon haast zoo ver niet meer zien, 't 
leek wel een nest jonge honden! dat wipte en kroop over 
den weg! en ze kon hier soms 't spoken hooren! En die 
malle Mat was nog wel gek op die kijer, en zou er, als zij 
er niet op lette, gedurig blijven staan, als ze naar 't dorp 
moest. 

-„Nou Jans," zei ze eindelijk, „nou most je maar weer 
es an je werk gaen, en maak dan nijt zoo'n spektoakel mit 
Mat, je weet, dat ik dat nijt kan hebbe." Ze keek eens in 't 
trommeltje, voor ze 't dicht deed en zuchtte: „waar hier de 
koekies toch altijd blijve, daer begrijp ik nou niks van! 
Daer, zet maar weg." 
-„Tot straks dan, vrouw. We zelle zachies an doon, 
hoor! Heb daer maar geen arg in !" en Jans trok af naar 
het achterhuis. 
Dat zachtjes aan doen had heel wat voeten in de aard, 


VROUW SCHENK. 

want Matje moest altijd zoo vreeselijk om Jans lachen. Zij 
vond liet heerlijk, als Jans er was. Dat vroolijke, goedmoedige 
gezicht, die gekke verhalen, die Jans voor haar 
veel potsierlijker deed dan voor haar moeder, ze wist zich soms 
niet te houden van de pret; en haar moeder hoorde zoo 
scherp, en kon 't niet velen haar te hooren schateren. Dan 
stak zij de knokkels van haar vuist in haar mond en beet 
er op om het lachen te smoren, maar dan ontsnapte haar 
toch soms een hooge gil, waarop zij verschrikt met ingehouden 
adem luisterde, of haar moeder niet boos riep. Maar Jans 
liet zich niet storen, en zij moest menigmaal naar buiten 
hollen om achter het huis uit te lachen en tot bedaren te 
komen. 

Ook dezen morgen had Jans het weer echt op haar heupen. 
Nadat zij eerst een tijd flink had staan wasschen, kwam zij 
toevallig over haar broers te spreken. Het waren alle drie 
oppassende mannen, maar 't was pas kermis geweest en dan 
krijgen de besten allicht een borrel te veel binnen. En nu 
vertelde zij en deed na, hoe verschillend de drank op haar 
broers werkte. De eene was dan gebroken van berouw, en 
smeekte op z'n knieën z'n vrouw om vergiffenis voor allerlei, 
wat hij nooit gedaan had. De tweede werd vroom, en zat 
met een uitgestreken gezicht gebeden te murmelen, terwijl de 
derde krakeelig werd en armoei zocht. Jans had, zooals 
bijna alle Laarders, dramatisch talent, en op koddige wijze 
deed zij nu, op haar knieën liggend, met een huilerige 
stem haar berouwvollen broer na. Matje kromde zich van 
't lachen, ze propte haar boezelaar in haar mond, en wenkte, 
dat Jans op moest houden, maar deze was er te veel in en 
liet zich niet storen. Matje holde naar buiten en keek hijgend 
door een venstertje naar binnen. 0, die Jans was eenig! 
Was ze er maar altijd! 

Voor het middagmaal kwam Dirk, de baas, uit z'n schuur. 
Matje leek sprekend op haar vader. Hij had net zulke 
zachtmoedige bruine oogen en zulk een onderworpen trek 
op zijn gezicht als zij. Men kon nog goed zien, dat hij, 
hoewel klein van stuk, een knappe kerel was geweest. Neus 
en mond waren edel van lijn, zilverwit haar bedekte in 
vlossige vlokken dicht en dik zijn geheelen schedel en krulde 
jeugdig langs de ooren. 


86 VROUW SCHENK. 

Bij het maal werd niet veel gesproken. 

Matje zeide eerst aanmoedigend: 

-Kijk, moeder! ik heb voor jou een karbenaadje 
gemaakt met wat doppers uit onzen tuin, daar hei je misschien 
zin in!" 
-„Och kijnd, ik het nergens zin in," weerde haar moeder 
af, „maar geef toch maar hier, ik kan 't licht prebeeren. 
Gisteren he 'k omtrent niks gegeten, eindelijk mot 't toch 
wel es." 
Daarna hield Matje haar oogen stijf op haar bord, uit 
angst dat Jans haar aan het lachen zou maken, en zij moest 
telkens met geweld haar gedachten van de dronken broers 
aftrekken om 't niet weer uit te proesten. 

Maar Jans was nu veel te bezig met wat ze op haar bord 
had, en tastte dapper toe, zoolang als iemand haar noodde 
met een welgemeend: „toe Jans, neem nog wat". En toen 
zij eindelijk niet meer kon, zei zij met een grooten zucht 
van welbehagen: 

-„Heê, hêê, dat het 'esmaekt! Zoo most jij kenne ete, 
vrouw, dan zou je nijt ziek zijn !" 
T 

De jonge mannen van het dorp waagden menig oogje aan 
Matje. Zij was wel geen meid om zoo _maar dollen zin in 
te hebben, maar haar ouders zaten er warmpjes in, en ze 
zou zeker een best wijf zijn, want ze was een en al goedheid, 
dat kon je zoo wel zien! En de zin zou bij kennismaking 
wel komen! 

Maar 't was moeilijk om 't met Matje aan te leggen, 
want ze kwam nergens: niet op de kermis en niet in de 
Vastenavondvoorstellingen in de Vereeniging. Uit kopperen 
mocht zij nooit van haar moeder, en van de kerk liep zij 
zoo hard naar huis, dat het gek zou staan om naast haar 
te draven, --dat kon dus ook niet. 

Zoo kwam er dan s'avonds wel eens een jongen aanzetten 
met een opgemaakte boodschap. Maar het draaide altijd op 
niets uit, en hoewel Matje te lijdzaam van aard was om 
heftig naar een man te verlangen, had zij er toch wel eens 
heimelijk spijt van. Het was wel eens zoo op het eerste 


VROUW SCHENK. 

gezicht een aardige jongen; en als ze dan eens met elkander 
alleen waren geweest en ongestoord hadden kunnen praten, 
kon je toch nooit weten! En zij hield dol van kinderen. 
Haar moeder had schoon gelijk, zij kón omtrent niet langs 
dien aardigen troep van Thijmetje Dusse zonder te blijven 
staan kijken! Die dikke, kleine Greet met haar grappig 
ongekamd stug roodgeel haar, en die drie lekkere jongetjes 
met bruine krulletjes en ondeugend lachende bekkies, ze 
zou ze wel zoo mee willen pakken! En als dan Thijmetje 
zelf buiten kwam met het allerkleinste op haar arm en even 
een praatje met haar maakte, kon zij zich aan het kindje 
niet zat zien. Dat het voor zooveel menschen toch zoo iets 
heel gewoons was, om zoo'n warm zacht molletje in hun 
armen te hebben, dat heelemaal hun eigen is! — Maar dan 
was het in eens, of zij de oogen van haar moeder in haar 
rug voelde prikken, en zij liep gauw door. Zij zou toch 
wel nooit kinderen hebben, want hoe zou ze ooit verkeering 
krijgen? Met de jongens, die zoo nu en dan de kat uit 
den boom kwamen kijken, zou het tenminste stellig niet zijn. 

Als vrouw Schenk dit met opzet wilde beletten, zou zij 
het dan ook moeilijk beter kunnen aanleggen. 

De baas zat op zoo'n avond bij de tafel te suffen; z'n 
vrouw liet hem toch niet aan 't woord komen en hij was 
ongelukkig zonder z'n pijpje; hij had werk om niet in te 
dutten. En vrouw Schenk troonde breed in haar leuningstoel 
en redeneerde maar door: 

— „Och, alles is teugeswoordig zoo anders! Je hadt mijn 
is motte kenne, toen ik 'n jonge meid was! Stark bin ik 
nooit 'eweest, wat dat aangaet was ik niks van me darde 
jaar af, maar d'r zat geest in! Matje is nijt geestig, ete en 
slaepe kan ze as de beste, maar werke ? ho maar! dat 
kenne de jonge meiden van teugeswoordig nijt, ze wete 
niet wat 't is! Ik was soms een vol jaar an de dokter en 
ik gebruikte flesschies goed, dat je d'r schepeismande mee 
kon vuile, maar in huis en op 't land werkte ik an teuge 
drie aare! Kom daer nou es om! D'r zit geen geest meer 
in, in Mat tenminste nijt !" 
En iederen keer, dat Matje 't moest hooren dat zij niet 
geestig was, boog zij haar hoofd dieper ter neer. Haar vage 
gelaatstrekken vervaagden zich nog, totdat zij er bijna onnoo



88 VROUW SCHENK. 

zel uitzag; zij sloeg hare vriendelijke bruine oogen, waarin 
het zoo oolijk kon glimmeren, niet meer op, en trok de 
schouders armelijk naar voren, waardoor haar recht, strak 
lijfje nog in scheen te zinken. 

En dan schrikte zij schichtig op, als haar moeder in eens 
uitvoer: 

-„Kom meid! zit daer toch nijt of je geen tien kan 
telle! Schenk Jan nog es in, 't lijkt wel dat je je gasten 
niks gunt. Ik mot toch overal an denke! Die meide van 
teugeswoordig! ze zijn net as de motmanne 1), je schopt er 
teuge, ze valle om en 't is gebeurd !" 
Verlegen en links deed Matje wat haar gezegd was, en 
ging zonder een woord te spreken weer zitten, hunkerend, 
dat de jongen maar weg mocht gaan. 

En die dacht er schijnt hier alleen leven in de vrouw 
te zitten, maar voor mooi hoef je hier niet te komme en 
dan was het afscheid gewoonlijk heel wat koeler dan de 
eerste begroeting. 

's Morgens in de vroegte ging Matje meestal eens bij haar 
vader in de schuur kijken. Dan moest zij alles van z'n 
beesten hooren en met hem bewonderen. Die twee waren 
erg gek op elkaar, op een stille, gesloten manier. Gelegenheid 
om er uiting aan te geven hadden zij trouwens niet 
veel. Matje toch moest altijd in de buurt van haar moeder 
blijven, anders kon zij deze niet hooren roepen, en Dirk 
bleef liefst uit die buurt, want z'n vrouw rook dadelijk z'n 
pijp, al kwam hij er maar even mee in het achterhuis, en 
dan was 't armoei! 

Nadat er den avond te voren weer eens een jongen was 
geweest, vroeg Dirk aan Matje, terwijl ze naar de konijnen 
stonden te kijken: 

„Wat dunk' je, Mat! zou Jan nog es terugkomme ?" 
„Dat zal die wel nijt, voader," zei Matje, gemaakt 
onverschillig. 
--„Heb je d'r arg in, meid ?" 

-„Wel neen ik, voader! ik ken die jonge ommersg'heel 
nijt!" 
— »Nou ja, maar zoo krijg je nooit es 'n vrijer en je 
1) Paddestoelen. 


VROUW SCHENK. 

bent toch een jonge meid! De jeugd wil toch ook wel es wat !" 

— 

Heb daer maar geen arg in, voader, ik geef d'r niks 
om. Ik blijf bij jou. Op moeder kenne we niet an, die is 
nooit goed, da's 'n mins van de dag, maar wij blijve bij. 
mekaar. En dan nog veel later, as ik alleen over moth' 
blijve, gaen ik in een klooster, daer neme ze me dan nog, 
wel, want dan heb ik toch vast wel wat cente." 

--„Nou kijnd, ik mag toch lije, dat 't aars uitkomt. Die 
Jan van gisteravond leek me wat oarig, ik zou 'm best voor 
me schoonzeun wille." 

-„Zet 't maar uit je hoofd, voader, daer komt toch 
niks van. D'r is an mijn niks an, ik bin nijt geestig genogt." 
Haar vader zuchtte eens en Matje haastte zich naar huis ;. 
zij had zich met die malligheid al veel te lang opgehouden. 

Geregeld eens in de week kwam de oude dokter Van der 
Tiel vrouw Schenk bezoeken. Hij oefende zijn beroep niet 
met liefde uit en was zeer hebzuchtig. Ofschoon hij dus 
heel goed wist, wat voor vleesch hij in de kuip had, praatte 
hij meestal maar wat met de vrouw mee, want een jaarlijksch 
vet rekeningetje te schrijven voor iemand die goed 
kon betalen was erg verleidelijk. 

Maar soms werd het klagelijk gezemel hem toch te kras 
en verloor hij zijn geduld. Dan raadde hij haar wat meer 
uit te voeren en wat minder te eten; maar dan waren de 
poppen aan 't dansen! 

Rad en nijdig haar gladde lippen op en neer bewegend,, 
zei vrouw Schenk, rood van kwaadheid: 

-„Za'k jou es wat zegge, man? Jij bent nijt achter me 
kwaal! Jij verstaet je vak nijt! Hoeveul jare ga je nou al 
over me en hoeveul van me kostelijke cente hei je nou al 
op 'estreke, en nog weet je nijt wat me scheelt! Bin jij 'n 
dokter?! Ik zal es 'n prefester late komme, die zal dan wel 
meer wete dan jij !" 
— „Dan mag je wel meteen een bankie van honderd 
klaar houwe, as je dat maar weet !" 
-„Een bankie van honderd! Ik laat me nog liever levendig 
viile !" gilde vrouw Schenk woedend. 

90 VROUW SCHENK. 

--„Nou, nou, bedaar nou eens wat," suste de dokter, 
„maak je niet zoo van streek, dat deugt in 't geheel niet 
voor je. Ik zal 't nog wel eens anders met je probeeren, 
we zijn de apotheek nog lang niet rond. We zullen eens 
aan een nieuwe plank beginnen, misschien tref ik het nou. 
Ik zal je vandaag nog een ander fleschie goed sturen. Je 
.hebt 't niet graag wit, wel ?" 

-„Neen ! dan kan ik eve goed pompwater drinke!" 
— „Nou, ik zal 't een mooi kleurtje geven, en hou je 
-dan wat bedaard, dat opspelen doet je maar kwaad." En 
zoo was dan de vrede hersteld. 
De pastoor kwam ook eens in de week. Dat deed hij 
liever dan dit onberekenbaar vrouwspersoon in de kerk te 
laten komen, want daar kreeg zij het wel eens op haar 
zenuwen en verstoorde den dienst. 

Tegen hem sloeg vrouw Schenk een wat minder hoogen 
toon aan, maar hij kon zich toch geen illusies maken, veel 
voor haar zieleheil uit te richten. Zij kon zoo verbijsterend 
argeloos verklaren: 

-,,Ze zeggen altijd, dat alle minse hun gebreke hebbe, 
en ik zie ook heel goed aan alle minse gebrek, maar ik 
zou nou toch waarentig nijt wete, wat er aan mijn most 
mankeeren! An m'n aage kan ik geen enkel gebrek vijnde !" 
En als dan de pastoor: „nou, nou", maande, gingen de 
lippen nog radder: 

---„Ja, jullie motte ons klein houwe, want je mot boven 
ons blijve! En dat is ook wa goed, want de minse zijn 
tuig, je mot ze d'r onder houwe. As ik je es vertelde, wat 
ik hier op me stoel alles zie! ik kwam in geen week klaar !" 

Dan maakte de pastoor dat hij wegkwam, hij wist dat 
hier zijn woorden verspild werden. 

Zoo was het leven in dit welgestelde huis al een reeks 
van jaren doorgegaan, en zoo sleepte het zich nog eenige 
jaren voort, in groote, groote eentonigheid. 

En toen kwam het anders dan Matje zich voorgesteld had. 

Op een guren morgen in Maart kwam Dirk voor het 
middagmaal verkleumd uit de schuur. Hij ging bij de tafel 
zitten, maar tastte niet toe, toen Matje voor hem opgeschept 
had. 

De vrouw zat uit een apart schoteltje te smikkelen, dat 


VROUW SCHENK. 

het vet langs haar kin droop, en niet vóór zij aan de tafel 
voelde hoe Dirk zat te rillen, merkte zij iets bijzonders. 

-„Wat is dat nou ? ! waarum eet voader nijt? is 't 'm 
soms nijt lekker genogt?", vroeg zij misnoegd. 
-JaweP' zei Dirk, „maar ik gleuf da 'k nijt goed bin. 
Ik het ten minste geen honger." 
-Jij geen honger ? !" spotte z'n vrouw, »da's wel voor 
't eerst van je leve! En geef je 't dan maar zooi op ? Ik 
eet alle dage wel zonder honger !" 
Nu trachtte Dirk een paar lepels te eten, maar hij kon 
't er haast niet door krijgen. 
„He, je zit te kauwe as n' oap op knikkers," vitte 
z'n vrouw. 

Hij gaf 't maar weer op, en ging, toen de anderen klaar 
waren, terug naar de schuur, waar Matje, gauw nadat zij 
opgeruimd had, even bij hem kwam. 

-„Wat heb je, voader ?" vroeg zij bezorgd. 
— „Ik denk, dat 't 'n stecht is, kijnd, want ik kan om 
pijn in me zij."-trent nijt bokke van de 
-„Maar dan mot je na bed, voader, dan is 't hier veuls 
te koud veur je." 
-„Och meid, dat zal moeder nijt goed vijnde, laat ik 
maar hier blijve," en als een hoopje ongeluk hurkte de arme 
zieke man bij zijn geiten op den grond, sloeg z'n armen 
stijf over elkander en deed z'n oogen dicht. 
— „Nee, voader," zei Matje beslist, „daer he 'k geen 
vree mee. Kom gauw mee, ik zal 't wel zegge." 
Gedwee stond Dirk weer op en strompelde krom van 
de pijn achter Matje aan. Zij moesten door de voorkamer, 
waar de vrouw in haar gemakkelijken stoel op de zachte 
kussens haar gewonen middagdut deed. Dat trof slecht, 
maar ze konden anders niet in het opkamertje komen. 

Vrouw Schenk kon haar oogen haast niet gelooven! Ze 
wisten toch, dat zij dat volstrekt niet wilde hebben! Nu 
was zij net bijna ingedommeld! En er kriebelde plotseling 
zulk een geweldige ergernis door haar heen, dat zij, gewoon 

rad van tong, niet dadelijk woorden kon vinden-lijk zoo 
om haar kwaadheid te luchten. En toen het ook nog al lang 
duurde voor Matje alleen terugkwam, wond zij zich steeds 
meer op. Recht overeind zittend, de dikke witte handen 


92 VROUW SCHENK. 

stijf om de leuningen van haar stoel geklemd, mompelde 
zij telkens : 

-„'t Is schaande! 't is schaande! Zooas ze met mijn 
leve! Ze doen 't om me te peste. Maar ik wil 't nijt en 
ik zal ze wel leere!" 
Toen Matje eindelijk terugkwam, barstte zij los: 

-»Meid! hoe ka' je er toch over om je aage moeder 
zoo te peste? Wil je me op 't karkhof hebbe ? dan mot 
je zoo maar deurgaen, dan duurt 't nijt lang meer! Me hart 
en me lever en me maag, alles speult op! 't Is om me 'n 
tak van 'n beruurte te bezurge! je mot 't zelf maar wete, 
maar 't zel je nog rouwe, as ik er nijt meer bin! 't Is of 
ik stikke zal, zoo oakelig as ik bin !" 
-„Och, moeder, moeder !" smeekte Matje, »schreeuw 
toch zoo nijt! Voader zal 't hooren, en ik geleuf, dat ie 
arg ziek is. Mag ik de dokter gaen hale ?" 
-- „De dokter ! ? Bin je nou mal, meid ? Omdat je 
voader 'n keer z'n ete nijt lustte ! ? en nou in z'n nest is 
gekrope, nou ik eindelijk es wat slaepe kon? Dat mankeert 
er nog maar an! Nee hoor, wacht daer gerust nog wat mee. 
Overmarge komt de dokter veur mijn, as je voader dan nog 
wat te reklemeere het, kan ie meteen is na hem kijke. Dan 
gaet 't misschien voor 't zelfde geld, de rekeninge zijn toch 
al haast niet te betale! En laet me nou eindelijk met rust 
en kom hier vooreerst niet meer in! Ik bin zoo overstuur, 
da 'k mit m'n aage geen raed weet! Al 't water loopt van 
me hart af ! As ik 't vandaag nog opgeef, weet ik wie 
d'r schuld het !" 

Bedrukt ging Matje naar het achterhuis; ze maakte zich 
erg ongerust over haar vader en kon nu niet eens weer 
eens gauw naar hem gaan kijken. 

Nu had vrouw Schenk werkelijk eens een heel slechten 
nacht. Dirk lag naast haar te kreunen, te reutelen en te 
woelen, en scheen er niets van te merken, als zij hem aan 

wegduwde, of half huilend toesnauwde, dat hij stil-stootte, 
moest zijn; hij kreunde en reutelde en woelde maar door. 
't Leek wel, of er nooit een eind aan den nacht wou komen! 

-'t Was toch onnoozel wat zij al niet most lije! Zelf altijd 
ziek en nou zoo gekoejeneerd worde door 'n ander! En dat 
ze niks uit 'm kon krijge! Maar hij was al z'n leve zoo'n 

VROUW SCHENK. 

stiekemert geweest, net als Matje, die aardde krek naar d'r 
vader! Van die twee most ze maar nooit op beklag rekenen 
! Maar 't zou hun rouwen as ze op 't karkhof lag, en 
dat zou nou niet lang meer duren, want zoo'n nacht overleefde 
ze niet, dat was wel zoo vast als een Steen! 

Wanhopend draaide en wentelde zij haar logge lichaam 
rond, dat de bedstee kraakte. Midden in den nacht opstaan 
en in de koude voorkamer gaan durfde zij niet; zij mocht 
eens kou vatten, want zij was zoo heet als een kool vuur 
en dan slaat alles naar binnen. Maar om half zes most Dirk 
d'r gelukkig uit! en dan kon zij misschien nog wat slapen. 

De arme Dirk merkte in 't geheel niet, dat 't half zes 
was, en z'n vrouw wilde hem net nog eens schudden en 
waarschuwen, toen Matje in 't opkamertje kwam kijken. Zij 
sliep in een bedstee in de voorkamer, en nu haar vader niet 
op zijn gewonen tijd voor den dag kwam, begreep zij wel, 
dat het niet goed met hem was. 

Haar moeder overstelpte haar met een stortvloed van 
klachten, waar Matje maar een half oor voor had, want zij 
zag met schrik, hoe vreemd haar vader er uitzag. Zoodra 
zij er een woord tusschen kon krijgen, zei ze: 

-„Nou ik ga toch naar de dokter, moeder. Gelukkig 
dat Jans komt." 
— „Ja, ga maar gauw. Hij mot dadelijk na me komme 
kijke! Al 't water is weer van me hart af en 't lijkent wel 
of me harsens gezakt binne. As ie er nijt gauw bij is, kon 
't wel es te laat zijn." 
-Ja, moeder, hij mot na jou ook maar es kijke, maar 
ik bedoel nou veur voader. Ik geleuf vast, dat voader geen 
weet meer het. Ik zal eerst gauw effe mijn bed in de 
kamer varsch voor jou opmake, dan ga je daar gerustig in 
legge en dan bekom je wel wat." 
-„Dat had ik je juist wille zegge," zei vrouw Schenk, 
„en maak dan wat voort, anders raakt 't gedaan met me." 
Dirk bleek er slecht aan toe te zijn, een hevige longontsteking 
liet weinig hoop op herstel, en al spoedig moest hij 
bediend worden. 

Vrouw Schenk wou maar niet gelooven, dat het zoo erg 
met hem was, en toen zij hoorde, dat de pastoor moest 
komen, neide zij: 


94 VROUW SCHENK. 

-„Wat make ze toch dadelijk 'n drukte! Dan mocht jk 
me wel alle zes weken late bediene! Maar op mijn wordt 
geen acht 'esleuge! Mijn zelle ze wel late sterve as 'n 
hond !" 
Ze kwam niet in 't opkamertje, want zieke menschen kon 
ze niet zien! Ze bleef slapen in de bedstee van Matje, en 
's middags zaten de buurvrouwen bij haar aan de tafel en 
luchtte zij haar hart. Dan was 't telkens weer: 

--- „'t Is altijd me ongeluk geweest, dat ik zoo aantrek 

Ik ken nou niks hebbe! Me moeder zei altijd-kelijk bin. 
van me „onze Mat had 'n stadsdame motte weze, zoo fijn 
van natuur as ze is," en dat zei ze wa' goed! Want ik kan 
er nijt an denke, dat 'n mins ziek wordt en sterft, laet staen 
da 'k er na kijk! En de aare doen maar of 't niks is, 't is 
of ze geen geveul in d'r lui lijf hebbe! Maar ze schreeuwe wel 
meestal veuls te vroeg, net as met Dirk nou! En denkt er 
nou iemand an, dat ik een weduwvrouw wor, as Dirk 't 
opgeeft, 't treurigste wat er is? 't Is Dirk voor en Dirk 
na, ze kijke en vrage allemaal alleenig na Dirk, 't is of ik 
nijt meer besta! Of ik eet en of ik slaep, 't is alles om 't 
eve, geen haan die d'r na kraait, maar 't zal ze rouwe, as 
ik op 't karkhof leg !" 

En onder 't genot van koffie en koekjes huichelden de 
buurvrouwen diep beklag. 

Matje paste haar vader dag en nacht op. Als hij bij kennis 
was, vroeg hij naar z'n beesten, of ze wel alles hadden 
en Matje er geen vergat. 

's Nachts zat zij voor de bedstee, met een schoudermantel 
om en sluimerde soms wat. Maar meestal keek zij naar haar 
vader en bad voor zijn herstel. Dat dit had kunnen gebeuren, 
was nooit bij haar opgekomen, en zij kon 't niet vat-
ten. Hoe zij 't zonder haar vader zou moeten stellen, begreep 
zij in 't geheel niet, zij wilde er niet aan denken. 

Den nacht vóór z'n dood was Dirk zoo helder, als hij 
gedurende z'n ziekte nog niet geweest was. 

-„Nou bê je toch wat beter, nijt voader?" vroeg Matje 
met een hoopvolle stem. 
-„Ik weet 't nijt, kijnd," zei de stervende man, „maar 
je mot maar tevree zijn zoo as 't komt, we kenne er toch 
niks an doen." 

VROUW SCHENK. 95 

-„Ja, voader, maar zonder jou ken ik nijt, moeder..." 
En bijna gefluisterd kwam 't uit de bedstee: 
-„Stille, kijnd, stille! niks zegge! je mot nooit wat 
zegge. Ik het ook nooit wat 'ezeid, daer komt 'n mins 
't wijdst mee." 
Eenige uren later was Dirk zoo ver, als een mensch 
komen kan, hij was rustig voor goed ingeslapen. 

Vrouw Schenk ging vreeselijk te keer, toen ze 't hoorde. 
Nou was zij weduwvrouw, 't treurigste wat er op de wereld 
bestaet, maar daar zou wel geen mins wat om geve! 

En de buurvrouwen moesten telkens hooren: 

-„Dirk mag dan dood zijn, maar ik bin veul zieker !" 
WALLY MOES. 


RELATIVITEITS-THEORIE. 


Eerste relativiteits-theorie 1905. 9. Voortplanting van het licht; aethertheorie 
van Lorentz. 10. Contractie-hypothese. 11. Relativeering van den 
tijd. 12. Theorie van Einstein. 13. Massa. 

9. Het vraagstuk der relativiteit is door het onderzoek 
van andere dan zuiver mechanische verschijnselen in de 
laatste 20 jaren allengs in een nieuw stadium getreden. Allereerst 
waren het onderzoekingen omtrent de voortplanting 
van het licht, die den weg baanden. Het licht gedraagt zich, 
zooals men weet, als een golfbeweging; om zich de mogelijkheid 
van zulk een golfbeweging voor te stellen, ook door 
ruimten heen, die van materie geheel ledig zijn, heeft men den 
zoogenaamden licht-aether gepostuleerd. Uit het in later jaren 
ontdekte feit, dat het licht een electro-magnetisch verschijnsel 
is, volgde, dat deze licht-aether hetzelfde medium is, hetwelk 
als de drager en overdrager van alle electrische en magnetische 
werkingen was ingevoerd. Bij het onderzoek naar de 
eigenschappen, die aan dit medium moeten worden toegekend, 
om de verschijnselen van het licht en later ook die van 
electriciteit en magnetisme met behulp daar van te kunnen 
weergeven, werden aanvankelijk voornamelijk die ver 
oog gevat, waarbij de lichamen, die het-schijnselen in het 
licht uitzonden of aan de electrische en magnetische werkingen 
deelnamen, t. o. v. elkander in rust verkeerden en daarbij 
werd natuurlijkerwijze ook de aether als een stilstaand medium 
opgevat, waarin de lichamen bepaalde plaatsen innamen. 


RELATIVITEITS-THEORIE. 

Later moesten ook die verschijnselen in de theorie worden 
opgenomen, waarbij de in aanmerking komende lichamen 
zich bewegen, en onmiddellijk drong toen de vraag naar 
voren, hoe het met de beweging van den aether stond. Wat 
het licht betreft, kende men bijvoorbeeld het verschijnsel der 
aberratie, de kleine periodieke schijnbare verplaatsing van de 
hemellichamen, tengevolge van de beweging van de aarde, 
De gewone verklaring, die daarvan gegeven werd en die 
ook nu nog in de leerboeken gevonden wordt, is eigenlijk 
aan de emissie-theorie van het licht ontleend. In deze theorie 
is het licht een stroom van kleine deeltjes en dus een 
mechanisch verschijnsel, zoodat de verklaring van de schijnbare 
richtingsverandering der lichtstralen ook een zuiver 
mechanische is, volkomen analoog aan die van het schijnbaar 
schuin vallen der regendruppels van een bewegenden 
trein uit bekeken. 

In de golftheorie is het vraagstuk ingewikkelder en het 
onderzoek leerde, dat het een groot verschil maakt, of men 
aanneemt, dat de aether stilstaat (dat wil zeggen t. o. v. den 
sterrenhemel) en de aarde door den aether heenvliegt zonder 
hem van zijn plaats te brengen, of wel, dat de aether door 
de aarde wordt medegesleept, zoodat bijvoorbeeld de kijker, 
waarmede men een ster waarneemt, voortdurend denzelfden 
aether bevat. Het eind-resultaat van dit onderzoek, waarme 
e zich ten slotte vrijwel alle theoretici vereenigd hadden, 
was, dat de verklaring een stilstaanden aether vereischt, 
dus een, die zich aan de beweging van de materie niet stoort. 
Natuurlijk is de mogelijkheid niet buitengesloten, dat latere 
onderzoekingen tot een ander inzicht zullen voeren, maar 
voorloopig schijnt de theorie op dit punt haar laatste woord 
te hebben gesproken. 

De onderstelling van den stilstaanden aether wordt door 
een beroemde proef van den Franschen natuurkundige 
Fizeau bevestigd. Deze vergeleek de voortplantingssnelheid 
van het licht in buizen gevuld met water, eenerzijds, wanneer 
het stil stond, en anderzijds, wanneer het in strooming ver 

licht zich met of tegen den stroom in voort-keerde en het 

Deelde de aether, waarin het licht zich voortplant,-plantte. 
in de beweging van de stof (hier het water), zoo zou bij de 
laatst genoemde proef de snelheid van het licht moeten ver


1917 II. 7 


98 RELATIVITEITS-THEORIE. 

meerderd of verminderd zijn met de snelheid van het water. 
De proef leerde, dat dit niet het geval is: wel wordt het 
licht door het water in zekere mate medegesleept, maar niet 
met het volle bedrag van de stroomsnelheid en juist zooveel als 
bleek overeen te stemmen met wat de theorie van den stilstaanden 
aether deed verwachten. Wegens het groote belang 
van deze proef uit een theoretisch oogpunt werd zij later 
door Michelson en Morley herhaald en kort geleden nogmaals 
door Professor Zeeman te Amsterdam: weder werd een 
volkomen bevestiging van de theorie verkregen. 

Behalve voor het licht, als zoodanig, is deze uitkomst ook 
van groote beteekenis voor de moderne theorieën op electrisch 
gebied. Bij electrische stroomen, ontladings-verschijnselen 
en wat al niet heeft men met de beweging van negatieve 
en positieve electrische deeltjes te doen. Ook bij de theorie 
daaromtrent moet de vraag, of de deeltjes aether medesleepen 
of niet, reeds in den aanvang beantwoord worden en op 
grond van bovengenoemde uitkomsten werd dan ook de 
theorie door Lorentz in de onderstelling van een stilstaanden 
aether ontwikkeld. 

Toen het onderzoek zoover gevorderd was, kwam Michelson 
op het denkbeeld de hypothese van den stilstaanden aether 
door een proef te toetsen. Als de lichamen zich door den 
aether heen bewegen zonder hem mede te voeren, dan 
moet er om de plastische uitdrukking van Professor 
Ehrenfest te gebruiken op die lichamen een aetherwind 
bestaan, die misschien proefondervindelijk kan zijn aan te 
toonen. Van te voren was reeds in te zien, in verband met 
de ontzaglijke snelheid, waarmede electrische werkingen en 
dus ook het licht zich voortplanten, dat slechts zeer kleine 
effecten te verwachten waren en dat men derhalve voor de 
toetsing een zoo groot mogelijke snelheid zou moeten aan 

kwam zoo op het denkbeeld van de-wenden. Michelson 
beweging van de aarde zelve gebruik te maken. In den 
aanvang hadden we gelegenheid een analoog geval te bespreken, 
waar het geluidsgolven betrof: bij de beweging van 
het schip door de stilstaande lucht ontstaat een luchtwind 
en we gaven toen ook aan, hoe proeven omtrent de voort 

geluid onder die omstandigheden-plantingssnelheid van het 
de aanwezigheid daarvan zouden verraden. 


RELATIVITEITS-THEORIE. 

De proef van Michelson was in beginsel geheel zoo ingericht 
als de geluidsproef, die we toen schetsten. Hij vergeleek 
de tijden, die het licht noodig had om een zekeren afstand 
tot aan een spiegel heen en terug af te leggen, eenerzijds 
in de richting van de beweging door de ruimte, die het 
punt van waarneming op het oogenblik der waarneming bezat, 
anderzijds in een richting loodrecht daarop. Zooals we toen 
mededeelden, leert een eenvoudige beschouwing, dat bij stilstand 
van het medium toen de lucht, hier den aether 
beide tijden grooter moesten worden gevonden dan in den 
toestand van rust, maar niet evenveel grooter. In de richting 
der translatie-beweging is een iets grootere vertraging te 
verwachten en nu werd de proef zóó ingericht en de gevoeligheid 
zoo hoog opgevoerd, dat dit verschil, zoo het aanwezig 
ware, zich duidelijk zou moeten verraden. 

Tot groote verbazing de uitdrukking is niet te sterk 
gekozen — van de physici viel de proef geheel negatief uit: 
de tijden, die het licht behoefde om in de beide richtingen 
denzelfden afstand af te leggen, bleken volkomen gelijk aan 
elkander te zijn, dus zooals het geval geweest zou zijn, 
indien de aether in de beweging van de aarde deelde: van 
den aether-wind was niets te bespeuren! 

10. Aan een terugkeer tot de onderstelling van een meegevoerden 
aether viel niet te denken. Een nieuwe hypothese 
was noodig om de uitkomst der proef met de met zooveel 
zorg uitgewerkte theorie van den aether te doen rijmen. 
Inderdaad gelukte het aan Lorentz door een stoute onder 
ook, onafhankelijk van hem, door Fitz-Gerald-stelling, die 
geuit werd, de moeilijkheid, waarop men gestuit was, uit den 
weg te ruimen. Dat het licht op den heen-en teruggang 
naar den tegenoverstaanden spiegel in de richting der aardbeweging 
door den aether op hetzelfde oogenblik terugkeert 
als langs den weg, die loodrecht daarop gericht is, dus te vroeg 
terugkeert, kan worden verklaard door aan te nemen, dat de 
afgelegde afstand kleiner is dan men meent, m. a. w. dat 
de staaf, aan wier uiteinde de spiegel bevestigd is, onbemerkt 
iets korter geworden is. 

Daar de uitkomst der proef onafhankelijk is van het materiaal, 
waaruit de toestel vervaardigd is, en van de gekozen afmetingen, 
volgt noodzakelijker wijze deze meer algemeene hypothese 


100 RELATIVITEITS-THEORIE. 

van een lichaam, dat zich door den aether voortbeweegt, 
nemen de afmetingen in de richting der beweging met een 
bepaald breukdeel af, waarvan het bedrag afhankelijk is van 
de grootte van de snelheid der beweging t. o. v. de lichtsnelheid. 
Door directe meting, dat wil zeggen: door vergelijking 
met een meetstaaf kan die inkorting nooit geconstateerd 
worden, immersï `de meetstaaf, die men ter vergelijking 
aanlegt en die dus met den toestel of in het algemeen met 
het lichaam medebeweegt, deelt zelve in die verkorting. Een 
persoon daarentegen, die buiten de aarde t. o. v. den aether 
in rust verkeert en dus de aarde met den toestel voorbij 
ziet vliegen, zou bij voorbeeld met behulp van momentphotographie 
of met behulp van een eveneens stilstaanden 
meet-toestel de inkorting principieel wel kunnen bemerken. 

De proef van Michelson is later door verschillende experimenteele 
onderzoekingen gevolgd, die we hier niet nader 
zullen bespreken. Telkens was het er om te doen, om een 
eventueelen invloed van de beweging van de aarde door 
den aether te constateeren, maar zonder uitzondering vielen 
die proeven negatief uit: de met een systeem medebewegende 
waarnemer blijkt door electrische of optische proeven van 
die beweging niets te kunnen bemerken. Het zou nu 
kunnen schijnen, zooals door Poincaré werd opgemerkt, 
alsof men ter verklaring van deze negatieve uitkomsten 
telkens een nieuwe hypothese ad hoc zou moeten invoeren. 
Lorentz bewees echter door verdere ontwikkeling der theorie, 
dat de genoemde contractie-hypothese, mits reeds van het 
begin af aan in de bouwstoffen der theorie opgenomen, in 
staat was alle negatieve uitkomsten zonder telkens nieuwe 
onderstellingen te verklaren. De bedoelde theorie betreft 
allereerst de electro-magnetische verschijnselen. Haar 
voornaamste bouwsteenen zijn de zoogenaamde electronen, 
negatief geladen electrische deeltjes, wier bestaan door 
een aantal verschijnselen waarschijnlijk gemaakt is en met 
behulp waarvan de electrische verschijnselen verklaard 
worden. Voor het electron zelf wordt nu een dergelijke 
deformatie door de beweging gepostuleerd als ter verklaring 
van de proef van Michelson was ingevoerd. Bovendien 
wordt aangenomen, dat de krachten tusschen de ongeladen 
deeltjes onderling en tusschen deze en electronen bij be



RELATIVITEITS-THEORIE. 

weging dezelfde verandering ondergaan, als die tusschen 
de electronen zelve. Uit de op deze hypothesen opgebouwde 
theorie bleek allereerst de aangenomen contractie van materiëele 
lichamen van zelf voort te vloeien, terwijl ze ook de 
algemeene uitkomst opleverde, dat de translatiebeweging van 
een systeem van geen invloed is op de waar te nemen 
natuurverschijnselen. 

Het denkbeeld, dat een lichaam zonder dat er samendrukkende 
krachten van buiten op inwerken — eenvoudig 
bij een beweging door den aether in de richting dier beweging 
iets inkort, zal bij de eerste kennismaking vreemd 
aandoen. Aannemelijker wordt het door de overweging, 
welke ook bij de opstelling van de zooeven geschetste theorie 
heeft voorgezeten, dat de inwendige krachten tusschen de 
moleculen, welke deze bijeenhouden en dus de vastheid van 
een lichaam veroorzaken, waarschijnlijk van electrischen aard 
zijn: daar nu de electrische werkingen volgens de theorie 
door de beweging fundamenteele veranderingen ondergaan, 
zoo laat het zich ook wel hooren, dat de afmetingen der 
materie aan daarmede samengaande wijzigingen onderhevig zijn. 

Het verdient vermelding, dat een toetsing van de genoemde 
grond-hypothese omtrent de vormverandering der 
electronen bij hun beweging niet buitengesloten is: immers 
onder verschillende omstandigheden bij ontlading en bij 
de straling van radio-actieve stoffen verkrijgen de electronen 
zeer groote snelheden, die tot dicht aan de lichtsnelheid 
kunnen stijgen. Vergeleken met die snelheden kunnen 
wij de aarde en dus ons zelven als stilstaande beschouwen 
en wij moeten derhalve van ons standpunt uit de genoemde 
deformatie, wel niet direct, maar door middel van 
haar invloed op het gedrag dier electronen-stroomingen 
kunnen bespeuren. Inderdaad is de theorie van Lorentz te 
dezen opzichte door proeven met dergelijke stroomingen 
binnen de grenzen der waarnemings-onzekerheden bevestigd 
geworden. 

11. Reeds nu is het duidelijk, dat de gevolgtrekkingen, 
waartoe de genoemde proeven voeren, diep in de gewone 
mechanische verschijnselen ingrijpen. Maar nog in een geheel 
ander opzicht blijkt een wijziging van fundamenteele be

102 RELATIVITEITS-THEORIE. 

teekenis in de opvatting der natuur-verschijnselen noodzakelijk 
te zijn. Voor den door den aether bewegenden waarnemer 

n. 1. blijkt de tijd met een andere snelheid te verloopen dan 
voor den t. o. v. den aether rustenden. Om dit te doen 
inzien, beschouwen we in de proef van Michelson de heenen 
teruggang van het licht in de richting loodrecht op de 
beweging door den aether. De medebewegende waarnemer, 
die van deze beweging in zijn proef niets bemerkt, zal als 
den voor de genoemde lichtbeweging benoodigden tijd aanmerken 
het quotient van den dubbelen afstand en de lichtsnelheid. 
De buitenstaande waarnemer daarentegen ziet, 
dat het licht ten gevolge van de aardbeweging een zig-zag 
beschrijft, die langer is dan tweemaal de genoemde afstand 
en hij zal dus, dezen afstand door de lichtsnelheid deelende, 
een langeren tijd vinden dan de eerste. Als de bewegende 
waarnemer een uurwerk naar den door hem verkregen tijd 
regelt, zal dit uurwerk den stilstaanden beschouwer toeschijnen 
achter te loopen. Volgens de opvatting van den 
laatstgenoemde zijn dus in het bewegende stelsel door de 
beweging niet alleen de afmetingen der lichamen veranderd, 
ook het begrip dat men zich aldaar vormt omtrent de snelheid, 
waarmede de tijd verloopt, schijnt hem toe onjuist 
te zijn. 
Terwijl het bovenstaande ons leert, hoe de rustende waarnemer 
het bewegende stelsel beoordeelt en van zijn 
standpunt terecht veroordeelt, stelde Einstein (1905) zich 
het eerst de vraag: hoe oordeelt de bewegende waarnemer 
over zijn collega en diens proeven? De uitkomst van die 
beschouwing is niet weinig verrassend. Op grond van de 
negatieve uitkomst zijner Michelson-proef, niet beter wetende, 
beschouwt hij zich zelf als in rust en hij oordeelt dus, dat 
het rustende stelsel met een aan de zijne tegengestelde snelheid 
zich voortbeweegt. Wordt nu de proef van Michelson 
in het rustende laboratorium ten uitvoer gebracht, zoo zal 
de bewegende waarnemer precies hetzelfde zien gebeuren 
als straks de rustende waarnemer, toen hij zelf aan het 
experimenteeren was. Op analoge gronden als straks voor 
den rustenden waarnemer golden en die we dus niet weder 
behoeven aan te geven, slechts aanstippende, dat hij de 
snelheid van het licht t. o. V. zijn stelsel als de ware aan



RELATIVITEITS-THEORIE. 

neemt, concludeert hij, dat de tijd voor den rustenden 
waarnemer langzamer verloopt dan voor hem zelf, geheel 
alsof hij zelf in rust ware en de ander zich bewoog. 

Iets dergelijks geldt voor de afmetingen, die de toestel hem 
in de richting der beweging toeschijnt te bezitten. Een rede 

volkomen analoog aan die van den rustenden waar--neering, 
nemer betreffende den bewegende, doet den laatste de conclusie 
trekken, dat in het rustende stelsel in de richting van de 
schijnbare beweging de afmetingen der toestellen en maat 

verkleind zijn.-staven 

Eindelijk nog een derde gevolgtrekking, welke wel het 
meest tegen onze gewone, intuïtieve opvattingen indruischt: 
wat de eene waarnemer als gelijktijdige gebeurtenissen opvat, 
zal voor den anderen waarnemer niet gelijktijdig plaats vinden. 
Immers voor waarnemers in het bewegende stelsel behoeft 
het licht evenveel tijd om in de richting der beweging den 
afstand naar den spiegel- af te leggen als op den terugweg, 
daar zij in de proeven van hun beweging niets bespeuren. 
Een bij den spiegel opgestelde waarnemer zal dus het licht 
op een oogenblik zien aankomen, dat precies halverwege 
in ligt tusschen de oogenblikken van vertrek en terugkeer 
van het licht, en kan daarnaar een chronometer met een 
chronometer in het punt van uitgang gelijk zetten. De 
stilstaande waarnemer ziet de proef anders gebeuren ; door 
de beweging ziet hij den spiegel als het ware voor liet licht 
wegloopen; het licht zal dus op den heenweg meer tijd behoeven 
dan op den terugweg; het oogenblik, waarop de spiegel 
getroffen wordt, ligt voor hem niet halverwege tusschen de 
oogenblikken van vertrek en terugkomst en de chronometers, 
die de ander als gelijk wijzend beschouwt, zal hij voor niet 
samenvallende verklaren. Men ziet, hoe daarmede het begrip 
gelijktijdigheid, waaraan wij gewoon zijn een absoluten zin 
toe te kennen, onafhankelijk van plaats of beweging, tot een 
begrip wordt, dat in het bewegende stelsel een andere beteekenis 
heeft dan in het vaststaande, dus volkomen relatief! 

Nog op andere wijze dan direct met de lichtproef van 
Michelson laat zich deze gevolgtrekking toelichten. In het 
bewegende stelsel zij een maatstaf opgesteld, evenwijdig aan 
de bewegingsrichting, en evenzoo in het vaste stelsel. Bij de 
beweging zullen deze staven elkaar passeeren. Waren deze 


104 RELATIVITEITS-THEORIE. 

maatstaven, voor de beweging begon, even lang, zoo zal de 
bewegende staaf den rustenden waarnemer nu korter toeschijnen. 
Maken we haar zooveel langer, dat ze hem 
even lang schijnt te zijn als de stilstaande, zoo zal hij de 
eindpunten nu gelijktijdig de uiteinden der stilstaande staaf 
voorbij zien gaan. Maar met den bewegenden waarnemer 
is het juist anders: toen de staven nog even lang waren, 
scheen hem de rustende staaf reeds korter en dus nu, na 
de vergrooting van zijn staaf, nog des te meer, zoodat de 
eindpunten ervan volstrekt niet op hetzelfde oogenblik die 
van zijn staaf schijnen voorbij te gaan. Dezelfde twee gebeurtenissen, 
die de ander gelijktijdig noemt, zijn dat voor 
hem geenszins. 

12. In het bovenstaande werd de eene waarnemer als 
stilstaande (t. o. v. den aether) aangenomen, de andere als 
in beweging. Door die beweging werden zijn toestellen vervormd, 
gingen zijn chronometers achterloopen en verkreeg 
hij een onjuist oordeel over wat gelijktijdig genoemd behoort 
te worden. Nu bleek echter, dat hij zelf van zijn standpunt 
geheel anders over den stand van zaken zal oordeelen: hij 
had geen reden om aan te nemen, dat juist hij in beweging 
zou zijn. Immers, van een aether-wind bemerkte hij niets, evenmin 
van het achterloopen van zijn klokken of de vervorming 
van de lichamen in zijn stelsel. Integendeel: het schijnt 
hem toe, dat het andere stelsel in de war is: daar loopen,. 
zooals hij de zaak beziet, de chronometers achter en 
worden de afmetingen gewijzigd. Als de beide waarnemers 
onder het voorbijvliegen over de zaak van gedachten 
konden wisselen, zoo is het waarschijnlijk, dat ze het 
over de vraag, wie van beide stilstaat, niet eens zouden 
worden en het moet erkend worden, dat de waarnemer, 
dien wij tot nu toe als t. o. v. den aether in rust hebben 
aangenomen, op geen enkele wijze zou kunnen bewijzen, 
dat hij inderdaad stilstond en dat dus zijn opvattingen over 
afmetingen en tijd de juiste waren. Nemen we een aantal 
stelsels aan, alle met eenparige snelheid t. o. v. elkander bewegende, 
zoo zou het door waarnemingen niet uit te maken 
zijn, of een dier stelsels nu werkelijk t. o. v. den aether 
stilstond of niet. 

RELATI VITEIT s-THEORIE. 10.E 

Welnu zoo redeneerde Einstein dat zoo zijnde, 
laat ons dan ook van dien aether, welks aanwezigheid toch 
niet valt vast te stellen, afstand doen en de geheele zaak 
zuiver relativistisch formuleeren, daarbij de lichtsnelheid in 
ieder stelsel als een standvastige grootheid aannemende, onafhankelijk 
van de beweging van het stelsel. Het algemeene 
relativiteits principe, waarvan hij uitging, luidde aldus: de 
wetten, volgens welke de toestanden van lichamen veranderen 
(anders uitgedrukt: volgens welke de verschijnselen 
beschreven worden) zijn volkomen dezelfde, wanneer ze 
betrokken worden op twee stelsels, die zich t. o. v. elkaar° 
rechtlijnig eenparig bewegen. Men zal in dit principe een 
weerklank vinden van het vroeger beschouwde, voor de 
mechanische wetten geldende relativiteits-principe. Deze 
(eerste) relativiteits-theorie van Einstein onderscheidt zich 
dan ook niet van de mechanica wat dat principe betreft, 
maar alleen door de bijkomende hypothese van de constante 
lichtsnelheid. 

Van dit principe, als postulaat, uitgaande, komt men tot 
dezelfde gevolgtrekkingen als langs den aangegeven weg uit. 
de theorie van den stilstaanden aether kunnen worden afgeleid. 
Immers, wat de lichtsnelheid betreft, verschilt deze relativiteitstheorie 
van de aether-theorie alleen in zooverre, dat, 
terwijl in de laatste de Lichtsnelheid ook voor het bewegende 
stelsel een constante grootheid scheen te zijn, ze dit volgens 
de nieuwe theorie voor de waarnemers in alle stelsels inderdaad 
is. Terwijl dus wat de waargenomen verschijnselen 
aangaat de oude en nieuwe opvattingen niet van elkander te 
onderscheiden zijn, bestaat er tusschen beide voor het begrip 
een groote kloof. Volgens de aether-theorie moeten de afinetingen 
en de tijdsopvattingen in het rustende stelsel de juiste 
of ware genoemd worden, en moeten de overige stelsels zich 
met onjuiste, ontaarde eenheden en opvattingen behelpen, al zijn 
ze zich van die ontaarding zelven niet bewust. Deze theorie 
behoudt ook de duidelijke voorstelling van de voortplanting 
van het licht als golfbeweging in het rustende medium. 

De opvatting van Einstein heeft het onmiskenbare voordeel, 
dat over een medium, waarvan men de aanwezigheid zoo 
weinig kan constateeren, dat de verschijnselen volkomen 
dezelfde blijven bij rust en bij beweging t. o. v. dit medium, 


106 RELATIVITEITS-THEORIE. 

geheel wordt gezwegen. Ze beroemt er zich op, dat geen 
gebruik wordt gemaakt van een medium, dat door zijn aard 
zelf niet waarneembaar is, daar ze het als het doel der 
wetenschap wil beschouwd zien een natuurbeschrijving. te 
schaffen, die alleen zoodanige elementen bevat als in beginsel 
,door onze zintuigen zijn waar te nemen. Daartegenover staat 
echter het nadeel, dat de voorstelbaarheid van de lichtvoortplanting 
verdwijnt. 

Men zou een oogenblik kunnen meenen, dat de constante 
voortplantingssnelheid in stelsels, die verschillende bewegingen 
hebben, ware te verkrijgen door terugkeer tot een soort van 
emissie-theorie van het licht. Indien n.l. het door een lichtbron 
uitgestraalde licht uit een stroom lichtdeeltjes bestond, zouden 
deze in de beweging van het stelsel, waartoe de lichtbron 
behoort, moeten deelen. Volgens die theorie is terugkaatsing 
van het licht een mechanisch botsingsverschijnsel en uit onze 
vroegere beschouwing volgt, dat daarbij van de beweging 
van het stelsel niets bemerkt zou worden. Maar, afgezien 
van de moeilijkheid om die opvatting van het licht met diens 
aard als golfbeweging te rijmen, bestaat er uit anderen hoofde 
een onoverkomelijk bezwaar tegen, waarop door Professor 
de Sitter gewezen is. 1) Men moet zich dus in de relativiteitstheorie 
bij de volkomen onvoorstelbaarheid der lichtbeweging 
-eenvoudig neerleggen. 

Een ander onderscheid van zeer diepgaanden aard tusschen 
de beide theorieën is de relativeering van het tijds 

theorie van Einstein, welke in die van Lorentz-begrip in de 
ontbrak. Immers in de laagste bestaat er een ware tijd, n.l. 
die van den in den aether rustenden beschouwer, en een 
schonbare tijd, die van den bewegenden beschouwer, door 

1) Volgens die opvatting zou het licht van een ster, die naar ons toe 
komt, een grootere snelheid hebben dan dat van een ster, die zich van 
ons verwijdert; een ster, die om een andere ster wentelt, zou ons 
beurtelings snel en langzaam licht toesturen, en op den enormen afstand, 
dien het licht naar ons toe moet afleggen, zou daarbij een aanmerkelijk 
verschil ontstaan tusschen de tijden, die het licht in die twee 
gevallen behoeft om ons te bereiken. Blijkbaar zou dit de grootste ver 

teweeg brengen in de waargenomen beweging der ster, terwijl de-warring 
waarneming daarentegen een volkomen regelmatige wentelende beweging 
doet zien: het uitgezonden licht deelt dus niet in de beweging van de 
lichtbron en de emissie-theorie kan niet worden aanvaard. 


RELATIVITEITS-THEORIE. 

de beweging bedorven. Bij Einstein is er van rust of beweging 
in absoluten zin geen sprake, slechts van relatieve 
beweging t. o. v. elkander; de tijdsopvatting in ieder stelsel 
is even juist, n.l. juist voor dat stelsel. Ze is een volkomen 
subjectieve en de gewone opvatting van de menschheid, alsof 
tijd iets absoluuts ware, is een waan, die evenals die van 
een absolute plaats in een vaststaande ruimte uit de 
natuurbeschrijving moet worden gebannen. Sommigen zullen 
in dezen trek van de theorie een onoverkomelijk bezwaar 
tegen haar zien, anderen daarentegen beschouwen de relativeering 
van den tijd als een groote aanwinst, waar de wetenschap 
reeds sedert lang tevergeefs op had zitten wachten. 
Alles samengenomen zal de verhouding van den individueelen 
mensch ten opzichte van de keuze tusschen beide theorieën 
grootendeels door smaak bepaald moeten worden. 

13. Onder de vele uitkomsten, die door de verdere ontwikkeling 
der relativiteits-theorie door Einstein zelf, Minkowski 
en anderen werden verkregen, zullen we er één naar voren 
brengen, die van groote beteekenis blijkt te zijn, n.l. een uit 
begrip van massa. In de-breiding van de beteekenis van het 
mechanica is de massa ingevoerd als een voor een bepaalde 
hoeveelheid materie volkomen standvastige grootheid, die haar 
traagheid bepaalt (zie Maart-aflevering blz. 473). Later vond 
men, dat een electrische lading, bijv. een electron, die zich 
beweegt, ook wanneer ze niet aan materie in den engeren 
zin verbonden is, dank zij die beweging een schijnbare 
massa bezit, wat niet anders uitdrukt dan het feit, dat er 
een kracht noodig is om haar beweging te veranderen. Die 
schijnbare massa is des te grooter naarmate de snelheid van 
de lading toeneemt, en deze toename openbaart zich vooral, 
wanneer de snelheid vergelijkbaar wordt met de snelheid 
van het licht. Daar nu de materie, zooals uit alle electrische 
verschijnselen blijkt, electriciteit bevat, zal ook de massa der 
materie niet meer een absoluut constante grootheid kunnen 
zijn, maar met de snelheid toenemen: dat wij daarvan bij 
onze proeven niets bemerken, is verklaarbaar uit de gering 

voorkomende snelheden vergeleken met die van-heid der 
het licht. In die periode heeft men ook wel de opvatting 
gehuldigd, dat de massa der lichamen in haar geheel aan 


108 RELATIVITEITS-THEORIE. 

electriciteit zou toe te schrijven en dus „schijnbare" massa 
zijn, wat in de theorie vereenvoudiging met zich brengt: 
dit standpunt is thans weer vrijwel verlaten. 

Veel ingrijpender nog is de verandering in het massa 

theorie eischt: volgens haar moet-begrip, die de relativiteitsniet 
alleen een bewegend electron, maar elk systeem, dat 
energie bevat, eo ipso massa bezitten. Zoo zal om een 
voorbeeld te noemen een ledige ruimte, waar straling in 
plaats vindt, door de aanwezigheid daarvan massa hebben 
en moet zich ook de warmte-energie, die in een lichaam 
aanwezig is, als massa daarvan openbaren en zal dus bij voorbeeld 
de massa bij verwarming moeten toenemen. Bovendien, 
daar de energie een relatieve grootheid is, afhankelijk van 
het stelsel, ten opzichte waarvan ze gemeten wordt, moet 
dit ook voor de massa gelden. Het zou ondoelmatig zijn de 
motieven voor deze theorie hier mede te deelen en hare 
consequentiën nader uiteen te zetten: ons doel was enkel nog 
een nieuw voorbeeld te geven van de enorme draagkracht 
der door Einstein ingevoerde begrippen. 

III. 
Nieuwe relativiteits-theorie 1915. 14. Veranderlijke beweging. 15. 
Mechanica en zwaartekracht. 16. Lift. 17. Centrifugale werking. 18. 
Lift-proeven. 19. Verdere gevolgtrekkingen. 20. Schets van de theorie. 

21. Overzicht der grondbeginselen. 
14. Nu we gaan beproeven de beteekenis te bespreken 
van de relativiteits-theorie in haar nieuwsten vorm, dien ze 
onder de meester-hand van Einstein in den allerlaatsten tijd 
heeft aangenomen, zullen we nog eens — op gevaar af van 
het verwijt van onnoodige herhaling den aard van de 
tot nu toe besproken theorie in enkele woorden samenvatten. 
Het ligt volgens haar in de natuur van het wereld-gebeuren 
zelve, dat de natuurverschijnselen volkomen onafhankelijk 
zijn van een gelijkmatige beweging van het stelsel, waarin 
ze worden waargenomen, en dus de grootte van die beweging 
niet kunnen verraden: deze grond-hypothese met toevoeging 
van de bij -onderstelling, dat de lichtsnelheid een bijzondere 
plaats onder alle mogelijke snelheden inneemt, in zooverre 
als ze in alle stelsels standvastig is en de grootste snelheid 

RELATIVITEITS-THEORIE. 

is, die kan voorkomen, voert tot de besproken uitkomsten. 

Door de enthousiaste aanhangers van deze theorie werd 
in den aanvang veelal over het hoofd gezien, dat haar een 
bepaalde inconsequentie aankleefde, welke het onmogelijk 
moest maken, haar als een definitieve natuurbeschrijving te 
aanvaarden. Deze bestaat daarin, dat de grondhypothese 
alleen werd geeischt voor systemen, die zich rechtlijnig een 

elkander bewegen. Als het postulaat van de-parig t. o. v. 
relativiteit van de verschijnselen een algemeen -geldend wereld postulaat 
zal zijn — en dit was in den grond der zaak het 
ideaal, waarnaar gestreefd werd, dan mag het niet onderhevig 
zijn aan een dergelijke beperking, maar moet het ook 
van toepassing zijn op stelsels, die veranderlijke (versnelde 
of vertraagde) bewegingen t. o. v. elkander bezitten. Het 
bleek ons reeds, toen we dergelijke bewegingen voor zuiver 
mechanische stelsels in oogenschouw namen, tot welk een 
gekunstelde opvatting de relativistische beschrijving in dat 
geval voerde en daaruit laat zich reeds voorzien, dat de 
taak, waarvoor het relativisme hier gesteld was, een zware 
zou blijken te zijn. Daar komt nog bij, dat ook de zwaartekracht 
in de theorie moest worden opgenomen om deze 
tot een de geheele natuur omvattende beschrijving te 
maken: we zullen nu doen zien, dat deze beide onderdeelen 
van de te verrichten taak nauw met elkaar samenhangen, 
en hoe het genie van Einstein ze heeft weten te vereenigen en 
zoodoende het bereiken van het gestelde doel heeft moge 

gemaakt.-lijk 

15. Eerst iets omtrent de betrekking, waarin mechanica 
en zwaartekracht tot elkander stonden. Bij de gewone opvatting 
heeft het den schijn, alsof deze geheel los van elkander 
staan: men kan het gebouw der bewegingsleer volledig 
optrekken, zonder ook zelfs van de zwaartekracht te gewagen. 
De laatste komt dan ten slotte in de natuurkunde als een 
van de vele bijzondere eigenschappen der materie op het 
tooneel, en een innig verband met de bewegingsleer zou niet 
behoeven te worden vermoed. Men krijgt een ander inzicht, 
als men de grond-eigenschappen der zwaartekracht in het 
oog vat. Een dezer bestaat daarin, dat de versnelling, welke 
een lichaam (als voorbeeld neme men de aarde) aan een 

110 RELATIVITEITS-THEORIE. 

ander in een bepaald punt mededeelt, onafhankelijk is van 
den aard, de grootte of zwaarte van dit laatste; anders uitgedrukt 
: alle lichamen vallen van den rust-stand uit even. 
snel. Het is aan de storende werking der luchtweerstanden 
te wijten, dat deze wet zich in de geschiedenis der wetenschap 
zoo laat, eerst aan Galilei, geopenbaard heeft. Ze druischt. 
zoozeer tegen onze dagelijksche ondervinding in, dat men 
de proefondervindelijke bevestiging door Galilei met valproeven} 
genomen van den scheeven toren van Pisa, zelfs niet algemeen 
wilde aanvaarden. 

De grootere massa wordt wel sterker aangetrokken, heeft 
een grooter gewicht, maar de grootere kracht moet een 
grootere massa in beweging brengen: de versnelling zal nu 
precies even groot worden als voor de kleinere massa> 
indien het gewicht (ook wel zware massa genoemd) nauwkeurig 
evenredig is met de massa (vollediger: trage massa) 
van het lichaam. Door proeven van steeds toenemende fijnheid 
en nauwkeurigheid hebben Newton, Bessel en Eötvös 
de geldigheid van deze wet bevestigd. 

Ziedaar dus een zeer nauw verband tusschen zwaartekracht 
en traagheid; het staat ons vrij dit als iets bijkomstigs, niet 
fundamenteels te beschouwen, maar dan blijft de vraag te 
beantwoorden: vanwaar die overeenstemming? Einstein keert 
met een genialen greep de zaak om : in zijn theorie vormt 
dit innige verband het uitgangspunt en wordt zoodoende in 
de grondslagen vastgelegd. 

16. We zullen trachten de hoofdlijn aan te geven, waarlangs 
Einstein tot zijn theorie gekomen is. Bij onze aanvankelijke 
bespreking werd reeds gevonden, dat volgens de 
mechanica een waarnemer eenerzijds van een eenparige 
beweging van zijn stelsel bij zijn proeven niets bespeurt,. 
maar anderzijds van een versnelde of vertraagde beweging 
onmiddeillijk den invloed ondervindt. In plaats van het toen 
als voorbeeld gebezigde schip, nemen we nu, in aansluiting 
aan Einstein, een lift het komt trouwens op hetzelfde neder. 
Volgens de mechanica, de waarneming bevestigt dit, bemerkt 
de passagier niets van de beweging van de lift, zoolang als 
ze eenparig is: hij kan b.v. niet voelen, of de lift stijgt dan 
wel daalt. Bij het aanzetten (versnelde beweging naar boven) 


RELATIVITEITS-THEORIE. I I I 

of het ophouden ondervindt hij daarentegen een eigenaardige 
gewaarwording, die mechanisch volledig kan worden beschreven 
door te zeggen: zijn gewicht schijnt tijdelijk vergroot, 
resp. verkleind. Viel de lift vrij naar beneden, zoo 
zouden de voorwerpen er binnen zelfs schijnen hun gewicht 
geheel te hebben verloren. Deze verschijnselen zijn gemakkelijk 
te begrijpen: om aan het lichaam van den passagier de, 
versnelling toe te kennen, die noodig is om het in de bovenwaartsche 
beweging van de lift te doen deelen, wordt een 
kracht naar boven vereischt, dus een vergroote drukking 
van onderen tegen zijne voeten, die op hem geheel denzelfden 
indruk moet maken als een vergroote drukking 
van hemzelf tegen den vloer van de lift, d. w. z. als een 
vergrooting van zijn gewicht en omgekeerd. 

Nu eischt het relativiteits-beginsel in zijn volle algemeenheid, 
dat de waarnemer in een stelsel, dat zich beweegt, van die beweging 
niets bemerkt, ook wanneer ze niet gelijkmatig is maar 
versneld of vertraagd, of in ieder geval, dat hij de verschijnselen,. 
welk hij waarneemt, ook op andere wijze kan interpreteeren 
dan door een beweging van zijn stelsel. Uit het zooeven 
gezegde, betreffende de zwaartekracht, volgt, dat dit inderdaad 
mogelijk is: de verschijnselen, die het gevolg zijn van 
versnelling of vertraging, kunnen ook worden opgevat als te 
voorschijn geroepen door een verandering van de zwaartekracht, 
dus door het ontstaan van een nieuw zwaarteveld, 
met welk woord men de ruimte aanduidt, waar zwaartekracht 
werkt. Deze opvatting is voor den waarnemer daarom onder 
alle omstandigheden mogelijk, omdat, zooals gezegd, in een 
bepaald punt van een zwaarteveld de versnelling voor alle 

lichamen even groot is. 

17. Van dit inzicht maakt Einstein al dadelijk een toepas-. 
sing voor de verklaring van de centrifugale werkingen aan 
het oppervlak van een wentelend lichaam, zooals de aarde, 
welke de gewone mechanica uit de rotatie afleidt. Het moet, 
volgens Einstein, in beginsel mogelijk zijn het veld, dat in 
en om een wentelend lichaam bestaat en dat we het centrifugaal-
veld of traagheidsveld kunnen noemen en dat we 
reeds als een versnellingsveld leerden beschouwen, op te 
vatten als een zwaarteveld. Dit zwaarteveld heeft met het. 

112 RELATIVITEITS-THEORIE. 

zwaarteveld van de aarde zelve niets te maken, integendeel, 
het openbaart zich juist in de wijzigingen, die het daarin 
aanbrengt, en het moet dus aan andere oorzaken zijn ontstaan 
te danken hebben. Einstein zoekt deze in de graviteerende 
werkingen van ver verwijderde lichamen. 

Aanvankelijk zal hij hierbij aan een werking van de aan 
den sterrenhemel zichtbare hemellichamen gedacht hebben, 
een onderstelling, die ook bij .Mach reeds gevonden wordt; 
evenwel is het later gebleken, dat de zwaartekracht van die 
lichamen voor het beoogde doel volstrekt ontoereikend is, 
en hij is dus gedwongen het bestaan aan te nemen van 
enorme onzichtbare massa's, wier wenteling t. o. v. de in 
rust gedachte aarde daarop het centrifugaalveld teweeg brengt. 
Diezelfde massa's zullen natuurlijk ook het traagheidsveld 
voor andere hemellichamen, bijvoorbeeld voor de zon, als 
men haar in rust denkt, moeten kunnen te voorschijn roepen. 

In deze beschouwing is Einstein volkomen consequent: 
evenzeer als men het gewone zwaarteveld op aarde aan de 
aanwezigheid van de aarde toeschrijft of het zwaarteveld, 
waaraan de planeten hun beweging danken, met de zon in 
verband brengt, zoo eischt hij ook voor het traagheidsveld 
van de aarde een in beginsel waarneembare oorzaak. Blijkbaar 
drukt hem het bezwaar van de hypothese van deze 
verre lichamen, die niemand ooit waargenomen heeft, niet, 
terwijl hij anderzijds, zooals wij zagen, de onderstelling van 
een aether, die principieel onwaarneembaar is, als iets onaannemelijks 
verwerpt. 

Het is zeer onwaarschijnlijk, dat die hypothese der verre 
lichamen op den duur bijval zal vinden. Ze is als sluitsteen 
aan het gebouw toegevoegd, maar veel geloof zal aan die 
lichamen niet gehecht worden. Het is ook minstens genomen 
twijfelachtig, of het mogelijk zou blijken die verre lichamen 
zoo te kiezen, dat ze het centrifugaal-veld werkelijk konden 
verklaren. Beter schijnt het te erkennen, dat door de theorie 
van Einstein de moeilijkheid, die het centrifugaal-veld oplevert, 
niet is opgelost: er zijn onder hen, die zich met de 
theorie van Einstein bezighouden, eenigen, die dit ook indirect 
erkennen door het bestaan van dat veld bij rotatie als 
een gegeven iets aan te nemen en zich niet om een gravitationeele 
verklaring te bekommeren. Maar voor het gevoel 


RELATIVITEITS-THEORIE. 113 

van velen zal daarom toch als ideaal blijven bestaan een 
theorie, waarin, evenals in de klassieke mechanica, de centrifugale 
werkingen als iets natuurlijks uit de grond-onderstellingen 
der theorie zelve voor den dag zullen komen, en 
indien het noodig mocht blijken voor dit doel weder van 
een aether-hypothese gebruik te maken, ook daartegen zullen 
talrijke natuurkundigen geen wetenschappelijke gemoedsbezwaren 
gevoelen. 

Trouwens het is noodig, nu wij op deze zwakke zijde van 
de theorie van Einstein hebben gewezen, er aan te herinneren, 
dat de mechanica de centrifugale werkingen in den 
grond der zaak evenmin „verklaren" kan. 

18. Hoe maakt Einstein nu verder gebruik van het 
beginsel, dat een versnelde beweging met een zwaarteveld 
aequivalent is en daardoor dus kan worden vervangen ? 
Zooals reeds gezegd werd, is zijn doel een natuurbeschrijving 
te ontwerpen, die aan het algemeene relativiteits-postulaat 
voldoet. Ze moet dus zoo worden ingericht, dat, wanneer 
men in een gegeven stelsel een juiste beschrijving heeft 
ontworpen, bij overgang op een ander, dat zich wille 
eerste beweegt, een volkomen analoge-keurig t. o. v. het 
beschrijving dierzelfde verschijnselen wordt verkregen. Na 
het voorgaande is het duidelijk, dat bij dien overgang het 
veld andere eigenschappen verkrijgen moet om de ingevoerde 
snelheden en versnellingen als het ware te compenseeren. 
Het zwaarteveld, waarin men meent te verkeeren, hangt 
dus van iemand's beweging af: het heeft een relatieve 
beteekenis. 

De theorie is zoo ingericht, dat bij afwezigheid van een 

zwaarteveld de wetten der eerste relativiteits-theorie gelden, 

terwijl de zwaartekracht daarin dan bepaalde wijzigingen 

teweegbrengt. Om deze wijzigingen in enkele bijzondere 

gevallen af te leiden kunnen we van de lift gebruik maken. 

Immers evengoed als men een versnelling door een zwaar


teveld kan vervangen, kan men omgekeerd voor een zwaar 


teveld een versnelling in de plaats stellen. Om dus te weten 

te komen, hoe een bepaald verschijnsel in een zwaarteveld 

zal verloopen, neemt men een versneld stelsel, de lift bijvoor


beeld, zonder zwaarteveld en vraagt nu naar het verloop 

1917 II. 8 


114 RELATIVITEITS-THEORIE. 

van het verschijnsel onder die omstandigheden volgens de 
eerste relativiteits-theorie. In de naar boven versnelde lift 
moeten alle proeven zich zoo voordoen, alsof er in plaats 
van versnelling een naar beneden gerichte zwaartekracht 
werkte. 

Als eerste voorbeeld denken we ons een lichtstraal, die 
in horizontale richting door de lift loopt. Aan een in de 
lift geplaatsten waarnemer zal deze toeschijnen een baan te 
beschrijven, die ontstaat door de samenstelling van de een 

horizontale beweging met de versnelde beweging van-parige 
de lift loodrecht daarop, waaraan het licht geen deelneemt, 
dus een parabool en wel een met de bolle zijde naar 
boven gekeerd. Brengen we deze uitkomst op het zwaarteveld 
over, zoo verkrijgen we: in een zwaarteveld zijn de 
lichtstralen gekromd naar het aantrekkende lichaam toe. Een 
van een ster afkomstige, langs de zon loopende lichtstraal 
zal dus een kromming ondergaan. Volgens de berekening 
van Einstein en anderen zou deze kromming een schijnbare 
verplaatsing van de ster van 1.75 boogsecunden ten gevolge 
hebben. Men hoopt deze uitkomst op de proef te stellen 
door de waarneming van sterren gedurende een zonsverduistering, 
het eenige tijdstip, waarop ze in de onmiddellijke 
nabijheid van de zon kunnen worden geobserveerd. 

Wanneer men de golf theorie van het licht op dit ver 

toepast, vindt men, dat de vervorming kan worden-schijnsel 
opgevat als het gevolg van een verkleining van de voort 
licht in een zwaarteveld. -plantingssnelheid van het 
Een andere proef, die in de lift te nemen zou zijn, is de 
volgende: we plaatsen onder in de lift een natriumvlam en 
beschouwen haar boven in. In den tijd, dien de lichttrillingen 
behoeven om aldaar aan te komen, zal de lift een grootere 
snelheid verkregen hebben; volgens een bekend beginsel, 
dat naar Dopler genoemd wordt, volgt daaruit, dat de trillingen 
voor een waarnemer aldaar een verlangzaamd tempo ver 

evenals men bij verwijdering van een geluidsbron-krijgen, 
de toonhoogte van het geluid verlaagd hoort; m. a. w. de 
door de vlam in een spectroscoop geleverde spectraal-lijn 
zal naar het rood verschoven zijn. De overbrenging op het 
zwaarteveld leert dus: de trillingen door een in een zwaarteveld 
geplaatste lichtbron uitgezonden zijn verlangzaamd. 


RELATIVITEITS-THEORIE. 

Ook dit hoopt men door systematische studie van de spectra 
van sterren te zullen kunnen bevestigen. 

Uit de laatste proefneming in de lift volgt ook indirect, 
dat uurwerken in de naar boven versnelde lift, langzamer 
zullen loopen dan normaal. Immers het zou niet aan te nemen 
zijn, dat de frequentie van de door den natriumdamp uit 

trillingen voor den medebewegenden waarnemer-gezonden 
door de beweging veranderde. Dat hij er niets van bemerkt, 
ligt daaraan, dat zijn uurwerken in dezelfde verhouding 
langzamer loopen en dus zijn tijdseenheid vergroot is. Daaruit 
volgt dus: in een zwaarteveld wordt de natuurlijke gang 
van uurwerken vertraagd. Dus moet ook de lichtsnelheid 
een andere en wel een kleinere schijnen te zijn, immers 
men kan deze voor het meten van den tijd gebruiken en 
het relativiteits-principe eischt, dat er in de meting van den 
tijd op een bepaald punt geen onderlinge tegenspraak voor 
den dag kan komen. Hiermede wordt een zooeven getrokken 
conclusie nog eens bevestigd. 

Dat de tijd in verschillende punten van een zwaarteveld 
een ander verloop heeft, kan ook door de volgende rede 
worden ingezien. Voor een waarnemer, die in het-neering 
middelpunt van den door een lichaam beschreven cirkel ge 

loopt een uurwerk op dat lichaam langzamer dan-zeten is, 
hetzelfde uurwerk in het middelpunt doen zou, zooals uit de 
oude relativiteits-theorie onmiddellijk volgt. Volgens de theorie 
kan dit verschijnsel daaraan worden toegeschreven, dat het 
lichaam aan versnelling onderhevig is — anders kon het 
niet wentelen —: wegens de aequivalentie van versnelling 
en zwaartekracht moet dus ook in een gravitatie-veld de 
gang van een uurwerk van punt tot punt verschillen. Terwijl 
in een eenparig bewegend stelsel volgens de oude relativiteitstheorie 
de tijd nog zoo gedefinieerd kon worden, dat dezelfde 
eenheid en gelijktijdigheid voor het geheele stelsel golden, is 
dit, zooals nu blijkt, in het algemeen niet meer mogelijk. 

19. Bij de beschouwing van het zwaarteveld, dat door 
een enkel lichaam in alle richtingen om zich heen wordt 
veroorzaakt, vond Einstein, dat een staaf, die langs de 
richting der zwaartekracht, dus radiaal, geplaatst is, korter 
is dan in een richting loodrecht daarop. Men zou kunnen 

116 RELATIVITEITS-THEORIE. 

meenen, dat van deze verkorting evenmin iets te bemerken 
zou zijn als van de vroeger besproken Lorentz-contractie. 
Dat dit niet zoo is, blijkt als men zich denkt, dat men in dit 
zwaarteveld de verhouding ging uitmeten tusschen omtrek en 
straal van een cirkel, in welks middelpunt het lichaam ge 

Daar de staaf langs den straal geplaatst volgens-plaatst is. 
de genoemde stelling verkort is en daarentegen langs den 
omtrek niet, omdat de omtrek loodrecht op de richting der 
zwaartekracht staat, zal men voor die verhouding niet het 
bekende getal 2r vinden, maar een kleinere waarde. 

Deze niet weinig paradoxe uitkomst kan door een andere 
redeneering worden bevestigd. Wij denken ons ten eerste 
een stelsel zonder zwaarteveld, dat vaststaat t. o. v. den 
sterrenhemel en waarin dus de gewone wetten van de mechanica 
en van de meetkunde gelden, en ten tweede een 
stelsel, dat om een lijn in het eerste eenparig wentelt, en 
daarin een waarnemer, die door uitmeting de verhouding 
tusschen omtrek en straal gaat bepalen van een door een 
punt, dank zij de wenteling, beschreven cirkel. In het eerste 
stelsel zou hij natuurlijk voor een stilstaanden cirkel de ver 

2rr vinden; in het draaiende stelsel wordt de maat-houding 

wanneer hij die langs den cirkelomtrek aanlegt, door-staaf, 
de beweging verkort, terwijl zij langs den straal de normale 
lengte behoudt, zoodat nu de verhouding van omtrek en 
straal een andere (grootere) wordt. 1) Daaruit blijkt dus 
weder, dat in de algemeene relativiteits-theorie de wetten der 
gewone meetkunde niet kunnen blijven gelden. 

De geheele opzet van de theorie brengt dit ook mede; 
men mag wel zeggen: waar zwaartewerking bestaat, neemt 
de ruimte zelve bijzondere eigenschappen aan en de gewone 
Euclidische meetkunde, die bij afwezigheid van gravitatie 
voor de ruimte geldt, gaat in een zwaarteveld niet meer 
nauwkeurig door. Als men, om nog een ander voorbeeld te 
geven, met meetstaven, waarvan buiten het zwaarteveld was 
vastgesteld, dat ze recht en volkomen onbuigzaam waren, 

1) Dat in het eerstgenoemde geval de verhouding kleiner en in het 
tweede grooter gevonden wordt, hangt daarmede samen, dat de versnelling 
bij het aantrekkende lichaam naar het centrum, voor het wentelende 
lichaam daarentegen van het centrum af (centrifugaal) gericht is. 


RELATIVITEITS-THEORIE. 117 

bijvoorbeeld langs de zon een grooten driehoek ging construeeren, 
zoo zou men vinden, dat de som der hoeken van 

1 80 afweek. De afwijkingen, die volgens de theorie te verwachten 
zijn, bedragen echter zoo weinig, dat er geen kans 
bestaat om ze langs een der aangewezen wegen proefonder 
vindelijk aan te toonen. 

Eindelijk vermelden we nog zonder bewijs een conclusie, 
die betrekking heeft op de beweging van planeten om de 
zon en die daarom in het bijzonder de aandacht verdient, 
dat ze door de astronomische waarneming bevestigd wordt. 
In eerste benadering stemt de theorie van Einstein met de 
gewone gravitatie-theorie van Newton en dus met de wetten 
van Kepler overeen: wordt de nauwkeurigheid der berekening 
verhoogd, zoo komt een afwijking van die wetten te voorschijn, 
welke daarin bestaat, dat de baan van een planeet 
een langzame draaiIng ondervindt, welke des te merkbaarder 
is, naarmate de planeet dichter bij de zon staat en dus een 
grootere snelheid heeft; voor Mercurius bedraagt deze draaiIng 
43 boog-secunden per eeuw. Nu hadden de astronomen bij 
hun nauwkeurige berekeningen van de storingen, die Mercurius 
door de andere planeten ondergaat, een nog onverklaarde 
afwijking in de baan-draaiIng overgehouden van juist 
datzelfde bedrag. Tot een juiste beoordeeling van deze 
volkomen overeenstemming diene, dat de theorie in het 
minst niet met het oog op een verklaring van die afwijking 
was ingericht. Geen wonder, dat in dit resultaat een schitterende 
triomf van de gravitatie-theorie van Einstein gezien 
wordt! 

20. Op gevaar af van voor een deel der Gids-lezers 
onbegrijpelijk te worden zullen we het karakter van de theorie 
nu nog in enkele trekken trachten aan te geven, vooral met 
de bedoeling om de in de theorie gangbare terminologie voor 
belangstellenden eenigszins toe te lichten. 
De natuurkunde in den ruimsten zin heeft tot taak het 
beschrijven van wat er in de wereld gebeurt. De werkelijk 
heden, waarmede iets gebeurt, kunnen bijvoorbeeld zijn, 
materieele punten, electrische deeltjes of licht-trillingen. Van 
deze werkelijkheden moeten worden aangegeven de plaats, 
waar ze zich bevinden, dus de drie ruimte-coördinaten, en 


118 RELATIVITEITS-THEORIE. 

de tijd, waarop ze beschouwd worden. De veranderingen,. 
welke in de wereld plaats grijpen, bestaan in de bewegingen 
van deze werkelijkheden en de beschrijving dezer veranderingen 
komt dus neer op het aangeven van de door haar 
beschreven banen met opgave van den tijd, waarop ieder 
punt doorloopen wordt. Het verband, dat tusschen de 4 
genoemde grootheden bestaat, drukt de natuurkundige door 
een mathematische betrekking of vergelijking uit. 

Nu weten we reeds, dat volgens de relativiteits-theorie 
de tijd niet als een absoluut gegeven kan worden beschouwd, 
omdat ieder coördinaten-stelsel er zijn eigen tijd op na 
houdt, zoodat bij transformatie van de coördinaten de 
tijd meegetransformeerd wordt. Om zich de ingewikkelde 
betrekkingen, die daardoor tusschen de 4 veranderlijke grootheden 
in de relativiteits-theorie bestaan, duidelijker voor 
oogen te stellen, denkt men zich haar als meetkundige groot 

dus als de vier coördinaten in een ruimte van vier-heden, 
afmetingen. Deze voorstelling die natuurlijk niet een 
werkelijke voorstelling zijn kan --heeft het voordeel, dat 
men bij de bewerkingen gebruik kan maken van de analogie 
tusschen de meetkunde van vier afmetingen met de eenige, 
ons toegankelijke meetkunde van drie afmetingen en dus 
ook van een aan de laatste ontleende terminologie. De 
plaats van een physische werkelijkheid, in den boven aangenomen 
zin, op een bepaald oogenblik, wordt in deze ruimte 
door een punt (wereld-punt) voorgesteld, haar beweging door 
een lijn (wereld-lijn), de rechtlijnig-eenparige beweging door 
een rechte lijn. 

Bij aanwezigheid van een gravitatie-veld worden de eigen 

deze vier-dimensionale ruimte gewijzigd: ze-schappen van 
wordt „gekromd" (hierop 'komen we straks terug). De 
wereld-lijn van een massa-punt is nu niet meer een rechte, 
die met eenparige snelheid doorloopen wordt, maar een 
zoogenaamde geodetische of kortste lijn (analoog met een 
grooten cirkel op een bol, die den kortsten weg tusschen 
twee punten op het oppervlak vormt) ; bij transformatie van 
coördinaten blijft een geodetische lijn, zooals de relativiteit 
dat eischt, een geodetische lijn. 

Een „gebeurtenis" kan worden omschreven als de ontmoeting 
in een bepaald punt op een bepaalden tijd van twee 


RELATIVITEITS-THEORIE. 119 

of meer werkelijkheden, dus als het samenvallen van wereldpunten, 
de snijding van wereldlijnen. Ook onze metingen zoowel 
ruimtelijke als tijds-metingen komen neer op het 
constateeren van dergelijke ontmoetingen, bijv. van merkstrepen 
met elkander of wijzers met schaalverdeelingen. De 
natuurwetten hebben dus in laatste instantie betrekking op 
de snijpunten der wereldlijnen. Daar aan den aard en de 
beweging van het coördinatenstelsel, waarin de wereldpunten 
voorgesteld worden, geen enkele beperking kan worden 
opgelegd, komt men tot de gevolgtrekking, dat ook de 
natuurwetten volstrekt onafhankelijk zijn van het coördinaten-
stelsel, ten opzichte waarvan de natuurbeschrijving 
geschiedt, en het kwam er dus op aan haar zoo te kiezen, 
dat aan dezen eisch van Jnvariantie" tot in alle bijzonderheden 
voldaan was. Inderdaad is dit aan Einstein ten slotte 
gelukt op een wijze, die de grootste bewondering der kenners 
heeft gaande gemaakt. 

Over verdere bijzonderheden moeten wij zwijgen: enkele 
der meest treffende gevolgtrekkingen, waartoe de theorie 
voert, werden boven reeds langs elementairen weg qualitatief 
afgeleid. 

21. Er werd reeds op gewezen, dat de vier-dimensionale 
wereld, waar de relativisten van gebruik maken, niet anders 
dan een hulpmiddel is. Inderdaad kan de theorie ook op 
andere, zuiver analytische wijze geformuleerd worden. Het 
is wel niet geheel overbodig dit nog eens met nadruk uit te 
spreken. Het is ten slotte onze wereld, de wereld der verschijnselen, 
die door de theorie moet worden weergegeven. 
In die wereld komen de categorieën van ruimte en tijd elk 
met haar gansch verschillend en eigenaardig karakter voor; 
bij de uitwerking der theorie kan men daarvan tijdelijk 
afzien; wanneer het einddoel bereikt is, moet de aansluiting 
aan de wereld der verschijnselen weder hersteld worden. 
En dan moet de vraag ook gesteld worden, in hoeverre ons 
menschenverstand zich met de wereldbeschrijving, die als 
resultaat voor den dag komt, kan vereenigen. 
In het voorgaande is reeds gebleken, een hoe groote revolutie 
-de theorie in onze normaal-menschelijke opvattingen teweeg 
brengt. Wat in de eerste plaats de ruimte-voorstelling betreft, 


120 RELATIVITEITS-THEORIE. 

zoo is al sedert jaren door natuurkundigen als Helmholtz 
betoogd, dat men het Euclidisch karakter van onze ruimtevoorstelling 
niet als een gegeven a priori mag beschouwen. 
Wiskundig gesproken is de Euclidische ruimte een bijzonder 
geval van meer algemeene drie-dimensionale meetkunden. De 
Euclidische ruimte is, wat den aard harer drievoudigheid 
aangaat, analoog aan de tweevoudigheid van het platte vlak 
en wordt daarom de „vlakke" ruimte genoemd: maar wis 

hebben geleerd, hoe men voor de drie afmetingen-kundigen 
ook zoodanige verhoudingen kan bestudeeren, als in hare 
eigenaardigheden een groote analogie met andere dan het 
platte vlak vertoonen, bij voorbeeld met het oppervlak van 
een bol. Op een bol geldt niet, dat de som van de hoeken 
van een driehoek 180 0 is, evenwijdige lijnen zullen elkaar 
in dezelfde richting doorgetrokken kunnen snijden enz. 
Analoge eigenschappen bestaan dan in de bedoelde ruimten, 
die om die reden ,,gekromd" heeten. 

Of onze ruimte nu vlak is of gekromd, dat zou volgens 
Helmholtz een vraag zijn, die door proefneming zou moeten 
worden uitgemaakt; van te voren is reeds te voorspellen, 
dat de afwijking van de vlakheid, dus de kromming, in ieder 
geval zoo klein is, dat ze slechts met de grootste moeite 
zou zijn waar te nemen. Tot nog toe mocht die vraag welhaast 
als een zuiver-academische worden aangemerkt en er 
was geen aanleiding geweest haar als van praktische beteekenis 
te beschouwen. Door de theorie van Einstein is dit, 
zooals boven bleek, anders geworden: waar zwaartekracht 
heerscht, zou inderdaad de ruimte gekromd zijn en een 
experimenteele bevestiging, direct of indirect ware niet buitengesloten. 


Velen zullen dergelijke beschouwingen met meesmuilen 
aanhooren; zij zullen meenen, dat de eenige door ons werkelijk 
voorstelbare meetkunde die van de vlakke ruimte is 
en dat dus de zoogenaamde voorstellingen, die Helmholtz 
en anderen zich van andere ruimten hebben getracht te 
vormen, slechts schijnvoorstellingen zijn, m. a. w. dat de 
vlakheid een integreerende, niet vervreemdbare trek is van 
onze ruimte-categorie. Zij zullen op grond daarvan of alle 
praktische beteekenis aan de theorie van Einstein ontzeggen 
of althans zich vasthouden aan de gedachte, dat het mogelijk 


RELATIVITEITS-THEORIE. 

zal zijn de voorstellingswijze van de theorie zoodanig te 
wijzigen, dat de verschijnselen toch beschreven zullen kunnen 
worden als gebeurtenissen in een vlakke drie-dimensionale 
ruimte. 

Ook de relativeering van den tijd, die een essentieele trek 
is van de relativiteits-theorie, levert voor de voorstelling 
moeilijkheden op zoo groot, dat op dien grond weder velen 
hun geloof aan de theorie niet voetstoots zullen kunnen schen


en. Weinigen zullen het verdwijnen van het absolute uit. 
de ruimte-voorstelling als een bezwaar gevoelen, integendeel 
een theorie, waarin alles ruimtelijk relatief gemaakt is, zal 
om die reden vrij algemeen toejuiching inoogsten: met den 
tijd zal het anders zijn. Het begrip, dat men van de gelijk 

gebeurtenissen in absoluten zin spreken-tijdigheid van twee 
kan, zoodat datgene wat voor den een gelijktijdig plaats vindt, 
dit ook zal zijn voor een ander, waar ook geplaatst en hoe 
zijn beweging ook zijn moge, zit er bij ons menschen zoo 
vast in, dat het moeilijk zal zijn ons te overtuigen, dat dit 
een waan is en dat gelijktijdigheid ook een relatief begrip 
is, afhankelijk van het oogpunt, waaruit men de gebeurtenissen 
beschouwt en dus alleen voor ieder persoonlijk geldig. 
Evenzoo zal de omstandigheid, die uit de theorie voortvloeit, 
dat het verloop van den tijd geen absoluten zin heeft en 
dat dus, zoodra wij ons bewegen, eo ipso, onafhankelijk van 
de physische gevolgen, die de beweging op onze uurwerken 

moge hebben, de tijd langzamer gaat verloopen, op het bezwaar 
van onvoorstelbaarheid stuiten. 

Om ons over dergelijke moeilijkheden heen te helpen, wijzen 
de relativisten op analoge moeilijkheden op ander gebied, die 
de menschheid in den loop van de geschiedenis der wetenschap 
heeft doorgemaakt en te boven gekomen is. Zoo moet 
de erkentenis, dat de aarde niet vlak is, maar rond en dat 
dus aan de begrippen „onder" en „boven" geen absolute 
beteekenis toekomt, zoodat voor onze tegenvoeters juist die 
richting bovenwaarts loopt, die wij van ons standpunt beneden 

achten, bij de menschen aanvankelijk op groote-waarts 
bezwaren zijn gestuit, die nu bij de beschaafde volken vrijwel 
verdwenen zijn. 
Dergelijke verschijnselen ;even te denken en stellen ons 
het gevaar van dogmatiseeren helder voor oogen. Maar de 


122 RELATIVITEITS-THEORIE. 

twijfel mag toch worden uitgesproken, of men bij het relativeren 
van den tijd wel met een analoog geval te doen 
heeft. Zijn de voorstellingen, dat ons „nu" niet dat van 
onzen buurman is en dat „duur" evenmin een absoluten zin 
heeft, wel van onze tijd-voorstelling vervreemdbaar? Het 
laat zich niet vooruit zeggen, hoe men over deze vragen 
later zal denken; maar in ieder geval mag het waarschijnlijk 
geacht worden } dat het ook in dit opzicht, evenals bij de 
beschrijving der gravitatie-verschijnselen, mogelijk zal blijken 
voor hen, die daaraan behoefte gevoelen, de theorie op een 
zoodanige wijze te formuleeren, dat onze tijd-categorie ongerept 
behouden blijft. 

Nu wij bezig zijn de bezwaren, welke de theorie zal 
ontmoeten, op te sommen, moet ook nog eens op de fundamenteele 
hypothese betreffende het licht worden gewezen, 

n. 1. de constante lichtsnelheid. In een systeem, met welke 
snelheid het ook moge bewegen, is buiten het gravitatieveld 
,de lichtsnelheid een standvastige grootheid. Ook deze onder 
Waar een-stelling spot met den eisch van voorstelbaarheid. 
medium ontbreekt en dus alles wat bepaalde punten in de 
ruimte zou kenmerken eveneens, is een voorstelling van een 
zich voortplantende golf beweging geheel onmogelijk. Ook 
hierin ligt een bezwaar, dat wel den twijfel mag voeden, of 
in de beschrijvingswijze der natuur met de relativiteits-theorie 
wel het laatste woord gesproken is. Aan den eisch, dat de 
geheele wereld relatief moet worden opgevat, wordt hier 
wel zeer veel opgeofferd. Bovendien die hypothese heeft 
eigenlijk grootendeels de relativeering van den tijd op haar 
geweten: immers voor het in verbinding stellen van verschillende 
waarnemers met elkander, die noodig is, opdat zé 
zich omtrent ruimtelijke en tijdelijke verhoudingen bij elkander 
op de hoogte kunnen stellen, zijn lichtsignalen noodzakelijk 
en een bepaalde onderstelling omtrent de lichtsnelheid moet 
,dus op het geheele systeem, dat ontstaat, haar stempel 
drukken. Voor hen, die zich voorloopig in den gedachtenkring 
der relativisten niet tehuis kunnen vinden, bestaat nog 
altijd de hoop op een uitweg, in het voorgaande reeds hier 
en daar aangewezen, in de richting van de aether-theorie 
van Lorentz. Weliswaar is deze nog niet voor het geval 
van de versnelde bewegingen en de gravitatie pasklaar -gemaakt, 


RELATIVITEITS-THEORIE. 

maar wat niet is, kan komen. Mocht het mogelijk blijken, 
deze zoo in te richten, dat ook aan de centrifugale werkingen 
daarin een plaats wordt aangewezen, zoodat de wanhoops-
onderstelling van de ver-verwijderde lichamen kan 
worden aan kant gedaan, zoo zal dit zeker algemeen als 
een opluchting worden verwelkomd. 

J. P. KUENEN. 

VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

I. 
Het vraagstuk van de Zuiderzee wordt spoedig zeventig jaar. 

Het werd geboren in 1848, toen Kloppenburg en Faddegon 
hun landgenooten de lijn Enkhuizen—Stavoren voorteekenden 
als beste richting van een afsluitdijk, waarachter de groote 
plas kon worden drooggemalen, samen met het IJ, en met 
aanleg tevens van een Noordzee-kanaal; de Waddenzee zou 
eerst nog wat moeten aanslibben en later haar beurt krijgen. 

Een jaar later volgde de lijviger studie van den rijkswater 
staats-ingenieur Van Diggelen. Zijn plan was ruimer dan 
dat van Kloppenburg en Faddegon, inzoover het aanstonds 
de Wadden in de drooglegging betrok; het was minder 
ruim, inzoover Texel en Vlieland buiten de afsluiting 
zouden blijven. 

Dekte dus de toekomst-kaart van Kloppenburg en Faddegon 
die van Van Diggelen reeds niet geheel, daarnaast was 
er tusschen beide plannen nog ander en gewichtiger onder 

bij het eerste sprak het aannemersbloed der ont--scheid ; 
werpers : de drooglegging zou een particuliere onderneming 
moeten worden; bij het tweede de geest van den ambtenaar: 
de staat zelf zou moeten afdammen en droogmaken. 

Op den duur heeft maar waarlijk niet uit ambtenarij — 
dit laatste inzicht het gewonnen. Vissering senior trouwens, 
die in De Gids van 1849 beide boeken aankondigde, had 
van meet af zich erbij aangesloten. 

Deze duur intusschen is vrij lang geweest. 

Eerst slaapt, na '49, het vraagstuk in, tot het midden der 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

VUELAbK 
LEFUIG;^.ip.FK 
Hur!irat en 

T £.x^L 

`^^.^I.ACA 
arm c^ pin ins ^,

, 011tW r a

rnet ski i s . 

v ,E^p^R ^*-^* OnLwgrp^n dijken. 

'^4 WIERlI'If ^ 

5tavoren TecoZJ/ Mmer 


edernmdik 

/ 
/
J1))Mir.^ r. 


HoaRn

^Ic xa R 

Kett) 

 N 
^ 


RKEN 


E#i^As4' M^sid y 

Nijker C 

ONTLEEND AAN EENE UITGAVE 

DER ZUIDERZEE—VEREENIGING. 

zestiger jaren. Nederland had andere dingen aan het hoofd: 
aanleg van spoorwegen en de verbinding van de twee groote 
koopsteden met de Noordzee. 

In '65 valt het ontwaken. Het vraagstuk treedt zijn tweede 
stadium in, op één belangrijk punt van het eerste onderscheiden. 
Hoofdbezwaar tegen de oudste plannen was de 
moeilijkheid geweest: wat te doen met den I jsel ? Van 
Diggelen had hem langs stroombanen willen leiden naar bij 
Terschelling en Wieringen te bouwen sluizen; maar deze 
oplossing, meende de technische wereld, deugde niet; en 
zoo wordt dan in het tweede stadium het bezwaar ontweken, 


126 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

door de afsluiting kleiner en de lastige rivier erbuiten te 

laten. Eerst in het derde stadium zou Lely haar meester 

worden met zijn uitwerking van Opperdoes Alewijn's denk


beeld, de vondst van het groote zoetwatermeer. 

De wekker van '65 is niet de regeering, is het particulier 
initiatief geweest, dat zelf de drooglegging aandorst. Van de 
Nederlandsche Maatschappij voor Orondcrediet kreeg Beyerinck, 
ervaren drooglegger van Zuidplas en Haarlemmermeer, 
opdracht om een plan te maken; dit verschijnt in '66, 
met een topografische kaart van Stieltjes; en de lastgeefster 
aarzelt niet, de regeering te verzoeken met haar te onderhandelen 
over een concessie. 

Dit decennium 1865 tot 1875 -- is het eenige geweest, 
waarin de droogmaking (en wel van de eigenlijke kom der 
Zuiderzee, met den IJsel erbuiten) als poging van particulieren 
is gepropageerd. 

De regeering had antwoord te geven; een Raad van den 
Waterstaat brengt over een door Beyerinck zelf herzien en 
verbeterd ontwerp gunstig verslag uit in '68; mits eenige 
technische bezwaren uit den weg werden geruimd, kon„ 
dacht de Raad, de concessie worden verleend; de maatschappij 
maakt dan op haar beurt deze technische bezwaren 
commissoriaal en haar commissie vraagt weer een staatscommissie 
aan ter bepaling der concessie-voorwaarden. Over 
het inmiddels weer door Stieltjes omgewerkte plan rapporteert 
dan ook de staatscommissie in gunstigen zin in 1873. 

Echter, met ditzelfde rapport, schijnbaar al overwinning 
voor de droogmaking als particuliere onderneming, gaat de 
zon van het particulier initiatief ten ondergang neigen: 

reeds een minderheid van drie leden meende, dat dit 
werk enkel door den staat zelf mocht worden uitgevoerd; 
bij dit minderheidsrapport sloot in '74 zich geen mindere 
dan Caland aan; 

en in '75 _ viel de slag: Heemskerk senior weigerde de 
concessie; zoo door iemand, dan zou door den staat de 
Zuiderzee zijn droogteleggen. 

Nader onderzoek werd bij wet bevolen; het geschiedde 
onder leiding van Leemans door Havelaar; eind '75 komt 
een nieuw plan-Leemans uit, en in April '77 kiest de regeering 
definitief partij met een wetsontwerp ter indijking en droog



VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

making van het zuidelijk deel der Zuiderzee van staats 
jaar was evenwel nog niet verstreken of de-wege. Het 
nieuwe mannen aan het bewind, die van het kabinet 
-Tak, trokken het ontwerp in. -Kappeyne 

Men hoeft, na veertig jaar, hierover geen rouw meer te 
dragen. Het ontwerp van '77 heeft, voorgoed, den staat 
naar voren geschoven als den eenig mogelijken uitvoerder; 
maar tot deze blijvende verdienste zien wij thans zijn deugden 
beperkt. De afsluitdijk, die, iets zuidelijker dan in het laatste 
plan Beyerinck-Stieltjes, van Blokkersdijk (bezuiden Enkhuizen) 
zuidelijk om Urk en Schokland heen op Kampen. 
zou aanloopen, liet het stuk zee bezuiden Friesland zee; van 
de in het plan opgenomen boezem-meren van zoetwater zou 
het verbrakte Friesland geen profijt hebben getrokken; uitsluitend 
landaanwinning was liet doel. Thans mikt het Zuider 

verder.-zeeplan 

De voorgeschiedenis van het vraagstuk is, met zijn tweede 
stadium, eind '77 afgesloten. Vijf jaren later opent Winter-, 
maand '82 het derde tijdvak. De slaap der jaren 1878 tot 
en met 1882 is de laatste geweest. Sinds het friesche 
Kamerlid Buma in December '82 zijn wetsontwerp indiende 
tot hernieuwd onderzoek van drooglegging en afsluiting beide, 
heeft het vraagstuk de rust der vergetelheid niet meer 
gekend. Zij blijve ontbreken tot de dijk er ligt met het 
meer en de vier polders veilig er achter! 

Vallen en opstaan, scheen het toen in den beginne, en 
vallen vooral. Het ontwerp-Buma moest — om erger te voor 

getuigt een der beste kenners van het vraagstuk en-komen, 
zijn geschiedenis evenals een soortgelijke motie worden 
ingetrokken. Propaganda buiten de Kamer moest daarbinnen 
de atmosfeer rijp maken voor het grootsch besluit. 

In den lande roept Buma, met weer een Van Diggelen 

(mr. P. J. G.), de voorstanders samen en een der eerste 

dagen van 1886 wordt de Zuiderzee-vereeniging opgericht. 

Beter taktiek dan die leidde tot deze stichtingsdaad en dan die 

later door de vereeniging gevolgd is, had achteraf niet kunnen 

zijn aanbevolen. De Zuiderzee-vereeniging heeft het zich niet 

gemakkelijk gemaakt. Ware zij bezweken voor de verleiding 

om het vraagstuk, na reeds zoo veelzijdig en deskundig onder


zoek, aantemerken als rijp, op zijn best zou haar streven 


128 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

zijn uitgeloopen op herleving en aanvaarding van het plan 

1877. Het ware, en dan voorgoed, gebleven bij half werk. 

Besloten werd tot nieuw onderzoek in vollen omvang. 
Technisch werk in de eerste en voornaamste plaats; pas 
later zou, op het tweede plan, belangrijke sociaal-economische 
aanvulling volgen. 

Het eerst verschijnen dan, in de jaren 1887 tot en met 
1891, de acht technische notaas, waarvan de laatste zeven 
uitsluitend van de hand, die aan het Zuiderzee-plan, zooals 
ons geslacht dit kent, zijn gedaante heeft gegeven en die 
het verdient, krachtens het recht van den uitwerker der beste 
oplossing, het ontwerp als wet te contrasigneeren. 

In de laatste der acht notaas maakte de ingenieur der 
Zuiderzee-vereeniging Lely (die thans reeds in de Zuiderzeeliteratuur 
als Lely senior moet worden aangeduid) zijn 
slotsom op: de afdamming zou dienen te geschieden door 
een dijk, die Noordholland over Wieringen met Piaam 
aan de friesche kust verbindt; bezuiden den dijk zouden 
vier groote inpolderingen komen, gelegerd om één groot 
zoetwatermeer waarin de Ijsel zou uitmonden. 

Landaanwinning dus, als vroeger, alleen wat anders ge

-

groepeerd; maar bovendien, geheel anders dan vroeger toen 
men met den Ijsel geen raad had geweten, het IJsel-vraagstuk 
opgelost, en opgelost op een wijze die niet slechts 
ongerief vermeed, doch tevens schiep het groot gerief van 
een beheerschbare zoetwatermassa voor alle op de Zuiderzee 
uitwaterende gewesten, Friesland en Noordholland vooraan 
een gerief, waarvan men eerst geleidelijk aan de geweldige 
draagkracht heeft leeren beseffen. 

Onmiddellijk volgt dan Lely's eerste ministerschap. De 
door hemzelven gepresideerde staatscommissie van '92 brengt 
twee jaar later haar gunstig verslag uit: de groote meerderheid 
harer leden bleek. voorstandster; een minderheid van 
zes leden bleek tegen, niet op technische gronden, noch uit 
redenen aan 's lands verdediging ontleend, maar om de 
groote geldelijke verplichtingen, die de staat op zich zou 
laden, en de onzekerheid der economische uitkomsten. 

Voor de studie van het vraagstuk is dit rapport van bizondere 
beteekenis geweest; het bevatte zelf de resultaten 
van hard werk; en het heeft, door de afwijkende slotsom 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

der minderheid van zes, geprikkeld tot bestudeering inzonderheid 
van het economisch Zuiderzee-probleem. Tot toen 
had hieraan de Zuiderzee-vereeniging (in '92) maar één 
boekje gewijd. In 1898 verscheen, van de hand van den 
toenmaligen secretaris Van der Houven van Oordt, bijgestaan 
door Vissering junior, die hem in het secretariaat zou opvolgen 
en nu sinds eenige jaren de vereeniging voorzit, deze 
studie andermaal, als een nieuw boek, van 64 tot 220 bladzijden 
uitgedijd, en in 1901 kwam van dit boek, „De economische 
beteekenis van de afsluiting en drooglegging der 
Zuiderzee", een weer vergroote tweede druk uit (van 332 
bladzijden). 

Dit was onder Lely's tweede ministerschap; had het eerste 
het niet verder gebracht dan het rapport der staatscommissie, 
het tweede bracht een wetsontwerp, dat den dijk wilde leggen 
en alvast de twee westelijke polders begeerde. Als officieuze 
toelichting hierop was de herdruk van het boek der ver. 
eeniging bedoeld. 

„Wat zal thans de vertegenwoordiging doen ?" werd hierin 
hoopvol gevraagd. De vertegenwoordiging heeft geen gelegen 

gehad, het ontwerp zelfs maar in onderzoek te nemen,-heid 
want nog in het jaar van zijn geboorte (1901) werd het door 
den nieuwen minister van waterstaat De Marez Oyens 
ingetrokken. 

Een terugslag, waarvan slechts zeer geleidelijk herstel 

mogelijk zou blijken. 

De minister Oyens wilde nog twee rapporten: een van 

het College voor de Zeevisscherijen over de belangen der 

Zuiderzeevisschers en een technisch rapport van de inspecteurs


generaal van den waterstaat. Zijn opvolger Kraus heeft later 

deze rapporten aan de vereeniging ter publicatie afgestaan; 

zij zijn, met een rapport van den hoofdinspecteur-generaal 

Leemans, die zijn oude liefde niet ontrouw was geworden 

en toegankelijk bleek voor de belangrijke wijzigingen van 

Lely's hand, en met een uitvoerige nota van beantwoording 

der vereeniging zelve, door deze uitgegeven in 1905. In dit 

jaar en daarna deed de Zuiderzee-vereeniging nog tal-zelfde 

van andere studies verschijnen : die over het vraagstuk der 

Zuiderzee visscherij (1905), een rapport van de Heide-

Maatschappij over de zoetwatervisscherij in het nieuw te 

1917 II. 9 


130 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

winnen zoetwatergebied (1906), het Friesland-Noordhollandrapport 
van Rengers en Breebaart en het beton-rapport (1911), 
het boek over de overstroomingen van Januari '16 (1916) 
en de nu onlangs verschenen tweeledige studie van dr. Beekman, 
een uiteenzetting van het plan, gevolgd door een ,,weer 
legging van bezwaren" (1917) zijn hiervan de belangrijkste. 
Tusschendoor hield de vereeniging aanteekening van wat in 
de Staten-Generaal over het vraagstuk verhandeld werd en 
maakte er zoo noodig haar critische kantteekeningen bij. 

In een dezer laatstelijk genoemde geschriften (dat van 1908) 
valt voor het eerst weer een juichtoon te beluisteren: Jhans 
heet het daar --wordt de arbeid der Zuiderzee-ver


eeniging weer aanvankelijk bekroond." 
Dit doelde op het door den minister Regout gehandhaafd 
ontwerp-Kraus van November '07. 

De juichkreet was zielkundig verklaarbaar na de periode 
van het Kuyper-bewind, waarin het gebeurd is, dat de hoffelijk 
sceptische De Marez Oyens de twee trouwe kampioenen 
der drooglegging Breebaart en Hovy in een hoek der Eerste 
Kamer drong als „de twee laatste soldaten op de bres van 
een verloren vesting". 

Gerechtvaardigd was echter deze juichkreet nauwelijks 
door den inhoud van het voorstel; noch zou hij het worden 
door de verdere lotgevallen van dit ontwerp. 

De periode Kraus-Regout zette in als bescheiden poging 
tot een bescheiden proef: enkel de noordwestelijke, de 
Wieringermeerpolder, als eerste schrede naar het groote 
plan (waarvan voorhands èn de drie andere polders èn de 
afsluitdijk achterwege zouden blijven), met als uitsluitend doel 
het verkrijgen van „waardevolle gegevens.., die twijfel 
omtrent de juistheid der cijfers waarop de berekeningen en 
beschouwingen der Staatscommissie steunden, zullen kunnen 
wegnemen." 

Zij verliep als een lijdensgang. 

De memorie van toelichting wist aannemelijk te maken, 
dat het beperkte plan op zichzelf rendabel zou zijn ; de 
kostprijs per hectare werd, rente op rente, berekend op 
f 1700; f 60.— pacht zou a 31/2 0/0 gekapitaliseerd, reeds 
f 1714 geven; en in vergelijkbare polders varieerden van 
lichten zavel tot klei de pachtprijzen van ƒ 50.— tot f 120.—. 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

Ook het groote plan leek, met dit gewijzigd begin, een 
sluitende rekening te zullen opleveren : tegenover één ver 

te scheppen Wieringermeerpolder zou aan-durenden factor (de 
den grooten afsluitdijk voorafgaan en dus zwaardere dijken, 
zeedijken, moeten hebben) stonden compenseerende factoren 
van beparing: de afsluitdijk zou (met uitzondering van 
een klein stuk, de afdamming van het Amsteldiep tusschen 
Noordholland en Wieringen) eerst worden gelegd na den 
eersten polder en dus korteren tijd drukken op de rentabiliteit 
van het geheele werk en men zou eerder dan bij den 
opzet van Zuiderzee-vereeniging en Staatscommissie rente 
gaan kweeken in den vorm van Wieringermeerpachten. 
Daartegenover stond wel, dat de andere drie polders met 
hun grond later aan de markt zouden komen en dat het 
geheele werk, bij verschuiving van het leggen van den 
afsluitdijk, langer duren zou, maar, becijferde de toelichting, 
de besparende factoren werden hierdoor niet tenietgedaan. 

Of deze redeneering sterk stond, valt te betwijfelen. En 
deze twijfel werd door het voorstel zelf gevoed: als nieuwe 
proef op de oude som werd het ingediend; had het dan zin, 
uit de oude cijfers te argumenteeren ten gunste der rentabiliteit 
van het gewijzigde plan? 

Doch er was meer dat twijfel wekte aan de deugdelijkheid 
van het nieuwe denkbeeld. 

Was de te nemen proef noodig en nuttig? Tegen haar 
noodzakelijkheid pleitte, dat jonge„syinpolderingen (als die van 
den Anna-Paulowna-polder, van de Waard-en Groet-en van 
de IJ-polders, alles soortgelijke grond als in de Wieringermeer 
zou worden gewonnen) de ervaringen, die men zocht, 
reeds op tafel hadden gelegd. Tegen haar nuttigheid viel 
aantevoeren, dat de voor-en nadeelen van het groote 
plan juist samenhingen met zijn grootte, die véél aanbod van 
grond en veel vraag naar arbeidskracht, veel meer dan deze 
kleinste der vier polders, scheppen zou; dat de ervaringen, 
optedoen bij dezen zeepolder, niet zonder meer bruikbaar 
zouden zijn voor de overblijvende inpolderingen aan het 
Ijsel-meer; dat de korte dijk door het extra-diepe Amsteldiep 
weinig houvast geven kon voor den langen dijk over de 
ondiepten tusschen Wieringen en de f riesche kust. 

De zeedijk om den ontworpen polder zou, behalve dat hij 


132 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

duurder zou komen dan een meerdijk, zout-of brakwaterkwel 
doorlaten, juist in dat deel der Zuiderzee waar het 
zoutgehalte veel hooger is dan in de „kom", aan den anderen 
kant van de lijn Enkhuizen--Stavoren. 

Voor Noordholland was de winst mager.... zoo er 
winst was; deze provincie kreeg een 20.000 bunders grond 
erbij, maar deze zouden van zoet water moeten worden 
voorzien, niet uit het, immers uitgestelde, Ijselmeer, maar uit 
de reeds bestaande en reeds tekortschietende boezems. 

Ten slotte: men zou een proef nemen onder opzettelijke 
uitschakeling van allerbelangrijkste moed en hoop gevende 
factoren, van al de middellijke voordeelen, die voor den 
waterstaat en de economie der omliggende gewesten te 
wachten zijn van den afsluitdijk. 

Onder den minister Regout kwam het voorloopig verslag 
der Tweede Kamer uit. Het bevatte critiek, gezonde critiek 
in den geest der zooeven genoemde bezwaren. Doch het 
bevatte meer en dit meerdere was bedenkelijk: de heillooze 
suggestie, of niet het volgens de toelichting noodzakelijk 
overleg met de betrokken besturen over de werken tot 
voorziening in de belangen van waterkeering en -loozing en 
scheepvaart vooraf diende te gaan aan de verdere behandeling 
en of het niet redelijk zou zijn, dat althans de provincie 
Noordholland geldelijk bijdroeg. Bovendien bleek van eenige 
bezorgdheid aangaande de verkoopwaarde van den te 
winnen grond en betreffende de toekomst der Zuiderzee 

bij drooglegging van alleen nog maar de-visscherij reeds 
Wieringermeer, die zich immers in den roep van belangrijk 
paaigebied verheugde. 

Het verslag was van Mei '09. Een paar maanden vroeger 
nog had de minister van waterstaat zich voortvarend en van 
goeden wil betoond, had hij zich bereid verklaard de spoedige 
afdoening van het ontwerp te bevorderen, de verzekering 
gegeven, dat schielijke verheffing van het ontwerp tot wet 
hem aangenaam zou zijn. 

Maar het voorloopig verslag doofde dit vuur. Het had 
heeft later de heer Regout verklaard grooten indruk op 
hem gemaakt; wat thans allereerst te doen viel, was niet 
het stellen van een memorie van antwoord, maar hernieuwd 
onderzoek: naar de verkoopwaarde der gronden, naar de 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

schadeloosstelling der visscherij, naar den zoutwaterkwel, 
naar de mogelijkheid van geldelijke bijdragen van belang 
-hebbenden. 
Wat dit laatste betreft, uitdrukkelijk heeft de minister 
erkend, dat hier het standpunt der regeering zich gewijzigd 
had. Dit bleek dan ook spoedig. Noordholland 
werd in het geding betrokken: zoo de provincie niet mee 

voor minstens twee vijfden in uitgaven en baten, zou-deed 
het rijk de Wieringermeer zee laten; en bij verdere afwerking 
van het groote plan (afsluitdijk en de drie andere 
polders) zou soortgelijke deelneming van de andere betrokken 
provinciën volstrekt noodzakelijk zijn! 

Doeltreffender middel tot uitstel, ja tot afstel, had moeilijk 
kunnen zijn verzonnen. 

Het rijk zou het eens moeten worden met Noordholland 
eerst, over de participatie in de Wieringermeer -onderneming; 
was hier eenstemmigheid bereikt, dan kon de drooglegging 
volgen; daarna zouden de afsluitdijk en de drie andere 
polders aan de beurt komen en zou over de verdeeling van 
kosten en baten moeten worden onderhandeld tusschen Den 
Haag en, op zijn minst, Noordholland opnieuw (dat belang 
heeft bij den Hoornschen polder en bij het Ijselmeer), 
Utrecht, Gelderland, Overijsel en Friesland. Op zijn minst. 
En op zichzelf onredelijk; want alle onze elf provincies 
hebben belang bij de winning van 200.000 versche bunders. 
Doch hoe verhouden deze belangen zich onderling ? En 
hoe verhouden zij zich tot die van het rijk? Geen waterstaatsman, 
geen boer zou het u kunnen voorrekenen; de deelsom 
zou de zuivere willekeur worden van een machtwoord 
uit Den Haag, in den trant van het 40 %/o-ultimatum aan 
Noordholland, met volslagen veronachtzaming van de simpele 
waarheid, dat bij een groot waterstaatswerk, waarvan middel 
lijk of onmiddellijk heel het land profiteert en, gemeten op 
zijn krapst, vijf van de elf gewesten, het algemeen rijksbelang 
wel zoo sterk betrokken moet worden geacht, dat het 
rijk-alleen daarvoor heeft optekomen. Er zijn toch waarlijk 
in Nederland waterstaatswerken genoeg, maar geen van zoo 
groote draagkracht als het Zuiderzeeplan, betaald uit de 
algemeene fondsen ! 

De conciliante houding van Noordholland jegens Regout 


134 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

is een kwaad antecedent geweest, dat enkel een stille begrafenis 
verdient. 

Inmiddels nam een „Wieringermeerbureau" den kwel en 
andere onzekerheden andermaal in studie en nog altijd 
lekt het na in onze technische pers. 

Doch inmiddels kwam ook het kabinet-Heemskerk junior 
ten val en Lely, voor de derde maal, aan het hoofd van 
het waterstaatsdepartement. Nunc auf nunquam! 

Een ander koninklijk woord: „Ik acht den tijd gekomen 
om de afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee te onder 

Verbetering van den waterstaatkundigen toestand der-nemen. 
omliggende provinciën, uitbreiding van grondgebied en 
blijvende vermeerdering van arbeidsgelegenheid zullen daarvan 
het gevolg zijn. Een wetsontwerp tot uitvoering van die 
afsluiting en gedeeltelijke droogmaking zal u worden aan 
-geboden ". 
Herleving, dacht men toen in September 1913, van het 
ontwerp-Lely van 1901: de afsluitdijk en de twee weste 
-lijke polders. 

Het viel mee en het viel tegen, doch pas in September 
1916. Nadat in November '13 de herziening van de oude 
begrooting der staatscommissie, op grondslag van de stijging 
van loonen en materialenprijzen en van de toepassing van 
nieuwe werkwijzen bij de uitvoering van groote werken, aan 
een nieuwe commissie was toevertrouwd, en nadat in 
Augustus 1914 de oorlog was uitgebarsten. 

De commissie heeft een nieuwe begrooting, de oorlog 
een nieuw motief tot uit-of afstel verschaft. Beide vindt men 
in het wetsontwerp met toelichting van 9 September 1916, waarin 
het Zuiderzeevraagstuk in jongste gedaante belichaamd is.

, 

De meevaller van het ontwerp is, dat de twee oostelijke 
polders er althans in uitzicht worden gesteld het ontwerp 
van 1901 zweeg ervan —; de tegenvaller, dat hierin den 
oorlog de kans wordt toebedeeld, de uitvoering van het 
ontwerp te verschuiven tot er geen Lely, geen Beekman, 
geen Vissering meer zullen zijn om Nederland het uitnemend 
welvaartsbelang, dat aan het Zuiderzeeplan vastzit, op het 
hart te binden. 

Waarom precies dit plan, zooals het nu uit de kwistige 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

propaganda der Zuiderzee-vereeniging wel in hoofdtrekken 
algemeen bekend mag worden geacht? Die het weten wil, 
kan het vinden in de Zuiderzee-literatuur. Globaal laat dit 
er zich van zeggen, dat benoorden den ontworpen afsluitdijk 
voldoende rendement van inpoldering te onzeker is en dat 
bezuiden den afsluitdijk IJselmeer zal worden wat meest 
zand is; het meer moet daarenboven ruim groot zijn om 
een machtigen bergboezem te vormen bij sterken Ijsel-afvoer 
en bij aanhoudende noordweste-winden, die het spuien aan 
de noordoostpunt van Wieringen, de plaats van het ontworpen 
sluizenstelsel, kunnen bemoeilijken. 

Zal het plan zichzelf, baten tegen lasten, kunnen bedruipen? 

Bij een particuliere onderneming zou deze vraag op den 
voorgrond der belangstelling staan. Zij verliest aan beteekenis, 
nu het een staatswerk geldt. Althans, de rekening 
moet nu heel anders worden opgezet; de staat-ondernemer 
kan allerhande middellijk en niet of maar deels becijferbaar 
voordeel, dat hem als bevorderaar van welvaart en beschaving 
raakt op het nauwst, maar dat een droogleggend particulier 
onverschillig laat, onder zijn baten boeken. Maar 
wat voor berekening vatbaar is berekene ook de staat. Juist 
omdat op zijn slotbalans allerlei zal voorkomen, waar de 
droogmakerij uit particuliere winzucht niet van droomt; juist 
omdat aan dit allerlei de passende plaats op de balans is te 
geven en zijn gehalte te bepalen tegenover de onmiddellijke 
voordeelen van koopmans-standpunt. 

Wij zijn wellicht sinds een paar jaar wat luchtiger gaan 
denken over het begrip millioen dat vroeger wel te 
zwaar werd getild maar wij zijn toch niet verantwoord, 
een werk te beginnen, dat nu door de commissie van '13 
geschat wordt op f 230,000,000 zonder renteberekening (de 
raming der staatscommissie van '92 beliep f 189,000,000), 
en ons ontslagen te achten van de taak, daarnaast een zoo 
betrouwbaar mogelijke schatting te stellen alvast van de geldswaarde 
der 200,000 bunders, die dit werk aan Nederland 
als twaalfde provincie in uitzicht stelt. 

Welnu, ook in dit opzicht heeft het aan beraden onderzoek 


136 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

niet ontbroken. Binden wij ons gerust de schaatsen onder; 
wij zullen rijden over ijs van vele nachten. 

De begrooting dan van het volslagen plan klom met ruim 
21 0/o. Dit , lijkt bedenkelijk; rente op rente is hierbij nog 
niet berekend en men zal, den samengestelden ;interest eraan 
toevoegende om zuiver de lasten tegenover de baten te 
kunnen stellen, thans van een hoogere rente moeten uitgaan 
dan de 31/2 0/0, die gangbaar was ten tijde der staatscommissie. 

Hier staat echter tegenover, dat ook de grond in waarde 
is gestegen. Het departement van landbouw heeft in 1915 
belangrijke gegevens gepubliceerd; van 2254 hectaren werden 
de koopprijzen uit de periode 1890-1899 naast die van 
na 1909 gesteld en de gemiddelde prijs per hectare bleek 
van f 1133 tot f 1718, dit is met 57 0/o gestegen; 1802 
hectaren verpacht land zagen haar gemiddelde pachtsom 
klimmen van f 61.— op f 91. , met 49 O/o. En de jongste 
staatscommissie voor den landbouw deelde omtrent den 
(met het toekomstige Zuiderzee–land zeer vergelijkbaren) 
Waard-en-Groet-polder bewesten de Wieringermeer mede, 
dat daar de koopprijzen per hectare in 1877 wisselden tusschen 
f 2500.— en f 3000.—, in 1892 tusschen f 700. 
en f 1300.—, in 1907 tusschen f 1800.— en f 2000. - ,. 
terwijl de gemiddelde pachtprijzen er in die jaren beliepen 
f 120.—, f 90.— en f 110.—. Daarenboven bracht nog 
dr. Lely's toelichting van 1.1. September de verzekering van 
de Directie van den Landbouw, dat thans in Nederland de 
grondprijzen niet lager dan in 1877 zijn. 

Onder het licht van deze cijfers en van die der nieuwe 
begrooting van f 230.000.000.— heeft men het vraagstuk 
optelossen of de staat „uit" kan als demper van de Zuiderzee. 
Ja, becijferde eerst en verzekerde daarna de minister, 
ik dek een 41/2 0/o leening rente op rente, indien ik van 
mijn nieuwe bunders gemiddeld f 80.— per stuk als pacht 
kan maken. 

Dat deze pachtwaarde voorzichtig geraamd is, bewijzen de 
Waard-en Groet-gegevens: in den slechtsten tijd waren daar 
de pachten nog f 10.—, in den laatsten tijd f 30.— hooger. 

Maar met voorzichtige ramingen komt men in ons bedachtzaam 
land het verst. 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

De commissie van November '13 heeft dit ook begrepen. 
Zij legde 41 millioen op de oude begrooting, doch had 
uithoofde der stijging van loonen en prijzen met minder 
kunnen volstaan; zij bereikte haar eindcijfer mede door 
tevens „in niet onbelangrijke mate", deelt de toelichting op 
het wetsontwerp mede, alle risikoos die bij een werk als 
dit zich kunnen voordoen nader te overwegen. 

Derhalve: de kans op tegenvallers is verkleind; de grond 
zal zijn kosten dekken, ook als heel den tijd, dien het 
werk zal duren — een dertig jaar, neemt men thans aan -de 
staat nooit tegen lager dan 41/2 °/0 zal kunnen leenen, 
mits slechts de gemiddelde pachtwaarde per bunder niet 
dale beneden het laag bedrag van f 80.—. 

Is men van oordeel, dat nog altoos onbezonnen gerekend 
is? Dat immers het feit is verwaarloosd, dat de rentestand 
van na den oorlog een thans onberekenbare factor is, 
even onberekenbaar als het geheel der economische toestanden 
en verhoudingen, die ons wachten in den loop der 
twintigste eeuw? 

Welnu, dan bedenke men dit: 

De kosten van den afsluitdijk zitten in de begrooting, die 
sluiten zal bij f 80.— pacht; de indirecte voordeelen van 
den afsluitdijk (die ook in de millioenen loopen; zij krijgen 
straks hun beurt) zijn bij de raming der baten nog niet in 
rekening gebracht; de 4 °/0 is niet een onvoorzichtig lage 
renteschatting. 

Waarom is zij, integendeel, aan den voorzichtigen kant 
gehouden ? 
Niet wijl reeds nu Nederland goedkooper leent; dit kan 
inderdaad een tijdelijk verschijnsel blijken. 

Maar omdat deze 4 J °/Q van de onderstelling uitgaat, dat 
het bedrijfskapitaal voor afsluiting en drooglegging nergens 
anders dan van de open geldmarkt kan worden betrokken. 
Doch heeft dan Vissering junior voor niets geschreven? 
Men herleze zijn financierings-denkbeelden 1) : de ervaring, 
leert, dat sparen ontzaglijke kapitalen vergaart en dat er 
meer gespaard wordt naarmate de gelegenheid tot sparen 
toeneemt; zij leert ook, dat het kleine bezittertje, dat sparen 

1) In de tweede uitgaaf (1901) van ,,De economische beteekenis, 
van de afsluiting en drooglegging der Zuiderzee." 


138 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

wil, over 't algemeen geen wantrouwen heeft tegen den staat 
als bewaarder zijner penningen; welnu, de staat make ten 
behoeve zijner Zuiderzee-onderneming (die niet in haar eerste 
jaar alle geld, dat zij in de komende dertig zal noodig 
hebben, behoeft te leenen), telkens als er kas moet zijn, van 
,deze wetenschap gebruik door Zuiderzeebrieven aan toonder, 
vlot verhandelbare papieren dus, beschikbaar te stellen, onder 
iets voordeeliger rentebeding dan de rijkspostspaarbank biedt, 
tegen storting van contant geld of tegen overschrijving van 
reeds bestaande spaarbankboekjes; zoo zullen de kleine 
luyden het is of de schrijver van 1901 een zienersoog 
had den staat een tijdperk van duur geld kunnen 
doorhelpen; en met name ten plattelande zullen waarschijnlijk 
deze kleine luyden (wellicht niet eens zoo heel kleine) in 
grooten getale te vinden zijn: de iandhonger van onzen 
boerenstand moet juist hem het Zuiderzeeplan doen smaken, 
leen appetijt, die nog te prikkelen ware door in Zuiderzeebrieven 
koopsom en pacht der nieuwe gronden betaalbaar 
te stellen. 

Men overziet het vraagstuk het best door de gevolgen 
der drooglegging van die der afsluiting aftezonderen. Welke 
,gevolgen dan zijn te wachten van de vier inpolderingen? 

De vraag, wat met den grond te doen? staat hier voorop. 
Zij leent zich voor vele antwoorden, waaruit de keuze niet 
gemakkelijk is. 

Over een uitgangspunt is men het echter nagenoeg eens : 
oopenbare verkoop aan den meestbiedende zonder meer komt 
niet in aanmerking; hier ontbreekt elke waarborg van zoo 
deugdelijk mogelijk grondgebruik en van zoo hoog mogelijk 
opgevoerde welvaart der gebruikers. Ook hierover zou de 
particuliere droogmaker anders denken. Zijn doel zou zijn 
het hoogste geldelijk gewin uit verzilvering van de polderkavels. 
Het staatsdoel hier is, als overal, behartiging van het gemeene 
best, wat in deze nieuwe landbouwprovincie beteekent: een 
welvarende boerenbevolking. 

Hoe is nu dit doel het best te bereiken ? 

Twee wegen liggen open. En elk van deze splitst zich 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

weer. En den staat is hier alle vrijheid gelaten, om elk dier, 
wegen, ja om elke der splitsingen inteslaan. Bij voorbaat 
enkele dier paden (behalve dan dat van den verkoop tegen 
elk hoogste bod) volstrekt te versperren, lijkt niet geraden; 
de kans op nuttige ondervinding op welk dier paden ook 
moet niet van meet af worden afgesneden. Het aanhangig 
ontwerp laat de zaak in blanco; het wenscht een commissie, 
die mede hierover zal hebben te dienen van raad. 

De eerste reeks van mogelijkheden komt hierin overeen, 
dat de staat den eigendom laat varen, hetzij door verkoop 
tegen gereed geld, hetzij door verkoop met voorbehoud van 
een den staat jaarlijks uittekeeren, hetzij blijvende, hetzij 
loshare grondrente, hetzij door verkoop met uitstel van 
betaling, zekerheidstellin g door hypotheek en aflossing in 
annuïteiten. Deze verschillende mogelijkheden laten zich weer 
onderling verbinden. 

De tweede reeks laat den staat zijn eigendom behouden, 
dat hij in eigen beheer exploiteeren kan, dat hij kan uitgeven 
in gewone pacht, of in erfpacht, of in beklemming, of in een 
nieuw te scheppen vorm van zakelijk recht. 

Men ziet, de keuze is inderdaad even rijk als lastig. En 
het is de vraag of reeds nu het vraagstuk rijp voor beslissing 
is. Maar het is geen vraag, of deze beslissing mag 
worden verschoven tot er gronden zijn, droog en verkaveld 
en rijp om aan de markt te komen. Dit mag niet. En dat 
dit niet mag sluit in, dat, zoodra de Zuiderzeewet in het 
Staatsbiad staat, de commissie van advies, waarin de kenners 
van landbouw-en van plattelands-toestanden, van grootgrond 
bezitter tot landarbeider, behoorlijk stem moeten hebben 
zich dit vraagstuk in heel zijn rijke schakeering heeft voorteleggen. 
Zij zal dan ervaren, dat reeds een stapeltje literatuur 
haar te wachten ligt. 

Zij zal hierin sterke verdediging aantreffen van het 
standpunt, dat de staat niet ten eeuwigen dage eigenaar van 
den nieuwen polder blijve. Het is de gedachtengang van de 
,,Economische beschouwingen," die kennelijke voorkeur toonen 
voor beleidvollen verkoop aan eigen boeren, aan wie, onder 
vooropstelling dat de staat tenslotte de waarde zal moeten 
terugkrijgen van wat hij afstond -voorbehoud van hypotheek 
is hiertoe het aangewezen middel -inzake afbetaling in 


140 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

annuïteiten en met Zuiderzeebrieven alle denkbaar gerief zal 
zijn te verleenen. 
In het kader der stelsels van verkoop lijkt dit denkbeeld 
wel zeer aantrekkelijk. 

Maar is dit kader zelf niet te eng ? Waarom moet in makkelijk 
afzienbaren tijd de staat „eraf" zijn, af van de zorgen eener 
omvangrijke grondeigendoms-administratie, af van de plichten 
die deze meebrengt, af van de voordeelen, die duurzame 
staatseigendom aan 200,000 hectaren puiken grond belooft? 

De sterkste argumenten voor dit hypothekaire annuïteiten stelsel 
zijn, welbeschouwd, van negatieven aard; zij wortelen 
in bezwaren tegen die andere stelsels, waarin de staat eigenaar 
blijven zou. 

Doch zijn inderdaad deze bezwaren onoverkomelijk ? 

In de eerste plaats is er het stelsel van eigen beheer met 
zetboeren. Het is door particuliere grondeigenaren wel toegepast. 
Het onderstelt echter verstand van grondexploitatie 
bij den eigenaar zelf; anders zal diens beambte, de zetboer, 
beter zijn feitelijke onafhankelijkheid exploiteeren dan 
den hem toevertrouwden grond. De staat beschikt voorloopig 
niet over de noodige deskundige krachten om aan tienduizenden 
zetboeren de noodige leiding te geven. Dit beteekent 
nochtans niet, dat het denkbeeld heel niet in 
aanmerking komt. Toegepast op een schaal, beperkt naar 
voorshands de noodzakelijkheid meebrengt, heeft het zijn 
voordeelen. Staatsboerderijen te midden van particuliere 
bedrijven kunnen opvoedende modellen zijn, pioniers in den 
land- en tuinbouw; en als het stelsel slaagt en uitbreiding 
blijkt te kunnen lijden, zal het wellicht de teelt van bepaalde 
gewassen, waarvan, om welke reden ook, verbouw binnen 
onze landsgrenzen raadzaam voorkomt, maar waar het particuliere 
bedrijf niet aanwil of niet aandurft, ter hand kunnen nemen. 

De staat, die eigenaar blijft, houdt ook het landarbeiders vraagstuk 
beter in de hand. 
Maar de staat, die allen grond kwijt wil, geeft al deze 
voordeelen bij voorbaat en moedwillig prijs. 

In de oudere Zuiderzee-literatuur hebben andere stelsels van 
ontginning onder staatseigendom dan dit van staatshoeven 
met zetboeren wel verdediging gevonden, en dan met name 
die, waar een zakelijk recht den grondgebruiker dat belang 


VAN ZEE TOT NEER EN LAND. 

bij goede behandeling van den grond zou schenken dat door 
het duurzaam volksbelang wordt geëischt, maar bij gewone 
pacht, gunstige uitzonderingen daargelaten, moeilijk schijnt 
te verwezenlijken. Sinds de „Economische Beschouwingen" 
evenwel leken al deze stelsels wel voorgoed in den ban. 

Onlangs nu is een eerste en sterke poging gedaan om 
dezen ban te breken, door mr. J. \Volterbeek Muller in het 
Gr even-boek. 1) Zijn stelling is: de staat blijve eigenaar en 
deele met den gebruiker de goede en de kwade kansen in 
dezer voege, dat de uit algemeene, uit „conjunctuur"-oorzaken 
voortvloeiende wisselingen in de uitkomst van het 
bedrijf niet den grondgebruiker ' schaden of baten, maar 
den staat. 

Deze gedachte is het waard, op haar uitvoerbaarheid 
scherp te worden onderzocht. 
Tweehonderdduizend bunders voorgoed uit handen te heb 
gegeven, kan eens de volksgemeenschap bitter berouwen.-ben 
De groote moeilijkheid hier is, hoe den gebruiker vol 
vastheid van recht en hiermede voldoende duurzaam-doende 
belang bij goed grondgebruik te geven. 

Het vraagstuk is van wijdere strekking dan de grenzen 
der Zuiderzee omvatten. Het is dan ook de aandacht der 
reeds genoemde Staatscommissie voor den Landbouw niet 
ontgaan. Haar verslagen, deze rijke vindplaats van agrarischeconomische 
wetenswaardigheden, verschaffen ook hier kostbaar 
materiaal. 

Liet men evenwel haar de vraag beslissen, waarvoor te 

zijner tijd de Zuiderzeegrond stelt, de „Economische Be


schouwingen" met haar verkoop -stelsel zouden het winnen. 

Want de meening dezer staatscommissie is, ook voor de 

Zuiderzee-provincie, dat boven alle vormen van grondgebruik 

die van den eigenaar-gebruiker staat. 

Niet al hare argumenten evenwel kunnen voor het Zuider 

doorslag geven.-zeegeval den 

Dat in het algemeen de particuliere grondeigendom het 

') „Opmerkingen over de economische werking van enkele zakelijke 
rechten in verband met uitgifte van gronden, ingeval van drooglegging 
der Zuiderzee", bi. 436 v. van de „Sociaal-economische opstellen, aangeboden 
aan mr. H. B. Greven, oud-hoogleeraar aan de rijks-universiteit 
te Leiden"; Haarlem, de Erven F. Bohn, 1916. 


142 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

gevolg eener historische ontwikkeling is, doet hier ter zake 
niets. Waar het pachtwezen bestaat of waar het beklemrecht 
heerscht, zijn deze evenzeer historisch geworden. En de 
nieuwe provincie zal ons voor een nieuw geschapen en verder 
te ontwikkelen toestand plaatsen met, als uitgangspunt, den 
staat als eigenaar krachtens het kort, maar ook historisch, 
proces der drooglegging van staatwege. Over de vraag, wat 
deze eigenaar met zijn nieuw bezit moet aanvangen, is hier 
niets beslist.-mede 

De gebruiker-eigenaar --ziehier het tweede argument der 
landbouw-staatscommissie int èn de pachtwaarde van den 
grond èn zijn ondernemerswinst; dus heeft hij het sterkst 
mogelijk belang bij goed grondgebruik. Maar als hij Zuider 

gronden kocht van den staat, heeft hij dezen in den-zeekoopprijs 
de gekapitaliseerde pachtwaarde afgedragen; de 
pachtwaarde, die hij voortaan innen zal, is de rente van 
dezen koopprijs, van het kapitaal dat hijzelf stak in zijn bedrijf. 
En een sterk belang bij deugdelijk grondgebruik heeft ieder 
gebruiker, wiens recht, lang durend, liefst zakelijk, is; hij 
moet voor dit recht, als het een ander is dan eigendomsrecht, 
periodiek den eigenaar een vergoeding geven, waardoor zijn 
inkomsten dalen beneden die van den eigenaar-gebruiker, 
die geen pachtzorgen kent, maar die wel kent de zorgen der 
kwade kansen van de grillige producten-markt, kwade kansen, 
waarvan tusschen den eigenaar-staat en den gebruiker-nieteigenaar 
de billijke verdeeling ware te beproeven. 

Toeneming van bevolking meende deze staatscommissie 
verder maakt intensieve cultuur noodzakelijk; op wien 
zal deze prikkel sterker werken dan op den eigenaargebruiker? 
Even sterk, kan men antwoorden, zal hij gevoeld 
worden door ieder gebruiker, die weet dat hij niet op den 
schopstoel zit en de zekerheid heeft dat wat zin inspanning 
wrochtte hem zelf en hem uitsluitend ten voordeele zal strekken. 

Het is onweersprekelijk: groot is de beteekenis, maat 

politiek, van een gezonden, door sterke-schappelijk en 
banden aan den grond gehechten, landelijken stand. Maar 
hiermede is niet gezegd, dat enkel uit het huwelijk van 
eigendom •en gebruik deze economische gezondheid en deze 
sterke banden kunnen geboren worden. 

Het eenige wat men zeggen kan, is, dat het tot dusver 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

haast niet anders vertoond is: met name de huurpacht gaf 
juist als ergste fout de ontstentenis van blijvend belang des 
gebruikers te zien. 

Zonder meer het gewone pachtstelsel in de nieuwe polders 
intevoeren, zou inderdaad niet verdedigbaar zijn. Zijn zonden register 
is te zwaar belast. Wie er aan twijfelt leere van de 
staatscommissie voor den landbouw: 

dat, mede door het openbaar verpachten en niet het 
minst juist bij eigendommen van openbare lichamen, de 
pachten lichtzinnig hoog worden opgedreven, wat tegen het 
eind van zijn pachttermijn den pachter, uit vrees bij de 
nieuwe verhuring het goed aan een hooger biedenden mededinger 
te moeten afstaan, dringt tot verwaarloozing en uitputting 
van den grond; 

dat op den pachter drukt het volle bedrijfsrisiko; 
dat het gebruiksrecht des pachters haast nooit van langen 
duur, wèl altoos onzeker is; 
dat de pachter geen recht heeft op vergoeding voor door 
hem aangebrachte verbeteringen. 

Kan het stelsel niet van deze fouten worden ontdaan? 
Ten deele ja, maar grootendeels niet, betoogt de staatscommissie 
uitvoerig; en wel voornamelijk hierom ging zoo beslist 
haar voorkeur in de richting van den eigenaar-gebruiker. 

Het is een vraagstuk, voor ons sterk agrarisch land van 
diep ingrijpende beteekenis, en waarover de uitspraak der 
staatscommissie, met hoe groot gezag ook bekleed, wel niet 
het laatste woord zal zijn. 

Hier slechts enkele kantteekeningen: 

De drooggelegde Zuiderzee zal het voordeel bieden van 
de schoone lei, een waarlijk eenige gelegenheid tot toetsing 
van tal van geneesmiddelen, niet aan het critisch vernuft 
van commissoriaal vergaderende specialiteiten, maar aan de 
praktijk der proefneming zelve. 

Het lijkt waarschijnlijk, dat deze praktijk de staatscommissie 
op menig punt in het gelijk zal stellen, dat inderdaad 
aan het pachtstelsel meer dan een zijner gebreken niet kan 
worden ontnomen zonderdat het ophoudt een pachtstelsel 
te zijn, een stelsel van niet heel krachtige, persoonlijke rechten, 
ongeschikten grondslag voor bedrijfskrediet, rechten van 
niet heel langen duur waarbij de tegenstelling van belangen 


144 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

tusschen eigenaar en gebruiker in feller licht komt dan de 
gemeenschap hunner belangen, die toch ook niet ontbreekt. 

Maar één ding worde hier toch niet vergeten: de staat 
zal zijn Zuiderzeegrond aanzien met andere oogen dan dat 
slechtste type van grondeigenaar doet, voor wien zijn boerderijen 
voorwerp van belegging zijn, gelijk zijn stadshuizen, 
zijn hypotheken en zijn effekten, bron van welvaart voor 
hem persoonlijk, met beziging van den pachter als middel 
daartoe. Het doel van den staat daarentegen, als verpachter 
van Zuiderzee-hoeven, zou de welvaart van dien pachter 
zelf zijn. De verpachtingspolitiek van den staat kan veelal 
een mildere wezen dan die van zelfs den best willenden 
particulieren grondeigenaar, omdat de staat zich tevreden 
kan stellen met de algemeene welvaart te hebben bevorderd 
(zelfs fiskaal, want middellijk bezorgt deze hem weer belastinggeld) 
en niet behoeft te mikken op de directe bate 
van zoo hoog mogelijk opgevoerde pachten. 

Bij de staatscommissie werden de argumenten tegen het 
bestaande pachtstelsel een voor een in argumenten omgezet 
-ten gunste van de koppeling van eigendom aan gebruik. 

Doch meer dan een van deze argumenten leent zich ook 
tot aanprijzing van gebruiksstelsels, die met de pacht gemeen 
hebben, dat zij niet eigendom zijn (en dus de voordeelen 
van den eigendom, althans ten deele, laten aan den staat), 
en met den eigendom, dat zij den gebruiker een grootere 
vastheid van recht en duurzaamheid van belang waarborgen 
dan zelfs in een tot onherkenbaarwordens toe veridealiseerd 
pachtwezen mogelijk is. 

Immers: 

Pachtzettingen van boven-af, zegt de staatscommissie, uit 

dus van de volslagen vrijheid, waarin thans de-schakeling 
pachtcontracten worden afgesloten, en dan ten behoeve der 
pachters die nu slachtoffer van deze vrijheid zijn, zij ontnemen 
den grondeigendom een deel van zijn waarde, zij 
schenken het den pachter, zij scheppen dus wat het engelsch 
teekenend een „dual ownership" noemt; dit echter is een 
aantasting van het pachtwezen in zijn kern, die immers de 
vrije overeenkomst is tusschen een eigenaar en een gegadigde 
naar tijdelijk gebruik. 

De stelling is aanvechtbaar; getemperde bandeloosheid is 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

nog geen onvrijheid. Zij is vooral aanvechtbaar voor de 
Zuiderzee, waar bijvoorbeeld pachtzettende pachtcommissies 
toch ook organen zouden zijn van den staat en diens belangen 
niet uit het oog zouden verliezen. En er is hierom geen 
reden om een diergelijk gewijzigd pachtstelsel van meet af 
onbruikbaar voor deze landerijen te verklaren. 

Maar ook zoo men de stelling beaamt, kan zij toch nooit 
dienen tegen een stelsel bijvoorbeeld, dat onpartijdige commissies 
den cijns laat vaststellen, die jaarlijks, niet door 
pachters maar door houders van een zakelijk, langdurig recht 
aan den staat-eigenaar zal zijn te voldoen; tegen een stelsel 
dus, dat juist beoogt het pachtstelsel zijn kern te ontnemen, 
het te vervangen door een soort dubbel-eigendom, waarbij 
aan weerskanten, bij eigenaar zoowel als gebruiker, een duurzaam 
belang bestaat. 

„Een der zwakste plekken van het pachtstelsel" noemde 
de staatscommissie de onzekerheid van des pachters gebruiksrecht. 
Zij herinnert dan aan Moltzer's voorstel om den 
pachter, ook bij onwil des eigenaars, een wettelijk recht op 
huurvernieuwing te geven, onder bepaling der nieuwe pachtsom 
door een onpartijdige commissie. De staatscommissie 
schrikt voor de bezwaren terug: wat al processen over de 
toch onmisbare voorwaarden, dat de pachter het goed behoorlijk 
verzorgd en dat hij geregeld betaald hebbe (is dit 
laatste zoo moeilijk vasttestellen ?); welk een eenzijdige be 
voordeeling van den pachter, die wel zal kunnen heengaan 
als hij wil! Het springt in het oog, dat deze bezwaren merkelijk 
kleiner worden in een ietwat gewijzigd stelsel, dat 
den gebruiker niet een persoonlijk recht uit pacht, maar 
een langdurig zakelijk gebruiksrecht, en dus duurzamer belangengemeenschap 
met den eigenaar geeft en sterk belang bij 
duurzaam goede grondverzorging; een stelsel, dat voor het 
bezwaar: eenzijdig wordt aan de bevoegdheden van den eigenaar 
getornd, ontoegankelijk is, omdat de besnoeiing van het 
recht van den eigenaar, de steviging van dat van den gebruiker, 
juist doel en wezen van het stelsel zijn. In deze richting 
trouwens gingen ook Moltzer's denkbeelden, die door de 
staatscommissie noch letterlijk, noch juist zijn weergegeven. 1) 

1) Zie o.a. bl. 223 v. van zijn „Landbouw en Kapitaalbelegging", 
Haarlem, Tjeenk Willink, 1892, en bl. 35 v. van het verslag der verga1917 
II. 10 


146 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

Dat, eindelijk, de pachter recht op vergoeding van door hem 

aangebrachte verbeteringen mist, is een fout van het pacht 

waarvoor de landbouw-staatscommissie de oogen even-stelsel, 

wijd open heeft als voor de moeilijkheid om haar te verhelpen. 

„Weinig of niets kan de wet hier doen". Waarom ? Het gaat 

hier om vergoeding van de, den pachter te danken, » oude 

kracht", de kracht, die de grond wint door jarenlange zorg 

behandeling. En schatting van deze winst aan oude-vuldige 
kracht, door welke commissie ook, acht de staatscommissie 
kortweg ondoenlijk. Dit zij zoo; een leek op landbouw gebied 
past het, voor zoo stellige uitspraak te bukken. Doch 
indien nu hieruit wordt afgeleid, dat alleen het blijvend 
eigendomsrecht den gebruiker het vol genot kan waarborgen 
van de oude kracht, die aan zijn zorg en arbeid ontsproten 
zijn, dan ligt toch de vergissing voor het grijpen : het is de 
vastheid, de lange duur van het gebruiksrecht, wat den gebruiker 
dit zuur en moeizaam en eerlijk verdiende voorrecht 
bezorgt, maar niet de etiket van eigendom, die dit gebruiksrecht 
siert; elk langdurig zakelijk recht schenkt den gebruiker 
in stijging van opbrengst de belooning voor wat zijn kundige 
vlijt niet aanstonds, maar op den langen duur, den grond in 
gehalte doet stijgen. 

Ons burgerlijk recht laat, zal men zeggen, hier in den 
steek. Het kent als instellingen, die in aanmerking zouden 
komen, de erfpacht en het beklemrecht. En beide zijn 
onbruikbaar. 

Laat beide onbruikbaar zijn. Dan wordt de vraag deze 
of ook het wetgevend vermogen van een paar kundige 
agrariërs en van eenige schrandere juristen, in commissie 
vereenigd, onbekwaam zal blijken om een nieuwen vorm 
van zakelijk gebruiksrecht op grond te scheppen, die aan 
erfpacht en beklemming de bruikbare elementen ontleent, 
het onbruikbare eruitschift, en verder aanvult wat noodig 
lijkt. Een gevaarlijke proef ? Neen, want niets dwingt om 
het Zuiderzee-grondenrecht aanstonds vastteleggen in een 
starre wet; de te treffen regeling kenmerke zich door 

dering van October 1896 der Vereeniging voor de Staathuishoudkunde 
en de Statistiek. Ook voor de Zuiderzee bepleitte hij, in zijn Gidsartikel 
van April 1893, een uitgifte in altoosdurende erfpacht met veranderlijken 
canon (bl. 123 v.). 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

soepelheid, blijve open voor wijziging al naar de ervaring 
als geraden zal wijzen. 
Voorop sta, dat een zakelijk recht boven een persoonlijk ver 

omdat het deugdelijk onderpand geeft voor krediet.-kieslijk is 
Dit zakelijk recht zij van een duur, lang genoeg om den 
gebruiker zich te doen gevoelen als duurzaam belanghebbende. 

De gebruiker betale den staat-eigenaar jaarlijks een voor 
lang vastgestelde som, die den staat een rente, matig maar 
zeker, waarborgt van het kapitaal, dat hij, de drooglegger, 
stak in zijn nieuw gewest. 

Deze som worde tegen afloop van den (langen) gebruikstermijn 
door onpartijdige deskundigen herzien, met inachtneming 
zooveel mogelijk van wat tot de waardestijging van 
den grond werd bijgedragen door den gebruiker, opdat 
deze onbezorgd van zijn recht tot andermaal inpachten kunne 
gebruik maken of, zoo hij aan heengaan de voorkeur geeft, 
kunne worden , schadeloos gesteld; voor een nieuwen gebruiker 
ware dan een hoogere som als jaarlijksche uitkeering 
aan den staat te stellen. 

Is het een onuitvoerbare taak, die hier aan deze vroede 
commissies van cijnsbepaling wordt toegedacht ?. Zullen zij 
ernaar moeten gooien met de muts? Men bedenke, dat 
zij de taak zullen overnemen, die thans, naar het oordeel 
der staatscommissie zoo gebrekkig mogelijk, verricht 
wordt door het befaamde vrije spel der waardeschattingen 
van elkander overbiedende pachtgegadigden, die toch ook 
overwegen wat zij kunnen bieden voor een zeg achtjaarsch 
gebruik van hoeve en grond met oude kracht", maar de 
zuiverheid van wier overwegingen door allerlei bijkomstigheden 
vertroebeld wordt. Het is niet de vraag, of commissoriale 
zettingen volmaakt zullen zijn — dit zal wel niet maar 
of zij minder onvolmaakt dan die van het „vrije .verkeer" 
zullen blijken en hierop is goede kans. 

In deze beginselen, die voor wijziging en aanvulling vatbaar 
zijn men zou bijvoorbeeld met J. B. Snellen 1), die het 
woord Jandpachtzetting" heeft voorgesteld, het recht van 
tijdelijk erfelijk kunnen maken vindt men noch het erf 

noch dat der beklemming zuiver terug. Aan beide-pachtsrecht, 

1) O. a. in De Tijdspiegel, van December 1897, bl. 369. 


148 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

is het denkbeeld der onpartijdige zetting van den gebruikscijns 
vreemd; het beklemrecht kent, op ongezette tijden, 
geschenken aan den eigenaar, waaraan men in Groningen, 
vrijwel de eenige provincie die het recht kent, nu eenmaal 
gewend is, doch waarvoor een redelijke grond niet is aantegeven; 
het beklemrecht kent tusschentijdsche wijziging van 
de huursom niet. Zoo is er meer; de ontwerpers van liet 
grondenrecht der Zuiderzeeprovincie zullen dit nauwkeurig 
hebben natepluizen. 

Schuilt echter in deze denkbeelden niet dit gevaar, dat 
de zettings-commissies, geboren uit het besef dat de pacht 

vrije markt tot bezwarend hooge pachten drijft,-vorming ter 
in het andere uiterste zullen vervallen, den gebruiker te 
mild en den staat te schriel zullen behandelen ; dat zij, in de 
wetenschap van den oorsprong der nieuwe gebruiksrechten 
mede uit het erfpachtsrecht, zich te zeer op den gemeenlijk 
zeer lagen erfpachtscanon zullen inspireeren? 

Het is met dit gevaar als met vele andere: zoodra ontdekt, 
verliest het van zijn bedenkelijkheid. Aan die commissies 
'kan als bedoeling van het nieuwe instituut worden ingescherpt: 
de betaling van een redelijken gebruiks-cijns, lager 
dan abnormaal opgeschroefde pachten van de vrije markt, 
maar heel wat hooger dan het sommetje dat zou kunnen 
volstaan als simpele erkenning van andermans eigendomsrecht, 
een cijns van zoodanig bedrag als den gebruiker laat een 
betamelijk ondernemers-inkomen,, den staat een niet te schamele 
rente van zijn kapitaal, en met zoodanige bedingen, dat tusschen 
beide partijen de risikoos naar billijkheid worden verdeeld. 

Volkomen zuiver zal deze verdeeling niet werken. Maar 
op den duur komt ruime ervaring beschikbaar. En in geval 
van twijfel, maar vooral als een nieuwe pachter de plaats 
betrekt, behoeven zijn belangen die van het Zuiderzeedomein 
niet naar den achtergrond te dringen. De boer, die door 
een matigen maar niet te lagen cijns wordt afgeschrikt, is 
niet de man van durf en uithoudingsvermogen, om wien, 
vooral in de eerste tientallen van jaren, de versche, kale en 
gure, maar vruchtbare Zuiderzeegrond roept. 

De overige gevolgen der inpoldering eischen minder 
ruimte, want er schuilt minder onzekerheid in. 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

Als jaarlijks 10.000 bunders beschikbaar komen, die, 
neemt men aan, 2000 paar werkende handen vragen, liefst 
niet van jonggezellen maar van huisvaders in de kracht des 
levens, dan neemt, als het gemiddelde gezin bestaat uit man, 
vrouw en drie kinderen, het vraagstuk dezen vorm aan: 
heeft Nederland jaarlijks wel een dergelijk bevolkings-overschot 
in die bevolkingsgroepen, die deugen voor het werk 
en het leven in de nieuwe polders ? 

Onze landbouwende bevolking nam toe van 1889 1899 
1909 van 524.624 tot 570.278 tot 616.565. Te langzaam 
voor het beoogde doel om gedurende een twintig jaar jaar


.

l 10.000 personen aan de Zuiderzee-provncie aftestaan ? 
Het lijkt maar zoo, want de toeneming der geheele bevolking 
gaat in een sneller tempo: van 4.511.415 tot 5.104.137 tot 
5.858.175; dit wijst op den trek naar de stad van overtolligen 
ten plattelande; ook de emigratiecijfers moeten grootendeels 
uit landverhuizing van plattelanders worden verklaard; 
en de sterke toeneming van het kleine land- of tuinbouw 

alle provinciën laat zich, behalve uit verbeterde-bedrijf in 
cultuur-methoden, ophelderen uit wanverhouding tusschen 
vraag naar en aanbod van grond. 

Het is aannemelijk, dat het beschikbaar komen van Zuider 

stijging der pachten in de oude provinciën zal-zeegrond de 
temperen of tot staan brengen; de landhonger, die nu de 
boerenzoons drijft tot ' het opjagen van de pachten, of drijft 
naar de stad, of jaagt over zee, zal dan binnenslands een 
beteren uitweg vinden, totdat ook de Zuiderzeepolders vol 
zullen zijn. Maar de dan behaalde winst zal toch een stevig 
brok volkskracht voor Nederland hebben behouden, dat 
anders noodoedrongen een onwelkom stadsemplooi zou hebben 
gezocht (maar niet altoos gevonden) of een toekomst in 
Amerika, beter dan het vaderland bood. 

Hoeveel grond nu precies per jaar beschikbaar kan komen 
en kan worden uitgegeven men rekent doorgaans met 
dat gemiddelde van 10000 hectaren is vooraf niet te 
zeggen. Het is een vraag van waterstaats- en agrarische 
techniek en van economie beide, met meer dan één onberekenbaren 
factor, vooral aan den kant der economie: hoe 
intens zal de landhonger werken, de vraag naar den aangeboden 
grond? Maar deze onberekenbaarheid kan niet veel 


150 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

kwaad. Men zal het telkens tijdig genoeg ervaren. En als 
de ondervinding leert, dat het gemiddelde van 10000 te 
hoog is geschat, dan zal per jaar wat minder honger aan 
land. zijn te stillen, maar dan zullen langer dan twintig jaar 
er hongerigen kunnen worden gespijsd. Wel zou dit een 
vooraf opgezette rentabiliteitsberekening, gebaseerd op het 
genoemd gemiddelde als bron van reeds tijdens het werk 
vloeiende inkomsten, verstoren. Doch dit zou enkel dan 
fataal zijn, indien niet het geheele werk een breeden veilig 

aanwees, het geheel dier middellijke voordeelen,-heidszoom 
die zullen voortvloeien niet uit de inpoldering, de landwinst, 
maar uit de afsluiting, de waterstaatswinst. 

De vraag is wel gesteld, en ampel behandeld, welke beteekenis 
de Zuiderzee-onderneming zal hebben als strijd 

tegen de werkloosheid. De vraag werd niet altoos-middel 
zuiver gesteld en men heeft van de zijde der voorstanders 
wel overdreven. Reeds meer dan twintig jaar geleden merkte 
een bestrijder van het plan 1) op : „Dat de arbeidsvraag, die 
de uitvoering der onderneming in het leven zou roepen, 
voornamelijk de richting der nationale productie eenigszins 
zou wijzigen, doch haar waarschijnlijk weinig zou verhoogen, 
dat de arbeiders die aan en voor de inpoldering zullen worden 
te werk gesteld, bij het uitblijven daarvan niet ledig langs 
's heeren straten zullen slenteren .... wordt meestal nauwe lijks 
in aanmerking genomen." En voor een paar jaar, in 
1912, toen de Nationale Vereeniging tegen de Werkloosheid 
het vraagstuk liet bepraeadviseeren en bespreken, heeft mr. 
Tasman dezelfde waarheid nog eens in herinnering gebracht. 
Hierin steekt ongetwijfeld veel waars. Het kapitaal, dat in 
de Zuiderzee-onderneming wordt gestoken, beteekent: vraag 
naar arbeidskracht. Wordt het niet in dijken en polders belegd, 
dan blijft het hierom niet werkloos liggen, dan wordt 
het gestoken in andere bedrijven en lokt daar den arbeid heen. 

Er is weinig tegen intebrengen, behalve toch dit eene, 
dat niet zonder belang is: de vraag naar arbeidskracht, die 
zal uitgaan van de afdamming en drooglegging, gaat uit tot 
nederlandsche arbeiders, is goed vaderlandsche werkver


1) Mr. F. S. van Nierop, in De Economist van 1897 I bl. 93. 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

schaffing; en ditzelfde weten wij niet van de belegging der 
paar honderd millioen, die gekozen zal worden door 's rijks 
geldschieters, groote en kleine, als het Zuiderzeeplan onuitgevoerd 
blijft; wordt dit belegging buitenslands, dan zal zij 
werkloosheid van buitenlanders kunnen lenigen en heeft de 
nederlandsche werklooze geen anderen troost dan dien van het 
leerstuk der theoretische staathuishoudkunde, dat uitvoer (ook 
uitvoer van kapitaal) vorderingen schept op het buitenland, 
die dit buitenland aan ons, dit is aan onze coupons knippende 
beleggers, betalen moet. Voor onze werkloozen is deze troost 
van de gunstige betalingsbalans inderdaad te schraal. 

Met dit voorbehoud intusschen, dat niet ontbreken mag, 
kan men gewonnen geven, dat werkverschaffing onder de 
voorname argumenten ten gunste van het Zuiderzeeplan geen 
plaats verdient. Van het Zuiderzeeplan, wel te verstaan, 
als daad van indijking en droogmaking. 

Doch het plan laat zich, met wijder perspectief, ook 
anders bezien. 

Als de nieuwe polders er zijn, droog en verkaveld, als de 
wegen en kanalen er liggen en de huizen er staan, dan is er 
blijvende werkgelegenheid en voedsel voor minstens tweehonderdduizend 
Nederlanders meer. En nu kan men twisten 
of zoo iets meetelt voor de werkloosheidsvoorziening, bij de 
vraag, hoe de schommelingen om het punt van evenwicht 
tusschen vraag en aanbod van arbeidskracht het best worden 
geëfend. Werkloosheid zal er ook dan in Nederland wel 
zijn; ook dan zullen die schommelingen niet ontbreken, en 
het nageslacht zal misschien vragen wat wonder men in het 
begin der twintigste eeuw toch wel van die drooglegging 
heeft verwacht. Maar dan zal dit nageslacht toch vergeten, 
dat het woont in een grooter Nederland met ruimte voor 
meer werkers dan dat, waarin de enthousiasten van 1912 zich 
te eng behuisd gevoelden en dat zij hierom hebben verruimd, 
aldus temperende den trek naar de stad en de landverhuizing, 
die ook symptomen van werkloosheid zijn. 

IV. 
De gevolgen der afsluiting. Staan zij achter in belangrijkheid 
bij die der inpolderingen? Misschien ja; zij zijn trouwens 


152 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

moeilijker onder cijfers te brengen. Toch maken juist zij 
het plan-Lely tot wat het is, een plan van veel grootscher 
conceptie dan dat eener landaanwinning op ruimer schaal 
dan nog ooit met één slag door Nederland op het water 
bevochten werd. Het zoetwatermeer achter den afsluitdijk, 
Lely's oplossing van het netelig IJsel-vraagstuk, dat aan 
vroegere plannen dwars zat, waarmee men geen weg wist, 
heeft den IJsel van beletsel tegen de droogmaking in haar 
sterken bondgenoot verkeerd. Het vangt het Ijselwater op, 
bewaart het zoolang dit noodig is en spuit het overtollige bij 
Wieringen's noordoostpunt, levert het desgewenscht aan de 
omliggende gewesten of neemt van deze, als zij water te 
veel hebben, van hun overvloed zooveel over als zij begeeren 
te missen. 

Bij het doorwerken der Zuiderzee-literatuur treft de bezadigdheid, 
waarmede deze kant van het plan pleegt te 
worden ontvouwd, een soberheid waarin de vader van het 
plan is voorgegaan. 

De voordeelen, aan de afsluiting verbonden, zullen niet 
van dien aard zijn, dat deze als afzonderlijk werk, afgescheiden 
van droogleggingen achter den dijk, zou behooren 
te worden ten uitvoer gelegd. Aldus de meening, die de 
ingenieur Lely der Zuiderzee-vereeniging uitsprak aan het 
slot van de vijfde zijner acht technische notaas. 

De staatscommissie van 1892 sloot zich bij deze meening 
aan en hetzelfde deed de minister Lely in zijn toelichting 
op het ontwerp van 1901. 

Gij zijt te bescheiden, merkten inmiddels Van der Houven 
van Oordt en Vissering in hun „Economische Beschouwingen" 
aan. En in de periode-Regout heeft, bij de bespreking der 
waterstaatsbegrooting van 1911, ook het Eerste Kamerlid 
Lely erkend, dat „sedert ... nog meerdere gegevens verzameld 
(zijn) en het gebleken (is), dat de indirecte voor 

bepaaldelijk voor Friesland en Noord-Holland van-deelen 
veel grooter beteekenis zijn dan aanvankelijk verondersteld 
is en dat die voordeelen zelfs voor sommige jaren 
op enkele millioenen per jaar kunnen worden geschat." 

In de toelichting op het ontwerp van September '16 
ontmoet men deze, toch nog voorzichtige, uitlating niet. 
Grootendeels trouwens schreef zij de toplichting van vijftien 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

jaar geleden na en de daaruit zooeven hier herinnerde aan 

bij de meening van staatscommissie en van nota V-sluiting 
vindt men er terug. Wat haar steller toch niet belette op 
een andere plaats in dezelfde toelichting zij rammelt wat op 
dit punt te verzekeren, dat thans niet meer zooals in 1901 
is aantenemen, dat geenerlei direkte baten tegenover de 
kosten van den afsluitdijk zullen staan. 

Men toetst deze uitspraken het best aan de konkrete gevolgen 
zelve der afsluiting. 

Welke zijn zij? 

Daar is in de eerste plaats een groep onbetwistbare voor 

waarvan alleen onzeker is hun cijferbedrag.-deelen, 
Dan blijven hiernaast twee problemen over, waarvan een 
als opgelost mag worden beschouwd, dat der Zuiderzee 

wel genoegzaam bekeken vraagstuk, en-visscherij, het nu 
dat der landsverdediging, dat in het ontwerp van 1916 in 
nieuwen vorm aan de orde is gesteld. 

Bezien wij de voordeelen eerst. Klein en groot vindt men 
er dooreen. 
De spoorwegverbinding tusschen Holland en de noorde 

provinciën wordt, zoodra de treinen den afsluitdijk zullen-lijke 
berijden die er toch komen moet en dan gratis een baan 
verschaft 56 kilometer korter; bij besloten \vater blijft 
men zeker van een dubbele verbinding. 

De schipperij ruilt een vaak woelige Zuiderzee, met veel 
ijsbezwaar bij vorst, in tegen het Ijsel-meer waar kalmer 
water en minder ijs wordt verwacht; zij wint bij den ruil 
ook doordat zij voortaan, bij gunstigen waterstand en na 
rivierverbetering, even goed als langs het Merwedekanaal 
langs Ijsel en Ijsel-meer Amsterdam zal kunnen bereiken; 
zij krijgt nieuwe kanalen: van Harlingen naar Piaam en van 
den Ketel naar Muiderberg, en een verbeterd Zwolsche Diep 
(de laatste twee werken trouwens houden, behalve met den 
afsluitdijk, ook met de inpolderingen verband); de Zuiderzee havens 
achter den afsluitdijk zullen, omdat het Ijselmeer een 
lager peil krij t dan de Zuiderzee, worden verdiept, maar 
dan ook ophouden de tij-havens van thans te zijn, alleen bij 
hoog water toegankelijk; te allen tijde zullen zij met het ijselmeer 
goede verbinding hebben. 


154 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

Inzake waterkeering lokt nog wel zoo groote winst. Achter 
den afsluitdijk zullen nog slechts meerdijken noodig zijn, 
goedkooper in aanleg en onderhoud dan zeedijken zijn; achter 
-deze meerdijken zullen de polders veiliger liggen dan achter 
de dijken van de Zuiderzee, de eeuwig onbetrouwbare, en 
zij zullen een makkelijker bemaling hebben dan op een 
immer wisselenden zeeboezem; ook zal het uit zijn met de 
thans geregeld terugkeerende en vaak zeer schadelijke overstroomingen 
van veel oeverland in Overijsel en Utrecht. 
Komt er toch nog een dijkbreuk — de kans is klein de 
+overstrooming met het zoete meerwater dreigt met lager 
verliesbedrag dan thans een inval van zout of brak Zuiderzeewater 
doet. En soortgelijk gunstig onderscheid zal de kwel 
door de dijken aanwijzen, het verschil tusschen een zoeten 
en een zouten kwel. 

De belangrijkste voordeelen zijn hiermede echter nog niet 
genoemd: die voor de waterloozing en de waterverversching 
der naastgelegen streken. Hierop wordt kennelijk in de latere, 
de wat optimistischer uitlatingen van dr. Lely met name gedoeld. 

De uitwatering van Friesland, van het gebied van het 
Zwarte water en de Overijselsche Vecht, van het Ijselgebied, 
van de Eem en de Geldersche vallei, van de Utrechtsche 
Vechtlanden, van Noordholland, kan eindelijk naar behooren 
in orde komen. In Friesland, dat het telkens terugkeerende 
nadeel uit waterbezwaar wel het scherpst van al de naastliggers 
der Zuiderzee ondervonden heeft, is inmiddels op 
het Ijselmeer niet gewacht; het al te waterrijk noordergewest 
zorgde al, met rijkssteun, voor zichzelf ; zoo komt bij Tacozijl 
even bewesten de Lemmer, een machtig stoomgemaal; maar 
de werken, nu in aanleg, zullen ook binnen het kader van 
het Ijselmeer-plan passen: men zal dan in Friesland scheutiger 
kunnen zijn met water-inlaten naar behoefte uit het Ijselmeer 
dan men het thans durft zijn met de zoutwater 

aan de Zuiderzee, pijnlijke noodzakelijkheid als-ontleening 
de scheepvaart vaarwater tekort komt; er zal dus eventueel 
meer water vallen uittemalen, en bovendien, al zal de opvoerhoogte 
kleiner zijn doordat het peil van het Ijselmeer 
beneden dat der Zuiderzee zal blijven, van de machines zal 
hierom niet minder, eer meer worden geëischt. 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

Wat dit waterbezwaar voor Friesland beteekent ? 

In 1903 werd in verband met een sinds verlaten plan van 
indijking der Lauwerszee de omvang der hoogwaterschade 
onderzocht, in dat jaar toegebracht aan gras en hooi. De 
zuinig gehouden raming kwam op f 1.000.000. Twee maal 
hooger is het schadebedrag, dat men ten laste van den 
natten zomer van 1894 vindt vermeld. 

Bij uitstek leerrijk is hier het met medewerking van vele 
deskundigen samengestelde rapport-Rengers. 

Het juiste midden van net water genoeg is voor Friesland 
totnu haast onbereikbaar geweest, terwijl „voldoende" water 
dan nog alleen ziet naar de hoeveelheid; dat dit water verzilt 
pleegt te zijn door zijn herkomst uit zee, is sinds lang als 
vanzelfsprekend aanvaard; intusschen vreet dit brakke water 
de stoomketels der zuivelfabrieken aan, belemmert het den grasgroei, 
verlaagt het de qualiteit van het gebraakte vlas, bezorgt 
het miltvuur aan het vee, doodt of verjaagt het de visch. 
Slechts ten deele zijn al deze nadeelen onder cijfers te brengen 
; dat het juiste cijfer niet laag kan zijn, springt echter 
in het oog. 

Maar, zal men vragen, waarom laat dan Friesland dien 
onwelkomen gast binnen, houdt het niet zijn Zuiderzeesluizen 
zorgvuldig toe? 

Omdat het dan te weinig water heeft en het de nadeelen 
van een watertekort kent als nog veel ernstiger dan van 
teveel. Het is met het water in deze provincie hollen of 
stilstaan. Als zij in het voorjaar van het winterwater, dat 
haar goeddeels blank zette, zich verlossen moet, dan weet 
zij niet wat de zomer brengen zal, droogte of regen. Spuien op 
Zuiderzee of Wadden bij gunstige zeestand- en windverhoudingen 
is tegen den regen het eenig middel; binnenlating van 
brak water tegen de droogte. Bloot het gelukkige toeval kan 
hier het juiste midden (van tóch nog brak water!) doen 
vinden en dit gelukkig toeval laat Friesland doorgaans in 
den steek. Eerst het Ijselmeer met zijn standvastig peil 
zal de bergplaats van zoet water brengen, waarin Friesland 

en Noordholland leeft onder dergelijke, schoon niet zdó 
ongunstige omstandigheden zijn water loozen kan als het 
te hoog komt; en dit zonder vrees voor toekomstige 
watertekorten; want komt er dan een droge zomer, het 


156 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

Ijselmeer zal te allen tijde gul genoeg kunnen zijn om de 
krapte aan te vullen met water van een hoedanigheid als 
friesche koeien en friesche visschen nooit nog hebben 
geproefd. 

Waarin bestaan dan deze nadeelen van de waterkrapte? 
Zij bestaan onder andere hierin, dat de schipperij in de 
modder verloopt, dat brak water (en in onvoldoende hoeveelheid) 
de honderdduizenden koeien laven moet, dat de 
hooilanden verdorren (en een verlies van een derde van den 
hooi-oogst beloopt reeds een kleine f 3.000.000), dat aan 
de visch door gordels van bedorven water de trek naar de 
voedzame klei-vaarten van het noorden wordt belet en zij. 
door verkleind gebied en verlaagd boezempeil te hoop wordt 
gedreven in een mate, die roofvangst zoo goed als onvermijdelijk 
maakt. 

De Zuiderzee ziet zwart van zonden. Zij knaagde, de 
eeuwen door, aan het omliggend land. Waar zij het niet in 
water kon verkeeren, daar wist zij het toch te vergiftigen 
met haar zout. Zij verdient den verdelgingsoorlog zonder 
genade. Zij dekt goeden grond van klei en zavel. Die 
grond moet haar ontnomen worden. Wat zij dekt aan zand 
mag zij behouden, maar behouden niet als zee, doch als 
meer, welks taak zal zijn, goedtemaken wat zijn voorganger 
bedorven heeft. 

Inpolderen alleen T laat de helft van het werk ongedaan. 
Afsluitdijk en inpolderingen samen scheppen het Ijselmeer, 
dat met deze ongedane helft het te zijner tijd en op den 
duur zal weten klaar te spelen. 

Zoo staat de stelling -overeind, dat naast de onmiddellijk 
tastbare voordeelen der Zuiderzee-onderneming (de winst aan 
grondgebied) er middellijke voordeelen zijn (de gevolgen 
van afsluitdijk en zoetwatermeer) die áók medewegen. Die 
desnoods niet behoefden meetewegen. Bij matige raming 
van de waarde der te , winnen gronden kan het volledig 
plan, naar we zagen, financieel reeds uit. De dijk van de Van 
Ewijcksluis over Wieringen naar Piaam wordt er niet minder 
aantrekkelijk door. Wat hij in de toekomst aan voordeel 
van vermeerderde welvaart in uitzicht stelt, men boekt het 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

gaarne als reserve voor, bij groote waterstaatswerken altoos 
mogelijke, tegenvallers en bejammert alleen, dat de juiste 
omvang dezer reserve zich kwalijk meten laat. 

Onmeetbaar trouwens in elk harer onderdeelen is zij 
niet. Enkele cijfers zijn wel beschikbaar. En vooral zoo men 
hieraan vasthoudt, dat deze cijfers maar een deel der voor 

vertegenwoordigen, winnen zij aan draagkracht. -deelen 

Men stelle ze tegenover de kosten van den dijk met 
toebehooren. De laatste raming (die van het ontwerp-1916) 
bedraagt hier f 66.000.000; het ontwerp neemt aan, dat 
ook dit bedrag in de waarde der inpolderingen zal worden 
teruggevonden. 

En indien nu eens, niet wiskunstig werd bewezen, doch 
alleen maar als lang niet ondenkbaar werd aangetoond, dat 
de afsluitdijk zich zelf betaalt ? Dan zou hiermede zijn bloot 

voor berging van tegen-gelegd die breede veiligheidszoom 
voor onzen voorzichtigen landaard zoo wondere-vallers, die 
bekoring heeft. 

Welnu, een becijfering van dit slag is wel optezetten. Wie 
in de literatuur over den afsluitdijk naar precieze cijfers 
graaft, vindt de volgende: 

Besparing op onnoodig geworden verbetering 

van den Utrechtschen Vechtboezem, geschat op 

f 800.000, jaarlijksche rentebesparing op den 

voet van 4% pCt. derhalve van :.............. ,f 36.000. -


vermijding der jaarlijksche extra-kosten in 

Friesland van het schoonmaken der met brak 

water gevoede stoomketels :............. 4 .. 0 . „ 82.000. 


jaarlijksche besparing op het onderhoud der 

dijken, zeeweringen en havenwerken (met in


achtneming der onderhoudskosten van den af


sluitdijk), in de toelichting op het ontwerp-1916 

geschat op minstens :........................ 120.000.


hoogere jaarlijksche opbrengst van gras en 

hooi in Friesland 1) ........................... „ 1.000.000 . — 


1) f 1.000.000 is het schadebedrag van een zomer met hoogen 
boezemstand ; lage boezemstanden, die veel schadelijker zijn (het verlies 
van een derde van den hooi-oogst komt al dicht bij de f 3.000.000), 
komen veel vaker voor; volgens het rapport-Rengers viel in de vijftien 
jaren na 1894 maar één zomer, waarin de friesche boezem niet daalde 
beneden zomerpeil; in de toekomst zal de vervanging van brak door 
zoet water de qualiteit van gras en hooi verbeteren. 


158 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

hoogere jaarlijksche opbrengst van het melk


vee, ad f 5.— per rund, over 176682 koeien 

in Friesland en ± 100.000 in Noordholland en 

elders, samen 275.000 1) ....................... „ 1.375.000.-


f 2.613.000. — 
zeg rond f 2.600.000, d. i. van f 66.000.000 ruim 3.93 %. 

Wat beteekent dit? Dat, als de 66 millioen moeten worden 
geleend tegen 41/2 0/0, van het benoodigde jaarlijksche rentebedrag 
(f 2.970.000) ruim 87 Obo zijn compensatie vindt in 
een vijftal der vele voordeelen van wat men koopt voor 
deze 66 millioen. Leent de staat, als bij de derde oorlogsleening, 
tegen 4 0/e op een koers van 97 0/0, wat op een 
rentevoet van 4.123 o/„ neerkomt, dan ontbreekt aan de 
jaarlijks benoodigde rentesom van f 2.721,180 maar meer 
ruim een ton. Slaagt mr. Vissering's denkbeeld der laag 
rentende Zuiderzeebrieven, dan bedruipt zich de afsluitdijk 
alleen uit dit deel zijner batige gevolgen reeds ruim. 

Acht men de berekening geflatteerd ? Dan worde overwogen,. 
welke voordeelen zij onder meer niet vermeldt: de baten, 
die de dijk schenkt in de veiligheid van het gebied, dat hij 
afsluit, en in de kortere treinverbinding, en de voordeelen 
der betere waterloozing en waterverversching der naast-a 
liggende gebieden, voorzoover niet bestaande in hoogere 
waarde van gras en hooi in Friesland en van het melkvee 
daar en elders: men denke aan besparing op loozingskosten, 
aan de stoomketels der zuivelfabrieken in Noordholland 
en aan de meerdere opbrengst van het land in 
deze provincie, aan de waardestijging van den veestapel 
na aftrek van de melkkoeien, aan de verbeterde mogelijkheid 
van zoetwatervisscherij in Friesland en Noordholland, 
aan de verbetering van het scheepvaartverkeer in Friesland 
en daarbuiten, aan de winst voor de vlasbereiding. 

1) De Jaarcijfers 1914 geven voor Friesland op 31 December 1914 

176.682 melk-en kalfkoeien, voor Noordholland, Utrecht en Overijsel 
samen ruim 300.000, maar van deze gewesten komt slechts een deel, 
voor Noordholland trouwens het grootste deel, dat benoorden het Y, 
hier in aanmerking; de greep van 100.000 is willekeurig. De f 5.— zijn 
in deze een gebruikelijke en waarschijnlijk niet hooge schatting; het 
rapport-Rengers bericht, dat uit de gecontroleerde opbrengst van melk 
in het droge jaar 1904 een kleinere opbrengst van melk bleek van ge 
koe, in vergelijking met een jaar, waarin er wel-middeld f 5.— per 
voldoende water was, maar natuurlijk min of meer brak. 


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

De afsluitdijk betaalt zichzelf, is een niet strikt bewijsbare, 
maar geenszins onaannemelijke stelling. 

Mits natuurlijk de staat de ondernemer der afsluiting zij; 
een particulier ondernemer laat al deze winst aan welvaart. 
koel, behalve als deugdelijk argument om van den staat een 
subsidie te vragen. Dezelfde redenen, die subsidieering van. 
particuliere werkzaamheid, indien deze hier kon worden 
toegelaten, wettigen zouden, wettigen evenzeer een gezonden 
staatsdurf, die bij het lokken van zoo belangrijke winsten 
voor de volksgemeenschap weet toetegrijpen, ook al is. 
niet alle risiko met volkomen zekerheid tot nul herleid. 

V. 
De bestaande Zuiderzeevisscherij is met het plan van 
afsluiting en drooglegging, ja eigenlijk reeds met dat der 
drooglegging alleen, ter dood veroordeeld. 

Dit sluit een plicht tot onbekrompen schadeloosstelling in.. 
Niets minder, maar ook niets meer. Het bedrijf, dat verdwijnen 
gaat, verschaft aan nog geen vijfduizend beroepsvisschers 
met hun gezinnen een dunne snede broods; vaak 
moet de bedeeling nog bijspringen. Het is niet een welvarend, 
het is een kwijnend bedrijf. Het bedrijf, dat komen 
gaat, het landbouwbedrijf in de nieuwe polders en alle ambacht 
en nering, die daaruit zullen kunnen leven, waarborgt aan 
zeker tweehonderdduizend menschen een goed bestaan. En 
uit het verslag der Heide-Maatschappij aan de Zuiderzee vereeniging 
volgt, dat in het Ijselmeer en de nieuwe pol 

duur een zoetwatervisscherij mogelijk-derwateren op den 
wordt, die, bij rationeele vischteelt, een nettoopbrengst (in

-

pacht van vischwater) zal kunnen opleveren, niet ver bene-
den de gemiddelde bruto-opbrengst der huidige Zuiderzeevisscherij, 
die in de toelichting op het aanhangig ontwerp op, 
f 2.000.000 per jaar -wordt gesteld. 

Er zijn er geweest, die ƒ3.500.000a ƒ4.000.000 schatten. 
Geven wij de volle maat. De gemiddelde bruto-opbrengst 
van thans zij f 4.000.000. En stellen wij hiernaast niet de 
pachtwaarde van het toekomstig zoetwatergebied, maar de 
te wachten opbrengst van het toekomstig land. Reeds haar 
netto-bedrag wordt eenige keeren zoo groot; zelfs bij een 


160 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

haast ondenkbaren tegenvaller van slechts f 50 pacht per 
bunder leveren de 200.000 hectaren al f 10.000.000 op. 
Met deze vergelijkingen is de keus beslist. Over het hoe 
en hoe groot der vergoedingen (de toelichting van laatst 

verhoogde de ƒ4.500.000 der staatscommissie-leden September 
tot f 6.000.000) kan de beslissing gevoegelijk vallen, zoodra 
het doodsuur der visscherij in zicht komt. Veel belangwekkend 
voorwerk trouwens is zoowel door de staatscommissie 
als door de Zuiderzee-vereeniging en te harer voorlichting 
door een aparte visscherij-commissie reeds verricht. Vooral 
de arbeid van deze z.g. commissie-Neeb is een mooi voor 

onderzoek, haast te veel eer, is-beeld van konkreet bedrijfsmen 
geneigd te zeggen, aan dit in het groote kader van het 
Zuiderzeeplan niet zeer belangrijk detail. 

Maar de defensie! 

Zij speelt haar rol, sinds om harentwille het verslag der 
staatscommissie van '92 veranderingen bracht in het plan der 
Zuiderzee-vereeniging, bijvoorbeeld de met offers van grond 
betaalde verbreeding van het kanaal Amsterdam I jselmeer 
van 1500 op 5000 meters, moeilijker te overschrijden door 
een uit het zuid-oosten oprukkenden vijand, die de stelling 
Amsterdam zou willen aantasten uit het noorden. 

De staatscommissie trok f 10.000.000 voor.. defensie uit; 
het ontwerp-Lely van 1901 hield dit bedrag aan; vier vijfden 
van de ronde som (die, herinnerde de toelichting, niet meer 
dan een globale raming was) hielden verband met de afsluiting; 
het overblijvende vijfde was bestemd voor den hoornschen 
polder; het geheel zou bestemd worden voor vermeerdering 
en verbetering van het materieel der zeemacht en van de 
doode weermiddelen der landkrachten, hulpmiddelen voor 
inundatie inbegrepen. 

Men wist reeds toen, dat moeilijkheden voor de landsverdediging 
waren te wachten; ook wist men, dat zij er 
waren om overwonnen te worden. 

Over den afsluitdijk kunnen ook vijandelijke troepen marcheeren, 
om zonder landing Noordholland binnentetrekken, 
Den Helder aantevallen van de landzijde en Amsterdam 
uit het noorden; ook ducht men als gevolg van den afsluit 

verdieping der zeegaten, die bedreiging van Den Helder-dijk


VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

van een nieuwe zijde mogelijk zou maken. Allerlei nieuwe 
verdedigingswerken zijn dus noodig. 

Hiertegenover echter zag men voordeelen: de toegangen 
tot het Ijselmeer kunnen en zullen te nauw voor vijandelijke 
pantserschepen worden gemaakt; de afsluitdijk zal concentratie 
en mobilisatie vergemakkelijken; het Ijselmeer maakt inundatie, 
met zoet water immers, minder schadelijk en vergemakkelijkt 
haar, doordat men het peil van het meer, anders 
dan dat der Zuiderzee, in de hand zal hebben. En ook 
hier bleek nog een voordeel van den afsluitdijk: inpolderingen 
zonder dezen zouden, althans wat de twee oostelijke polders betreft, 
op bezwaren van defensie onherroepelijk moeten afstuiten. 

Onder de zevenentwintig leden der staatscommissie waren 
zes tegenstanders van het plan, maar geen hunner was het 
op militaire gronden, en de vier militaire leden stemden 
allen vóór. 

In het wetsontwerp van 1916 zet de defensie een strenger 
gelaat. Zij verbiedt te beginnen met afsluitdijk en inpolderingen, 
alvorens een nieuw onderzoek zal zijn ten einde 
gebracht „mede in verband aldus de toelichting — met 
den thans woedenden oorlog, waarvan de geschiedenis nog 
moet worden geschreven en waarvan men zich de lessen 
nog ten nutte moet kunnen maken." 

Wat verder volgt hetgeen reeds nu als zeker kan 
worden aangenomen -- blijve hier achterwege. Niet wat de 
regeering zeker acht, maar hare onzekerheden deren het 
Zuiderzeeplan. 

De Kamers mogen het aannemen, de Koningin het be


krachtigen en dr. Lely het contrasigneeren, ja, maar als 

bloote schal van wenschelijkheid tot tijd en wijle de 

geschiedenis van „den thans woedenden oorlog" zal zijn 

geschreven en Oorlog zich de lessen ervan ten nutte zal 

hebben gemaakt. 

De voorzitter der Zuiderzee-vereeniging heeft aanstonds 

dit onderdeel van ontwerp en toelichting als de zeer zwakke 

zijde van het regeeringsvoorstel, als „betreurenswaardige 

oorzaak tot verder dralen," aangewezen: het spant de 

paarden achter den wagen; „de militaire maatregelen zijn geen 

hoofdzaak, doch gevolg; moet nu een zoo krachtig middel tot ver


1917 II. 11 


162 VAN ZEE TOT MEER EN LAND. 

hooging van onze welvaart ongebruikt blijven tot de militairen 
theoretisch den nieuwen weg gevonden hebben in het doolhof 
van nieuwe uitvindingen op oorlogsgebied, of moeten wij 
beginnen met eerst onze welvaart en ons economisch weerstandsvermogen 
te verhoogen, en onze militaire verdediging 
daaraan pasklaar te maken ?" 1) 

Hieraan is niet veel toetevoegen. Misschien alleen 2) dat 
dit uitstel afstel is, omdat geen defensie-deskundige met 
zekerheid voorzeggen kan, wat invloed de afsluitdijk op onze 
noordelijke zeegaten zal hebben; zullen zij dieper worden, 
door felleren stroom, of verondiepen, door kleinere waterverplaatsing 
? ; men weet het niet vóór de dijk er ligt; en 
halt te roepen met aanleg van den dijk tot men weten zal, 
waar de nieuwe forten en hoevele er moeten komen, gelast 
dus het wachten tot in eeuwigheid. 

Als het één man ernst is met het Zuiderzee-plan, dan den 
vader van het plan, thans hoofd van Waterstaat voor de 
derde maal, naar den mensch gesproken zijn laatste kans op 
het vaderschap van afsluitdijk en Lely-polders, niet op papier 
maar in specie, beton en beploegde velden. 

Zoo iemand, dan heeft hij het zedelijk recht, aan Oorlog 
en Marine zijn termijnen te stellen. Achter zich weet hij de 
Zuiderzee-vereeniging, haar generaals en haar soldaten. Achter 
zich ons boerenvolk, dat schreeuwt om grond.-Achter zich 
ons gansche volk, zoodra het onbekrompen zal zijn voorgelicht, 
dat zijn twaalfde provincie opeischt die klaar ligt om 
veroverd te worden, dat haar defendeeren wil naar de 
generale staf het zal gelasten, en van niemand liever haar ter 
bearbeiding en ter verdediging ontvangen zal dan van hem, 
wiens geestelijke schepping zij reeds is, wiens stoffelijke zij 
worde nu binnen veertig jaar. 

D. VAN BLOM. 
1)In de Economisch-Statistische Berichten van 11 October 1916. 
2) Zie in hetzelfde weekblad een week later den beer C. W. de Visser. 


ONZE VADEREN IN CHINA, 

IV. 1734-1824. 
Na 1734 vermeldt het register „Realia" op de generale 
resolutiën van het kasteel Batavia, loopende van 1632 tot 
1805, geregeld regeeringsbesluiten met betrekking tot den 
handel te Canton, waaruit blijkt, dat die in vollen gang was. 
Zoo lagen bijvoorbeeld in 1735 tegelijk voor Canton twee 
Hollandsche schepen, naast vier Engelsche, twee Fransche, 
een Zweedsch en een Deensch. 1) 

In 1742 was blijkbaar nog geen voortdurende vestiging 
door de Compagnie te Canton gesticht, want toen bevalen 
gouverneur-generaal en raden „de commissianten om haar 
„uyterste best te doen tot erlanging van permissie tot het 
„overblijven van een carga ginter". 2) Doch het gelukte in 1749. 

Geenszins uitsluitend voor rekening der Compagnie werd 
de handel gedreven. De regeering te Batavia was zoozeer 
gesteld op particuliere aanvoeren, dat de landvoogd G. W. 
van Imhoff bij resolutie van 25 Juni 1743 aan particulieren toestond 
om van de door Amsterdam voorgeschreven zending van 
Compagnies-schepen gebruik te maken teneinde thee uit 
China naar Batavia aan te voeren, tegen betaling van 4 rijks 

pikol, en drie jaren later verminderde hij dat-daalders per 
bedrag zelts met een kwart „tot beter succes van het op 
„vragt beladen" van Compagnies-schepen in China. 3) Voor 

1) Prof. Douglas in The Story of the Nations, blz. 174. 
$) Realia. 
1) Ned.-Ind. Plakaatboek, blz. 18, 19 en 335. 



164 ONZE VADEREN IN CHINA. 

laatstgenoemde vracht brachten ook jonken en Portugeesche 
schepen thee naar Batavia; de eersten mochten echter niet 
„regtstreeks van China naar Makassar, Bandjermasin en 
,andere plaatsen om de groote Oost" varen, maar moesten 
eerst Batavia aandoen op poene van verbeurdverklaring. 1) 

Van dit verlof werd echter misbruik gemaakt en klachten 
werden kond van de Chineesche overheid, zooviel over 
wanordelijkheden als over aanvoeren van amphioen, terwijl 
ook Chineesche voortbrengselen werden ingescheept, slecht 
van hoedanigheid en buiten onze factorij om. Van Imhoff 
verbood dientengevolge bij resolutie van 19 Juli 1750, amphioen 
te Canton in te voeren en beval de respective 
„scheepsoverheden, geen andere kassen, kisten, balys enz. 
„in te scheepen dan diegene, welke haar gebleeken sal zijn 
„in de Hollandsche factorij te Canton gebrand en van daar 
„afgesonden te weesen"; voorts „dat de noodige ordre 
„gestelt (zal worden) tegen alle buytensporigheden der sche„
pelingen, soo op de Wamphose rheede als tot Canton aan 
„de wal". 2) 

Buitendien moest de eerlijkheid der carga's herhaaldelijk 
in twijfel getrokken worden. In 1743 werd hun daarom 
een commissie over hun omzet toegelegd, 3) maar dit bleek 
niet voldoende te helpen, zoodat de regeering in 1749 besloot 
hun een borgstelling op te leggen alsmede bijzondere eeden. 
Het geknoei duurde echter voort. 

Eindelijk zagen de Heeren Zeventien zich verplicht in te 
grijpen en moest men in 1756 te Batavia notuleeren: ,, Hee „
ren Meesters, den handel op China direct uyt Nederland 
„willende drijven, verbieden alle bezendingen van Batavia, 
„de huishouding te Canton moet worden opgebroken en 
„voortaan mogen de carga's geen goederen voor anderen 
„vervoeren". 

De ,directie van den Chineeschen handel en de benoe


1) Ned. Ind. Plakaatboek, 28 Januari 1746. „De aanleiding tot het 
„uitvaardigen van dit verbod was een klacht van den pachter van het 
„kerven van de Chinesche tabak te Batavia, wiens belangen (hij kreeg 
„als „tol" een tiende van die tabak) daardoor benadeeld werden, en 
,,vrees van de Regering voor een „sluykwerkje in specerijen." 

2) Plakaatboek V blz. 709. 

3) Realia. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

„ming der bediendens in Canton", tot dusver in handen van 
gouverneur-generaal en raden, werd nu door bewindhebbers 
opgedragen aan een comité uit hun midden, „de Chinaasche 
„commissie", en aldus is het sedert gebleven. 

De landvoogd J. Mossel gaf gehoorzaam last, 17 Juni 
1757, dat aan particuliere handelaren geen passen meer zouden 
worden verleend naar „Kanton, Macao en de geheele 
„gestrektheid der Cantonse Rivier"; voor „Limpho, Amoy, 
Jonkien en elders" bleef hij die verkrijgbaar stellen. Doch 
twee jaar later wordt de vaart van Batavia op Canton weder 
als van ouds hervat en veroorloven zich gouverneur-generaal 
en raden aanmerkingen „op den handel door de uyt 
„Nederland gezonden carga's gedreeven". 

De Heeren Zeventien bromden, van meening dat de particuliere 
handel „niet als ( dan) nadeelig voor de Compag„
nie of haaren handel geoordeelt zoude moeten werden"; 
en nu herhaalde, 10 Juni 1760, Mossel het verbod om aan 
particuliere „trafiquanten" passen te verleenen van Batavia 
naar China, daarbij echter „annachoda's" (schippers) van 
Chineesche jonken uitzonderende. Doch reeds drie jaren 
later zeilde zijn opvolger P. A. van de Parra in het oude 
zog, door verlof te geven, dat jaarlijks twee schepen voor 
Bataviasche particulieren een reis heen en weer „na China" 
mogen doen, aangezien het verbod onbillijk was tegenover 
hen, nu „vreemde natiën" die Chineesche reizen wel deden, 
ni. „op Macaosche of andere schepen". 

Ook hij zag zich genoodzaakt om dit verlof, 13 December 
1774, weder in te trekken. 1) Doch het gewenschte gevolg 
bleef uit, zoodat ten slotte de laatste en beruchte gouverneurgeneraal 
der Compagnie, W. A. Alting, in 1792 besloot: 
„Nadien de goederen, die van hier tot den handel in China 
„konnen werden gefourneerd, geenszints alle ruimte in de 
,aangelegde bodems zullen occupeeren, zo is goedgevonden 
„meede te accepteeren alle zodanige negotiegoederen als de 
»ingezetenen alhier genegen mogten sijn met Compagnies"
schepen derwaarts te zenden, en zulks tegen zodanige recog„
nitie als door de heeren meesters bepaald is voor de afzending 
„van goederen uit Nederland naar Cabo de Goede Hoop". 2) 

') Plakaatboek V I I blz. 653 en V I I I blz. 892. 
2) Plakaatboek XI blz. 450. 



166 ONZE VADEREN IN CHINA. 

Aldus blijkt onze handel op China in de praktijk geenszins 
een monopolie der Compagnie te zijn geweest. In het 
revolutie-jaar 1795 was het blijkbaar zelfs noodig de Chineezen 
aan te sporen om naar Batavia te komen ten handel, 
want toen werd aan „de anachoda's der Eymuysche (Amoy„
sche) jonken toegestaan met ieder jonk 500 Chineesche 
„nieuwelingen alhier aan te brengen ". 

De laatste resolutie van Batavia tot 1805 dagteekent van 
1797 en luidt: „geïnterdiceerd den uitvoer van contanten 
„naar China"; men had die, zooals bekend is, toen broodnoodig 
in de kolonie. 

Geen gewag maakt Realia van het plakkaat van 14 Juli 
1791, waarbij „de Algemeene Staten der Vereenigde Neder„
landen voor het eerst den theehandel (in Nederland) ten 
„behoeve van de Oost-Indischer Kompagnie tot een monopolie 
„maakten", 1) een besluit, dat, zooals dadelijk zal blijken, 
stand heeft gehouden na haar val. Zij veilde de thee te 
Amsterdam. 2) 

Al dien tijd leefde de factorij voort. Zoo besloten gouverneur-
generaal en raden in 1773 om een verzoek tot 
„verzending van militairen voor de wagt van de factorij ", 
van de hand te wijzen ( „te excuzeeren"), en een resolutie 
van 1787 spreekt van „de provisiën voor de factorij te 
„Canton", 

Op een vasten, wettelijken grondslag gevestigd was de 
handel te Canton niet, de rechten werden niet geheven 
volgens een openbaar tarief, consuls werden niet erkend. 
Teneinde nu voor hun klimmenden handel met China een 
bevredigende, vaststaande en officieele regeling te verkrijgen, 
zonden de Engelschen in 1792 hun eersten gezant naar 
Peking, graaf Macartney. Hij faalde volkomen, werd behandeld 
alsof hij een vazalstaat vertegenwoordigde en ver 

slechts verlof tot voortzetting van den handel te-kreeg 
Canton, zoolang dit den keizer zou behagen. Ten slotte 
werd hij weggezonden, omdat hij een ten geschenke mee


1) Rapport van de Centrale Afdeeling der Staten-Generaal nopens 
het ontwerp van wet van den Chinaschen theehandel, 10 December 1817. 

2) Memorie van Montalivet aan Keizer Napoleon van 11 Oct. 1811, 
afgedrukt in Dr. H. T. Colenbrander's Gedenkstukken der Alg. Gesch. 
van Nederl. van 1795 tot 1840, Den Haag 1911, zesde deel, blz. 195/6. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

gebracht planetarium had uitgegeven voor Engelsch werk, 
dat door Portugeesche zendelingen op bevel van den keizer 
werd onderzocht en toen bleek voorzien te zijn van Duitsche 
Inschriften en Duitsch werk te wezen. 1) Hij liet bij de 
Chineezen den indruk achter, dat de Engelschen evengoed 
als de Hollanders erkenden vazallen te zijn van het toen 
reeds over de 400.000.000 zielen tellende Rijk van het 
Midden, waaraan zelfs het verre Siam schatting betaalde, en 
hem werd een brief medegegeven aan George III, waarin 
deze als een onderworpen vorst werd toegesproken: „ U wer 
„Majesteits koninkrijk ligt op verren afstand aan de andere 
„zijde der zeeën, maar het neemt zijn plichten waar en is 
„gehoorzaam aan onze wetten, van de verte aanschouwende 
,,den glans van ons rijk en eerbiedig bewonderende de vol„
maaktheid van onze regeering. Uwe Majesteit heeft bood,, 
schappers afgezonden met brieven te onzer lezing; wij be.,, 
vinden dat zij zijn geschreven met passende gevoelens van 
„achting en eerbied; en daarom geneigd zijnde om de wen.
»schen van Uwe Majesteit in te willigen, hebben wij besloten 
„al de begeleidende geschenken aan te nemen. Met betrek„
king tot diegenen onder Uwer Majesteits onderdanen, diet 
.,,gedurende een langen loop van jaren met ons rijk hebben 
„handel gedreven, moeten wij opmerken, dat onze Hemel-„
sche Regeering alle menschen en volken beschouwt met 
„pogen van liefdadigheid en welwillendheid en Uw onder 

altijd behandelt met de grootste toegevendheid en-„danen 
„genegenheid. Daarom kan er te hunnen aanzien geen 
.,plaats zijn noch aanleiding voor pogingen van Uwer Majes„
teits regeering”! 2) 

De mislukking van deze zending gaf aanleiding tot een 
nieuw Nederlandsch gezantschap naar Peking in 1794 en '95, 
dat in die dagen algemeen de aandacht getrokken heeft en 
nog in den tegenwoordigen tijd door vreemde geschied 

vermeld wordt. Te Philadelphia verscheen in 1797-schrijvers 
het eerste verslag erover onder den titel: Voyage de 
J'ambassade de la Comp. des Indes Orientales hollan


') Vaderlandsche Letter•oefeningen, Amst. 1799, blz. 607, waar ver


wezen wordt naar het zoo dadelijk te vermelden werk van Moreau de 
St. Méry. 
2) Prof. Douglas, blz. 188 en vv. en voorts Prof. Wells Williams. 


168 ONZE VADEREN IN CHINA. 

,,daise vers 1'Empereur de Ia Chine en 1794 et 1795, tiré 
,du journal d'André Everard van Braam Houckgeest, chef 
„de la Direction de la Comp. des Indes Orientales hollan„
daise a la Chine et second dans cette ambassade, publié en 
Jranqais par M. L. E. Moreau de St. Méry." Een Hol 

uitgave zag te Haarlem in 1804 het licht, terwijl-landsche 
voorts de reis uitvoerig behandeld is geworden door de 
Guignes, een der deelnemers en die lang te Canton gewoond 
heeft, in diens waardevol werk „Voyage à Peking, Manille 
„et l'Ile de France (en 1784-1801) par M. de Guignes, 
„resident de France à la Chine, Paris, 1808". 

Deze van Braam Houckgeest was toen hoofd van onze 
factorij te Canton. 1) Tot 1758 was hij zee-officier van de 
republiek geweest, had zich toen als supercarga voor de 
Oost-Indische Compagnie naar Canton begeven, was daar 
gebleven tot 1773, had vervolgens tien jaren lang in Gelder-land 
gewoond en zich daarna als koopman en planter in de 
pas geboren Vereenigde Staten neergezet, namelijk in Zuid-
Carolina. Het was er hem niet naar den vleesche gegaan 
en hij had daarom een hernieuwde benoeming te Canton 
gevraagd en gekregen. 

Hem nu deed een mandarijn het voorstel, dat de Compagnie 
een gezantschap zou zenden naar Peking om den 
keizer geluk te wenschen met de zestigste verjaring van zijn 
troonsbestijging. Van Braam, in tegenstelling van Macartney 
bekend met Chineesche gebruiken, zou door zulk een gezantschap 
de rechten en het aanzien van de Compagnie in 'China. 
versterken. De Guignes, die blijkens zijn bovenstaand geschrift 
Van Braam vijandig gezind is geworden, verklaart. 
deze aansporing van de Cantonsche overheid als een poging 
om, als tegenwicht voor de klachten van Macartney over 
haar bij den keizer, dank en huldebetoon te stellen van de 
groote Hollandsche Compagnie. Van Braam, natuurlijk 
begeerig naar deze nieuwe ondervinding, ondersteunde het plan 
bij de Indische regeering, gaf daarvan kennis aan de leiders. 

1) Volgens Prof. Wells Williams zelfs „consulair-agent". Hij was 
geboren in 1739 en een broeder van den veroveraar van Riouw. (De 
Nederlanders buiten Europa, door N. G. van Kampen, Amsterdam 
1832 III blz. 359 en mijn Britsch Malakka in „De Gids" van Nov. 1913) . 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

der andere, der Engelsche, Spaansche, 1) Zweedsche en 
Deensche factorijen te Canton en spoorde hen aan zijn 
voorbeeld te volgen, waartoe zij zich echter buiten machte 
verklaarden. 

Te Batavia werd toegestemd. De Raad van Indië Isaac 
Titsingh trad op als hoofd en een smaldeel van vier schepen 
bracht hem naar Canton. Van daar trok hij overland op 
naar Peking, vergezeld door van Braam als tweede, diens 
zoon, drie secretarissen, allen met Franschen namen, namelijk 
d'Ozy, Agie en de Guignes, voorts den Hollandschen heelmeester 
Bletterman, dien wij straks in de 19e eeuw als 
vertegenwoordiger der Nederlandsche Handel-Maatschappij 
te Canton terug zullen zien, den uurwerkmaker Petit Pierre, 
een kok, twaalf soldaten en twee Maleiers. 

Het gezantschap werd voor rekening der Chineesche 
regeering vervoerd, nu eens in prauwen dan in draagstoelen, 
te paard of in wagens, evenzeer kosteloos doch zeer slecht 
gevoed en behuisd, en bereikte in het begin van Januari 1795, na 
een ellendige reis van zeven weken, Peking. Daar werd hun een 
huis aangewezen waar zij feitelijk gevangen waren. Wel genoten. 
zij de inderdaad zeldzame gunst, den keizer te aanschouwen 
en bood deze hun een maaltijd aan in de Verboden Stad, 
in een zaal van zijn toen armoedig paleis, die sedert, volgens 
getuigenis van Prof. Wells Williams 2), door geen blanke 
betreden is; maar de behandeling was vernederend, terwijl 
niets werd bereikt. Een brief in het Latijn, Tartaarsch en 

1) Eigendom , der Comp. de las Philippinas. „De scheepvaart en de 
„handel tusschen de Philippijnen, andere Aziatische landen en Cadiz 
„werden (door Karel III in 1774) geopend, doch in 1785 als een mono-„
polie in handen gegeven aan een daarvoor opgerichte maatschappij. 
„Voor zichzelve bereikte deze geen voordeel, in 1830 ging zij bankroet 
„te gronde." (Azië Gespiegeld I blz. 30). Dit is de eerste en eenige 
Spaansche vestiging in China, die de geschiedvorscher ontmoet, ofschoon 
hun Philippijnen zoo nabij lagen, en zij hadden zelfs nooit een poging 
gedaan om daartoe te geraken. Alleen monniken stuurden zij er heen, 
als zendelingen; en hun eenige gezantschap naar China voor de 19e 
eeuw werd afgevaardigd in 1580; het werd door de Chineezen gevangen 
genomen. (China door Capt. F. Brinkley, London 1904, blz. 178). Inder 

meer recht dan de Portugeezen hoort men Spanjaarden-daad, met nog 

vaak van zichzelven verklaren geen handelsvolk te zijn. 

2) D.w.z. tot 1899, dagteekening van zijn hiervoren aangehaald werk . 


170 ONZE VADEREN IN CHINA. 

Chineesch gaf de keizer aan het gezantschap mede voor 
den stadhouder Willem V, eindigende aldus: „Prins, ontvang 
„mijn geschenken; behoud een eeuwige herinnering aan 
„mijn weldaden en leg U, geroerd door wat ik voor U 
„doe, toe, om Uw volk met zorg en rechtvaardigheid te 

„besturen. Dat is wat ik U ten sterkste aanbeveel" ! 1) Die 
aanbeveling kwam in elk geval wat laat, want reeds was 
deze minste der Oranje's voor zijn volk gevlucht! 

Van Braam had nu blijkbaar genoeg van China, want hij 
vertrok onmiddellijk van Canton naar Philadelphia, waar 
hij in 1796 aankwam en, zooals wij zagen, het volgende 
jaar een Fransch relaas van zijn reis openbaar maakte. 

Toen reeds woonden de Europeanen, die in Canton 
handel dreven, gedurende een deel des jaars te Macao, 
,doordat de Chineesche overheid aan hun gezinnen verbood 
in Canton te verblijven, een toestand waarin eerst de met het 
zwaard door Europa afgedwongen verdragen diep in de 
vorige eeuw een einde hebben gemaakt. Ook van Braam 
heeft herhaaldelijk te Macao vertoefd, en „de oude Hol 

factorij aldaar leefde voort tot 1875, toen zij,-„landsche 
„meer dan een eeuw oud, door een rukwind (veelvuldig in 
,,.de Zuid-Chineesche wateren), werd vernield" 2). Van Braam 
is niet over die stad te spreken: „De inwoners van Macao," 
zegt hij, „zijn slechts voor een klein deel zuivere Portugeezen 
„en meest vermengd met het bloed van Chineezen, Kaffers 
„,en verscheidene Indische volken, een ontzettend amalgama 
„van zeer arme lieden. De stad is een beeld van verval en 
„armoede, ten gevolge van den hoogmoed en de luiheid der 
„Portugeesche voorvaders ". 

Toch behielden de Portugeezen invloed in China, en wel 
door hun zendelingen te Peking, waar,-;an Titsingh nog 
steeds een aantal aldaar aangetroffen had. Buitendien bevonden 
er zich Fransche priesters; en wat de Guignes ten 
aanzien van dezen schrijft, geeft een sleutel tot bloedige gebeurtenissen 
die wij straks in China zullen zien plaats 
grijpen. „Ik erken ", schrijft hij 3), „dat de zendelingen zich 

1) De Guignes. 

2) The Fan Kwae, blz. 81. 

3) Deel II blz. 341. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

,,blootstellen door heimelijk China binnen te sluipen en hun 
„onheil tegemoet gaan. Maar zij kunnen voor ons volk van 
„groot nut zijn. Het is dus in het belang van den Staat om 
„de zendelingen in het binnenland van China aan te moedigen, 
„en onze regeering (de Fransche) moet hen steunen en 
„bevoordeelen, want daardoor zal zij hen altijd te harer 
,,beschikking hebben. Wat onze zending te Peking betreft, 
,,moet men blind zijn om niet te erkennen hoe gewichtig 

het is er een in die hoofdstad te bezitten. Zulk een in„
stelling zou door een mededingend volk tegen haar gewicht 
,,aan goud worden gekocht en het zou alles in de wereld 
,geven om haar naar eigen welbehagen te gebruiken. Zoo„
lang China gesloten zal blijven voor de Europeanen moet 
w elk volk zich overgelukkig achten eenige onderdanen te 
„Peking te behouden; door hen kan het alles vernemen, 
„beletten en ondernemen. Ik spreek op grond van bekende 
,,feiten, waarvan de bijzonderheden echter niet mogen worden 
„onthuld ". 

Onze factorij te Canton volgde de Nederlandsche Oost -
Indische Compagnie geenszins in het graf. Jn den oorlog 
„na 1803 ging ook niet verloren ons kantoor te Canton", 
schrijft Prof. Heeres 1). In 1802 en wederom in 1813 
werd Macao door de Britten bezet om te voorkomen dat de 
stad in Fransche handen zou vallen, 2) hetgeen sterke betoogingen 
uitlokte van de mandarijnen, die Macao nog steeds 
niet beschouwden als Portugeesch bezit. Ook aan onze 
vaart op en van Canton werd in den Franschen tijd de 
kop ingedrukt ; toen men in patria in 1816 de vermoedelijke 
winst op theeladingen wilde becijferen, moest men zijn toevlucht 
nemen tot de „berekening van drie ladingen, in 1795 
„te Canton bevracht", een winst aantoonende van een half 
millioen per stuk. a) Doch onze factorij aldaar heeft tot de 
weinige plaatsen op aarde behoord, waar onze vlag bleef 
waaien toen onze onafhankelijkheid voor een oogenblik 

1) De verovering van Banda en Ambon in 1796, Bijdr. Koninklijk 
Instituut, 7e volgr. VI blz. 365. 

2) Prof. Douglas blz. 193. 

3) Kort Overzigt van den voormaligen handel van Azië in Azië, door 

H. D. Campagne, Haag en Amst. 1816. 

172 ONZE VADEREN IN CHINA. 

onderdook. 1) Hoofd was er toen de latere consul-generaal 
Bletterman, 2) die dus aanspraak heeft op niet minder 
bekendheid dan Doeff van Decima. De regeering was 
hier namelijk, gelijk op Decima, in de plaats getreden 
van de Oost-Indische Compagnie, en de Nederlandsche 
„commercie-dienaren" bleven op hun post, ofschoon „sedert 
„ 1797 slechts weinige individus en buitenlanders het genot 
„hebben gehad van het privilegie (in Holland), dat ten nutte 
„der Oost-Indische Compagnie was verleend". 3) 

De markt in Holland voor thee en ook voor andere 
Chineesche voortbrengselen heeft echter na den val der 
Compagnie en gedurenden den Franschen tijd geenszins aan 
beteekenis ingeboet. Integendeel. Tusschen 1798 en 1809 
werden niet minder dan 312.620 kisten ons land binnengebracht, 
bericht een door den Aartsthesorier Lebrun, gouverneur 
van Holland, 12 October 1810 uit Amsterdam aan keizer 
Napoleon toegezonden „memorie over den handel met 
„China". 4) Holland is, gaat hij voort, het entrepot gebleven 
op het vasteland voor den Chineeschen handel; en de 
pogingen van Engeland, om de scheepvaart te monopoliseeren, 
vooral op de „Grandes Indes", zijn niet alleen mislukt, 
doch het heeft zelfs geen enkele kist op het vasteland 
kunnen aanvoeren. Jietdaar de uitkomsten der maatregelen, 
»in 1796 genomen door de Directie, welke de oude Indische 
„Compagnie verving; die maatregelen zijn steeds van kracht 
„gebleven. Het monopolie voor invoer, in 1791 aan de 
„Indische Compagnie verleend, is in zijn geheel behouden, 
„in weerwil van de tegenwoordige stelsels." Aan particulieren 
werd namelijk toegestaan om goederen naar China te verzenden 
en vandaar retouren aan te voeren; doch de laatsten werden 

1) Namelijk met 1° de factorij in Japan, 20 de kust van Guinea (J. C. de 
Jonge, Over den oorsprong der Nederlandsche vlag, uitgave 1831 blz 76) 
en 30 ons consulaat te Tunis (dezelfde bron). Deze vaderlandsche 
opsomming dank ik aan Kolonel W. C. Nieuwenhuijzen, Nieuwe Courant 
van 23 Mei 1912. 

2) Reize naar Z. Amerika en... China in 1826/9, door J. Boelen Joh. zn., 
luit. ter zee, Amst. 1836 III, blz. 276. 

3) Iets over de op te rigtene Nederl. Geoctroyeerde Maatsch. voor den 
Chinasehen Theehandel, Leiden 1815, brochure zonder schrijversnaam. 
!) Gedenkstukken der Alg. Gesch. van Nederl. van 1795 —1840, uitge


geven door Dr. H. T. Colenbrander, 6e deel, Den Haag 1911, blz. 85-88. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

hier opgeslagen in de pakhuizen der voormalige Compagnie 
en werden door de Directie te Amsterdam voor rekening 
der eigenaren verkocht, op tijdstippen en bij hoeveelheden, 
die het best met het algemeen belang schenen te stroken, en 
onder aftrek van 51/2 tot 8 ten honderd, welke de plaats 
innam van invoerrechten en in de staatsschatkist vloeiden. 
Op die wijze, vervolgt hij, heeft de laatste thans over de 
8 millioen frank baten uit den Chineeschen handel getrokken, 
terwijl ook de ,,landsproducten" hun weg naar China hebben 
blijven vinden. Ofschoon het monopolie-stelsel, waarop de 
Compagnie rustte, werd afgekeurd, is het behoud daarvan 
voor den Chineeschen handel aanbevolen door het verslag 
der commissie, die in 1803 geadviseerd heeft over de wijze 
waarop in het vervolg de handel op 's lands Oost-Indische bezittingen 
zou behooren te worden gedreven, en die bestond uit 
de heeren Meerman, Six, Pontoi, C. A. Verhuell, D. van Hogendorp, 
S. C. Nederburgh en R. Voüte. Zij volgden het voetspoor 
van Engeland, dat wel den handel van Indië overliet aan particulieren, 
maar dien op China voorbehield aan haar Oost -
Indische Compagnie. Desgelijks had Frankrijk zijn bevoorrechte 
compagnie voor China gehad, evenals Zweden, Denemarken 
en Spanje, terwijl Oostenrijk en Pruisen daartoe 
compagniën oprichtten en Portugal een verpachting invoerde. 
Inderdaad, betoogt Lebrun, een monopolie is noodig, wegens 
de ontzaglijke benoodigde kapitalen, de voordeelen van voortdurende 
vestigingen in China, de aldaar geëischte formaliteiten 
en de bijzondere omstandigheden van den handel te Canton. 
Geeft men den Chineeschen handel in Holland nu vrij, dan 
vervalt die allicht aan de Amerikanen, die zich mogelijk

.

zullen verstaan met Engeland en hun aanvoeren zullen ver 

verscheidene landen, waardoor Holland, dat wil-deelen over 
thans zeggen Frankrijk, op zal houden het hoofd -entrepot 
van Europa te zijn en een tweederangs markt zal worden, 
terwijl ook de uitvoeren naar China zullen lijden. Behoud 
van het stelsel verzekert aan Frankrijk de heerschappij over 
dezen uiterst belangrijken handel. Lebrun's raad heeft ingang 

gevonden en zijn voorspelling is later uitgekomen. 

Hoe konden wij dezen omvangrijken handel drijven, terwijl 
Engeland, onze openbare vijand sinds wij het Fransche 
juk torsten, ons de vaart belette en onze Oostinje-vaarders 


174 ONZE VADEREN IN CHINA. 

inrekende? Het antwoord geeft Montalivet in zijn reeds, 
aangehaalde nota aan den keizer 1) ; de Jicencies" die aan 
Hollanders voor den theeaanvoer werden verstrekt veertien 
gaf koning Lodewijk er in 1809 werden door hen overgedaan 
aan de onzijdige Amerikanen, en dezen maakten er 
voor eigen rekening gebruik van, met of zonder behulp 
van onze factorij te Canton. Zietdaar de Amerikaansche 
groote-vaart geboren, die spoedig een aanzienlijken wasdom zou 
verkrijgen, zonder dat die echter stand gehouden heeft. 

Nauwelijks was onze onafhankelijkheid hersteld, of de 
„commercie-dienaren" in onze factorij te Canton gaven, 
5 Februari 1815, blijdschap daarover te kennen, niet alleen 
van henzelven, maar ook van de Chineezen, die de factorij 
zoozeer hadden vertrouwd, dat deze voor 3 ton gouds bij 
hen in het krijt stond; krachtens koninklijk besluit van 
21 Augustus 1822 is die schuld door de Indische kas gedelgd 
geworden. 2) „De dienaren," vertolkte het rapport van 
14 September 1815 van den departementschef aan den koning 
uit dit schrijven, „verlangen zeer naar de aankomst van Hol 

schepen, en hoopten dat deze voor Holland zo(.-„landsche 
„geprouveerd importante en, bij eene goede directie, naam„
waardige winstgevende handel weder als van ouds door eene 
„Compagnie zal worden gedreven, opdat het zoo lang in 
»stand gehouden crediet der Natie door een vrijen handel. 
„niet verloren worde." 3) 

De regeering was reeds op deze wenschen vooruitgeloopen 
door in Maart 1815 een wetsontwerp te doen aannemen tot 
oprichting eener bevoorrechte Maatschappij voor den Chineeschen 
theehandel. 4) Zij zou het monopolie hebben voor den 
invoer van thee in Nederland, zooals de Britsche Oost-Indische 
Compagnie in Engeland bezat (en nog jaren bleef bezitten) 
en zooals de Hollandsche Compagnie in haar laatste levensjaren 
bezeten had. Alleen Nederlandsche schepen zouden 
worden gebruikt, bepaalde het reglement, de Maatschappij 

1) Colenbrander, blz. 19516. 
2) Nederl. Indië in de Staten-Generaal sedert 1814, door E. de Waal 1, 
Haag 1860, blz. 189. 
1) P. H. van de Kemp, De Teruggave der Oost-Indische koloniën,. 
1814-1816, Haag 1910, blz. 168-169. 
4) Ned. Staatsblad 1815, No. 30. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

175 

zou trachten den afzet in China van goederen en producten 
van vaderland en koloniën te bevorderen, en de koning zou 
toezien dat geen te hooge prijzen werden verlangd op de 
veilingen. Het kapitaal werd vastgesteld op ƒ8.000.000. . 

Tot deelneming spoorde het zooeven aangehaalde pamflet 
sterk aan, „want dan zal de theehandel gaaf gelijk bevorens 
„bij de Oost-Indische Compagnie gedreven worden." Doch 
ten volgende jare moest de ook reeds aangehaalde schrijver 

H. D. Campagne getuigen: „De oprigting der Nederlands. 
,Chinasche Comp. vindt tot nog toe weinigen bijval," 1) en 
in de vergadering der Staten-Generaal van 1817—'8 werd 
bestatigd, dat men het kapitaal voor de Maatschappij niet 
had kunnen bijeenbrengen. 
Intusschen was de thee aangevoerd geworden op „konces,,
siën, gegeven aan bijzondere kooplieden ", krachtens kon.. 
besluit van 12 April 1815. 

Overeenkomstig het advies van al de kamers van koop 

na, stelde de regeering nu voor, de wet in.-handel op twee 
te trekken, daarbij herinnerende aan „de slechte resultaten 
„der proef van 1791, toen voor het eerst de theehandel als. 
„monopolie onder de O.-I. Comp. werd gebracht." Dit vond 
instemming bij de Centrale Afdeeling; en zij richtte het 
volgende „Rapport nopens het ontwerp van wet op den 
„Chinaschen theehandel," 10 December 1817, tot de Staten-
Generaal, die, sedert Napoleon hun den alouden titel van 
Hoogmogenden, Hautes Puissances, niet meer had gegund, nu 
met „Edelmogende Heeren" werden aangesproken en in 
den voor de Waalsche provinciën bestemden Franschen 
tekst met „Nobles et puissants Seigneurs": „De politiek der 

„Chineezen heeft altijd ten doel gehad het weren van 

„vreemde natiën, hetwelk dan ook de reden is dat slechts 

„eene eenige stad (en dan nog onder strikte voorwaarden) 

„aan de vreemdelingen open staat". De Leidsche polemieten 

(een wollen kleedingsstof) genieten reeds een goeden afzet in 

China en kunnen dien in klimmende mate verkrijgen. Mis 

proef „met een uitsluitende Maatschappij-lukt is zoowel de 
„voor den Chinaschen theehandel" als het kortstondig theemonopolie 
der Oost-Indische Compagnie. „Sedert is de, 

1) Kort Overzigt enz. blz. 159. 


176 ONZE VADEREN IN CHINA.. 

„buitenlandsche handel in thee genoegzaam teniet geloopen, 
.zoodat het jaarlijksch verkeer van 80.000 tot op omtrent 26.000 
„kwart-kisten is verminderd". Daarom moet eerstgenoemde 
Maatschappij „vernietigd en de handel opengesteld worden, 
„ook volgens algemeen verlangen der commercieerende Inge


zetenen". Vrije doorvoer door ons land zonder inkomend 
recht moet echter verboden worden; want dan zullen de 
vreemdelingen hier de thee koopen, welke rechtstreeks uit 
China of van Batavia voor rekening van Nederlandsche 
ingezetenen met schepen, in het koninkrijk gebouwd, of met 
daarmede gelijk te stellen vaartuigen zal worden aangevoerd 
en waarop nog niet een derde van het invoerrecht zal worden 
geheven, dat zal moeten worden betaald door op andere 
wijze hierheen gebrachte thee. 

Aldus werd besloten. Voortaan had elkeen recht thee aan 
.te voeren. 

In plaats echter dat andere volken zich bij ons van thee 
kwamen voorzien, waren integendeel zij het die ons daarvan 
voorzagen. Wel bleven Bletterman en de andere Jeden 
„der Nederlandsche factorij" te Canton op hun post en 
zorgden zij ervoor theeladingen in voorraad te hebben. 1) 
Zelfs werd de factorij, in 1822 verbrand, door het Nederl. 
Indische gouvernement herbouwd, op dezelfde plek. 2) Maar 
het waren vreemde schepen, welke die ladingen innamen. 
„Wij varen heden genoegzaam niet op China en ontvangen 

,onze thee door Amerikaansche schepen", schreef G. K. 
van Hogendorp in zijn „Bijdragen" van 1824 en 1825, 
waarin hij aanbeval den Chineezen toe te staan thee naar 
Batavia te brengen; onze scheepvaart, vernietigd gedurende 
het Napoleontische tijdvak, had zich niet in een oogwenk 
hersteld, en met onze wereldmarkt voor Chineesche thee 
was het gedaan, voorgoed. 

HENDRIK MULLER. 

(Wordt vervolgd.) 

1) v. d. Kemp, Voor het cultuurstelsel, Bijdr. Koninki. Instituut 1913 
blz. 466; en M. L. van Deventer's Gezag, blz. 251-52. 
2) Redactie van het Tijdschrift voor Nederl. Indië, Groningen 1850 
blz. 279. 


HET TOONEEL. 

Aan niemand minder dan Ellen Key heeft de redactie van 
het „Encyclopaedisch Handboek" De Vrouw verzocht, het 
hoofdstuk „de vrouw en de moraal" te schrijven. En juist 
was dat verschenen. Juist had men daar kunnen lezen: „Het 
huwelijk kwam eerst tot stand door roof, toen door koop, 
ten slotte door geschenk. Door het op die wijze verkregen 
eigendomsrecht van den man op de vrouw ontstond het 
begrip, dat echtbreuk een diefstal was." En verder: „De 
moraal is onverklaarbaar in haar fijnste vormen, indien men 
geen rekening houdt met de groeikracht der ziel" .. . 
„Door het moederschap krijgt de vrouw eerst het grootste 
aandeel in de kultuur. Dat aandeel bestaat daarin, dat er 
van de moeder op den vader steeds meer humane en fijnere 
gevoelens overgaan" .. . 

Juist had men deze dingen gelezen, toen Querido's Aron 
Laguna kwam. Van eenig „eigendomsrecht" kan tusschen den 
joodschen socialist Aron en den niet-joodschen dito Morks 
geen sprake zijn. Heeft hier de groeikracht der ziel de 
moraal tot haar fijnste vormen gebracht? In geen geval 
gaan hier van de moeder fijnere gevoelens op den vader 
over. Morks, in de personenlijst als propagandist aangeduid, 
heeft zich zoo welsprekend betoond bij Lea, dat ze 
het bij haren „stille" niet meer uithouden kan. Doch het eigen lijke 
gebeuren in het beslissende tooneel is Aron's berusting 
in haar vertrek. Socialistische loochening van eigendomsrecht?... 
Maar bestaat dit nog voor iemand onzer? Het 
etiket socialist leert ons niets aangaande deze twee mannen: 
noch over den man die laat gaan, noch over den man 

1917 II. 12 


178 HET TOONEEL. 

die weghaalt : den vriend ... Er is enkel één handeling: 
Aron's edelmoedigheid op bladzij 103 en vooral 104 van 
het boek. Van Aron's karakter zou men gaarne meer 
weten; en misschien zou het ook kunnen interesseeren, hoe 
een man van menschlievende neigingen als deze betaalde 
verkondiger van het socialisme zoo wreed kon worden in 
de vriendschap; en niet - het minst zou men willen opgelost 
zien, hoe het jodinnetje, dat vóór de bevalling zoo één van 
zin leek met 'r man, na het moederschap van hem afraakt; 
dan, opeens, klaagt over verveling .. . 

Ik hoop, dat de zetter de komma's voor en na het woordje 
„opeens" zal eerbiedigen. Zij geven aanzien aan dit woord 
en helaas verdient het dat. Alles in dit „tooneelstuk" gebeurt 
opeens. Het heeft den naam van één mensch tot titel, doch 
daar onder staat: „van de familie". Werkelijk brengt het 
van Aron niet meer dan een schimmende schets, den vluch tigen 
krabbel van een ongewoon mensch; van de familie 
biedt het meer, in zoover als te vaak vertoonde joodsche 
drukte aan grove gestalten op onfjne wijs wordt gedemonstreerd. 
De kwestie: socialistische gevoelens in botsing met 
huwelijks-„rechten” (alsof er in éénig huwelijksgeluk, ook 
voor den starsten conservatief, iets meer, iets anders werkelijk 
ware, dan wat nooit „bezeten" wordt, daar alle waarde 
ligt in het gegeven-worden) --- die botsing dan, als kwestie 
of niet, heeft Querido in jodenghijn en ander woordenspel 
verdronken; en bij de regie van Musch heeft de vertooning 
niet anders gedaan dan deze incoherente herrie blootleggen. 

Heijermans-zelf, dus berichtten de kranten, zal, nu Van 
der Horst tot de leiding der „vereeniging" (het veelbelovende 
en vroeger ook zin-hebbende woord) is teruggekeerd, zich 
weer zetten tot schrijven. Zal hij iets brengen, dat inhoud heeft 
en tevens „tooneel" is ? Tooneel was er in de tamme, laag

-

bij-den-grondsche, klucht, door Henri Dekking voor mevrouw 
Mann geschreven; inhoud heeft zijn Kwakzalvers minder 
dan Pomarius, het voorafgegane bedriegers-stuk; en ook aan 
humor of schalkschheid is het armer. 

Verkade heeft nogmaals zijn architectonische verbeeldingskracht 
botgevierd en in een vertaling van Jac. van Looy 
een Romeo en Julia gegeven, waarbij geen speler de middelmatigheid 
haalde. Bij de vertooning van De Wilde Eend 


HET TOONEEL. 

door het „Nederlandsch Tooneel" heeft men zich kunnen 
herinneren, wat de Duitsche doctor Heine, dank zij inzonderheid 
den jammerlijk ondergeganen , Waldemar, daaruit haalde. 
Bij een hervatting van Monna Vanna hebben wij hier te 
Rotterdam Alida Klein in de titelrol nog meer dan vroeger 
bewonderd. 

19 Maart. J. DE MEESTER. 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

28 Maart 1917. 

Welken invloed kan de Russische omwenteling hebben 
op den loop des oorlogs ? 

Ziedaar wat millioenen zich thans afvragen, in verschillende 
werelddeelen ; en natuurlijk blijkt men van weerszijden 
geneigd, het antwoord te doen overeenstemmen met eigen 
wenschen. 

De Entente jubileert ; — maar niet zóó, of men hoort 
de bezorgdheid. Engeland had eigenlijk niet bedoeld dat 
het zoover zou komen. Het had willen bewerken dat de 
Tsaar zijn ministerie uit de meerderheid der Doerna koos. 
De Tsaar is voor alle waarschuwingen doof gebleven, en 
eensklaps is, naar aanleiding van den levensmiddelennood, 
een opstand uitgebroken die omwenteling worden moest noo 

was dat de gehate regeering niet meer op-dra gebleken 
haar troepen kon vertrouwen. 

De kadetten, die nog kort geleden aan Engeland hadden 
verteld tevreden te zijn met de invoering van een constitutioneel 
regime, weten blijkbaar zelf nog niet waar zij halt 
zullen kunnen houden. Tot de vervallenverklaring van het 
huis Romanof en de democratische republiek schijnen zij 
zich reeds te hebben verbonden. Zullen zij er de sociale 
revolutie mee tegenhouden? 

Klaarblijkelijk zijn er elementen die op zoodanige revolutie 
aansturen. Welke macht kunnen zij ontwikkelen? Te Sint-
Petersburg vermoedelijk een vrij aanzienlijke; maar Sint-
Petersburg is Rusland niet, en de massa der landbevolking 
voor de leuzen der internationale sociaal-democratie niet zeer 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 181 

toegankelijk. De boeren, en die beslissen in Rusland ten 
langen leste, hebben hun eigen programma, dat revolutionnair 
genoeg, maar een program van agrarische revolutie is. Zij 
willen, voor zoover zij dien nog niet hebben, den grond. Zij 
willen hem in individueel bezit. Zij zullen met Rodzianko 
en Miljoekof meegaan tegen iedereen, mits Rodzianko en 
Miljoekof toonen hun dat individueel bezit te willen en te 
kunnen bezorgen. 

Tegen iedereen, dat wil zeggen, tegen den vijand van 
binnen en tegen dien van buiten. Van een zegepraal der 
Duitsche wapenen zullen zij het herstel vreezen der machten 
die zij hun gansche leven in het eigen land tegenover zich 
hebben gezien. Door fabrieksarbeiders of hun afgezanten 
zullen zij zich niet licht op sleeptouw laten nemen. 

Intusschen die fabrieksarbeiders zijn er óók ; en 
het bezinksel der groote steden, de twijfelachtige elementen 
die gewoon zijn zich tot handlangers te laten gebruiken, 
niet minder. Te voren bevischten de dienaren der autocratie 
die duistere kolken, en altijd hadden ze vangst... . 

Er nijpen een aantal vragen, waarvan vier bovenal de 
aandacht trekken: 

Indien de revolutie het geestelijk grondbezit zal moeten 
aantasten, over welke weerstandskracht zullen de monniken 
nog beschikken? De duizenden uit de heffe des volks, die 
men, vol onderworpenheid naar het scheen, geknield kon 
zien liggen op de trappen der Lawra, zullen zij zich niet 
laten opzweepen tegen Joden en ongeloovigen? 

Tweede vraag: is het geloof in Vadertje zóó geknakt, dat 
het zich nimmer weer op kan oprichten? 

Derde: hoe ver gaat de desorganisatie aan het front, die 
onvermijdelijk ontstaan moest bij de vraag, welke officieren 
men al, welke niet kon vertrouwen? 

Vierde: de parlementaire oppositie is eensklaps opper 

geworden, doordat Sint-Petersburg honger leed. Hoe,-machtig 
indien zij zelve, regeering geworden, er niet in slaagt de 
stad te voeden? 

Aan nuchtere waarheidlievendheid ontbreekt het in de 
berichten, die over dit alles tot ons komen, natuurlijk ten 
eenen male. Zij zijn van oorlogvoerenden afkomstig en zijn 
zelve oorlogsdaden. Dat de revolutie er beter voor staat dan 


182 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Wolff verklaarde, heeft de tijd al bewezen. Eene tragicomedie 
zoo burlesk als de Duitsche berichten ons vertoonden, duurt 
zelfs geen weken. Dat de eendracht zóó weinig bedreigd is 
als Reuter uitkraamt, gelooft evenmin iemand van gezonde 
gezinnen. 

Wie er, militair gesproken, bij de gebeurtenis profijt 
heeft, gaan de Duitschers wellicht spoedig beproeven. Dat 
het politieke voordeel aan de zijde der Entente is schijnt 
onloochenbaar. Lloyd George en Ribot kunnen met Rodzianko 
en Miljoekof verkeeren als lieden van dezelfde wereld, 
en de Amerikanen kunnen het ook. Nooit was Rusland 
voor de Entente geheel te vertrouwen, zoolang de 
Duitsche invloed er spel had, en die Duitsche invloed is 
vernietigd. 

Curieus is de inwerking op de binnenlandsche politiek 
van Duitschland. Juist vóór de Russische revolutie had 
Bethmann eene rede gehouden die verkondigde dat hij zich 
na den vrede van de voogdij der Pruisische conservatieven 
voor goed ontslaan wil, door het Pruisische kiesrecht aan 
te tasten. De conservatieve pers opende haar fiolen; 
maar kurkte ze na den val van het Russische absolutisme 
onmiddellijk toe. 

China, dat tegenover Japan een zeer nauwe vriendschap 
met Amerika wenscht te bewaren, heeft zooals Amerika 
de betrekkingen met Duitschland verbroken. 

Intusschen heeft Duitschland Amerikaansche schepen getorpedeerd 
en is Wilson gul geworden met verzekeringen 
dat er iets staat te gebeuren. Wat, zal het Congres nog 
hebben uit te maken. Het ontbreken eener guillotine-bepaling 
in het reglement van orde van den Senaat heeft het een 
handjevol leden mogelijk gemaakt dit lichaam te doen uiteen gaan 
zonder dat de aanvankelijke voorstellen van den President 
in stemming konden komen. De politieke instellingen 
blijken in het land van broeder Jonathan nog niet op de 
nieuwe omstandigheden te zijn aangepast; en zoo moet 
de oorlog tegen Duitschland vooralsnog gevoerd worden met 
woorden. Of de ware animus bellicandi bij de meerderheid 
van het Amerikaansche volk inderdaad reeds bestaat? Is er 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

eigenlijk oorlog ? Men kan alleen zeggen dat maatregelen 
zijn aangekondigd waaraan, zoo zij inderdaad worden toegepast, 
gevolgen verbonden zijn die van oorlog kwalijk zijn 
te onderscheiden. Maar ook Portugal is met Duitschland in 
oorlog .... Van den vermoedelijken invloed op den afloop 
in Europa zal het verstandiger zijn te spreken, wanneer 
het millioen vrijwilligers uit Amerika, waarvan Roosevelt 
bralt, in Frankrijk zullen zijn aangeland. Een millioen --^ 
over den Oceaan! Wie ziet ze komen? Amerika heeft er 
zeker de transportmiddelen niet voor. De Entente? 

De terugtocht der Duitschers op een deel van het Weste 

een gevaarlijke-lijke front (tusschen Atrecht en Soissons) was 
onderneming, die met groote bekwaamheid is uitgevoerd. 
Welke beteekenis heeft men er aan toe te kennen ? 

Het heeft niet ontbroken aan strategen, die meenden te 
mogen voorspellen: „nu volgt een Tannenberg". Geen 
terugtocht benoorden Atrecht, evenmin beoosten Reims; het 
centrum daarentegen in snel tempo achteruitgebracht. Dat 
moest geschieden om ruimte te winnen voor een omvatting 
van den argeloos op de klem inloopenden vijand. Die dan toch 
in deze voorstelling wel wat al te zeer als van alle verstand 
beroofd werd gedacht De Engelsch-Fransche legers staan 
sinds lang in veel hechter samenhang opgesteld dan de Rus 

zich in 1914 gewaagd hadden in Oost-Pruisen.-sische die 
Hun vasthechting aan de zee ter eenre, aan de Maas-stelling 
ter andere zijde is wel zoo solide dat het toeknijpen geen 
kinderspel zou wezen, en zelfs geen Hindenburg-spel. Om 
gevaar van doorbraak en daarop volgende omvatting te 
loopen zouden de Engelschen en Franschen eerst de strijdkrachten 
moeten verzwakken die tot dusver die der Duit 

draaipunten der jongste strategische beweging-schers op de 
in evenwicht hebben gehouden, en dit hebben zij natuurlijk 
niet gedaan. Zij hebben volks genoeg om en die draaipunten 
in het oog te houden èn het door de Duitschers ontruimde 
terrein te bezetten met afdeelingen die het stevige verband 
met de beide flanken geen oogenblik verliezen. 

Dat zij den terugtocht eerst merkwaardig laat ontdekt 
hebben, is zeker; dat zij sedert de ontdekking met voor 
gemanoeuvreerd hebben, is even duidelijk.-zichtigheid 


184 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Wat hebben de Duitschers dan voorgehad ? Den vijand het 
initiatief te ontnemen en hem te noodzaken de gansche voorbereiding 
tot het vernielen van eenige stukken Duitsche stelling 
over te doen, en ze over te doen op een door de Duitschers 
uitgekozen en vooraf zorgvuldig van dekking ontbloot terrein. 

Het wint licht een zes weken uit; vermoedelijk meer; 
kostbare weken voor wie vreezen moet dat hij den tijd niet 
in zijn voordeel heeft. 

Het is een meesterlijk uitgevoerde defensieve zet; maar 
Duitschland kan alleen winnen door offensief te blijven naar 
alle kanten tegelijk. Wat het niet vermag. 

Offensief blijft het vooralsnog op zee. Zijn duikbootenoorlog 
brengt Entente en neutralen gevoelige schade toe. 
Doch van eene uithongering der Entente is geen sprake. 
Evenmin als van die van Duitschland zelf. Het lijden neemt daar 
ongetwijfeld toe; het zal, vóór de oogst-1917 binnen is, weer 
een hoogtepunt bereiken. In meer dan één Entente-land is 
het lijden ook geen onbekende meer. Maar noch in Duitschland, 
noch elders is het, over het algemeen, zóó ondragelijk 
als het, door wanbeheer, een oogenblik in de Russische 
hoofdstad werd. Zal ooit de tijd aanbreken dat Berlijn, 
Londen, Parijs, in den letterlijken zin niet meer hebben om 
te eten? Berlijn schijnt er tegen gevrijwaard door de 
onmetelijkheid der akkers waartoe de Duitschers toegang 
hebben; Parijs door de productie van het eigen land en de 
door geen duikbooten geheel op te heffen mogelijkheid van 
verkeer met Engeland; Engeland zelf doordat er gevaren 
wordt ondanks al, en ook gebouwd .om de geleden verliezen 
aan te vullen. Al blijft die aanvulling bij de verliezen achter, 
en moet dus, bij voortduring van den oorlog zonder dat 
Engeland middel vindt de duikbooten de baas te worden, 
de tonnenmaat gestadig afnemen, het terugbrengen der 
Engelsche handelsvloot tot eene capaciteit onvoldoende om 
Engeland eene bescheiden mate van voedseltoevoer te verzekeren, 
zou een werk van jaren en jaren wezen. 

De getallen die men van weerszijden publiceert, zijn onbetrouwbaar. 
Wij kunnen in ons eigen land waarnemen dat er 
veel getorpedeerd, maar niettemin gevaren wordt; tamelijk 
druk zelfs dwars over de Noordzee, en in weer zoetjes aan 
toenemende mate. 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Wat het groote terrein betreft waaruit Duitschland producten 
zamelt, aan welke zijde vermag de Entente het belangrijk in 
te korten? Voorloopig zal het mooi zijn als het front in 
Rusland ondanks de revolutie blijft waar het is; dat wil 
zeggen, van Duitschland uit gezien, aan gene zijde van de 
Poolsche graanschuur. Walachije heeft men ook nog niet 
terug. Wel heeft men een stuk Mesopotamië, maar de inneming 
van Bagdad is toch van vrijwat meer gewicht uit een 
politiek dan uit een economisch oogpunt. 

De zeven schepen onvergoed. Wat Duitschland aanbood, 
kon alleen zijn aangenomen door wie van gemoed een 
bedelaar was en tegelijk van verstand een ezel. 

De Princess Melila? Wij zitten met de bepaling van 1914. 
Wij zouden het volste recht hebben, te zeggen: wij hebben 
toen aan hulpkruisers en patroeljeschepen gedacht. Wanneer 
thans een koopvaarder ten onzen genoege kan bewijzen dat 
hij noch het een is noch het ander, zullen wij hem toelaten 
al heeft hij een kanon aan boord tot afweer van onverhoedsche 
aanvallen van eene soort die, door ons protest en 
dat der geheele neutrale wereld, tot een piratenbedrijf is 
gestempeld. In hoeverre een staat gebruik kan maken van 
zijn volste recht is echter vooralsnog eene vraag van politiek. 
Duitschland zou antwoorden wat het aan Amerika geant


woord heeft: reeds voor mijn duikbootenoorlog begon, hebt 
gij u, onder protest, van Engeland handelingen laten welgevallen 
die het gecodificeerde volkenrecht verscheurden. 
Welnu, gij hebt immers het protesteeren niet verleerd. 
Gaat gij verder, ik ben tot alles in staat waartoe gij mijn 
vijand in staat hebt geacht, toen gij het tegenover hem brij 
een protest hebt gelaten. 

Amerika heeft zich aan die taal niet gestoord; maar wij 

zijn Amerika niet. Blijft Engeland bij zijn verstand, het zal 

ons niet noodzaken de lijn der strikte neutraliteit te verlaten. 

De zeer reëele belangen welke die neutraliteit vertegenwoor


digt zijn, als vele belangen in dit ondermaansche, niet te 

handhaven dan door eenige fictiën te ontzien. Waaronder 

deze, dat wij niet behoeven te begrijpen waarom de gewa


pende koopvaarder van 1917 een ander wezen is, een 

andere ziel heeft dan de hulpkruiser van 1914, maar ons 


186 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

mogen vastklampen aan het criterium der al of niet aanwe.
zigheid van schietgevaarte. 

Dit alles is niet fraai voor ons; België, Servië, Roemenië 
zijn niet fraai voor de Entente. Er blijft voor ons, 
boven het primum vivere, één hooger gebod, -dat in werking 
zal treden bij den eersten onmiddellijken aanval op ons 
grondgebied. Vooralsnog geldt echter het lagere gebod, en 
wij hebben het niet ondergeschikt gemaakt aan ware of vermeende 
belangen der Entente. 

C. 

BIBLIOGRAPHIE. 

De collectieve Psyche in Recht en Staat, door Mr. H. L. A. Visser; 
Haarlem, H. D. Tjeenk Willink en Zoon, 1916; 231 bl. tekst, waarachter 
18 bl. met noten. 

Een met volkomen zekerheid uitgesproken oordeel over dit 
boek zou buitengewoon veel tijd en studie kosten. Dit ligt, 
jammer genoeg, niet aan zijn diepzinnigheid en wetenschappelijke 
waarde. Het vindt helaas zijn verklaring in dalende waar 

toenemend inzicht in de constructie van dit-decring, die met 
werk gepaard gaat. Want hoe meer men van de door den schrijver 
zelf geciteerde literatuur ter hand neemt, des te meer wordt 
men bevestigd in het vermoeden, dat Mr. Visser's boek niet 
veel beters is dan een even primitieve als naïeve compilatie. 
Te grooter eerbied krijgt men intusschen voor den kieschen 
tact, die dezen schrijver over collectieve psychologie bewoog 
om in dit boek — zelf een collectiviteit van auteurs — van 
zichzelven nimmer dan in het meervoud te spreken. 

Het werk vertoont het uiterlijk eener uno impetu geschreven 
zelfstandige studie, waarin met ontzagwekkende belezenheid de 
in 205 noten verantwoorde literatuur is verwerkt. Doch toen 
ik, wantrouwend geworden door enkele plaatsen waar eenige 
bronnen al te oppervlakkig aangewend schenen, en door ettelijke 
zonderlinge Germanismen, mij geroepen gevoelde te controleeren, 
welk gebruik de schrijver maakt van de auteurs, die hij 
noemt, bleek mij, dat Mr. Visser al schrijvend zijn eigen woorden 
herhaaldelijk kalmweg laat overgaan in van hen overgenomen 
uittreksels, en in bijeengepikte, vertaalde, zinnen of 
zinsdeelen, zonder dat hij door aanhalingsteekens aanduidt zelf 
tijdelijk van het woord af te zien. Evenals hij zich in den 
geest met zijn bronnen één waant, schijnt hij ook in het betoog 
met haar te willen samenvloeien. Alleen de noten en de 


188 BIBLIOGRAPHIE. 

verandering van stijl wijzen den lezer, die eenmaal in deze 
methode is ingewijd, er op, wie telkens aan het woord is. 

Het begint reeds bij den 5en regel op b1. 1, waar de schrijver, 
zonder aanhalingsteekens of andere aanduiding, den tekst 
doet overgaan in zinnen, vertaald uit een in noot 5 e. v. genoemde 
studie van von Moeller over het ontstaan van het 
begrip volksgeest; de 10 volgende bladzijden bestaan uit vertalingen 
van geheele zinnen en stukken uit die studie, hier en 
daar afgewisseld door een kort resumé. 

Het is de moeite waard om na te gaan, hoe typisch bl. 38-45 
in elkaar zijn geflanst. De schrijver zal ons de geschiedenis 
van het gewoonterecht schetsen en bezigt daarbij het werk van 
Brie „Die Lehre vom Gewohnheitsrecht", dat hij in de noten 
herhaaldelijk vermeldt. Maar slaat men nu de door hem daaruit 
genoemde bladzijden op, dan blijken bl. 38-41 van zijn eigen 
boek een legkaart van zorgvuldig bijeengegaarde verdietschte 
zinnen uit Brie. Als bron voor zijn conclusie omtrent de beteekenis 
van het gewoonterecht verwijst hij naar prof. Kosters' 
boekje over het gewoonterecht, maar Mr. Visser schept uit die 
bron niet alleen zijn inzichten, doch ook een groot deel van zijn 
woorden, zinsdeelen en geheele zinnen en maakt zich op zijn 
bl. 42 zoo ook op zintuigelijk waarneembare wijze één niet 
den bekwamen jurist. Bladzijde 43 is een vertaling uit de 
door Mr. V. geciteerde bladzijden 340 en 341 van Gumplowicz' 
Allgemeines Staatsrecht; een stuk noot van Gumplowicz 
is eenvoudigheidshalve in den tekst mee vertaald en op de 
vier volgende bladzijden, voor zoover ik ze determineeren kon, 
vond ik hier en daar stukjes tekst en resumé uit Klein „Die 
psychischen Quellen des Rechtsgehorsams". 't Is wel interes 

er bij te voegen, dat bladzijde 43 één der plaatsen was,-sant 
die mijn argwaan heeft gaande gemaakt. Hier staan twee 
bijzonder onbeholpen Germanismen: „zelfsprekend" (dat een 
vertaling bleek van „Selbstverständlich") en „voorwoord" (in 
plaats van voorzetsel), als vertaling van „Vorwort" uit den Duitschen 
tekst. Een waardig pendant van dit laatste is de vertaling 
(op bl. 39) van „Beiwörtern" uit Brie (bl. 105) door „bijwoorden" 
(in plaats van „bijvoegelijke naamwoorden"), waarbij n.b. als 
voorbeelden worden genoemd de Latijnsche woorden „longa" en 
„diuturna"! Trouwens met het Duitsch staat Mr. Visser blijk 

gespannen voet '). Zoo vond ik op bl. 3 „Klugheit"-baar op 

') Op welken voet staat Mr. V. met het Nederlandsch ? „Evenzeer 
als nu op een dag, zittend boven op een Londenschen omnibus, het 
denkbeeld der struktuurtheorie voor Kekulé's oogen stond" (bl. 141). 


BIBLIOGRAPHIE. 

vertaald door „kloekheid" en „Vernunft" door „verstand ", op 
bl. 5, „betont" door „toont aan", „Vorkehrung" door ,,verandering". 
Op bl. 113 is van bl. 131 van een hieronder te noemen 
boek van Bauer „Urversammlung" (primitieve volksvergadering) 
door „oerverzameling" weergegeven! Andere krasse Germanismen 
zijn: levensaanschouwing (59), wereldaanschouwing (101), spaandak 
(78), ontnemen in plaats van ontleenen (115), handelskamers 
(115), bewegelijke zaak in plaats van roerende zaak l (188), 
staatspraxis (226), jacht naar gevolg en energisch (126). 

Op bl. 147 vertelt de schrijver, dat :ij eenige „vooral" aan 
Frazer's werk „Psyche's Task" ontleende voorbeelden van 
bijgeloof, dat nuttige rechtsbeginselen steunt, zal bespreken. 
Elf bladzijden worden daarmede gevuld. Maar Mr. Visser 
rertaalt niet alleen voorbeelden doch ook beschouwingen van 
Frazer. Hier laat hij zich op bl. 148 bij noot 110 leelijk in de 
kaart kijken. Hij vermeldt daar iets van het landschap Loewoe 
op Celebes, waarbij hij Adriani en Kruyt als zegslieden aan 

bij ongeluk spelt hij het landschap overeenkomstig de-haalt, en 
Engelsche uitspraak : Loowoo! Tegelijk heeft hij het over een 
„Rajah", waar Adriani en Kruyt van „Datoe" spreken. Controle 
leek mij hier noodig, en nu bleek, dat hij ook het door de noot 
aangewezen tekstgedeelte letterlijk heeft vertaald uit Frazer, 
die zelf niet alleen door het noemen van zijn bron, maar ook 
door aanhalingsteekens de herkomst aangeeft, doch Datoe ver 

Heeft Mr. V. wel de moeite genomen Adriani-taalt met Rajah. 
en Kruyt na te slaan? Gelijke vraag kan men stellen als men 
de verwijzing naar A. en K. bij V.'s noot 117 vergelijkt met 
het origineel op bl. 401 en Frazer's vertaling op bl. 30/31. A. 
en K. spreken van een leguanenkop die in een menschenhoofd 
bijt en over een dief, die ,,sterven moet": Frazer vertaalt: „the 
head (of an iguana) bites the thief's head" en „the thief is a 
dead man." En Mr. Visser praat nu ook rustig over een dierenhoofd 
en van den misdadiger die „een dood man is." Een verder 
onderzoek toont, dat al het op bl. 147-158 vermelde uit Frazer 
overgenomen en grootendeels doodeenvoudig vertaald is. In de 
mededeeling op bl. 147, dat de volgende voorbeelden vooral aan 
Frazer zijn ontleend, moet derhalve het door mij gecursiveerde 
woord een drukfout zijn: men leze alle. Ook alle autoriteiten, 
in de noten 110-140 genoemd, van Mozes en Homerus af tot 

„Zonder voor de acoustische eigenschappen van een schot in het reine 
te zijn, is toch ieder die het hoort, voor zoover in het algemeen met 
de eigenschappen ervan bekend, gewoon het als zoodanig te erkennen" 

(blz. 142). 


190 BIBLIOGRAPHIE. 

Adriani en prof. Nieuwenhuis toe, vindt men terug bij den 
Nederlandsch lezenden Frazer, behoudens een werk van prof. 
Visscher, waaruit echter niets is overgenomen. 

Zonder eenige bedoeling van Mr. V. na te rekenen sloeg ik 
eenigen tijd na de lezing van zijn boek een werk van Vierkandt 
op, getiteld: „Die Stetigkeit im Kulturwandel." Mr. Visser ver 

noten 90, 94, 96, 141—'43, 145 den schrijversnaam-meldt in 
Vierkandt, doch het bijgevoegde J. c." brengt den lezer in den 
waan, dat hij naar het in noot 67 aangehaalde werk van Vierkandt, 
„Naturvölker und Kulturvölker ", wordt verwezen. Het 
bleek mij echter, dat bl. 136 en de eerste helft van bl. 137 van 
Mr. V.'s boek stukken vertaling bevatten uit bl. 203, 201 en 
202 van Vierkandt's „Stetigkeit." Visser's bl. 139 en 140 zijn 
gevuld met zinnen overgenomen uit bl. 53-57 van hetzelfde 
werk van Vierkandt, behoorende tot een paragraaf die, evenals 
die van Mr. V., „Wetenschap" is gedoopt. De in noot 95 door 

V. aangehaalde auteurs Nachtigal en Junker vermeldt Vierkandt 
op bl. 54. Mr. V.'s verbijsterende uitspraak (bl. 139-140: „Dat 
het nu in het algemeen bij den aanvang der wetenschappen 
een belangrijke rol gespeeld heeft, komt ook overeen met het feit, 
dat men het begin der geometrie uit de landmeting, het begin 
der astronomie uit de waarneming der sterren in religieus, 
huishoudelijk en nautisch belang.... afleidt," wordt eensklaps 
duidelijk wanneer men bij Vierkandt (bl. 55) leest: „Welche 
auslösende Wirkung der Nutzen auf die Anfänge der Wissen 
geübt hat, ist oft betont worden. So werden die Anfänge-schaft 
der Geometrie aus der Feldmessung, diejenigen der Astronomie 
aus der Beobachtung der Gestirne im religiösen, wirtschaftlichem 
und nautischen Interesse.. . -abgeleitet." 

Het plunderen van Vierkandt. begint weer op bl. 158, onmiddellijk 
nadat Frazer uitgeput is. De aan „kunst" gewijde paragraaf 
komt op tal van plaatsen in bl. 158-163 geheel overeen 
met de gelijknamige paragraaf van Vierkandt. B1. 162 is zoo 
goed als geheel vertaald. Komisch doet de vertaling van 
„Schauspiel" door „schouwspel" aan. („Dat het gecompliceerde 
verschijnsel van het schouwspel niet uit niets is voorgekomen, 
maar in den vorm van de mime zijn voorloopers heeft ... 
maar het vermakelijkste is de klakkelooze overneming van het 
woord „Rüpelszenen" 1). 

1) Vierkandt (bI. 52) : „Bis in die Shakespeareschen Schauspiele 
hinein hat Reich die Wirksamkeit des alten Mimus verfolgen können, 
indem er die Figur des Narren und die bekannten Rüpelszenen auf 
ihn zurückführte; wiederum ein lehrreicher Beweis dafür, in welche 


191

BIBLIOGRAPHIE. 

De vrijmoedigheid, waarmede de auteur copieert, is zoo groot, 
dat het niet veel moeite kost de herkomst zijner beeldspraken. 
na te gaan. Een beeld: „de openbare meening, die draden 
spint van de vox populi naar den Staat" beviel den schrijver 
zoo goed, dat hij het driemaal (bl. 101, 110 en 125) bezigt ; het 
is afkomstig van Bauer, bl. 110 bovenaan. Een ander beeld .. 
„het vereenigingswezen, dat evenals de geheele cultuur met de 
„eene hand mooie bloemen en met de andere onkruid zaait" 
(bl. 106), is overgenomen uit b1. 247 van het zoo aanstonds 
te noemen werk van Klein. De „ideëele zaken die in etherische 
hoogten als een regenboog boven de harde realiteiten van het 
leven zweven" (bl. 137), zijn van Vierkandt (bl. 202). 

Laat ik, om deze narigheid te besluiten, nog even vermelden 
hoe het derde hoofdstuk over openbare meening en organisatie 
voor een deel in elkaar is gelijmd. Trouwhartig als steeds noemt 
de schrijver o.m. Bauer „Die öffentliche Meinung" en Klein 
„Das Organisationswesen der Gegenwart" meermalen als zijn 
voornaamste bronnen. Maar ook vrijmoedig en primitief als 
steeds, bouwt hij heele stukken op van uittreksels en vertaalde 
zinnen. Op bl. 89-99 overweegt het geresumeer, op bl. 100 
daarentegen het knipwerk. In § 2 (over organisatie) treedt 
Mr. Visser weer meer als knipper op; hier levert Klein de, 
uitknipsels. In § 3 (openbare meening en staat) zijn allerlei 
zinnen en stukken vertaald of geresumeerd uit Bauer en andere 
in de noten genoemde schrijvers. § 4 (pers en openbare meening) 
ontleent een groot deel van inhoud, woordenkeus en stijl aan 
Bauer en in § 5 (mogelijkheid eener organisatie der openbare 
meening) zijn de geheele bladzijde 127, stukken van bl. 126 en. 
van bl. 128, vertalingen uit niet eens in een noot genoemde bladzijden 
244, 245, 239, 240 en 241 van Klein's „Organisationswesen." 

Het is voor den kritikus een zeer onaangename taak dit 
werk aan een objectief oordeel te onderwerpen. Men weet bij 
slot van rekening niet meer, waar de auteur zelf aan het woord 
is en waar men, argumenteerend, tegen vertaalde brokstukken 
praat. Met behulp van kennis omtrent den slependen stijl van 
Mr. Visser zelven — kennis die men kan putten uit gedeelten, 
waar zijn oorspronkelijkheid onverdacht is, zooals in de voorrede 
kan men trachten te determineeren, op welke plaats hij 

Irrgänge .... " (u. s. w.). — Visser (bl. 162-163) : „Dat de werking der 
oude mime tot in de Shakespearaansche [!] spelen kon worden gevolgd 
en de figuur van den nar en de bekende Rüpelscenen daarvan afgeleid, 
is weer leerzaam als bewijs van de dwaling ..." (enz.) 


192 BIBLIOGRAPHIE. 

zelf aan het woord is, doch de lust daartoe ontbrak me. Ik 
bepaal mij liever tot een bespreking van de algemeene strek 

techniek van het werk.-king en de 

Collectieve psychologie, in den ruimsten zin opgevat, is de 
wetenschap, die de sociale verschijnselen tracht te verklaren 
door het psychisch op elkaar inwerken van de individuen. Zoo 
bezien kunnen al de sociale verschijnselen tot het gebied van 
de collectieve psychologie gebracht worden, evenals men omgekeerd 
kan zeggen, dat de collectieve psychologie in elke sociale 
wetenschap haar rol zal spelen. Is nu de collectieve psychologie 
een zelfstandige wetenschap of is ze te beschouwen als eensoort 
van methode of nieuw element, die in elke sociale wetenschap 
moeten medewerken? Deze vraag, die men ten aanzien van 
de sociologie evenzoo kan stellen, schijnt me niet gemakkelijk 
oplosbaar, maar ook niet zeer belangrijk toe. Ze is, op den keper 
beschouwd, slechts een vraag van wetenschappelijke arbeidsverdeeling 
en het zal aan ieders aanleg en belangstelling worden 
overgelaten, of hij de collectief-psychologische verschijnselen in 
alle sociaal gebeuren wil nagaan, dan wel zich beperken zal tot 
het aanwenden van het collectief-psychologisch inzicht bij de 
speciale wetenschap, waaraan hij zich wijdt. Het collectiefpsychologische 
is daarbij moeilijk te scheiden van het algemeen 
psychologische. Dit schijnt mij inmiddels wel vast te staan, dat 
de sociale wetenschappen, godsdienst, ethiek en geschiedenis 
daaronder begrepen, op den duur niet dan tot haar schade het 
psychologisch element zullen verwaarloozen. De waarde van 
dit element ligt voor mij voornamelijk hierin, dat het de werke 

meer dynamisch doet zien en de wetenschappen in staat stelt-lijkheid 
een juister beeld dan tot dusver te ontwerpen van de realiteiten 
van de krachten, die haar stuwen. Trouwens voor vele sociale 
wetenschappen, zooals het privaat-en strafrecht en de staathuishoudkunde 
met de belastingwetenschap, de rechtsphilosophie 
en ten deele ook het staatsrecht, zal de bewuste aanvaarding 
van het psychologisch element niet een vernieuwing zijn, maar 
slechts een stelselmatige, meer uitvoerige toepassing van hetgeen 
feitelijk nu reeds in die wetenschappen geschiedt. 

De subjectieve verdienste van Mr. Visser is zeer zeker, dat 
hij getracht heeft, zij het bij wege van compilatie, de beteekenis 
van het collectief-psychologisch element voor de weten 

algemeen en voor de kunst, voor de rechtsweten--schap in het 
schappen, zoomede voor de bestudeering der openbare meening, 
het vereenigingswezen en de staatkunde, aan te wijzen. Maar ook 
als compilatie blijft zijn boek een zwak werk. Er zit geen pit, 
geen leidende gedachte in, en wat nu eigenlijk de conclusie 


BIBLIOGRAPHIE. 

193 

moet zijn, die in hoofdstuk VII onder den titel „Terugblik en 
consequenties" wordt uiteengezet, is mij niet duidelijk geworden. 

Wat mij de hoofdbeginselen van de collectieve psychologie 
toeschijnen --- de enkeling product en nieuwe oorzaak van ideeën 
en toestanden, de waarde van den enkeling voor het scheppen van 
nieuwe ideeën, de overneming daarvan door de leden van zijn 
milieu in verschillende gradatie van bewustheid en overtuigingskracht, 
de versterking of verzwakking van zekere neigingen 
door de wetenschap, dat men ze met anderen deelt --deze 
beginselen zwemmen wel in het boek rond, maar scherp omlijnd 
vindt men ze niet. 

De schrijver heeft te veel principieele vraagstukken willen 
bespreken, zooals: het ontstaan van het recht, het gewoonterecht, 
recht en macht, staat en recht, recht en moraal, volksmoraal 
en staatsmoraal, collectieve strafrechtelijke verantwoordelijkheid, 
het parlementaire stelsel, openbare meening en organisatie. 
Hoeveel daarvan heeft hij zoo doorwerkt dat hij ze beheerscht ? 
De hoedanigheid van het betoog laat een enkele maal geen 
qualificatie toe dan die van geleerd gebabbel. Aldus bij uitstek 
bl. 144, waar midden in den tekst van een met het opschrift 
„Wetenschap" getooide paragraaf heel gemoedelijk het wezen 
der waarheid geformuleerd wordt door het groote woord: 
„Waarheid is slechts de meest doelmatige graad van dwaling" ! 
Daaraan gaan vooraf en daarachter volgen eenige losse 
beschouwingen over waarschijnlijkheid en fictie, alsof er geen 
kennistheorie bestond. 

Een goed innerlijk verband ontbreekt tusschen de hoofdstuk 

zelfs tusschen de onderdeelen van eenzelfde paragraaf.-ken en 

Hetzelfde onderwerp wordt in verschillende hoofdstukken behan


deld : het parlementaire stelsel (bl. 67 c. s., bl. 175 e. v.), de 

staatsmoraal (passim), het partijwezen (bl. 111, 131, 181). De 

overzichtelijkheid van de stof, die reeds door het eigenaar 

compilatie-en vertaalstelsel benadeeld is, wordt door de-dige 

gebrekkige techniek nog meer bemoeilijkt. Eenzaam staat hoofd


stuk VI te midden van zijn collega's. Onder den titel „Droit et 

adroit" bevat het een zeer slordige levensschets van den 18e 

eeuwschen Franschen letterkundige Duclos, vermoedelijk bedoeld 

als voorbeeld, hoe men de levensbeschrijving kan gebruiken, 

wanneer men zich, bij collectief-psychologische studiën, ter on


dersteuning van zijn theorieën of wenschen op ervaringsfeiten 

wil beroepen. 

De objectieve waarde van het werk bepaalt zich hiertoe, dat 

zij, wier aandacht door de door Mr. V. behandelde onderwerpen 

wel eens getrokken wordt, er nuttige literatuuropgaven in aan


1917 II. 13 


194 BIBLIOGRAPHIE. 

treffen en zelfs in den tekst hier en daar goede opmerkingen. 
Zoo doet het ons kennis maken met belangwekkende proefnemingen 
op het gebied van betrouwbaarheid van getuigen, 
voorliefde voor bepaalde getallen, suggestibiliteit ook van intellectueel 
hoogstaande menschen. 

Mr. Visser belooft ons, in zijn huidige voorrede, voor de toekomst 
een meer stelselmatig werk over collectieve psychologie. 
Een klein boekje, van beteekenis, zoo al niet door nieuwe centrale 
ideeën, dan toch door meesterschap over de stof en door 
heldere uiteenzetting van de hoofdbeginselen der jonge wetenschap, 
zou welkom zijn. Maar de daartoe onvermijdelijke concentratie 
is alleen dan van den heer Visser te wachten, indien 
hij zich vatbaar toont voor wetenschappelijke wedergeboorte 
door deze kritiek blijmoedig als een loutering te aanvaarden. 

J. J. BOASSON. 

DE POLITIEK DER TOEKOMST.') 

II. STOFFELIJKE BELANGEN. 
In aldoor breeder lagen der samenleving groeit het besef, 
dat het levensgeluk van millioenen menschen door hun oeconomischen 
toestand geknakt, hun geestelijke aandacht ge 

wordt.-doofd 

Met dat besef groeit de zekerheid: het kan beter. Langzaam, 
geleidelijk, begrensd maar veranderen kan het. Het 
zijn slechts sociale verhoudingen, structuren der maatschappij, 
welke de enkelingen benarren en den groei der gemeenschap 
verstoren. 

Sterke organisaties ontwikkelen zich in den staat. Bankgroepen, 
trusts en kartels, vakvereenigingen, pers, kerk en 
andere. Vele perioden in de geschiedenis toonen den strijd, die 
ook nu niet alleen dreigt maar soms reeds is ingezet — 
tusschen den staat en dergelijke machtslichamen, staten in 
den staat. Men denke aan de worsteling der feodale baronnen 
tegen de Fransche koningen, of aan die der kerk tegen de 
Duitsche keizers. Wel zijn nu de verhoudingen der feodale 
resten en der ideologische organisaties tot den staat betrekkelijk 
harmonisch, maar een nieuwe worsteling dreigt van 
andere zijde. 

De staat wordt steeds meer afhankelijk van de hulp, dus 
ook van de voorwaarden en invloed, der groote banken, 
die zich in nationale en internationale groepen organiseeren, 
hetzij tijdelijk voor een enkele emissie, hetzij in — vaak uit 
het tijdelijke opgekomen permanent verband. De con


1) Zie de aflevering van April. ---- Op blz. 3 daarvan, regel 10 v. b., 
leze men voor „vereniging", „verenging" (N. v. d. R.). 
1917 II. 14 


196 DE POLITIEK DER TOEKOMST 

cessies en subsidies en bestellingen welke de staten de 
een meer, de ander minder — voor deze hulp moeten ver 

macht der haute finance en de door-leenen, verhoogen de 
haar beheerschte bedrijfswereld. Zij verzwakken de vrije 
zelfbepaling van den staat. In verschillende landen is reeds, 
en zal na den oorlog nog veel meer, de Bank de inspirator 
der Regeering zijn, gelijk de Kerk het was tijdens de middeleeuwen. 


Het parlementaire regiem heeft zich niet zeer geschikt 
betoond den staat voor een dergelijke worsteling te wapenen. 
Zonder aan omkooping te denken, moet men erkennen dat 
het meerendeel der volksvertegenwoordigers en ministers,. 
benevens hun sociaal milieu, zoodanig belang heeft bij den 
bloei van banken en bedrijven, dat de directe of indirecte 
bevordering daarvan, van staatswege, hun zelden ongewenscht 
voorkomt. En na den oorlog, wanneer de uitgeputte financiën 
moeten worden gereorganiseerd, zullen de eischen der bankgroepen 
des te dringender, en de toegeeflijkheden van de 
vertegenwoordigers van het kapitalisme, die uit gunstige 
bedrijfsvoorwaarden een deel van hun eigen inkomsten hopen 
te herstellen, des te grooter geworden zijn. 

Laat zich vermoeden dat in den eersten tijd zich voornamelijk 
het georganiseerde kapitaal tot een macht in, misschien 
zelfs boven, den staat zal ontwikkelen, men moet op 
historische gronden hetzelfde van den georganiseerden arbeid 
verwachten. Naarmate de vakvereenigingen zich vaster aaneensluiten, 
en over grooter reserves beschikken, kunnen zij 
een zeer positieven invloed uitoefenen op de oeconomische 
samenleving. Ook hun vertegenwoordigers in parlement 
en regeering zullen middelen tot machtsvergrooting wenschen 
door te zetten. Zoo groeien in den modernen staat 
twee machten, wier doel het is, een zoo groot mogelijk 
deel van het staatsgezag te vermeesteren of te beinvloeden. 

Deze machten zijn internationaal georganiseerd, zoodat zij. 
over veel weidscher hulpmiddelen beschikken dan observatie 
alleen der nationale instituten doet vermoeden. De groote 
sociaal-politieke strijd in het verleden ging tusschen Staat 
en Ridderschap, of Staat en Kerk, die van de toekomst 
zal hoogstwaarsch vnl ik worden gestreden door Staat en 
Bank of Staat en Vakorganisatie. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST 

Het voorkomen van dien strijd is een van de ontzaglijkste 
problemen die de menschheid ter oplossing zijn voorgelegd, 
met de waarschuwende verwijzing hoe in de middeleeuwen 
eeuwen van strijd en ellende verliepen eer een wapenstilstand 
mogelijk was. Willen de volkeren in hun kortzichtighéid 
weer de harmonie eener rechtsgemeenschap verstoord zien, 
door ongebonden machtslichamen die zij zelve opvoeden om 
er door overweldigd te worden ? 

Arbeid en kapitaal doen, in de onderneming, de waren wereld 
ontstaan. Van de geldopbrengst der waren komt aan 
elk dier twee sociale machten zooveel toe als waarvoor zij 
de voorwaarden geschapen heeft: aan het kapitaal de waarde 
voortkomend uit tijd en zeldzaamheid, aan den arbeid die 
welke door inspanning wordt verkregen. Maar daar de 
waardeering van de arbeids- en kapitaalaanwending door 
de gemeenschap een grooten invloed heeft op de waarde 
van het product, dus op de vorming van prijzen, verleent 
deze feitelijke invloed aan de gemeenschap het recht tot 
medezeggenschap in de regeling der arbeids- en kapitaalscirculatie. 


Practisch beteekent dit, dat de gemeenschap eenerzijds 
moet streven naar verbetering der arbeidsvoorwaarden in 
den algemeenen zin, dus opheffing van arbeidsleed, ver 

anderzijds de leiding bij het-mneerdering van arbeidsvreugde, 
beheer en bij de vorming van kapitaal heeft te aanvaarden. 

De oeconomische politiek moet beginnen met het organisatorisch 
verband te bepalen van staat en kapitaals-, zoowel 
als van staat en arbeidscirculatie. De sociale leiding geldt 
dus in ruimsten omvang het bank- en vakvereenigingswezen. 
Worden deze primaire factoren beheerscht, dan is daarmede 
de basis gevonden waarop secundaire verkeersbewegingen 
kunnen worden geordend. Immers de organisatie daarvan 
blijft altijd zonder vasten ondergrond, zoolang niet eerst is 
ingegrepen in de primaire factoren.... 

De volgende uiteenzetting der hoofdbeginselen van oeconomische 
politiek berust op vier schijnbaar niet samenhangende 
ervaringsfeiten. Ten eerste blijkt dat het meerendeel 
der vermogenden kapitaalwaarden koopt en verkoopt in 


198 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

overeenstemming niet den raad van zijn bankier 1). De 
kleine spaarders laten de wijze waarop de spaarbank hun 
geld beleggen zal, geheel aan de directie over. Sommige 
groote kapitalisten bestieren zoowel het vermogen van anderen 
als dat van zich zelf, maar zijn dan ook in zooverre 
als bankiers te beschouwen. 

Ten tweede staat het vast dat in het bankwezen een tendenz 
werkt tot concentratie en dat deze oeconomisch noodzakelijk 
en onafwendbaar is. 

Ten derde is het verschijnsel bekend dat sommige groote 
ondernemingen aandeelen uitgeven welker houders niet 
stemgerechtigd zijn maar, als vergoeding voor hun gemis 
aan invloed op de geste der maatschappij, een of een half 
procent hooger rente genieten dan de stemgerechtigde aan 

-deelhouders. 

Ten vierde weet ieder, dat na den oorlog in de meeste 
Europeesche staten omvangrijke belastingvermeerdering te 
verwachten is. Ongetwijfeld zal ook de vermogensbelasting 
voor verhooging in aanmerking komen. 

De staat volge een zoodanige belastingpolitiek dat kapitaalconcentratie 
het gevolg zij. De baten eener zoodanige 
concentratie kunnen door bijzondere maatregelen zeer groot 
worden en aan den dienst der staatsschulden ten goede 
komen. Tevens ontstaat aldus een omvangrijke kapitaalmacht, 
welker bevoegdheden door bepalingen, gesteld in. 
het gemeenschapsbelang, worden begrensd; benevens de 
mogelijkheid aan te verwachten reusachtige credietbehoeften 
te voldoen. 

De eerste phase der regeling is aldus. 

De staat stelt zich waarborg voor het beheer van nationale 
schuldbrieven, die gedeponeerd zijn bij met name genoemde 
banken. De eigenaaar der schuldbrieven ontvangt één procent 
rente boven het type van het stuk. Maar daarvoor laat hij 
de Bank vrij in het beheer daarvan. Dit zou voor den deponent 
risico kunnen opleveren; maar de staat waarborgt de 
vermogensbestanddeelen welke aldus ter beheering worden 

1) Kortheidshalve wordt in het volgende onder „bankier" ook kassier, 
commissionnair in effecten enz. verstaan, onder „bank" dus ook hunne 
kantoren. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

afgestaan. Er volgt dus deze wisselwerking. Doordat de staat 
waarborgt en het rentetype hooger is, zijn de burgers bereid 
de nationale papieren te deponeeren, maar door zijn waar 

staat tevens bevoegd algemeene regels van beheer-borg is de 
te stellen voor het aldus geadministreerde groote vermogen. 

Dientengevolge wordt de risico voor den staat zeer gering, 
en deze geringe risico doet weer vele dergelijke beleggingen 
invloeien, die dus te zamen een omvangrijk kapitaal vormen, 
hetgeen het bedrijf, er mee uitgeoefend, weer vaster maakt, 
en daardoor het risico nog meer verkleint. 

Het -bankwezen moet vooraf in de gelegenheid gesteld worden 
zich tot uitoefening van het verlangde beheer te organiseeren. 
In elk rijk bestaan reeds een betrekkelijk klein aantal 
bankgroepen, welke vele kleinere huizen rechtstreeks of zijde 

omvatten en hunne agenturen en filialen hebben. Deze-lings 
in het verkeer vanzelf gevormde lichamen kunnen zich ter 
uitvoering van het hier beoogde beheer onderling vereenigen 
tot wat voortaan genoemd wordt een bankcentrale. Ingeval 
medewerking geweigerd werd, zou de staat zelf een bankcentrale 
oprichten, hetgeen het particuliere bankbedrijf zeer tot 
schade wezen zou. Maar elke zaak blijft vrij, zich eventueel 
buiten de centrale organisatie te houden. Slechts worden in 
dat geval de bij haar gedeponeerde papieren niet van staatswege 
gewaarborgd. Het is ontbewijfelbaar, dat bijna alle huizen 
zich uit eigen beweging, zonder wetsdwang, zullen organiseeren, 
ten einde de nieuwe verkeersbeweging te benutten. 

Stellen wij, dat tot de aldus gevormde centrale organisatie 
van het bankwezen de enkele groote banken, vereenigingen 
van hypotheekbanken, van particuliere bankiers, van effectenhandelaars, 
spaarbanken enz. als leden toetreden, zoodat 
dus bijvoorbeeld een twaalftal omvangrijke lichamen verte 

zijn. Deze vormen een dagelijksch bestuur-genwoordigd 

met eigen bureaux uit hun midden. 

De taak van deze bankcentrale nu is, op het , haar 
in beheer toevertrouwde vermogen credieten te verleenen 
aan de nationale bedrijfswereld. De bij de centrale aangesloten 
banken voeren met het bij hen gedeponeerde vermogen 
hun eigen credietbedrijf, volgens de algemeene regels 
door staat en bankcentrale gesteld. Wenscht dus een onder nenier 
crediet, dan kan hem dit, zooveel mogelijk als boek



200 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

crediet, door zijn eigen bankier worden verstrekt, wanneer 
deze slechts bij het centrale instituut is aangesloten. Wanneer 
de termijn niet te lang wordt gesteld, zullen de verschillende 
boekcredieten grootendeels tegen elkaar wegvallen. Dit zou 
niet het geval wezen, wanneer een speciale bank zich met 
dit bedrijf belastte. Maar indien vrijwel alle banken daaraan 
deelnemen, ontstaat een credietverkeer waarbij de bankcentrale 
als clearing-house werkt. Hierdoor is de benoodigde 
hoeveelheid betaalmiddelen betrekkelijk gering. Om zich 
deze te verschaffen kan de bankcentrale stukken beleenen. 
Verkoopen kan zij ze niet. Daarenboven ontvangt dit instituut 
betaalmiddelen doordat de gelegenheid wordt opengesteld 
er geld te deponeeren met langen opzeggingstermijn, en hiervoor 
geldt dezelfde rentevoet en belasting-vrijstelling als voor 
de nationale staatspapieren. Kleine spaarders kunnen hetzij 
rechtstreeks, hetzij door middel hunner spaarbanken, aldus 
aan den belastingdruk ontkomen. Eigenlijk maakt het weinig 
verschil of men staatsobligaties of ruilmiddelen stort. Want 
voor beide krijgt men een ontvangbewijs, dat aan toonder 
luidt en waarvan de coupon op de gewone wijze vervalt. 
Wil iemand dus zijn gedeponeerde waardepapieren verkoopen 
of zijn deposito opvragen, dan behoeft hij slechts zijn ontvangbewijs 
te verkoopen. En daarmede is tevens de vorm 
bepaald waarin de staatswaarborg werkt: De staat wisselt 
deze ontvangbewijzen steeds a pari en waarborgt de ver 

ring van den coupon. Op die wijze is de administratie-ziive 
hoogst eenvoudig. 

Maar, kan men opmerken, op deze wijze worden de 
staatsschulden feitelijk verdubbeld. Eenerzijds behoudt de 
staat zijn schuldendienst en anderzijds verstrekt hij een wel licht 
even groot bedrijfskapitaal aan de bankcentrale. Het 
tegenovergestelde is het geval. Voor de op de staatsobligaties 
verleende credieten ontvangt het bankwezen natuurlijk 
rente. Hoe hoog die is, hangt af van den uitteraard wisse 

rentevoet. Maar men mag verwachten dat het-lenden 
gemiddelde daarvan niet veel zal verschillen van het rentetype 
der staatsleeningen. Van die gekweekte rente gaat af een 
provisie voor de banken, maar het overblijvende wordt 
afgedragen aan den fiscus voor den dienst der staatsschulden. 
Dit is billijk daar de staatswaarborg het gansche bedrijf 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

mogelijk maakt. Veronderstelt men dat het rentetype der 
staatspapieren 5 0/o is, dat de deponent 6 o/„ ontvangt, voorts 
de gemiddelde rentevoet tijdens een jaar 5 O/o is, en het 
totaal der verleende credieten 80 o/'„ van het gedeponeerd 
vermogen hoe lager de rentevoet des te ruimer credietgebruik 
dan wordt over dit geheele vermogen dus een 
rente van 4 o/„ gemaakt. Gaat hiervan af 1 o/. voor administratie, 
afschrijving van twijfelachtige debiteuren, reserve 
enz., dan wordt 3 0/0 aan den staat overgedragen. Het gevolg 
hiervan is dat hij voor de gedeponeerde obligaties niet 5 0/0) 
maar 6 3 3 0/o rente betaalt. 

Deze cijfers hebben niet de bedoeling, een begrooting te 
leveren. Zij zijn slechts een rekenvoorbeeld. Maar welke 
veranderingen zij ook ondergaan en 5 o/o rente voor 
eerste klasse bedrijfscrediet is na den vrede zeker niet hoog 
geschat — het blijkt dat steeds de staatspapieren gedeeltelijk 
zelf hun rente verdienen, dat de schijnbare verdubbeling 
van 's staats schuldenlast inderdaad een halveering daarvan 
beteekent. En deze halveering of terugbrenging tot nog geringer 
deel, brengt niet alleen voordeel aan het rijk, maar 
stelt tevens een credietruimte beschikbaar, welker zegenrijke 
invloed juist nu het wijs beleid er van is verzekerd 
geen nader betoog behoeft. De staat wordt aan inkomsten, 
het bedrijfsleven aan goedkoop crediet geholpen. En dit 
alles door een organisatie waarvan elk der betrokkenen 
voordeel heeft. 

In plaats van 10/o extra-rente zou ook 1/2 a/o kunnen worden 
gegeven, of geheele of gedeeltelijke vrijstelling van inkomsten-
en vermogensbelasting voor die nationale schuldbrieven, 
welke op bovenbeschreven wijze gedeponeerd zijn. Op die 
wijze zou een aandrang tot deponeering gegeven kunnen 
worden. Stel de belasting van vermogen en inkomen op 
20 o/o, dan beteekent vrijstelling daarvan, dat men feitelijk 
niet 5 o/. maar 61; 4 o/o krijgt, want van 61/4 0/o rente blijft, na 
aftrek der fiscale betalingen, 5 0/i, over. Daarboven dus 
ook nog 1/` 2 o/o rente te geven ware ongemotiveerd, tenzij 
dit wellicht gewenscht is voor de populariteit van het voorgestelde 
instituut. Maar dan kan men met gedeeltelijke vrijstelling 
van belasting volstaan. Dit zijn echter kwesties die de detailregeling 
betreffen, welke in elk land verschillend zal zijn. 


202 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

Het beginsel, dat wezenlijke waarden, als hoedanig wij hier 
soliede staatspapieren beschouwen, als grondslag dienen voor 
een omvangrijk credietwezen, waarbij de staat als waarborger 
optreedt, is niet nieuw, integendeel zeer algemeen. Immers 
elke circulatie-bank berust daarop. Zij is bevoegd om op 
een gedeeltelijke gouddekking waardepapier uit te geven, en 
de staat waarborgt de nakoming der daaruit voortvloeiende 
verplichtingen. Welnu, iets overeenkomstigs wordt hier beoogd. 
En dit kan even voortreffelijk worden geregeld als 
het circulatie-wezen, mits de organisatie zoodanig is, dat men 
de credietmarkt beheerscht, hetgeen geschiedt door centraliseering 
in het bank-instituut. 

Natuurlijk kan het particulier credietwezen nog een ruim 
arbeidsveld naast het hier voorgestane behouden. Zij steunen 
elkander, doordat de staat zich voor de doorvoering zijner 
plannen bedient van de organen welke zich in het verkeer 
reeds hebben gevormd, en wier ervaring en inzicht moeten 
worden benut. 

Waarom zou het deponeeren alleen tot nationale schuld 

betaalmiddelen worden beperkt? Wij stellen ons-brieven of 
voor, dat na verloop van eenigen tijd zulk een hooger rente-
typey of eventueel geheele of gedeeltelijke vrijdom van be-
lasting, ook kan worden verleend aan hen die andere waarde 

beheer willen geven bij een bankorganisatie-papieren in 
waarin de uitstekendste krachten werkzaam zijn, terwijl 
bovendien de staat hun bezit garandeert. 

De organisatie wordt dan als volgt. 

Bepaald wordt, dat die vermogensbestanddeelen vrij van 
belasting zijn 1), welke in beheer worden gegeven aan met 
name genoemde particuliere banken. Schijnbaar zou dit een 
bezwaar wezen voor hen die als eenig vermogen een eigen 
zaak of stuk grond bezitten, omdat zij oogenschijnlijk niet 
van de vrijstelling zouden kunnen genieten. Maar inderdaad is, 
dit niet het geval. Want wanneer deze personen dit wenschen 
wordt kosteloos hun onderneming in een vennootschap omgezet, 
hetgeen nu voortdurend ook reeds vanzelf geschiedt. Voor 

1) Kortheidshalve wordt in het bovenstaande slechts van algeheele 
vrijstelling gesproken; deze kan natuurlijk door een gedeeltelijke worden 
vervangen of geheel vervallen bij hooger rentetype. Tusschen beide 
mogelijkheden wordt in het bovenstaande geen onderscheid gemaakt. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

zooveel obligaties of aandeelen als zij daarna bij een bank 
deponeeren zijn zij vrij van belasting. Hetzelfde is met 
grondbezit, huizeneigendom of andere onroerende goederen 
mogelijk. Maar wenscht de eigenaar deze omzetting niet en 
vooral bij grondbezit is dit vaak te verwachten dan 
kan hij een hypotheek op zijn goed krijgen, tot zoodanig 
bedrag als hij ter administratie wil afgeven. Hij blijft dan 
slechts belastingschuldig over de vermogensbestanddeelen, 
welke hij in eigen beheer houdt. Wenscht iemand zijn bezit 
te verkoopen, dan wordt dit door de bankcentrale o verge-
nomen tegen assurantie-of taxatie-waarde. Onroerende bezit 

zeer geringe waarde kunnen desgewenscht in-tingen van 
een grootere vennootschap worden in- of bijeengebracht, en 
overigens evenzeer verhypothekeerd en verkocht. 

De omzetting in een vennootschap is een voordeel voor 
den eigenaar, ingeval zijn winsten beneden het rentetype 
blijven. In alle andere gevallen is zijn situatie gelijk aan die 
van anderen, welke direct waardepapieren ter beschikking 
konden stellen 1). 

Op deze wijze wordt een zeer groot vermogen aan de 
gezamenlijke banken in beheer toevertrouwd. Maar men houde 
vooral in het oog dat dit uit eigen beweging der deponenten 
geschiedt. Er is, door de belasting op het in eigen beheer 
gehouden gedeelte, wel een oeconomische maar geen wettelijke 
drang. 

Door de bankcentrale worden de ingekomen waardepapieren 
gesorteerd. Zij vormt een binnenlandsche en een buiten 
portefeuille, elk onderverdeeld in industrieele, mijn-landsche 
hypotheken enz. Vervolgens-bouwwaarden, staatsleeningen, 
worden deze groepen systematisch gecompleteerd. De onder


1) Ten opzichte van stedelijk grondbezit is door mij eene afzonderlijke 
studie gepubliceerd over de mogelijkheid om eigenaars van bouwterrein 
hun bezit te doen invoegen in publiekrechtelijke organisaties, in verband 
waarmede een publiekrechtelijke regeling van een gedeelte van het 
hypotheekwezen overwogen werd. Hierdoor zou dure onteigening van 
gemeentewege, evenals monopolistische prijsopdrijving door terrein-of 
woningmaatschappijen, te voorkomen zijn, terwijl een geleidelijke, hygiënische 
en aesthetische stadsuitbreiding kon worden verzekerd. Deze 
regeling ware bij de hierboven geschetste eventueel aan te sluiten, 
daar beide streven naar een beschikking over persoonlijk eigendom ten 
bate der gemeenschap. Cf. Bouwschappen (1914), v.n. p. 295--382. 


204 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

nomen regeling beoogt een harmoniseering der binnenlandsche 

verhouding van kapitaal en arbeid. Deze is natuurlijk onder 

aan buitenlandsche invloeden. Maar elk land heeft toch-hevig 
voor alles eigen bijzondere toestanden te regelen, in overeenstemming 
met het internationaal verkeer. De bankcentrale zal 
dus waarschijnlijk beginnen met buitenlandsche waarden te 
verkoopen en binnenlandsche of koloniale daarvoor in de 
plaats te stellen. Van ondernemingen wier aandeelen en obligaties 
toevallig bijna alle in handen van liet centrale instituut 
kwamen, zullen stukken worden verkocht, van andere bijgekocht 
enz. Of het` vreemde papieren behoudt, en zoo ja, welke, 
is een kwestie van internationale handels-en staatspolitiek, 
welke voorloopig ter zijde blijft. 

Dit koopen en verkoopen door de bankcentrale is haar 
mogelijk, omdat zij daartoe de bevoegdheid verkrijgt. Dit 
instituut is bij uitstek deskundig en mag dus als vertrouwde 
raadsman worden beschouwd van hem, die zijn vermogens 

beheer geeft. Het koopt voor hem papieren-bestanddeelen in 
die in soliditeit niet ten achter staan bij die welke gedeponeerd 
zijn. 

Maar moet de eigenaar daarin dan niet worden gekend? 
Neen, want hij krijgt een extra-rente van zijn geld, en door 
deze te aanvaarden doet hij afstand van zijn bevoegdheid om 
zelf te bepalen of hij een bepaald bedrag op de eene of andere 
wijze beleggen zal. De betrouwbaarheid der belegging waarborgt 
de staat. 

Een risico voor den staat? Het is bekend dat naarmate 
een bank over grooter kapitaal beschikt, haar stabiliteit toeneemt. 
In het bestuur der bankcentrale zijn de uitnemendste 
financieele specialiteiten van den lande afgevaardigd. 
Zij hebben er belang bij, dat een groot deel van het nationaal 
vermogen op deze wijze in administratie wordt gegeven, 
omdat, behalve hun invloed, daarmee ook hun winst 
stijgt. Immers elke bank ontvangt een provisie naar den 
omvang der bij haar ingebrachte beleggingen. Hoe meer het 
aldus beheerde vermogen toeneemt, des te grooter sommen 
zullen worden gedeponeerd, des te hooger inkomsten genieten 
de bankiers, des te elastischer wordt het :credietsysteem. 
Dit alles zal hen er toe leiden, de betrouwbaar 

hun beheer zoo hoog mogelijk op te voeren.-heid van 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

Waar het nationaal vermogen van elk goed-beheerd rijk 
toeneemt, is er alle grond voor de verwachting, dat het deel 
van dit vermogen, hetwelk door de bankcentrale geadministreerd 
wordt, evenzeer vermeerderen zal. Vooral daar de 
toeneming van omvangrijke vermogens veel beter verzekerd 
is dan van kleine. In de concessie' voorwaarden van het 
centrale bankinstituut zal hiervoor gezorgd worden door de 
bepaling dat slechts in eerste klas credieten of fondsen het 
reusachtige kapitaal mag worden belegd. Dit houdt tevens 
verband met de uit te keeren rente. Wanneer iemand 
aandeelen, welke 20 0/0 dividend geven, wil afstaan, zal 
hij, wanneer deze solide worden geacht, voor een stuk 
van f 1000 nominaal, bij een rentevoet van 5 o/„, vier ont_ 
vangstbewijzen a f 1000 in ruil ontvangen, welke dan elk 
een of een half procent extra-rente geven. Maar het is moge 

dat de bank deze aandeelen in die verhouding niet wil-lijk 
inruilen, maar bijvoorbeeld tegen drie of twee stukken, of 
in het geheel niet. In zoo'n geval kan de aandeelhouder 
Of zijn stuk verkoopen en het bedrag bij de bankcentrale, 
tegen ontvangstbewijs met couponblad, deponeeren, Of de 
risico van zijn bezit blijven verkiezen boven de zekerheid 
eener lagere inkomst. 

Het is duidelijk, dat op deze wijze het rentetype der 
door de bankcentrale uit te geven ontvangstbewijzen wisselt. 
In jaren waarin het geld duur is, zal voor deze bewijzen 
een hooger rente gewaarborgd moeten zijn dan in jaren van 
lagen rentestandaard. Dit is echter bij staats-en andere 
leeningen ook het geval. Hoe koerswisseling en conversie 
dit in evenwicht houden behoeft geen betoog, en het is bij 
een regeling, als hier wordt voorgestaan, niet anders te 
verwachten of te wenschen. 

Aan elk der in de organisatie opgenomen banken wordt 
in hoofdzaak het beheer gelaten over de kapitalen, welke 
daaraan ter administratie zijn toevertrouwd. Maar dit beheer 
geschiedt, wat de groote lijnen betreft, in overleg met de 
bankcentrale, op overeenkomstige wijze als nu reeds bij 
bankgroepen het geval is. 

Hierdoor verwerft nu deze centrale een zeer groote gecentraliseerde 
macht om de oeconomische structuren te beheerschen. 
Immers zij kan in verschillende ondernemingen op



206 DE POL ITIEK DER TOEKOMST. 

treden als houdster van de helft plus een der aandeelen. En 
heeft daarmede tevens invloed op die ondernemingen welke 
van de eerste afhankelijk zijn. Bovendien kan de bankcentrale 
bepaalde voorwaarden stellen bij het verleenen van 
credieten, de oprichting van nieuwe bedrijven, kartelleering 
bevorderen of tegengaan, en staat, doordat zij is gevormd 
uit den geldhandel, in het centrum der bankorganisatie, waardoor 
zij naar alle zijden de relaties tot hare beschikking 
heeft om te steunen en te ontwikkelen, te dienen en te 
heerschen. Kortom de bankcentrale is een kapitaalmacht, 
welke door dwingende bepalingen mede in dienst wot dt 
gesteld van het gemeenschapsbelang. 

De vorming van een zoodanig instituut kan niemand kunstmatig 
of ongewenscht noemen. In elk land centraliseert zich 
het bankwezen, vormen zich kapitaalmagnaten. Zoo lang 
deze ontwikkeling buiten alle toezicht der gemeenschap geschiedt, 
vormt zich een macht los van en soms tegenover 
den staat. Wat is dus verstandiger, dan de verkeerstendenz 
zijn beloop te doen vervolgen, maar tijdig te zorgen dat de 
macht in handen van enkele groepen of individuen dienst


aar wordt gemaakt aan hunne èn aan sociale belangen? 

Deze belangen kunnen voornamelijk gediend worden op 
drieërlei wijze. Het instituut zal zijn invloed moeten gebruiken 
om gunstige arbeidsvoorwaarden te verwezenlijken, 
opdrijving der marktprijzen door monopolistische of gekartelleerde 
posities te voorkomen, en den omvang der productie, 
maar voornamelijk ook dien der kapitaalplaatsing en 
plotselinge credietcontractie, te regelen, waardoor crises 
meer en meer worden voorkomen. Dit alles zal men echter 
moeten nastreven op streng commercieele basis, zonder van 
buiten aangebrachte ethiek. Het commercieele of oeconomische 
is nooit gelegen in het dooddrukken van andere bedrijven. 
Verkwisting van levensenergie is, als elke vernietiging, 
zeer onoeconomisch. Het oeconomische beginsel zelf 
is moreel. Immoreel is slechts de miskenning er van, en 
van den drang naar harmonische verkeersregeling. 

Van den eenen kant zal de staat door zijn sociale wetgeving 
bepaalde regelingen in zake arbeidsduur, loon, werkloosheid 
enz. moeten treffen. Maar wanneer daartegen 
feitelijke bezwaren bestaan, doordat hiervoor bijvoorbeeld 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

meer kapitaal in sommige ondernemingen vereischt wordt, 
zal, na deskundig onderzoek, de bankcentrale, in samen 

aangesloten kantoren, in staat zijn door-werking met de 
het opnemen van credieten of deelneming in het aandeelenkapitaal 
de uitvoering der wet beter mogelijk te maken. 
Daarbij kunnen, wat de rente betreft, naar omstandigheden 
mildere bepalingen worden gemaakt, wanneer de noodzakelijkheid 
daarvan door het bedrijf wordt aangetoond. Een 
zoodanige openhartige verstandhouding tusschen bank en bedrijf 
is geen novum, en zelfs reeds georganiseerd bijvoorbeeld 
in de Revisionsgeselischaften, welke de aan een bank 
verbonden ondernemingen zeer scherp controleeren. 

Ook in afzonderlijke gevallen kan het bankbureau steunend 
of bemiddelend optreden, zooals bij een crisis, bij het 
vestigen van een nieuwe industrie, enz. Het eerste natuurlijk 
in overleg met de centrale circulatiebank.. Daarbij vormt het 
bankbureau reeds vanzelf een clearinghouse in die landen, 
welke dit nog missen. Maar bovenal zal de werkzaamheid 
van het instituut door eigen initiatief moeten worden geleid 
binnen door de wet gestelde grenzen, zooals dit reeds met 
de centrale circulatiebanken op beperkter gebied het geval 
is. De belangen worden zoo georganiseerd, dat behartiging 
van het individuel belang tevens behartiging van het sociaal 
belang met zich brengt een zeer oud organisatorisch 
beginsel. 

De functies, die van het bankbureau worden verwacht, 

eischen een autonome organisatie. Geen regeeringsbureau 

kan deze behoeften bevredigen. Het particulier initiatief 

blij ve hier behouden, maar door dwingende bepalingen om 

welke wijze het verband tusschen regeering-grensd. Op 
.en bankbureau moet worden georganiseerd kan eerst na 
een onderzoek der tendenzen in het rechtsverkeer worden 
-uiteengezet. Voorloopig moge volstaan dat het parlement 
.alleen de algemeene organisatie beïnvloeden, en de minister 
geen persoonlijk overwicht hebben mag. Om deze redenen 
en vooral om steeds voort te bouwen op wat reeds in het 
verkeer voorhanden is, denken wij ons de positie der bankcentrale 
in vele opzichten overeenkomstig aan die der circulatiebank. 
Deze bank is nu reeds het centrum van het 
wisselverkeer en in organisatorisch verband met den geheelen 


208 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

nationalen geldhandel. Dit kan worden uitgebreid over het 
geheele gebied van het bankwezen, dat is tot de leiding der 
gansche kapitaalcirculatie, in overeenstemming met het gemeenschapsbelang. 


Nu het bestuur der gemeenschap over een gedeelte van 
het privaatkapitaal mogelijk blijkt zonder abrupte staats 

verstoringen, door bewuste-onteigening of revolutionnaire 
versnelling der ontwikkelingstendenzen alleen, moet echter 
de vraag worden gesteld, hoe de gevolgen van den oorlog 
op bovenstaand plan zullen inwerken? 

Zooals zij werd voorgesteld kan de bankcentrale niet 
anders dan heilzaam zijn. De centralisatie van het bedrijfsleven 
in elk rijk van West-Europa maakt dat zulke centrale 
instituten Of reeds voorhanden zijn Of daaraan behoefte 
bestaat. Daarbij is tot den wederopbloei der oeconomische 
samenleving, van de kapitaalzijde gezien, vóór alles bewuste 
eenheid in de leiding noodig, om de crises, die zullen dreigen, 
tijdig te voorkomen of te regelen. Nimmer minder dan 
in de tijden na den oorlog zal de enkeling, de kleine bankier, 
in staat wezen te doorzien waar kapitaal een sociale behoefte, 
waar het een sociale ramp zal blijken. Overkapitaliseering 
dreigt eenerzijds naast hevig kapitaalgebrek elders. Immers 
te verwachten is een groot gebrek aan warenkapitaal bij 
groote ruimte van betaalmiddelen en van waardepapier. 
De gewone goederenvoorraden zijn in West-Europa uitgeput, 
en zelfs Amerika produceert op industrieel gebied oorlogsvoorraden. 
Reeds bij den opbouw van verwoeste steden,. 
fabrieken, spoorlijnen, bruggen enz. zal in elk bedrijf aan 
veel goederen gebrek blijken; maar het gewone verkeer zal 
in niet minder mate onder een goederentekort lijden. Ook 
waar voorraden liggen opgestapeld om na den vrede 
te worden verkocht, of waar voor buitenlandsche behoeften 
wordt geproduceerd, zal levering op langen termijn 
een vereischte blijken. Deze leegte aan voorraden leidt 
tot ongebreidelde voortbrenging en-overproductie, tot crises 
en katastrophen, nog vergroot door de speculatieve bewe


gingen in effecten en de waarschijnlijk, door overmaat van 
circulatiemiddelen, lage prijzen. Dit alles zijn wel in hoofd 
onbestreden feiten en vooruitzichten. Wat hierin alleen-zaak 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 209 

orde kan brengen, althans te hevige ontreddering tegengaan, 
is een elastisch, maar centraal credietsysteem, waardoor een 
overzicht over de regeneratie van het oeconomisch leven 
mogelijk is, maar waardoor vooral het verkeer gelijkelijk 
en rijkelijk met crediet kan worden gevoed. 

Aan deze beide eischen zou kunnen worden voldaan 
door een gecentraliseerd systeem van boek-credieten, op de 
volgende wijze. 

Men heeft te onderscheiden tusschen die voortbrengingsprocessen 
welke een gesloten keten vormen om de binnenlandsche 
markt, dus vrijwel geheel onafhankelijk van het 
buitenland ten einde worden gebracht, en die waarvoor van 
buitenlandsche markten ruw-of halfproducten, werktuigen 
enz. moeten worden betrokken. Van het eerste verschijnsel 
levert in hoofdzaak het huidige bedrijfsleven der Centrale 
Mogendheden, van het tweede vooral Engeland het voor 

Elke handelsnatie toont echter een verschillende-beeld. 
verhouding van beide processen. Zij moeten dus bij een 
credietregeling als de twee aspecten worden beschouwd: de 
binnenlandsche en de buitenlandsche betalingsbalans. 

Met betrekking tot deze laatste staat men voor het goudprobleem. 
De landen, welke een zoogenaamden hinkenden standaard 
hebben, bewijzen hoe voor binnenlandsch verkeer een goud 

niet noodzakelijk is. Een circulatie van wettig-voorraad 
betaalmiddel in zilver of papier is daar voldoende. Goud is 
alleen noodig voor buitenlandsche verrekening, zoodat dus 
tegen binnenlandsche betaalmiddelen te allen tijde bij de 
circulatiebank cheques op het buitenland verkrijgbaar moeten 
zijn, welke eventueel tot goudverrekening tusschen de staten 
aanleiding geven. Wel wordt volgens kundige mannen als 
Keynes 1) ook daarbij de rol van het geel metaal overschat. 
Maar de huidige tendenz in de goudpolitiek der circulatie 

verbiedt, niet op theoretisch-wetenschappelijk, maar-banken 
op practisch-politiek terrein, om zich tegen de beteekenis 
van het goud te verzetten. Blijkt die beteekenis in de 
toekomst gering, zooveel te beter. 

Doch als men ten volle rekening houdt met de waarde 

1) Bijvoorbeeld Economic Journal 1914, p. 621 e. v., vooral p. 627. 


210 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

thans aan goudsaldi gehecht, dan nog meenen wij dat de 
bankcentrale niet een eigen goudvoorraad behoeft, maar 
door een zoo aanstonds voor te stellen regeling de baarreserve 
van de circulatiebank hiertoe kan gebruiken. 

De taak van de bankcentrale is deze. De daarbij aangesloten 
bankiers verleenen, in overleg met plaatselijke en 
nationale commissies uit hun midden, aan een onderneming 
een boekcrediet op betrekkelijk korten termijn. Voor langloopend 
crediet kan de bankcentrale aandeelen nemen, 
hypotheek geven of op andere wijze steunen. Het probleem 
der industrieele credieten op langen termijn is in dit verband 
wellicht eveneens op te lossen. De omvang van het crediet berust 
echter in elk geval op zuiver commercieele overwegingen. Maar 
het bijzondere hierbij is, dat dit crediet niet gerealiseerd wordt, 
maar geheel of althans hoofdzakelijk gebruikt tot giroverkeer 
met cliënten of leveranciers. De ondernemer verbindt zich 
daarbij alle verrekeningen boven een vastgesteld bedrag over 
die bank te laten loopen, welke hem het crediet heeft verleend, 
en daarbuiten dus geen betalingen te doen of te ontvangen. 
Tegenover het betrekkelijk ruime, licht verkrijgbare crediet, is 
de verplichting alle betalingen in giro te ontvangen zeer bil 

Een enkele bank of bankgroep zou een dergelijke regeling-lijk. 
niet kunnen invoeren, daar vooral voor de verrekeningen 
aan de kwartalen telkens groote deposito's zouden worden 
opgevraagd. Maar nu fungeert de bankcentrale als nationaal 
clearinghouse, waarbij de vorderingen van alle ondernemingen 
binnen het rijk tegen elkaar worden uitgewisseld, terwijl het 
resteerend saldo niet in baar wordt uitbetaald, want de bankrekening 
van de betrokken onderneming wordt er voor 
gedebiteerd of gecrediteerd. 

Veronderstellen wij nu eerst, dat vrijwel alle ondernemingen 
van dit gemakkelijk, doch alleen onder deugdelijke 
waarborgen of controle verkrijgbaar, crediet gebruik maken. 
Dan blijven er echter nog twee openingen in deze keten van 
overboekingen. Ten eerste heeft elk ondernemer contant geld 
noodig voor de betalingen aan allen die niet aangesloten zijn 
bij het giroverkeer: particulieren, ondernemingen zonder cre



DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

van langen duur. Want de arbeiders verteren hun geld, Of 
bij den kleinhandel (en deze betrekt zijn goederen van den 
groothandel), Of direct bij den groothandel — warenhuizen, tram-
en spoorwegen, confectiemagazijnen, woningmaatschappijen 
enz. Maar deze deponeeren immers hun kassaldo's telkens 
bij hun bankier. Zeer spoedig keeren de circulatiemiddelen 
,dus weer bij de banken terug, zoodat het bedrag, dat daarvan 
in omloop is, naar verhouding niet buitengewoon groot behoeft 
te zijn. 

Het tweede is eveneens eenvoudig te regelen. Wanneer 
tengevolge van de verleende credieten de bankcentrale een 
groot bedrag naar het buitenland moet remitteeren, kan zij 
dit schijnbaar niet doen, daar haar kapitaal alleen uit staats obligaties, 
of, later, daarenboven uit aandeelen enz. bestaat. 
Maar in elk land, dat onder oorlogslasten lijdt, worden deze 
obligaties door de circulatiebank beleend. Om dus een wissel 
op het buitenland te koppen, beleent de bankcentrale of 
-een daarbij aangesloten bank -- het is allerminst gewenscht 
de buitenlandsche betalingen te veel te centraliseeren — een 
deel der staatspapieren bij de circulatiebank. En wanneer 
omgekeerd de credietnemers een wissel op het buitenland 
aan hun bankier ter disconteering aanbieden, kunnen daar 

deze beleeningen worden ingelost.-mede weer 

Is dat een strafbare beleenings-praktijk van onsoliede 
bankiers tot systeem verheffen? Toch niet. Bedoelde bankiers 
gebruiken, door anderer effecten te beleenen, aan hen 
toevertrouwde waarden als eigen bedrijfskapitaal. Maar hier 
staat juist voorop dat binnen wettelijk gestelde grenzen 
de waardepapieren worden gedeponeerd om een omvangrijk 
bedrijfskapitaal onder centrale leiding te vormen. En de 
deponent stemt daarin toe door een zeker percentage extra 
te ontvangen. De beleening is dus volkomen gerechtvaardigd. 
Daarenboven behoeft deze in de practijk wellicht 
niet eens te worden doorgevoerd, daar, althans in gewone 
tijden, een rekening-courant tusschen bankcentrale en circulatiebank 
voldoende zal zijn. 

Een dergelijke regeling is natuurlijk te meer profijtelijk, 
wanneer zij algemeen kan worden doorgevoerd, en zoo 
mogelijk niet slechts in één staat, maar in verschillende 
staten tegelijk. 

1917 II. 


212 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

Men zou deze doorvoering kunnen verzekeren door een 
wet van het parlement, dat betalingen boven een zeker 
bedrag alleen gegireerd mogen worden. Maar dergelijke 
voorschriften omtrent de circulatie van ruilmiddelen hebben 
steeds een deprimeerende uitwerking op het bedrijfsleven, 
en worden toch maar ontdoken. Veel meer is dan ook te 
verwachten van den moreelen steun der ondernemingen zelf. 
Wanneer deze inzien dat een dergelijk centraal instituut de 
reconstructie van credietwezen en oeconomisch verkeer in 
hooge mate bevorderen kan, moet van de patroonsvereenigingen, 
groote instellingen enz. de bereidheid blijken, en 
bovenal van het georganiseerde bankwezen zelf. Zijn er, bij 
algemeene instemming, nog enkelen die willen contrarieeren, 
dan snijden dezen zich daardoor los van de credietdraden 
welke de bedrijven verbinden, en staan daarmee buiten het 
verkeersnet. 

Vooral ook het feit, dat men in deze bankcentrale den 
keten van borgstellingen, welke nu in het bedrijfsleven 
bestaat, zou kunnen inschakelen, en aldus een geleidelijke 
afwikkeling verzekeren, zal zeker velen tot voorstander maken 
van een dergelijke definitieve regeling dezer gedeeltelijk reeds 
ongemerkt ontstane organisatie. 

Al mag men zich niet ontveinzen dat deze bij hare doorvoering 
in de practijk nog tot vele moeilijkheden aanleiding 
geven zal, zij is onweerspreekbaar mogelijk. Maar zij heeft 
schijnbaar een overwegend bezwaar. Dit is de omstandigheid, 
dat de eventueele verliezen der bankcentrale, vooral 
bij een paniek, ernstige gevolgen ',dreigen te hebben. Wanneer 
aldus kan men betoogen tijdens een crisis de 
ondernemingen hare saldo's in geld opvragen, hoe kunnen 
de banken met hare centrale daaraan voldoen? En daarenboven, 
wanneer wat natuurlijk ook gebeurt ondernemingen 
failleeren, hoe kan dan de bankcentrale haar 
credieten afschrijven? Moeten daarvoor stukken worden 
verkocht, welke slechts in deposito zijn afgegeven? Is dit 
wel toelaatbaar? 

De toelaatbaarheid is volkomen. Wat het laatste betreft, 
moet de bankcentrale . natuurlijk reserves vormen voor 
die gevallen waarin crediet ten onrechte verleend is. Maar 
wanneer elkeen deze credieten slechts verkrijgen kan bij 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

zijn eigen bankier, en de bankiers door onderlingen steun, 
en door dien der agentschappen van de circulatiebank, zorgen 
voor een goeden informatiedienst, zal in normale tijden het 
risico niet groot wezen. Wat de abnormale tijden betreft, 
deze worden ten eerste zeer krachtig voorkomen door de 
gecentraliseerde credietregeling, welke overwoekering en 
uitputting tijdig doet opmerken. Maar daarenboven werd bij 
de ontvouwing van het plan verondersteld, dat de credietnemer 
zich verbindt genoegen te nemen met een volledig 
boekcrediet, dus met speciale bepalingen omtrent de realiseering 
van positieve en negatieve saldo's. Voorzoover hij 
dit niet wenscht, treft hij op andere voorwaarden een regeling 
met zijn bankier, welke op den ouden voet buiten deze 
organisatie omgaat. De gewone bankzaken worden immers 
voortgezet. Neemt hij echter met het speciale boekcrediet 
genoegen, dan sluit dit een run daarop uit. Tevens kalmeert 
de mogelijkheid van zulk een credietvorm een eventueelen 
run op de deposito's van het gewone bankbedrijf. Ten tijde 
van crises zal dus de bankcentrale hoogstens hare credieten 
moeten verruimen. De circulatiebank daarentegen zal hebben 
te overwegen in hoeverre zij op een boeksaldo betaalmiddelen 
verstrekken wil. 

Werd bij de eerste phase dezer organisatie van het bankwezen 
verondersteld dat alleen staatspapieren zouden worden 
gedeponeerd, als dit in de tweede phase voor velerlei waarden 
mogelijk blijkt, wordt het probleem der staatsfinanciën 
nog eenvoudiger opgelost. Immers wanneer, door staatsgarantie, 
ook deze uitbreiding plaats vindt, valt aan het rijk 
de rente, gemaakt door het verleenen van crediet, ten deel, 
na aftrek van administratiekosten en van zeer ruime reserves. 
Aldus zal een nog grooter bedrag ter beschikking van den dienst 
der staatsschulden komen, en deze zijn oeconomischen druk 
bijna geheel verliezen. Stelt men dat het in beheer gegeven vermogen 
voor de eene helft uit staatspapieren, voor de andere uit 
andere waarden bestaat, dan zou, bij een deposito-rente van 
6 0/0, bij een rentevoet voor credieten van gemiddeld 5 o/„ 
en een credietverstrekking van 70 o/„ van het gedeponeerd 
vermogen, de geheele rente voor de in deposito gegeven 
staatspapieren hierdoor worden opgebracht, wanneer men 
1 0/o voor administratie en reserve rekent. 


214 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

Daarom is het voor elke gemeenschap die de oorlogsgevolgen 
ondervindt, een noodwendigheid, misschien zelfs 
een levenskwestie, zooveel mogelijk vermogensbestanddeelen 
ter administratie te geven aan een organisatorisch instituut, 
dat het oeconomisch verkeer vast in de hand houden en den 
zwaren schuldendienst aanmerkelijk verlichten kan. Dit is 
zoowel in aanpassing aan het Engelsche gespecialiseerde als 
aan het Duitsche geconcentreerde bankwezen mogelijk. De 
concentratietendenzen, die reeds voor den oorlog zijn ontstaan, 
blijken aldus tot een organisatie van het bankwezen 
te leiden, welke tevens de behoeften, door dien oorlog gewekt, 
kan bevredigen. Dit bewijst hoe deze tendenzen, nu zij 
bestand zijn gebleken tegen de hevigste sociale vuurproef, 
geen theoretische constructies, maar een onweerstaanbare 
werkelijkheidsmacht zijn waarop men veilig kan voort bouwen. 
Daarmede is de levensvatbaarheid van een bankcentrale 
aangetoond. 

De verdere bankzaken kunnen natuurlijk op de oude 
wijze blijven verloopen. Niemand wordt gedwongen lange 
ot korte credieten op de hierboven beschreven wijze op te 
nemen. Het is zelfs mogelijk dat alleen de banken zelf deze 
bij de centrale opnemen, en onder eigen garantie gebruiken 
om de behoeften van hun klanten te financieren. Dit alles 
moet zooveel mogelijk aan het vrije verkeer worden overgelaten. 
Hoofdzaak is, dat er op langen en korten termijn 
kapitaal genoeg beschikbaar wordt gehouden, om in de 
behoeften te voorzien. Maar daarbij moet de gemeenschap 
de bevoegdheden en machtsposities van het bankwezen omgrenzen, 
opdat het georganiseerde kapitaal niet uitsluitend 
aan het belang van een individu of groep, maar ook aan 
dat der gansche natie wordt dienstbaar gemaakt. 

Wat wordt de toekomst van dergelijke regeling? Dit hangt 
af van de ervaringen, welke men er mede opdoet. Maar 
niet onmogelijk is het volgende. Wanneer de administratie van 
een deel van het nationaal vermogen door een autonoom instituut 
goed voldoet, zal dan geleidelijk het geheele vermogen 
aan een sociale administratie worden onderworpen ? Volgende 
geslachten moeten weten wat zij doen. Maar voor 

dit allerminst gewenscht. Doordat het afgedragen-loopig is 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

vermogensdeel, onder staatsgarantie en sociale controle, als 
zeer solide belegd mag gelden, kan en moet het overige worden 
gebruikt om nieuwe uitvindingen te exploiteeren, terreinen te 
exploreeren, zaken te entameeren, kortom het particulier 
initiatief bewegingsvrijheid te geven. Want zonder het risquante

-

aan te durven geen vooruitgang. Maar deze stoutmoedigheid 
is beter aan den enkeling dan aan een machtig sociaal lichaam 
toevertrouwd. En de maatschappij heeft het particulier initiatief 
hier zeer noodig, daar het nieuwe banen opent, nieuwe waarden 
ontsluit, dat wil zeggen voor de vorming van nieuw kapitaal 
zorgt. De gansche maatschappij aan het particulier initiatief 
over te laten is ondoenlijk gebleken. De overheidsexploitaties 
en beperkende regelingen zijn daarvan het bewijs. In 
deze verhouding van sociale en individueele ondernemingen 
komen, althans in de eerste ffiden, beide het meest tot 
haar recht. 

De vorming van dergelijk onpersoonlijk grootkapitaal en 
de daaraan verbonden oeconomische macht, aan welks beleid 
de rechtsovertuigingen der gemeenschap ten grondslag liggen, 
kan eventueel nog verder door den staat worden bevorderd. 
Hoewel het verdedigbaar is de successiebelasting als inkomen 
te beschouwen, kan toch de oeconomische voorrang van een 
kapitaliseering der opbrengst moeilijk worden geloochend. 
Ook kan het staatserfrecht worden uitgebreid. De hierdoor 
verworven sommen kunnen aan het sociale kapitaal, onder 
administratie van de bankcentrale, worden toevertrouwd. 
Allerminst is hierin iets bedenkelijks. Integendeel. De eischen 
van het wereldverkeer worden beter bevredigd naarmate 
de kapitaalwereld betrouwbaarder is georganiseerd. En 
het is onbetwistbaar beter, dat een raad van bankiers in 
internationale samenwerking, en in hun functie omgrensd 
door enkele wettelijke bepalingen en publieke controle, de 
aangroeiing der kapitaalcirculatie, voorzoover noodig, regelt 
en doorzet, dan dat deze aan het toeval en de willekeur van 
al of niet sparende individuen wordt overgelaten. Ook wanneer 
men meent dat kapitaal niet door bezuiniging ontstaat, 
maar uit en door productie — omdat nieuwe kapitaalgoederen 
de voortbrenging kunnen opvoeren, terwijl tevens het ver 

toeneemt, en dus van sparen geen kwestie blijkt ----bruik 
is het hier opgemerkte juist. Meer zelfs; men ziet hoe het 


216 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

hier beschreven instituut alle verkeerstendenzen doelbewust 
leiden kan, mits het particuliere bedrijfsleven voldoende 
bewegingsruimte behoudt. 

Natuurlijk kan een bijzondere toestand van het staatsbudget 
de gemeenschap er toe leiden, tijdelijk de winsten 
der bankcentrale te besteden aan dekking van gewone uit 

voorschotten aan den staat. Maar dadelijk-gaven of van 
blijkt hierbij het gevaar, dat de gemeenschap, om hooger 
belasting voor het oogenblik te ontkomen, telkens door hare 
volksvertegenwoordiging het kortzichtige besluit zou laten 
nemen om van nieuwe kapitaalvorming af te zien. Politieke 
partijen zouden op die wijze kunnen trachten het volk in 
het gevlei te komen. Hiertegen moet en kan van den aan 

af worden gewaakt door de bankcentrale te maken-vang 
tot een autonoom instituut, dat vrij is in zijn bewind en 
dus ook zooveel mogelijk van regeeringsinvloed, op overeenkomstige 
wijze als de moderne circulatiebanken. Want juist 
in de geschiedenis dier banken zijn de rampzalige gevolgen 
van afhankelijkheid der regeering evident. 

Door deze kapitaalsorganisatie treedt ook de handelspolitiek 
in een ander licht. 
Evenals het gansche liberale ideaal van bedrijfs- en concurrentievrijheid 
heeft ook dat van vrijhandel in de verwezen 

leemten getoond. Het verkeer geheel over te laten-lijking 
aan de ongetemperde werking van vraag en aanbod, belet 
evenwichtige ontwikkeling. Bovenal vergt het energie-verkwistende 
kapitaal-en arbeidsoffers, wanneer een jonge onder neming 
moet opgroeien in den fellen concurrentiestorm. 
Maar veel erger nog is het resultaat der gesloten grenspolitiek. 
Want zij is niet alleen tusschen Oostenrijk en Servië een 
oorlogsfactor geweest. De sluiting van grenzen, niet alleen 
van het rijk, maar eveneens van invloedssferen, protectoraten 
en koloniën, heeft den wedij ver der volkeren vaak zeer ge 

streven naar overwicht op vreemde markten,-prikkeld. Het 
om hetzij eigen industrieele producten aan te voeren, hetzij 
van daar grondstoffen te betrekken, eischt legers en vloten 
tot zijn bescherming en doorzetting. Het probleem van een 
harmonische verhouding tusschen de staten kan niet worden 
opgelost zoolang zij hun binnenlandsche markten voor 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

elkaar afsluiten en hun aanspraken op buitenlandsche 
.afzetgebieden met wapenmacht ondersteunen. Daarom is 

de handelspolitiek der natiën een der belangrijkste factoren 
in de internationale betrekkingen. Wel zullen uit den oorlog 
ongetwijfeld statengroepen ontstaan met zeer innige handels 

dit op zichzelve is geen bezwaar. Maar wanneer-relaties, en 
die relaties slechts een innerlijke kracht moeten geven tegen 
uitwendigen tarievenstrijd, dan zijn ze noodlottig. Wordt de 
Europeesche krijg, na den vrede, op commercieel gebied 
voortgezet, doordat statengroepen een, aan elkaar vijandige, 
tarievenpolitiek gaan voeren, dan kan met vrij groote zekerheid 
worden voorspeld dat een nieuwe groote oorlog aanstaande 
is. Of er vrede en rust dan wel wapening en onrust 
over Europa komt, hangt grootendeels van de handelsverdragen 
af, welke bij de vredesonderhandelingen zullen worden 
gesloten. De inhoud dier verdragen is een bijna zekere 
voorspelling, Of van afjakkerende bewapeningskoorts tot her-
haling van den strijd, Of van vrij verkeer tot veredelend 
volkerenverband. Want de regeling van twee factoren bij 
;den vrede zal een antwoord geven op de vraag: Tweede 
Wereldoorlog of niet? Namelijk die van het nationaliteitenvraagstuk, 
en van de tarievenpolitiek. 

Krachtens de ervaring en de gevonden grondslagen voor 
een politiek systeem mag die regeling niet anders zijn dan 
deze: gelijke behandeling van alle naties in moederland en 
koloniën, protectoraten, invloedssferen enz. Daarmede is echter 
volstrekt niet aangeprezen het vogelvrij verklaren van elk 
zwak bedrijfsbegin. Maar de steun, welken dit behoeft, moet 
door de natie zelve worden verleend, van binnenuit, door 
beschikbaarstelling van goedkoop kapitaal, premies enz.: niet 
van buitenaf door vredebedreigende tol-en invloeds-grenzen 
,met hun kunstmatige versterking van kartel-en trustverbanden 
en van agrarische prijsstijging. Door de natie zelve verleend, 
,heeft de •bescherming inderdaad een opvoedend karakter. 
In het tarief vastgelegd, ontaardt zij in een bevoorrechting 
van sociale groepen ten koste van andere, en kweekt oorlogsgevaar. 
Juist die steun nu bij de vorming van jonge bedrijfsorganisaties 
kan uitstekend worden geregeld door de bankcentrale. 
Daarin verwerft de gemeenschap het orgaan om 
de ontwikkeling der productiekrachten te bespoedigen of te 


218 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

vertragen, naar eisch van sociale harmonie. De jonggeborenen 
worden gehard door den frisschen levenswind, maar tevens 
gesterkt tegen een, hoewel in mindere mate, te verwachten 
concurrentiestorm. Daarom ligt in de organisatie van een bankcentrale 
tevens de oplossing van het vraagstuk der handels 

dezen zin: Allerwege open grenzen, met banksteun-politiek in 
aan jonge ondernemingen, -vier sociale beteekenis dezen 
steun rechtvaardigt. 

Naast de organisatie van de eene objectieve sociale 
macht, het kapitaal, behoort een korte uiteenzetting der 
regeling van den anderen objectieven factor, den arbeid. 
Hier hebben zich echter reeds organisaties en inzichten 
ontwikkeld, die in hun algemeenen vorm direct aansluiten 
bij de grondslagen dezer studie, zoodat het doel der 
confessioneele en niet-confessioneele arbeidersvereenigingen 
niet behoeft te worden herhaald. 

Krachtens het voorafgaande is het duidelijk dat als beginsel 
te midden der geschakeerde strevingen en belangen van de 
arbeiders in verschillende landen en bedrijven moet gelden: 
bevordering maar tevens beheersching van organisatorische 
functies en structuren. Waar organisatiedrang bestaat worde 
deze niet belemmerd, waar zij ontbreekt worde zij opgewekt. 
Maar, evenzeer als bij het kapitaal, heeft de gemeenschap 
ook bij deze organisatorische tendenzen haar invloed te 
vestigen en te handhaven. Zij mogen niet tot een machtsvorming 
leiden, welke binnen de gemeenschap zich tegen 
haar kan keeren. Een vakvereeniging, welke niet harmonisch 
functionneert in het oeconomisch verkeer, maar daarin ontregeling 
of verdringing veroorzaakt, is even onduldbaar als 
een kapitaalmacht welke deze verschijnselen veroorzaakt. 
Alle vakorganisatie moet organisch worden opgenomen 
in het gansche gemeenschapsverband. Maar opdat de Staat 
hierin kan slagen, moeten rechten en bevoegdheden aan 
de vakvereenigingen worden verleend tegenover de plichten 
en beperkingen welke men haar oplegt. Deze bevoegdheden 
zullen voornamelijk bestaan in die waardoor de vakbonden 
kunnen deelnemen aan de uitvoering der sociale wetgeving. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

De organisatorische kernen, tot ontlasting der langzamerhand 
onoverzienbare staatsadministratie, zijn uit het verkeer zelf 
opgekomen, en bereid een sociale functie te aanvaarden. 

Ook in dit opzicht wordt dus bij de werkelijkheid aangesloten, 
door de gecentraliseerde organisatie van vakvereenigingen 
te aanvaarden en dienstbaar te maken aan het sociale 
arbeidsleven. Maar daartoe zullen de verschillende centrale 
bonden moeten samenwerken. Elk kan vrij blijven in eigen 
vakvereeniginspolitiek, maar waar het geldt administratieve 
regelingen uit te voeren als werkloosheidsbestrijding, sociale 
verzekering enz. is eenheid in samenwerking onverbiddelijke 
eisch. De verschillende vakvereenigingen van arbeiders, medici, 
ingenieurs, ambtenaren enz., welke bereid zijn hier toe samen 
te werken, worden daartoe verbonden in een centraal bureau. 
Wij noemen dit bureau de vak-centrale. Hiermee blijkt uit 
het verkeer een symmetrische organisatie op te komen van 
de kapitaalwereld en van de arbeidswereld, de twee objectieve 
factoren der gemeenschap. De elementen van beide, 
banken en vakvereenigingen, worden ieder in een centraal 
autonoom instituut georganiseerd, met behoud van een vlij 
gebied voor zelfstandige werkzaamheid. 

Elk der aangesloten banken of vakvereenigingen sluit overeenkomsten 
of collectieve arbeidscontracten met de ondernemingen, 
rechtspersonen gewoonlijk, waarin kapitaal en arbeid 
te zamen werken. De onderhandelingen daarover worden 
meer of minder in overleg met de bank- en vak-centrale gegevoerd. 
Zoo is het nu bij de bankgroepen en vakverbonden, 
zoo ontwikkele het zich verder. De staat heeft hierin slechts 
den normalen groei te ontzien. 

Maar er zijn andere vraagstukken, welke door direct 
overleg tusschen vak-en bank-centrale kunnen worden opgelost, 
hetzij op eigen initiatief, hetzij onder leiding van de 
overheid, die hier gebruik maakt van zijn wettelijke regeling 
van beide instituten. Wij denken hier bovenal aan het vraagstuk 
der verdeeling van productiekrachten en der werkloosheid, 
waarmede samenhangt het, bij tijden verstoorde, evenwicht 
van stads-en landbevolking, en het probleem der 
paupers, der reserve-armee. 

De verdeeling der productiekrachten houdt verband met 
cie subjectieve zeldzaamheid, welke zich objectiveert in den 


220 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

prijs. Aan de productie van die waren, waaraan de grootste 
sociale behoefte bestaat, moeten ook de meeste arbeid en. 
kapitalen worden besteed. En daartoe is overleg tusschen 
de beide organen der productiefactoren, tusschen bank- en 
vak-centrale, noodig. Eerst hierdoor kan een regeling del 
voortbrenging mede in het belang der gemeenschap worden 
verzekerd. 

Ook het tweede probleem, dat der werkloosheid, is te 
veelzijdig om hier zelfs uiteengezet te worden, maar concentreert 
zich toch altijd in één feit: gebrek aan werkgelegenheid. 
Welnu, wanneer een deel van het maatschappelijk 
vermogen beheerd wordt ook volgens beginselen van sociaal 
belang, moet dit vermogen dienstbaar worden gemaakt aan 
het instandhouden, uitbreiden of oprichten van ondernemingen, 
voorzoover of beter: op zoodanige wijze dat dit commercieel 
verantwoord is. De eisch die nu af en toe aan de overheid 
wordt gesteld: schep arbeidsgelegenheid, is gewoonlijk 
verkeerd geadresseerd. De administratie mist daarvoor de commercieele 
organen. De maatregelen worden duur, onpractisch; 
zij missen den energieprikkel van het particulier bedrijf. 
Maar wanneer in een streek chronische werkloosheid 
heerscht, kunnen aldaar door samenwerking van staat, bank-
en vak-centrale industrieën gevestigd, of aan de bevolking 
zoodanige werkgelegenheden elders geboden worden, dat 
geen trek naar andere plaatsen ontstaat, die aldaar tot overbevolking 
voert. Tevens zal de samenwerking leiden to 
tempering, ook van die crises, welke werkloosheid tengevolge 
hebben. Want wanneer een onvermijdelijke malaise intreedt, 
zullen de ondernemingen door crediet- en kapitaalsteun in 
staat worden gesteld, zoo min mogelijk slachtoffers te maken 
iets waartoe ook de werkloosheidkassen der vak-centrale 
gebruikt moeten worden. En de, uit dit alles te verwachten, 
grootere koopkracht van den arbeidersstand is daarbij zelf 
een positieve steun om crises te voorkomen. 

Het moeilijkst blijkt het werkloosheids-probleem echter 
bij die volksklassen, welke niet in geregelden arbeid getraind 
en onderricht zijn, en alleen bij een sterke zuiging der 
circulatiestroomen in de bedrijfswereld worden opgenomen. 
Hier zal, op voorlichting der beide centrale instituten, voornamelijk 
de staat zelf moeten optreden, en krachtig. Die 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 221* 

elementen, welke door sociale verwording zich niet in het 
verkeer kunnen handhaven, heeft de gemeenschap niet als 
uitgestootenen, maar als zwakkelingen te behandelen. Dat 
is haar plicht; nog niet eens uit zedelijkheid, maar reeds uit 
noodzaak, om het ras zoo krachtig mogelijk te houden, en 
alle sociale besmettingshaarden uit te roeien. Hetgeen ook 
reeds door beteren woningbouw enz. wordt beproefd. 

Deze sociale zwakkelingen moeten tegen zichzelf worden 
beschermd door het voorschrift dat elk, die niet een minimum 
loon verdient, en geen andere inkomsten heeft, in een werkschool 
geplaatst wordt; men denke hier aan een soort, 
niet als straf opgevat, Elmira-systeem. Een argument hier 

dat sprak van onaantastbare vrijheid van het individu,-tegen, 
zou, in dit verband, een schijn zijn. 

Voor de jaren, waarover voldoende gegevens bestaan, 
mag als bewezen worden aangenomen dat met intensifieering 
der oeconomische ontwikkeling een bevolkingstoename gepaard 
gaat. Het geboortecijfer neemt weliswaar bij toenemende 
welvaart van den arbeider af, maar ook het 
sterftecijfer daalt door beter levensonderhoud en hygiëne. 
Op grond hiervan zou, als gevolg van de hier voorgedragen 
maatregelen, dus een langzame, niet overmatige 
bevolkingstoename in het algemeen te verwachten zijn. Maar 
een politiek systeem zal zich, zoowel wat den aangroei van 
het vermogen als van de bevolking betreft, altijd op het 
standpunt moeten stellen van te aanvaarden wat de werkelijkheid 
brengt. Wel kan moreele zelf beheersching - --be-
sparing van vermogensbestanddeelen of onthouding van 
voortplanting hier invloed doen gelden, en kan, door een 
premie op sparen of gezinsgrootte, ook de staat in een 
bepaalde richting eenigen invloed uitoefenen, maar het aan 

niet-oeconomische factoren maakt dit gebied vooralsnog-tal 
onbeheerschbaar. 

Op oeconomisch gebied wordt het vraagstuk uitgebreid 
tot dat van e-, im-en transmigratie, zoowel van het land 
naar de stad, van de kleine naar de groote steden, van 
moederland naar koloniën, en van staat tot staat. En om 
deze te regelen, is weer een centrale leiding van de 
kapitaal-en arbeidscirculatie onontbeerlyk, een leiding 
die er gedeeltelijk reeds is of zich ontwikkelt, maar welke 


244 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

de gemeenschap mede aan hare belangen moet dienstbaar 
maken, en dàt is na den vrede een eerste eisch. 

Doel dezer studie is niet, deze vraagstukken in details 
te behandelen. Het voorafgaande moge volstaan om de 
tendenzen te toonen, welke de beide objectieve sociale 
factoren, kapitaal en arbeid, in twee centrale instituten 
trachten te organiseeren, welke organisatie, indien bewust 
doorgevoerd, het oeconomisch verkeer kan ontwikkelen en 
leiden. Op deze wijze kunnen de functies en structuren der 
arbeids- en vermogenswerelden worden geordend en beheerscht. 
Waar arbeid en kapitaal elkaar behoeven, voert 
men hen in een onderneming te zamen. Voorzoover de natie 
door arbeid deelneemt aan het oeconomisch verkeer, wordt 
zij in organisatorische tucht dat wil zeggen in vrijheid 
met gebondenheid aan een eenmaal zelfgekozen organisatie over 
het nationale, koloniale en zelfs reeds internationale 
arbeidsgebied gegroepeerd, niet tegenover het kapitaal, maar 
er organisch aan verbonden. Want terwijl de regelingen, 
die in het bedrijf zullen gelden, worden vastgesteld door de 
onderneming, eenerzijds met een bank, anderzijds met een 

worden alle bedrijven en markten omvat-vakvereeniging, 
door den organisatorischen band tusschen bank-centrale en 
vak-centrale, die te samen het verkeer binnen elke natie 
ordenen, om in internationale samenwerking de gansche 
oeconomische wereld te harmoniseeren. 

Voorts moet het bewijs van den oorlog worden aanvaard, 
dat de sociale productie met veel minder werkkrachten kan 
worden verzekerd dan tot heden werd mogelijk geacht. 
Mits deze maar oeconomisch worden georganiseerd, zal 
het wettelijk arbeidsmaximum kunnen dalen van tien op negen, 
van negen op acht of minder uren. Dit is mogelijk doordat 
de objectieve gegevens der bewuste centrale leiding nauwkeurig 
en onweerspreekbaar aanwijzen, wanneer dit commercieel 
en sociaal mogelijk is. Zoo zal dan eindelijk de arbeidstijd 
weder binnen de grenzen en omgeving terug gebracht 
zijn, waarin de positieve arbeidswaarde wordt erkend, en 
arbeidsleed in arbeidsvreugde overgaat. Tevens zal het ver



DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

mogensdeel, dat aan de centrale administratie wordt onder 

stijgen. En daarmee zal het kapitalisme van schrik in-worpen, 
de handen van den niet-verantwoordelijken enkeling tot zegen 
worden in handen van verantwoordelijke organen van het 
individueel en van het sociaal belang. Dan eerst zal de 
bloeitijd van het kapitalisme zin aangebroken. 

Dreigt hierdoor iemand schade ? Wordt de vermogende 
benadeeld doordat een deel van zijn rijkdom onder solide 
administratie berust ? Zal het hem aan het hart gaan dat bij 
zijn dood een deel van zijn vermogen tot nationaal bezit 
gekapitaliseerd wordt? Misschien; als hij kortzichtig is. 
Maar veeleer zal hij bedenken, hoe de gemeenschap, dus 
ook zijn kinderen en verdere familie, door dit alles in 
harmonischer verdeeling van rust- en arbeidstijd zullen 
leven, meer arbeidsvreugde en meer cultuurwaarden zullen 
genieten. En hoeveel duizenden voorbeelden zijn er niet, 
waarin kinderen of kleinkinderen van welgestelde ouders 
zijn ondergegaan in de woelende deining van het onbeheerscht 
oeconomisch verkeer. Zelfs dus al heeft de vermogende een 
zwak gevoel voor het welzijn van volk en ras, dan toch 
nog zal de kansberekening omtrent het lot van zijn nakomelingen 
hem een voorstander dezer bevordering van voor 

doen zijn.-handen verkeerstendenzen 

Zal de ondernemer klagen over lang en vast en laag 
krediet, of de bankier over de, door toenemenden omzet, 
vermeerderende provisie ? 

En zullen de honderdduizenden niet juichen die deels 
voor zichzelf, meer nog voor hun kinderen den grauwen 
schemer van eentonig arbeidsleven in vaak benauwende 
atmosfeer zien opklaren, langzaam maar steeds lichtender, 
tot een dag van arbeidsvreugde, aan het einde waarvan de 
mensch nog de geestelijke frischheid heeft om van de hem 
behoorende cultuurwaarden te genieten ? 

Dit alles is mogelijk. Door de reusachtige deelneming aan 

de staatsleeningen is het privaat-kapitalisme sterk verbonden 

aan den staat. Het heeft zijn reserves, zijn wapenen, ten 

deele aan de gemeenschap afgeleverd. Laat deze het gewicht 

van dit bezit beseffen en spreken: Uwe wapenen en reserves 

ontvangt gij terug volgens den gestelden termijn. Maar vóór 

gij ze weder bekomt, zullen wij zorgen, dat gij ze niet 


224 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

weer tegen de gemeenschap als geheel kunt opnemen. Wij 
zullen u niet belemmeren in uw heilzame werking van 
oeconomische ontwikkelingskracht, maar wel in uw, op, 
objectieve gronden, verderfelijken invloed op het levensgeluk 
der massa. 

Bij den vrede staat de menschheid op een tweesprong._ 
Internationaal bij het nationaliteits- en tarievenprobleem, -de 
oplossing daarvan zal een antwoord geven op de vraag: 
gaan wij in de richting van een vernietigenden oorlog, of 
van een grootschen bloei? Nationaal staat men voor het. 
dilemma: Of reconstructie van de oude, Of opbouw van een 
nieuwe oeconomische structuur. Tusschen * de nationale en 
internationale elementen is innig verband. Voorbereiding 
tot een tweeden krijg herschept de oude oeconomische 
structuren, en deze oude structuren zullen tot dien krijg; 
voeren. Bewust streven naar een internationalen bloei zal 
ook het oeconomisch leven der afzonderlijke staten reorganiseeren, 
en deze reorganisatie zal weder den wereldbloei 
voeden en bestendigen. 

Zoo staan de volkeren voor „dem doppelten Gesicht des. 
Krieges: denn hier zerstört er, und dort baut er auf" 1). 

Van de natiën zelf wordt de beslissing gevraagd in welken 
zin „the God of Battle, in due course, will bring forth his. 
scheme of reconstruction" 2). 

Daarom is de vrede die komt het kritiekste oogenblik 
in de geschiedenis der menschheid. Want voor het eerst 
zullen de Europeesche volkeren bewust bepalen, wat zij in 
de toekomst wenschen: Wereldkrijg of Wereldbloei. 

H. J. KIEWIET DE JONGE. 
(Wordt vervolgd). 

l) Sombart, Studien zur Entwicklungsgeschichte des modernen Kapitatism 
us, 111913 p. 14. 

$) Hartley Withers in Economical ,Journal 1915 p. 612. 


DE LEEMEN TORENS 

KRONIJK VAN TWEE STEDEN 

DOOR 

HERMAN TEIRLINCK EN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 

EERSTE BOEK. 

IV. KAREL VAN DE WOESTIJNE AAN HERMAN TEIRLINCK. 
Gent, 10 September 1913. 

Mijn beste vriend, 

Er is mij, waarde vriend, iets overkomen, waar ik nog 
versteld van sta: Professor Hoeck, waarmede ik zoolang 
reeds in onmin leefde — sedert onzen studententijd al, gij 
weet het, en zonder dat ik ooit ééne geldige reden daarvoor 
heb kunnen ontdekken , Professor Hoeck is mij hier, in 
mijn huis, en voor een dringende boodschap zei hij, komen 
opzoeken. 

Ik was helaas afwezig. Maar ben, hoe mijn moeder het 
ook afried, 's anderen namiddaags naar hem toegegaan. 
En het spijt mij niet, Herman, hem deze beleefdheid bewezen 
te hebben: ik heb bij dat bezoek veel geleerd. God, wat 
toch al ellende in deze wereld ! .. , 

Of ze daartoe bevel had gekregen hetgeen feitelijk 
onmogelijk was , leidde de meid mij, zonder dat ik zelfs 
mijn naam had genoemd en zij zich de moeite van het aankloppen 
had gegeven, in een salon binnen, waar ik getuige 
was van een wonder schouwspel: tusschen oude massieve en 


226 DE LEEMEN TORENS. 

blauw-glimmende mahoniehouten meubelen uit den tijd van 
Louis-Philippe, binnen een donker bloemenbehangsel dat niet 
jonger scheen te zijn, zat, op een lagen pouf, Mevrouw 
Hoeck. Althans, ik giste dat zij het was; want hoevelen hebben 
ooit Mevrouw Hoeck gezien, zelfs in haar eigen woning? 
Zij zat, heel klein, heel tenger in haar kleed dat spande 
om haar smal bovenlijf, maar wijd-uit en in honderden zijden 
kreuk-plooien lag om hare zitplaats. De was-witte rechter 

wel diaphaan leek, sloeg, boven den schuimige-hand, die 
golf van de veelvuldige room-blanke kanten manchet, de 
maat; terwijl haar fijne kopje, een vreemd perruche-kopje 
tusschen wit-bepoederde kurketrekkers, maar dat de ongelooflijk-
dikke glazen van een grooten, ronden, hoornen bril 
haast pijnlijk misvormden , terwijl haar hoofdje eveneens 
van rechts naar links, links naar rechts ging. Naast haar, 
den rug naar mij toe, stond hare dochter Solange, maakte 
reverenties en preutsch-sierlijke menuet-gebaartjes, terwijl zij 
zong (ik erkende Lulli): 

„Que soupirer d'amour est une douce chose, 
Quand rien a nos voeux ne s'oppose", 

begeleid, als zij was, door hare zuster Nicole, die met preciositeit 
eene rinsch-klinkend clavecimbel bespeelde. 

In den spiegel kon ik het gratievol gelaat der meisjes 
zien boven het licht-azuren mousselinen kleed, bezaaid met 
looverkens; de eerste rozig en blond met een wulpsch maar 
werkelijk al te klein mondje en oogen, rond, blauw en 
sterrestralig als van een zeer jong kindje; de andere wat 
hoekiger, wat puntiger van trekken, en die geheimzinnig-ernstig 
keek. Nog altijd bleef ik onopgemerkt: ik had den tijd te denken 
aan het vreemde geval van Mevrouw Hoeck, van dewelke 
men zegt dat haar man haar, onder het voorwendsel eener 
zenuwziekte, van de wereld afzondert en meestal in hare 
kamer opsluit. Gij kent haar broer: gij hebt mij nog onlangs 
in uwe brieven van hem verteld; rechter Duplessis-Verneuil, 
de vermaarde, mildhumane schrijver over strafrecht, en zijne 
zuster Hélène zijn de kinderen van een Fransch senator, die 
een uur wereldberoemdheid kende. Het was in de zitting van 
den Senaat, op 15 Juli 1870. Emile Olivier had zijne bekende 
oorlogsverklaring beëindigd met de woorden: Nous n'avons 


DE LEEMEN TORENS. 

rien négligé pour éviter la guerre ; nous allons nous préparer 
a soutenir Celle qu'on nous offre en laissant a chacun 
la part de responsabilité qui lui revient !" Toen, in het oor 

geraas, had de voorzitter gevraagd: „Personne-verdoovend 
ne demande la parole ?", en een klaroenende stem had 
geroepen: „La parole est au canon !". Die stem was 
deze van Duplessis-Verneuil, een tot dan toe obscuur ver 

departement, aldaar gesproten-tegenwoordiger van het Jurauit 
een oude calvinistische magistraten-familie, hard en vurig, 
kantig en norsch als den grond zijner geboortestreek. Bij 
den val van zijn meester, Napoleon den Derde, dien hij 
vereerde, dacht ook hij zich in ballingschap te moeten begeven; 
deels echter ook vanwege het gedrag zijns zoons, den 
tegenwoordigen rechter, die, achttienjarig student, tot zijns 
vaders schrik een maar al te actief deel wilde nemen aan 
de Commune. Te Brussel ontmoette zijne dochter Hélène, 
ruim tien jaar later, haar tegenwoordigen echtgenoot: gelijk 

geloofsbelijdenis en ouden oorsprong de Hoeck's-heid in 
hebben in Holland langen tijd een goed–klinkenden advokaten-
naam gehad werkte dit huwelijk in de hand. Eruit 
werden geboren Constant, onze goede vriend, en de lieve 
tweelingszusters, die hier, zonder het te weten, voor mij zoo 
aanminnig aan het musiceeren waren, en derwelke men 
waarlijk hunne een-en-twintig jaar niet toegeven zou. 

Aldus stond ik na te peinzen, van de bezige dames nog 
steeds ongezien, als de deur plots opengestooten werd, en 
het luide klonk: „Wat is dat ?" De meisjes en hare moeder 
schrikten. Toen zij mij eindelijk gewaar werden, bloosden 
Solange en Nicole vurig en spoedden zij zich naar de naast 
gelegen kamer, terwijl de zeer bleeke Mevrouw Hoeck mij 
met een grooten, hoofschen, zij het stilzwijgenden groet vereerde. 
„Wat is dat?", herhaalde barsch Professor Hoeck, 
zich ditmaal meer in het bijzonder tot mij wendende. „Die 
bezoeken buiten mijn weten om ... " bromde hij verder, wat 
stiller. Ik herinnerde hem beleefd, maar vastberaden, aan zijn 
eigen bezoek. Toen zijn oog, zijn zwart, scherp oog vergramd 
en achterdochtig bleef, vertelde ik hem verder met verontschuldigingen, 
hoe ik hier aldus, geheel onwillekeurig, stond, 
in schijn als een indringer: — „Hum, ja," grolde de professor, 
„het bewijst alleen weer hoe ik hier bedrogen wordt. U moet 

1917 II. 16 


228 DE LEEMEN TORENS* 

zich niet excuseeren ; i:k-zelf zou weleer ... Wilt u met mij 
naar mijne werkkamer komen ?" En zijne gedrongen, zware, 
gespannen, hoe dan te smalle gestalte met het dikke, vierkante 
kroeshoofd ging mij vóór. 

Die werkkamer, Herman, is groot en klaar, maar naakt 
en kaal. Om de vier wanden, tot op hoogte van het beschot, 
boeken en boeken. Daarboven de muur claustraalwitgekalkt 
en zonder één versiering. Aan de vensters, die 
uitzien op den tuin, een tuin van niets dan buks en 
lage, zwart-glimmende hulstgewassen, waar middenin een 
groote strenge spar , aan de vensters, dik-vilten gor 

roestig, in den schoorsteen, een gebarsten-dijnen. En roodarme-
menschen-kacheltje. Prof. Hoeck, die ging zitten aan 
eene groote zwart-geverfde tafel waar oneindig veel papieren 
met de grootste orde op geschikt lagen, wees mij een rieten 
verandah-zetel zonder kussens, te laag voor mijne lange 
beenen. Hij kuchte; begon dan met beslistheid: 

- „Ja, ik ben gisteren -bij u aan huis gekomen, en, zonder 
dat het mij spijt, weet ik toch niet hoe ik daartoe heb kunnen 
besluiten. Hadde ik mijn bezoek één dag uitgesteld, ik 
zou het niet hebben gedaan; het zou mij even weinig berouwd 
hebben, misschien. Moet ik werkelijk klaarheid 
hebben, of moet ik alleen handelen naar mijne inzichten, 
zonder verder onderzoek? Ik twijfel nog. Eigenlijk moest ik 
niet twijfelen. Gij weet, meneer van de Woestijne, dat ik van 
u niet hou. En daar zult gij ook wel de redenen van kennen." 
Ik protesteerde, en zelfs met klem. Ik kon begrijpen dat 
hij nog steeds boos was, omdat sommige mijner vrienden, 
een kleine twintig jaar geleden, in ons toenmalig tijdschrift 
Prof. Hoeck's doctrinarisme reactionnair hadden geacht, en 
zijne literaire oordeelvellingen niet meer van dezen tijd (ik 
zei dat thans met de beleefdste termen) ; ik-zelf echter. 

Mijn oud-professor in het Zuiver Recht en in de Geschiedenis 
en Encyclopedie van het Recht schudde ongeduldig 
het logge hoofd, terwijl zijn kort, als afgeknabbeld 
snorretje trilde; hij zei : 

„Op uwe vrienden ben ik niet kwaad; hun anarchisme 
was eene dwaasheid, hunne literatuur is het nog ; maar zij 
zijn allen tot de liberale leer teruggekeerd; terwijl gij, meneer 
van de Woestijne : zijt gij een liberaal ?" 

•


DE LEEMEN TORENS. 229 

Ik heb niet gaarne dat men mij ondervraagt als een kwajongen. 
Maar in deze zaak vooral ben ik kitteloorig, omdat 
het gaat om wat mij het dierbaarst is: mijne onafhankelijkheid, 
en deze vooral van mijn denken. Neen, ik behoor tot geen 
enkele politieke groepeering, en zei het met eenige gekrenkte 
bitsheid; ik voegde er zelfs aan toe dat mijn walg voor 
politiek, en in hoofdzaak voor deze van mijn land, om van 
deze mijner stad te zwijgen, mij uit gewetensplicht belette 
op de gestelde tijden naar de stembus te gaan, waarin ik 
het voorbeeld volgde van iemand wiens gezag prof. Hoeck 
zeker niet ontkennen zou: van Hippolyte Tame. - ,,Maar," 
voegde ik er aan toe, „ik kan met de meeste beslistheid 
verzekeren dat ik, naar de zuiverste liberale staatkundige 
beginselen, gericht ben tegen alle gezag, dat niet door het 
algemeen belang vereischt of althans verklaarbaar is met 
absolute besef dat de grootste individuëele vrijheid het in 
zich heeft, het grootste algemeene geluk te waarborgen." 

Prof. Hoeck bezag mij somber en achterdochtig. 

,,En uwe klerikale praktijken dan?", ondervroeg hij weer; 
„want gij zijt kerksch, meneer van de Woestijne, en zult 
het niet loochenen". 

Ik zweeg. Ach, Herman, kon ik hem openbaren hoe ik, 
met mijn eerbied, die liefde is, voor eene schoone familietraditie, 
mijn geloof soms zoo wankel voel dat ik vrees ja, 
vrees! -het mij geheel te zien ontsnappen? Marie-des 

en ook Marcus: ja, dat zijn de menschen die ik wel-Anges,
bewonderen moet, helaas zonder volkomen te begrijpen, omdat 
zij in volle argeloosheid mogen belijden: credo quia credo. 
Maar weet ik niet met alle zekerheid dat reeds Benedictus 
uitspreekt: credo quia absordum; terwijl ik me-zelf soms 
zoo vurig een heidene voel, dat ik mij niet inhouden kan, 
het in de naaktste der verzen uit te zingen?... Ja, ik ga 
nog naar de kerk, al zoude ik mij als katholiek alles te verwijten 
hebben, omdat de kerk nobel is en omdat ik de eenheid 
niet breken wil der familieharmonie, eenheid waar godsdienst 
een bestanddeel van is. ik heb de kerk, ik heb althans 
enkele kerken lief, omdat ik er een factor mijner levens 
behoeften, tevens mijne reden van bestaan, in vind en belijd: 
mijne schoonheid. Sumptuëuze ordonnantie in bouw en in 
liturgie; daarnaast deluizigste der bedelaren: de kerk 


230 DE LEEMEN TORENS. 

biedt ze mij, bij elk bezoek, telkens als mijn gevoelswezen 
ze noodig heeft en zooals ze mij het diepst aandoen. Plechtig 

samentijden; zij verhoogen en vermooien-heid en menschelijk 
mij, weten mij aan te spannen tot schreiens toe. Maar kon 
ik zulks verklaren aan Prof. Hoeck; want: zou hij dit 
begrijpen ? Zou deze unilaterale, deze geesteskreupele met 
zijn prachtig-ontwikkeld verstand en zijn verschrompeld gevoel, 
begrijpen? Zou hij zelfs begrijpen dat ik de inmenging der 
Kerk in zaken der Belgische politiek, ook als haar in mijne 
oogen vernederend, afschuwelijk vind, en ten zeerste ver 

juist omdat zij mijn vrijheidsgevoel krenkt ?... Ach,-oordeel 
dat vrijheidsgevoel, die eeuwige nood der onafhankelijkheid ! 
En professor Hoeck twijfelde aan mijn liberalisme! Maar ik 
lijd er onder, en ik lijd er voor, ik die weet hoe zulke 
opstandigheid geenszins een bewijs van sterkte is, waar 
gehoorzaamheid integendeel zoozeer een sterkte worden kan! .. . 

„En dan," ging de professor bitter voort, „gij weet 
niet hoe het mij gegriefd heeft, uw neef, monseigneur d'Onghena, 
mijne uitgave van Ketters-en Heksenprocessen 
zoowel in opzet als in gevolgtrekkingen valsch te hooren 
noemen, en zelfs vervalscht. Ik acht monseigneur d'Onghena 
als geleerde, maar vergeef hem niet dat hij mij twijfelen 
doet aan mijn gezond en oprecht oordeelsvermogen; dat hij 
mij aan iets anders wil doen gelooven dan aan het menschelijk 
verstand; dat hij iets stellen durft naast, en zelfs boven 
de Rede, richtsnoer, en het eenige, voor alle daad, meneer 
van de Woestijne, en in politiek eenig-aanneembaar gezag"; 
en hij hamerde met korte vurige klopjes op zijn tafel. 

Aldus, Herman, vertoonde zich deze man in de onbewimpeldste 
wezenlijkheid eveneens een geloovige, een 
absoluut Geloovige, als dusdanig eerbiedwaardig, door zijne 
volstrekte zekerheid schoon, maar onverdraagzaam en hartstochtelijk 
gekant tegen wie niet als hij dacht, en zelfs in 
staat hem te belagen en de vervolgen, keerzijde, helaas„ 
van alle konsekwent-actieve belijdenis. 

-„De Rede," en prof. Hoeck wond zich meer en meer 
,op, „de Rede die de hoeksteen is en de basis, de oorsprong 
en het doel van onze politiek, de liberale, en waarvan ... " 
Ik dacht hem hier te moeten onderbreken met de vaststelling 
dat de liberale idee, en de evolutie die haar voort



DE LEEMEN TORENS. 

bestaan verzekert, zonder het Rede-beginsel op te geven, 
nochtans heeft leeren afrekenen met sommige massagevoelens, 
met begrippen die minder meening van eenlingen dan 
latente drijf kracht eener menigte zijn; met eischen en prxrogatieven 
die meer op het gevolg van onbepaalde stroomingen 
gelijken dan van den beredeneerden wil, door individu na 
individu geuit. 

-„Ja, juist," zei prof. Hoeck stiller nu, en terwijl, onder 
wat hij aan onwillekeurige ironie in mijne woorden kon 
merken, iets smartelijks over zijn aangezicht kwam, „ja, 
en... daarom juist heb ik u gisteren opgezocht." 
I k keek verbaasd, want ik kon het verband niet zoo spoedig 
begrijpen. Hij vervolgde: „Ik kwam namelijk om Constant, 
mijn zoon. Mijn zoon heeft meer dan vriendschap voor u, 
meneer, voor u waar ik niet van hou. Hij bewondert 
uwe verzen: ik heb ze nooit kunnen begrijpen. Hij noemt u, 
met een vaag woord, algemeen-menschelijk, — gij, die behebt 
zijt met het gebrek der godsdienstigheid. Daarom ben ik tot u 
gekomen, meneer van de Woestijne. Gij oefent op Constant 
gezag uit: gij moet den vader van Constant helpen." 

Deze verklaring had hem inspanning gekost. Er blonken 
parelen zweet op zijn voorhoofd. Met een geweldig en 
razerig gebaar sloeg hij achter een mug die om zijn hoofd 
zingende cirkels beschreef. Toen sprak hij verder: 

-„Ik had mijne hoop op Constant gezet: hij is intelligent; 
ik liet hem studeeren in de Staatswetenschappen en 
toen hij, een jaar geleden, onmiddellijk na zijn laatste doctorsexamen, 
kans zag als wetenschappelijk medewerker aan 
het Institut Solvay geattacheerd te worden, werkte ik naar 
mijn vermogen aan zijne benoeming mee, niet zoozeer om 
richting van dit Instituut mij sympathiek zou zijn,-dat de 
dan met de hoop, Constant er integendeel de philosophische 
beginselen te zien verdedigen die den grondslag zijn van 
het liberaal gebouw, en die mij, ik beken het, bedreigd 
lijken door den praktischen koers die ook de Brusselsche 
jongeren de partij schijnen uit te willen sturen. Ik ben, 
helaas, door Constant teleurgesteld. Spreek ik van principes, 
hij antwoordt mij met statistieken en met... literatuur. Houd 
ik hem de Rede voor, hij heeft het, met zijn eeuwig woord, 
over Volks-potentie, en verwijt mij zelfs, geen rekenschap te 


232 DE LEEMEN TORENS. 

willen houden met den religieuzen factor in het volkswezen. 
Mijn zoon is een zwakkeling en een dweeper, meneer, en 
tot in de Vlaamsche Beweging toe. Wij wilden de ontvoogding 
van het Vlaamsche volk door het te doordringen met 
de liberale, dus individualistische gedachte; hij schakelt alle 
politiek uit, wil ceconomisch-collectief zelfstandigheidsgevoel, is 
er, naar ik vernomen heb, niet ver van de taalquxstie door 
den dwang der bestuurlijke eentaligheid op te lossen, en door 
de radikale en onmiddellijke vervlaamsching onzer Hoogeschool 
die aldus ophouden zou, gij begrijpt het, een bolwerk 
der vrijzinnigheid te zijn." 

Ik dacht professor Hoeck gerust te moeten stellen, en 
kon dat doen in volle oprechtheid. Constant is, van alle 
jonge mannen die ik ken, de eerlijkste en de nobelste. 
Ik-zelf ging heelemaal niet meê met al zijne sociale neigingen; 
met den professor was ik het eens dat bestuurlijke scheiding 
in België of een gevaar, of een onnoozele komedie zou 
worden, al naar zij werd toegepast; ik dorst overigens 
insinuëeren dat prof. Hoeck zijn eigen absoluut-zijn in dat 
van zijn zoon moest herkennen, even oprecht en even eerbiedwaardig, 
hoe dan in eene tegenovergestelde richting. ik 
prees dezen laatste, door hem te vergelijken met de jonge 
mannen van dezen tijd, die, in hun hondsch arrivisme, over 
het lijk hunner ouders zouden stappen om .. . 

-„Maar dat is het juist !" schoot prof. Hoeck uit; „vat 
gij dan niet dat Constant dag aan dag trapt op wat mij het 
heiligst en dierbaarst is: op de geestelijke beginselen zonder 
dewelke ik niet besta? Gij stelt hem boven de schoelies 
waar ik hem tot mijn schande mee om zie gaan, boven 
dien d'Haeseleer onder anderen dien ik hier de deur heb 
moeten wijzen omdat hij onzen huiselijken vrede bedreigde: 
het tegendeel zou er nog aan ontbreken! Maar vat gij dan 
niet, meneer, wat het voor een vader is, zich van den beste 
zijner kinderen te zien vervreemden, er zich in het beste 
wat men bezit door genegeerd en haast bespot te zien? 
Vergeet het niet: ik heb, ik had niets anders dan Constant, 
meneer. De twee anderen zijn meisjes: wat te hopen van 
meisjes als men bestendigen wil wat men als het éénige 
beschouwt ? Zij zetten hunne moeder voort: hunne moeder 
die ik heb moeten veroordeelen als redeloos. Zij niet alleen 

DE LEEMEN TORENS. 233 

natuurlijk: älle vrouwen in haar, die ik krankzinnig genoeg 
ben geweest, eens te hebben gehoopt buiten deze natuurwet 
te staan. Mijne dochters? gewillige prooi van vrijers. Zie ik 
ze niet rond haar Om wemelen? Die jonge docent in het 
Middelhoogduitsch, bijvoorbeeld, die Dr. Niemand van Eschenteich, 
wiens naam gij beter verklaren kunt dan ik," schamperde 
hij. 

En inderdaad, ik kan het, Herman: die Niemand is de 
zoon van Rozeken, die uitdagend den naam van zijn echten 
vader gevoegd heeft bij dien van zijn voedster-vader, den 
dag dat mijne neven Marcus en Benedictus, die hem heel 
zijne opleiding hadden bezorgd, om zijne verregaande onbeschaamdheid 
de hand van hem hadden moeten aftrekken... 

-Gij ziet hoe het staat met mijn vaderlijk gezag," 
hernam prof. Hoeck, ,,gij ziet hoe het staat met mijn vaderlijke 
toekomst, -neen: met het gebouw dat ik hoopte te 
kunnen optrekken uit de menschelijke materialen die het 
huwelijk mij schenken zou, naar ik hoopte toen ik er een 
huwelijk voor aanging. Kunt gij mij helpen, meneer?... 
Ach, ik zie wel in dat ik kinderachtig deed, toen ik gisteren 
tot u kwam.. ." 
ik was door dezen intellectuëelen smart innig bewogen, 
Herman. Wat kon ik anders doen, dan prof. Hoeck te bedanken 
voor zijn vertrouwen, dat mij, hoe hij het ook bedoelde, 
vereerde, en hem beloven dat ik mijn vermeenden invloed 
aan zou wenden, telkens als ik Constant geneigd zou zien 
tot daden die mij, naar mIjn geweten, verkeerd zouden 
voorkomen? 

,,En wat doet gij met mijn geweten ?" vroeg prof. Hoeck, 
toen hij mij tot afscheid de deur opende van zijn strenge 
werkkamer... 

Dat gesprek heeft mij doen denken, Herman, aan veel 
van wat gij mij in uwe laatste toezending geschreven hebt. 
God, is het dan een wet, dat wij bOuwen zullen? Mornar 
bouwt aan zijn glorie en aan zijn fortuin. Domien bouwt 
aan ,,het kasteel zijner vaderen", dat. . . zijn verleden moet 
worden; zijn broeder bouwt aan een burgemeesterschap, dat 
onverwacht zijn nederig en uitdagend ideaal werd. En prof. 
Hoeck, in de gewilde, haast onbeschofte heerschersbarschheid 


234 DE LEEMEN TORENS. 

die tevens zijne eerlijkheid is, klaagt, niettemin, dat hij niet 
bouwen kan, omdat hij te vaste beginselen heeft. Terwijl 
slechts Marcus en Benedictus (ik zonder me-zelf uit) aan 
geen bouwen denken, misschien wel omdat zij maar, zij het 
dan zelf bewuste, levensdilettanten zijn; en gij, Herman, er 
buiten blijft, omdat gij niet dan een toeschouwend cynieker 
wilt wezen, o hartelijke vriend die ge zijt... . 

Blankenberghe, 16 September 1913. 

Verwonder u niet al te zeer, Herman, ditmaal een brief 
van aan zee te ontvangen. Een schrijven van Paul Mornar, 
en verder een dekreet mijner moeder zijn daar de dubbele 
reden van. 

Paul schreef onder meer, in dato veertien dezer, op het 
postpapier van het kleine maar goede hotel waar wij samen 
dikwijls voor onze vacantieverblijven zijn afgestapt: »Ik 
hield het in Gent niet uit, en kon er anderdeels niet toe. 
besluiten mij te Brussel te gaan vestigen, waar mijn vader 
dringend mijne aanwezigheid eischt. Te Gent leed ik onder 
een gevoel van benepenheid, van vervuiling en van moreele 
defectie, Of ik omringd was van ironische spionnen die allerlei 
leelijks op hun geweten hebben (ik beschrijf u mijn toe-
stand zoo duidelijk als ik kan); terwijl ik niet zeker genoeg 
was van me-zelf, --ja: van me-zelf, van mijn wil, van 
mijn geloof, en zelfs van mijn toekomst, om definitief naar 
Brussel te gaan wonen. Van daar deze retraite: minder 
„retraite sentimentale" dan iets als de zuiverende voorbereiding 
die katholieken tegen Paaschtijd met het woord 
retraite meenen. Ik heb hier aan zee, den eersten dag reeds, 
de bevrijding gevoeld; het is nu de vijfde dat ik er verblijf, 
en ik mag zeggen dat ik nu ook eene zekerheid rijker ben, 
die ik haast duchtte en toch hebben moest, en die mij tegenglanst 
als het Geluk. Toch zijn er nog duisternissen in 
mij, waar ik geen licht voor vind. Gij, wien ik nooit iets 
heb kunnen verzwijgen en wiens raad mij zoo dikwijls 
geholpen heeft: kom tot mij. Er zijn hier bijna geen badgasten 
meer; het hotel is ledig en — het weer prachtig. Ik 
verwacht u met stelligheid." 

Wat moest ik doen, Herman? Tusschen de regels in 


DE LEEMEN TORENS. 

235 

kon ik wel lezen, dat Paul zich niet alleen bevond te Blankenberghe. 
En ... gij hebt mij verweten, door mijne laksche 
toegevendheid eene verantwoordelijkheid aan te gaan die ... --
Ik heb mij die woorden uit uw brief meer ter hart genomen, 
dan het misschien door u als noodig bedoeld was. En 
wel had ik, eene handenwassching, het antwoord klaar van 
Pascal: „Tout notre raisonnement se réduit a céder a notre 
sentiment"; maar is dat voldoende om mij vrij te pleiten 
van wat gij niet ver schijnt te zijn, eene medeplichtigheid te 
achten ? Moest ik, omdat ik de onontkomelijkheid van Paul's 
gevoelen niet ontkennen mag, — moest ik in den strik loopen, 
dien hij mij met zijn mysteriëus schrijven misschien spande ?.. . 

Het oordeel van mijn moeder gaf den doorslag. Haaroordeel, 
niet over bewusten brief, dien ik haar natuurlijk 
niet toonde, maar over den gezondheidstoestand waarin ik 
mij bevind en die haar blijkbaar bezorgd maakt. Gij weet 
dat onze verdomde expositie van mij veel ongewonen en 
minder-aangenamen arbeid heeft gevergd: ik verberg u niet 
dat ik vermoeid ben, en gij weet dat vermoeidheid bij mij, 
leelijke en soms gevaarlijke vormen aanneemt. Die vermoeidheid 
is dezer dagen nog, eerst geprikkeld, daarna 
verloomd geworden door den wrevel, die mij het drie 

muziekfeest, u destijds aangekondigd,-daagsch Vlaamsch 
heeft bezorgd. Neen, wat wij ons als een Vlaamsche kultuur 
voorstellen is zeker nog niet op bande ! Er was wel 
enorm veel volk: men reist haast voor nets met pleiziertreinen. 
Maar de triumph van deze dagen is geweest niet 
voor onze musici: veel meer voor den dagbladschrijver 

• Karel Waeri en den telegraaf-bediende Ferdinand Reper, 
die, de éénigen, als inrichters werden gehuldigd en belauwerd 
door een volksredenaar met armen-als-molewieken 
dewelke met luide instemming van de duizenden pleiziertrein-
menschen, in het muziekfeest vooral eene overwinning op 
het aartsvijandelijke Frankrijk zag, en zijnet apidaire meening 
onder stoelen noch banken stak ... En de Vlaamsche 
muziek zelve? „De muziek," zei mij eens een componist 
van gezag (het was geen Belg), „de muziek, primitiefste der 
kunsten, wint in beschaving alleen naar de mate van hare 
wiskundige, dus geestelijk -harmonische ontwikkeling." Verwart 
men beschaving niet met onmiddellijk-aansprekende 

236 DE LEEMEN TORENS. 

schoonheid, dan lijkt mij die definitie juist. Want dunkt u 
ook niet dat wij nog al te vaak muziek beoordeelen naar 
haar gevoelsgehalte, zooals de bourgeois schilderijen naar de 
anecdoot? Maar de kultureele waarde dan van de meeste 
onzer Vlaamsche muziek, en de meest-gesmaakte, o Herman? 
Ai mij ! .. . 

Ik was dus vermoeid, en sprak onwillekeurig (al" had ik 
Paul's brief reeds ontvangen) van een kort verblijf aan zee. 
Mijne goede moeder greep er naar als naar een reddingsanker 
: „Gij zult morgen vertrekken," gebood zij. En gisteren, 
dicht bij den avond, ben ik aangekomen. 

Van de Westvlaamsch-breedsprakerige gulheid der mijverwelkomende 
hospita hield ik, in de eerste plaats, een 
spijt over. Ik had er mij aan verwacht; toch klonk het 
mij teleurstellend tegen: „ Meneer Mornar en de juffrouw 

o, ze is fraai, ze is stijf fraai, de juffrouw! zijn aan het 
strand. Misschien zijn ze nog in het bad. Zij nemen dun bad 
altijd vóór het souper. Zij nemen het samen, meneer !" — 
Het was dus zooals ik vreesde: Paul, de Gentsche omgeving 
ontvlucht, met, en ten behoeve misschien van Germaine... 

Ik liet mijn bagage op mijne kamer brengen; gebruikte 
het glaasje alkohol dat ik voor eene eerste wederontmoeting 
met de zee noodig heb; en begaf mij naar den strandtrap. 
Daarboven sloeg de adem van den oceaan breed-kil mijn 
wezen aan, en bracht mijne gewrichten aan het tintelen. Van op 
den dijk, den verlaten dijk, die mij was als de kapiteinsbrug 
van een reuzenschip, overzag ik de zee. Het was de 
in-bezit-neming: ik ging mij weer heerlijk-sterk, meesterlijkgelukkig 
gevoelen. 

Want het is mijn dwaze, maar onschuldige ijdelheid te meenen, 
dat het aanschouwen, het hooren, het opsnuiven : de geheele, 
ook geestelijke, aperceptie der zee mij opeischt aanstonds 
tot een uitdaging, mij heft en groeien doet tot de bewustheid 
van een waarde-gelijken worstelaar te zijn, neen: een 
kalme maar gedegene overheerscher. Het lyrisme dat zij 
onmiddellijk wekt in mij en verbazend vlug naar breedheid 
,en getal ontwikkelt, is heroïsch en bovenmenschelijk-hoogmoedig. 
Ik kan niet staan, gewapend alleen met een dikken 
mantel die mij warm houdt, op een hoogte tusschen lucht 
en water weze die hoogte zelfs een zeer moderne villa



DE LEEMEN TORENS. 237 

dijk - of ik verlies de notie der verhoudingen, zoo niet ter 
schade der zee die ik niet verminder, dan ten mijnen voordeele, 
die mij voelen ga als een zuil, een duistere granieten 
kolom welke schraagt den hemel op een voet die reikt tot 
in onpeilbare diepten. Als het hoogste punt van menschzijn 
bestaat in de exaltatie van het heele wezen; in de 
volheid, die volmacht is, van alle vermogens; en tevens in 
de wetenschap dat men dier vervoering beheerscher, dier 
oppermacht de meester is: dan is de bestemming mijns 
levens de Oceaan, is reden en doel mijns bestaans dat heldhaftig-
blijde regeeren over de grauwe en norsche, geniepige 
en geweldige, leelijke en sterke Noord-zee. En wees zoo 
goed mij dit niet kwalijk te nemen, Herman... 

Weer genoot ik dien stond van het wederbevatten, die mij 
tot beklemming toe steeds hartstochtelijk-dankbaar maakt. 
ik liei5 den dijk af, tot over de enkels weldra in het dichtdrukkende, 
vloeiend-aanzuigende zand vol schelpen-geknars. 
Mijne zeer-bewuste meestersvreugde deed mij niet vergeten, 
dat ik Paul zocht, Paul - en Germaine. Want ook haar 
zocht ik nu. Wat in zulke ontmoeting onaangenaam kon 
wezen, werd oversternd door mijn mannelijk besef van het 
ongewone, haast bovenmenschelijke evenwicht dat ik hier 
bezit en onderhoud. ik zou, gevoelde ik nu wel, -ik 
zou desnoods en zonder mijne kaimte te verliezen orde 
brengen waar dit mij noodig scheen, van mijn gezag gebruik 
maken waar dit hoorde. Voor 't oogenblik echter was ik 
ineens op de samenkomst bereid, en -moet ik het bekennen? 
-zelfs verholen-blijde erom. ik liep de zee langs, 
waar het water in dunne franjes over het land komt deinen 
en de voetindruk droogte breidt over het wakke zand. ik 
zette mijn keel uit tot het roepen van „Paul"; plots zag 
ik dat het onnoodig was. 

Want in het water, vèr in het water, dicht bij de plaats 
waar de zwarte boeien waggelen op de peerlemoerende 
vlakte van breed-holle golven (de zee was kalm onder de 
bevaasde luchtstolp, waar de dage-wemeling zich koel ging 
effenen en overgiazuren voor den donkeren avond, die klaren 
nacht moest worden), - want in de moedere kabbeling van 
het aandeinende schemer-water zag ik, scherp, me docht: 
lak-glanzend donker tegen de mat-gouden lucht, twee dansende 


238 DE LEEMEN TORENS. 

poppetjes die, handen ineen aan de lang-gestrekte armen, draaiden 
als een trage tol. Zij waren klein en tenger, maar 
secuur en, leek het mij, wilskrachtig in hun spel. Was het 
de eerste opzweeping der zeelucht, de onmiddellijke krachtaanjaging 
die ik der zee steeds danken mag?: het was mij. 
of die twee daar mijn bezit deelden, het onbetwist bezit van 
mijn uitgezette en toch zoo rustige vermogens. Ik moest 
ze niet benijden en kon hun niets euvel duiden: ik was één 
met hun, drastisch en waardig één. 

Zij hadden mij gezien: zij naderden nu, hand aan hand, 
wijd vaneen, op hoóg-stappende beenen, als fiere paarden. 
Paul wuifde mij toe met zijn zilveren-naakten arm. Maar ik

-

zag het nauwelijks : ik zag Germaine vooral. De gelend roze, 
gelend-groene schijnen der avondlucht overschoven 
met glanzen als van oud brons haar zeer spannend maillot, 
waarin ze, nat, van gepolijst metaal leek. Daar het uitgesneden 
was aan hals en ledematen, verdwenen mij, in 't 
gelijk-tintend licht, hoofd, armen en, op halve hoogte, de 
ongelijke dijen: zóó dat ik zag den torso, als diep uit eeuwenoude 
zavelen opgedolven, van een prille, goddelijk-jeugdige 
Anaduomenè; schuchterig en rillig, kuisch waar zij de beenen 
sluit, maar ademzuchtig en blijde van verlossing de schouderen 
die wijken got spannen van de jonge borst: eene 
meisje-Aphroditè van éven-zwellende tengerheid, een Aphroditémaagd 
bij de geboorte-anadusis, glad en blinkend het donker 
koper waar een liefdevolle en kunstige hand hare teedere en 
harde vormen in gegoten heeft. 

De begoocheling duurde niet lang: aan de hand van Paul 
naderde zij, en bewoog. Zij bewoog met blijdschap. Ik zag 
nu ook haar zeer schoon hoofd, uitermate blozend binnen 
het geel-zijden doek dat het omsloot; ik zag de ronde hals, 
met de drievoudig-indiepende groef der eerste vrouweschoonheid 
; ik zag de val der schouderen die traag was en 
van smalle kromming. Maar ik zag, waar ze tweemaal 
glom, de borst die niet spichtig is en niet hoog, die klein 
maar vol is, en effen. Ik zag, in de isometrische, in de 
lyra-gelijke indieping die daalt uit de ribben naar 't ondiepebekken 
der heupen, de schaal van den zacht-glooiënden buik. 
Ik zag de armen niet misschien, maar ik zag de dubbele 
vaas der nog-geringe dijen, aaneengesloten tot éene rechte, 


DE LEEMEN TORENS. 239 

zuivere lijn. 0, jonkvrouwlijk-bedeesde, o ongerept-ontluikende, 
maar der-liefde-volmaakte Esquilijnsche Venus: ik 
merkte Germaine, en het was of ik weer voor uw schoonheid 
in aangloeiënde beschouwing stond... 

-Maar ik keerde mij om, als er plots door ik weet niet 
wat toe gedwongen, en voelde den druk van den ineens 
nijdigen zeewind mijn kleêren tegen mijn lichaam aanstuwen. 
Er wrokte daar iets in mij, aanstonds, als 't schroeien van eene 
opengereten wonde. Ik ergerde mij, of ik eene onbehoorlijkheid 
had begaan. De twee jonge lieden waren het water 
uit. ik hoorde Paul die riep: ,,Karel," met angst en verwijt 
in de stem. Maar ik wendde mij niet om, en voelde mij 
vol schaamte en 'ellende. Mijn almacht-gevoel was ingestort: 
ik ging verschrompelen als onder eene bestraffing van wie 
sterker was dan ik. Ontnuchterd als uit een roes die nog 
nawoog in mijne leden, vervloekte ik mijne komst, mijne 
verderfelijk-siechte toegevendheid. ik liep over het zand 
met lange passen, maar was klein en gebroken. Toen, na 
een tijd dien ik niet beraamde, Paul voor mij stond en de 
schuchtere Germaine, aliebeiden nu in zeer gewone wollen 
kleederen, waar ze geringer in waren en zediger, ontwaakte 
ik als het ware, verdwaasd, maar weer bitter weldra, en 
werkelijk ongelukkig. 
Paul reikte mij de hand. ik drukte ze zwijgend en slap. 
Germaine wist niet of zij ook hare hand... - Paul zei: ,,Het 
is Germaine. Wilt gij haar Germaine noemen?" Hij smeekte. 
Ik zei dof en beklemd: ,, Germaine", en dacht er toen aan, 
ook haar een hand te geven. -»Wij moeten naar het hotel, 
het is de tijd," zei Paul. En daarna, aarzelend: » Het is 
heel lief van u, Karel." Maar ik zweeg. 

Blankenberghe, 17 September 1913. 

-Germaine, kleine Germaine, wat dan wilt gij maken 
van mij?" 
0 vrees niet, Herman, het zal niets zijn. En het is vooral 
niet wat gij soms denken mocht: ddárvan ben ik genezen, 
al lang en voor altijd sedert het ééne avontuur in mijn 
leven, dat mij zoo hoog hief en mij zoo diep deed vallen, 
en dat volstaat waarachtig om heel mijn leven ruimschoots 


240 DE LEEMEN TOREIS. 

te vullen met het onsterfelijke van alle heerlijkheid en van 

alle leed. Neen, het is alleen, waarschijnlijk, de natuurlijke 

weerslag op de initiale jacht door zenuwen en gedachten; 

na de aanzetting die de verandering van lucht en de onwil 

vreugd van aan zee te zijn wekt: de verlooming-lekeurige 
die met koorts gepaard gaat, de verdooving die, terwijl mij 
de slaap zoo goed als ontzegd is, belet dat mijne denk 

klaarheid komen, ze dooreenkluwd als droom-beelden tot 

Ik geloof dat ik een beetje neurastheniek ben,.-visioenen. 
Herman. Of is het dat mijn overgeërfd Christengevoel 
opkomt tegen mijn latent, door de zee onmiddellijk aangejaagd 
heidendom? Maar dan heb ik dat nooit gevoeld als 
deze laatste twee dagen. . 

Die twee dagen zijn anders heelemaal niet stormachtig ge 

eerste avond is, na het ongerijmde der ontmoeting,-weest. De 
om zoo te zeggen -gezellig geworden, hoe dan eenigszins 
opgewonden en in den grond weemoedig. Er was vuur aan 
in de eetzaal, want in September zijn de avonden reeds 
koel aan zee. De scherpe lucht had mij eetlust gegeven, 
dien ik voelde wanneer ik aan tafel ging zitten. Men eet 
hier goed, vooral als het getal der gasten vermindert. En 
wij zijn hier alleen, behalve één Duitscher die doorgaans in 
zijn hoek afgezonderd zit te mijmeren. Paul, die mij blijkbaar 
mild wilde stemmen, had mij verlegen de toelating ge 

voor mij eene flesch Musigny te bestellen. Hij-zelf-vraagd, 
dronk haast niet, en Germaine niets dan water. De wijn wekte 
mij, na die domme bui op het strand, weer wat op. Of ik 
verontschuldigingen aanbieden moest, probeerde ik te praten. 
Ik slaagde erin beter dan ik had gehoopt: Paul en Germaine 
voelden er zich door verlicht, waren weldra opgetogen. Ik 
haalde herinneringen op aan lange tochten die Paul en ik, 
zoo goed als ieder jaar, langs de kust ondernomen hadden: 
Germaine luisterde vol gretige aandacht. Wij gingen tamelijk 
laat naar bed. 

De nacht was troebel. Ik sliep, omdat ik meer wijn had 
gedronken dan ik gewoon ben. Maar die slaap werd tel 

afgebroken door vormen en verbeeldingen, zwoel in-kens 
mijn gezwollen hoofd. Eéne gedachte, die ik u niet medede 
len kan, priemde er , telkens doorheen als een lichtflits; 
maar zij verdoezelde in de zwaarte van den wijnroes 


DE LEEMEN TORENS. 241 

nog voor ik ze met stiptheid had kunnen formuleeren. 

Gisteren-ochtend, Herman, schreef ik u. De blijde herinnering 
aan mijne komst, en zelfs de gedwongen analysis 
van wat daarop volgde, en dat mij dwaas voorkwam, deed 
mij vergeten hoe ik opgestaan was met een zwaar hoofd 
en moeitevolle leden. De beste remedie voor een dichter 
is nog zelf-ontleding: kan hij er toe komen, zich-zelf belache 
lijk te vinden, dan is hij genezen. En Herman: ik vond 
mij belachelijk tot in mijn rethorischen waan over mijn 
conquistador-macht, die ik nochtans in alle oprechtheid gevoel, 
telkens als ik met de zee in confrontatie kom. 

De gansche ochtend wandelden wij, zoodra ik met mijne 
correspondentie klaar was. Het deed mij goed. Germaine 
is een bescheiden meisje, ook in hare liefdesbetuigingen 
aan Paul. ik ben er haar dankbaar voor, want ik vrees 
dat ik mij spoedig geërgerd zou voelen: dat ligt aan mijn 
toestand. Paul deed los, maar was bedachtzaam. Hij speelde 
eene rol, deed iets dat buiten zijn innig wezen stond: ook 
hem prees ik in mijn binnenst, dat hij mij niet kwetsen wou. 
Al had ik nu toch wel gaarne geweten, wat in hem omging... 

Na het middagmaal ging ik wat op bed liggen, vanwege 
den slechten nacht. Weer kwelde mij, het oogenblik toen 
ik wakker werd in de deken-warmte, die eene gedachte. 
Maar ik verwierp ze als onwaardig. 

Toen ik beneden kwam, noodigden Paul en Germaine 
mij verlegen uit, met hen te gaan baden. ik weigerde haastig, 
en voelde aanstonds daarop dat ik ongelijk had, want het 
hadde misschien het broeiërige in mij weggespoeld. Zij weg, 
trad onze Duitscher binnen, een log man met een hardnek 
kigen kop en borstelhaar, die dacht zich aan mij te moeten 
voorstellen: Hugo Bramberger, graanhandelaar. Hij begon 
lange verklaringen van zijn laat verblijf te Blankenberghe. 
Hij was hier goed bekend, sedert jaren: men mocht infor 
meeren. - Hij verveelde mij zóó, dat ik het plotse besluit 
nam, toch maar uit te gaan. 

Het was geen vijf uur, maar reeds wilde de avond naderen. 
Het weder was zoel. De lucht één warme pulvering, 
als in een dorschdiite of bij een wandeling tusschen bie 
korven. Kent gij dat?: het dringt in uwe keel, vervult uw 
hoofd en uwe handen, maar laat niettemin eene weldadig sen



242 DE LEEMEN TORENS. 

satie na. Bij nadering der zee, verwoei deze : wat ze voor mij, die 
toch wel wat koortsig was, per slot nadeeligs kon inhouden, 
vervloog in de aanzwalpende luchtbaar die mij weer ver 

zou. Wel werd het de geestdrift-der-ruimte niet van-heffen 
vorigen avond, de zelfverheerlijking die als eene erkenning 
en hulde is van heel de natuur. Het was rustiger en fijner; 
daardoor kon het misschien bedwelmend-liefelijker worden. 

Tot aan den zoom der zee wilde ik niet afdalen. Ik 
bleef op den dijk, deels omdat ik de eigen overgave, deels 
omdat ik tooneeltjes als gisteren vreesde. Hier bleef ik 
me-zelf meester, hoe de krystal-dunne atmosfeer en haar 
geheimzinnig leven mij ook opnam. Hier kon ik tevens 
Paul en Germaine zien, in hun bad, zonder dat de dichte 
nadering 't genot hunner delikate schoonheid tot eene te 
geweldige, eene smartelijke vervoering werd. Men moet 
schoonheid nooit te zeer nabij willen komen: zij straft u 
met onrust.. . 

Ik wachtte niet af dat de kinderen hunne onderscheiden 
badhuisjes hadden verlaten, om naar het hotel terug te 
keeren. Ik was tevreden over me-zelf, omdat ik bijna gewoon 
was; omdat ik, heel uit de verte weliswaar, Germaine 
had kunnen gadeslaan zonder één onbehaaglijke gewaarwording. 
Ik wilde haar en Paul in die tevredenheid, welke 
alleen nog wat neerslachtig was, deelachtig maken, niet als 
belooning of zoo iets, maar omdat wij hier nu eenmaal 
samen wonen en de gêne, die sedert eergisteren-avond tusschen 
ons heerschte, me-zelf, onaangenaam aandeed. Op 
mijne beurt wilde ik het souper met een kleinigheid opfleuren 
: ik had in een winkel lijsters zien liggen, de eerste van 
het seizoen. Ik kocht ze. Ik kocht ook wat bloemen: 
asters, die een zoo wonderbaar licht verspreiden. Toen 
Paul en Germaine binnen kwamen, vonden zij eene gezellige, 
haast feestelijke tafel: zij betoonden er mij eene aandoenlijke 
dankbaarheid om. Wij dronken geen Musigny; 
ik verkoos lichtere wijn, een Pisporter waar het vuur 
subtieler en ijler van is. Het gesprek was minder-druk dan 
den vorigen avond, maar het was natuurlijker. Al gevoelde 
ik nog steeds, en weer in mij, eene melancholie, die, dacht 
ik, zuiver-physisch was. 

Waarom dan, Herman, waarom moest de nacht mij zoo 


DE LEEMEN TORENS. 

243 

kwellend zijn ? --- 0, van slapen geen spraak : veel meer, 
van bij de eerste stonden in bed, het afdoende besef eener 
sarrende wake in volle, acute geestesklaarheid. Nochtans 
slaagde ik er niet in, mijn aandacht j;'gevestigd te houden op 
een vasten en logischen gedachtengang. Mijne gepeinzen, 
hoe ook bewust, liepen met overgangen van eene rag-fijne 
maar onwillekeurige redelijkheid, van het eene op het 
andere onderwerp over, waar het verband alleen van was 
de telkens-terugkeerende herinnering dat ik aan zee was, en 
dan, dat Germaine er ook was. Dat werkte zeer vermoeiënd : 
ik zei bij me-zelf, wrevelig, dat ik kost wat kost slapen 
moest. Ik keerde mij op mijne andere zijde, dekte mij toe 
tot over de oogen, die ik vast dicht-kneep. Aldus werd ik 
goed warm, maar het kon de duistere warmte niet worden 
die ten slaap leidt: * het was een groen-en-oranjekleurige 
warmte met lichtbollen erin. Er kwam transpiratie over 
mijn rug: het ontwikkelde een geur van droge boomschors, 
van looirun, die . mij zenuwachtig-geërgerd maakte. 
Smeet ik de deken weg,kwam mijn hoofd weer koel en naakt, 
dan werd het een geur van vieze schimmel. Ik zuchtte en 
voelde mij wanhopig worden... 

Nochtans kwam, -na een tijd, iets dat, nu buiten mij om, 
als een raadgeving klonk: ik moest verstandiger wezen, nu 
erg zoet zijn, gelijk een kindje dat men in bed heeft gebracht. 
Waarom zou ik niet slapen, ja, waarom niet? En 
werkelijk, er kwam lengerhand een ijltje rondom mij, eene 
zoele ijltje waar ik traag in wegzonk. Het werd een effen 
kalmte, eene rust die, als wachtend, aanhield: een point-
d'orgue in den nacht. 

Hoelang duurde het? Plots schrikte ik wakker, woelde 
mij los van de witte gedaante die woog over mij, als een 
brei vormloos was en log, maar reeds verdwenen toen ik 
mijne oogen openrukte het ging moeilijk , opensperde 
op de duisternis die rood gloeide. Mijn mond was open en 
schroeiend droog. Het was geweldig-heet, pulver-heet in deze 
enge kamer. Ik had als eerste gedachte dat er brand moest 
uitgebroken zijn in het hotel, want onmiddellijk wist ik niet 
meer of ik gedroomd had. Maar daar kwam dan met een 
stellige en haast-smartelijke zekerheid: „Germaine, ach Ger 

toch !" ... Hoe ook dit te verklaren, die onontkome--maine 
1917 II. 17 


244 DE LEEMEN TORENS. 

lijkheid die mij ontroerde tot huilens toe bijna ?... Ik voelde 
mij een tijd lang zeer, zeer ongelukkig .. . 

Toen zei ik bij me-zelf : die kamer is een hotel-kamer ; 
daar is het geniepig in, broeierig en onzindelijk-vochtig. Ik 
moest ze wat verluchten: dat was misschien hoogst -noodig; 
anders zou ik hier nooit kunnen slapen. Ik deed het ven 

wegend-onroerende nacht; nog géén-ster open: het was nog 
adem die de ochtend aankondigde. ik bleef een tijdje aan het 
raam staan: het deed mijne gedachten opklaren. Ik hoorde 
een gewroet, een gesnork, een ruig geschuur: ik herinnerde 
mij dat mijn kamer uitgaf op een binnenplaatsje, waar in een 
eng hok twee zwijnen worden vestgemest. 

Gek : het gaf geruststelling. Ik keerde naar bed terug. 
Als beveiligd, bereidde ik mij ten slaap voor. Hij kwam. 
Maar Herman, het was toch maar een miserabele slaap. Ik 
hoorde aldoor die varkens wroetelen en trappelen, zuchten 
en snuiven. En daar tusschen in, met een zoeten en zedigen 
glimlach, Germaine, uitgekleed en melk-blank, die met den 
grootsten eenvoud de vreemdste dingen deed. Ik zei aldoor 
maar: waarom doet gij dat, ach, waarom doet gij dat, 
Germaine?" Maar zij zag mij teeder aan, en deed voort. 
Weldra was ik-zelf in hare doening betrokken. Ik wilde 
tegenstribbelen, maar kon niet ... Het maakte mij innigrampzalig.. 
. 

En toen men mij van ochtend opklopte met mijn baard


, 

water, waren mijn wangen nat van tranen. Of ik nog sliep, 
murmelde ik, en ik hoorde mij murmelen: „ Germaine, 
kleine Germaine, ach, wat wilt gij dan maken van mij ?" .. . 

Blankenberghe, 20 September 1913. 

Ik heb u in mijn laatsten brief wel wat heel veel over 
me-zelf gesproken, Herman. Vergis u echter niet in mijne 
bedoeling: het gaat wel degelijk om de kinderen. „De kinderen": 
ik ben ze aldus gaan noemen van als ik ze, bij 
aankomst, samen in zee heb gezien, en hun schijnbaar spel. 
Ik was toen zeer toegevensgezind, al was het maar éen 
korte stonde zonder vermenging van bitterheid. Nu noem 
ik ze nog: de kinderen, maar mijne toegevendheid is van 


DE LEEMEN TORENS. 245 

lieverlede gekeerd in angst, en ik vraag mij meer en meer 
af: wat moet ik doen ? en: wat moet daar van komen? 

ik schreef u vier dagen geleden, na een afschuwelijken 
nacht. ik bid u, Herman, zie in het verhaal ervan, behalve 
mijne overspanning, niets dan een verwittiging der subcon 
scientie en, niettegenstaande het persoonlijk aandeel dat ik 
er onwillekeurig in heb, de bezorgdheid die ik koesterde en 
de omzichtigheid waartoe ik werd vermaand. ik verzeker 

U: heb ik-zelf kunnen meenen dat mijne zinnen mij parten 
gingen spelen, sedert vanochtend weet ik maar al te goed: 
het duister gebeuren dat in mij omwoelde moest mij wijzen 
alleen op het onheil dat Paul en Germaine te gemoet gingen, 
- en dat thans onvermijdelijk, ja dat thans in een 
onherstelbaar feit gekeerd is. 
Van den eersten nacht na mijne aankomst heeft mij de 
ééne gedachte geplaagd, die ik u niet mede deelen wilde, 
uit vrees dat gij mij naïef zoudt hebben genoemd, maar die 
mij werkelijk met schrik vervulde. Of ik de vader van 
Paul was, beter nog: zijn moeder, vroeg ik mij telkens af: 
welke is de verhouding van Paul tot Germaine, de physieke 
verhouding meen ik. -Gij moet niet lachen, Herman: Paul, 
ik had er een eed op kunnen doen, was, tot hij Germaine 
leerde kennen, volkomen kuisch. Eens vertrouwde hij mij 
toe - en het is een gevoel dat ook ik eens mocht smaken, 
jaren geleden helaas! -dat de gedachte alleen, een vrouw 
te zullen beminnen, bij hem de mogelijkheid van het bezit 
als eene viezigheid uitsloot. Hij beschouwde -hij die 
trouwens nog niet had bemind -, hij beschouwde de liefde 
als eene harmonie, waar de geslachtelijke factor eene verbrekende 
interval, eene gevaarlijke dissonant in zijn moest. 
Dit was ik wel gedwongen te beamen, omdat ik de schaamte 
ken, de zelfonteering van... -Ach, Herman, begrijpt gij 
dat, gij die er niet ver van af zijt alle religiëus bestanddeel 
uit welk gevoel ook - en het is in alle gevoelens aanwezig, 
vooral dan in de liefde, -te bannen als onwaardig van een 
redelijk mensch? Wij sluiten, wij, zooveel als doenlijk 
Chamfort's ,,contact de deux épidermes" met afschuw uit 
als wij denken aan beminnen. Dat wij ongelijk hebben? Het 
is mogelijk, maar... het is nu eenmaal zoo. Gij zult dan 
ook wel moeten aannemen dat ik mij om Paul bezorgd 


246 DE LEEMEN TORENS. 

maakte, wiens temperament mij in deze even-nauwkeurig als 
het mijne bekend is. 

Helaas, Herman, ik hoef niet langer meer bezorgd te 
zijn: heden -ochtend toen ik, heel vroeg, voor eene tonische 
wandeling mijne kamer verliet, zag ik Paul buiten die van 
Germaine komen.. . 

Ik kan u niet zeggen hoe het mij ontroerde. Paul trouwens 
evenzeer, naar ik kon zien aan zijn gezicht dat vertrok 
en aan de kleur zijner oogen die verbleekte. Maar, Of het 
hem tevens een nieuwen moed gaf, trad hij, nog voor ik 
den trap afdaalde, ijlings op mij toe en sprak, als met een 
stok in zijn keel: ,Welnu, ja, en het is maar goed dat gij 
het weet. Eigenlijk had ik het u van aanvang af willen 
zeggen: iets gebood mij u met de waarheid bekend te 
maken ; nu kan ik tot het einde toe gaan: ik kan willen 
wat ik moest willen. En gij zult zien dat zij het verdient !". 
En resoluut trok hij weer de kamer binnen van Germaine. 

Ik ook, Herman, ik had een gevoel van verlossing. De 
ban, die ons gedrieën als een doem omsloot, was gebroken. 
Tevens zag ik in de woorden van Paul een nieuw bewijs 
zijner oprechtheid, zijner onverschrokken eerlijkheid. Zijn 
geheim was hem een ballast; dat hij het mij mededeelde, 
moest echter niet beschouwd als alleen eene ontlasting of 
als de gretige vertrouwelijkheid van een minnaar: het kwam 
er op aan, een toestand zuiver te formuleeren, omdat het 
zekerheid geeft. 

Ontsloeg het mij echter van mijne verantwoordelijkheid ? .. . 

Ik was de duinen in geloopen; ik zwoegde over het 
schuivende zand de hoogten op, tusschen de droog-grijze, 
lang-geleede grassen waar ik mij vast aan klampte, en de 
gekartelde zilverdistels die mijn voet schoorden. Dat geweld 
was in overeenstemming met mijn gemoedstoestand. Ik 
voelde zeer goed de verandering die, in hoofdzaak voor mij, 
ingetreden was, en het liet mij, niet zonder waardeering 
voor Paul, verademen. Maar ... wat zou het gevolg zijn 
van dit alles? Paul's karakter is recht en gaaf; zijn geestdriftigste 
besluiten zijn steeds een gevolg van eene mathematisch-
overwogen werkelijkheid; hij drijft ze dan ook altijd 
door tot in de uiterste consequenties. Dit zou thans meer 
dan ooit het geval zijn: daar kon ik niet aan twijfelen. 


DE LEEMEN TORENS. 

Anderdeels wist ik zeer goed dat Paul mij in zijn minnarij, 
en wat er uit volgen moest, zeker niet betrekken wilde of 
zou. Hij had mij hierheen gehaald, omdat ik de meestbetrouwbare 
getuige was voor een feit, dat hij niet langer 
wilde verbergen, gesteld dat hij het nog verbergen kon, 
hetgeen mij betwijfelbaar voorkomt na hetgeen gij mij 
uit Brussel hebt geschreven, Herman. Hij wilde, dat ik 
desnoods als belijder kond optreden van zijne onomwonden 
en precieze handelingen. Had hij er bij gedacht dat hij mij 
daardoor menig verwijt op den hals kon halen? Het was 
zeker geen egoïsme van hem, dit mij-bedreigend gevaar over 
het hoofd te zien ; niet meer dan het tegenover het eigen 
gevaar blooheid was die den steun zocht van eene medeplichtigheid. 
Het was alleen dat hij niet inzien kan hoe 
zulke verwijten verdiend, op welke wijze ze te rechtvaardigen 
zouden zijn; en daarin bewees hij weer de zuiverheid 
van zijn rechtsbesef. 

Ik echter heb wat meer menschenkennis, wat meer levens 

althans. Reeds gij, Herman, hebt van aanspra--ervaring 
kelijkheid gesproken. Ik ken de hevigheid van Polydore 
Mornar, die al niet zoo heel veel van mij zal houden. Bene dictus 
en Marcus vrees ik minder: 't romantische van Paul's 
avontuur zal den eerste prikkelen; de tweede kent te goed 
Paul's innerlijk wezen om, optimist als hij in alles is, voor 
hem moreelen ondergang te duchten. Maar de spijtige 
oogen van Marie-des-Anges, hare aanklagend-droeve moederoogen? 


Er was meer: de vraag of Paul zich niet had vergist. 
Over mesalliances heb ik geen vooroordeelen, Herman, en 
kan zelfs eerlijk-bedoelde vrije-liefde billijken; zelfs met de 
wetenschap dat Paul consequent is en mij toonde het ook 
ditmaal te willen wezen, kon ik bezwaarlijk anders doen 
dan hem in het logisch volgen van de zelf-uitgestraalde lijn 
goed te keuren, en zelfs den moed te waardeeren die daarbij 
noodig was. Maar... ik sprak van een onheil, Herman, 
dat van nu af aan een onherstelbare toestand is, en ik 
bedoelde: is Germaine inderdaad Paul waardig? Men kan 
niettegenstaande onjuiste premissen zeer juist redeneeren. 
Had Paul in zake liefde wel genoeg ondervinding om zich 
in zijn doorzicht niet te ver gissen ? 


248 DE LEEMEN TORENS. 

Zulke onaangename gedachten, tegenstrijdige gissingen en 
dorre vooruitzettingen doorwoelden mij, terwijl ik het duinzand 
doorworstelde. De wind, die in het vroege uur uit 
alle hoeken tegelijk nijdig houwde, bracht natuurlijk de oplossing 
niet mee, die trouwens vooralsnog niet aan te geven 
was. Ik bedacht, dat ik daareven Paul onder handen had 
moeten nemen, hem had moeten ondervragen althans nopens 
zijne inzichten. Dat ik die inzichten echter bij voorbaat 
verdedigbaar, neen: zoo goed als de eenig-aanneemlijke had 
verklaard en gebillijkt, verminderde mijne ergernis alles 
behalve. Zoodat ik, toen ik van deze wandeling, die haar 
tonisch nut zoo merkwaardig had gemist, thuis kwam, tamelijk 
uit mijn humeur was, en minder dan besluiteloos. 

De frisch-blanke ontbijttafel met den versch-geurigen garnaal 
en de hard-korstige broodjes wekte mij uit mijn wrevel 
niet, al had ik honger. Toen Germaine met Paul binnentrad, 
vermocht zij dat even weinig, want zij lachte nu, hoe ze 
ook even bloosde, veel vrijmoediger terwijl ze mij de hand 
drukte. Paul, hij, had een kop alsof hij weer een examen moest 
afleggen. Van een kort oogenblik, dat hij zich absenteerde, 
maakte Germaine gebruik om mij, tot mijne groote verbluffing, 
te zeggen: „Gij weet nu alles, nietwaar? Paul 
heeft het mij gezeid. Het is pas enkele dagen geleden 
gebeurd: zulk een vreemde jongen, die Paul! Ik begreep 
eigenlijk niet waarom hij talmde, waar hij zoolang bleef. Ik 
wist immers dat hij mij niet zou verachten. . . " Was dit 
naïefheid? Sprak zij daarvan met zulke kalmte, omdat het 
nu was alsof de familie, door mijne aanwezigheid en wat ik 
was te weten gekomen, hare goedkeuring en haar zegen 
geschonken had? Was het onbegrip van wat zekeren trap 
van beschaving aan gemoedsverfijning, aan „pudeur" meebrengt 
?... Mij stoorde het, zoo vrijmoedig iemand te 
hooren praten, waar ik een paar uur vroeger nog voegelijk 
van vermoeden kon dat ze eene maagd was, Paul's gelijke. 

Mij was, toen ik aan zee kwam, het pakje brieven van 
Hougardy uit het hoofd geraakt, dat ik te Gent geen gelegenheid 
had gevonden haar terug te geven: het berust nog steeds 
thuis in veilige bewaring. Thans kwam het, bij hare onwel voegelijke 
uitlating, een oogenblik in mij op, haar dien naam 
van Hougardy eventjes in het geheugen te brengen, haar 


DE LEEMEN TORENS. 249 

te zeggen welk een wapen ik tegen haar in de hand had 
zoo ze zich ooit Paul onwaardig mocht toonen. Het zou 
de sarrende straf geweest zijn voor haar vrijpostigheid. 
Maar ik deed het niet, Herman, omdat het eene te gemakkelijke 
wraakneming ware geweest voor eene ontgoocheling 
die ik alleen aan eigen domheid moest wijten. Hoe had ik 
er immers ooit aan kunnen denken, ik die het bestaan van 
Hougardy kende, Germaine » in eenzelfde, althans in evenwaardige 
gemoedsaandoening met Paul te vereenigen en te 
vereenzelvigen?, ik zweeg, en mokte in me-zelf. -
Intusschen weet ik minder dan ooit, Herman, wat ik met 
die brieven aanvangen moet. Het spreekt van-zelf dat 
Paul hun bestaan zelfs niet vermoeden mag: ik kan het in 
het hoofd niet krijgen, zijn geluk één oogenblik te verbitteren. 
En wat heeft overigens mijn oordeel over Germaine 
te beteekenen, waar voor hem slechts het zijne het eenige 
juiste kan zijn? Wie weet trouwens of ook in absoluten 
zin hIj het niet is, die omtrent haar gelijk heeft? Want wat 
is, tegenover de Liefde, een voorafgaand minnarijtje, zelfs 
als men er niet geheel ongerept uit te voorschijn komt?... 

ik heb grooten lust, Herman, u Hougardy's brieven terug 
te sturen; gij kunt er hem misschien pleizier meê doen; en 
er ooit misbruik van maken zal hij wel niet kunnen. Tenzij 
gij ze behield, eenvoudig, als literair document. 

Wij gingen, als iederen morgen, wandelen. Wij zwegen, 
al moest Germaine zich blijkbaar bedwingen. Maar de ernst 
van Paul imponeerde haar, want zij is onderworpen, Herman... 
Paul hield mij even terzijde. Hij nam een gedempten 
maar betoogenden toon aan, als van een verlegen 
leeraar: 

Jiet ge," zei hij, ,,ik kende haar niet, ik begreep haar 
niet, zoolang ik haar niet... Maar hoe heb ik er toe kun 
nen komen?... Ach, weet ik, Karel?. . . ja, ja, het mOest, 
ziet ge... ja en nu ik geheel één ben met haar, nu ik 
mij geheel in haar opgenomen gevoel, nu bevind ik mezelf 
in haar beter en schooner; positiever ook, Karel, meer 
bewust van. . 

Ik legde hem het stilzwijgen op: het betaamde mij niet 
uitleggingen te aanhooren, die hem, docht me, zelf lastig 
vielen. Waarom, daarenboven, zulk een stap te willen ver



250 DE LEEMEN TORENS. 

klaren, eenmaal dat hij gedaan is? Paul moest het maar 
weten: ik weigerde alle verdere dupliciteit. 
En nochtans, Herman, nochtans .. . 

Blankenberghe, 22 September 1913. 

„Tout notre raisonnement se réduit à céder a notre sen 

Zouden wij er; als corollarium, niet aan kunnen-timent". 
toevoegen : de weg onzer bestemming kennen wij aan ons 
gevoel alleen? Gevaarlijk gevolgtrekking, Herman ! Maar 
hoe verleidelijk! 

— Zie, het is nu eene week dat ik hier verblijf. Na de 
twee eerste dagen, waar ik mij niet langer meer om bekommer 
dan als om symptomen die de noodzakelijkheid dezer 
reis bewijzen, ben ik me langzamerhand meer normaal gaan 
gevoelen. De kalmeerende en sterkende lucht, het najaar dat 
schooner is dan de geheele zomer is geweest, het behaag 
weten dat ik aan vervelende bezigheden ben ontsnapt, en-lijke 
bovenal de macht aan wijdte van hemel en zee die mij telkens 
zoo heerlijk begoochelt over eigen vermogens, wonnen liet 
dag voor dag op de ontreddering mijner zenuwen en de 
prikkelbaarheid mijner zintuigen, en zelfs op de idée-fixe 
die ik mij had gesmeed en die de omstandigheden vervluchtigd 
hebben. Ik heb, moet ik bekennen, uit eigen wil ge 

ging het aanvankelijk moeilijk. Ook vOor ik-reageerd, al 
klaarheid had in het bedrijf der kinderen, was ik dagelijks 
een zeebad gaan nemen, weze het op ander uur dan zij : 
het had de weldadige invloed dien ik verwachtte, zelfs op 
mijne muizenissen. De jacht is open: ik hou van jagen. 
Ik heb Paul, en Germaine tot hun groote vreugd aan henzelf 
overlatend, de jagers gevolgd in de duinen en langs 
het naakte bouwland. Ik heb hun schot dof hooren knallen;. 
ik heb de grauwe wilde-konijntjes omhoog zien springen, 
driewerf zien buitelen in de lucht, dood neer zien vallen. 
Ik-zelf heb in de vorens een vlucht patrijzen opgejaagd: 
mijn roer, den waard ontleend, trof er twee; de eerste streek 
traag op vlakke vlerken naar beneden, de andere plofte neer 
met lood in den strot. Was de middag warm, dan heb 
ik gelegen in het droge en mulle zand dat door mijn kleeren 
heen brandde, uren na elkaar. En 's avonds aten wij 't 


DE LEEMEN TORENS. 

geschoten wild; met de jagers in hunne hooge botten zaten 
wij gezellig om de gloeiënde kachel; hunne dashonden bezagen 
ons wijs en kinderlijk-teeder. Ofwel, wij speelden 
whist. Stel u voor, Herman: ik die aandachtig en ijvervol 
whist speel! .. . 

Het heeft mij alles rustiger gemaakt. En sedert twee 
dagen, sedert dat ik wéét, is het beter geworden dan rustig. 
Ik heb mijn angst bemeesterd, en dat is minder-moeilijk 
gegaan dan ik dacht. En nu besef ik het alles heel goed, 
Herman, en ik kan het u zeggen: wat mij, in de aanwezigheid 
van Paul en Germaine, ongedurig maakte tot koorts 
en al te ver gedreven scrupules toe; wat mij naar hier heeft 
gelokt (nu mag ik dit me-zelf wel bekennen) en vervulde 
met eene te hooggespannen verwachting wat er mijne verbeelding 
ziek heeft gemaakt en mijne zinnen overstuursch: 
het is het geheim van die twee, datgene wat ik niet wist 
van hen en de kracht was die ze bindt, datgene dat ik niet 
raden dorst en nochtans wel weten moest hunne werkelijkheid 
te wezen. Ik ben een vrijgezel, Herman, een in doening 
en gewoonten, denkwijze en manies oude vrijgezel, -die 
er echter, onwillekeurig, nog wat te jong voor is.. 
Nu is er géén geheim meer: ik zie de twee jonge lieden 
door; ik weet alles van hen en zij willen mij niets verbergen. 
Het schonk hun eene radiëuze vrijheid terug; mijne 
vrijheid is nederig en duister, maar zelf-zeker en, waar het 
past, teederlijk-ironisch. Want niets meer bindt hen nog aan 
mij, en mij aan hen, dan genegenheid`; de mysteriëuze draden 
die mij naar hen aantrokken als naar verholenheden en die 
ze zelf voelden als eene aanzuiging die ze angstig maakte; 
die lucht-ijle, angstwekkende aantrekkingskracht waar we 
ons alle drie, zij het in ongelijke mate, door voelden be 
heerscht, was gebroken: nu ademden wij vrij, en voelden 
ook vrij onze bewegingen. Zooals ik zei: alleen nog vriend 

haalt mij naar hen toe, en ik vlij mij met den waan-schap 
dat hunne eigen geneigdheid aangegroeid is naar zij wijken 
voelden wat mijne onwillekeurige, mijne zieke nieuwsgierigheid 
om hen heen weefde. 

Werkelijk een waan ? Paul legt er zich op toe te beletten 
dat zijne genegenheid mij als een waan zou voorkomen. 
Zoo spant hij zich in, de laatste dagen meer nog , dan de 


.252 DE LEEMEN TORENS. 

vorige, het gesprek zoo te richten dat wij samen op geliefde 
onderwerpen komen. Dan vermag hij zich op te winden 
in zulke mate, dat hij mij meêsleurt tot wij er beiden Germaine 
door vergeten. Wij worden de dweepers van vroeger, 
van zoo kort geleden nog! Wij gissen en wij 
overwegen, wij argumenteeren en wij betwisten; het schijnt 
soms een ruzie te worden die Germaine angstig maakt, 
want vrouwen hebben geen verstand van mannelijke vriendschap. 
Dan valt Paul neer uit onze speculatieve hoogte; 
ik verlies hem aan zijne jonge, frissche beminde; maar heb 
den troost, vast te mogen stellen dat zijne liefde lager bij 
den grond is dan de gevoelens en gedachten die ons aan 
elkander binden. 

Germaine, zij ... Ik kan haar nu beschouwen, Herman, 
met een onbevangen oog en met een koel verstand. 
Wilde ik er mij de moeite toe geven, ik zou met dokterswetenschappelijkheid 
en -koelheid de gebreken van haar 
jeugdig lichaam kunnen analyseeren, als zij, in haar nauwsluitend 
maillot, uit het bad komt. Daar voel ik mij echter 
niet toe aangetrokken, en weet deshalve niet of die gebreken 
bestaan. Hare moreele gebreken? Die zie ik intusschen 
beter dan Paul. Germaine is, wat zij ook doe en wat zij 
ook wete, behaagziek: zij vergoedt het met het limpide licht 
van hare zondoorstraalde esmeralden oogen, de lichte toorts 
van heure goudtrillende haren, de wondere harmonie van 
haar geluid. Voor mij is dat ruim genoeg; valt te bezien 
of het eeuwig voor Paul genoeg zal blijven. Zij is ook wel 
een beetje lichtzinnig, maar behoudt zooveel kinderlijks in 
haar, dat het verwondert en toegevend stemt. Zij is ein 

dochter van den tuinman Theunis, die het-delijk ... de 
Bundelken Wissen houdt. Voorloopig is dat erg prettig. 
Paul moet haar allerlei goede-manieren leeren: „Hef uw 
pink niet omhoog als gij drinkt! Men slaat het kopje van 
zijn ei niet af met zijn mes: men klopt de schaal zacht aan 
stukjes en pelt ze." Telkens lacht dan Germaine: „Hij 
verbiedt mij van alles: heerlijk !" Gelukkig dat vrouwen 
spoedig volleerd zijn, en Paul niet al te lang moet schoolmeesteren 
.. . 

Het spreekt van-zelf, Herman, dat ik om de vriendschap 
van Germaine niet meer geef dan noodig is; al heb ik, om 


DE LEEMEN TORENS. 

253 

Paul, eenige affectie ook voor haar, ---affectie waar echter 
wel wat van afgevallen is sedert mijn jongste schrijven. Nu 
komt het mij voor, dat zij enkele dagen geleden nog tegenover 
mij met een zekeren schroom, iets als eerbiedige ver 

stond, die mij nu gekeerd schijnt in innige gulheid.-wachting 
Het is geen camaraderie: die zou mij ergeren, want zulke 
familiariteit ware gemeen, en Paul zou ze zeker niet toela 

iets fijners en beters, dat mij ongeschonden-ten. Het is 
laat, vooral omdat ik zeker ben dat het nooit liefde kan 
worden, en zelfs niet de meest-platonische. 

Die uitwisseling van gevoelens, Herman, is nieuw: ik kan 
mij niet weerhouden, er een paar maal daags argwaan door te 
mengen. Maar dit is alleen behoudsinstinct, en slijt ongetwijfeld 
af naarmate ons aller veiligheidsgevoel zich vaster besten 

verlies ik er de vrees bij die ik, van hunnent--digt. Aldus 
wege, voor me-zelf koesterde. Hun geluk, hoe ik er ook 
over denke, redt mij van zelfzucht. 

--Nochtans is daar weer iets geweest, dat bij mij een nieuwen 
angst wekte, en misschien de gevaarlijkste. Angst ditmaal 
omdat mijne toegeeflijkheid niet mij, maar zoo jammerlijk 
de kinderen zou treffen. 

Gisterenavond begon de herfst-evening. Het is, gij weet 
het, een geweldig schouwspel, waar ik meer dan eens de 
reis van Gent naar zee voor ondernomen heb. Meer dan 
op elk anderen dag aan zee, zet het mijn hoogmoedige 
vreugde van een verkoren mensch te zijn uit tot een groot 

gevoel. Enkele uren redt het mij uit de nederigheid,-kosinisch 

die ons uit eeuwen -lange traditie natuurlijk is geworden. 

Die omwerping der zee onder den wil van den hemel, 

het is of ik er zelf de passieve en actieve rol in speelde. 

Roep ik met Lear: ,,Blow, winds !" dan is het niet om 

vernietiging: dan is het om opneming te vorderen in 's 

Heelals gebeuren. 

De dag, als alle dagen van dit ongewone najaar, was 

wellustig-lui geweest, en gespiritualiseerd alleen door de 

herfstig-fijne schakeeringen van lucht en water. Maar tegen 

valavond stak een stijve bries op, die floot door de straten: 

aankondiging der komende gebeurtenis. Ik moest niet lang 

praten om Paul tot meegaan over te halen. Germaine 

had gepruild: „Al die wind en die holle baren"; Paul 


254 DE LEEMEN TORENS. 

alleen laten gaan zou ze echter voor geen goud ter wereld. 

De avond viel in, plots, als een zwart zeil dat men spant. 
Lood woog aan het zwerk in zware wolken. De zee van 
inkt reed aan, vervaarlijk-vlug, aan hare fel-witte kammen 
als tallooze schimmeltjes die, dicht aaneen-gerijd, steigerend 
aanhollen. Het was nog stil, ongewoon stil. Tot daar 
opeens de rauwe kreet eener goden-buccien, van verre, 
maar naderend in ijlende uitzetting, de lucht scheurt. U it 
de drie andere windstreken rolt en rochelt het aandreunend 
antwoord. Achter ons aan zeult over de aarde een scheurende 
reutel. De vier geluiden kolken saam boven ons 
hoofd tot één joelenden gil: het is het teeken.. . 

De rug van de zee gaat rond staan als een worstelaar 
die zich schoort: hij waggelt op zijne armen en zijne dijen, 
die verdwijnen in den waterbaalerd; hij zet een geweldige 
schouder omhoog, verplaatst zijn anderen schouder; hij recht 
zijn nek en het gezwollen hoofd vol brallende dreigementen; 
zijne billen rijzen als traag-dansende tweelingbergen. -----
Maar weer schrilt het hemelgeluid. Geheime krachten beuken 
uit ongeziene vuisten. Het looden zwerk woelt en 
weegt uit al zijn wisselende wolken. De reuzige zee-rug wijkt 
en zinkt, verdrinkt in de baren die, mindergeluidend weer, maar 
in vliegenden vlucht hem rijdend bedelven onder het rijzende 
span des ras-opvolgenlijke kammen ... Een stilte ... Maar 
weldra, in toenemend geweld, het torment rondom het 
oceaansche lijf dat zich, stoerder dan ooit, gerecht heeft 
opnieuw aan zijn stuggen rug op de zuilen der zwoegende 
leden. Weelde van wildheid vervult de viervuldig-brullende 
lucht, en 't is of wij de aard voelen kraken. Boven den 
wind die stampend steunt op de zee, schuift een andere 
wind, een bevelende wind vol huilende woorden, een gelispel, 
een geratel, een geronk van woorden, en 't gefluit 
van elkander-kruisende signalen. Doch ook al de krachten 
der zee zijn ontluikt nu; men hoort den daver der zichscharende 
watermassa's; de onderzeesche spelonken worden 
kraters van klank, en zij braken geluiden. Het aldoorzwellende 
zeelijf leunt aan duizend-drijvende heuvelen, drommend 
alonder het dunne kleed dat scheurt in schuimige 
reten. Zij zetten zich uit in wonder-vlugge vermenigvuldiging; 
heel het strand duikt onder hen; zij staan weldra met 


DE LEEMEN TORENS. 

'het wisselend duin op gelijke hoogte, en het duin danst 
Trede op de hotsende maat van 't onrustig zich-reppen... . 
De hemel echter, de goddelijke -machtige hemel die schatert 
door 't geschetter heen van aanrukkende klaroenen en trom 

aldoor nieuwe kohorten, stort zijn smalend-melgeroffel der 
geweld in almaar-sneller beuken op den tartenden onwil der 
zee. De woelige heuvelen schudden: daar -midden in, midden 
in den oceaan dien geen einders begrenzen, rijst hoog 
en hooger de rug, de Ongetemde rug dien de luchtheer 

pletten, ontzettend. Geen pletten nochtans helpt:-schappijen 
de zee wordt eene rots van vastheid, een rots van wil en 
van woede. Laat de bazuinen de hemelschen sterkten ver.
zamelen : zij botsen vergeefs op den rug en zijn krakendkreunende, 
galmend-geeuwende holheid.. Tot daar plots 
de laatste middelen des strijds worden ontketend. Miljoenen 

spetterend in spitste geluiden herhaald, een-voudig ruischt, 
gegichel egaal over alle geluiden heen en 't geloei van lucht 
en van water, metalen getokkel over 't oneindig klavier 
van de wereld: de regen. De zee zwalpt verzwaard van 
den razenden stortvloed. De hemel, verijld en verreind, 
grolt: een gesnork van voldane dieren. Het einde is genaderd 
: Oeranos kan de overweldigde Zee gaan leiden 
ter bruiloft. . 

Ontsteld, hadden wij al den tijd gedrongen gestaan aan 
den plankenmuur eener gesloten villa, schuil in de dieping 
van een portaaltje. Onze wijde oogen hadden, zwart op 
zwart, maar met de preciesie van iets dat eene afdoende 
gods-beschikking beteekent, het schouwspel gevolgd. Moet 
ik het zeggen ? ... mijne vervoering had mij Paul en Ger 

doen vergeten. Toen echter de gudsende regen over-maine 

de gekalmeerde zee mij tot meer-rechtstreeksche, meer-dage


lijksche werkelijkheden terugriep, zag ik ze aan. Germaine, 

uiterst schraal in haar bleeken regenjas, stond tegen Paul 

aangedrukt. Zij huilde stormachtig: het was te machtig 

geweest voor haar klein zieltje. Doch Paul, met schouders 

en hoofd hoog boven haar uitrijzend, had zijne armen om 

haar heen geslagen. Hij zag, uit zijn wit gelaat, de lucht 

toe en de zee. Ook hij was, leel het mij, zijne mensche


lijke macht in dit ontzettend eveningsgebeuren bewust gewor



256 DE LEEMEN TORENS. 

den. Maar die macht was bij hem eene bescherming. Zijne 
liefde had hem een plicht geleerd. En, Herman, ik ging 
hem haast benijden. 

Doch 's nachts, in bed, toen ik vroom na te denken lag,. 
schoot mij te binnen wat ik eens gelezen had in ik weet 
niet welken dichter: van de liefde die is als een kindje dat 
men in slaap heeft -gewiegd. Eerst is het zoet, dat kindje 
in zijn gespreiden schoot te dragen; weldra gaat het echter 
zwaarder wegen; het duurt niet lang, of het vermoeit u en 
maakt u pijnlijk-stram .. . 

Blankenberghe, 25 September 1913. 

Eergisteren, Herman, was ik naar Brugge gegaan, mijne 
opwachting gaan maken bij Memlinc, zooals ik telkens doe 
als ik naar het nabije Blankenberghe kom. ik heb te Brugge 
den avond doorgebracht met vertrouwde vrienden, rondom 
eene gastvrije tafel. Ik ben eerst gisteren tegen den middag 
teruggekeerd. Stelt u mijne verwondering voor, toen de 
hospita mij geheimzinnig een ceremoniëus briefje toereikte: 

„Mijn beste Karel, vergeef het ons. Maar onze storm 
„nacht op den dijk heeft Germaine ziek gemaakt; zij heeft 
„koorts ; haar toestand boezemt mij eenige ongerustheid in. 
„Ik ken hier geen dokter waar ik in vertrouwen kan; gij, 
,,anderdeels, wiens raad ons kostbaar ware geweest, zijt 
» afwezig. Wij hebben dan maar het kortste besluit geno„
men, dat ons het beste voorkwam: wij vertrekken. M oe„
ten wij u zeggen, Germaine en ik, hoe dankbaar wij u voor 
„uw bezoek zijn en blijven? Gij hebt voor mij problemen. 
„opgelost, die ik, alleen, den meester niet worden kon. En 
,,Germaine hebt gij groote geruststelling gegeven. Nogmaals, 
„en van harte, dank, Karel. Ik omhels u ; Germaine vraagt 
„oorlof, hetzelfde te doen. Tot spoedig weerziens, hopen wij.. 

.Uw meer dan ooit verkleefde 

Paul." 

Moet ik u vertellen, Herman, wat al teleurstellends dat 
briefje voor mij inhield? Niet dat ik Paul en Germaine 
hier niet zou kunnen missen. Maar zij waren nu eenmaal 
het voorwendsel van mijn verblijf alhier, en... ik ben iemand 
die voorwendsels noodig heeft. Iets anders, trouwens, sloeg 


DE LEEMEN TORENS. 257 

als een put in mijn hart: het kwam mij voor dat de kinderen 
zich van mij hadden willen verlossen, heel eenvoudig. 
Aan die ongesteldheid geloofde ik maar half. Vóór mijn 
vertrek naar Brugge had ik Paul nog gezien: hij had mij 
niets gezeid. En zoo kwam ik er van lieverlede toe te 
denken, dat ik er te veel was, nu men mij niet meer noodig 
had: de ijzeren ring aan te kade, Herman, waar men 
de schuit aan meert als men landen wil, en dien men vergeet 
zoodra de volle zee en hare vrijheid lokt. 

-Het zou de eenige ergernis niet zijn, dien dag: nauwelijks 
zat ik eenzaam aan de middagtafel neêr, heel alleen, want 
Herr Bramberger geeft zijne vreemde eenzaamheid niet op, 
of daar kwam Dol Vermeire de gelagkamer binnen. Zij 
was hier 's ochtends al geweest, en had tot haar spijt de 
afreis van Germaine vernomen. Aldus werd ik haar slachtoffer. 
-Wat kon ik anders doen dan haar uit te noodigen, 
met mij het diner te gebruiken? Zij aanvaardde zonder 
omhaal, at met zeelucht-appetijt, en sprak met Gentsche 
weidschheid: „Het is schoon van Germaine! ik schrijf 
haar dat ik komen zal, en zij vlucht alsof ik de pest had! 
En ik had haar nochtans zooveel te vertellen !" 
Wat ze te vertellen had, vernam ik zonder haar ernaar 
te moeten vragen. Omdat ik niet goed wist hoe den tijd 
te korten tot op het uur van haar vertrek, had ik haar 
naar eene patisserie op den dijk gebracht: de eenige gelegenheid 
die hier nog open is. Na gezeten te zijn voor een 
collectie taartjes, die ik haar verzocht had in behoorlijken 
getale uit te kiezen, kwam zij los. ik kende Arnold d'Hae 
seleer, nietwaar? Hewel, dat was er ook eene! Daar had 
ze nu de drie schoonste jaren van haar leven aan versleten, 
en nu wou hij haar däár planten om met een andere te 
gaan. Hij wilde het deftig doen, dezen keer; hij zou voortstudeeren, 
wilde trouwen daarna, tout bonnement! En 't 
schoonste van al, hij had haar dat dan nog laten zeggen 
door 'nen andere: door Gust van Gendt. Hij-zelf was te 
laf geweest, de snotbek, de meikmuil. En Gust van Gendt 
had zelfs den naam gezeid van de uitverkorene: mademoiselle 
Hoeck! Stel u voor, de lodsoor: professor Hoeck had 
hem langs de voordeur buitengestoken - 't was Gust die 
het verteld had, - en hij kwam binnen langs het achter



258 DE LEEMEN TORENS. 

poortje! Of ge daarvoor geen dwazekul met geen hart in 
z'n lijf moest zijn ! ... 't Is niet dat zij geen occasies had!: 
men zou er wat van zien. Hoelang al liep baron d' U ytschaete 
van der Voght niet tusschen hare beenen? Maar 
voor wie had zij het gelaten? Voor Arnold, den smeerlap! 
Sacrifiëer dan g'heel uw jong leven voor zoo 'nen judas? . . 

En terwijl zij in een gloed van verwenschingen haar verhaal 
deed, verslikte zij zich telkens aan hare taartjes en 
aan hare tranen. 

Wat kon ik hier al veel op zeggen ? Eigenlijk vond ik 
het een geluk voor d'Haeseleer, misschien zijne redding. 
Toch had ik medelijden met de mooie, de lichamelijk-volmaakte 
Dol. Zij had zoo'n oprecht verdriet, niettegenstaande 
haar eetlust: het verdriet van een schoone vrouw om het 
verlies van een schoonen man. En dan, ik wist dat Dol 
voor Arnold een hartstocht koestert die misschien toch nog 
wat meer dan louter-physisch is. 

Aldus dacht ik op dat oogenblik, Herman. Dol-zelve bewees 
mij, een kwartier nadien, dat ik mij vergiste. Wij 
.liepen over den verlaten dijk „gelijk twee velo's op een 
piste", vond Dol, die streed tegen den wind. Opeens bleef 
ze staan: „Daar, mijn jarretelle die afbreekt ! ", zei ze joviaal, 
en, zonder zich te storen aan mijne aanwezigheid, raapte zij 
hare rokken op en ontdekte mij, tot hoog over den knie, 
in de gele kous, haar sculpturaal been. 

Ik weet niet of gij daar dezelfde indrukken bij krijgen 
zoudt als ik, Herman, die meer dan Dol beschaamd was, 
en zelfs, geloof ik, bloosde. Niet dat het mij als man aandeed. 
Maar misschien zelfs om het tegendeel. Deze vrouw, 
ziet gij, is te zeker van haar-zelf; zij houdt geen mysterie 
in en wil zelfs geen mysterie fingeeren ... Schoone vrouw 
zonder meer, wil zij ook niet meer wezen. En zij zou het 
ook niet kunnen, zelfs niet in een schijn die haar-zelf bedriegen 
zou. Dat is, ik geef het toe, een vorm van eerlijk 

dan. Maar mij bevalt hij niet. Liever dan-heid: de hare 
nog eene vrouw die liegt, al was het maar om mij te ver 

Liever vooral de betrekkelijke gemeenheid van-lokken. 
Germaine, die argeloos is en zoo gaarne voornaamheid zou 
worden, dan deze brutale gemeenheid in al wat ze aan 
oprechtheid biedt. 


DE LEEMEN TORENS. 

Herman, gij begrijpt wel dat ik hier niet langer alleen 
zal blijven. Een oogenblik heb ik eraan gedacht, u te 
schrijven, u te verzoeken nog voor enkele dagen over te 
komen. Maar, hoe schoon nog en hoe rustig, is het seizoen 
toch wel al heel ver gevorderd. Ik pak dan ook mijn 
koffer, en laat hier Herr Bramberger alleen achter. 

Adieu dan, beste vriend. Schrijf mij spoedig. 

KAREL. 

(Wordt vervolgd). 

1917 II. 18 



DIALOOG. 

Voor Willem de Mérode . 

Deez' avond spreekt uw veege stem 
Louter van eenzaamheid en dood 
Ziet gij de hooge klaarheid niet 
Boven 't verdiepte kimmerood? 

En dekt het waanbeeld van de smart 
Uw oogen blind voor puurste pracht 
Die na den tocht door dagegaard 
Rijst over onze stiltewacht ?" 

„Ik vrees nachts stomme nadering 
't Getijde van mijn onrust stijgt 
Wat baat mij avonds stilteval 
Als niet het hart naar vrede neigt... 

Mij wacht slechts starre legerstee 
Waar d' ééne worstling herbegint 
Verlangens greep mij nederhoudt 
Tot 'k mij in morgenkilt' ontwind . " 


DIALOOG. 261 

„Schoon u uit levens overvloed 
Toch dit gewin werd toebedeeld 
Dat kinder-oogen warm•doorlicht 
U konden blij en onverheeld, 

Hoe liefde u gevonden heeft 
Wijl handen reiken u te biên 
Genegenheids erkenningsgaaf 
Voor wat uw hart schonk ongezien." 

,,Dus wordt té schrijnender de pijn 
Die m' als een wreede wonde' brandt 
Dat 'k niet mij buigen mag tot één 
Ter streeling met doorbeefde hand, 

Ter koozing, diep en wonderbaar, 
Tot zelfvergeten 'k in den stroom 
Der hoogste ontroering neergeleid 
Al werklijkheid zag vluchte' in droom; 


En 'k in een enkel, brandend uur 
Doorproefde jaren van geneucht 
Waar 't spillen van mijn dierst bezit 
M' opvoerd' in toomelooze vreugd...." 

„Die weer haar neergang vinden zou 
Naar een verstilling schoon en wijd; 
Tot g' aan al vormenwaan ontsterft, 
Vervoeringloos bewogenheid 


262 DIALOOG. 

Zich uitpuurt tot verklaard besef 

Dat g'een van liefdes kindren zijt 

Deelhebbend aan haar eeuwig uur

-

Vrij van begeertes smarte-nijd : 

Wat g' u kunt winnen 't iedren stond 
Dat gij u argloos overgeeft 
Gelijk het kind aanvaardt en biedt: 
In liefde om. de liefde leeft ... " 


-

„Doch wat zal bréken mijn begeert'


Waar elk ontvangen droefnis brengt 
Iedre verrijking m' armer laat 
Al hooploozer verlangen wenkt? 


Hoe kan ik: derven d' éénen vorm 
Waarin 'k het hoogste heil aanschouw 
Tenzij mijns wezens diepst besef 
Vervormd, herschapen worden zou ?" 


„Die bittre vraag teekent den stand 
Uws wezens meer dan welke klacht, 
Gij, die geen dof beruster zijt, 
Geen stil verslootnein weemoeds wacht, 


Richt uw felst zelfbewuste wil 
Op 't bannen van 't verblindend beeld, 
Keer in tot zuiverste.^eenzaamheid 
Tot u geen schijn meer bleef- verheeld; 



DIALOOG. 263 

Dan roep met stille zielestem 
Of liefde u verschijnen moog 
Doch weer elke verwachtingsvraag 
En houdt u lijdlijk tot haar oog 

Zijn glanzewarmt' in u verzinkt 
En g' aan u zelf onttogen wordt, 
Dan bloeit gij in haar louter licht 
Onwetend van 't geen éens u schortt' ... 


,,Of ik niet lange nachten lag 
Fel-werend en dan in gebée, 
Doch rustloos keerde de d'oude smart. 
Vertwijfeld-afgesmeekte vree 


Zag 'k schéémren eerst aan levens kim 
En 'k wou soms tot doods helle dronk 
Mij heffen ter bevrijdenis, 
Vervoering mij een voorblink schonk 


Der glansen, waar k' in stijgen zou, 
Vrij van het eindloos-terend leed ... . 
Doch telkens liét mij weer die drang 
Of 'k in 't geheim was overreed. 


En matheid lei haar doovend floers 
Over al denkbeleving heen: 
Ik wist mij moe en troosteloos 
In vreemd verdwazen kil-alleen". 



264 DIALOOG. 

„Wijl gij niet zaagt wat waan u bond 
Toen valsche spieg'ling van begeert 
Wier einddoel zelfvernietiging is — 
Tot hang naar lijfsdood had gekeerd 

U w pril ervaren van 't verstaan 
Dat ge 't oud zélf ontsterven moet, 
't Geen u aldoor wordt aangezegd 
Waar ademtocht en klop van 't bloed 


Als breuke en als voortgang zijn, 
Afsterven en herleve' in één 
Zoo gij in liefdesovergaaf 
Aanvaardt 's levens bewogenhêen, 


Niet in 't verleden blijft verstard 
Verheffend onbereikbren vorm 
Tot opperst-waardevol Idool 
Doch leert te leven naar de norm 


Der hoogste leiding, liefdes wil 
Die immer-verdre ontplooiing brengt 
Na wijd-omvamend zielsbesef 
Staag schooner mooglijkheden schenkt 


Voor een besefl'elóóze vlucht 
En werkt dat dieper u doorzijgt 
Na ieder dage-eind de rust... 
Een huivring u beroert .. Gij zwijgt ?" 



DIALOOG. 265 

Jk hoorde hoe uw stem doortoog 
Een klank mij vreemd en diep-bekend 
Wie zijt gij voor wie 'k bevend sta 
Met blikke' in deemoed neergewend ?" 

„Louter een needrige afgezant 
Die d'ééne konde brengen mocht 
En heengaat als zijn Meesteres 

Haar wonder in u heeft volwrocht". 

„'k Wilde in één blik mij geven gansch 
Of zingen, wat mijn ziel vervult 
Doch nieuwe ontroering breekt mijn stem 
Traanfloersing houdt mijn oog omhuld ". 

„ Hef thans de bloem van uw gelaat 
De jong-bedauwde, naar de pracht 
Van ster-verdiepte avond-klaart 
Dan keer ik tot mijn eeuwge wacht 

Wijl gij in liefdes stilte-gaard 
Volbloeiende den morgen beidt 
Die u met zijn opaal omdrijft 
En tot het nieuwe leven wijdt .. . 

Dit ééne nog ...... In liefdes naam 
Zij u deez' enkle kus gedoogd ... . 
Dank niet. Blijf stil. Haar uur is vol 
En met heur tij ge stijgen moogt". 

KAREL WASCH. 


GRIEKSCHE GEDICHTEN. 

ZOMERAVOND. 

De zomerdag viert de ambrozijnen teugels 
En rijdt met trage haast zijn rit ten eind. 
Geen wind beweegt de moegeklepte vleugels, 
Waar wijd en stil de zee äl zilvrig deint 


En de avond roodt het West en 't spieglend water, 
Dat rimpelrilt in de onverroerde rust: 
Want door des avonds stille stonden gaat er 
Een huivren van verlangen, onbewust. 


Nu mogen slapgewerkte handen wijlen; 
De ziel verneemt het wassen van de stilt' 
En reedt heur zachte vaart, met in haar zeilen 
Den droom dien gij vergeefs vergeten wilt. 


De zomerluister wenkt u in zijn vlieden, 
Waar de avondlucht van geel en purper brandt 
Het is de tuin der blonde Hesperiden, 
De gulden vruchten van 't beloofde land. 


En de appels lonken tusschen bloei en loover 
Zoo vol en weeldezwaar, uw greep gereed; 



GRIEKSCHE GEDICHTEN. 27 

Gestalten buigen lokkend naar u over 
De zangen zingend die gij niet vergeet, 

De zangen die den nacht vervullen blijven 
Wanneer 't gezicht in de avonddoom verijlt. 
En door de stilte en 't dauwend duister drijven 
Uw droomen 't lied te moet, dat droomend wijlt. 


Gij weet zoo goed: dat bij het dagend rijzen 
Der klare zon u 't leven al weer dwingt, 
Maar telken avond hoort gij naar de wijzen 
Die 't gulden West u van beloften zingt. 


268 GRIEKSC iE GEDICHTEN. 

ZANG DER OCEANIDEN. 

Jaagt de trotsche horden op en 
Ment de teugellooze zee: 
Zustren, wendt hun trotsche koppen 
Naar het rooden van de ree. 

Zustren, rijdt de schuimbehaarde 
Rossen van den oceaan, 
Heerlijk, vliedend vree en pooze, 
In uw vaarten rusteloos gelijk 
de sterren gaan. 

Zustren, voert de blanke toomen 
Van verschietend diamant: 

Leidt hun vluchten naar de zoomen 
Van het verre land. 

Blank hun wimpelende manen 

Wuiven in den brakken wind! 
Sinds het deinzen van de maan en 
Tot de stille sterren tanen, 

IJlen wij gezwind. 


GRIEKSCHE GEDICHTEN. 269 

Schoon is de nacht en het donker, 
Hellend over het duin; 
Schoon is het sterrengeflonker 
Over der golven tuin. 
Zachter aadmen de baren 
Onder den dauwenden doom: 
Zachtjes wiegen zij haren 
Heerlijk levenden droom. --
Wij zijn het leven der golven, 
Wij zijn de droomen der zee, 
In het mysterie bedolven 
Van haar oneindigen vreê. 
Wij zijn de vreugd van haar vreugde, en 
Wij zijn de lust van haar lust; 
Wij zijn de trots van haar jeugd en de 
Droom die haar schreien sust. 
Glimlach die schuw ligt te slapen 
Onder zwaar wimpergordijn, -
Zijn wij, de schoonen, geschapen 
Eeuwig haar schoonheid te zijn .. . 
's Nachts, wen de maan uit het duister 
Rijst tot verheerlijkten staat, 
Baden wij ons in den luister 
Van haar gelouterd gelaat; 
Lispen wij zilvrige wijzen, 
Droom van verteederd geluid, 
Zingen we in deinen en rijzen 
Louter verrukkingen uit. 
Wij zijn de zustren dergenen 
Die, in de velden der zon, 
Lachen, en glimlachend weenen 
Vreugd, voor wie lachen niet kon. 
Zij dragen klaar op hun wieken 
De eeuwigen zonneschijn; 
Wij zijn gewiegd in muziek en 
Zangerig zeegedein. 
Zij, met hun schoten vol regen, 
Wandlen met kalm gelaat, 
Morgen en avond tegen; 
Wij willen hartstocht en haat. 


J70 GRIEKSCHE GEDICHTEN 

Diep in der zee koele keldren, 
Hoog op der golven rug, -Over 
ons bouwt de heldre 
Regenboog rondend zijn brug. 
Doch als de dauwige wa van 't 
Parelen schuim onzer leen 
Dagend de klare gená van 't 
Licht met zijn glimlach bescheen, 
Stormen wij op in den zang der 
Vreugd die wen Phoibos verschijnt r^--
Zich in den steigrenden drang der 
Rhythmen gestadig verreint. 

Jaagt de wilde horden op en 
Ment de baren, schuimbehaard: 
Zustren, keert hun trotsche koppen 
Naar den rooden dageraad. 

Ziet de morgen kranst uw slapen 
Met de bloemen van zijn licht.. 
Laat ons goud en rozen rapen 
Waar het donker is gezwicht. 

Zustren, viert de blanke toomen 
Van verschietend diamant. 
Drijft uw rossen naar de zoomen 
Van het boezemende land. 

Laat uw vreugde hoogtij houden, 
Helmend langs de holle reê : 
Wij, gezustren, zijn de gouden 
Rijmen van den zang der zee. 


GRIEKSCHE GEDICHTEN. 

DEMETER EN PERSEFONE. 

Persefone, wel zijn uw bloemen schoon: 
Maar schooner zijn de rijpgezwollen vruchten, 
Wanneer het klare licht der zomerluchten 
Verbrandt tot pracht van dieper kleurentoon. 


Wel zijn de bloemen schoon, Persefone, 
Die ge, argelooze, plukt in blijde dagen: 
Gij breekt ze om kleuren die uw oog behagen, — 
De knoppen, en wat zij beloven mee. 


De vogels fluiten in den bloesemboom 
Die wolkt zijn pracht van wit naar 't morgenblauwen 
't Is blijheid al wat kinderoogen schouwen: 
De wereld heel een wondre bloesemdroom. 


Maar 't leven is noch droom noch enkel spel! 
Van u zal Hades daad en offer vergen. 
Gij zegt de zon, die aan den rand der bergen 
Verzinkt voor uw gezicht, een droef vaarwel. 


Persefone, hoe dankt u moeder-aard 
Dat gij den bloemeloozen nacht niet duchtte; 
Nu rijpen in haar schoot de schoone vruchten: 
Haar gulden oogst en herfst, uw lente waard. 



272 GRIEKSCHE GEDICHTEN. 

Dwaalt gij zoo eenzaam om! 
Werd echo's stem nu stom 
Voor allen galm van vreugde, 
Of aard geen lach meer heugde 

In 't nevelgrauw gewaad 
Van uw verweesden staat, 
Gaat gij met leege handen 
De leegte door der landen. 


Boomen en bosch, berooid, 
Hebben hun schat gestrooid: 


Hoe arm is het erbarmen 
Dier uitgemergelde armen. 


Zoo doodstil is de lucht, 
Waar alles is gevlucht. 
Liedren en glorie deinde er 
Naar afgelegen einder. 


Regen slechts weeft zijn sprei 
Van vocht-koel medelij 
Om uw verkleumden schouder. —^ 
Wordt uw leed nimmer ouder? 



GRIEKSCHE GEDICHTEN. 

273 

Weenen niet beemd en struik? 
Stopt niet de stroom zijn kruik 
Daar 't lichte ritselen hindert? 
Blijft uw leed onverminderd? 


Sprei sneeuw, uw witte wá, 
Week waar haar waren ga, 
Zacht voor haar stille voeten; 
Zacht moet gij haar gemoeten. 


Zacht moet gij voor haar zijn, 
Zomer en zonneschijn 
Waren haar staag gemeenzaam . 
Nu weent Demeter eenzaam. 



274 GRIEKSCHE GEDICHTEN. 

IIl. 

Hermes, die de luchten klieft, en 

Vreugd gerieft en 

Zoet verlangen, 
Schoei met zwaluwen-geruchten, 
Schoei met lentezangen 
Uw gestrekte vluchten. 

Zonnestraal bestraalt de 
;Paden, waar gij daalt te 

Konden van de Goon; 
Zonnelicht bezeilt de 
Wereld, waar gij ijlt, te 

Volgen Zeus geboon. 

Mist en wolken wijken 
Waar uw wieken strijken. --
Waar de schaduwbeelden 
Uwer wieken speelden, 
Spannen boom en planten 

Blad en knop, 
Beuren helianthen 
't Aanschijn op. 

Waar uw blonde schachten 
Veegen der bezonde 
Luchten blauwen, lachten 
:Helder in het ronden 


GRIEKSCHE GEDICHTEN. 

Van haar galmende gewelven, dra 
Zangen die er open bronden, 
U in 't zwieren na. 


Alle storm reeft zeilen; 
Alle sferen keilen 
Zangen, waar uw snorren zucht; 
Alle stemmen staken 
't Zwijgen, bij 't ontwaken 
Van uw wiekgerucht. 


Als gebloesem over de' akker, 
Worden in de hoogte wakker 
Zangen die géén zingen kon: 
Leeuwriksliedren, heinde en verre, 
Zijn muziekgeworden sterren 
In den blanken dag der zon. 


Want met glans beloopen 
Ligt de wereld open, 


Zingens ree, 
Dronken van 't verblijden 
Der vervulde hope, 
Der beloofde tijden 

Van Persefone. 

1917 II. 19 



276 GRIEKSCHE GEDICHTEN. 

IV. 
Heft myrthen om haar hoofd; 
Meien van groen met rond en gouden ooft. 
Haar weerkeer zij geloofd! 


Strooit rozen voor haar uit, 
En bloeiend fruit; 
Strooit bloemen voor de lentelijke bruid. 


Het bloeiend gulden haar 
Bemantelt wijd het paar 
Der schoudren. Ziet! Hoe lacht zij wonderbaar. 


Hoe schrijdt zij over groen 
Van kruid en bloei-festoen, 
Zonder verdriet te doen. 


Het vlinderwiekt en zoemt, 
Een losgevlogen wolkje van gebloemt: 
Kapellen, waarvan elk weer hooger roemt. 


Hoe weven kleur en dauw 
Nu heel den blijden morgen, onder 't blauw, 
Gouddamp, haar schreden trouw. 



GRIEKSCHE GEDICHTEN. 

De bron die waaksch en blij 
Van murmlen leeft, lokt zacht haar hoofd ter zij: 
„Ga toch niet ras voorbij." 


De merel die zijn hel 
Geluid parelt, als bel aan bel 
Van brooze pracht, bidt: „ga niet snel !" 


En heel den gulden dag 
Klatert de vreugdelach 
Der zon door 't nauwbeweven twijgenrag. 


Straks als de nacht reeds gist 
Het dagen onder avonds sterrenmist, 
ZOO hel van droomen is 't, 

Houdt nachtegaal zijn zang 
De stille schemerstonden lang, 
In onverstilden gang. 


Haar weerkeer zij geloofd! 
Meien van groen met rond en gouden ooft, 
Heft myrthen om haar hoofd. 



2 8 GRIEKSCHE GEDICHTEN. 

V. 
Nu lacht Demeter tot Persefone! 
Waar smart zoo groot was, kan eerst vreugd zoo schoon zijn. 
Bij 't feesten thans, Demeter, zal 't uw kroon zijn, 
Dat gij uw tranen schreide en leedt uw wee. 


Hoe zeefde uw lijden liefelijk een dauw 
Van blonde paarlen voor ontloken bloemen, 
Die sprakeloos u haar verblijden noemen 
En zonnig lachen naar de zon in 't blauw. 


Het wolkt in bloem'ge vreugd uw voeten om; 
Als bloemen zijn de wolken langs de luchten. 
Nu volgt de wind de sporen uwer zuchten, 
En stuwt wat geurig van de zoden klom. 


Hij kust uw hand, die langs de twijgen glijdt 
En gaat in zegen over 't jonge koren, 
Dat weelde-bevend glimt en schiet te voren 
En groene wijdten voor uw gangen spreidt. 


Persefone. De vogels die in 't groen 
Aan zilverdraad van zang hun noten rijgen, 
De wilde fluiters in de zon'ge twijgen, 
Uw hart, van vreugde zingend, zwellen doen. 



GRIEKSCHE GEDICHTEN. 

Zij kaatsen de vokalen van dien naam 
Bij 't juichend spelemeien naar elkander, 
Dat gulden regen ruischt en de oleander 
In bloeien schiet, en alle bloesem saam. 


Het tintelt zonnig vuur en hel geluid, 
Het regent zonnevonken, gulden klanken, 
Dat woord versplinterend in duizend spranken 
Van zonneschijn en lentelijk gefluit. 


En 't stammenrijke woud, de looverzee, -
Een orgel als de wind vaart door de pijpen — 
Laat wijdsch in lied en lust uw weelde rijpen 
En lacht u ruischend toe: Persefone. 

FELIX RUTTEN. 


DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW 
VAN LEEUWEN. 


De oude mevrouw Van Leeuwen was drie en tachtig jaar 
en nog nooit ziek geweest. Ze woonde in een groot en rijk 
ingericht huis, dat afzonderlijk stond van de andere huizen 
en waar een trotsche tuin omheen liep, de straat op een 
afstand houdend door een hoog ijzeren hek, waarachter de 
bezige wereld begon. Twee ingangen werden verbonden door 
een halfrond gazon, en daar omheen lag een kiezelpad, dat 
een op- en afrit naar het heerenhuis gaf. Het zag er doodstil 
en zeer deftig uit; men kon aan den buitenkant niet zien, 
in welke vertrekken gehuisd werd, en 's avonds werden 
voor alle ramen aan den voorkant de jalouzieën neergelaten. 
Geen licht scheen er doorheen; alleen boven de zware 
voordeur goot breed een electrische bol zijn licht uit onder 
het afdak van geel glas en dat gaf aan het bordes en den 
gevel en aan het breede kiezelpad een voorkomen van 
gezeten behagelijkheid. 

Van het begin van haar huwelijk af had mevrouw Van 
Leeuwen hier gewoond; haar vier kinderen waren er geboren 
en haar man stierf er vijftien jaar geleden. Sindsdien was 
het er zoo stil. Zij werd bediend door drie bejaarde menschen, 
twee meiden en een knecht, die, de één een weinig langer 
dan de ander, alle drie reeds jaren bij haar waren. Aan den 
achterkant van het huis lag de keuken, een beetje sousterrain, 
met uitzicht op den tuin. Het was een typisch ouderwetsche 
keuken en bij uitstek gezellig. Kraakzindelijk zag zij eruit. 
Om de geluifelde schouw hing een schoorsteenvalletje van 


DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 281 

wit katoen ; de houten aanrecht langs de twee lage, bijna 
vierkante ramen was blank geschuurd en geen kring of 
vlek was er op te vinden; nooit stond er rommel. Voor 
de ramen, waarvoor de rolgordijnen op precies gelijke hoogte 
hingen, stonden op witte schoteltjes twee rijen roode bloempotten 
één was er geelachtig rood , en deze potten 
zagen er zoo smetteloos, zoo keurig afgewasschen uit, dat 
ze herinnerden aan een oud -Hollandsch hofje, waar oude 
wijfjes hun straatjes boenen tot er geen aarde meer tusschen 
de klinkers te zien is en waar men slechts te leven schijnt 
terwille van de netheid. Proper ook was in de keuken de 
vloer van vierkante tegels met de cocosmat in het midden, 
waarop de tafel stond met het rood en wit geblokte kleedje; 
en het kopergerei langs de muren glom voortreffelijk. Het 
was er laag van verdieping. Boven het deurtje naar den 
tuin, dat nauwelijks manshoogte had, maar breed was en 
gemoedelijk van aanschijn, hing een vogelkooi, van hout, 
en donkergroen, en daarin huisde een tevreden tortelduif, 
die af en toe eens koerde en met tikkelend geluid op zijn 
stokje of op den bodem rondscharrelde. Het leek hier altijd 
Zondag en hier leefden de dienstbaren als een eendrachtig, 
vroom gezin. Bij avond zaten ze rond de tafel, de keuken 

midden, achter het theeblad, waarop knus het-meid in het 
lichtje brandde, en de anderen ieder aan een korten kant. 
De huisknecht droeg een katoenen jasje, rose en wit gestreept, 
en de meiden een gepijpte muts op de gladgekamde haren. 
Aan zwarte japonnetjes deden ze niet, evenmin aan kanten 
schortjes; stijfgestreken waren hun katoentjes en hun breede, 
witte voorschoten; ze breiden hun eigen kousen en ver 

hun goed; ze droegen zwarte pantoffels van een-stelden 
glimmende stof, waarmee ze bezadigd het huis door,slifferden. 
De knecht bezat de hoogste wijsheid in de keuken; met 
ouderwetsch respect aanvaardden en erkenden de vrouwen 
zijn mannelijk oordeel en gezag; hij las de krant en zoo nu 
en dan hielden ze tezamen een ingetogen gesprek, waarbij hij 
den toon aangaf. De binnenmeid was mager en lang, met 
een platte borst; de keukenmeid had een breeden schoot en 
brilde en de huisknecht, die kort was en gezet, had een 
ernstig dik gezicht en spaarzame haren, 

Hun meesteres waren ze ten zeerste toegedaan. 


282 DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 

Boven zat geheel alleen de oude mevrouw. Ze was niet 
groot en niet klein, niet dik en niet mager. Ze had spierwit 
haar, dat langs haar slapen zwakjes golfde en waarover ze 
een doekje droeg van fijne zwarte kant, dat saamgestoken 
en geplooid was tot een soort van mutsje. Een merkwaardige 
vrouw was ze. Niets deerniswekkends, niets versletens en 
niets hulpbehoevends had haar ouderdom, slechts harmonie 
en schoonheid. Tot een sfeer van wijsheid en van rust werd 
haar omgeving, waarin zij troonde, gaaf naar lichaam en gaaf' 
naar ziel, als een door de eeuwigheid gezegende, die al het 
aardsche begrepen heeft, het niet aardsche aanvaard, het 
opperst evenwicht verworven. Zwijgzaam en beschouwend 
leek ze als een Boeddha zonder diens afzondering en in 
zichzelf gekeerdheid, want klaar was de blik van haar staal 

kamer was het heel, heel stil.-grijze oogen. In de groote 
De klok tikte de seconden en de uren en verder roerde er 
niets. Temidden van die roerloosheid zat de oude vrouw. 
Ze leek vergroeid met de onbewogen dingen om haar heen, 
zelf weinig zich bewegend, maar haar oogen leefden aan 

haar oude leven ten einde. Elken avond las zij haar-dachtig 
courant en schonk zichzelve thee in op het theeblad, dat op 
tafel stond. Om tien uur, als de meiden goedennacht 
kwamen wenschen, zat ze nog even rechtop in haar stoel 
en haar blik was niet minder helder. Kort daarna stond zij 
op en belde den huisknecht. Ze zette haar kopje recht op 
het theeblad en ruimde de kranten, haar boek of de portefeuille 
zorgvuldig op; dan zeide ze tot den huisknecht: 
„Johan, ik ga naar bed", waarop de knecht eerbiedig een 
wel te rusten sprak. Ze antwoordde met denzelfden wensch 
en schreed langzaam, uitermate statig naar de deur. Achter 
haar draaide de knecht de lichten uit en sloot geruischloos 
de deuren. 

Den dag begon de oude mevrouw met dezelfde stipte 
aandacht en met eendere bedaardheid. Na het ontbijt ging 
ze zitten in den armstoel voor één der drie openslaande 
deuren van de tuinkamer, die uitkwam op het balcon. Voor 
de deur hing een tochtdeken; de tullen gordijnen waren 
weggetrokken en zoo kon ze neerzien in den tuin, die 
wintersch of zomersch, maar steeds verlaten was. Ze zat 
den ganschen dag daar op haar plaats, las, of breide grove 


DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 283 

kleedingstukken voor liefdadig doel en ontving haar schaarsche 
bezoeken. Slechts zeer zelden reed ze uit. 

De kinderen bezochten haar geregeld. Na den dood van 
den ouden heer hadden ze er op aangedrongen, dat er een 
juffrouw komen zou voor gezelschap en voor de huishouding; 
de oude dame waardeerde hunne bedoelingen, maar sloeg 
hun voorstel met beslistheid af. Het verdroot haar niet alleen 
te zijn en ze wenschte geen vreemde. Het verlies van haar 
man droeg ze met een geestelijke sterkte, die zich aansloot 
bij haar lichamelijke gezondheid. Haar lichaam en haar geest 
waren steeds evenredig schoon geweest; ze waren ontsproten 
en onthloeid en neigden thans ten ondergang, de wetten der 
natuur huldigend. 

Drie zoons en één dochter waren er, allen getrouwd; en 
de oude dame had verscheiden en al groote kleinkinderen. 
Voor dezen was ze met haar geheimzinnigen glimlach een 
grootmama als uit een boek, aan wie allen hun verdrietelijk 

hun kleine geheimen vertrouwden, want haar-heidjes en 
wijsgeerige levensbeschouwing sloot kleinzieligheid buiten. 
en begreep teveel om hard te kunnen oordeelen. Ze kwamen 
alleen met hun zorgen bij haar en vergaten haar in hun 
vreugden, kinderlijk egoist, en de oude vrouw hechtte er haar 
sanctie aan. Ze bedacht, dat stilte en ouderdom geen gezellen 
waren voor de jeugd en zonder eischen voor zichzelve 

aanvaardde ze de eischen der jongeren als een geschenk. 

De zorgelooze genegenheid, die de kleinkinderen haar 
toedroegen, was haar eigen kinderen vreemd. Zij voelden 
voor hun moeder een onbegrensde vereering en een zoo 
grooten eerbied, dat ze niet wisten, of ze behalve dit Odk 
nog van haar hielden. Zoodra ze het groote huis betraden, 
beving hen schroom, die een ongeweten schaamte voor de 
ijdelheid hunner levens was en wanneer ze zaten tegenover 
de moeder verbijsterde hen haar souvereiniteit. Wanneer zij 
iets verborgen hielden in hun hart, gevoelden zij zich kleine 
kinderen, die door hun ongemak zwijgend hun zonden ver raden, 
en de doordringende, grijze oogen, die zich rustig op 
hen vestigden, konden ze niet weerstaan. Ze vroeg nooit 
iets, de oude mevrouw, en slechts zelden gaf ze raad. Ze 
hoorde aan en sloot. het weten bij haar meerder weten op 
tot verrijking van haar levenskennis. Ze wist alles van het 


284 DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 

leven harer kinderen; wist ook, dat de biecht verlichtte om 

haarszelfs wil en dat meestal bij moeilijkheid de raad niet 

komen moet vanbuitenaf, maar van binnenuit. Ze toetste de 

zwaarte van hun leed aan de draagkracht hunner ziel en 

slechts zelden verontrustte haar dit. Den kinderen was deze 

rijpheid een wonderlijk en onbegrijpelijk iets; ze waren te 

oud om die, als hunne kinderen, te aanvaarden als een ver 

bij den ouderdom en te jong om haar te kunnen-schijnsel 
benaderen. Derhalve stond in hun gedachten het huis hunner 
moeder als een geheiligd oord, waar herinnering en verleden 
gemeenzamer waren dan het heden, en de figuur hunner 
moeder, ver van de dagelijksche beslommeringen, leek hun 
gelouterd van aardsche smet en verheven boven den wereldschen 
sterveling. Ze brachten hun zorgen zonder haar ouder 

te ontzien, want ze was de sterkste van hen allen. -dom 

Nooit was ze ziek geweest. 

Sinds den dood van den ouden heer had de dokter haar 
huis niet meer als medicus betreden en slechts nu en dan 
kwam hij als vriend. 

Toen brak opeens een dag aan, dat de oude mevrouw 
Van Leeuwen niet was als gewoonlijk en haar dienstboden 
verontrustte. 

Reeds na het ontbijt sliep ze in op haar stoel voor het 
raam en in de gesprekken met de gedienstigen was ze niet 
beknopt en duidelijk als anders, maar weifelend en suf; ze 
toonde bij de maaltijden geen eetlust en 's avonds, bij haar 
theeblad, sukkelde ze voortdurend in slaap. Om negen uur 
reeds ging ze naar bed. Dat bleef drie dagen zoo. Op de 
vragen van de ondergeschikten, of ze niet wel was, antwoordde 
ze hun: Jk ben heel wel." Meer zei ze niet. Toen bezocht 
haar haar oudste zoon en Johan bereidde hem in de gang 
met groote bezorgdheid op de verandering voor. Het klonk 
ongelooflijk en bevreemdde den zoon als iets, dat tegenstrijdig 
,aan de wereldorde zou zijn, maar toen hij bij zijn binnentreden 
zijn moeder slapend in haar stoel zag zitten, schrok hij en 
zag plotseling hoe oud zij was. Bij zijn naderkomen werd 
zij wakker. 

„Wel," zei ze, een weinig misnoegd. 

De stem van den zoon klonk hevig verontrust en hij kon 
niets anders zeggen dan: 


DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 285 

„Moeder !" 

Toen glimlachte de oude vrouw; gelaten sprak ze: 

„Het einde gaat nu naderen." 

Haar gestalte was ineengedoken; de witte handen lagen 
broos in den zwarten japonschoot, maar de oogen herkregen 
de klare vastheid van immer en tegen haar uitspraak viel 
niets in te brengen. Dit voelde haar zoon; hij bedacht de 
woorden, die hij een ander zou hebben geantwoord, maar 
durfde ze niet uitspreken. 

Weer glimlachte de moeder en geruststellend zei ze met 
vriendelijken nadruk: 

„Het is goed zoo." 

Beschaamd en verlegen keek hij haar slechts aan. 

„Binnen enkele dagen," zei de moeder toen, „moet ik te 
bed gaan liggen. Zend me dan een zuster. Een particuliere 
verpleegster ". 
Verder sprak ze niet over dit nieuwe en laatste tijdperk, 
waarin haar leven was vergleden. Ze verzamelde haar aan 

maakte, dat haar zoon aanmerkelijk gerustgesteld-dacht en 
naar huis ging. Iederen dag kwam hij haar nu bezoeken 
en ook de broers en de zuster kwamen vaker dan tevoren, 
maar de kleinkinderen bleven weg en de oude mevrouw 
vroeg niet naar hen. 

Na verloop van een goede week kwam de dag, waarop 
ze te bed wilde blijven. Zij bleef niet, zooals de meeste 
menschen, liggen, omdat de kracht en de moed haar ontbraken 
om op te staan. Ze ging dien morgen naar beneden 
als gewoonlijk, wel moeilijk en voetje voor voetje, maar 
toch alleen. Haar uiterste krachten spande ze in. Ze beval 
direct den knecht naar haar zoon te gaan en dien te vragen, 
bij haar te komen. Toen liep ze, één voor één, de kamers 
door van het huis, waarin het mooiste en langste deel haars 
levens was gesleten en in de meeste bleef zij geruimen tijd 
staan. Ze ging er niet zitten en liep er niet rond; ze schreed 
tot in het midden van het vertrek ; dan keek ze. Herinneringen 
waren er voldoende en veelal glimlachte ze. Ook 
kwam ze in de keuken, tot ontsteltenis der beide meiden. 

„Mevrouw," stamelde de keukenmeid. 
„Ik kom nog eens kijken," zei ze. „Ik kwam hier vroeger 
vaker". 


286 DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 

Toen glimlachte ze om de verschrikte gezichten en bleef 
er niet lang toeven. 

De zoon vond haar op haar gewone plaats in de tuinkamer; 
ze was van vermoeidheid in diepen slaap gevallen. Hij boog 
zich met bezorgdheid over haar heen en legde zijn hand op 
haar arm. De knecht, die langzaam de deur achter hem dicht 

keek daar nog naar en schudde mistroostig zijn hoofd.-trok, 

Eenigszins verward ontwaakte de oude dame; een oogenblik 
keek ze zwijgend uit het raam; toen scheen ze zich alles te 
bezinnen en wendde ernstig haar blik op den zoon. Kloek 
stond die voor haar in straffe gezondheid, beeld van haar 
eigen, thans vergane kracht. Het scheen haar sterken geest 
te stalen, want haar oogen, die zwak en mat geworden 
waren, herkregen plotseling hun stoeren glans. Rustig zeide 
ze, waarom ze hem had laten roepen. 

jk voel, dat de dood in aantocht is. Ik ben niet bang 
en het is heel goed zoo. Drie en tachtig jaar ben ik geworden ". 

Ze zag haar zoon verlegen en verdrietig en het bracht 
een wijzen glimlach om haar mond en iets bijna oolijks in 
haar oogen. 

„Denk niet, dat je me sparen moet door me tegen te 
spreken. De gedachte aan het einde bezwaart me niet. Drieen-
tachtig volle en gezonde jaren zijn een lang en prachtig 
leven; ik ben voldaan." 

Ze sloot vermoeid de oogen. Maar na een korten tijd van 
zwijgen stond ze uit haar stoel op, richtte zich nog eenmaal 
zoo ver zij kon overeind, en sprak met plechtigen eenvoud: 

„Nu leg ik mij te bed om te sterven, en ik wensch, dat 
mijn kinderen zonder angst of bedruktheid tot mij komen ". 

Midden in de kamer stond zij stil. 

„Ik sta hier voor het laatst," zei ze en keek rond. Het 
duurde slechts even; zonder een zucht schreed ze de kamer 
uit, gevolgd door haar zoon. Bij de trap bleef ze stilstaan. 
De zoon maakte een beweging om haar bij het klimmen te 
ondersteunen en meende haar naar haar slaapkamer te geleiden, 
maar ze hield hem terug en stak hem haar kleine 
gerimpelde hand toe: 

„Zend me over een paar uur de zuster." 

Hij aarzelde: 

„Zal ik u niet even brengen ... ?" 


DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 287 

„Ik ga alleen." 

Hij kuste haar en ging heen als een gehoorzame, kleine 
jongen en keek ook niet om, of ze zich zou weten te helpen. 
Zij was de sterkste van hen allen. 

Ze kwam boven, heel langzaam aan. Ze kleedde zich uit, 
borg zelf haar kleeren weg, en bereidde de kamer op haar 
laatste levensdagen voor. Toen schoof ze, broos, tusschen 
de lakens, zat een oogenblik rechtop en legde zich ootmoedig 
neer. 

Van toen af rees ze bijna niet meer overeind. 

Toen de zuster in den middag binnentrad, voorkwam ze 
ieder opbeurend en goed bedoeld woord. Op de vraag van 
het meisje, hoe het haar ging, antwoordde ze: 

„Ik maak het goed, tot het laatste uur van mijn laatsten 
,dag. Ik ben niet ziek; ik sterf den dood van ouderdom. Dat 
stemt me tot vreugde en tevredenheid." 

De jeugdige zuster stond bedremmeld en voelde troost en 
wijsheid verslagen. Zij, met haar gehechtheid aan het aardsche 
bestaan, dacht den dood een vijand van elk levend en gelukkig 
schepsel. Aan ieder ziekbed was ze gewend zich tegen hem 
te kanten. Deze oude vrouw verbeidde hem, niet als een 
welkomen gast, die haar verlossen kwam, maar als een 
meester, aan Wien ze trots haar volbracht en gaaf bestaan 
zou afdragen. Zóó was haar nooit hulp gevraagd en ze stond 
voor die taak als een nieuweling, beklemd en onhandig. De 
wijde rust benauwde haar; de kamer leek betooverd, het 
bestaan dier oude dame van geheimzinnige beteekenis. Ze 
stond met haar handen over elkaar als het beeld van haar 
plicht hier: het lijdzaam wachten. De oude mevrouw bekeek 
haar oplettend en geduldig, en tevreden over haar zwijgen 
wendde ze ten slotte het gezicht van haar af tot haar hoofd 
weer rechtlei op het kussen, en stil vleugde om haar mond 

een lachje om zooveel onwetendheid. Ze hief haar -hoeken 
hand een eindje van het dek en zei mild: 
„Ga naar beneden, kind. Ik slaap veel en ben graag 
alleen. Ik bel wel, als ik u noodig heb." 

De zuster, gewend om de leiding te nemen, gevoelde sterk 

haar onderdanigheid. Ze trachtte er aan te ontkomen door 

bezorgd rond te kijken en te vragen: 

„Heeft U de bel bij U ?" 


288 DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 

„Zeker", zei de oude vrouw met een weinig spot, een 
weinig verwondering, die de verpleegster een goedmoedige 
terechtwijzing gaven. Zij ging met verwarde gevoelens naar 
beneden en wist niet of onwil of eerbied haar uit haar evenwicht 
brachten. 

Boven sloot de oude vrouw de oogen en viel in langen slaap. 

Zoo vergleden weer verscheiden dagen en nachten. Haar 
krachten verminderden zichtbaar; voedsel nam ze weinig en 
spreken deed ze in 't geheel niet meer. In overleg met de 
zuster was de dokter door de kinderen gewaarschuwd; tegelijk 
met één van haar zoons trad hij op een keer de slaapkamer 
binnen. In het gelaat der moeder leefden alleen nog de oogen. 
Die keken van den dokter naar haar kind, toegefelijk beknorrend, 
zooals ze vroeger placht te doen, wanneer hij, haar waar 

spijt, een verbod had overtreden. Ook als-schuwingen ten 
volwassen man nu sloeg hij zijn oogen neer en vond zichzelf 
beschaamd. De dokter zette zich op een stoel naast het 
voeteneinde van haar bed, en wist niet goed te beginnen. 
Hij stamelde tenslotte wat bijeengeraapte zinnen om zijn 
komst te rechtvaardigen en ontmoette bij de oude dame 
welwillende beleefdheid, maar toen hij naar haar welstand 
vroeg, hief ze kort de vingers van het dek en gebood hem 
hiermee zwijgen. Zacht dorst hij tegensputteren en opperde 
zelfs het denkbeeld om een aansterkend middel voor te 
schrijven. Hij keek den zoon aan om ondersteuning van 
zijn voorstel; die echter stond aan het voeteneinde en keek 
naar de moeder, berouwvol en eerbiedig, en toen de dokter 
zijn oogen wendde naar het gelaat der oude vrouw zag zij 
hem aan met gefronste wenkbrauwen en schudde streng het 
hoofd, want haar instinct verzette zich tegen kunstmatig 
opwekken der levensgeesten. Toen haalde de dokter zijn 
schouders op, voelde zich terecht gezet en onbehagelijk en 
nam deemoedig afscheid. Op de trap trachtte hij tegenover 
den zoon zijn figuur te redden en zei: 

Jonderling, zonderling. Ze mist de kracht om zich tegen 
den dood te verzetten. 't Komt méér voor bij zoo hoogen 
ouderdom ". 

En daarbij had hij het gevoel, dat de oude mevrouw Van 
Leeuwen hem glimlachend nazag. 

Bijna leek het, of het personeel dit langzaam sterven der 


DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 289 

meesteres het best van allen nog kon begrijpen. Ze zeiden 
haar geregeld goedenmorgen en goedennacht en bekeken 
haar met iets van dezelfde aandacht voor het wondere gebeuren, 
die leefde in de oogen van hun mevrouw. Met 
bedroefdheid schudden ze hun hoofden, wanneer ze met 
de drieën weer buiten de kamer stonden, maar het was een 
kommer om henzelf en niet om de oude vrouw en hij werd 
niet vermengd met medelijden. 

Na veertien dagen kwam de dag van haar sterven. De 
Verpleegster beval den huisknecht den kinderen bericht te 
geven, dat het einde naderde. En Johan toog op weg zonder 
haast of zenuwachtigheid, naar den trant, waarin hij de vroegere 
boodschappen voor zijn mevrouw placht te doen, en ging 
van huis tot huis, alwaar hij den meester of de meesteresse 
zelf te spreken vroeg en met berusting de treurige mare 
overbracht. De sfeer van wijsgeerige ingetogenheid droeg hij 
met zich mee; in het luidere leven der kinderen bracht het 
verstij ving. Verslagen antwoordden ze op de woorden van 
den ouden knecht; hun stemmen klonken beschroomd en 
hun gezichten keken kennelijk bevreesd en het besef hunner 
waardigheid ontviel hun. Ook nadat hij vertrokken was 
bleven ze gedempt spreken in hun huis en het gaan naar 
het doodsbed hunner moeder was hun geen eenvoudige en 
vanzelfsprekende daad, maar kostte hun het nemen van een 
besluit. Ze begroetten elkander met benarde gemoederen, 
maar geen van hen durfde den anderen zijn eigen bevangenheid 
bekennen, want ze wisten allen den wensch der 
onverschrokken oude vrouw en de verhevenheid daarvan 
en trachtten zich ermee vertrouwd te maken. Elkanders 
bijzijn gaf hun steun. Ze zaten bijeen in de tuinkarner, waar 
alles sinds het vertrek der moeder eender was gebleven en 
toch anders leek, en wachtten op een teeken van de zuster om bij 
de stervende binnen te treden. Ze waren met hun achten 
rond de tafel, kinderen en schoonkinderen. Schreien deed 
er geen een, maar ze beluisterden de stilte in het huis en een 
enkele maal fluisterden ze onder elkaar. Johan, de knecht, 
vertoefde boven op de gang om bij verschijnen van de zuster 
gereed te zijn de boodschap over te brengen en de meiden 
zaten in de keuken vroom te bidden en den dood te overpeinzen. 
Geen geluid viel in het groote huis. 


290 DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 

Boven lag de oude dame roerloos in het breede bed, met 

gesloten oogen. De tijd schreed plechtig voort. Roerloos ook 

hield de zuster wacht aan de stervenssponde. In het gelaat 

der bijna doode bewoog niets; toch was zij niet bewusteloos 

of sliep zij niet. Achter haar gesloten oogleden mat zij den 

tijd en met gespannen aandacht leefde zij iedere minuut ten 

einde. Onafgebroken keek de zuster op haar neer en het 

was, alsof zij met de stervende mee nauwkeurig den nader


schuivenden dood ondervond. Tenslotte sloeg de oude vrouw 

de oogen op en wendde die langzaam naar de verpleegster. 

Gehoorzaam stond die op, boog zich licht voorover en vroeg 

haar fluisterend : 

„De kinderen ?" 

De blik der stoergrijze oogen verzachtte; ze hernamen 
hunne uitdrukking van inkeerige opletendheid en stillekens 
gleden de oogleden wederom neer. Geruischloos verscheen 
toen de zuster voor Johan en wenkte hem tot gaan. De 
knecht boog het hoofd. Voorzichtig schreed hij naar beneden, 
spende onhoorbaar de kamerdeur en bleef in de opening 
staan. Langs hem heen schoven één voor één de kinderen 
in de volgorde van hun ouderdom met de vrouwen en den 
man. Achter hen sloot de knecht de deur en daalde af naar 
de keuken om de meiden te waarschuwen, dat het doodsuur 
hunner meesteres thans aangebroken was. Zij togen met hun 
drieën de trappen op en bleven vóór de gesloten deur der 
.sterfkamer ' trouw bijeen staan wachten en leefden met gebogen 
hoofden de groote stonde mee. 

Daarbinnen bleef de stilte onverbroken. Om het voeten 

stond de schare van gezonde en krachtige menschen-einde 
en in het bed lag rustig de moeder, stervende door ouderdom. 
Op het dek lagen de gerimpelde handen onbewegelijk stil ; 
verheven kalmte overglansde het gelaat met de gesloten 
oogleden. Schoon en sterk als de oermensch stierf zij den 
natuurlijken dood. Voor het laatst opende ze de oogen en 
richtte die helder op haar oudsten zoon; van dien op den 
tweeden, toen op haar dochter en ten leste op den jongsten 
zoon. Blij en met trots overzag ze de struische groep 
geruimen tijd. Niemand sprak een woord, totdat de oudste 
zoon een schrede voorwaarts deed, zich vooroverboog en 
.zonder schroom, met klare stem haar vroeg: 


DE DOOD VAN DE OUDE MEVROUW VAN LEEUWEN. 291 

„Moeder, is het goed? Wenscht u niets ?" 

„Niets," zei ze onhoorbaar. Daarop glimlachte ze en 
was gestorven. 

De zuster sloot hare oogen. 

Nog een wijle keken ze haar aan en traden toen lang 

achteruit. De dochter drukte een kus op één der-zaam 
,oude handen en bleef dicht naast de moeder, die haar opeens 
heel dierbaar werd. Maar de oudste broer gaf het teeken 
van heengaan en opende geluidloos de kamerdeur, waarachter 
hij de drie dienstbaren bijeen vond staan. Hij gaf ze warm 
een hand; onderwijl gingen de broers en zusters langs hem 
naar beneden en toen de laatste was heengegaan, noodde 
hij zwijgend de drie tot binnentreden bij de doode. Dicht 
op elkander stonden ze voor het bed, onderdanig en trouw 

groeide hun dicht. Toen ze achter-hartig en de keel 
elkander aan naar beneden gingen, snikten de meiden 
benepen en Johan schudde ontmoedigd het hoofd en veegde 
met zijn zakdoek de kriebelende tranen van zijn neus. 

In de tuinkamer bereidden de kinderen de te nemen 
maatregelen voor en het was hun te moede, alsof de oude 
moeder hun verscholen gedachten afluisterde en hen met haar 
wijzen glimlach en haar klare oogen bezig zag. Diep onder 
den indruk van haar sterven deden ze hun best te handelen 
en te denken in haar geest en haar waardigheid te bereiken, 
maar soms ook gevoelden ze zich betrapt op een bijgedachte 
en meer nederig dan bedroefd verlieten zij het huis van 
hun gestorven moeder. 

J. M. GOEDHART-BECKER. 
1917 II. 20 


DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

T. 
De electriciteit in hare opwekking en toepassing mag zich, 
in ons land verheugen in een steeds stijgende mate van. 
belangstelling, die zich niet beperkt tot de industrieele kringen, 
maar zich uitstrekt tot ver daarbuiten, en steeds meer

-

de aandacht der regeering van land en provincie vraagt. 

Die toenemende belangstelling dankt de electriciteit aan de in 
steeds uitgebreider kring veldwinnende erkenning van eenige 
zeer belangrijke eigenschappen haar eigen, welke, tot de 
juiste ontwikkeling gebracht, haar tot een der voornaamste 
factoren verheffen zullen welke den groei en bloei der industrieën, 
dus de daarmede gepaard gaande nationale welvaart, 
in belangrijke mate kunnen bevorderen. 

Voornamelijk wordt hier beoogd de omstandigheid, dat 
de electriciteit zich op betrekkelijk weinig kostbare wijze over 
groote afstanden laat vervoeren en zich door uiterst eenvoudige 
middelen tot het opwekken van beweegkracht leent 
en dus, tegen lage prijzen overal beschikbaar gesteld, de 
kiem tot het overal ontstaan en zich gemakkelijk uitbreiden 
van nijverheid in zich draagt. 

Hoezeer het voorhanden zijn van een goedkoope bron 
van beweegkracht een gunstigen invloed uitoefent op de 
ontwikkeling van de industrie leert de geschiedenis in ons land. 

Als treffend voorbeeld is o. a. de Zaansche industrie te 
noemen, welke hoofdzakelijk haar opkomst heeft te danken 
aan de omstandigheid dat in deze vlakke, windrijke en 


DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

open streken de windmolen met voordeel kon worden toegepast. 
De nijverheid, door deze drijfkracht tot ontwikkeling 
gekomen, kon zich onmiddellijk de voordeelen van de 
intusschen uitgevonden stoommachine, welke het voortbrengen 
van beweegkracht op grootere schaal mogelijk maakte, 
ten nutte maken. Vele industrieelen gingen hiertoe over en 
konden nu gemakkelijk hun industrieën vrij uitbreiden tot 
ver over de grenzen, gesteld door het beperkte vermogen 
van den windmolen. 

Andermaal viel den windmolen echter de rol van bevorderaar 
der nijverheid ten deel. Verschillende windmolens toch 
kwamen door den bouw van door stoom gedreven fabrieken 
vrij, en menig zuinig levende blokmaalder, die een duitje 
had overgespaard, heeft van deze gelegenheid geprofiteerd 
door voor zich zelf te beginnen met het huren of aankoopen 
van een molen, en velen onder hen hebben het nu op 
hunne beurt tot groot-fabrikant gebracht. Terloops zij opgemerkt, 
dat hiermede geenszins in vollen omvang een overzicht 
is gegeven van de rol, welke de windmolen als 
voormalig goedkoope drijfkrachtmachine heeft gespeeld. Men 
denke slechts aan de toepassing, welke de watermolen in 
ons windrijk land heeft gevonden. Ook hier treedt principieel 
dezelfde ontwikkeling naar voren. Het droogleggen 
en drooghouden van grond, indertijd uitsluitend mogelijk 
gemaakt door de toepassingsmogelijkheid van den windmolen, 
heeft een belangrijken invloed gehad op de uitbreiding van 
landbouw en veeteelt, en heeft daarmede den weg gebaand 
tot verwezenlijking van steeds grooter plannen, mogelijk 
gemaakt door meer volmaakte en machtiger krachtwerktuigen 
van lateren tijd, als stoommachine, Diesel-motoren en 
ten slotte de electromotor. Keeren we echter tot de nijverheid 
terug. 

Het is van belang er op te wijzen, dat de aanwezigheid 
van beweegkracht veel grooter invloed op de economische 
levensvatbaarheid en de ontwikkelingsmogelijkheid der industrie 
schijnt uit te oefenen dan het ter plaatse voorhanden 
zijn van de benoodigde grondstoffen. Zoo wordt in de Zaanstreek 
voor geen der daar tot zoo grooten bloei gekomen 
industrieën de grondstof gevonden. Zoo is het lijnzaad, 
noodig voor de olieslagerijen, nooit aan de oevers van de 


294 DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

Zaan verbouwd, maar steeds uit verre streken over zee 
aangevoerd, o.a. uit La Plata. Wij missen in deze omgeving 
de oerwouden, welke de noodige boomstammen voor 
de Zaansche houtzagerijen zouden kunnen verschaffen; 
integendeel deze boomstammen komen uit Rusland en 
verder. 

Nog sprekender voorbeeld vormt de Zwitsersche machineindustrie. 
In geheel Zwitserland zijn de voor deze nijverheid 
noodige grondstoffen, ijzer en kolen, niet te vinden. Deze 
dienen dus van buiten te worden aangevoerd, en dit is 
mogelijk niettegenstaande men daar niet over goedkoope 
transportmiddelen beschikt. Toch heeft de industrie zich, 
dank zij het beschikbaar zijn van beweegkracht, welke daar 
in de watervallen wordt gevonden, weten te ontwikkelen tot 
een verrassende hoogte, zóó zelfs, dat zij zich in vele opzichten 
met de Duitsche kan meten niet alleen, maar op verschillend 
gebied haar de baas is. 

Met hoeveel te meer recht mag dan aan onze vaderland 

nijverheid een waarlijk schitterende toekomst worden-sche 
voorspeld, indien over gemakkelijk verkrijgbare drijfkracht 
in ruime mate kan worden beschikt, nu ons land nog zoo 
tal van andere gunstige factoren bezit, waaronder een uitstekende 
ligging voor overzeeschen aan-en afvoer van 
grondstoffen en producten (van dubbele beteekenis bij ons 
prachtig bezit van aan grondstoffen zoo rijke koloniën), en 
onze voortreffelijke waterwegen voor binnenlandsch verkeer, 
de voornaamste zijn. 

Het beschikbaar stellen van goedkoope drijfkracht kan in 
ons land geschieden indien de electriciteit, op de meest 
economische wijze opgewekt en gedistribueerd, over 't geheele 
land verkrijgbaar wordt gesteld. 

De electro-motor, het werktuig dat de electriciteit in 
beweegkracht omzet, is even goedkoop van aanschaffing als 
eenvoudig van bediening, is praktisch in elke grootte, dus 
van elk verlangd vermogen, verkrijgbaar, terwijl elk werk 

kan ingericht worden voor electro-motorische aandrijving.-tuig 

Hiermede is den klein-industrieel de mogelijkheid gegeven 
een begin te maken, en door het bijplaatsen van motoren 
en werktuigen zijn bedrijf geleidelijk op te werken tot 
groot-industrie. 


DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

Deze vrije ontwikkeling nu wordt nog in hooge mate 
bevorderd door de stroomlevering niet te beperken tot de 
groote steden, waar dikwijls de concurrentie voor beginnende 
klein-industrieelen door hooge grond-en bouwkosten, hooge 
loonen en belastingen etc. te zwaar wordt gevoeld. 

Bovengenoemde omstandigheden zijn dan ook oorzaak, 
dat, niettegenstaande het vele 't welk in ons land reeds op 
het gebied van electriciteitslevering bereikt is, het van groot 
nationaal belang moet worden geacht wanneer de inrichtingen, 
dienende tot electriciteitsvoorziening, zich meer en meer uitbreiden 
en zich op technisch en economisch gebied volmaken. 

Alvorens over te gaan tot de behandeling van de meest 
wenschelijke ontwikkeling voor de toekomst, en de wijze 
waarop deze kan worden bevorderd, is het noodig zich een 
duidelijke voorstelling te vormen van .den omvang, dien de 
electriciteitsvoorziening in het heden reeds in ons land heeft 
bereikt. De ontwikkeling is een zoo vlotte geweest, de economische 
toepassingsmogelijkheid heeft zich in zoo snelle opeenvolging 
zoo veelzijdig geopenbaard, dat slechts zij, die 
dagelijks voeling konden houden met de praktijk, een goed 
overzicht kunnen hebben van den oogenblikkelijken toestand. 
Zelfs in electro-technische kringen bestaan hieromtrent misvattingen, 
zooals b. v. blijkt uit de onlangs verschenen 
brochure van den heer H. Doyer, consulteerend electrotechnisch 
ingenieur, welke zeer de aandacht heeft getrokken, 
doch, wat betreft de uiteenzetting van den oogenblikkelijk 
bestaanden toestand, niet als up to date kan worden 
beschouwd. Dat dit in zoo wijde kringen zich openbarende 
gebrek aan inzicht omtrent den toestand van het heden een 
verkeerden invloed hebben moet op het vormen van denkbeelden 
voor de toekomst is duidelijk. 

De ontwikkelingsgeschiedenis der electriciteitslevering in 
ons land is in het kort de volgende. Omstreeks 1890 werden 
hier en daar, voornamelijk in eenige groote steden, centrales 
opgericht, welke uitsluitend waren opgezet met het doel de 
allernaaste omgeving, dus een bepaalde stadswijk, van stroom 
te voorzien; zij droegen het karakter van blok-centrales. 

Al spoedig bleek meer behoefte aan electriciteit te bestaan 
dan aanvankelijk gemeend werd; ook de economische transportmogelijkheid 
bleek een betere dan eerst gedacht was, 


,296 DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

en zoo werd de electriciteitslevering al spoedig uitgebreid 
tot de geheele stad. De kleinere gemeenten volgden weldra 
dit voorbeeld; ook deze ondernemingen hadden succes, zoodat 
aan de behoefte aan electriciteit, welke zich in steeds 
wijder kringen deed gevoelen, kon worden voldaan. 

Ook bleven de meeste; centrales niet doof voor de aan 

om electrischen stroom, welke van de in de directe-vragen 
omgeving gelegen gemeenten binnenkwamen, zoodat weldra 
.de grootere zoowel als de kleinere electriciteitsbedrijven hun 
stroomleveringsgebied zich zagen uitbreiden ook buiten de 
eigen gemeente. 

Vervolgens werd ook in verderafgelegen streken de vraag 
naar electrischen stroom steeds luider gehoord. 

Het lag niet in de eerste plaats op den weg van de 
bestaande centrales ook deze stroomlevering direct ter hand 
te nemen, immers de meeste waren opgericht in de steden 
met het uitsluitend doel in de plaatselijke behoefte te voorzien, 
zoodat het brengen en distribueeren van stroom buiten 
de grenzen, vooral aan ver afgelegen kleinere gemeenten, 
geen hoofdbelang kon uitmaken, waartoe ook de meeste centrales 
zich bezwaarlijk op groote schaal konden inrichten, 
zoodat regeering en provinciaal bestuur zich deze aangelegenheid 
begonnen aan te trekken, hetgeen tengevolge had 
dat vele provincies zelf de stroomvoorziening van hun gewest 
ter hand namen; en zoo groeide het kleine aantal inmiddels 
tot stand gekomen interlocale bedrijven vrij spoedig aan. 

Sommige dezer interlocale bedrijven kochten den te distri 

stroom van bestaande centrales en bleven dus, haar-bueeren 
oorsprong getrouw, zuiver distributiebedrijf; andere gingen 
tevens over tot het bouwen van een eigen electriciteitsfabriek. 

Op deze wijze is geleidelijk de toestand ontstaan, dat de 
vele kleine en groote centrales in ons land niet alleen haar 
naaste omgeving van stroom voorzien, maar dat tevens de 
electriciteit aan verder verwijderd liggende streken en gemeenten 
wordt gebracht. 

En ook deze interlocale stroomlevering blijkt in een groote 
behoefte te voorzien; vandaar dan ook dat door een steeds 
uitbreiden van het interlocale stroomleveringsnet het aantal 
aangesloten plaatsen steeds groeit. Reeds grijpen sommige 
dezer interlocale netten, welke principieel nog geheel op 


DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

,zichzelf staan en dus aan slechts één centrale zijn verbonden, 
in en door elkander. Reeds is de grondslag voor het in.
treden van een nieuwe phase in de ontwikkelingsgeschiedenis 
der electriciteitslevering gelegd, welke ons brengt aan 
den vooravond van de algeheele electrificatie van Nederland. 

Om de electriciteitsoverbrenging van grootere hoeveelheden 
over grootere afstanden mogelijk te maken, dient boven 
een zekere grens van de gebruikelijke grondkabels te worden 
afgezien, en de electriciteit, onder zeer hooge spanning gebracht, 
door speciaal daartoe geconstrueerde transportlijnen 
te worden vervoerd. 

Deze inrichting bestaat uit bovengrondsche hoogspanningsleidingen. 
Zwaar geconstrueerd ijzeren masten op gemiddeld 
100 tot 200 Meter afstand van elkander geplaatst dragen 
-dikke blanke koperdraden, welke door zware isolatoren, voor 
hooge spanning ingericht (50.000 a 100.000 Volt), aan de 
draagarmen der palen bevestigd, de electrische energie overbrengen. 
Reeds hebben verschillende interlocale bedrijven 
:als in Brabant, Limburg en Twente, een begin gemaakt 
met den bouw van dergelijke transportlijnen. 

De hierboven beschreven ontwikkeling heeft ons dus, in 
grove trekken geschetst, tot den volgenden toestand gebracht. 

De stroomleverende electriciteitsfabrieken zijn voor het 
overgroote gedeelte in gemeentelijk bezit, slechts weinige zijn 
provinciaal, terwijl een enkele den Staat of particulieren 
.toebehoort. Deze centrales, gebouwd in of in de onmiddellijke 
nabijheid van de groote steden, dus gelegen in het 
middelpunt van het stroomverbruik, worden dus hoofdzakelijk 
onder gemeentelijk bestuur geëxploiteerd, waardoor ongeveer 

2.200.000 stadsbewoners uitsluitend door middel van een 
plaatselijk net in het bereik van electriciteit zijn gesteld. 
Verder is een interlocaal kabelnet aanwezig van een totale 
.lengte van 1550 K.M., hetgeen voor een klein deel behoort 
bij de gemeentelijke centrales, voor een deel in particuliere 
exploitatie is, en voor het grootste deel onder direct of indirect 
provinciaal beheer is gesteld. Door dit kabelnet wordt 
aan _-r 1.300.000 inwoners de mogelijkheid gegeven stroom 
te betrekken. 

Verder is een uitbreiding van dit iDterlocale distributiekabelnet 
van ongeveer 3020 K.M. gezamenlijke lengte in 


298 DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

plannen vastgelegd, terwijl ter voeding hiervan een boven 

een span---grondsch hoogspanningsvoedingnet (voorloopig tot 
ning van 50.000 Volt) ter lengte van 525 K.M. is geprojecteerd. 
Tot de uitvoering dezer plannen is reeds definitief' 
besloten; zij wacht slechts op het einde van den oorlog

-. 

Door deze uitbreiding zullen nog + 1.800.000 inwoners 
worden toegevoegd aan diegenen, die reeds stroom kunnen 
betrekken, waardoor hun geheele aantal tot 5.300.000 zal 
stijgen. 

Bedenken wij nu dat het aantal inwoners van ons land 
in 1915 bedroeg 6.449.000, dan is dus het brengen van de 
electriciteit aan + 80 0/0 van de Nederlandsche bevdlking 
deels tot stand gebracht, deels met zekerheid in uitzicht 
gesteld. 

Uit deze cijfers en gegevens kan niet anders worden opgemaakt, 
dan dat de ontwikkeling een uiterst bevredigende 
is en blijkbaar met kracht en energie en frisschen ondernemingsgeest 
wordt bevorderd, zoodat werkelijk de tijd 
waarop de electrificatie van Nederland in haar vollen omvang: 
tot stand zal zijn gekomen niet geacht kan worden ver in 
de toekomst te liggen. En toch zijn er in den laatsten tijd 
stemmen opgegaan, en stemmen met autoritair gezag, welke 
betoogen dat het electrificatievraag stuk voor Nederland ernstig 
onder de oogen moet worden gezien, en dat het algemeen 
nationaal belang en onze industrieele welvaart, met dit 
vraagstuk zoo nauw verbonden, eischen, dat de verdere 
ontwikkeling in andere banen zal worden geleid, 

De grondtoon van deze betoogen is de uitgesproken ver 

dat staatsinmenging en staatshulp alleen tot het-wachting, 
verkrijgbaar stellen van goedkoope electriciteit over het geheele 
land zullen voeren. 

Onmiddellijk zij hieraan toegevoegd, dat omtrent deze 
zaak in beginsel geen verschil van meening bestaat, en dat 
ook zij die den praktischen kant van het vraagstuk in den 
vollen omvang kunnen overzien, de staatsbemoeiïng als 
hoogst nuttig en noodig beschouwen. Waaromtrent echter 
de meeningen hemelsbreed uiteen loopen is: de reden waarom 
en de wijze waarop ". 

Doch het is juist dit laatste hetgeen van zoo overgroote 
beteekenis is; niet duidelijk genoeg kan worden beseft, dat 


DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

299 

de totstandkoming van een economisch gezonde en technisch 
juiste algeheele electrificatie van Nederland staat of 
valt met de al of niet juiste wijze van staatsinmenging. Het 
is dan ook om deze reden van zoo groot belang, dat dit 
vraagstuk van alle zijden worde bekeken. 

In Januari van dit jaar heeft de heer Albarda in een 
zeer zakelijk en helder betoog in de Tweede Kamer gewezen 
op de groote wenschelijkheid, dat zoo spoedig mogelijk 
van regeeringswege bewuste leiding zal worden gegeven 
aan de electrificatie van ons land; hij heeft daarbij 
herinnerd aan twee concrete voorstellen tot staatsinmenging, 
welke in den laatsten tijd zijn gepubliceerd. 

Het eerste, de brochure van den heer Doyer „Een rijkselectriciteitsvoorziening 
voor Nederland", bevat eene theoretische 
beschouwing omtrent de groote economie, welke 
bereikt zou kunnen worden door het oprichten van drie 
geheel nieuw te bouwen groote rijkscentrales met bijbehoorend 
distributienet. 

Van meer praktisch belang is het tweede, een uiteenzet 

heer Van IJsselsteyn, gegeven in zijn lezing-ting van den 
omtrent „De electriciteitsvoorziening van Nederland", gehouden 
voor het Koninklijk Instituut van Ingenieurs op 12 
December 1916, waarin de wenschelijkheid wordt bepleit 
van de totstandkoming eener verbindingslijn van groot 
stroomvoerend vermogen tusschen de verschillende centrales, 
welke op staatskosten 'zal worden aangelegd en welke, door 
den Staat geëxploiteerd, de slagader zal vormen van de 
interlocale stroomlevering, waarbij de Regeering zich de 
bevoegdheid zal moeten voorbehouden om op het bestuur 
eener tot stand te brengen belangengemeenschap der stroomleverende 
centrales een overwegenden invloed uit te oefenen 
en in zake de tarieven voor krachtverbruik een beslissende 
stem te hebben. 

Ten antwoord op het plan-Doyer heeft de heer Albarda 

volkomen terecht in de Tweede Kamer opgemerkt, dat in 

wijde kringen tegenwoordig wordt ingezien, dat de bestaande 

centrales, welke ons land nu districtsgewijze van stroom 

voorzien, geen beletsel zijn voor de totstandkoming eener 

economisch werkende electrificatie van ons geheele land, 

integendeel daarin goed passen wanneer ze aan elkaar ver



300 DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

bonden worden en tot economische samenwerking gebracht. 1) 

Deze laatste opvatting deelt ook de heer Van IJsselsteyn, 
doch het juiste inzicht omtrent het wezen, het zwaartepunt 
van het probleem ',ontbreekt aan zijn betoog, ja hij doet zelfs 
de feiten van rol verwisselen. 

Het zijn niet de financieele bezwaren verbonden aan de 
totstandkoming van de hoogspannings-verbindingsleiding, die 
de economische samenwerking der centrales in den weg 
staan, doch omgekeerd staan juist de moeilijkheden verbonden 
aan het treffen van een goede regeling omtrent het economisch 
samenwerken van centrales de totstandkoming van 
de hoogspannings-verbindingslijn in den weg. 

Daar dus de kern van de te overwinnen moeilijkheden 
nog niet goed is blootgelegd, wil ik aan bovenbeschreven 
publicaties mijn zienswijze toevoegen, welke onmiddellijk 
uit de volle praktijk is gegrepen en daarmede opgegroeid, 
,en waarbij uitsluitend overwegingen van technisch-economischen 
aard zullen spreken. 

De over het algemeen jongere provinciale distributiebedrijven 
hebben tot taak zooveel mogelijk het geheele gewest 
van stroom te voorzien en dienen dus het distributienet over 
eerie groote uitgestrektheid aan te leggen. 

De uitbreiding nu van het interlocale distributienet, noodig 
om van de electriciteitsbron verder afgelegen streken te 
bereiken, doet de aanlegkosten snel met den afstand stijgen. 
De rente en afschrijving dezer kosten, vermeerderd met het 
verlies aan electrische energie, verhoogen voor deze streken 
den kostprijs van den stroom. 

Van de procentsgewijze vermeerdering in aanlegkosten 
geven de benoodigde kabellengten een denkbeeld: 

Om 1.300.000 inwoners te bereiken was 1550 K.M. 
interlocale kabel noodig, of per 1000 inwoners 1.2 K.M.; 
doch om de volgende, dus verder afgelegen of minder bevolkte 
streken te bereiken, moet 3020 K.M. kabel gelegd 

1) Zie hieromtrent artikelen van mijn hand in het Handelsblad van 
17 Nov. 1916 (avondblad), 18 Nov. 1916 (ochtend-en avondblad). 


DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 301 

worden voor 1.800.000 inwoners, of 1.7 K.M. kabel per 
1000 inwoners, ongeacht de hiertoe nog verder benoodigde 
'bovengrondsche hoogspanningslijn en tal van andere oor 

welke de financieele verhouding nog ongunstiger doen-zaken 
uitvallen. 

De noodzakelijkheid nu van goedkoope stroom levering 
over een zoo groot mogelijke uitgestrektheid maakt het bereiken 
van zoo groot mogelijke economie bij de opwekking van 
den stroom tot een gebiedenden eisch, en deze wordt in de 
eerste plaats bevorderd door concentratie der productie. 

De toevoeging van het platteland als afzetgebied tot een 
centrale, welke aanvankelijk een dicht bevolkte streek of stad 
van stroom voorzag, oefent een gunstigen invloed uit op de 
economische electriciteitsopwekking, zoowel door de hierdoor 
ontstane productievermeerdering als door de dientengevolge 
veroorzaakte verbetering van den belastingstoestand der cenntrale. 
Door deze twee oorzaken kunnen groote machines, 
welke meer economisch werken, in gebruik worden genomen. 1) 

Toch is dit concentreeren van de electriciteits-productie niet 
steeds doorgevoerd, en menig nieuw interlocaal bedrijf heeft, 
voor de keus gesteld tusschen het stichten van een eigen 
electriciteitsfabriek of het betrekken van stroom uit een 
bestaande, aan het eerste de voorkeur gegeven, en dit niet 
zoozeer uit verkeerd begrepen eigenbelang, doch hiertoe 
genoopt door het ontbreken van eene goede regeling tusschen 
stroomleverancier en stroomgebruiker, hoewel begrepen 
werd, dat decentralisatie in de opwekking verhoogde productie 

voor den totaal benoodigden stroom tengevolge moest-kosten 
hebben. De grondgedachte welke bij de onderhandelingen 
tusschen producent en distribuant voorzit, de contractsbasis 
waarvan wordt uitgegaan deugt niet, aangezien in het 
algemeen tegenover een voordeel in het heden behaald (dat 

1) Immers verbruiken grootere machines minder stoom, dus kolen, 
per opgewekte electriciteits-eenheid (K. W. U. = Kilowattuur) en kosten 
per eenheid van vermogen (K. W. = Kilowatt of P. K. = paardekracht) 
minder in aanschaffing dan kleinere machines. Tevens is het stoom- dus 
kolenverbruik afhankelijk van den graad van belasting; met afnemende 
belasting eener zelfde machine stijgt het stoomverbruik (dus kolenverbruik) 
per K.W.U. ; hoe hooger belast een machine dus geregeld werken 
kan hoe minder steenkolen per opgewekte K . W . U. noodig zijn. 


302 DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

hij nl. zijn, aanvankelijk geringe, hoeveelheid benoodigden 
stroom niet zelf behoeft op te wekken), den distribuant een 
verlies in de toekomst te wachten staat. 

Dit is ten eenen male in strijd met de eischen aan een 
goede regeling der belangenverhouding te stellen; immers 
heeft juist de centrale er belang bij dat de distribuant zijn 
verbruik zooveel doenlijk zal vergrooten. Dit moet dus niet 
door toenemende financieele bezwaren worden tegengegaan,. 
integendeel door het bieden van grooter voordeel worden 
aangemoedigd, en dit kan geschieden door het distributiebedrijf 
commercieel belang bij de productie te geven; hetgeen ook 
mag worden verlangd, aangezien deze door toedoen van 
den distribuant gunstig wordt beinvloed. 

Immers door het tot stand brengen eener kostbare kabel 

welke voor rekening voor het distriebutiebedrijf-uitbreiding, 
komt, wordt de stroomproductie. der centrale vergroot; dit 
en de hierdoor vrijwel steeds optredende verbetering van den 
belastingstoestand der centrale verminderen de kosten. der 
stroomproductie. 

Tegenover de verhoogde distributiekosten als gevolg van 
de stroomlevering aan verder verwijderde streken staat dus 
door vermeerdering van productie een besparing in de 
opwekkingskosten, zoodat de levensvatbaarheid dezer stroom 

bestaat, mits het verlies op het een opgewogen-levering 
worde door de winst op het ander. 

Heeft nu de distribuant geen commercieel belang bij de 
opwekking, dan vallen dus de voordeelen van de lagere 
stroomproductie niet hem, doch de stroomleverende centrale 
ten deel, terwijl hem de verhoogde distributiekosten niet 
worden vergoed. De een draagt dus de kosten en de ander 
geniet de baten; natuurlijk staat dit de totstandkoming der 
uitbreiding in den weg. 

Waarnaar dus in de eerste plaats gestreefd dient te worden is 
dit, dat de distributiebedrijven dezelfde financieele belangen 
bij de stroomopwekking verkrijgen als beschikten zij over 
een eigen centrale, waardoor ook zij de financieele vruchten 
zullen plukken van de verhoogde economie in de opwekking 
welke het gevolg is van de toevoeging van het 
interlocale stroomleveringsgebied aan het bij de bestaande 
centrale behoorende locale afzetgebied. 


DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

303 

Een goede oplossing in deze is, dat het stroomleveringscontract 
gebaseerd worde op de opwekkingskosten van de 
:stroomleverende centrale, en wel op den opwekkingsprijs van 
het oogenblik, zoodat van elke verlaging der productiekosten 
-ten gevolge van uitbreiding van het afzetgebied het interlocale 
bedrijf onmiddellijk de vruchten geniete. Deze maatregel heeft 
verstrekkende gevolgen. 

Wanneer de bezwaren tegen concentratie der stroomproductie 
voor verschillende afzetgebieden op deze wijze zijn opgeheven, 
is het interlocale bedrijf in staat den stroom direct 
tegen lagere prijzen te betrekken dan door eigen opwekking 
zou zijn te bereiken, terwijl hierdoor en door het indirect 
vergoeden der kabelkosten door daling der stroomprijzen, 
een snelle uitbreidingsmogelijkheid van het interlocale bedrijf 
wordt verkregen. Spoedig zal dan het toenemende stroom vervoer 
over verre afstanden overal de totstandkoming van 
bovengrondsche hoogspannings-voedingslijnen noodig maken, 
aangezien deze in stroomvoerend vermogen over verre 
afstanden veel minder beperkt zijn dan ondergrondsche kabels. 
De nu in aanbouw zijnde gedeelten dezer bovengrondsche 
leiding zullen, aanstonds uitgebreid zonder groote financieele 
offers, met elkander kunnen worden vereenigd, waardoor 
tusschen de nu nog vrijwel van elkander geïsoleerd lig 
centrales met bijbehoorende interlocale en plaatselijke-gende 
stroomleveringsnetten een intensieve verbinding kan ontstaan. 
Hierdoor wordt andermaal de mogelijkheid geboren de 

kosten der productie te verlagen. 

De centrales kunnen door deze verbinding goedkooper 

werken, aangezien aan geïnstalleerde machinecapaciteit ge


spaard kan worden. Immers dient elke op zichzelf staande 

fabriek uit veiligheidsoverwegingen steeds minstens één 

machine-eenheid (turbine met ketels en toebehooren dus) in 

reserve te houden, terwijl de onmngelijkheid om met zeker


heid vooruit vast te stellen welke stijging in de vraag naar 

'electriciteit de naaste toekomst zal te zien geven, het voor 

elke centrale noodzakelijk maakt over een ruime reserve


machinecapaciteit te beschikken. Door verbinding der cen


trales kan met gezamenlijke reserve worden gewerkt, hetgeen 

de aanlegkosten niet onbelangrijk vermindert. 

Verder kan een gunstiger belasting der turbines verkregen 


304 DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

worden door het geheel of gedeeltelijk stopzetten van een. 
of meer centrales in lager belaste uren, terwijl de mogelijkheid, 
oneconomisch werkende fabrieken minder, de meer voor-. 
deelig werkende . centrales meer te laten produceeren, een 
gunstigen invloed op opwekkingskosten uitoefent. Ook hiergeldt 
dus wederom hetzelfde beginsel, dat door kapitaal, 
besteed aan leidingnetten, de stroomproductie goedkooper 
kan worden. Derhalve dient ook hier de aanleg der verbindingsleidingen 
te worden mogelijk gemaakt door de hieruit 
voortspruitende baten in de productie in dezelfde kas te 
doen vloeien waaruit de leiding wordt bekostigd, in dier voege 
dat ook hierbij verrekening op de basis van den kostprijs 
tusschen producent en distribuant geschiede. 

Bij een zoodanige verbinding der centrales doet zich echter 
een nieuwe moeielijkheid voor, en wel de regeling tusschen de 
centrales onderling. Zal de uit een oogpunt van algemeene 
economie wenschelijke vermindering in de productie van de 
eene centrale ten behoeve van een vergrooting in de productie 
eener andere werkelijk in de praktijk doorgevoerd 
worden, dan dient ook hier eene regeling te worden getroffen 
die beider belang daarbij baat doet vinden, waarom ook 
hier de berekening op de basis van den kostprijs dient 
te geschieden. 

De centrale toch, welke het produceeren van een hoeveelheid 
electriciteit, instede van dit zelf te doen, aan een andere 
centrale overlaat, bezorgt de laatste een voordeeliger productiemogelijkheid, 
dus een extra-winst, welke zij zelve derft.. 
Deze winstderving der eene centrale kan nu gecompenseerd 
worden door haar mede te doen deelen in het voordeel van 
verlaagde opwekkingskosten van de andere. Dit doel wordt 
bereikt indien de zich inkrimpende centrale stroom kan knopen 
op de basis van de productiekosten der andere. 

De problemen, welke zich voordoen bij het gekoppeld 
werken van eenige centrales, welke gemeenschappelijk ten 
behoeve van interlocale stroomlevering in één voedingsleiding 
hun stroom afgeven, zijn niet uitsluitend van commercieelen 
aard. Om den besparing brengenden factor zoo veel mogelijk 
tot zijn recht te doen komen, dient de verdeeling der belas 

-ting over de

centrales met groote zorg te geschieden en. 
aan de uitvoering daarvan nauwkeurig de hand gehouden 


DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

te worden. Dit is echter niet eenvoudig door te voeren, 
omdat een automatische beperking of vermeerdering technisch 
niet wel mogelijk is. Noch het mechanisme tot regeling 
der machines, noch het willekeurige karakter van de 
steeds wisselende belasting laten zulks toe. 

Het is in dit bestek niet mogelijk meer in bijzonderheden 
de moeilijkheden te schetsen, welke dit vraagstuk oplevert; 
nog vele zijn niet genoemd, en hieronder vele die ik zelf 
niet onmiddellijk zou weten op te lossen. 

Het doel is echter aan te wijzen waar de moeilijkheden, 
schuilen, en welke beginselen, indien met vakkennis en beleid 
toegepast, tot een goede oplossing kunnen leiden. Het uit 

een systeem, dat aan de belangen van alle-werken van 
betrokkenen in evenredigheid recht doet wedervaren, vergt. 
de grootst mogelijke omzichtigheid, beleid en kennis van 
zaken. Het geheel moet worden een goed loopend uurwerk, 
waarvan alle raderen in elkander grijpen. Dit uurwerk kan 
uitsluitend worden vervaardigd door bekwame instrumentmakers, 
die met raderen en veeren en assen weten om te gaan. 
Met voorhamers te werk gaande zal men wel harde slagen 
toebrengen, maar tevens veel vernielen. De zoo eenvoudig 
klinkende leuzen van zelfstandig staatsingrijpen en monopoliseeren 
kunnen hier niet in de eerste plaats toepassing 
vinden; het heil moet eerder worden verwacht van een 
goed georganiseerd overleg van den staat met de direct bij 
de vraag betrokkenen. 

Niet genoeg kan gewaarschuwd worden tegen de meening, 
dat hier eenvoudig de Gordiaansche knoop is door te hakken 
en dat door „Massregeln" van hooger hand de moeilijkheden 
uit den weg kunnen worden geruimd. U it , de vele opgeworpen 
plannen tot staatsinmenging blijkt nog te veel 
gemis aan een logischen gedachtengang. Er wordt niet voldoende 
rekening gehouden met den werkelijk bestaanden 
toestand en den juisten aard der te overwinnen moeilijkheden. 

Uitgaande van het standpunt dat de kostprijs als contract-
basis moet gelden ware te onderzoeken of niet een in-rekeningbrengen 
van den zuiveren kostprijs voor distribuant zoowel 
als producent aannemelijk zou zijn, waarbij dus de laatste 
principieel afziet van het maken van directe winst. 

De voordeelen liggen voor de hand. Alle aanleiding tot 


306 DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

het stichten eener opwekkingsinrichting voor het interlocale 
bedrijf komt hierdoor te vervallen. De financieele belangen 
van het distributiebedrijf zijn evengoed verzekerd als hadde 
dit de beschikking over een eigen groote centrale, en zoodra 
de stroomleverende centrale geen directe winst meer op 
hare stroomlevering berekent, vervalt elk motief tot hare 
annexatie, aangezien in geen enkel opzicht de financieele 
toestand daardoor zou worden verbeterd. Tevens is te niet 
gedaan wat uit een algemeen maatschappelijk oogpunt eene 
onrechtvaardigheid is te achten: dat de provinciebewoners 
door het betalen van een directe winst aan die gemeente welke 
een centrale exploiteert feitelijk meebetalen in de gemeentelijke 
belasting. Een indirecte winst behaald door het samen 

stroomgebieden mag, ja moet door beide-voegen van twee 
genoten worden. 

Ook voor de stroomleverende centrales ziet deze regeling 
er aannemelijk uit: zij genieten het indirecte financieele voordeel, 
hetwelk de daling van den opwekkingsprijs meebrengt, 
welk voordeel niet zou ontstaan zonder de stroomvermeerdering 
en de verbetering van den belastingstoestand der 
machines, dit als gevolg der aansluiting van het interlocale 
bedrijf. 

Door den op deze wijze verkregen lagen inkoopsprijs van 
den stroom voor de interlocale bedrijven, tot welken zij nooit 
zouden komen indien zij overgingen tot eigen stroomopwekking 
voor hun afzetgebied alleen, zijn dus een van aanvang aan 
ruimere opzet en snellere uitbreiding van het distributienet 
mogelijk; des te eerder zullen dus ook de bovengrondsche 
hoofdvoedingslijnen levensvatbaarheid verkrijgen, welke lijnen 
tevens tot verbindingslijnen van de stroomleverende centrales 
kunnen worden ingericht, waardoor deze, samengekoppeld, 
elkander kunnen bijstaan en aanvullen. 

De regeling der stroomleveringsvoorwaarden tusschen de 
centrales onderling, zoo wel voor die welke als zoodanig 
zullen blijven bestaan als voor degene welke tot voedingsstations 
worden ingericht, zal nog groote moeilijkheden 
opleveren, doch ook hier is met het huldigen van het beginsel 
„stroomlevering tegen kostprijs" een gezonde oplossing 
in uitzicht gesteld. 

Waarschijnlijk zullen er onder hen die dit vraagstuk van 


DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

buitenaf bestudeeren wel zijn, die meenen dat de moeilijkheid, 
gelegen in de tegenstrijdigheid der belangen van producent. 
-en distribuant, ook nog op een andere wijze is te onder 

wel door al de factoren welke samen toch één-vangen ; en 
geheel, het nationale electrificatiesysteem vormen, onder 
staatsbeheer te brengen. 

Hiertegen zij in de allereerste plaats opgemerkt, dat dit 
de moeilijkheid slechts ten deele zou oplossen. 
Distributienetten en centrales zouden toch als afzonder 
blijven bestaan, zoodat een regeling van-lijke ' afdeelingeneconomische en technische samenwerking evengoed nood 

zijn zou als nu. Verder is de annexatie van wat nu-zakelijk 
reeds bestaat geen kinderspel; hiermede zouden jaren gemoeid 
zijn. Het is echter ten eenenmale uitgesloten, dat 
jaren gewacht kan worden met het tot stand brengen van 
een regeling, welke de algeheele electrificatie van ons land 
mogelijk maakt; integendeel, het is wenscheliik hiermede 
grooten spoed te betrachten en onmiddellijk de hand aan 
den ploeg te slaan. 

Ten slotte nog het bezwaar tegen staatsexploitatie van 
het distributienet, dat ook in staatsbeheer dient over te 
gaan, indien men door staatsannexatie de financieele en 
commercieele moeilijkheden tusschen producent en distribuant 
wil ondervangen. 

Het zou zeker als een groote stap terug te beschouwen 
zijn indien in deze het staatsbeheer het gewestelijke zou 
vervangen. 

De stroomverkoop is een uitermate subtiele aangelegenheid, 
welke, naast veel koopmanschap en algemeen 
inzicht in de toepassingsmogelijkheid, een uitgebreide plaat 

kennis eischt, terwijl ook persoonlijk verkeer met-selijke 

de verbruikers voor den stroomleverancier een eerste ver 

hij moet hun persoonlijk vertrouwen genieten,-eischte is ; 

daar zij hem hun allergrootste belangen toevertrouwen. 

Verder is de behoefte aan stroom in verschillende streken 

zoo verschillend, is de waarde daarvan zoo afhankelijk 

van de plaatselijke toestanden, eischt vooral bij de industrie 

het stroomaanbod aan eiken verbruiker van eenig belang 

een zoo aparte studie, dat deze aangelegenheid zeker niet 

onder een uniforme regeling kan worden gebracht, niet van 

1917 II 21 


308 DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 

een centraal punt uit bestuurd en geregeld. Hier onthoude 
de Staat zich van onmiddellijke inmenging. 

Zal de electrificatie van Nederland zich in de hierboven 
geschetste richting bewegen, dan is krachtige leiding noodzakelijk. 
Dat hierbij de medewerking van den Staat onontbeerlijk 
zal blijken, staat vast. Wat dit punt betreft ga ik in 
beginsel geheel mede met den heer Van IJsselsteyn, doch niet 
geheel met de wijze waarop hij zich die medewerking denkt, 
en nog minder met de reden, welke door hem voor hare 
noodzakelijkheid wordt aangegeven. Het zijn niet de kosten 
verbonden aan de hoogspanningslijn, welke de totstandkoming 
eener economische samenwerking tusschen de centrales 
in den weg staan. De heer Van IJsselsteyn berekent immers 
als voorbeeld, dat in Zuid-Holland alleen de centrales zich 
in de aliernaaste toekomst eene kapitaalsuitgave van f3.300.000 
voor nieuw aan te schaffen reservemachines kunnen besparen, 
door zich de uitgave van f 1.300.000 voor den aanleg 
van een hoogspanningsverbindingslijn te getroosten. Een 
dergelijke getallenverhouding is ook aan de exploitanten der 
centrales niet onbekend, en zeker heeft de ontwikkelings 

-

geschiedenis der electriciteitsvoorziening in ons land bewezen, 
dat hier niet wordt opgezien tegen goed gemotiveerde kapitaalsuitgaven. 
Waar met zekerheid kan worden aangenomen, 
dat de f 3.300.000 voor machine-uitbreiding in de naaste 
toekomst door de exploitanten zullen worden gevoteerd, 
spreekt het vanzelf dat de voor dit kapitaal in de plaats 
tredende belangrijk lagere som van 1.3 millioen gemakkelijk 
zou gevonden worden. Daarmede vervalt het motief, 
dat staatsinmenging noodzakelijk is om het noodige kapitaal 
te verstrekken. 

De moeilijkheid is echter niet van financieelen aard, doch 
betreft ingewikkelde problemen der bedrijfsregeling. Laat 
de Staat daarom het vraagstuk der electrificatie van Nederland 
met de vakkundigen, de mannen uit de praktijk, onder de 
oogen zien, om zich een duidelijk denkbeeld te vormen 
welke regeeringsmaatregelen een gezonden en doelmatigen 
ontwikkelingsgang kunnen verzekeren. Veel is in dit op



DE ELECTRIFICATIE VAN NEDERLAND. 309 

zicht van zijn hulp te wachten, allereerst het treffen van 
een wettelijke regeling, waarbij de belemmering wordt 
opgeheven welke het privaat-of het publiekrechtelijk bezit 
van of zeggenschap over wegen en grondgebied den aanleg 
van de verbindings-, voedings- en distributielijnen in den 
weg legt. 

Hier zij in herinnering gebracht het voorstel der staatscommissie-
Tydeman 1) vervat in haar verslag van 21 juli 
1911, waarbij wordt voorgesteld het door de regeering instellen 
van een ,,met technische kennis toegerust college van 
permanent karakter, een electriciteitsraad, waarin personen 
die in het electrotechnisch bedrijf werkzaam zijn zitting zullen 
nemen". Dit voorstel getuigt van juist inzicht en verdient 
nogmaals ernstig onder de aandacht te worden gebracht. 

De instelling eener commissie van vakkundige belanghebbenden, 
waarin ook de Staat zich doe vertegenwoordigen, 
waaraan hij leiding geve en door welke de voltooiing der 
electriciteitsvoorziening van Nederland worde voorbereid; 
onder welker bestuur de uitvoering der beraamde plannen 
worde ondernomen, en die ook daarna in stand blijve, de 
ontwikkeling in haar regelende hand houdend en het oppertoezicht 
uitoefenend: dat is de maatregel welke tot het doel 
zal leiden. 

W. LULOFS. 
i) Ingesteld bij koninklijk besluit van 15 April 1904, No. 23. 


HET INDIVIDUALISME VAN HET 
ENGELSCHE RECHT.') 


Welke is de verhouding van het individu tot den staat? 
Ziedaar het voornaamste probleem dat door de geweldige ontwrichting 
van half de beschaafde wereld is opgeworpen; het 
op te lossen is voor neutralen en oorlogvoerenden van even 
groot belang. Wat nu gebeurt bewijst dat de practische 
gevolgen dier verhouding zoo zeer de levensbelangen der 
gemeenschap raken dat het voortaan onmogelijk zal zijn, als 
tot nu toe zoo dikwijls gebeurde, ze te laten bepalen door de 
toevallige eischen der politiek van den dag. Iedere gemeenschap 
zal in breede trekken de beginselen hebben vast te 
stellen waarop haar politiek te dien aanzien voor de toekomst 
zal zijn gebaseerd. Die beginselen zullen zeer zeker niet voor 
elke gemeenschap dezelfde zijn: zij zullen moeten worden 
aangepast aan de economische omstandigheden, de maatschappelijke 
toestanden en het volkskarakter die iedere samenleving 
kenmerken. Het eenige wat denkers en schrijvers 
kunnen doen is te trachten een algemeen geldige waarde 
te geven aan de ideeën die bij hen opkomen door waarneming 
en overdenking. 

Veel verwarring heeft in vroeger tijd geheerscht doordat 

1) De Engelsche rechtsgeleerde die dit opstel voor De Gids schreef, 
vond in Dr. A. J. Barnouw te 's-Gravenhage een nauwkeurig vertaler 

(N. v. d. R.). 

HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 311 

geen onderscheid gemaakt werd tusschen twee opvattingen, 
die oorspronkelijk misschien niet uit elkander waren te houden, 
maar voor ieder helder denker in onzen tijd twee scherp 
gescheiden voorstellingen vertegenwoordigen. Deze opvattingen 
zijn reeds (en met opzet) in het bovenstaande uitgedrukt met 
de termen „staat" en » gemeenschap." In het gewone spreken 
worden die termen door elkaar gebruikt, een onachtzaamheid die 
zich heeft gewroken. In deze bladzijden zal de term „gemeenschap" 
gebruikt worden voor de groep menschelijke wezens 
die tezamen leven onder een gemeenschappelijk bestuur, 
hetzij oppermachtig of ondergeschikt, b. v. de bevolking van 
Nederland, of België, of Australië, of het Britsche Rijk. 
Juist doordat ze onderworpen zijn aan een gemeenschappelijk 
bestuur, hebben die volken gemeenschappelijke belangen en 
een gemeenschappelijk streven, en mogen daarom een ge 

genoemd worden. Het is natuurlijk wenschelijk-meenschap 
dat ze nog verscheidene andere gemeenschappelijke belangen 
hebben behalve hun onderworpenheid aan een gemeenschap pelijk 
bestuur, want hoe grooter het aantal hunner gezamenlijke 
belangen, des te grooter ook hun kans op eenheid en 
harmonie. Maar voor ons doel is het eenige vereischte dat zij 
een volk zijn onder een gemeenschappelijk bestuur. 

Den term „staat" daarentegen doen we het best te gebruiken 
voor de organisatie van het bestuur zelf, d. w. z. de instellingen 
waardoor het bestuur wordt uitgeoefend. Bij primitieve 
volken bestaan zulke instellingen zoo goed als niet; daar 
vindt men derhalve geen „staat". Wat zweem van bestuur 
er nog is, wordt uitgeoefend door het persoonlijk ingrijpen 
van den heerscher, geholpen door allerlei ceremoniëel en 
een beroep op het bijgeloof dat de vindingrijke verbeelding 
van een primitief ras kan uitdenken. Maar in iedere beschaafde 
gemeenschap vooral in zulke die een lange geschiedenis 
achter zich hebben ---wordt het bestuur uitgeoefend door 
middel van zorgvuldig ontworpen instellingen: parlementen, 
commissies, koningen, presidenten, raden, gerechtshoven, 
en dergelijke, waarmee het individu als volwassene bekend 
raakt, en waaraan hij gewoon is te gehoorzamen. Aan deze 
bestuursinstellingen, als één groot geheel beschouwd, is 
het raadzaam den naam van „staat" te geven, en aan de 
personen door wier arbeid ze werken, dien van staats



312 HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 

ambtenaars"; ofschoon erkend moet worden dat de laatste 
benaming niet volkomen overeenstemt met de praktijk, daar 
het, bij voorbeeld, niet gebruikelijk is leden der volksvertegenwoordiging 
„staatsambtenaren" te noemen. Maar het 
komt er dan ook op aan dat onderscheid gemaakt worde 
tusschen de instellingen die blijvend zijn en de ambtenaren 
door wier arbeid ze werken, en die, in meerdere of mindere 
mate, tijdelijk zijn. Op de instellingen alleen kan de term 
„staat" in eigenlijken zin worden toegepast; hoewel het een 
der gevaren is die in ieder politiek mechanisme schuilen, 
dat de ambtenaren die het in gang houden de neiging 
hebben zich zelf te beschouwen en ook door anderen wel 
beschouwd worden — als „de staat". 

Het is noodig, bij wijze van inleiding, op dit onderscheid, 
hoe academisch het ook schijnen moge, sterk den nadruk te 
leggen, daar anders misverstand ontstaat omtrent dat vaak 
vermelde, maar dikwijls verkeerd begrepen, kenmerk van 
het Engelsche leven: zijn individualisme ten aanzien van den 
staat. Als men het goed in het oog houdt zal veel, wat in 
de Engelsche instellingen op het eerste gezicht wonderlijk 
lijkt, volkomen duidelijk worden. 

Het Engelsche recht geeft een zeer getrouwe afspiegeling 
van den geest der Engelsche gemeenschap. Ofschoon het 
eeuwen lang is toegepast door staatsrechtbanken, ofschoon 
veel er van zijn ontstaan dankt aan opzettelijke besluiten 
der volksvertegenwoordiging, die, natuurlijk, een staats 

kan toch de kenner van zijn geschiedenis er een-orgaan is, 
tijd in weerspiegeld vinden toen de eenige wet waarmee de 
Engelschman bekend was de gebruiken waren van zijn 
naaste buren, het „volksrecht" van zijn kreits en zijn gouw, 
zooals het door de vroede mannen van de buurt in hun 
vergaderingen werd uitgelegd. De oorsprong van het gewoonterecht 
is een mysterie dat, hoezeer het ook tot onderzoek 
uitlokt, hier niet besproken kan worden. Ik kan 
volstaan met te zeggen dat gewoonterecht een spontaan 
groeisel is, in zoover als het niet van buiten af is opgelegd 
door een of andere autoriteit, maar ontstaan is door een 
onbewuste werking binnen de gemeenschap ('t zij klein of 
groot) die het aanvaardt. 

Toen in Engeland, na de Normandische verovering, een 


HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 313 

sterke centrale monarchie werd ingesteld, was het uit met 
dien gemoedelijken staat van zaken : 's Konings rechters deden 
op gezette tijden hun ronde door het land om grieven te 
herstellen, en brachten door hun werkzaamheid de rechts 

spoedig binnen den kring der staatsorganisatie.-bedeeling 
Indien deze rechters bij hun vonnissen zich altijd strikt 
gehouden hadden aan het ter plaatse geldende gewoonterecht, 
zou er nooit zoo iets als een Engelsch recht ontstaan zijn, maar 
alleen een groot aantal plaatselijke rechtsgebruiken waaraan de 
staat rechtskracht had gegeven. Maar als ambtenaars van een 
sterke centrale monarchie deden zij dit niet, althans niet in 
alle gevallen, maar schiepen op wat wijze is in bijzonderheden 
niet meer na te gaan — uit de verschillende plaatselijke 
gebruiken één „gemeen recht", dat veel heeft bijgedragen 
tot den groei van een sterk nationaal leven in 
Engeland, in een tijd (de dertiende eeuw) toen onder menig 
volk op het vasteland nog geen spoor van nationaal gevoel 
was te bekennen. 

Maar men zou zich van den arbeid dier koninklijke 
rechters een geheel verkeerde voorstelling maken, zoo men 
meende dat zij, bij het scheppen — of liever het bepalen 
van het gemeene recht, aan het land een vreemd recht 
oplegden, waaraan de Engelschen eenvoudig hadden te ge 

Integendeel: van de vroegste tijden af hebben-hoorzanien. 
die rechters zich er op beroemd dat zij geen nieuwe wet 
schiepen, maar slechts overoude gebruiken volgden; en al 
was hun aanspraak op die verdienste ongetwijfeld overdreven, 
het feit alleen reeds dat ze die maakten bewijst hoezeer zij 
er op uit waren de invoering van nieuwe rechtsregelen te 
vermijden. Doordat Engeland niet groot is en bevolkt was 
door kolonisten van onderling verwant type, waren de verschillen 
tusschen de onderscheidene plaatselijke gebruiken 
waarschijnlijk niet zoo heel sterk, en het was geen bovenmenschelijke 
taak er eenheid in te brengen. Bovendien wordt 
maar al te dikwijls vergeten dat zelfs nog op den huidigen 
dag plaatselijk gewoonterecht een belangrijk aandeel heeft in 
de Engelsche rechtsbedeeling. Een belangrijke vorm van 
grondeigendom wordt nog volkomen, of zoo goed als vol 

plaatse geldend heerlijk-komen, beheerscht door het ter 

gewoonterecht ; en als een contract geen uitsluitsel geeft 


314 HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 

over een punt dat valt onder een plaatselijk rechts-of han. 
delsgebruik, wordt dat gebruik, tenzij de onredelijkheid er 
van in het oog springt, geacht voor zoo'n geval te gelden. 

Daar komt nog iets bij : Ofschoon sedert de centralisatie 
der rechtspraak in de dertiende eeuw het oorspronkelijk 
„gemeen recht" aanzienlijk is uitgebreid door de wetgevende 
macht van het Parlement, moet men toch in het oog houden 
dat het Parlement een vertegenwoordigend lichaam is, dat, 
in de vijf eerste eeuwen van zijn bestaan, de vertegenwoordiging 
was niet slechts van gemeenten maar van gemeen 

ieder uit eigen aandrang gestadig aan bijdroegen-schappen, die 
tot den schat van gewoonterecht, en dat veel Parlementswetgeving, 
gedurende die lange periode, wordt erkend 
gegrond te zijn op petities waarbij werd aangedrongen op. 
tenuitvoerlegging van „de goede gebruiken van het koninkrijk". 
En al heeft, met het veldwinnen van het rationalisme 
in de achttiende en de negentiende eeuw, de Engelsche wetgeving 
ongetwijfeld een wetenschappelijker karakter aangenomen, 
vooral onder den invloed van Bentham, toch is her 
ideaal van een code, van een alomvattende en eenvormige 
verzameling scherpomschreven rechtsregels, zooals de rationalist 
zich dat voorstelt, nooit in Engeland tot werkelijkheid 
geworden, ja zelfs schijnt er, behalve onder een kleine groep 
hervormers, niet het minste verlangen naar zulk een ontwikkeling 
te bestaan. Moge al van tijd tot tijd kritiek geoefend 
worden op de kosten en de ingewikkeldheid van het Engelsche 
proces of op de tastbare inconsequenties in de Engelsche 
rechtsbepalingen, het groote publiek heeft er volle vrede mee 
te leven onder een rechtsstelsel waarvan het voelt dat het, 
voor een groot deel, zijn eigen maaksel is en een eenigszins 
vage weerspiegeling van het nationale ideaal: een sterk maar 
gematigd gezag waarin het zijn eenheid erkent, gepaard met 
een groote plaatselijke vrijheid in kleinigheden, die verscheidenheid 
toelaat. Het is die combinatie van orde en vrijheid 
die den vreemdeling zich verbaasd doet afvragen hoe de 
Engelschman twee schijnbaar zoo tegenstrijdige begrippen 
weet te rijmen. 

Daar is nog een andere trek in den Engelschman die den 
vreemdeling opvalt: zijn diepe eerbied voor de wet, gepaard 
gaande met uitingen van bitteren wrevel bij de geringste 


HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 315 

machtsoverschrijding van den kant van het uitvoerend gezag. 
Maar een terugblik in de geschiedenis zal ook van dezen 
karaktertrek het raadselachtige helpen oplossen. In verscheidene 
landen is de wet het zinnebeeld van het gezag, en het 
verzet tegen haar is synoniem met verzet tegen het gezag. 
Maar voor den Engelschman is dat niet hetzelfde. Hij ziet 
in de wet niet zoozeer het symbool van het gezag als de 
uitdrukking van zijn vrijheidsbegrip. Hij heeft ze zelf gemaakt,. 
zij is hem het middel waarmee hij zijn levensidealen verwezenlijkt. 
Niet in Engeland alleen, maar ook in koloniën door 
Engelsche landverhuizers gesticht, wordt de wetsverkrachter 
niet als een held, maar als een lastpost beschouwd, en indien 
hij een staatsambtenaar is, als een bijzonder gevaarlijke 
lastpost. Het is een van de eigenaardigste trekken van den 
Engelschen burgeroorlog in de zeventiende eeuw dat de-
Parlementspartij, die der zoogenaamde ,rebellen", hardnekkig, 
en terecht, volhield dat juist zij het was die de wet handhaafde, 
tegen een koning die ze schond; en die heldhaftige worsteling, 
hoewel in schijn geëindigd met een overwinning der kroon,. 
heeft geleid tot de erkenning van wel het opvallendste kenmerk 
van het Engelsch bestuur: de „regel der wet". Volgens 
dien regel kan geen staatsambtenaar, beschuldigd van wetbreuk 
ten nadeele van een privaat persoon, zich verdedigen opeenigen 
grond, zelfs niet met de verontschuldiging dat hij 
handelde op bevel des konings. Het beroep op de anibtsbevoegdheid, 
zoo gewoon in buitenlandsche gerechtshoven, kan 
in Engeland niet gelden als verweer in een actie door een 
Britsch onderdaan ingesteld tegen een staatsambtenaar. En 
zoo'n actie wordt niet gebracht voor een administratief ge 

d. i. een hof onder de controle der uitvoerende-rechtshof, 
macht, maar voor een gewoon civiel hof onder voorzitterschap 
van een rechter, wiens positie volkomen onafhankelijk is van 
de gunst der regeering, en dat verder bestaat uit een jury 
van ambtelooze burgers, wier sympathieën altijd op de hand 
zijn van den privaten persoon in diens geding tegen den staatsambtenaar. 
De historische verklaring van dezen gewichtigen 
regel, die voor het Engelsche recht zóó zeer kenmerkend is 
dat hij geldt als een eigenaardigheid van die landen waar dat. 
recht is overgenomen, wordt hierin gezocht dat in Engeland 
de rechterlijke macht een krachtige organisatie was geworden. 

316 HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 

vóór een sterke uitvoerende macht zich had ontwikkeld. 
Maar de regel typeert zoo treffend het Engelsche karakter 
dat het sterk betwijfeld mag worden of de historische ver 
niet zelf een gevolg is der psychologische.-klaring 

Wel de zonderlingste eigenaardigheid van het Engelsche 
rechtsstelsel is de geringe dunk dien het heeft van zijn eigen 
machtssfeer. De tijden zijn verre toen de hoven van den 
koning er slechts waren om kwaad te berechten waarvan 
geen herstel was te krijgen in de plaatselijke rechtbanken der 
zelf besturende gemeenten. Maar nog vrij kort geleden plachten 
de gewone Engelsche rechtbanken, behalve waar het 
handelsrekeningen gold, geen overdracht te erkennen van 
een „chose in action", d. i. een vordering van een burger 
tegen een anderen die alleen door een rechterlijke uitspraak 
kan worden toegewezen. De staat zelf moedigde het beroep 
op zijn rechtbanken niet aan waar het vorderingen gald die 
gekocht waren van den oorspronkelijken eischer; en ofschoon 
,deze strenge regel nu zoo goed als verdwenen is, daar hij 
bij de eischen van het moderne leven niet was vol te houden, 
is het toch nog een regel in het Engelsche recht dat een 
burger die tracht een proces, door of tegen een ander ingesteld, 
te steunen of „door te zetten" uit andere beweegredenen 
dan het algemeen belang of menschlievenheid, zich schuldig 
maakt aan een civiel, ja zelfs een crimineel, vergrijp. Vroegere 
strafbepalingen tegen „litigieusen" of „processtokers" 
zijn nu zoo goed als in onbruik; maar tot op den huidigen 
dag hebben 's konings rechters een slechten dunk van een 
partij die naar hun meening haar actie al te ver doordrijft. 

,,Deze actie had nooit moeten ingesteld worden" is een uit 
niet zelden vernomen wordt uit rechterlijken mond.-spraak die 

In nauw verband met deze gereserveerde houding staat 
het strenge en scherpe onderscheid dat het Engelsche recht 
maakt tusschen wettelijke en zedelijke verplichting. Wat ook 
de oorsprong moge zijn van dat gewichtige onderdeel van 
het Engelsche recht dat bekend staat als „Equity", zeker is 
dat het tegenwoordig even vast berust op wetgeving en 
precedent als het oude „gemeene recht". Even vast, ik herhaal 
het met nadruk ; want, trots de ietwat misleidende 
ontkenning van Engelsche rechters, is er geen twijfel aan 
dat het proces der verwerking van zedelijkheid tot recht, 


HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 3[7 

langzaam maar zeker, in alle vertakkingen van het Engelsche 
recht zijn gang gaat. Maar aarzelend wordt het voltrokken; 
en de grenslijn tusschen wettelijke verplichting, die van 
staatswege onder strafbedreiging wordt opgelegd, en zede 

verplichting, die aan de sanctie der publieke opinie-lijke 
wordt overgelaten, wordt wel van tijd tot tijd een weinig 
vooruit gebracht, maar laat toch altijd groote speelruimte 
open voor de werking van zuiver zedelijke middelen tot herstel. 

Het zou niet moeilijk vallen talrijke voorbeelden dezer 
waarheid bij te brengen. Neem het beginsel van het zoogenaamde 
„bergloon", belooning voor het redden van leven 
of eigendom. Behalve in gedingen op scheepvaartgebied, 
waarin het uit het buitenland is binnengedrongen, wordt dit 
beginsel bij de Engelsche wet niet erkend, hoewel het op 
ruime schaal in het Engelsche leven in praktijk wordt gebracht. 
Een arme drommel die een kostbaar iets, dat een 
rijkaard verloren heeft, vindt en teruggeeft aan den eigenaar, 
ten koste misschien van eigen tijd, kan volgens de wet geen 
aanspraak op eenige belooning laten gelden, zelfs niet als hij 
zijn leven er bij gewaagd heeft. Hetzelfde geldt ten aanzien 
van stellige verplichtingen. Een man die een kind ziet ver 

ofschoon hij het redden kon zonder eenig gevaar-drinken, 
of tijdverlies, is wettelijk volstrekt niet straf baar. Het is 
niet de bedoeling dezen staat van zaken hier te verdedigen; 
beide gevallen zijn alleen vermeld ter illustratie van de 
houding der Engelsche rechtspraak. Maar den schrijver zij 
het als Engelschman vergund te verklaren dat, in weerwil 
dezer opvallende leemte in het Engelsche recht, de bereidheid 
tot vrijwilligen bijstand, al is het met groot gevaar voor eigen 
leven, in Engeland niet aanmerkelijk te kort schiet bij die 
in andere landen, en dat de ongeorganiseerde openbare mee 

soms met beter gevolg dan gerechtshoven het vermogen,-ning 
weet te waken over de publieke zeden. 

Geen krasser voorbeeld van dit beperkte zeggenschap der 
rechterlijke macht dan in de Engelsche bepalingen omtrent 
de uiterste wilsbeschikking. Het is voldoende bekend dat 
het rechtsstelsel van bijna alle beschaafde volken, behalve 
het Engelsche en de daaraan ontleende stelsels, voorzieningen 
bevat die het een ouder onmogelijk maken zonder geldige 
reden zijn kinderen te onterven of zijn echtgenoot uit te 


318 HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 

sluiten van alle aandeel in zijn eigendom. De Engelsche wet 
kent die vrijheidsbeperking niet. Een rijkaard mag zijn heele 
fortuin tot den laatsten stuiver vermaken aan een balletdanseres 
of een genootschap voor de verbreiding van absurde 
godsdienstige leerstellingen, en zijn brave vrouw en oppassende: 
kinderen straatarm achterlaten. Weliswaar wordt in die 
standen die gedurende twee of drie geslachten in goeden: 
doen hebben geleefd deze vrijheid beperkt niet volkomen 
opgeheven -- door de gewoonte in het huwelijkscontract 
daartegen voorzieningen rte treffen; maar onder de 
duizenden rijke Engelschen die in de kracht van hun leven. 
of nog later hun rijkdom hebben vergaard, heerscht die 
vrijheid nog ongebreideld, en de jongste wetgeving, zooals 
de bepalingen die aan gehuwde vrouwen de vrije beschikking 
geven over haar eigendom, strekt zelfs tot vergrooting 
dier vrijheid. Het gering aantal wettelijke voorschriften ter 
regeling van de verhouding tusschen ouders en kinderen 
gedurende hun leven is slechts een ander voorbeeld van 
hetzelfde beginsel, en de beperkte draagwijdte der Engelsche 
wet op de voogdij is altijd weer een bron van verbazing 
voor buitenlandsche rechtsgeleerden. Weliswaar worden de 
gebreken dezer wet grootendeels opgewogen door de zoogenaamde 
„settlement trusts" die, volgens de Engelsche wet, 
even goed als bij huwelijksche voorwaarden bij uiterste wilsbeschikking 
mogen gevormd worden, een recht waarvan 
dan ook een druk en ruim gebruik wordt gemaakt; maar 
het spreekt van zelf dat zulke louter particuliere overeenkomsten, 
waarbij alleen de ouder alles te zeggen heeft, van 
een wettelijk standpunt geen vergoeding bieden voor het gemis 
van vaste wetsbepalingen. De Engelschman kan daartegen 
slechts aanvoeren dat in Engeland de familieband en de 
ouderplicht even sterk en diep gevoeld worden als overal 
elders. 

Als we, van den inhoud der wet, onze aandacht richten 
op de methoden waarnaar ze wordt toegepast, zal diezelfde 
onthouding van staatswege ons opvallen. Het is niet zoo 
heel makkelijk dit hier met voorbeelden toe te lichten zonder 
ons te verdiepen in allerlei technische bijzonderhede 
die den leek slechts zouden vervelen. Maar er is een o 

-

beeld dat te typeerend is om onbesproken te blijven. 


HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT, 319 

Het wezenlijke onderscheid tusschen civiel en crimineel proces 
is natuurlijk hierin gelegen dat het eerste gevoerd wordt 
door de verongelijkte partij tot herstel van eigen grieven, 
terwijl het tweede gevoerd wordt door den staat tot bestraffing 
van overtreders. In theorie liggen de beginselen der twee 
wijzen van rechtsvordering even ver uiteen als de polen. 
Het civiele proces is een twistgeding, dat wil zeggen: een 
strijd tusschen twee burgers, onder gelijke voorwaarden, 
waarbij de rechter optreedt als onpartijdig arbiter. Het 
crimineele proces is een onderzoek dat de staat instelt in 
het belang der gemeenschap, waarbij de verongelijkte partij 
slechts optreedt als een voornaam maar niet onontbeerlijk 
getuige. Naar Engelsch recht heeft de verongelijkte partij 
niet alleen geen geldelijk belang, behalve in geval van berooving, 
bij de bestraffing van den schuldige (er bestaat 
geen civiele partij in het Engelsche strafproces), maar tot 
voor kort moest hij ook in het strafgeding vrijwel op eigen 
kosten optreden en zich de moeite getroosten het noodige 
bewijsmateriaal te leveren, behalve wanneer het een zoo 
.zwaar misdrijf gold dat de politie het noodig vond zich er 
nee te bemoeien. Als hij succes had moest hij er nog de 
onkosten van een civiele actie voor over hebben om de 
hem toegebrachte schade vergoed te krijgen; en slaagde hij 
-daarin niet, dan liep hij het niet denkbeeldig gevaar eener 
actie van de zijde van den beschuldigde wegens „boosaardige 

aanklacht." 

Het is licht te begrijpen dat, onder die omstandigheden, een 
zeven-en-dertig jaar geleden de behoefte gevoeld werd aan 
de instelling van een nieuw justitieel orgaan, dat van den 
„Director of Public Prosecutions", die belast werd met het 
werk dat de staat, minstens driehonderd jaar lang, verondersteld 
was te doen, maar in werkelijkheid grootendeels had 
overgelaten aan het particulier initiatief, want anders had men 
moeten voortgaan met beruchte misdadigers ongestraft te 
laten loopen, omdat hun slachtoffers weigerden hen aan te 
klagen. 

Het is minder eenvoudig uit te leggen hoe de vertakkingen 
der Engelsche wet, die ongetwijfeld in talrijker en fijner 
bepalingen gesplitst zijn dan de overeenkomstige vertakkingen 
van wetstelsels op het vasteland, in werkelijkheid er meer 


320 HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 

op berekend zijn het persoonlijk initiatief aan te moedigen 

dan te bedwingen. Men zou zoo zeggen: hoe meer wetten,.

des te minder vrijheid. Maar de verklaring ligt hierin dat de 

Engelsche wet niet zoozeer den wil van het gezag als wel de 

spontane verlangens der gemeenschap tot uitdrukking brengt. 

Geen voorbeeld levert een treffender bewijs voor deze 
stelling dan de Engelsche wet op het contract, die den burger 
dwingt vrijwillig aangegane verplichtingen na te komen. De 
Engelsche wet gaat in haar bepalingen over dit onderwerp 
oneindig veel verder dan de meeste stelsels van het vasteland. 
De geschiedenis van de wet op het contract is, in 
groote trekken, tot op zekere hoogte dezelfde in alle beschaaf 
de landen. Stap voor stap heeft de staat zijn bescherming 
uitgebreid over de eene soort contractueele verbintenis 
na de andere. In de vroegste tijden werd gewoonlijk wette 

bescherming verleend aan iedere overeenkomst die-lijke 
getroffen was volgens een vast ceremonieel, dat geacht werd 
de sanctie van Kerk of staat nee te brengen. Naar mate 
het geloof in ceremoniën afnam kwam de neiging op niet in 
den vorm het wezenlijke van een contract te zien, maar den 
nadruk te leggen op de „reden", het motief der contracteerende 
partijen. Zoo zijn de wetgevers er toe gekomen bindende 
kracht toe te kennen aan koop-en huurcontracten, aan 
vennootschappen en dergelijke. Maar het zal wel alleen de 
Engelsche wet zijn die zoo ver gaat van alle contracten bindend 
te maken die voldoen aan een hoogsteenvoudige voorwaarde, 
onder dit voorbehoud, natuurlijk, dat zij geen verwerpelijk 
of onredelijk doel beoogen. Die voorwaarde, waaraan de 
Engelsche wet hun geldigheid toetst, is de eisch van weder 

billijker en ruimer is er wel geen te steilen.-keerigheid, en 
Indien A belooft een zekere handeling te doen of na te 
laten in ruil voor een zelfde belofte van B's kant, vraagt 
de Engelsche wet noch naar de beweegredenen der beide 
partijen, noch naar den aard van zulk een overeenkomst. 
Het is voldoende dat de beide betrokkenen door hun wederzijdsche 
verbintenis hebben blijk gegeven van hun bedoeling 
een contract op zakelijken grondslag aan te gaan, en 
dat contract verkrijgt aldus rechtsgeldigheid. 

Het ligt voor de hand dat deze ruime opvatting, wel verre 
van het persoonlijk initiatief den kop in te drukken of althans 


HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 321 

aan banden te leggen, het juist in hooge mate aanmoedigt. 
Het vormt de lijnrechte tegenstelling van het systeem dat 
den ondernemingsgeest van het individu langs voorgeschreven 
paden dwingt. Het komt tegenwoordig weliswaar voor dat 
contracten als onwettig verboden of althans niet rechtsgeldig 
verklaard worden, omdat zij een zeker doel beoogen dat 
men een eeuw geleden volkomen in den haak of zelfs verdienstelijk 
zou hebben gevonden, maar toch is het beginsel 
van de contractsvrijheid nog steeds een heilig huisje in het 
Engelsche recht, waarover de hoven zoo angstvallig waken 
dat ze aan een contract waarvan de strekking is die vrijheid 
te beperken juist op dien grond rechtsgeldigheid zullen 
onthouden. 

Eenzelfde kritiek is van toepassing op dien tak der Engelsche 
wet die bekend staat onder den naam van ,,Law of 
Torts". Daaronder vallen al die vergrijpen (contractbreuk 
uitgezonderd) die slechts op klacht der verongelijkte partij 
tot een civiel geding kunnen leiden. Aanranding, laster, bedrog 
in zaken, betreding van verboden terrein, zijn de meest 
gewone voorbeelden. Hier gaat de Engelsche wet in veel 
meer bijzonderheden dan de codes van de meeste Europeesche 
landen, maar het effect is juist het tegengestelde van wat men 
zou mogen verwachten. De meeste wetboeken van het vasteland 
bevatten de algemeene bepaling dat van iedere inbreuk 
op de wet of de goede zeden waardoor een persoon komt 
schade te lijden een rechtszaak kan worden gemaakt. De 
staatsambtenaar, de rechter, heeft het in die landen derhalve 
in zijn macht iedere handeling te straffen of te beletten die 
geacht wordt te zijn contra bonos mores. Maar in Engeland 
moet de verongelijkte partij eerst het bewijs leveren dat het 
vergrijp waarover hij klaagt wel degelijk omschreven staat 
op de niet heel uitvoerige lijst der zoogenaamde torts", daar 
anders zijn actie geen kans van slagen heeft. Een merkwaardig 
geval van dien aard heeft zich eenige jaren geleden voorgedaan. 
Iemand die pas was komen wonen in een buitenwijk 
van een groote stad had aan zijn huis een naam gegeven 
waaronder een ander huis in de buurt al lang bekend stond. 
Dat gaf natuurlijk grooten last voor den bewoner van het 
naburige huis, die dan ook een vordering instelde tot verwijdering 
van den bewusten naam van het huis van den 


322 HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 

nieuwkomer. De klager had heel veel kans de zaak te 
winnen, dank zij de bijzondere bewoordingen van een pas 
in werking getreden wet. En toch verloor hij ze, omdat de 
aangeklaagde geen bij de wet erkend „tort" gepleegd had, 
al had hij misschien, gesteld dat de feiten waren als beweerd 
werd, zich schuldig gemaakt aan een vergrijp contra bonos 
mores. 

Het is niet heel waarschijnlijk dat de Engelschman, in dit 
hardnekkig verzet tegen de uitoefening van gezag, zich bewust 
.zou hebben laten leiden door een bepaalde theorie omtrent 
het wezen van den staat. Meer in praktijk dan door bespie 

heeft Engeland de staatswetenschap verrijkt. Te geener-geling 
.tijd, behalve in het korte tusschenspel van den burgeroorlog, 
is de Britsche constitutie belichaamd in eenig gezaghebbend 
document, en verscheidene van de voornaamste regelen dier 
constitutie zijn tot stand gekomen door de actie van 
enkelingen in de gerechtshoven. In die gedingen heeft de 
Engelschman zelden zich beroepen op grondbeginsels, ja 
niet eens op utiliteits-redenen. Hij volstond met te betoogen 
dat er geen precedent te vinden was voor de uitoefening 
van het gezag waartegen hij opkwam, of wel dat er precedenten 
waren die zijn aanspraak op het recht dat hij voorstond 
wettigden. Zelfs wanneer een vertegenwoordigend 
lichaam der gansche gemeenschap de handhaving eischte van 
een constitutioneel recht, zooals in de „Petition of Right" 
in 1628 aangeboden aan Karel I, of in de „Bill of Rights" 
in 1689 door Willem III aanvaard, werd dit recht scherp en 
duidelijk gedefinieerd, en niet in algemeene termen vervat 
als een staatswetenschappelijk grondbeginsel. Zoo wordt in 
,de „Petition of Right" beweerd: niet dat „vrijheid het onaan,
tastbaar recht is van iederen burger", maar „dat geen vrij 
man, op eenigerlei wijze als boven beschreven, gevangen of 
vastgehouden mag worden". In de „Bill of Rights" wordt 
vastgesteld: niet dat „alle uitoefening van militair gezag een 
.schending is der persoonlijke vrijheid," maar dat „het aanwerven 
en op de been houden van een staand leger binnen 
de grenzen van het koninkrijk, in tijd van vrede, in strijd 
is met de wet, tenzij het geschiede met toestemming van 
het Parlement." 

Bij iederen stap in de ontwikkeling der Engelsche con



HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 323 

stitutie doet die zin voor het practische en bijzondere zich 
gelden, met één opvallende uitzondering. Het was in de

-

kritieke dagen toen Jacobus II zijn troon eigenlijk al had 
opgegeven, maar zijn opvolger nog niet officieel verkozen 
was. Alle gematigde politici zagen waarschijnlijk wel in dat 
Willem van Oranje alleen in aanmerking kon komen. Maar 
de groote moeilijkheid was een theoretische rechtvaardiging 
te vinden voor een voorstel dat zonder twijfel menig eer 

tegen de borst zou stuiten en, als het bepleit-zaam burger 
werd op ondoordachte gronden, tot een burgeroorlog zou 
kunnen leiden, In die crisis verklaarden de vertegenwoordigers 
der natie in het Lagerhuis, dat koning Jacobus het 
oorspronkelijk contract tusschen Koning en Volk had ver 

en dat de troon (om die en nog andere bepaalde-bioken, 
redenen) was opengevallen. De theorie van het ,,00rspronkelijk 
contract," waarnaar de oorsprong der samenleving 
zou te vinden zijn in een overeenkomst tusschen bestuurders 
en bestuurden, was natuurlijk niet op werkelijkheid gegrond; 
maar ze gaf, in bruikbaren vorm, uitdrukking aan het diepgeworteld 
instinct van de voortvarendsten onder de Engelsche 
politici dier dagen, die ongetwijfeld Jacobus II uit het 
koninkrijk verdreven en Willem III verzocht hadden hem 
op te volgen. Bovendien, de mannen die Jacobus' vader 
hadden afgezet en terechtgesteld waren volstrekt niet van 
plan Jacobus' troon aan Willem te schenken dan op voorwaarden 
die, schoon niet in vorm, toch in wezen neerkwamen 
op „een contract tusschen koning en volk." Zoo 
kwam de theorie van een „oorspronkelijk contract" treffend 
overeen met de geestesgesteldheid en de omstandigheden 
van het oogenblik, en zelfs nu nog, sinds de moderne ge 

haar onhoudbaarheid bewezen heeft, blijft-schiedvorsching 
ze voor de groote meerderheid van het Engelsche volk de 
zuiverste uitdrukking van zijn gangbare denkbeelden aan gaande 
den staat. 

Maar als dat waar is kan de theorie van het oorspronkelijk 
contract ons althans aan een verklaring helpen van 
de opvatting van den Engelschman omtrent den staat en zijn 
eigen verhouding tot den staat. En hoewel het moeilijk 
is een theorie te formuleeren die nooit tot een vasten vorm 
.herleid is, die, schoon zoogenaamd historisch, den toets van het 

1917 II. 22 


324 HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 

historisch onderzoek niet kan doorstaan, die zelfs, in de 
handen van verschillende uitleggers, tot lijnrecht tegenovergestelde 
conclusies leidt voor de praktijk, kan men zeggen 
dat zij een sterk ontwikkeld individualisme verraadt in wie 
haar aanhangen, een geest die volslagen vreemd is aan de 
opvatting die in den staat een abstracte, alomvattende almacht 
ziet, waartegenover het individu hulpeloos is. Een contract 
kan alleen worden aangegaan met een persoon. Het is niet 
bestaanbaar zonder een vrije wilsbeschikking aan beide kanten. 
Zijn verplichtingen (naar de Engelsche opvatting althans) 
zijn wederkeerig: als de eene partij ze niet nakomt, is de 
andere er niet langer door gebonden. Het is niet zonder 
beteekenis dat de Engelschen, in weerwil van hun liefde tot 
de vrijheid, zoo hardnekkig hebben vastgehouden aan de 
idee van het koningschap, zelfs in hun meest democratische 
bevliegingen. Een monarch is een individu; hij is zeer zeker 
nog iets meer dan dat, maar een individu in de allereerste 
plaats; en de Engelschen hebben het altijd veel gemakkelijker 
gevonden met een individu te doen te hebben, dien 
ze kunnen begrijpen, dan met een abstractie als een republiek 
of zelfs een „staat". Het valt iedereen op hoe zelden het 
woord „staat" voorkomt in het Engelsehe publieke recht; 
en men kan zeggen dat daaruit een armoede blijkt aan 
verbeeldingskracht, een onvermogen van den Engelschen 
geest om abstracties te bevatten. Er is misschien waarheid 
in die bewering; maar de gevolgtrekking behoeft niet juist 
te zijn. 

Want tegenover de somtijds geuite bewering dat de 
Engelschman, door gebrek aan politieke verbeeldingskracht,. 
te kort schiet in vaderlandsliefde, gemeenschapszin, en breedte 
van blik, mag de Engelschman wijzen op zekere feiten 
die, op het eerste gezicht tenminste, het blijkbaar moeilijk 
maken die bewering te aanvaarden. Nemen we een concreet 
en voor de hand liggend voorbeeld: het is moeilijk te verklaren 
hoe een natie die geen vaderlandsliefde zou kennen dat merkwaardige 
staatsgebouw, het Britsche Rijk, kon hebben opgericht, 
laat staan het meer dan een eeuw lang in stand gehouden. 
Men zal toch moeten toegeven dat dit rijk, beoordeeld hetzij 
naar zijn geographische uitgestrektheid, hetzij naar zijn verscheidenheid, 
hetzij naar zijn bevolking, het grootste politieke 


HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 325 

menschenwerk is der moderne geschiedenis, en, beoordeeld 
naar die drie criteria gezamenlijk, tart het alle vergelijking. En 
toch is dit rijk, trots bitteren naijver, gesticht en gehandhaafd 
door een volk, of beter, door een kleine groep yan verwante 
volken,waarvan de overgroote meerderheid door en door 
individualistisch gezind was. En ofschoon Groot-Brittannië op 
het gebied van letterkunde, wetenschap, schilderkunst, architectuur 
en beeldhouwkunst minder groote dingen heeft ver 

dan op dat der staatswetenschap, het heeft in die-richt 
alle toch uitgeblonken. Dat is zoo vreemd niet, doch 
men zou verwacht hebben dat juist op het terrein der 
staatswetenschap een verregaand individualisme noodlottig 
zou gebleken zijn. 

Is dit raadsel niet op te lossen ? Vraag het den eersten den 
besten Engelschman, en hij zal u ongetwijfeld zeggen dat 
persoonlijke ondernemingsgeest blijkbaar meer vermag dan 
collectieve actie. Schoon een trouw onderdaan der kroon en 
niet bezield met vijandige gevoelens tegen de ambtenaren 
die het staatsgezag uitoefenen, is hij toch volstrekt niet van 
zins de zienswijze te aanvaarden dat, bij een geschil, de 
regeeringsanibtenaar gelijk heeft en de ambtelooze burger 
ongelijk. Hij is, van ouder tot ouder, gewoon geweest in het 
openbaar en ronduit kritiek te oefenen op iedere handeling 
van het staatslichaam, en hij heeft een uitvoerig systeem van 
staatsadministratie uitgedacht waardoor hij die kritiek kan 
uitbrengen zonder de minste smet te werpen op het karakter 
of de wijsheid van den monarch zelf, het hoofd van den staat. 
De werking van dat systeem is veel te ingewikkeld om te 
worden besproken aan het slot van een artikel over een ander 
onderwerp, maar dit weinige volsta, dat het geheel en al 
berust op een standvastige erkenning van het feit dat 
zelfs de heiligste overtuigingen moeten wijken voor het welzijn 
der gemeenschap. Zulk een systeem kon nooit tot praktijk 
zijn verheven door een natie wier leden weigerden individueele 
aan publieke belangen te onderwerpen. 

Inderdaad, dit is het wezen van het Engelsche individualisme: 
alvorens te bukken voor het gezag moet de Engelschman de 
overtuiging hebben dat de aanspraak op uitoefening van dat 
gezag op goede gronden berust. En om hem die overtuiging 
bij te brengen is het niet voldoende dat men hem aankomt 


326 HET INDIVIDUALISME VAN HET ENGELSCHE RECHT. 

met een alomvattende leer van de soevereiniteit van den staat. 
De theorie van de soevereiniteit van den staat houdt hij 
voor een verzinsel van rechtsgeleerden, op zich zelf een heel 
nuttig iets, maar van luttel belang voor de praktijk van het 
leven. In de praktijk toch volgt de Engelschman zijn twee 
voornaamste gidsen: precedent en gezond verstand, ,,common 
sense" zooals hij het liefst noemt. Eisch van hem gehoorzaamheid 
op grond dier abstractie, de suprematie van den 
staat, en hij zal werkeloos blijven of zich verzetten. In 
vroeger dagen heeft hij liever tot der dood gevochten dan 
te bukken voor . zulk een eisch. Bewijs hem dat de vordering 
een rechtsgrond vindt in een precedent, en hij zal zich laten 
gezeggen, zij het ook met tegenzin. Heb het geduld hem met 
klem van redenen te overtuigen dat ze gegrond is op het 
wel der gemeenschap, of, nog ruimer, op het wel der menschheid, 
en geen offer zal hem te groot zijn, al ware het zijn 
fortuin, ja zijn leven. Want het individualisme van den 
Engelschman is niet dat van den zelfzuchtige die eigen belangen 
stelt boven die van zijn medemensch. Het is inderdaad, al 
mag hij zelf zich daarvan niet bewust zijn, een uitdrukking 
van zijn diepgeworteld geloof in de hooge waardij der 
menschelijke natuur, die voor overreding vatbaar is, maar 
niet behandeld mag worden als ware ze ziellooze klei. En 
het valt nog te bewijzen dat deze opvatting minder bevorderlijk 
is aan de verwezenlijking der hoogste menschelijke 
idealen, dan die eener blinde, onberedeneerde onderwerping 
aan menschelijk gezag. 

EDWARD JENKS. 

9 Old Square, Lincoln's Inn, Londen. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

(slot). 

V. 1824•----1863. 
Bij de oprichting in 1824 van de Nederlandsche Handel-
Maatschappij werd het oog van den aanvang af op Canton 
gericht. Artikel 88 bepaalde: „De Directie zal zich aan 
„den koning kunnen wenden om te verzoeken dat de Maat„
schappij worde voorzien van brieven van inschrijving, zoo 
„bij de koloniale besturen en diplomatieke agenten van het 
„rijk als bij de consulaten en met name ook dat te Canton 
„in China", en artikel 62 luidde: „Het agentschap te Can„
ton zal een uitzondering kunnen maken op de algemeene 
„bepalingen, in deze artikelen van overeenkomst omtrent de 
,agenten vastgesteld 1)". Gebruik moest gemaakt worden 
van onze aloude vestiging ter plaatse, thee naar Holland 
gebracht en buitendien van daar de verzending hervat van 

„zekere wollen stoffen, onder den naam van polemieten 

„bekend, en gewild in China 2)"; het was een Leidsch artikel, 
dat nog in mijn jeugd naam had in China. 

Reeds betrekkelijk spoedig sloeg de directie de hand aan 
het werk door rapporten uit te lokken, gegrond op plaatselijk 
onderzoek. In 1826 werd hieraan gevolg gegeven, eerst door 
den Belg J. van Caneghem 3), die zich richtte tot „Messieurs 
Jes Membres de la factorerie de la Société de Commerce des 
„Pays-Bas à Batavia 4)", en daarna door den supercarga 

1) E. de Waal, Ned.-Indië in de Staten-Generaal sedert 1814, I, Den Haag 
1860, blz. 118. 

2) Hogendorp's Bijdragen, blz. 142. 

$) In volgende stukken komt hij ook wel voor als S. van Caneghem. 

4) Zijn rapport is gedagteekend: Batavia 26 Mei 1826. 


328 ONZE VADEREN IN CHINA. 

G. N. Stulen 1). De instelling der „Co-hong", hiervoren 
reeds besproken -o) en dagteekenende van 1720, bevonden zij 
nog steeds van kracht, thans echter bestaande uit „9 koop,
lieden, geheeten Hongisten. Zij zijn door den opperste 
„magt aangesteld, drijven den handel bijna uitsluitend" en 
zijn verantwoordelijk voor de naleving van de Chineesche 
voorschriften door de vreemde kooplieden. Nog steeds 
komen de schepen op tot het eiland-Whampoa en worden 
door hen „gesecureerd". De ladingen worden aan hen 
verkocht en van hen koopt men ook het groote uitvoerartikel, 
de thee; want inkoop bij particuliere Chineezen, 
hoewel geoorloofd, biedt onvoldoenden waarborg. Aangezien 
China alleen over Canton uitvoer toestaat gaat dus zoo 
goed als de geheele theehandel van het rijk door hun han 
-den. „Les armateurs américains sont depuis quelques années 
„pour ainsi dire les seuls qui ont iniporté les thés et autres 
„productions de la Chine dans nos ports." Daarom nmoge 
de Maatschappij jaarlijks 4 a 5 groote schepen sturen met 
voor $ 250.000.— aan waren en 3 maal zooveel aan zilveren 
piasters om dus voor een millioen dollars thee te koopen. 
Maar verstandiger nog zou het zijn om in plaats van al 
dat zilvergeld opium te zenden, te Calcutta te koopen van de 
Britsche Oost-Indische Compagnie. Tegenwoordig verbruikt 
China maandelijks een duizendtal kisten van twee picols 8), 
zijnde een waarde van $ 12.000.000.— of f 30.000.000.— 
per jaar, welke op het voor Canton gelegen eilandje Lintin 
worden opgeborgen in goede schepen; deze dienen als pakhuizen. 
De opium wordt verkocht aan boord van die 
schepen aan Chineezen, die de waar binnensmokkelen; 
want de invoer is verboden, doch levert groote winsten, 
zoowel aan de Europeesche invoerders als aan de Chineesche 
koopers, die bij de slijting 6 maal zooveel weten te 
bedingen als zij betaalden. Haast alle opium komt uit Bengalen, 
waar de aanplant door de Britsche Oost-Indische 
Compagnie is gemonopoliseerd ; zij verkoopt het in veiling 

1) Zijn rapport teekende hij te Canton 15 November 1826. Ik dank 
de kennisneming van deze en de hierna aan te halen stukken van deze 
maatschappij aan de welwillendheid van haar directie. 

2) Blz. 517. 

3) 1 picot = 61 3 f 4 Kilo. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

te Calcutta en ook te Bombay, en vandaar wordt het hier 
aangevoerd door Engelsche particuliere schepen, ook wel 
door Amerikaansche en verder door Portugeezen uit Macao. 
De Maatschappij bestede tot 2100 roepijen per kist, de 
roepij 1) gerekend op 2 sh. 2 pence. Zij behoeft niet beangst 
te zijn, want de Chineesche koopers halen de kisten af van 
de berging-schepen te Lintin. 

Zietdaar den grootsten smokkelhandel op het tapijt gebracht, 
dien de wereld ooit gekend heeft, die stroomen bloed 
heeft doen vloeien en die tot schromelijk onrecht heeft geleid, 
dat op den duur zich zal wreken. 

Nu stuurde de Maatschappij in 1827 een eerste schip 
naar Canton, met een kleine lading, weldra gevolgd door 
een tweede en het volgende jaar andermaal twee schepen, 
die gedeeltelijk te Batavia geladen waren. Van Holland 
voerden zij in hoofdzaak polemieten aan, waarover gerapporteerd 
werd: „Dit voortbrengsel onzer fabrieken is boven 
„dat der Engelschen geëstimeerd, een luxe waarop de rijke 
„inwoonders zeer gesteld schijnen. De minderen koopen Engel„
sche, doordien het goedkoper is." 2) „Polemites ne sont pas 
„connus sous ce nom en Chine mais sous celui de camlets" en 
worden in een aantal kleuren aangevoerd 3). In 1828 verkocht 
de Maatschappij er 3000 stukken van, breede en smalle, voorts 
een reeks van kleine producten van Nederlandsch -Indië en 
Japan, waar ons monopolie nog steeds voortleefde, en uit 
Batavia zilver in den vorm van allerlei muntsoorten, gebroken 
roepijen en ook zilveren baren, alles echter in bescheiden 
hoeveelheden. 

Men moest zeilen naar Macao, links van de invaart der 
Canton-rivier gelegen op een vinger van het groote eiland 
Heang-Shang 4), en trof daar twee overheden aan en twee 
douanen, een Portugeesche en een Chineesche. Wel was 
de eerste het machtigst ter plaatse, maar zij had zelve de 
hulp der mandarijnen ingeroepen wegens oproeren, en nu 

1) Thans waard 1 sh. 4 pence of 80 cent. 
2) Rapport van den supercarga Stulen. 
3) Notes sur la Chine, gedagteekend Batavia, mars 1828, van het lid 


der factorij te Batavia Abm Meyer, die als supercarga was opgetreden. 
4) De spelling der inlandsche plaatsnamen geschiedt hier volgens het 
ter plaatse heerschende gebruik. 


330 ONZE VADEREN IN CHINA. 

moest elk nieuwgekomene hun een hoofd-of toegangsgeld 
betalen x), zij „grepen overal in en waren uiterst lastig". 
Het eiland Lintin 2) lag 16 Engelsche mijlen boven Macao 
in de Canton-rivier of Choo-keang, zichtbaar van de Praya 
Grande, de grootste kade dier stad, en was het algemeene 
entrepot des rijks ; „il n'y a aucune espèce de surveillance". 
Vervolgens werd opgevaren naar het eilandje Whampoa, 
dat nog 50 mijlen hooger op lag. Daar moesten alle schepen 
blijven liggen, en de supercarga's vestigden zich dan tijdelijk 
te Canton, 10 mijlen verder gelegen. 

Daar vonden zij de steeds voortlevende Hollandsche factorij, 
welke evenals die der andere Europeesche volken 
gehuurd was 3) van de Hongisten en in stand werd gehouden 
door de Ned.-Indische regeering. Het hoofd was de Nederl. 
consul of diens waarnemer, welke laatste door het Nederl. 
Indische gouvernement werd aangewezen 4) ; zij ontvingen 
een matige bezoldiging van het laatste, nl. $ 1200 per jaar, 
en mochten zaken doen voor eigen rekening. Terwijl onze 
factorij in Japan in 1859 in gebruik kwam van de Nederl. 
Handel-Maatschappij, is die te Canton altijd onafhankelijk van 
de laatste gebleven; en zelfs een vast agentschap heeft deze} 
er nooit gevestigd, doordat haar handelsondernemingen telkens 
falikant zijn uitgekomen. Ook andere Hollandsche schepen 
dan die der Maatschappij werden door de factorij geholpen, 
in 1824 bijvoorbeeld vier; en in de papieren van die dagen 
ontmoet men telkens Nederlanders, te Canton en Macao 
gevestigd, die voor eigen rekening handel dreven, koopende 
en verkoopende tegen een commissie, zoowel voor de Han-w 
del-Maatschappij als voor anderen. Zoo trof de luitenantter-
zee J. Boelen Johzn., die met zijn eigen handelsvaartuig 
op een reis naar Zuid-Amerika en China in 1826-29 ook 
de Canton-rivier opvoer, te Macao een echt Hollandsche 
familie aan, genaamd Van der Meulen, welke aldaar geboren 
en getogen was, zeer beschaafde lieden; nog in 1833 

1) Boelen, blz. 266. 

2) Volgens The Fan Kwae Portugeesch gebied. 

3) Boelen, blz. 228. 

4) Dit blijkt uit een brief van M. J. Senn van Basel van 9 Oct. 1831 
aan de directie der Nederl. Handel-Maatsch. te Amsterdam, waarheen 
zij toen van Den Haag was overgebracht. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

bevond zij zich aldaar 1). Toen de „agent van de Nederl. 
Handel-Maatschappij" te Soerabaya, A. H. Büchler, in 1828 
namens haar Canton bezocht, vond hij er den Belg S. van 
Caneghem in de Hollandsche loge als „waarnemend Neder„
landsch consul in China", gevestigd sedert 6 weken, opvolger 
van Bletterman; hij bleef tot in 1830. Dan een tweeden 
Belgischen onderdaan van koning Willem I, genaamd B. 
Gernaert, die juist benoemd was tot Fransch consul voor 
geheel China 2). En eindelijk den Hollander M. J. Senn 
van Basel, die, in 1826 hier gekomen, eerst met Gernaert 
handel dreef, zich in 1835 associeerde met een landgenoot 
toe-Laer en drie jaar later met P. Tiedeman; hij heeft jaren 
in Canton gewoond, sedert 1830 als waarnemend consul 3) 
en zes jaren later als consul. Voorts landde in 1827 te Canton, 
in dienst van de Handel-Maatschappij, de theekenner J. I. L. 
Jacobson, die als theeproever met zijn landgenoot Thuré den 
supercarga A. H. Büchler moest bijstaan bij den inkoop der 
retourlading. Tegelijk zou hij op verzoek der Indische regeering 
„zooveel mogelijk berichten inwinnen nopens de theecultuur 
en fabricatie van thee." Hieraan heeft hij voldaan. 
In 1831 ten vijfden male van Batavia te Canton gekomen, 
vestigde hij zich daar onder• de firma J. I. L. Jacobson & Co. } 
kocht thee voor de Factorij der Nederlandsche Handel-
Maatschappij te Batavia met Gernaert en Van Basel, maar 
kwam twee jaar later op Java terug, waar hij het beheer 
kreeg over een gouvernements-aanplant van thee. „Op de 
„invoering van de gouvernements-theecultuur op Java, dag, 

heeft hij een overgrooten invloed-„teekenende van 1828, 
„uitgeoefend," 4) niet tot bevrediging van den toenmaligen 
landvoogd. 5) Eindelijk vermeldt de schrijver van „The Fan 
Kwae" den reeds genoemden Bletterman als plaatselijk hoofd 

1) The Fan Kwae. 

2) „De Fransche vlag is op 13 dezer op het plein voor de Fransche 
„Hong na dertig jaren wederom voor het eerst ontrold, door den heer 
„B. Gernaert, Franschen consul," schrijft M. J. Senn van Basel aan de 
Handel-Maatsch. 24 Dec. 1832. 

3) Van der Chijs. Geschiedenis van de Gouvernements-Theecultuur, 
blz. 23. 
4) Van der Chijs, blz. 4. 
5) Zie den brief van Jean Chrétien Baud van 30 Mei 1835 aan den 
Minister van Koloniën, aangehaald door van der Chijs op blz. 29. 


332 ONZE VADEREN IN CHINA. 

der „Maatschappay," die echter in geen harer papieren voor 

hij vermoedelijk alleen als consul voor haar-komt, zoodat 

optrad, als hoedanig hij ook door luit. Boelen wordt vermeld. 
De Hollanders -- „ H o-lan" noemden hen de Chineezen 
stonden in hooge achting te Canton „wegens hun decorum, 
.,,rondheid en goede trouw," bevond omstreeks 1826 de 
luitenant Boelen; en hun factorij volgde toen in rang op de 
Engelsche, voornamelijk wegens den langen duur van haar 
bestaan. Maar in omvang van zaken werden wij overtroffen 
door de eerst in 1784 hier gekomen 1) Amerikanen, die 
soms 15 schepen tegelijk in lading hadden, voor thee en 
zijde, alles voor de Vereenigde Staten. Zij deelden voorts 
-den steeds klimmenden aanvoer van opium met de Engelschen 
en ook enkele Macaosche Portugeezen, en bezaten in 
die dagen een zeer aanzienlijke koopvaardijvloot, in scherpe 
tegenstelling met de tegenwoordige zeldzaamheid hunner 
handelsvlag buitengaats. Zoo schreef de reeds genoemde 
Büchler in 1828 aan zijn directie uit Manilla, waarheen hij 
met een blijkbaar slecht gekozen lading van Canton was 
verzeild en waar hij een suikerlading innam die geweldig 
verlies zou geven, dat van de 56 vreemde schepen, daar 
gedurende dat jaar aangekomen, niet minder dan 20 Amerikaansche 
waren, tegen slechts 13 Engelsche en 5 Neder 

dat de handel er hoofdzakelijk door Amerikanen-landsche, en 
en Engelschen werd gedreven. 2) De handel der Franschen 
te Canton was onbeduidend en die der Zweden, Denen en 
Oostenrijkers had geheel opgehouden, zoodat hij er geheel 
in handen was van Engelschen, Amerikanen, Hollanders en 
de reeds genoemde kortstondige Spaansche Philippijnsche 
Compagnie. 

Hun factorijen of kantoren, alle gehuurd, stonden op een 
landtong, die met een hek was afgesloten van de groote 
Chineesche stad, en buiten dat hek mochten de Europeanen zich 
niet begeven, zoodat, klaagde Büchler, het haast onmogelijk 

1) Wells Williams. 

2) Teekenend voor het toenmalige bewind der Spanjaarden is Büchler's 
-mededeeling uit Manilla, dat het hem niet mogelijk was een afdruk of 
afschrift of inzage te krijgen van het tarief van invoerrechten; men 
moest zich blindelings onderwerpen aan de eischen der douanen. En alleen 
te Manilla mochten vreemdelingen met de Phillippijnen handel drijven. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

was om te weten te komen, voor hoeveel de Europeesche 
goederen werden verkocht en welken prijs men dus in billijkheid 
kon vorderen. Onze factorij was begunstigd door het 
bezit van een terras aan de rivier, had twee verdiepingen 
met een Hollandschen vlaggestok daarnaast en een voor 

voet; zij droeg ons rijkswapen met het motto:-gevel van 200 
Jemaintiendrai." 1) Bij de andere vreemdelingen stond zij 
bekend als de „Maatschappay," blijkbaar omdat de Nederlandsche 
Handel-Maatschappij het voornaamste en aanzienlijkste 
was der handelshuizen, die van haar gebruik maakten. 

Europeesche vrouwen en kinderen werden door de 
Chineesche overheid in dat vreemdelingen -kwartier niet geduld 
evenmin als oorlogstuig; die moesten te Macao blijven, 
en daarheen trokken dan ook telkens de Europeesche 
handelaren, al behoefden zij niet meer als vroeger Canton 
te verlaten zoodra hun schepen waren verzeild; een „Hol 

factorij" te Macao bestond dan ook in dien tijd niete).-landsche 
Toch was het verblijf te Canton aangenaam en gezellig en 
er heerschte volledige veiligheid. Evenals thans nog kon men 
op de eerlijkheid der Chineesche handelaars volkomen ver 

grootste contracten, voor reusachtige bedragen,-trouwen en de 
berustten alleen op mondelinge afspraak. Postkantoren ontbraken 
en de brieven kwamen en vertrokken met de handelsschepen, 
veelal van concurrenten, zoodat zij soms eerst na 
geruimen tijd werden afgeleverd, zonder dat dit tot klachten 
aanleiding gaf. Als van ouds moesten de schepen 3 tot 6 
maanden te Whampoa verblijven, voor zij weder gereed 
waren om te verzeilen. 

Op dat eilandje bezaten de Engelschen, evenals wij, pakhuizen 
en een ziekenhuis, de Franschen op een eilandje 
daarnaast en de Denen op een ander; zij droegen de namen van 
die beide naties, het Fransche ook wel dien van » French Folly". 3) 
Verderop lagen de eilandjes „Danish Folly" en „Dutch Folly," 
welken laatsten naam ik nog in 1909 in leven vond. Boelen 
ontleent hem aan „een ontdekten smokkel van een kanon 
„in een watervat door de Hollanders", en het woord „Danish 

1) The Fan Kwae en Boelen, blz. 229. 
2) Boelen blz. 263. 
3) Van Otterloo, blz. 253. 



334 ONZE VADEREN IN CHINA. 

,,Folly aan iets dergelijks" 1). Doch de omstandigheid, dat 
een ander eiland in de buurt „ Hawkwas Folly" heette en 
een vierde „French Folly, 2) wekt twijfel aan de juistheid 
van deze verklaring. De heer W. J. Oudendijk, die 15 jaar 
lang aan ons gezantschap te Peking verbonden is geweest, 
oppert mij het, denkbeeld, of misschien het woord Folly, in 
plaats van Dwaasheid te beduiden, een Chineesche verbastering 
is van het Engelsche „factory", daar de Chineezen 
de letter r niet kennen en vervangen door een 1. De sinoloog 
Henri Borel, die in het zuiden van China heeft gewoond 
en de daar gesproken taal kent, wijst er op, dat fit (spreek 
uit foe) beteekent „kantoor, departement, paleis" en li tegelijk 
„in, binnen" en „regeeren" ; maar om spraakkundige redenen 
durft hij een afleiding uit deze beide woorden toch niet 
zonder eenig bezwaar aanvaarden. Onze bekende hoogleeraar 
J. J. M. de Groot eindelijk verklaart „folly" de natuurlijke 
Chineesche uitspraak te zijn van „fort". Mij is echter 
niets bekend van een Hollandsch fort ter plaatse, noch van 
een Hollandsche factorij aldaar. 

Verbasterd Engelsch was in het begin der 19e eeuw reeds 
de handelstaal in Canton, het zoogenaamde pidgin English, 
verbastering van „business", waarin thans over het geheele 
Hemelsche Rijk de omgang plaats vindt tusschen blanken 
en Chineezen. Te Canton is die wonderlijke taal geboren. 

De aanwezigheid daarin van een aantal Portugeesche en: 
Voor-Indische woorden schijnt te wijzen op een oorsprong 
vóór de komst der Engelschen, zooals mandarm van het 
Portugeesche mandar, bevelen; Deos (God) verwerd tot 
loss, dat, in verbinding met house kerk beteekent; maskei, 
beteekenende „om het even", is ook Portugeesch evenals 
natuurlijk comprador, de Chineesche hoofdbediende en tusschenhand 
van den blanken koopman. Uit Vóór-Indië stammen 
de woorden bazaar, koeli en lack (100,000) en uit het Maleisch 
goedang voor pakhuis, bergplaats. 

Het eenige groote artikel van uitvoer was, behalve zilver 
ter betaling van opium, de thee en daarin was de Britsche 
Oost-Indische Compagnie oppermachtig, „doordat zij in het. 
„bezit was van den uitsluitenden verkoop in het Britsche 

1) Blz. 221. 

2) Van Otterloo blz. 347. 


ONLE VADEREN IN CHINA. 

rijk". 1) De voor de Handel-Maatschappij gekochte theeladingen 
hebben telkens verlies gegeven, de directie zoowel 
als de Factory te Batavia klaagden en de opvolgende Hol 

te Canton beschuldigden elk op hun-landsche inkoopers 
beurt hun voorgangers. „Wij vleien ons dat eindelijk deze 
„tweede lading aan de verwachtingen zal beantwoorden", 
schreef Büchler in 1829 en zocht het geneesmiddel in „een 
„permanent etablissement of agentschap der Maatschappij in 
,,China, gebiedend gevorderd" door haar belangen te Canton. 
Men moet op de hoogte zijn om behoorlijk te kunnen handel 
drijven, en dus ook in den stillen tijd, wanneer wij geen 
schepen in de rivier hebben liggen, zaken kunnen doen. 
Men kan dan rustig de restanten verkoopen en de inkoopen 
voorbereiden. De Maatschappij zou kunnen volstaan met 
de aanstelling van een agent en een assistent; want tenzij 
,de handel aanmerkelijk wordt uitgebreid, is de provisie van 
24 010 2) ontoereikend om er een talrijk personeel uit te 
onderhouden. -De agent zou dan tegelijkertijd consul kunnen 
zijn. Voortaan late de Maatschappij de kleine, moeilijk 
verkoopbare artikelen aan scheepskapiteinen en particulieren 
over, want die kunnen met de winkeliers handel drijven, 
hetgeen niet strookt met de positie der Maatschappij. Aldus 
handelt ook de Britsche Compagnie en evenzeer „heeft het 
„gouvernement van Java aan zijn ambtenaren toegestaan om 
„voor eigen rekening te handelen, mits zich onthoudende 
„van die artikelen, welke het zichzelven had voorbehouden." 

In zoover volgde de Maatschappij dezen raad, als zij de 
inkoopen niet langer aan een supercarga opdroeg maar aan 
ter plaatste gevestigde Nederlanders, hiervoren genoemd; 
zooals wij zagen waren sommigen hunner belast met de 
waarneming van het consulaat. 

Tot de „agenten" der Maatschappij hebben dezen echter 
nooit behoord, zij waren zoogenaamde correspondenten en 
de Maatschappij had geen andere verplichtingen tegenover 
hen dan de betaling eener commissie voor elke transactie. 
Zoo sloeg de Factorij te Batavia bijvoorbeeld in 1831 een partij 
polemieten op „in de Nederlandsche consulaatspakhuizen." 

1) Rapport Buchler van 1829. 

2) Dit cijfer -ontleen ik aan een brief van S. van Basel toe Laer & 

Co. van 1836. 


336 ONZE VADEREN IN CHINA. 

Op deze wijze gedreven, nam de handel der Maatschappij: 
toe, zoowel van Holland uit gedreven als van Batavia. Op 
27 Augustus 1832, schreef Senn van Basel, waren voor 
haar rekening in dat jaar reeds 8 Nederlandsche schepen 
aangekomen en had een Hong-koopman alle Hollandsche 
polemieten opgekocht om aan den keizer ten geschenke te 
zenden, terwijl een ongenoemde Engelsche schrijver verklaarde 
1) : ,,Enkele jaren geleden werden slechts drie of 
„vier schepen per jaar in den Hollandschen handel gebruikt. 
„In 1832 echter kwamen niet minder dan 17 Hollandsche 
„schepen naar China, allen van Holland en Java". Maar 
tevreden over de heeren te Canton was de . Factorij te 
Batavia niet en evenmin de directie. In de „Aanspraak van 
„den President der Ned. Handel-Maatschappij bij de opening der 
„gewone jaarlijksche bijeenkomst van den Raad dier Maat„
schappij", klaagt deze jaar in jaar uit over zware verliezen, 
in haar Chineeschen handel geleden en die deels ook ontsprongen 
uit gebrek aan uitgaande lading als anderszins. 
Geen schip haast of het had verlies gelaten. 

Op weg naar patria schrijft Senn van Basel in 1834 uit 
St. Helena, vast en vol consul te Canton te willen worden 
en dan tevens agent der Handel-Maatschappij, waardoor deze 
„als in 't bezit zoude geraken van de zoo geschikte lokalen 
»en bergplaatsen in de consulaatsgebouwen". Wel verkreeg 
hij de gewenschte consulaire aanstelling en stuurde hem de 
Maatschappij na zijn terugkeer te Canton in 1835 een schip, 
waarover hij zich verheugd betoont, maar hij klaagt dan dat de 
Maatschappij den China-handel blijkbaar laat varen, terwijl 
de andere Hollandsche handelshuizen, uit vrees voor de 
concurrentie van dit machtige, rijke lichaam, slechts kleine 
orders durven geven. Als men niet geregelder polemieten 
zendt, thans reeds door Engelsche fabrikanten nagebootst, 
zullen zij oncourant worden, waarschuwt hij uit Canton 2 
December 1835 en de directie dringe toch bij de regeering aan 
op de uitzending van een Nederlandsch oorlogsschip, om 
de vlag te vertoonen en ontzag voor ons in te boezemen. 
De douanen ( » hoppo") heffen een ongehoord invoerrecht 
voor polemieten, 21 dollars per stuk van 40 yards, terwijl 

1) Description of the city of Canton, uitgegeven te Canton in 1839. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

het keizerlijk tarief slechts 5 dollars daarvoor vast stelt. Hij 
heeft daartegen als consul behoorlijk geprotesteerd (1836) 
en dringt, telkens opnieuw, aan dat de handel door de 
Maatschappij toch worde hervat, want het kwetst hem dat 
de vreemdeling Holland voorziet van Cantonsche thee. 
„ is waar, de redenen waarom die handel gestaakt is. 
„zijn geen eer voor hen die met de zaken der Maatschappij 
„in China waren belast". De Maatschappij stelle zijn firma 
toch aan tot agent, om in het vervolg alleen voor haar te 
werken. Thans voeren Engelschen en Amerikanen onze 
polemieten aan en drukken door concurrentie de prijzen 
daarvan omlaag. In 1836 zag men hier nog wel Nederlandsche 
schepen van Java met rijst, rotting, tin, huiden en 
ijzer, in het geheel 16 en buitendien 6 Nederlandsche 
schepen van elders, maar de meeste kwamen leeg aan of waren 
door vreemdelingen bevracht, zoodat hij er niet aan verdient, 
en, als huisvader niet kunnende leven van de consulaire 
toelage, f 3000.—, anders zijn firma zou moeten liquideeren. 

Dit •laatste is niet geschied; integendeel is in 1838 de. 
Nederlander P. Tiedeman in de firma opgenomen. Maar 
de Handel-Maatschappij vond, noch in haar ervaring noch 
in den loop der gebeurtenissen te Canton aanmoediging om 
haar Chineeschen handel te hervatten. 

Daar vertoonden zich namelijk teekenen, dat voor het 
eerst sedert een eeuw groote veranderingen voor de deur 
stonden in de betrekkingen der Europeanen met China. 

Bij de Chineesche overheid wekte de steeds toenemende 
aanvoer van opium meer en meer wrevel, terwijl anderzijds 
de Engelschen haar hooghartigheid, sprekende uit de be-
naming Fan Kwee, Vreemde Duivels, voor de Europeanen, 
moede werden en hun handel op verdragsbepalingen, in 
plaats van op het welbehagen der mandarijnen wenschten 
gegrondvest te zien. 

In 1830 begon de lont te smeulen. Een Engelsch gezag 

een Hollandsch schip geraakte in bloedige-voerder van 
twist met drie Parsi's, die door den waarnemenden Nederlandschen 
consul Senn van Basel werden gearresteerd en als 
Britsche onderdanen door hem uitgeleverd aan de Engelsche 
factorij; deze scheepte hen in naar Bombay ter berechting. 
Hier werden dus de z.g. capitulaties toegepast, de exterrito



338 ONZE VADEREN IN CHINA. 

rialiteit, volgens welke de blanken zelven in niet-christelijke 
landen de rechtspraak over hun mede-onderdanen in han-den 
namen. Gewoonlijk berustte dit echter niet op verdragen doch 
-op aangematigd gebruik. Zoo ook in China. Thans verzetten 
zich de mandarijnen, eischten de berechting voor zichzelven 
op en dreigden de factorij-chefs als gijzelaars gevangen te 
zullen nemen. Daarop ontboden de Engelschen 400 gewapende 
ma^rozen en 6 kanonnen van hun te Whampoa ge 

schepen en nu zwichtte de Chineesche overheid 1).-ankerde 
Maar zij klaagde over de aanwezigheid van Engelsche en 
Amerikaansche dames te Canton en dat de vrouw van den 
Britschen factorij-chef nu reeds een maand hier vertoefde ; 
het ging hard tegen hard; totdat de Engelschen het volgende 
jaar het hoofd in den schoot legden 2). 

In 1833 was de termijn van het twee eeuwen oude monopolie 
van de Britsche Oost-Indische Compagnie voor den 
Chineeschen handel afgeloopen en stond de laatste voortaan 
aan ieder Brit vrij. Nu wilde de Britsche regeering zelve 
de Engelsche belangen in den Cantonschen handel in handen 
nemen, die een der voornaamste van de wereld geworden 
was en alleen reeds uit opium aan de Britsche Oost-Indische 
Compagnie een jaarlijksche winst van £ 2 millioen, haar 
voornaamste inkomst, had verschaft a). Aan den Chineeschen 
handel diende thans een nieuwe en vaste grondslag gegeven, 
-en Lord Palmerston stuurde daartoe het volgende jaar Lord 
Napier naar Canton met den titel, niet van consul als de 
.andere vreemde vertegenwoordigers, doch van „Inspecteur 
voor den Chineeschen handel". Hij wendde zich met zijn 
geloofsbrieven tot den onderkoning, die echter terecht weigerde 
die aan te nemen, omdat zij niet gericht waren aan 
het hof te Peking en dit in deze nieuwigheid zelfs niet gekend 
was. Hij wilde slechts onderhandelen, als van ouds, 
,door tusschenkomst van de Hongisten. Napier weigerde 
dit, hield aan, bezette Whampoa door twee oorlogsschepen, 

1) Brief van 23 October 1830 van Senn van Basel in het Fransch aan 
„president en directeuren te 's-Gravenhage van de Nederlandsche Handel„
Maatschappij." 

2) Brief van denzelfden uit Macao van 25 Mei 1831. 

3) Wells Williams. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

doch bereikte niets, zoodat hij zich terugtrok naar Macao 
en daar aan ergernis overleed. 

Nu alle Britten vrijelijk op Canton mochten handelen, 
,nam de aanvoer van opium nog meer toe. Begonnen door 
de Portugeezen met hoogstens 200 kisten per jaar, werd hij 
in 1770 door de Britsche Oost-Indische Compagnie ter hand 
genomen en steeg rsedert zoozeer, dat in 1796 de keizer 
allen invoer van afu-yung, een verbastering van het Arabische 
afyun 1), ons amioen, verbood 2). Vruchteloos echter, 
,ofschoon dit verbod telkens, zoowel door het hof als door 
de Cantonsche mandarijnen, luide werd herhaald. Door 
„een volmaakt stelsel van omkooping, waarmede vreemde


lingen echter niets te maken hadden, werd de handel daarin 
„met gemak en regelmaat gedreven" 3). Wel stond den 
Chineeschen smokkelaars de doodstraf te wachten en lever-
den speurbooten der mandarijnen menig gevecht, maar meest 
deden zij tegen belooning een oog toe 4). Zelfs het verbod 
voor de Europeanen om elders dan te Canton in China 
.handel te drijven werd ter wille van de opium door omkooping 
telkens overschreden 5). 

Ten slotte kon de Pekingsche regeering niet langer wer 

blijven tegenover de minachting van haar bevelen en-keloos 
de bederving van zoowel haar ambtenaren als haar volk, 
.toen zij opgeschrikt was doordat zij op onrustbarende wijze 
het, goud en zilver zag wegvloeien ter betaling van het verboden 
artikel. Scherpe aanschrijvingen richtte zij tot de 
Cantonsche mandarijnen, niet zonder gevolg, want in 1837 
berichtte Senn van Basel aan de Handel-Maatschappij, dat 
van de „stationsschepen" te Lintin door de waakzaamheid 
van de mandarijnen thans slechts weinig amphioen werd

• 

binnengesmokkeld. Doch die maatregelen dreigden het 
_„Britsche Bestuur in Indië van een voorname resource te 
„berooven” 6), en de Europeesche agenten te Canton maakten 
op de opium op gemakkelijke wijze een kolossale 

1) Wells Williams blz. 373. 
-') China door E. H. Parker, Londen 1901. 
1) The Fan Kwae blz. 65. 


4) Boelen blz. 202-3. 

5) The Fan Kwae. 

6) Rapport van G. J. Hueser van 1843, straks te bespreken. 
1917 II 23 



340 ONZE VADEREN IN CHINA. 

winst, gemiddeld £ 20.— voor elke kist. En nu schreef 
Senn van Basel, het volgende jaar: »22 goed gewapende 
„Europeesche zeilbooten worden nu door de differente hui„
zen gebezigd in den opiumhandel, en de sluikhandel is dus 
„uit de handen der Chineezen in die der Europeanen over,
gegaan ;" hij laakte dit ten sterkste. 

Thans stuurde de keizer een krachtigen mandarijn van 
hoogen rang, Lin genaamd, naar Canton, om den opiuminvoer 
met alle middelen te stoppen. Aldaar aangekomen 
in het begin van 1839, nam deze -forsche maatregelen. De 
plaatselijke overheid, beangst geworden, veroordeelde om 
haar ijver te toonen een Chineeschen opiumhandelaar ter 
dood en maakte aanstalten om hem op te hangen op het 
plein der Europeesche factorijen, teneinde daardoor een aanwijzing 
te geven van haar medeplichtigheid en ter waarschuwing. 
Doch de Europeanen verdreven beul en slachtoffer, 
die zijn lot elders onderging. Lin verbood allen uitvoer van 
zilver, eischte van de Europeesche kooplieden al hun opium 
op om te worden vernietigd; en toen daaraan slechts ten 
deele werd gevolg gegeven, sloot hij hen op in hun wijk en 
verbood allen handel, alle aanraking met hen. Bijkans al 
die opium was Britsch bezit, 20.000 kisten, die niet minder 
dan $ 12.000.000 hadden gekost; en ten slotte zagen de 
Engelschen, op bevel van kapitein Elliot, die Napier met 
een korte tusschenpoos als superintendent was opgevolgd 
maar te Macao woonde, zich genoodzaakt toe te geven. 

De geheele opiumschat werd vernietigd door den keizerlijken 
commissaris. Deze eischte voorts van de Europeanen 
de verbintenis voortaan geen opium meer te zullen aanvoeren, 
op poene van verbeurdverklaring van schip en 
lading en terdoodbrenging van de bemanning. 

De vreemdelingen verlieten de stad en trokken naar 
Macao; alleen de Amerikanen, 25 in getal, bleven achter. 
Elliot ontbood gewapende schepen uit Voor-Indië met inlandsche 
soldaten, een nieuw geschil ontstond over de uitlevering van 
de Europeesche moordenaars van een Chinees en in 1840 
openden de Engelschen het vuur op de forten, die Canton 
moesten beschermen, en zetten troepen aan land. Deze 
verwoestten tal van graven i), nergens heiliger dan in China, 

1) Rapport van Hueser. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

waar voorouder-vereering verre vooraan staat onder de 
godsdienstplichten en de zeden. 

Nu plunderde en brandde het Chineesche grauw in de 
Europeesche wijk en daarmede ging onze factorij te loor, 
die langer dan een eeuw had bestaan en niet meer zou 
herleven. 

Dank zij hun veel krachtiger bewapening behaalden de 
Engelschen een gemakkelijke overwinning, lieten de stad vrij 
tegen een borgstelling van $ 6.000.000, die verdeeld werd 
over de eigenaars van de opgeeischte opium, en dwongen 
Lin verder om, zonder ruggespraak met Peking, het eilandje 
Hongkong, rechts van den ingang der Cantonrivier gelegen, 
voorgoed aan de Britsche kroon af te staan. Lin heeft deze 
eigenmachtige daad met verbanning en verbeurdverklaring 
van zijn vermogen moeten bekoopen. 

De oorlog duurde echter voort, „the most unjust war ever 
,,waged by one nation against another 1 )", „ a war unjust and 
„immoral 2)". ,,,Jammer, dat zulk een zwakke zaak tot aanleiding 
„is genomen voor noodige verbeteringen", getuigde iets later 
een landgenoot, Hueser. Niet alleen de overheid te Canton, 
maar de rijksregeering zelve moest, meende Engeland, gedeemoedigd 
worden, het reusachtige land mocht niet langer vol 

slechts één zijner havens te openen en diende eindelijk-staan met 
over te gaan tot het sluiten van een handelsverdrag, dat het 
tot nog toe alleen met Rusland voor den overlandschen handel 
te Kiachta, een Chineesche stad in het noorden, bezat. Voortaan 
dienden voorts de consuls officiëel door de Chineesche 
regeering erkend te worden, ook als rechters over landgenooten. 

De Engelsche vloot bemachtigde Amoy en Shanghaï en 
zeilde daar de rivier op tot Nanking, waar Henry Pottinger, 
generaal der Oost-Indische Comp., die Elliot was opgevolgd 
als superintendent, als Britsch Gevolmachtigde in 1842 het 
eerste Engelsche verdrag met China, een vredestractaat, 
afdwong; voornamelijk Voor -Indiërs hadden het met hun 
leven betaald. 

$ 21.000.000 schadeloosstelling moest China geven, vier 

havens (Amoy, Foochow, Ningpo en Shanghaï) openen voor 

1} The Fan Kwae. 
9) Wells Williams. 



342 ONZE VADEREN IN CHINA. 

den Britschen handel behalve Canton en den afstand van 
Hongkong bevestigen, zoogenaamd ter herstelling der Britsche 
schepen en berging hunner goederen. Voorts willigde het 
de genoemde wenschen met betrekking tot consulaire ver 

liet de Europeesche gezinnen toe in de-tegenwoordiging in, 
vijf havens, verbond zich tot een vast tarief voor in- en 
uitvoer op den grondslag van 5 0/0 der waarde, schafte de 
Co-hong af en veroorloofde den handel met wien men 
maar verkoos. 

Het was nu voorgoed gedaan met het oude Canton, 
dat zoo aangenaam en voordeelig was geweest, klaagt de 
Amerikaansche schrijver van ,,The Fan-Kwae", met het 
monopolie van die stad voor den Chineeschen handel, met 
de Hongisten en met de andere eigenaardige instellingen, 
die daar met betrekking tot den vreemden handel, zooals 
wij zagen, meer dan een eeuw hadden geheerscht. 

Maar tevens was het gedaan met het laatste overblijfsel 
onzer Oost-Indische Compagnie in China, met de aloude 
„Hollandsche factorij" te Canton. Een handelsvestiging 
van een Nederlandsche overheid zou niet meer herrijzen, 
en voortaan zouden onze kooplieden noch onze regeering 
eenig ander recht in China genieten of verkrijgen dan welk 
christelijk volk ook. 

Frankrijk haastte zich om nog in hetzelfde jaar door zijn 
eersten beroepsconsul in China aan den Hoogen Commissaris 
te Canton om dezelfde voorrechten te vragen die de Engelschen 
hadden verkregen. Grif, maar uit de hoogte, 'werd 
het verlangde ingewilligd, „met een gelijke welwillendheid," 
en onder de loffelijke vermelding, dat de aanvragers immers 
in hun langdurige aanraking met het Hemelsche Rijk nooit 
bloed hadden vergoten. Twee jaar later, in 1644, volgde een 
formeel verdrag, door een Fransch diplomaat, Lagrené, te 
Whampoa gesloten, dat, behalve het door Engeland bedongene, 
China ketende aan het toen vastgestelde tarief, tot tijd en 
wijle Frankrijk in een wijziging zou toestemmen. De 
Fransche koning, Louis Philippe, noemt er zich keizer, om 
niet voor zijn Chineeschen broeder onder te doen. Elke 
gunst, aan een ander land toegestaan of te bewilligen, zou 
van zelf ook aan Frankrijk ten deel vallen, de zoogenaamde 
meestbegunstigings-clausule, die ook in de latere verdragen 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

aan alle landen is toegestaan. Vrijheid van reizen door het 
rijk werd niet veroorloofd en voor de vestiging in de vijf 
havens zouden wijken worden aangewezen. Christelijke 
kerken, scholen en ziekenhuizen mochten echter daar opgericht 
worden, een verlof dat in 1846 werd uitgebreid met 
intrekking van het verbod des Christendoms over geheel 
China en bevel tot teruggave van de nog bestaande oude 
kerken; dit begin heeft breede gevolgen gehad voor China 
en geenszins voornamelijk op godsdienstig gebied. 

Evenmin draalden de Amerikanen om hun belangrijken 
Chineeschen handel op de nieuwe leest te schoeien; en reeds 
in 1844 onderteekende een Amerikaansch koopman te Macao 
hun eerste handelsverdrag met het Hemelsche Rijk. Het 
berustte op de meestbegunstiging en beloofde uitlevering van 
smokkelaars aan de Chineezen zonder verleening van bescherming. 


Al deze verdragen en ook de daarop gevolgde onderscheiden 
zich door bijkans algeheele afwezigheid van wederkeerigheid, 
toch de algemeene grondslag van verbintenissen 
tusschen volken. China heeft nooit iets van Europa gevraagd, 
aanraking daarmede zooveel doenlijk vermeden en toch voor 
die aanraking pijnlijk moeten betalen. 

Terwijl Zweden en Noorwegen in 1847 een overeenkomstig 
meestbegunstigings-verdrag sloten, heeft de Nederlandsche 
regeering daarmede niet minder dan 21 jaar gewacht. Maar 
de gouverneur-generaal te Batavia zond, zelfs reeds een 
jaar na den vrede van Nanking, Tonco Modderman naar 
Canton om handelsinlichtingen te verzamelen aangaande de 
pas geopende havens en consulaten op te richten. 1) En ook 
de Nederlandsche Handel-Maatschappij besloot haast onmiddellijk 
„om zich op de hoogte te doen stellen na de belang


rijke gebeurtenissen in China, het openen van vier havens 
„behalve Canton, tot nu toe den alleenhandel bezeten hebbende, 
„en het afschaffen der Hong-kooplieden aldaar." Daartoe gaf 
zij aan het schip de Sara Maria, „dat door het Amsterdamsche 
,,handelshuis Gebr. Hartsen uitgerust was om onder opzigt 
„van den supercarga J. P. Freyss een lading thee te Canton 
„in te nemen" en dat zij met Nederlandsche en Oost-Indische 

1) Wells Williams. 


344 ONZE VADEREN IN CHINA. 

voortbrengselen had beladen, haar „geëmployeerde" G. J. 
Hueser mede. In het laatst van 1843 bracht deze verslag 
uit, in hoofdzaak als volgt. 

Macao, waar hij als naar gewoonte het eerst geankerd had,. 
bleek sterk gebloeid te hebben gedurende den oorlog, doordat. 
de Europeanen van Canton er toen niet alleen hun 
woonplaats maar ook hun bedrijf hadden overgebracht. Thans 
echter, nu die naar Canton waren teruggekeerd, zou het 
met dien bloei gedaan zijn, behalve met betrekking tot den 
handel in opium. In die verwachting heeft hij niet gedwaald, 
want reeds in 1846 bevond zich Macao in volslagen verval, 
„door de buitensporige ontwikkeling welke de geestelijke 
„instellingen er hebben verkregen. De monniken, meestal 
„hier geboren of in andere Portugeesche koloniën, gelooven 
,dat de kolonie bestaat voor de oprichting van prachtige 
,kathedralen. Het wemelt van kloosters en men kan zich 
„moeilijk een denkbeeld vormen van de grootte en pracht 
„der kerken. Hier, (men moet er geweest zijn om het te 
„gelooven), gaat alles nog toe als in de veertiende eeuw 
„in Europa. Alle magt behoort aan de geestelijkheid" 1). 
Op de Praya Grande leefde er echter de Engelsche factorij 
voort en de Hollanders waren er sedert kort vertegenwoordigd 
door den heer H. G. J. Reynvaan, die, van 

Java gekomen, onder de firma Reynvaan & Co. » correspondent" 
was van de Nederlandsche Handel-Maatschappij 

(d. w. z. haar zaken aldaar deed) en Fransch vice-consul; 
hij is in 1851 naar Holland op nog jeugdigen leeftijd teruggekeerd 
en vestigde er zich te Rotterdam. 
Te Canton werd, schreef Hueser, door de Europeanen 
de afschaffing der Hong-kooplieden algemeen betreurd, omdat 
zij soliede waren en de Chineesche overheid borg bleef 
voor hun schulden. „De factorijen, groote, meest twee 
„verdiepingen hooge gebouwen in Europeeschen stijl, hebben 
„een gunstig voorkomen, zijn ruim en luchtig, staan aan 
„een breeden weg en zijn door ommuurde tuinen van de 
„rivier gescheiden. Zij strekken tot verblijf aan Engelschen, 
„Amerikanen, Parsi's en een aantal andere natiën, welligt 
„500". De Engelsche en Hollandsche oude gebouwen waren 

1) A. van Otterloo, blz. 310. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

,echter vernield, evenals de Deensche en Spaansche „hongs" 
en een deel der Fransche. Nog steeds moeten de vreemdelingen 
zich tot deze wijk beperken en blijft de binnenstad 
voor hen gesloten. 

De smokkelhandel in opium gaat bedektelijk voort, begunstigd 
door omgekochte mandarijnen, en heeft in de laatste 
jaren zelfs den wettigen handel overtroffen. Soms is het tot 
een gevecht gekomen van smokkelaars met een eerlijk ge 

een Chineesch policieschip en veelal leed-zagvoerder van 
het laatste de nederlaag. Nu de vier nieuwe havens geopend 
zijn, vindt de onwettige handel de geheele kust langs plaats, 

n.l. met groote schoeners van een paar honderd ton, en 
is de opiuminvoer gestegen tot 32.000 kisten per jaar, 
in hoofdzaak aangevoerd door de Britsche firma Jardine 
Matheson & Co. 1). In het pas geopende Shanghaï bevond 
de genoemde supercarga Freyss zelfs, dat wettige handel 
nauwelijks gedreven werd, doordat al het geld werd besteed 
aan den opiumhandel 2) . 
De Hollandsche polemieten in verschillende kleuren blijven 
den voorrang behouden boven het Engelsche namaaksel en 
ontbreken bij geen Chineeschen handelaar van beteekenis. 
Zij dienen voor korte mantels. Theeuitvoer naar Nederland 
heeft zoo goed als opgehouden en ons land ontvangt thans 
zijn thee uit Engeland en zelfs Amerika. Nu en dan zond 
de groote Hongist Howqua een lading naar Nederland aan 
de Amsterdamsche firma Hope & Co., maar thans is hij 
overleden. „De hooge vrachten voor Nederlandsche bodems 
,vormen een hinderpaal, niettegenstaande de hooge be,,
schermde regten; dit behoeft geen betoog" a). 

Na dit verslag heeft de Nederl. Handel-Maatschappij den 
Chineeschen handel hervat. Omvangrijk en voordeelig is 
die echter eerst geworden in de twintigste eeuw, toen zij, 
goederen en producten terzijde latende, zich wierp op het 

1) Zij bestaat nog en is een der machtigste handelshuizen in China. 
2) Aldus zijn brief van 24 Augustus 1844 uit Honkong aan de Factorij 
te Batavia. 

8) De Hollandsche reeders waren namelijk, zoo als bekend is, verwend 
door de hooge vrachten, die de Handel-Maatsch. voor rekening 
der regeering betaalde voor den overvoer der krachtens het cultuurstelsel 
,gekweekte gouvernementsproducten. 


346 ONZE VADEREN IN CHINA. 

voor haar veel geschikter gebleken bankbedrijf en daarvoor 
haar eigen kantoren stichtte te Shanghaï (1903) en te Hongkong 
(1906). Ook andere handelshuizen in Nederland en 
de Oost wijdden zich, nadat in 1842 de vrede met de 
blanken was hersteld en het rijk zich op vijf plaatsen geopend 
had, aan den Chineeschen handel, en zulks in niet onbelangrijke 
mate. In 1847 bijvoorbeeld voerden Nederlandsche: 
schepen voor niet minder dan 31/,4 millioen gulden aan 
handelswaren in en brachten voor 13/4 millioen van China. 
terug. 

De ontstentenis van een verdrag werkte echter belemmerend. 
In het Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië 1) werd er op„ 
gewezen „ dat wij voor onze polemieten, de algemeene klee,,
derdracht der Chineezen en ons voornaamste handels,
artikel met hen", meer moesten betalen aan invoerrechten. 
dan andere natiën en dat onze consuls de bevoegdheid 
misten om, zooals de andere, eigen landgenooten te berechten. 
Voorts drong het tijdschrift aan op de benoeming van 
een gezant, commissaris of wel consul-generaal, evenals op 
den afstand door de Chineesche regeering van een stuk 
grond, tot stichting van een factorij, „zooals altijd door de, 
„Nederlandsche consuls is bezeten." Gewezen werd op het 
voorbeeld, dat niet alleen Engeland, Frankrijk en Amerika 
hadden gegeven, doch ook het Zweedsch-Noorsche rijk.. 
Doch verdere 13 jaren verstreken, voordat aan dezen 
aandrang werd gevolg gegeven. 

De gebleken onmacht van den Zoon des Hemels tegenover 
de blanken leidde tot verder verzet en inbreuk op 
zijn gezag. Portugal, dat tot nog toe een kleine grondrente 
van 600 thaels 2) aan den keizer betaalde voor het bewonen 
van Macao, nam in 1849 de vermoording van den gouverneur 
te baat, om die betaling voorgoed te weigeren 3), schafte. 
er de C hineesche douane af en verklaarde de haven onaf han kelijk 
van China4); eerst in 1887 heeft een verdrag dit bezit ge


1) Groningen 1850, blz. 275. 

2) „ 1 Thael = 10 maas van 10 candarijns, die weder onderverdeeld 
„zijn in 10 cash. 72 Thaels worden gerekend voor 100 dollar." Aldus 
het hiervoren besproken Rapport van G. J. Hueser. Dienvolgens werd 
dus toen 1 thael gerekend voor f 3.47. 

8) Wells Williams, blz. 171. 

4) The China Yearbook 1912. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

347 

wettigd 1). Engeland verbood wel, door Pottinger, dien het tot 
„gouverneur-generaal" van Hongkong had benoemd, 1 Augustus 
1843, dat opiumsmokkelaars zich op de Britsche overheid 
zouden beroepen, maar liet dien handel ongestoord in 
die nieuwe kolonie voet vatten, zoodat die weliger tierde 
dan ooit. In 1853-54 werd China gedwongen om zijn tolkantoor 
te Shanghai toe te vertrouwen aan blanke inspecteurs, 
benoemd door de consuls van Engeland, Frankrijk en 
Amerika, het begin van de „Chinese Imperial Maritime 
Customs", die op den duur den sleutel tot het geheele rijk 
in Europeesche handen heeft gebracht. In 1857 werd een 
inspecteur-generaal aangesteld, een Engelschman, en sedert 
is dit ambt, een van de belangrijkste in geheel China, steeds 
in Britsche handen gebleven. 

Ook zijn eigen onderdanen wakkerde 's keizers machteloosheid, 
die hooghartige edicten vergeefs trachtten te bemantelen, 
aan tot verzet, en in haar vond de groote Taipingopstand 
wel niet zijn oorsprong maar zijn voedsel, een 
oorlog die 15 jaren geduurd heeft, zich uitbreidde van Canton 
tot voor Peking, geheele provinciën verwoestte en een 20 
millioen Chineezen het leven heeft gekost. De leider was 
een boerenzoon uit de buurt van Canton, een letterkundige, 
die christen geworden was en eerst als schoolmeester, dan 
met het zwaard, in 1850 optrok om het land van afgoden 
en opium te bevrijden, aan zich te onderwerpen en er een 
federatieven staat van te maken, een plan dat inderdaad 
paste voor een zoo groot rijk. Zijn volgelingen sneden den 
staart af, teeken hunner onderworpenheid aan de Mantsjoe's, 
veroverden tal van steden, zelfs de tweede stad des rijks, 
de oude hoofdplaats Nangking, en versloegen telkens de 
uiterst gebrekkige keizerlijke troepen. 

De gelegenheid was thans gunstig voor Engeland om 
voordeeliger handelsvoorwaarden af te dwingen, om voor 
zijn opium, waarvan de teelt jaarlijks tal van millioenen 

1) Het verdrag werd geteekend 1 Dec. 1887 te Peking en luidt in art. 

II: „China bevestigt in zijn geheel het tweede artikel van het protocol 
„van Lissabon, betreffende de altijddurende bezetting en besturing van 
„Macau door Portugal", welk protocol dezelfde woorden gebruikt, met 
toevoeging achter Macao van : „en daarvan afhangende landstreken 
„(dependencies)". 

348 ONZE VADEREN IN CHINA. 

deed vloeien in de Britsch-Indische schatkist, vrijen toegang 
te verkrijgen, om het rijk verder open te wringen en eindelijk, 
om den inderdaad aanstootelijken hoogmoed en aanmatigenden 
toon van den keizer en zijn mandarijnen te fnuiken, zoodat hun 
en hun volk duidelijk zou blijken, dat de oppermacht van den 
Zoon des Hemels niet van deze aarde was. Zooals later 
in Zuid-Afrika, in de laatste jaren der vorige eeuw, zweepten 
dagbladschrijvers van uit China het Britsche volk op, 
schroomden niet de waarheid te verkrachten, werden gesteund 
door daar gevestigde Britsche kooplieden en ten slotte 
wenschte men in Engeland den oorlog. 

Wrijving was ontstaan door den eisch, die zich op het 
verdrag van Nangking -grondde, om toegang te krijgen te 
Canton tot de Chineesche stad, hetgeen geweigerd werd, 
omdat, verklaarden de mandarijnen, zij er de vreemdelingen 
niet veilig achtten. Reeds in 1842 hadden zij er op gewezen 
dat de afstand van Hongkong de reden deed vervallen om 
Canton als vaste woonplaats voor blanken ook buiten den 
handelstijd te openen en in de vijf „verdraghavens" hadden 
de blanken een afzonderlijke wijk voor zich in beslag genomen. 
In Shanghai werd zelfs een deel ervan door den 
Franschen consul geregeerd, een toestand die nog steeds 
voortduurt, terwijl daarnaast een dergelijke kleine kolonie 
ontstaan was, waar aanvankelijk de Britsche consul het 
beheer voerde, totdat Engeland dit overgaf aan al de consuls 
der daar vertegenwoordigde volken. Dit stelsel miste eiken 
wettelijken of verdragmatigen grondslag en de gouverneur 
te Canton verzette zich tegen verdere uitdijing van het 
Nangkingsche verdrag. 

Een onbeteekenend voorval deed ten slotte in 1856 den 
strijd ontbranden. Te Canton had namelijk de Chineesche 
gouverneur een inlandsch smokkelvaartuig aangehouden, dat 
wel de Britsche vlag voerde maar zonder recht daarop, en 
hij weigerde verontschuldigingen te maken. Nu verklaarde 
Engeland aan China den oorlog en drong een Britsche 
troepenmacht de stad binnen. Maar de gouverneur verbrandde 
de Europeesche wijk, teneinde de Britten te verdrijven; 
en dezen, te zwak om zich te handhaven, trokken zich 
terug. De vrijhandelaar Cobden wist het parlement een afkeurend 
oordeel te doen uitspreken; doch Palmerston, de 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

man van het „right or wrong, my country", eerst Engeland 
en dan het recht, ontbond het parlement en kreeg, gesteund 
door den handel, gelijk. Nu verbond hij zich met den. 
avontuurlijken Napoleon III, die Frankrijk's macht in het. 
Verre Oosten wenschte te vestigen en thans, bij gebrek. 
aan handel van beteekenis, de gelegenheid daartoe vond in 
de terdoodbrenging tenzelfden jare van den Franschen zen 

-deling Chapdelaine. Canton

werd in 1857 gebombardeerd. 
en genomen, de schatkist weggehaald en verbeurd verklaard, 
de gouverneur gevankelijk naar Calcutta gebracht waar hij 
stierf, en een bestuur ingesteld van een Engelschman, Franschman 
en Chinees. Daarop verzeilde de vloot naar de Peiho en 
werd, gezamenlijk met Rusland en Amerika, te Peking ver 

verdragen aangevraagd. De regeering verwees-andering der 
de beide mogendheden echter hooghartig naar Canton terug 
en wilde alleen daar onderhandelingen voeren. Toen veroverden 
de beide bondgenooten de Takoe-forten die de mond 
van de Peiho en daarmede den toegang van de zee tot 
Peking beschermden, terwijl de Amerikaansche en Russische 
schepen weigerden om geweld te plegen. 

Te Tientsin, iets hooger aan de Peiho gelegen, moesten 
nu twee keizerlijke commissarissen in 1858 verdragen teekenen 
met de vier mogendheden, waarbij China opnieuw 
het hoofd in den schoot legde. Zij zijn gelijkluidend, doch 
daar zij alle de meest-begunstiging verleenen toepasselijk op 
elk der vier mogendheden. 

Het Britsche verdrag 1) bevestigt dat van 29 Augustus 
1842, te Nanking gesloten, laat wederkeerig de benoeming 
van gezanten toe die voortaan naar believen te Peking mogen 
vertoeven of wonen, erkent de gelijkwaardigheid van Engeland 
met China en belooft niet alleen vrijheid aan den 
protestantschen en roomschen godsdienst, doch ook bescherming 
aan de godsdienstleeraars, mits de wetten des lands 
door hen worden in acht genomen. Overal zullen Engelsche 
onderdanen door het rijk mogen reizen. De machtige Yangtse 
wordt tot Hankow, duizend kilometers het binnenland in 

1) Geteekend 26 Juni, en in tegenstelling met alle hier behandelde 
verdragen niet te vinden in het bekende groote Recueil des Traites van 
de Martens, doch in de Archives Diplomatiques II, blz. 144. 


350 ONZE VADEREN IN CHINA. 

gelegen, voor de Engelsche scheepvaart en handel geopend, 
evenals vijf andere havens aan de kust. Britsche oorlogsschepen 
krijgen zelfs toegang tot alle havens des rijks. Voor 
boeien en lichttorens moet China zorgen, in overleg met de 
consuls. Het Chineesche tarief voor in- en uitvoer zal, 
evenzeer bij gezamenlijk overleg, worden gewijzigd en verlaagd. 
Daarbij wordt waarlijk opium opgenomen, waarvan 
de toelating dus voortaan verplicht is; om den schijn te 
redden werd het woord-zelf in het verdrag weggelaten en 
verstopt in de tarieven-lijst. China belooft om in het vervolg 
Britsche onderdanen in officieele geschriften niet meer aan 
te duiden met het woord barbaren en eindelijk om 4 millioen 
thaels te betalen als schadevergoeding. 

Het Fransche verdrag, dat den volgenden dag geteekend 
werd, verleent buitendien aan zendelingen het recht om zich 
naar het binnenland te begeven, bepaalt dat geen enkele bevoorrechte 
handelsvereeniging meer in China mag worden 
opgericht en geen enkel monopolie worden uitgeoefend, staat 
aan Frankrijk toe om in de voornaamste havens een oorlogsschip 
te doen verblijven, zoogenaamd om de orde te 
bewaren onder de Fransche schepen, belooft een schade vergoeding 
van 2 millioen thaels en stelt een nieuw tarief 
vast van in- en uitvoerrechten, waarin evenzeer het artikel 
opium is opgenomen en dat zonder Frankrijk's goedkeuring 
nooit mag worden gewijzigd. 

Thans mocht China dus niet langer het verderfelijk heulsap 
trachten te weren, moest elke hoeveelheid daarvan toelaten, 
zulks tot een invoerrecht lager dan Engeland hief van zijde 
en thee, en het heeft sedert een belangrijk deel betaald van 
de inkomsten der Britsch-Indische schatkist. „Naast de be„
lastingen op land en zout vormt opium de meest productieve 
„bron van de publieke inkomsten in Indië", schreef nog 
weinige jaren geleden de met zijn eigen volk dwepende 
Strachey, 1) „het bracht in het jaar 1900 6 millioen ponden 
,sterling op aan bruto-inkomsten en 4 millioen pond netto," 
een normaal cijfer. China ontving nog gedurende de jaren 
1876-81 voor ongeveer 40 millioen thaels jaarlijks aan opium, 
die zoo goed als geheel van Hongkong kwam. 

1) India, London 1903, blz. 132. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

Frankrijk maakte van de omstandigheid, dat het thans een 
vloot had in de Chineesche wateren, gebruik, om, naar aanleiding 
van een moord op geestelijken en inlandsche christenen 
in het Achter-Indische koninkrijk Annam, aanspraken 
te doen gelden op Tourane, voorhaven van de hoofdstad, 
en op het dicht daarbij gelegen eilandje Condor, aanspraken 
die dagteekenden van 1789(!) en waarvan het sedert geen 
gebruik had gemaakt. In 1858 nam de vloot die haven in 
bezit en het volgende jaar Saigon, van waaruit het zijn 
Indo-Chineesche rijk met zwaard en verdrag heeft opgebouwd. 
Een troepenmacht uit Manilla heeft bij die verovering 
medegewerkt, omdat onder de vermoorde geestelijken zich 
ook twee Spanjaarden hadden bevonden! 1) 

Intusschen wekte het verdrag van Tiensin natuurlijk heftige 
ergernis bij het hof te Peking en buitendien was dit met 
recht gebelgd over den koelie-handel, welke sedert het verdrag 
van Nangking was ontstaan. De koelies werden opgevangen 
en meerendeels naar Macao verscheept, vanwaar zij 
in hoofdzaak naar Cuba, Peru en Californië werden gezonden. 
Groote misbruiken kwamen aan het licht en met den vrijen 
wil der koelies werd geen rekening gehouden. „Macao heeft 
„als haven weinig of geen beteekenis voor den handel. De 
„baai is voor schepen ontoegankelijk (verzand) en te laat 
„heeft de regeering toegestemd om er" (evenals Hongkong, 
dat ras opgebloeid was) „een vrijhaven van te maken," 
rapporteerde A. J. Bauduin in 1858 aan de Factorij der 
Nederl. Handel-Maatschappij te Batavia. Van den koeliehandel 
nu bestond geheel Macao en jaren heeft dit geduurd. 
Toen nu in 1859 de Engelsche en Fransche gevolmachtigden 
ieder met een vloot voor den ingang der Peiho verschenen, 
om te Peking de ratificaties van de pas gesloten 
verdragen uit te wisselen, zooals deze inderdaad bepaalden, 
werd aan de vloot de toegang tot de rivier, welke niet door 
de tractaten was geopend, geweigerd, maar den gezanten 
aangeboden om overland naar Peking te trekken. De Amerikaansche 
gevolmachtigde maakte hiervan gebruik en de keizer 
verklaarde zich bereid om hem daar te ontvangen en af te 
zien van de ,,kotow", de van ouds gebruikelijke begroeting 

, 

1) Zie mijn Azië Gespiegeld I, blz. 181, 2. 


352 ONZE VADEREN IN CHINA. 

op de knieën met het hoofd naar den grond, die ik nog 
voor enkele jaren in Japan waarnam. Geëischt werd echter,. 
dat één knie zou worden gebogen, en ook hieraan wenschte 
'de Amerikaan zich niet te onderwerpen en kreeg dienten 

geen gehoor. De Britten en Franschen weigerden,-gevolge 
daarentegen den overlandweg in te slaan, verlangden in 
onmiddellijke aanraking met den keizer te komen, zooals. 
onder de blanke volken gebruikelijk, wenschten een einde te. 
maken aan het streven van het hof om het land en inzonderheid 
de hoofdstad zooveel mogelijk gesloten te houden 
voor de blanken en trachtten de Peiho op te varen. Doch. 
nu bleken de Takoe-forten vernieuwd, deze vuurden thans 
behoorlijk en de vloten moesten zich terugtrekken. 

Nu verbonden zich Engeland en Frankrijk ten oorlog, 
sloten 22 Februari 1860 te Parijs een verdrag 1) over de 
verdeeling van den te behalen buit en zonden toen dadelijk 
tweehonderd schepen naar de Peiho, zetten blanke en 
Britsch-Indische soldaten aan wal en dezen namen de Takoeforten 
en trokken, het land plunderende, naar Tientsin en 
van daar naar Peking. Het Chineesche leger, slecht gewapend 
en slecht geoefend, werd, ofschoon tienmaal talrijker, 
door de verbonden strijdkrachten verslagen, hetgeen aan den 
Franschen aanvoerder Cousin Montauban den titel bezorgde 
van Graaf Palikao 2), en de vijand trok Peking binnen. De 
keizer was gevlucht. Nu werd door de blanken en Sikhs 
op groote schaal geplunderd en verwoest, voor millioenen. 
ponden sterling, en ter deemoediging van den vorst en zijn 
hof vernietigden zij een aantal keizerlijke gebouwen en het 
groote Zomerpaleis, een der wonderen van schoonheid op 
aarde, met ongekende en niet te tellen schatten aan voort 

kunst, in een reeks van eeuwen bijeengebracht.-brengselen van 

Thans werden de ratificaties uitgewisseld. Maar buitendien 
moest prins Kong, bloedverwant des keizers, als diens gemachtigde, 
nieuwe verdragen bewilligen, bij welke zelfs van 
ratificatie werd afgezien en die onmiddellijk in werking 
traden. Engeland bedong daarbij een verhooging van de 
schadeloosstelling tot acht millioen thaels, openstelling van. 

2) Te vinden in Archives Diplomatiques II, blz. 278. 
1) Dorp aan den weg naar Peking. 



ONZE VADEREN IN CHINA . 

353 

Tientsin, voorhaven der hoofdstad, afstand van Kowloon, de 
tegenover Hongkong gelegen kust, en eindelijk intrekking 
van verzet tegen den koelie-uitvoer; vrijheid moest worden 
gegeven ,gaan Chineezen, die in Engelsche koloniën of andere 
„overzeesche landen wilden gaan werken om daarheen te 
„trekken, alleen of met hun gezin." Het verdrag met Frankrijk, 
den volgenden dag, 25 October 1860, geteekend, verleende 
daaraan dezelfde voorrechten, maar in plaats van 
afstand van grondgebied bedong het dat de instellingen voor 
godsdienst en liefdadigheid, die vroeger aan de christenen 
waren ontnomen, moesten worden teruggegeven of vergoed 
en wel door bemiddeling van den Franschen gezant. die 
daardoor de officieele beschermer werd van den christelijken 
godsdienst in het Hemelsche Rijk. 

Deze tractaten, die weder haast alleen spreken van plichten 
der Chineezen, onderscheiden zich opnie}^ ^w door de afwezigheid 
van eenige bepaling omtrent den duur, en zij vormen 
dan ook nog steeds den grondslag voor het verkeer van 
China met de buitenwereld 1) ; want een reeks van verdragen 
heeft sedert de meestbegunstiging aan andere volken verleend. 
Sinds 1860 bevindt China zich in den toestand van Turkije 
en is het afhankelijk van de groote mogendheden. 

De koelie-handel bloeide thans weliger dan ooit, totdat een 

onderzoek op Cuba toestanden aan het licht bracht, die in 

1875 Portugal dwongen om dezen te staken, op aandrang 

van Engeland. Het had toen in 25 jaren een half millioen 

menschen verscheept. De uitvoer werd door Hongkong over


genomen en geschiedt nog steeds, en wel op betere wijze, 

vandaar, terwijl de aanwerving voor onze Oost ook te Amoy 

en Swatow door Duitsche bemiddeling heeft plaats gehad. 

De bescherming der zending heeft breede gevolgen gehad 

en wel van staatkundigen aard. Toen Baron Gros, de 

Fransche gevolmachtigde, in 1860 krachtens het pas gesloten 

verdrag paspoorten begon af te geven aan zendelingen om 

hun taak in het binnenland te gaan vervullen, leefden daar 

28 hunner, wel in het geheim, doch veilig en zonder dat 

botsingen ontstonden, terwijl zij in alle verdraghavens te 

1) Kort geleden heeft Engeland de kans geopend op slinking van 
zijn opium-aanvoeren. 


354 ONZE VADEREN IN CHINA. 

vinden waren en Fransche Jesuïeten te Shanghai een groot 
kindergesticht hadden gevestigd, waar volgens onzen protestantschen 
landgenoot A. J. Bauduin 1) uitmuntend onderwijs 
werd verstrekt. Nu begon de geestelijkheid op zulk een schaal 
toe te stroomen, dat China spoedig 40 roomsche bisschoppen 
en 650 priesters rijk werd en voorts 1200 protestantsche 
zendelingen, voor de helft van het vrouwelijk geslacht. 
Thans zijn deze 1200 tot 2700 gegroeid.2). 

Groot nut hebben de zendelingen gesticht door hun ziekenhuizen, 
hun liefdadigheid, zelfopoffering en, naar men mag 
aannemen, door hun zendingsarbeid, al verklaart de zeer 
godsdienstige kenner van China Prof. Wells Williams, dat de 
doop daarbij op den voorgrond heeft gestaan en godsdienstonderwijs 
weinig gegeven is. Daartegenover heeft de onthouding 
en bestrijding bij de christenen van de voorouders 

minachting en verzet bij de Chineezen gewekt en-vereering 
niet minder de verplichting krachtens het verdrag van 1860, 
om de oude bezittingen der zending terug te geven. Deze 
bepaling toch leidde tot grove onbillijkheden tegenover de 
nieuwe bezitters; want soms waren eeuwen heengegaan over 
de verbeurdverklaring van de kerken, scholen, ziekenhuizen 
en de terreinen, en toch werden die thans allen teruggeëischt. 
Nu en dan wist men niet eens meer waar die gebouwen 
hadden gestaan of hadden zij plaats gemaakt voor paleizen 
of openbare gebouwen, die thans werden opgeëischt, terwijl 
in andere gevallen de oude grondstukken door de christenen 
zelven waren verkocht. Gebouwen werden teruggevraagd, die 
reeds tijdens Lodewijk XIII door de zending waren verloren! 
De roomsche kathedralen in Canton en Peking behooren daar 
tot de meest opvallende gebouwen en men gebruikt in laatstgenoemde 
plaats gele dakpannen, kleur des keizers, hetgeen door 
de Chineezen een aanmatiging werd geacht en aanstoot gaf. 
Telkens kwamen de zendelingen in botsing met 's lands 
zeden en opvattingen. Geklaagd werd, dat, nu zij aan de 
Chineesche rechtspraak waren onttrokken, zij zich niet 
meer stoorden aan het Chineesche bestuur, aanspraak maakten 
op officieel eerbetoon en zich mengden in de recht


1) In zijn „Verslag wegens zijne reis naar China, aan de factorij der Ne,,
derl.Handel-Maatsch. te Batavia," gedagteekend Batavia 14 Januari 1858. 
2) China door Capt. F. Brinkley, p. 114 en 222. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

spraak over inlandsche christenen, inderdaad niet onbegrijpelijk, 
omdat de rechtspleging, het zwakke punt in alle 
.Aziatische staten, in China alles te wenschen overliet en 
,gepaard ging met omkooperij, geldafpersing, pijnbanken en 
opsluiting in onmenschelijke gevangenissen, die meer levens 
vernietigen dan de beul. Ook werd geklaagd over de 
inmenging der geestelijkheid in de belastingen, terwille hun 

kudde; inderdaad heerscht daarbij veel willekeur, maar-ner-de inlanders beriepen zich op hun christendom en hun voorgangers 
om zich geheel aan de belastingen te onttrekken. 
Christelijke gebouwen werden opgericht op terreinen, die 
de eigenaars niet wenschten , te verkoopen, en dit gaf aanleiding 
tot kleine oproeren, zoodat in 1872 de Fransche 
gezant zich gedwongen zag aan te kondigen voortaan in dit 
,opzicht geen steun meer te kunnen verleenen. 

In 1870 gaf een buitengewone sterfte onder de kinderen, 
,die te Tientsin ter opleiding in den christelijken godsdienst 
door geestelijke zusters waren bijeengebracht, grootendeels 
door de kinderen van de ouders te koopen, aanleiding tot 
een heftigen aanval op het gebouw door een woedende 
menigte, die de sterfte aan opzet toeschreef. Prins Kung, 
hoofd van het Departement van Buitenlandsche Zaken, 
richtte nu aan de gezanten der verdragsmogendheden een 
nota waarin verzocht werd: 1°. dat alleen kinderen van 
inlandsche christenen zouden worden opgenomen in de kinderhuizen; 
2 0. dat vreemde vrouwen niet langer als zendelingen 
zouden optreden, noch Chineesche in de kerken 
,toegelaten, zijnde strijdig met 's lands zeden; 30• dat de zendelingen 
zich zouden beperken tot de bekeering en zich onthouden 
van inmenging in rechtspraak en bestuur; 4°. dat zij geen 
officieele zegels zouden gebruiken of optreden als waren zij 
ambtenaren en 50. dat zij geen onbillijke eischen zouden 
stellen tot teruggave van terreinen en gebouwen, die lang 
in het bezit van anderen waren overgegaan. Neem Uw 

opium en Uw zendelingen weg en gij zult welkom zijn," 
voegde de prins aan den Britschen gezant toe. De nota 
vond echter geen weerklank bij de mogendheden. Integendeel 
gaven de aanval op het kindergesticht te Tientsin en 
de vermoording in Yunnan (Zuid-China) van een Engelschman, 
die er betrekkingen was komen aanknoopen met 
1917 II. 24 


356 ONZE VADEREN IN CHINA. 

opstandelingen, aanleiding tot nieuwe boetebetalingen door 
China, nieuwe openstelling van havens en nieuwe rechten 
voor de blanken. 

De aanstelling van een blanke tot hoofd van den dienst. 
der in en uitvoerrechten was wel niet uitdrukkelijk in de 
verdragen van 1860 bevestigd, doch kan daaruit wel worden 
afgeleid en heeft steeds stand gehouden. In 1859 trad 
als zoodanig opnieuw een Engelschman op, Robert Hart, 
en hij is het gebleven tot zijn dood in 1911, dus langer dan 
een halve eeuw. Zijn naderende ouderdom gaf het sein tot. 
pogingen om dit belangrijke en invloedrijke ambt eens aan 
een zoon van een ander land toevertrouwd te zien; maar 
Engeland wist in 1898 van de Chineesche regeering de 
belofte te verkrijgen dat in den vervolge de inspecteurgeneraal 
steeds een Britsch onderdaan zou blijven, zoolang, 
de Britsche handel de eerste zou zijn in China. Dientengevolge 
bekleedt thans de heer F. A. Aglen den zetel. De 
richtige nakoming der verdragsbepalingen en evenzeer het. 
belang van den dienst hebben Hart er toe geleid op groote 
schaal blanke ambtenaren aan te stellen, ten slotte niet minder 
dan 7200, waarvan de helft Britten zijn en de rest. 
behoort tot alle verdragsmogendheden ; zoo bevinden. 
zich steeds enkele Nederlanders in dien tak van dienst. 
Deze ambtenaren worden zorgvuldig uitgekozen, waarbij. 

inzonderheid op karakter en goede vormen wordt gelet, 
krijgen een opleiding in de Chineesche taal en ontvangen. 
een behoorlijke bezoldiging, geregeld verlof en pensioen. 
Voortreffelijk heeft dit departement gewerkt, niet alleen. 
in het belang van de blanken, doch evenzeer in dat van 
China, en algemeen wordt dit erkend. Voortdurend hebben 
de „Chinese Imperial Maritime Customs" hun werkkring 
uitgebreid en zij beheeren thans ook de verlichting. 
van de kust en van sommige inlandsche waterwegen, onderhouden 
te Shanghai een rivier-policie en heffen de rechten. 
voor in- en uitvoer op een aantal plaatsen, die in het minst. 
niet » maritime" kunnen genoemd worden, ver van zee gelegen 
zijn, maar waarvan er toch onder de „open havens" zijn, 
opgenomen. Zoo vond ik aan de spoor, die Tonkin verbindt 
met de Chineesche provincie Yunnan, een Franschman aan: 
de grens gevestigd als hoofd der Chineesche douane en_ 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

verderop te Mong-tsé een geheelen staf van blanken in 
denzelfden tak van dienst. Ook aan de grens tusschen 
Mantsjoerije en het Russische gebied werd mijn reisgoed door 
een Engelschen beambte onderzocht. Tot 1911 was zelfs de 
post aan dit departement toevertrouwd. 

Wat den opstand der Taipings betreft, deze was, toen het 
verdrag van 1860 werd geteekend, nog in vollen gang. Hun 
aanvoerder, de boerenzoon, had zich door zijn volgelingen 
tot erfelijk keizer van China doen uitroepen, bewerende te 
behooren tot het Chineesche keizersgeslacht der Mings, dat 
in 1644 door de Mantsjoes was onttroond, zetelde te Nangking, 
waarvan de verovering o. a. aan den wereldberoemden 
porseleinen toren het leven had gekost, dus dicht bij Shanghai, 
en 20,000 zijner volgelingen bedreigden nu die stad. 

Daar had de buitenlandsche handel een grooten omvang 
verkregen. A. J. Bauduin zag er in 1857 bijkans 80 Europeesche 
schepen, die, niet dieper gaande dan 18 voet, de 
stad konden bereiken. Engelsche en Amerikaansche klippers, 
„die sneller zeilden dan onze schepen," onderhielden het 
verkeer met Europa; en een aantal stoombooten werden 
gebruikt voor den aanvoer van opium uit Calcutta, toen 
nog contrabande, door Jardine Matheson & Co., die, met eenige 
Parsi-huizen, uit Voor-Indië stammend, en enkele andere 
groote firma's, den opiumhandel in handen hadden en daarvoor 
die stoombooten hadden gekocht. Zooals vroeger op de 
Canton-rivier werden de waren gelost op schepen die tot 
pakhuizen dienden en vandaar des nachts door omkooping 
der Chineesche beambten binnengesmokkeld.1) De Taipings 
waren vijanden van de opium en dit was voor de belanghebbenden 
een reden om zich tegen hen te keeren. Bovendien 
hadden hun plunderingen op hun krijgstochten geleerd, 
wat Sanghai te wachten stond, mochten zij die stad in bezit 
nemen. Dientengevolge leverde Shanghai het wonderlijke 
schouwspel, misschien alleen mogelijk in China, dat de stad 
verdedigd werd door Engelschen en Franschen tegen de 
vijanden van denzelfden keizer, dien zij gelijktijdig in zijn 
hoofdstad beoorloogden. Wel dienden een aantal avonturiers, 
inzonderheid Amerikanen en Engelschen, onder de opstande


') Verslag van A. J. Bauduin, hiervoren reeds aangehaald. 


353 ONZE VADEREN IN CHINA. 

lingen, ter wille van den buit, maar vruchteloos richtte de 
aanvoerder zich tot de vreemde consuls te Shanghai om hen 
tot zich over te halen, betoogende dat aan beide zijden 
immers God, de Hemelsche Vader, en Jezus, de Hemelsche 
Oudere Broeder, als hoogste opperwezens werden erkenden 
aangebeden en dat blanken en Taipings dus naast elkander 
behoorden te staan. De Britsche consul Parker, die in deze 
jaren herhaaldelijk op den voorgrond is getreden, moest, 
ofschoon den Taipings niet goed gezind, in zijn officieel 
verslag erkennen, dat dezen met alle kracht streefden naar een 
vi iendschappelijke verhouding met de blanken, zoowel protestanten 
als roomschen. Maar het belang van den handel 
eischte rust en bestendiging der macht van het gedeemoedigde 
Pekingsche hof. Op verzoek van de keizerlijke 
troepen, van Chineesche handelaars en inzonderheid 
van den onderkoning Li Hung Chang, die in zijn lange 
leven (1822-1901) een zoo belangrijk aandeel heeft gehad 
in de geschiedenis van zijn land, vormde zich nu een klein 
leger van blanke vrijwilligers. Gewonnen door Chineesch 
geld en aangetrokken door den te verwachten buit, schaarden 
deze 5000 avonturiers zich naast de keizerlijke troepen, 
aangevoerd door een Amerikaan, zekeren Ward, die met 
groot geluk de Taipings bevocht en de keizerlijke troepen 
reorganiseerde. Hij stierf in 1861, had drie opvolgers, die 
wel op groote schaal plunderden, maar minder gelukkig 
waren tegenover den vijand, totdat in 1863 Charles 
George J) Gordon, Britsch majoor, overgehaald werd zich aan 
het hoofd der vrijwilligers te stellen. Hij was juist bezig de 
omgeving van Shanghai in kaart te brengen. Grooten roem 
heeft hij zich toen verworven, niet alleen als aanvoerder 
maar ook wegens zijn karakter-eigenschappen. Orde en tucht 
bracht hij onder zijn menschen, werd spoedig de leider van 
den strijd tegen de Taipings en ontnam hun stad na stad, 
dank zij den hem geleenden stoombooten, die den vijand 
ontbraken en dank den kanonnen, die hem door de Britsche 
troepen waren geleend en door Britsche officieren werden 
bediend. Reeds het volgende jaar, 1864, had men den opstand 
gebroken, alle steden teruggewonnen en alle leiders ter dood 

1) Niet Peter, zooals Wells Williams hem noemt. 


ONZE VADEREN IN GHINA. 

gebracht. Tengevolge van het verschil in bewapening waren 
slechts enkele blanken gevallen tegenover duizenden Taipings. 
jaren later zou dezelfde kolonel Gordon, algemeen bekend 
als „Chinese Gordon", opnieuw de aandacht der wereld op 
zich vestigen, toen hij, voor Egypte den Soedan besturend 
en Gordon Pasha geworden, door den Mandi te Khartoern 
werd ingesloten en om het leven gebracht. (1885). 

De betrekkingen met Nederland en Nederlanders hadden 
in de jaren vijftig wel door de onlusten geleden, maar 
afgebroken waren zij geenszins. Onze schepen namen druk 
deel aan de kustvaart. 1) De Handel-Maatsch. kocht thee 
op, ook voor het jonge Sydney, en zond Hollandsche 

1) Onze vaart in de Chineesche wateren heeft een uitdrukking in 
onze volkstaal gebracht, teeken van haar belangrijkheid en langen duur. 
In de jaren zestig der vorige eeuw namelijk noemden wij jongens te 
Rotterdam een wonderlijk mensch „waterchinees", een bestempeling die 
misschien nog voortleeft. Den sleutel daartoe meen ik te vinden in het 
volgende verhaal van den koopvaardij-kapitein G. T. van Assendelft de 
Coningh in zijn Mijn verblijf in Japan, dat hij in 1856 te Amsterdam 
in het licht gaf. Hij vertelt hoe hij, 5 jaren te voren, „een menigte 
„Chineesche visschersvaartuigen onder de Chineesche kust aantrof, die 
„des morgens op eenigen afstand van elkander man voor man uitzetten 
„over boord op een stukje bamboe met een vischlijn en een mandje 
„koude rijst. Aldus is het grootste gedeelte der bemanning als het ware 
„in de zee neergeplant, die den geheelen dag in de open zee ronddrijft 
,en 's avonds weder opgehaald wordt. 

„Voor ik deze vreemdsoortige visscherij kende, was ik niet wenig 

„verwonderd, toen ik, met een frissche koelte bij den wind zeilende, op 

,,eenigen afstand een mensch halverlijf uit het water zag steken; en 

„toen ik kort daarna door den kijker er nog wel vijftig ontdekte, was 

„ik voor een oogenblik geheel overbluft en even verwonderd alsof ik 

„een troep schelvisschen op eene wandeling ontmoet hadde. Wij zeilden 

„met eene snelle vaart door dit labyrinth van waterchinezen, en ik had 

„moeite genoeg om er niet eenigen te overzeilen, daar ik op het laatst 

„er een paar honderd in den omtrek telde, en velen zóó na op het lijf 

„moest loopen, dat het schuim van den boeg hen om de ooren spatte. 

„Van naderbij gezien, zaten deze arme kerels alleen op een paar kleine 

„stukken bamboes met de beenen kruiselings onder het lijf en een 

„mandje voor hen op de bamboes vastgebonden om de vangst in te 

„doen. Waarlijk eene onaangename positie om een geheelen dag in de 

„brandende zon rond te drijven; want heeft de visseher al eens lust zijn 

,been recht uit tusschen de bamboes door in het water te steken, dan loopt 

„hij gevaar dat een haai er mede heengaat. Het is dus voor deze lieden 

„ook niet alles pleizier in de wereld." 


360 ONZE VADEREN IN CHINA. 

voortbrengselen; echter geen opium; in al haar papieren 
vond ik daarvan slechts één partijtje vermeld, n.l. in het 
begin harer betrekkingen met China, en het telde niet meer 
dan 55 kisten. Bauduin vond, toen hij China te Macao 
binnentrad, daar onzen jongen landgenoot J. A. des Amorie 
van der Hoeven gevestigd, die eerst te Canton voor de 
Handel-Maatsch. werkzaam geweest was, n.l. sedert 1848, 
zich van daar door den vermelden brand hierheen verdreven 
had gezien, Nederlandsch consul geworden was en 
nu haar belangen in het groote, aanzienlijke Hollandsche 
huis op de Praya Grande behartigde; op de bovenverdieping 
hebben de nog studeerende toekomstige Chineesche 
tolken voor Ned.-Indië gewoond, o.a. de latere Prof. 
Schlegel. In 1865 is van der Hoeven, na voorspoedige 
zaken, naar Nederland terugkeerd, opgevolgd te Macao in 
zijn bedrijf en consulaat door zijn zwager N. G. Peter; de 
plaats van diens huis op de Praya Grande werd mij 
nog in 1909 door den gouverneur gewezen, als die der 
laatste Hollandsche factorij. Naast thee werd toen gember 
in belangrijke hoeveelheden gekocht. In ons oude Canton 
woonde toen geen Nederlander meer en de haven was 
op het oogenblik voor den handel gesloten. De Maatschappij 
was er het laatst vertegenwoordigd geweest door 
een Amerikaansch huis, dat zijn betalingen staakte, tot haar 
groot nadeel; bij het uitbreken der onlusten te Canton in 
1856 moest ook deze firma de stad verlaten en werden de 
goederen, die zij van de Maatschappij onder haar berusting 
had, verbrand of geroofd bij de vernietiging van de vreemdelingen-
wijk. (Ter voorkoming van herhaling is die bij den 
herbouw door een kanaal en een afsluitbare brug afgescheiden 
van de Chineesche stad en mogen er geen Chineezen 
wonen. Het eilandje heet Shameen 1) en wordt door de 
Europeanen bestuurd). Te Hongkong vertegenwoordigde de 
Nederlander A. W. J. Kup zoowel de Maatschappij als 
ons land, met den titel van consul. Te Shanghai werd 
die gedragen door een Portugees, maar was Theodorus 
Kroes uit Dordt procuratiehouder bij een vreemde 

1 ? Spreek uit Sjamien. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 361 

firma 1). Te Foochow, ons oude Hochsieuw, in den aanvang 
van dit opstel zoo vaak besproken, legde C. Bore!, een 
bekwame thee-kenner, zich toe op den uitvoer van thee en 
porselein. Voorts hebben o.a. de Nederlanders W. Siewertsz 
van Reesema en Browne jarenlang in China als kooplieden 
gewoond. 

VI. 1863 TOT HEDEN. 
Nadat de Engelsche en Fransche verdragen van 1860 
gevolgd waren door overeenkomstige met andere mogendheden 
en in 1862 door een verdrag met Portugal, waarin waar 

een bepaling tot scheidsrechterlijke uitspraak bij geschil--lijk 
len voorkomt, achtte ook de Nederlandsche regeering eindelijk 
het oogenblik aangebroken voor haar eerste verdrag met 
China. Zij zond den Macao'schen koopman J. A. des Amorie 
van der Hoeven in 1863 op het stoomfregat Citadel van 
,,Antwerpen" naar de Peiho. Joen hij zich echter", schreef 
de Fransche gezant te Peking Berthemy 15 October 1863 
aan zijn regeering 2), „van Takoe (de Peiho-monding) naar 

,Peking wilde begeven, eischte het hof te Peking van hem 
„een paspoort, afgegeven door een der gezantschappen, die 
.,,daar waren toegelaten. Aangezien hij onderwerping aan 
,,dezen eisch terecht onvereenigbaar achtte met de waardig 

vertegenwoordigden staat, heeft-_, heid van den door hem 
„hij gemeend zijn voornemen te moeten opgeven en zich 
.,,onmiddellijk ingescheept". Zijn opdracht heeft hij echter 
vervuld, door als „Buitengewoon Gevolmachtigde van Zijne 
Majesteit den Koning in China" 6 October 1863 te Tientsin 
het verdrag te sluiten, dat nog steeds onze betrekkingen met 

1) Ook te Manilla vond Bauduin een Nederlander, G. van Polanen 
Pete!, reeds acht jaren in den handel gevestigd als opvolger van zijn 
broeder. Hij was Oost-Indisch ambtenaar geweest en onderhield voor 

betrekkingen met Frankrijk. De tegenwoordige Nederlandsche-namelijk 
firma Meerkamp & Co. aldaar is uit dit handelshuis voortgesproten. 
Een consul hadden wij er toen in het geheel niet. 

2) Histoire des Relations de la Chine avec les puissances occidentales, 

1860-90, par Henri Cordier, Paris 1901. 


362 ONZE VADEREN IN CHINA. 

China beheerscht 1) en met den Nederlandschen Leeuw voor 
's Konings gevolmachtigde gehuldigd is. 

Het verleent ons de meestbegunstiging, het recht tot 
benoeming van gezanten en consuls, veroorlooft den eersten 
om de hoofdplaats des rijks »te bezoeken", belooft dat van 
Nederlandsche ambtenaren geenerlei eerbetoon zal worden. 
gevorderd, strijdig met hun waardigheid van vertegenwoordigers 
eener onafhankelijke natie, stelt elf havens voor ons 
open, zegt onzen zendelingen bescherming toe en bewilligt 
eigen rechtspraak alsmede vrijheid van reizen voor alle 
Nederlanders. Voorts bevat het, op het voetspoor der 
andere verdragen, een aantal bepalingen omtrent scheepvaart 
en handel. Door dit verdrag heeft Nederland eindelijk 
dezelfde rechten verkregen als andere Europeesche volken. 

Tien jaren zijn verloopen voordat onze regeering gebruik 
gemaakt heeft van dit verdrag om een gezant te benoemen. 
Zij wees daartoe aan den gewezen zee-officier Jan Helenus 
Ferguson, die gouverneur onzer Goudkust was geweest en 
in 1873 juist de pijnlijkste taak vervuld had, die aan een 
Nederlander kan worden opgelegd, namelijk om onze vlag 
voorgoed neder te halen. Nog in 1890 verhaalden mij de 
voormannen te St. George del Mina, hoe hij den doodsnik 
van ons door hen diep betreurd gezag gevoelvol had gedempt, 
door op den dag des afscheids tegelijk de Nederlandsche 
en de Britsche vlag te doen waaien, waarop 
's anderen daags de onze niet meer herrees. Toen vertrok 
hij als onze eerste minister-resident naar Peking, nog juist 
intijds om in 1873 de eerste plechtige audientie bij te wonen, 
die de keizer aan de vreemde gezanten verleende. Het waren 
die van Frankrijk, Engeland, Rusland, Amerika, Nederland 
en Japan. Hij heeft ons in dezelfde hoedanigheid lange jaren 
in China vertegenwoordigd. Hein is in denzelfden rang 
opgevolgd het tegenwoordige kamerlid F. M. Knobel en 
daarna als onze eerste Buitengewoon Gezant Jhr. van Litters, 
die in 1909 door den tegenwoordigen titularis werd vervangen. 
Deze onderteekende in 1911 ons tweede verdrag met 
China, waarbij wij op het voetspoor van de Amerikanen. 
voor de Phillippijnen aan China toegestaan hebben in Ne


1) Het is te vinden in De Handelsverdragen van Nederland, uitgegeven 
door de Afdeeling Handel, jaargang 1911. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

derlandsch-Indië consuls te benoemen, mits die zich striktelijk 
beperken tot handelsbelangen. 1) 

In de laatste kwarteeuw hebben onze betrekkingen 
met China zich belangrijk uitgebreid. Bezoldigde consulsgeneraal 
te Hongkong en Shanghai vinden met Nederlandsche 
en Chineesche ondergeschikten een drukke taak in de behartiging 
onzer belangen. Daartegenover vestigde de Chineesche 
regeering een vast en talrijk gezelschap te 's-Oravenhage. 
De Java-China-japan-lijn doet geregeld Shanghai aan, Hongkong 
en soms ook andere Chineesche havens, veelal geladen 
met Javaansche suiker. Naast de Handel-Maatschappij heeft 
ook de Nederl.-Indische Handelsbank op beide plaatsen haar 
eigen kantoren. Onze groote petroleum-maatschappijen zijn 
in een aantal havens vertegenwoordigd. De Nederlandsch-
Duitsche Telegraafkabel-Maatschappij heeft te Shanghai een 
Hollander aan het hoofd. De omvangrijke werken, die den 
waterweg van Shanghai naar zee hebben verbeterd, zijn door 
Hollandsche aannemers, de firma's Korthals Altes, van Thiel 
de Vries en ten Bokkel Huinink met vaderlandsch materiaal 
en onder leiding van onzen thans overleden landgenoot de Rijke 
tot stand gekomen. Evenzeer zijn Hollandsche ingenieurs, 
achtereenvolgens de heeren Vliegenthart -en F. J. Blom, 
uitgekozen om de Peiho geschikter te maken voor de 
scheepvaart. Onze civ.-ing. H. van der Veen is sedert kort 
chief consulting-engineer van de Chineesche Nationaal Conservancy 
Board, nieuw waterbouwkundig lichaam, terwijl de 
handelsplaats Chefoo in Shantung aan een betere haven geholpen 
wordt door de Ned. Maatsch. van Havenwerken en 
den ingenieur O. I. A. van Lith de Jeude. Voorts stelden onze 
ingenieurs kapitein P. G. van Schermbeek, A. Visser en 

B. W. Blijdenstein in 1889 een onderzoek in naar aanleiding 
van de geweldige overstroomingen in 1887 der Hoang -ho of 
Gele-rivier, welke zich telkens herhalen en overgroote schaden 
teweeg brengen. Hun twee jaar later in het Engelsch ver 
verslag, uitgegeven door de „Vereeniging ter bevor-schenen 
uitvoering van werken in het buitenland-„dering van de 

1) Staatsblad No. 280, verdrag gesloten te Peking, 8 Mei 1911, Art. 2. 
De Chineesche consulaire ambtenaren „worden beschouwd als handels„
agenten ... en zijn onderworpen aan de burgerlijke en strafwetten van 
„de koloniën". Het verdrag is opzegbaar. 


364 ONZE VADEREN IN CHINA. 

„door Nederlanders," die hen had uitgezonden, is zonder 
gevolg gebleven. Een nader onderzoek toch bleek noodzakelijk, 
dat millioenen zou kosten, en eerst daarna zou het mogelijk zijn 
om een begrooting op te maken voor de te ondernemen verbeteringswerken. 
Voor plannen alleen verklaarde Li Hung C hang 
geen kapitalen te willen beschikbaar stellen. Op het gebied 
van den goederenhandel werkt, naast verschillende vennootschappen 
onder firma, de „Holland-China Handelscompagnie" 
van Rotterdam, die bloeiende takken bezit te Hongkong, 
Shanghai en Tientsin, terwijl de Amsterdamsche „Sjantoeng 
Import Maatschappij" agenturen heeft te Tientsin, Hankow, 
Chungking en Shanghaï. Het China Yearbook voor 1912 
vermeldt in het geheel niet minder dan 18 Nederlandsche 
firma's in China en 150 ingezetenen, waarvan 52 in Shanghai, 
volgens den census van October 1910. In Canton en 
Macao, waar zoovele van onze vaderen gewerkt hebben, 
bezitten wij geen handelshuizen meer, doch spoedig zal 
hierin worden voorzien. Voorts bevinden zich onder de 
zendelingen een aantal Nederlanders, inzonderheid onder de 
roomsche, en hebben . wij te Amoy een ziekenhuis voor 
Chineezen, dat onder Nederlandsche godsdienstige leiding 
staat en van uit ons land wordt gesteund. Ten slotte dient 
herinnerd aan de toevloeiïng van Zuid-Chineezen naar 
Nederlandsch-Indië, grootendeels als gecontracteerde landbouw-
arbeiders. 

Ook in staatkundig opzicht heeft China belang gekregen 
voor ons Aziatisch bezit, een belang dat de toekomst slechts 
kan vergrooten. Daarom worde thans, in vogelvlucht, de 
reeks van China's botsingen met de buitenwereld verder 
nagegaan, waarvan de invloed, volgens mijn meening althans, 
zich ook in de toekomst zal doen gelden. Trouwens bij 
een dier botsingen waren wij betrokken. 

De vermelde aanval op het kinderhuis te Tientsin in 
1870 werd gevolgd door de inbezitneming van een stuk 
van China's binnenland door Rusland, dat dit wel in 1881 
teruggaf, doch tegen een schadeloosstelling van 9 milhoen 
roebels. 

Frankrijk begon in 1882 aan de verovering van Annam 
en Tonkin, schatplichtig aan China, geraakte daarbij in 
strijd met Chineesche troepen, blokkeerde Formosa, belette 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

er den rijstuitvoer en slaagde in 1885 met de hulp van 
Robert Hart, hierboven genoemd, China, dat bevreesd was 
Formosa te verliezen, te bewegen om afstand te doen zijner 
.rechten op beide landen l). 

Het volgende jaar overreedde Engeland China om zich 
niet langer te mengen in de staatkunde van Birma, China's 
vazal; de tienjarige schattingsbetaling door een Birmeesch 
gezantschap naar Peking zou dan worden in stand gehouden. 

Japan dwong China in 1894, na een jarenlangen strijd 
om de oppermacht in Korea, eerst met staatkundige en ten 
-slotte met blanke wapenen, zich als leenheer vandaar terug 
te trekken. Na een gelukkigen oorlog met Rusland, evenzeer 
om Korea, nam het daar in 1905 China's oude plaats in. 

Dezelfde vrede van 1894, geteekend door Li Hung Chang, 
schonk aan Japan behalve ons oude Formosa en de )Pescadores 
benevens 200 millioen voor oorlogskosten ook nog 
het naast Korea gelegen Chineesche schiereiland Liao-Tung, 

, 

waar deze staatsman, die aan de versterking van China de 
`hand geslagen had, in 1880 de groote vesting Port-Arthur 
had gebouwd; maar Rusland, Duitschland en Frankrijk 
dwongen Japan van dit gebied af te zien. Als belooning 
eischten en verkregen zij van China het verlof voor Rus 

om zijn Siberische spoor door te trekken naar Wladi--land 
wostok, voor Frankrijk het recht tot den bouw van zijn 
spoorweg die Tonkin verbindt met het hart van Yunnan, 
en mijnrechten voor Duitschland. 

Eindelijk verlangde ook dit land een deel van den buit. 
Zijn rijkskanselier Hohenlohe greep in 1897 de vermoor 

zendelingen in het westen van-ding van twee Duitsche 
Shangtung aan, om in vollen vrede onmiddellijk Kiaochow 
te bezetten, een der voornaamste havens van die provincie. 
Bij wijze van schadevergoeding deed het zich die haven 
met het omringende landschap Tsingtau afstaan, voorts 
mijn-en spoorwegrechten in Sjangtung, een boete van 

200.000 thaels en zelfs betaling der kosten van de bezettingsexpeditie. 
Nu verlangden Rusland, Engeland en Frankrijk, zich beroepende 
op het evenwicht, van China geschenken die daartegen 

1) Azië Gespiegeld I, blz. 305. 


366 ONZE VADEREN IN CHINA. 

zouden opwegen. Rusland verkreeg in 1898 de oorlogshaven 
Port-Arthur en daarnaast Dalny als handelshaven erg 
eindpunt in Mantsjoerije van zijn Aziatisch spoorwegnet 1). 
Frankrijk deed zich in 1900 de baai van Kwan-Tchéou-Wan, 
dichtbij Hongkong en Tonkin gelegen, afstaan, waaraan het 
totnogtoe weinig heeft gehad. Engeland verwierf vergrooting 
van zijn bezitting Kowloon tegenover Hongkong en 
voorts, voor zoolang Rusland Port-Arthur zou behouden, de 
haven Wei-hai-wei, in Shantung, vlak tegenover die: vesting. 
Ofschoon de laatste thans voor dit rijk bij den vrede met 
Japan verloren is gegaan, (evenals Dalny en de Zuid-Mantsjoerije-
lijn), heeft Engeland toch Wei-hai-wei behouden. Voorts 
dwong het China om het geheele stroomgebied van de 
Yangtse als Britsche invloedssfeer te erkennen. 

Deze reeks van gebeurtenissen kon niet nalaten het Chineesche 
volk in beroering te brengen. Geheime vereenigingen, 
overal inheemsch waar Chineezen zich opeenhoopen, 
vormden een soort van schutterijen, onder verborgen aanmoediging 
van het hof, met het doel om China van de 
vreemdelingen te bevrijden. De zoogenaamde Boxer-onlusten 
ontstonden, die te kort achter ons liggen om een uitvoerige 
bespreking te behoeven. 

De krachtige en aanvankelijk welgelukte weerstand der 
beide Boeren-republieken tegen Engeland, waarvan ik den 
weerklank en invloed in Oost-Azië later in verscheidene 
rijken en kringen heb waargenomen, moedigde aan. Italië's 
eisch van een haven in Chekiang werd afgewezen. Eerst 
vielen de Boxers christen-Chineezen aan, toen blanken. In 
1900 trokken zij Peking binnen, plunderden en verwoestten 
christelijke kerken en woningen. De Duitsche gezant von 
Ketteler werd evenals een Japansch kanselier even buiten 
hun gezantschapsgebouwen vermoord, waarbij echter het 
eerste schot van Europeesche zijde was gevallen, en de 
Boxers sloegen het beleg voor de wijk der legaties, waar 
zij groote verwoestingen aanrichtten. Zoo ging ook ons 
gebouw teloor. De Boxers schoten veel, maar bereikten 
weinig, wegens -telkens wisselende raadgevingen en bevelen, 
de Europeanen hielden stand en reeds enkele maanden later 

1) Azië Gespiegeld I, blz. 344. 


ONZE VADEREN IN CHINA. 

367 

maakten Europeesche ontzettingstroepen een eind aan de 
belegering en beschieting. Een strafexpeditie van de groote 
mogendheden, onder Duitsche leiding, bereikte Peking, plunderde 
op groote schaal en dwong 7 September 1901 het 
hof tot een verdrag van boete. 

Het bepaalde, dat een keizerlijke prins, de latere regent, 
te Berlijn en een ander te Tokyo leedwezen zouden gaan 
uitspreken over de vermoording der diplomaten, een eerepoort 
ter gedachtenis aan Ketteler te Peking zou worden 
opgericht, de schuldigen, ook de leiders, waaronder een 
aantal met name genoemde prinsen, zouden worden gestraft 
met den dood of verbanning, en dat China voortaan den 
invoer van wapentuig evenals van materieel om dit te ver 

verbood. Voorts moest het zich verbinden tot-vaardigen 
de reusachtige schadevergoeding van 450 millioen H aikwantaels 
880.2 millioen gulden, ter verdeeling onder de schadelijdende 
mogendheden l). De afbetaling moest in 39 jaar hebben 

1) Het verdrag vermeldt niets omtrent het aandeel van elke mogend 

deze schadevergoeding, maar een mij welwillend toegestaan-heid in 
onderzoek in de bescheiden aan het Departement van Buitenlandsche 
Zaken leert het volgende: Rusland ontvangt (in afgeronde cijfers) 29 %; 
Duitschland 20 %; Frankrijk 15.75 %; Engeland 11.25 %; Japan 8 %; 
Italië 6 %; de Vereenigde Staten 7 %; Oostenrijk 0.89 %; België 1.89 %; 
Spanje 0.04 %; Nederland 0.18 %. Aan elk dezer elf regeeringen heeft 
China een „obligation or" afgegeven, welke het bedrag der schadevergoeding 
vermeldt, 4 % rente draagt en een tabel bevat, aangevende 
hoeveel elke maand moet worden betaald voor aflossing alsmede voor 
interest, in de muntsoort van de betrokken mogendheid. Daartoe is in 
het verdrag-zelf een vaste koers aangegeven, tot welken de Haikwantael 
wordt omgerekend; voor Nederlandsche guldens is die koers 1.796 
De Nederlandsche obligatie is groot f 1.404.651,60 (782.100 Haikwan 
taels), namelijk f 1.074.000 ter vergoeding der schade en kosten van 
onze regeering en f 330.000 voor die van de Nederlandsche onderdanen 
in China, behalve die der Nederlandsche R. K. zendelingen, daar die 
door de Fransche regeering zijn geëischt en verkregen. Het den Neder. 
landschen staat toegekende bedrag berust op de schade door verwoesting 
van zijn gezantschapsgebouw en terrein, alsmede op de kosten der vloot


divisie, welke tijdens de onlusten naar Shanghai werd gezonden en daar 
geankerd bleef. Het den Nederlandschen onderdanen toegekende bedrag 
is (krachtens de wet van 27 April 1903 Staatsblad 115) door onze 
regeering overgenomen en hun in eens uitbetaald, benevens de 4 % 
rente van af 1 Juli 1901, in het geheel f 359.700. 

China heeft geregeld deze termijnen betaald aan het agentschap der 


368 ONZE VADEREN IN CHINA. 

plaats gevonden onder bijbetaling van 4 0/0 rente en kreeg 
de in- en uitvoerrechten tot onderpand, die daartoe met 5 o/A, 
zijn verhoogd. De legatiewijk zou voortaan onder het 
bestuur staan der gezanten, door hen in staat van verdediging. 
kunnen worden gebracht, Europeesche troepen mogen bevatten 
en de Chineezen missen het recht om er te wonen. Voorts 
zouden de Takoe-forten worden geslecht en alle belemmering 
voor een vrije verbinding van Peking met de zee worden 
weggenomen, waartoe ook een aantal punten zouden mogen 
worden bezet, o. a. Tientsin. Eindelijk beloofde China zijn 
medewerking tot verbetering der rivieren van Peking en 
Shanghai, namelijk de Peiho en de Whangpoe, grootendeels 
op Chineesche kosten. Het is op grond van deze laatste 
bepaling, dat onze landgenooten, zooals hierboven vermeld, 
daar zijn aan het werk getogen. 

In het verleden wortelt de toekomst. De bevolking van 
het Hemelsche Rijk is zoo groot, 450 millioen, evenals 
haar arbeidszin, bekwaamheid, sterkte van gestel en liefde 
tot orde, dat slechts onderlinge samenwerking en doeltreffende 
opleiding door een krachtige hand noodig zijn, om China een. 
der machtigste rijken te maken der wereld. Thans ligt dat 
nog in het verschiet. Doch op het voetspoor van Duitschland, 
dat een groote eeuw geleden nog een toonbeeld was van 
onmacht, verwording, achterlijkheid en binnenlandschen strijd, 
moet China dat tijdperk eenmaal binnentreden. 

Dan volgt de groote afrekening. 

Nederlandsche Handel-Maatschappij te Shanghai, zoodat tot nog toe 
is ontvangen aan aflossing f 99.291,40 en aan rente plus aflossing 

f926.538,55. 

Nederland is ook in deze aangelegenheid met loffelijke en tevens verstandige 
gematigdheid opgetreden. 

's-Gravenhage, 1 Sept. 1916. HENDRIK MULLER. 


HET TOONEEL. 


Het orgaan van het Algemeen Nederlandsch Verbond heeft 

onlangs, ten geleide van een rondschrijven dat dezelfde 

strekking had, gepleit voor meer belangstelling in oorspron


kelijke tooneelstukken. 

't Is de stille of uitgesproken grief van al wie er „schrijft" 
in ons vaderland, dat producten van eigen bodem, zoo min 
bij lezers als bij schouwburg-bezoekers, een streepje vóór 
blijken te hebben. Het Verbond richtte zich nu inzonderheid 
tot de schouwburg-directies. In den oertijd-der-onbeschaafdheid, 
welke in Nederland tot nog maar enkele jaren geleden heeft 
voortgeduurd; ik bedoel, voordat wij waren aangesloten bij 
de Berner Conventie, was het meest overtuigende argument 
aller tooneelbestuurders voor de verkieselijkheid van buiten 

werk, dat dit, door beambten daarginds geroofd, voor-landsch 
een schijntje van geld was te krijgen. Echter tèlde de smaak 
der bezoekers mee; en had deze smaak niet vaak gelijk? 

Hebben juist onze tooneel-schrijvers wel een zeer sterke 
reden tot klagen? 

Chauvinisme brengt kunst nooit voordeel. 

De opwekking van het Nederlandsch Verbond kwam kort 
na een verklaring van den heer Van der Lugt Melsert, dat 
zijn Residentie-tooneel gretiglijk Hollandsche stukken zal 
spelen. Fabricius, Van Riemsdijk, zij kunnen hun land niet 
anders dan loven en Heyermans zorgt trouw voor zichzelf. 
Den anderen wordt het zelden makkelijk gemaakt; maar ja, 
kunstwerken van hoogen rang hebben zij dan ook niet gebracht. 

Aan het genoemde Verbond zelf is nu iets zonderlings 
gebeurd. Royaards' Tooneel zou op den avond der algemeene 


370 HET TOONEEL. 

vergadering een nieuw, of juister, een nog niet gespeeld stuk 
van Emants vertoonen ; doch Royaards vond zich wéér niet 
op tijd klaar; en toen kregen de dames en heeren bondsleden 
een anderen Emants, Door de Praatjes, van de 
Hagliespelers ! 

Deze verwisseling zit vol lessen. Er blijkt uit, dat de contracten, 
door Nederlandsche tooneeldirecties met tooneelschrijvers 
gesloten, nog altijd onvoldoende zijn. Onze schrijverscontracten 
zijn nooit voldoende. Zekerheid hebben de schrijvers 
niet, o. a. behoudens misschien enkele uitzonderingen

 


wat het aantal gedrukte en in den handel gebrachte exemplaren 
van hunne werken betreft. Zekerheid, dat een stuk dan-of-dan 
gaan zal ; zekerheid, dat het vertoond zal worden, zoolang de 
belangstelling het spel maar eenigszins wettigt: wie krijgt 
haar, behalve Heyermans, die voor een ontmoeting met zijn 
directie aan zijn scheerspiegel genoeg heeft ? Royaards heeft 
werk ter vertooning aangekondigd van Adama van Scheltema, 

o.a. diens Faust-vertaling en tevens een oorspronkelijk stuk; 
verder Oranje van mevrouw Laman Trip—de Beaufort; en 
geen dezer stukken is gegeven; misschien zijn zij een spel niet 
waard; doch dan hadden zij niet aanvaard, en vooral had de 
te verwachten vertóoning niet bij het begin van het seizoen 
aan het publiek bericht moeten worden. Zelfs dit uitstel van 
Emants' stuk geeft blijk van te weinig voorkomendheid; en 
dat het Verbond daarin moest berusten, onmiddellijk na dien 
opwekkingsbrief, bewijst hoe weinig rekesten helpen, zoolang 
zij niet de voorboden zijn van de stem der openbare meening. 
Verkade, onmiddellijk invallend, toen Royaards seinde: 
ik ben nog niet klaar; heeft dien éénen avond gedaan, wat 
hij nu voorgoed zal doen, of althans voor het aanstaand 
seizoen. Hij krijgt het Nederlandsch alleen, voor zoover 
het zal mogelijk blijken, dat èn de heer Van Riemsdijk èn 
de heer Roelvink èn de meer voor spek en boonen mee 

leden van den Raad van Beheer dezen man, die bij-doende 
zijn, Hamlet-spel ten minste dit eene, de waarde der daad., 
geleerd heeft, werkelijk laten schalten und walten. 

Hij was bereid, het bestuur met Royaards te deelen; deze 

wilde Verkade desnoods wel onder, niet naast zich hebben. 
Er zijn redenen om aan de mogelijkheid hunner samen 
te twijfelen^--werking 


HET TOONEEL. 

Had de Raad van Beheer, in stede van zich terug te 
trekken en daarmee zijn ,,eerelid" Louis Bouwmeester in 
nog maller positie te brengen, door vervorming of uitbreiding 
zich zoodanig weten te verstevigen, dat hij „hoofd" van de 
zaak kon blijven, met het vaste voornemen, aan Royaards 
en aan Verkade de artistieke leiding te laten en uitsluitend 
zich te doen gelden, wanneer de wenschen en plannen dier 
twee, o.a. door het beslag leggen op artiesten niet beide 
mogelijk bleken; dan zou een proef van samenwerking 
„het Nederlandsch" versterkt hebben met den krachtigsten 
regisseur dien ons land bezit, en Royaards had althans op 
zekere momenten de beschikking gekregen over voldoende 
speelkrachten. Een verandering, waar men peil op kan 
trekken, is er thans in de tooneeltoestanden der hoofdstad 
niet ontstaan; en het meest hoop ik nog van de concurrentie, 
uit aller azen op een nieuw contract voor den Stadsschouwburg 
te verwachten. 

19 April. J. DE MEESTER. 

191 ,1 I1. 25 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

26 April 1917. 

Het verlaten, in Maart, van hun vaste stellingen tusschen 
Atrecht en Soissons door de Duitschers heeft, zooals te 
verwachten was, den oorlog op het Westelijk front in een 
geheel nieuw stadium gebracht. Zij blijken te zijn verlaten 
omdat hare vernietiging door het overstelpend vuur der 
geallieerden met zekerheid te verwachten ware geweest. 
Door het vak, waartegen die overmacht van artillerie stond 
opgesteld, te ontruimen hoopte de Duitsche legerleiding 
misschien de geallieerden tot een onvoorzichtigheid te verleiden, 
zeker echter hun voorbereiding voor het offensief-1917 
in de war te sturen. Dit laatste doel is ongetwijfeld tot zekere 
hoogte bereikt. De Duitschers hebben, meer naar achteren, 
eene stelling kunnen innemen die aan de geallieerden nog 
steeds zeer onvoldoende bekend is. Onraad vreezende,. 
hebben zij er zich zorgvuldig van onthouden onmiddellijk 
op die nieuwe stelling, waar zij dan ook precies gelegen 
moge zijn, in te rennen; trouwens de gesteldheid van het 
door de Duitschers onbegaanbaar gemaakte tusschenterrein 
liet een onmiddellijken aanvoer van het zware geschut niet 
toe. Zij hebben de wijste partij gekozen, en, zich in het 
terrein achter Bapaume en Péronne tot een voorzichtig voort-. 
schuiven van verkenningstroepen beperkende, hun druk 
uitgeoefend op de draaipunten der Duitsche terugtrekkendebeweging: 
op het terrein om Atrecht en beoosten Soissons. 
Daar stonden de Duitschers nog in hun oude stellingen,. 
waarvan elk punt den vijand sinds lang bekend was 
en waartegen dus de overmacht van artillerie met de 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

noodige vastheid van berekening in positie viel te 
brengen. En, wat dan de Duitsche plannen met het nieuwe 
front tusschen Atrecht en Soissons ook waren, het was 
duidelijk dat zij door een gelijktijdig indrukken der draai 

een doorbraak op die beide punten wellicht! in-punten, 
verwarring moesten worden gebracht. De geallieerden 
namen inderdaad wat zij in den loop van den ganschen 
oorlog, in het Westen althans, zoo uiterst zelden hebben 
kunnen nemen: een groot initiatief. Zij en niet de Duitschers 
hebben den loop der krijgsgebeurtenissen in deze maand 
bepaald. 

Nadat de gevechten waren begonnen en den Duitschers 
op beide punten op terreinverlies waren komen te staan, 
hebben dezen het voorgesteld alsof de geallieerden een 
groote dwaasheid hadden begaan met ten koste van zware 
verliezen hen aan te vallen in stellingen die zij toch binnen 

zouden hebben ontruimd even goed als die aan de-kort 
Somme. Dit is natuurlijk praat voor de vaak. Het komt er 
voor de geallieerden niet op aan, terrein te bezettep, dat de 
Duitschers achten met voordeel aan hen te kunnen overlaten, 
maar hun het verblijf waar ook op den Franschen en 
Belgischen bodem onmogelijk te maken door hen aan te 
tasten zoo dikwijls men meent hen te kunnen grijpen en 
hun hunne manschappen en kanonnen te kunnen afnemen. 

Een 13.000 man in handen der Engelschen, een 17.000 
in handen der Franschen te laten, en aan elk van beide 
vijanden meer dan 100 vuurmonden bovendien, is zeker 
niet het voornemen der Duitschers geweest. Hoezeer zij in 
het defensief zijn gedrongen en daar ook de mentaliteit 
van hebben aangenomen blijkt nergens beter uit dan 
dat het de geallieerden zijn die nu de gebeurtenissen 
berichten en de Duitschers die ze vervolgens becommentarieeren. 
Precies andersom dan vroeger. Die Duitsche 
commentariën zijn voorzeker het lezen waard en de uitkomst 
leert (voor zoover men er reeds over oordeelen kan) dat 
steeds een gedeelte althans, en dikwijls een belangrijk 
gedeelte, hunner critiek juist is geweest; intusschen is het 
doel waarmede een leger te velde staat niet, den vijand aan 
te toonen dat hij minder gewonnen heeft dan hij zegt, maar 
hem slagen toe te brengen en zoo mogelijk hem te vernietigen. 


374 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Wij gebruikten daareven de uitdrukking : „gelijktijdige 
indrukking der draaipunten". Dat zou voor de geallieerden 
het mooiste zijn geweest, maar --dat is eigenlijk niet 
gebeurd. Tusschen het Britsche offensief bij Atrecht en het 
Fransche van Vailly tot Reims (en nog oostelijker) verliep 
een geruime tijd. Waarom? Het is niet medegedeeld; maar 
het valt, bij eene beschouwing der kaart, in het oog dat, 
indien werkelijk de aanvalskrachten in mannen en materiaal 
waarvan de geallieerden zich thans aan weerszijden van 
Atrecht en -aan weerszijden van Reims hebben bediend, 
oorspronkelijk in hoofdzaak tegen het oude Somme-front 
zijn opgesteld geweest, de Britten hunne helft daarvan eerder 
naar Atrecht moeten hebben kunnen overbrengen dan de 
Franschen de hunne naar Reims en verder. Dit kan verklaren 
dat de Britten bij Atrecht reeds aanvallen konden op een 
oogenblik dat de Franschen tusschen Vailly en Reims nog 
beginnen moesten met hun roffelvuur. Dat de tweede 
Engelsche aanval niet gelijktijdig met dien der Franschen 
is geschied zal zijn toe te schrijven aan het bekende feit dat na 
een tot voorloopig besluit gekomen terreinwinst het gewonnen 
terrein eerst moet worden „opgemaakt" eer het tot uitgangs 

een nieuwen aanval kan worden gebruikt.-punt van 

Ook de geallieerden zijn aan het uitleggen gegaan en hebben 
ons verteld dat dit om beurten aanvallen van Engelsehen en 
Franschen met opzet zoo geschiedde. De Duitsche reserves 
moesten door het heen en weder rennen van Lens naar Laon 
en vice versa worden „afgemat". Wanneer oorlogvoerenden, 
vóór de eindbeslissing gevallen is, de houding aannemen het 
publiek „le fin mot de l'histoire" te willen mededeelen moet 
men hen altijd wantrouwen. De Duitsche reserves! zij hebben 
in dezen oorlog werkelijk wel andere afstanden weten af te 
leggen dan van Lens naar Laon, of zelfs drie-, vie-maal 
dien weg, en meermalen gelegenheid gehad te toonen dat zij, 
na reizen van gansch anderen duur uit den trein gestapt, 
uitermate slagvaardig waren. Bovendien is men het stadium 
voorbij, waarin het „afmatten" van eenige vijandelijke leger-
reserves een doel is waarover men praat. Het voortzetten 
van den oorlog in het Westen door de geallieerden heeft 
geen zin, tenzij zij de verwachting hebben in 1917 den vijand 
naar zijn land terug te kunnen jagen. Dit doel vereischt het 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

omvatten, het afsnijden, het verpletteren van vijandelijke 
legerafdeelingen, zoodra het maar mogelijk is ; het toebrengen 
van onherstelbaar verlies, niet van een herstelbaar ongemak 
als „afmatting". Heeft men zich thans tot afmatting bepaald, 
dan beteekent dit niets anders dan dat de omvattingspoging 
mislukt, en dus de beslissing verschoven is. 

Intusschen is het zeer wel te begrijpen waarom de 
Engelschen niet hebben gewacht, tot hun aanval met dien 
der Franschen zou kunnen samentreffen. Zij bespeurden 
dat aan weerszijden van Atrecht de Duitschers een achter 
beweging voorbereidden, herhaling en uitbreiding-waartsche 
van die der vorige maand; zij wilden en moesten hen aan 
terwijl zij er nog waren. -grijpen 
De groote aanval dan van 9 April kon nog tegen de oude 
stelling worden gericht, die, over eene breedte van 20 K.M., 
eigenlijk al door het roffelvuur der laatst voorgegane dagen 
vernietigd was eer zij door den aanvaller werd overgenomen. 
Of bij zulk een overneming een groot aantal gevangenen 
kunnen worden gemaakt en veel kanonnen vermeesterd hangt 
er van af of de infanterie-aanval in kracht en snelheid aan 
den omvang der artilleristische voorbereiding geëvenredigd is. 
Ditmaal is zij dit zeker wel geweest, want de buit van den 
eersten dag aan manschappen en vuurmonden was aanmerkelijk. 
Maar van een grooten doorstoot op de volgende dagen 
is niet gekomen. Benoorden Atrecht is de hoogte van Vimy 
bezet, die de vlakte bestrijkt waarin Douai gelegen is; ten 

Z. 0. van Atrecht is men een paar kilometer opgeschoten 
in de richting van Kamerijk, maar in de vlakte zelve van 
Douai heeft men niet kunnen afdalen, en de tegenaanvallen 
der Duitschers aan weerszijden van den weg naar Kamerijk 
zijn allerhevigst geweest; één daarvan bij Bullecourt, is de 
Engelschen op het verlies van meer dan 1000 man aan 
gevangenen te staan gekomen. 
Bloediger nog dan die bij Monchy-le-Preux en Bullecourt 
moeten de slagen zijn geweest, eergisteren en gisteren op 
de beide oevers der Scarpe geleverd. Na het op 9 April en 
volgende dagen gewonnen terrein te hebben in orde gebracht, 
zijn namelijk de Engelschen tot een tweeden krachtigen aan 

overgegaan, ditmaal niet tegen een stelling in den ouden-val 
trant maar tegen een vijand die (vergeleken althans bij 


376 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

den oorlogsvorm van nog kort geleden) gezegd kan worden 
in het open veld te staan. 

De Engelsche en Duitsche berichten stemmen hierin 
overeen, dat beide verzekeren nog nooit zulke aantallen 
lijken van den vijand op het slagveld te hebben zien liggen. 
Dit treffen schijnt er bovenal een geweest te zijn van 
machinegeweer tegen machinegeweer, en ook van dit tuig 
schijnen de Engelschen thans ruimer dan de Duitschers voorzien. 
De Engelschen stoffen op de verovering der puin hoopen 
van de dorpen die Gavrelle en Guemappe heetten; 
de Duitschers leggen uit dat 's vijands oogmerk veel verder 
dan tot deze verovering moet hebben gestrekt. Intusschen 
hebben zij, hoe weinig dan ook, enkel verloren; en het 
maakt wel den indruk of zij de volle kracht hadden ingezet. 
Wat de Engelschen betreft, van hen is dit zeker. 

Veel breeder is het front, waarop tusschen deze beide 
pogingen hunner bondgenooten in, na een bombardement 
waarvan zelfs deze oorlog de gelijke nog niet gezien heeft, 
de Franschen hebben aangevallen; eerst van Vailly tot Reims, 
en onmiddellijk daarop ook op verschillende punten van 
het front in Champagne. De eerste Duitsche linie is over 
een groot aantal K.M. door den aanvaller bezet; hier en 
daar ook de tweede, terwijl, in de richting van Juvincourt, 
en verder oostelijk bij Auberive, enkele punten bereikt zijn, 
achter de oorspronkelijke Duitsche liniën gelegen. Maar tot 
een eigenlijke doorbraak is het ook hier nergens gekomen. 

De Duitschers geven op, de bevelen, door generaal Nivelle 
vóór den aanval gegeven, te zijn machtig geworden, en het 
heeft er al den schijn van of zij de waarheid spreken. Is 
het bevel gegeven zooals het door Wolff is medegedeeld, dan 
is van Fransche zijde een groote omvattingspoging beoogd 
geweest, die het front aan de Aisne niet slechts had moeten 
indrukken, maar doorbreken, terwijl een andere doorbraak, 
bij Brimont, het vervolgens mogelijk zou hebben gemaakt 
een groot deel der Duitsche strijdkrachten van den terugtocht 
op Laon af te snijden. Om dit te doen gelukken, ware het 
noodig geweest tot 10 K.M. achter het Aisne-front te geraken, 
hetgeen niet gelukt is; evenmin is Brimont gevallen; de 
grootste terreinwinst zouden de Franschen hebben behaald 
op punten, voor het welslagen van het groote plan van 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

bijkomstig belang. Inderdaad laten zich de bewegingen 
der Franschen zooals men ze uit hun eigen berichten kent 
zeer wel als maatregelen ter uitvoering van dit plan begrijpen. 
Hoewel het hoog -gestelde doel dan niet is bereikt, de 
Franschen hebben den vijand toch een harden stoot toegebracht 
en hem van veel manschappen beroofd. De (tot dusver 
weinig belangrijke) na-gevechten zijn over het geheel ook 
zeker niet in hun nadeel uitgevallen; maar het is niet 
anders te gelooven of ook hunne verliezen zijn buitengemeen 
zwaar geweest. Ware dit niet het geval, er zouden de 
volgende dagen energieker pogingen zijn aangewend tot 
uitbreiding van het behaalde succes. 

Onderwijl blijft de vermoedelijke ontwikkeling van zaken 
in Rusland een groote onbekende. 

De Duitschers, trouwens op het westelijk front bezig 
gehouden als nimmer te voren, hebben geen ernstige 
poging gedaan tot proefondervindelijke studie van de mate 
waarin de omwenteling de strijdkrachten aan het Russische 
front mag hebben verzwakt. Zij hebben gevreesd dat hun 
aanval een vereeniging der partijen in Rusland ten gevolge 
zou hebben, en hun belang is, die partijen verdeeld te houden. 

Nog altijd dingen de burgerlijke democraten met den raad 
van arbeiders en soldaten om de oppermacht. Ten aanzien 
der binnenlandsche politiek heeft de voorloopige regeering 
zich zoeken te redden door concessiën ; maar de binnenlandsche 
politiek van Rusland is toekomstmuziek. De 
buitenlandsche daarentegen is vraag van den dag. 

Zich er van bewust dat onder de Russische arbeiderspartij 
een sterke neiging tot den vrede aanwezig is, en zich 
herinnerende in welke termen ettelijke leiders dier partij 
vroeger tegen de „imperialistische" oorlogsdoeleinden der 
Tsaristische periode zijn opgekomen, heeft Duitschland 
nogmaals den vrede doen aanbieden. Niet officieel, en niet 
bij eigen monde; zoo kort na het verworpen aanbod durfde 
het daartoe nog niet over te gaan. Het heeft de Oostenrijksche 
regeering toezeggingen laten doen in officieusen vorm, 
toezeggingen vervolgens in de Duitsche pers welwillend 
besproken. Zij hielden in dat de Centralen afzien van 
veroveringen, mits Rusland verklaart hetzelfde te willen doen. 


378 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Afzien van veroveringen, dat beduidt in Duitschen mond 
niet afzien van het Duitsche plan met Polen, dat immers 
niet bij de rijken der Centralen behoeft te worden ingelijfd: 
om aan Rusland's invloed te worden onttrokken : daartoe 
is voldoende, dat het zijn „onafhankelijkheid" ontvange 
uit Duitsche handen. Daarentegen beduidt de formule wel, 
dat Rusland afstand doe van zijn Poolsche plannen, pas, 
te voren door de voorloopige regeering bij proclamatie 
aan het Poolsche volk verkondigd: de vorming van 
een koninkrijk Polen, samengesteld uit alle gebieden waar 
de meerderheid der bevolking Poolsch is, onverschillig 
of die gebieden bij de deelingen aan Rusland, aan Oostenrijk of 
aan Pruisen zijn toegevallen. Verder sluit de aanvaarding der 
formule in, dat Rusland afzie van het bezit van Konstantinopel. 

Namens de voorloopige regeering heeft Miljoekof, in een 
onderhoud met de vertegenwoordigers der Russische pers, 
door het Petersburgsche Telegraaf Agentschap de wereld over 
geseind, de formule „vrede zonder inlijving" verworpen, in 
zooverre zij op bevestiging van den status quo ante in de 
middenrijken en in Turkije gemunt mocht zijn. De nieuwe 
Russische regeering bleef handhaven haar proclamatie aan 
de Polen, bleef handhaven den eisch van hervorming der 
grondslagen van de Oostenrijksch-Hongaarsche monarchie% 
dien van „verlossing der volken uit de Turksche overheersching". 
Die hervorming der Oostenrijksch-Hongaarsche monarchie 
blijkt in te houden dat „Duitsch-Oostenrijk en Hongarije tot 
hun ethnographische grenzen worden teruggebracht"; dat „de 
Servische gebieden worden samengevoegd", dat de „Roethenen 
Knet onze Oekraine worden samengesmolten". „Armenië 
moet onder Rusland's bescherming komen", de Duitsche 
invloed te Konstantinopel gebroken; en een onzijdigverklaring, 
van den Bosporus zou vreemde oorlogsschepen den toegang 
openen tot de Zwarte Zee; „dan zou Rusland er erger aan 
toe zijn dan vóór den oorlog". 

Kort en goed beteekende dit, dat de omwenteling geen 
verandering gebracht had hoegenaamd in het Russische 
vredes-programma. 

De raad van arbeiders kwam in beweging, en noodzaakte 
twee dagen later (10 April) de voorloopige regeering tot 
een nieuwe verklaring, waarbij die van Miljoekof niet werd 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

ingetrokken, maar „verduidelijkt" als volgt: „Het Russische 
volk is niet belust op versterking van zijn macht naar buiten 
ten koste van andere volken. Het stelt zich niet ten doel 
wie ook te onde ~werpen of te vernederen." 

Dit zijn algemeenheden waaronder de eene partij geheel 
iets anders dan de andere verstaat. Zeer duidelijk kwam dit 
uit bij de ontvangst der missiën van Fransche en Engelsche 
socialisten door de voorloopige regeering. Terwijl Miljoekof 
de bondgenooten verzekert dat Rusland met den grootsten 
nadruk blijft streven naar vernietiging van „het Duitsche 
militarisme," en daardoor bij zijn hoorders bekende voorstellingen 
tracht op te roepen, waarschuwt Kerenski, „uit naam 
der democratie en der Russische socialisten" hen als volgt: 

„Ik sta alleen in het kabinet en mijn zienswijze stemt niet 
altijd overeen met die der meerderheid ... Gij dient te weten, 
dat de Russische democratie thans heer en meester van het 
Russische grondgebied is... Wij zullen niet gedoogen, dat 
Rusland terugkeert tot zijn oud, imperialistisch oorlogsdoel. 

Wij verwachten van u, dat gij op de burgerlijke standen der 
bevolking in uw landen denzelfden beslissenden invloed zult 
oefenen als wij op onze bourgeoisie, die thans van elk 
imperialistisch streven afstand heeft gedaan." 

De sociaal-democraten der middenrijken doen wat zij 
kunnen om voeling met de Russische partijgenooten te verkrijgen, 
en sociaal-democraten uit neutrale landen bieden zich 
als bemiddelaars aan. Scheidemann, Troelstra, Huysmans, 
Stauning, Branting zijn in de weer. Stockholm is het midden-
punt geworden dezer actie. Om haar een groote mate van 
succes te kunnen voorspellen zou het noodig zijn dat ook 
Engelsche en Fransche partijgenooten er aan deel namen, 
waarvan tot dusver niets blijkt. En staat de partij in Rusland 
zelf zoo sterk als men uit de woorden van Kerenski zou 
opmaken? Ik geloof het niet. De raad van arbeiders is geen 
raad van arbeiders alleen, maar ook van soldaten, en onder 
de soldaten heeft het fabrieksarbeiderselement evenmin het 
overwicht als . in de Russische bevolking zelve. Het ontbreekt 
dan ook aan felle daden van het arbeidersorgaan; alles blijft 
bij felle woorden, en zelfs de woorden worden allengs minder 
fel. Reeds is de raad door het soldaten-element genoodzaakt 
geworden te verklaren, dat het sluiten van een afzonderlijken 


380 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

vrede met de middenrijken voor Rusland in geen geval in 
aanmerking komt. Zoodat de informeele uitnoodiging daartoe 
door de middenrijken bij monde harer staatslieden gedaan, 
als afgewezen is te beschouwen. 

De Paaschboodschap van den Duitschen Keizer is een 
bewijs, dat men te Berlijn van de Russische Revolutie geleerd 
heeft. Deze Hohenzoller is, wat men van hem zeggen moge, 
geen Bourbon. Niet het minst merkwaardige is, dat de 
boodschap aan den Rikskanselier gericht is, in plaats van 
aan den president van het Pruisische ministerie. Daarmede 
is het voor een Rijksbelang erkend, dat geen der bondsstaten 
in zijn bijzondere staatsinrichting ver bij het Rijk zal achter. 
blijven. Ketterij zonder weerga in het oog der Pruisische jonkers. 

Het aartsdeftige Hamburg volgt ook den stroom, en gaat 
zijn constitutie opfrisschen. Wanneer de beurt aan Mecklenburg? 

De taalparagraaf der wet op de vereeniging en vergadering 
ingetrokken; eerste concessie aan de Pruisische Polen. Intrekking 
der onteigeningswet (andere steen des aanstoots) wordt 
verwacht. 

Een stakingsbeweging te Berlijn, gevolg der vermindering 
van het broodrantsoen, is bezworen door aanstonds aan een 
commissie uit de arbeiders toezicht te verleenen op de 
distributie van aardappelen en vleesch .. . 

En er is een nieuw, niet fraai maar ondubbelzinnig Duitsch 
woord in omloop gekomen: „Neuorientirung". 

Slaapt de Keizer niet op rozen, Lloyd George evenmin. 
De „Pruisische methoden" die hij noodig achtte in het 
binnenlandsch bestuur beginnen sterken weerzin op te wekken, 
en het verbod van uitvoer van de Nation doet de liberalen zich 
afvragen wat er wordt van hun heiligste artikelen des geloofs. 

Amerika heeft den sprong gedaan en zich in oorlog met 

Duitschland verklaard. Het gevolg bestaat tot nog toe in uit


boezemingen, recriminatiën, speculatiën, overleggingen. Daden 

kan eerst de toekomst te zien geven; dat is te zeggen: 

militaire daden; financieele gevolgen, voor de Centralen 

nadeelig, heeft de gewijzigde verhouding van Amerika tot 

de Entente-mogendheden reeds thans. 

Hoe de houten schepen zullen voldoen? C. 


BIBLIOGRAPHIE. 


F. Sartiaux, Morale kantienne et morale humaine. Parijs. Hachette 
& Cie. 1917. 
In hoeverre de Duitsche regeering er in zal slagen, lijf en 
leven te redden uit den brand, dien ze zelf heeft aangestoken, 
moet nog worden afgewacht; zeker is intusschen, dat het 
Duitsche volk, en in het bijzonder de leiders van het geestelijk 
leven in Duitschland, het prestige, dat zij vöór den oorlog de 
geheele wereld over bezaten, voor onafzienbaren tijd, misschien 
voor immer, hebben verloren door de wijze, waarop zij tegenover 
hun regeering een deugd in praktijk hebben gebracht, die 
men in honden onvoorwaardelijk, doch in menschen slechts onder 
zeker voorbehoud pleegt te waardeeren. Het hierboven aangekondigd 
boek is er een der bewijzen van. Zijn ontstaan heeft 
het te danken aan het beruchte manifest der drie-en-negentig, 
waarin o. m. een beroep werd gedaan op de autoriteit van 
Kant. Is dit beroep op Kant terecht of ten onrechte geschied, 
vraagt de schrijver. Of eigenlijk: is dit beroep op Kant als 
moralist terecht of ten onrechte geschied ? Zou de moralist 
Kant, de schrijver van de Kritik der praktischen Ver


nunft, staan aan de zijde der drie-en-negentig, of zou hij ze 
beschouwen als zijn onwaardige leerlingen? 

Deze vraag wordt door den schrijver in eerstgenoemden zin 
beantwoord. Kant, aldus zet Sartiaux aan de hand van tal van 
biographische gegevens uiteen, is in hart en nieren een Pruis, 
en zijn moraal is ondanks haar schijnbare universaliteit een 
typisch-Pruisische, die allerlei vreemde elementen om zich heen 
getrokken, maar niet in zich opgenomen heeft. 

Het eerste van de twee gedeelten, waaruit het werk bestaat 
(een vrij uitvoerige I n t r o d u c t i o n niet meegerekend), is ge 
titeld: La morale de Kant. Exposé critique, en bevat 


382 BIBLIOGRAPHIE. 

zooals de titel aangeeft, een kritische uiteenzetting van Kant's 
moraaltheorieën. Het tweede deel heet L a position d e la 
morale Kantienne dans l'histoire, en zet de verhouding 
(of eigenlijk de tegenstelling) uiteen tusschen Kant's moraaltheorieën 
en die van de voornaamste andere philosophen en 
geestelijke corporaties; gaat na, welke (tegenstrijdige) factoren 
Kant's moraaltheorieën historisch hebben bepaald, en tracht de 
geïsoleerdheid daarvan te verklaren uit het isolement, waarin 
Kant steeds heeft geleefd. 

Zooals uit het bovenstaande blijkt, zou Sartiaux' werk, ware 
de oorlog niet gekomen, Of niet of zeker anders geschreven zijn. 
Niettemin zou het zeer onbillijk zijn, het dáárom te rangschikken 
onder de „oorlogsliteratuur" in den slechten zin des woords, 
het dáárom te beschouwen als een anti-Duitsch geschrift zonder 
meer, zonder wetenschappelijke waarde. In de eerste plaats 
voelt de lezer overal achter de door dezen oorlog veroorzaakte 
antipathie de diepere tegenstelling tusschen den Franschen en 
den Duitschen geest in het algemeen, en voelt men, hoe de 
eerste eigenlijk slechts deze gelegenheid aangrijpt, om zich los 
te maken van een denkwijze, die van nature de zijne niet is. 
Dit conflict voortdurend gade te slaan, is psychologisch zeer 
interessant. En in de tweede plaats verraadt het werk een 
grondige belezenheid: de schrijver beweert niet slechts, maar 
motiveert en citeert, zoodat zijn oordeelvellingen zich tot op 
groote hoogte laten controleeren. Ook daarom heeft dit boek 

m. i. het recht, beschouwd te worden als een interessante bijdrage 
tot de welhaast onoverzienbare Kant-literatuur. 
J. D. J. 

DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

III. GEESTELIJKE BELANGEN. 
Democratiseering van kunst en wetenschap, van godsdienst, 
sport en pers, van alle gebieden van geestelijk verkeer, is 
een kenmerk dezer tijden. 

Eerst, in de middeleeuwen, dienden de kunstenaars hunne 
heilige moederkerk om hallen van schoonheid met een 
rhythmisch gebonden liturgisch leven te vervullen. Vervolgens, 
in den jongen levenslust der renaissance, omgloorden 
zij vorsten en rijksgrooten met straling van wereldsche 
pracht. Dan, verschrikt door de schoonheidsverduistering 
der vorige eeuw, vluchtten tallooze artisten naar den uitersten 
zoom der samenleving, naar de bohème. Nu eindelijk keeren 
zij vandaar, in den dienst van machtige organisaties en 
bedrijven, naar het centrum van maatschappelijk leven terug. 
Midden in het moderne verkeer zet en versiert de kunstenaar 
hunne gebouwen of ontwerpt vele hunner nijverheidsproducten. 
Meer nog, uitgevers-en bouwmaatschappijen, 
theater- en concert-directies, kunsthandels en veelsoortige 
fabrieken stellen den artist in hun dienst of bescherming, 
gelijk dit eenmaal prelaten, vorsten en edelen hebben gedaan. 
Maar over het gansche bedrijfsleven heerscht met toenemende 
macht de gemeenschap. Steeds dringender en algemeener 
eischt zij levensbekoring en schoonheid in alle voorwerpen, 
bij elke ontspanning. Aan die behoefte van de markt moeten 
de bedrijven voldoen. Het meest grootsche symptoom daarvan 
is de Duitsche „Werkbund". Zoo strekt, sinds aesthetische 
waarde als marktwaarde beseft wordt, het werk der moderne 
kunstenaars in dienst van industrie en handel tot bevrediging 

1917 II. 26 


384 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

van een massalen schoonheidsdrang. Want de eischen van 
de wereldmarkt worden niet gesteld door een enkeling of 
groep alleen, maar door de massa, door het volk. Zoo 
wordt op den duur, door en over het kapitalisme heen, de 
band hersteld tusschen kunstenaar en volk, tusschen schoonheid 
en gemeenschap. Het kapitalisme heeft de kunst aan 
de leiding der achttiende-eeuwsche aristocratie ontrukt om 
nu --na een negentiende-eeuwsche periode van verdoeming 
— de gansche moderne menschheid er mede te kunnen 
zegenen. 

Maar toch objectiveert de moderne kunst in haar stijl nog 
niet de levensvisie van een gansch cultuurvolk. De menschheid 
is nog niet uitgerezen boven de omheinende beperkingen 
der ideologische groepen, elk . met hun eigen gebied van 
beschouwing. In elk land wordt gezocht in zeer uiteenloopende 
richting, en iedere voor schoonheid gevoelige natuur 
volgt daarheen, waar temperament en sociale neiging zich 
het meest bevredigdgevoelen. Om elke groep kunstenaars 
vereenigen zich bewonderaars en genooten. Ook zonder dat 
een formeele organisatie wordt gevormd, is elke artistengroep 
orgaan van de aesthetische overtuiging in een ideologisch 
complex. En dit complex groeit en differentieert zich 
weder onder invloed dezer organen, welke zelf weder gevoed 
of geïnspireerd worden door het volksdeel dat zij achter zich 
weten. Zoo wordt de kunstenaar weder orgaan van een 
groep en in de toekomst van een gansch cultuurvolk, 
gelik hij was in alle bloeitijdperken der kunst. 

De denkers en geleerden bevinden zich eveneens in een 
vormingsproces: dat der wetenschappelijke wereld. Tot voor 
kort bestond deze uit een geestelijke aristocratie. De professoren 
der universiteiten werden met ontzag aangehoord 
en gehoorzaamd, want hun kennis en inzicht bezat volle 
autoriteit. Wonder was dit niet. Het houdt direct verband 
met de opvatting der wetenschappelijke criteria. Vroeger 
werd de werkelijkheid getoetst aan en geordend volgens de be 
grippen, de ideeën. Daarmee ging gepaard een gezag van 
hen, die in deze begrippenwereld een inzicht verworven 
hadden. Maar de moderne gemeenschap is zich van eigen 
inzicht bewust en wil zèlf haar begrippen vormen, niet in metaphysische 
bespiegeling, maar in doorleving der volle realiteit. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

385 

Niet langer in de studeerkamer, welke slechts toegang 
geeft tot een wereld van abstracte begrippen, maar in de 
werkelijkheid der levende volksziel wordt door den modernen 
mensch gevonden wat waar, goed of recht is. Ja, het schijnt 
soms zelfs, alsof niet het verstand van den geleerde, maar 
het instinct van de massa, in laatste instantie het criterium 
stelt omtrent de groote levensvragen. Want een ervaringsfeit 
is het, dat geen theorie macht over het sociale leven ver 

ijgt, die niet in haar beginselen door de gemeenschap-kr 
wordt aanvaard. Een gevaar, dit alles ? Het leven is een 
gevaar voor wie het niet, een zegen voor wie het wèl 
beheerscht. Aanvaarding van het gegevene en beheersching 
daarvan volgens de reeële tendenzen geeft macht tot heilzame 
leiding van al wat ' uit de werkelijkheid opkomt. Loochening 
daarvan voert ten ondergang. 

Ook van het huidige wetenschappelijk leven is het belangrijkste 
kenmerk, dat zich overal groepen vormen van bijzondere 
levensovertuiging, katholieke, sociaal-democratische, 
protestantsche, materialistische en andere. Elke daarvan is 
weer geschakeerd in verschillende ondergroepen, die in strijd 
of in vrede met elkaar leven: modernisten en integralen, 
marxisten en revisionisten, high church en low church, 
orthodoxen en modernen. Door ieder dezer groepen in 
het ideologisch verkeer wordt een verschillend antwoord 
gegeven op de laatste levensvragen. De verhouding van 
geest en stof, ziel en lichaam, arbeid en kapitaal, de opvat 

omtrent godheid en menschheid, man en vrouw,-tingen 
individu en gemeenschap, hemel en aarde, idee en werkelijk 

goed en kwaad, recht en onrecht, kortom het antwoord-heid, 
op die eeuwige vraag: wat is waarheid, daarin wijken 
allen van elkaar af. En daarom verklaren zij de ervaringsfeiten 
op zoo uiteenloopende wijze zoodra deze buiten de 
grenzen vallen van het mathematisch-exacte. Ja zelfs in de 
wiskunde is de nog onoverbrugbare kloof tusschen formalistische 
en intuïtionistische richting niet zonder verband met 
sociaal-psychologische, wellicht zelfs nationale eigenschappen 
der mathematici. 1) 

Elk dier ideologische groepen en ondergroepen streeft er 

1) Cf. Brouwer, Intuitionisme en formalisme, 1912 p. 7. 


386 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

naar, eigen wetenschappelijke leiders te hebben. Door tijd 

dagbladen en boeken-literatuur, door voordrachten-schriften, 
en cursussen, door scholen, leerstoelen aan de universiteit, 
door eigen universiteiten zelfs, tracht elk der complexen te 
voldoen aan zijn wetenschappelijke levensbehoeften, die een 
deel vormen van den in elke groep of ondergroep werkenden 
drang naar ideologisch bestaan. Daardoor juist is bij het 
universiteitsvraagstuk het ras-probleem voor Tsjechen, Vlamingen, 
Finnen, Ieren enz. van zoo grooten invloed. Als 

ervaringsfeit moet worden vastgesteld, dat elk ideologisch 
complex er naar streeft zijn eigen wetenschappelijke organen 
en organisatie te vormen, dus ook dat de geleerde niet 
meer boven of tegenover de gemeenschap staat, en deze 
toe-orakelt, maar voor een ideologische groep uit gaat, 
kortom dat de geleerde een orgaan der gemeenschap wordt. 
Hoe heeft niet tijdens dezen oorlog nationalistische overtuiging 
het wetenschappelijk oordeel beheerscht! En naarmate de geleerde 
orgaan is, en weer door reeële wetensmacht de gemeenschap 
leidt, werkt zijn kennis ontwikkelend, opvoedend. 
Wat de algemeene wetenschappelijke beginselen betreft, en 
die juist worden in deze tijden allerwege vervormd en 
opnieuw gesteld is er een toenemende wissel-of samenwerking 
tusschen wetenschap en maatschappij. De geleerde 
vormt door een theorie een sociale groep om zich heen, 
welke in zijn leer de bevrediging harer wetenschappelijke 
behoeften vindt. Omgekeerd vormt de groep den geleerde 
tot haar orgaan, waardoor hij voortwerkt 'in dienst der overtuigingen 
welke leven in het hem omringend verkeerscomplex. 

De geloovigen worden in het kerkelijk leven volgens 
verschillende organisatorische beginselen vereenigd en geleid. 
Het katholicisme kent in zijn hiërarchische structuur nog 
slechts het deductieve beginsel. De geloovigen wachten af 
wie als hun priester boven hen wordt gesteld. Niet zij zelf 
vormen en inspireeren een gewijde als orgaan hunner 
heiligste gevoelens, maar zijn onderworpen aan het orgaan 
van de sacramenteele macht der Kerk, 1) dat van boven af 
wordt opgelegd, zooals ook weder de hoogere graden der 

1) Per sacramentum ordinis aliquis accipit potestatem agendi actiones 
sacramentales. S. Thom. 3, 65, 2. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

hiërarchie van boven af worden bezet. 1) Het tegenovergestelde, 
inductieve beginsel vindt men bij de Protestanten, 
waar de voorgangers worden gekozen door de geloovigen 
zelf. Wel blijkt uit de meeste godsdienstige conflicten der 
laatste eeuw weinig organisch verband tusschen het geloofsleven 
van kerkelijke kringen en de theologische wereld, 
maar toch bestaat bij de moderne richtingen duidelijk de 
tendenz om den leider tot orgaan der gemeente te maken. 2) 

Zoowel door de sociale omstandigheden als door het 
toenemend volksbesef dat het vitale geloofsleven der individuen 
een zedelijke waarde heeft, welke door geen theologisch 
gezag wordt te niet gedaan, is het prestige van kerkelijke 
leiders vooral in moderne omgeving genormaliseerd. Steeds 
meer worden de religieuse intuïties der leeken als ook, of 
als bovenal belangrijk erkend. De dominee of priester zoowel 
als de professor zijn niet meer de personen „die het 
toch alleen maar weten", maar worden in toenemende mate 
de organen, welke den levenden wetensdrang der massa 
tot wetensmacht of gevoelsmacht ontwikkelen. En dat is 
de ideologische democratie, waaruit een geestelijke aristocratie 
wordt geboren. 

De sportkringen toonen ook, hoewel eenigszins anders, de 
algemeene democratiseering. In de middeleeuwen waren 
tournooi en jachtvermaak slechts voor den adel bereikbaar; 
thans wordt bijna elke sport door de gansche gemeenschap 
beoefend, welke zich daartoe in clubs organiseert. 

Dit allerwege waarneemb aar streven naar zelf bewerktuiging 
der gemeenschap tot bevrediging harer aesthetische, wetenschappelijke, 
religieuse, sportieve, kortom ideeële behoeften, 
vindt zijn grootsche manifestatie in de pers. Daarin is het 
actieve verband tusschen groep en leiding op alle gebied 

1) Per divisa officia aliquis fit alterior altero: similiter etiam per 
gradus vel ordines diversos diversimodo homines in quadam altitudine 
constituuntur. S. Thom. 2, 2, 183. Cf. Gihr, Die H. Sakramente der 
Katholischen Kirche 1903 II, 274 e. v. 

2) Het gansche kerkelijke leven is in zijn historische ontwikkeling 
een zeer belangrijk voorbeeld van de wisseling der inductieve en 
deductieve beginselen. Zoo werden in de jonge Kerk de bisschoppen 
door het volk gekozen, terwijl in sommige orthodox-protestantsche 

kringen feitelijk vaak een leiding van bovenaf schijnt te bestaan. 


388 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

zeer duidelijk waar te nemen. Leider is hij die een groep 
weet te boeien. Tot een zelfde groep behooren zij die door 
eenzelfden leider worden geboeid en voldaan. De spontaneiteit 
der leiders wordt tot traditie der groep. De spontaneïteit 
der groep inspireert de leiders om de traditie verder te 
ontwikkelen. 

Met dit alles is geenszins gezegd dat de verhoudingen 
overal zoo en niet anders zijn. Dat ware de werkelijkheid 
weerspreken. Maar wel bewegen de tendenzen op elk gebied 
zich in de -aangeduide richting, sneller of langzamer, met 
achterlating van kleiner of grooter groepen in oude verkeersbewegingen. 


In stede dus van te klagen over de democratiseering van het 
geestelijk leven, over de industrialiseering van een groot 
deel der kunst, over de ontaarding van het academie-leven, 
wijl de Alma Mater nog slechts aan weinige getrouwen der 
glorieuse studenten-tradities een teug reikt van dien ouden 
wijn, welks geur het wetenschappelijk proletariaat gezonde 
sociale noodzakelijkheid niet meer bekoort, in stede van 
dit alles moet men, bewust en vertrouwend op de groeikracht 
van het moderne leven, structuren vormen voor de 
jonge ideologische functies, banen openen voor den nieuwen 
verkeersdrang. 

Van deze organisatorische leiding zijn de hoofdbeginselen 
als volgt : 

Het wetenschappelijk leven is in zijn hoogsten vorm 
georganiseerd in de universiteiten. Wij gaan uit van het 
ervaringsfeit, dat de groepen van verschillende levensovertuiging 
reeds aan verschillende hoogescholen professoren, 
lectoren, docenten plaatsen, welke daar hare inzichten, meer of 
minder als orgaan der groep, verkondigen. Dit uit het 
verkeer vrijelijk opgekomen instituut is voor opzettelijke 
uitbreiding geschikt. De staat bepale daartoe, dat elke 
ideologische richting een of meer personen als haar vertegenwoordiger 
aan de universiteit kan aanstellen. Daartoe wordt 
een voordracht door de groep opgemaakt. De personen 
die in aanmerking komen, moeten -- het volgt uit de 
voorafgaande conclusies een academischen graad bezitten 
en aan verdere eischen van wetenschappelijke be



DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

kwaamheid voldoen. Hun salarieering geschiedt óf door den 
staat, of door de groep, met groote of kleine staatssubsidie. 

Ten einde deze uitbreiding van het universitaire leven te 
beheerschen, worde de organisatie daarvan verder ontwikkeld. 
Het is in vele landen traditie dat elke faculteit grooten 
invloed heeft op de benoeming van nieuwe hoogleeraren, 
welke ten slotte geschiedt door den minister. Hierin zijn 
twee historische elementen aanwezig. In den faculteits-invloed 
werkt na de academische autonomie van weleer. De ministerieele 
benoeming is uiting van het streven der staatsmacht, 
deze autonomie te doorbreken. Deze tweeslachtigheid heeft 
naast voordeelen ook bezwaren. Ten eerste is het bekend, 
dat bij elke faculteitsvoordracht persoonlijke motieven soms 
een groote rol spelen, ten tweede dat in toenemende mate 
politieke motieven het regeeringsbesluit dreigen te overheerschen. 
Dit laatste is niet verwonderlijk, in verband met 
hetgeen te voren bleek omtrent den drang van ideologische 
groepen, welke in het universitair onderwijs vertegenwoordigd 
wenschen te zijn. Maar juist wanneer de moderne verkeerseischen 
regelmatig worden bevredigd en elke groep, die 
hiertoe in aanmerking komt, haar organen aan de academie 
verkrijgen kan, vervalt eenerzijds een groot deel der persoonlijke 
motieven der faculteit, daar de voordracht in vele 
gevallen opkomt uit het leven zelf. Anderzijds kan de politieke, 
ministerieele invloed worden uitgeschakeld, als langs anderen 
weg slechts eenheid bij de benoemingen verzekerd is. Wanneer 
de faculteiten steeds minder zelf personen behoeven voor te 
stellen, doordat wetenschappelijke en andere vereenigingen 
hare candidaten voordragen, is het veel eenvoudiger, en meer 
met het moderne verkeer in overeenstemming, wanneer een 
interacademiaal lichaam nieuwe professoren, lectoren enz. 
definitief benoemt. Zulk een lichaam is reeds in vrijwel elk 
land gedeeltelijk aanwezig in de Koninklijke of Keizerlijke 
Academie. Dit zijn gewoonlijk keuze -lichamen. Tot nu toe 
is dit zonder bezwaar, maar zoodra de functies er van 
worden uitgebreid, is een officieel lichaam dat alleen zichzelf 
aanvult een antiquiteit. Wordt het half-officieele karakter 
dier Academie veranderd, dan zal ook de wijze van samen 

moeten worden herzien. In aansluiting bij de traditie-stelling 
zou aan de regeling der benoeming tot Academie-lid alleen 


390 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

zijn toe te voegen, dat een zeker aantal personen met 
wetenschappelijken titel de bevoegdheid heeft iemand tot 
lid voor te dragen, maar bovenal dat van elke faculteit 
minstens één vertegenwoordiger in de Academie zitting heeft. 
Aldus zou het interacademiaal instituut een vertegenwoordiging, 
met benoemingsrecht, dus met publieke bevoegdheden, 
van de academische wereld vormen. Dat het niet 
volgens een stelsel van plaatselijke of evenredige vertegenwoordiging 
wordt gekozen, gelijk een parlement, schijnt hier 
geen bezwaar, daar de organisatie niet op een partijstrijd 
mag of behoeft te worden ingericht. 

De bevoegdheden van dit instituut zouden zijn te regelen 
als volgt. Wanneer een groep een academisch leeraar 
wenscht die hare inzichten doceert, maakt zij daartoe een 
dubbeltal op en zendt dit bij de Academie in welke daaruit, 
en niet daarbuiten, een benoeming doet, tenzij de gestelde 
personen niet aan de wettelijke bekwaamheidseischen voldoen. 
Is er een vacature voor een gewonen leerstoel, dan maakt 
de faculteit waartoe deze behoort een dubbeltal op, en daarenboven 
hebben door de Academie erkende wetenschappelijke 
vereenigingen hiertoe de bevoegdheid. Immers vrijwel 
elke wetenschap is, in ieder land, in een of twee corpora-
ties georganiseerd. Hetzelfde geschiedt wanneer de faculteiten 
en wetenschappelijke corporaties een nieuwen leerstoel wenschen, 
zonder dat deze zal worden bezet door het orgaan 
eener ideologische groep. Maar het aantal buitengewone 
hoogleeraren en lectoren zal waarschijnlijk vrij groot zijn, 
en deze worden gedeeltelijk door de gemeenschap betaald, 
zoodat men van hen ook het geven van algemeene colleges, 
tot een zeker maximum, vorderen kan. Hierdoor worden 
dus reeds vele nieuwe leerstoelen gevormd en bovendien de 
gewone hoogleeraren in hun taak verlicht, waardoor de 
noodzaak tot het instellen van nieuwe leerstoelen vermindert. 

Op deze w Sze is het onmiskenbaar dat, door een geleidelijke 
bevrediging der wetenschappelijke behoeften, de moderne 
universiteit een afspiegeling, meer nog, een rik gedifferentieerd 
orgaan wordt van het gansche wetenschappel ijk 
leven in al zin nuanceeringen. En dat moet. Want reeds 
is in vele landen te zien, hoe speciale geestesrichtingen 
haar eigen universiteit stichten. En hoe breed de empirische 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

grondslagen mogen zijn van het hier ingeleide politiek systeem, 
zij kunnen een dergelijke stichting niet verdragen. Integendeel, 
de staatsman, welke deze bevordert, handelt lijnrecht tegen 
de allerwege waarneembare tendenz om, bij alle divergentie, 
het geestesleven ook te doen convergeeren zoodat er een 
krachtige voeling blijft tusschen de in verschillende richtingen 
uiteengaande stroomingen. Ten opzichte van het wetenschap 

denken is voor deze voeling de universiteit aangewezen.-pelijk 
En wanneer de staat, vertegenwoordiger van het algemeen 
belang, voor alle richtingen het voortgaan even gemakkelijk 
maakt, is daarmede de rechtsgrond aangewezen waarop alle 
groepen tot samenwerking aan dezelfde hoogescholen kunnen 
worden verplicht. Op elk forum academicum kunnen en 
moeten alle levenswegen uitkomen, om weder van daar 
in alle richtingen tot het maatschappelijk leven in te leiden. 

Wel zal, naar plaatselijke behoeften van ras, godsdienst 
enz. de eene universiteit meer vertegenwoordigers van een 

levensopvatting tellen dan de andere. Dit is juist een-zelfde 
zuivere afspiegeling van de werkelijke verhoudingen. Waar 
het meerendeel der bevolking een bepaalde taal spreekt, een 
bepaalden godsdienst belijdt, is het noodzakelijk dat dit ook in de 
samenstelling der hoogescholen in die streek tot uiting kome. 
Maar wanneer ook andere groepen aan die academie hun 
wetenschappelijke inzichten vertegenwoordigd wenschen te 
zien, kan dit slechts de ontplooiing van een rijk geestesleven 
bevorderen. Een sectarische universiteit echter is meer 
dan een contradictio in adjecto, het is een wond in het 
geestelijk lichaam der natie. 

Wanneer aan de academies het sociale denkleven in al 
zijn nuanceeringen organisch opbloeit, is daarmede de mogelijkheid 
gegeven de jongemannen, dus het volk, te behoeden voor 
vervreemding van elkaar. Niet enkel doordat het gelijktijdig 
studeeren aan eenzelfde universiteit menschen uit de meest 
verschillende en juist sectarische milieus te samen brengt op 
een ontvankelijken leeftijd. Maar de staat kan meer doen 
voor het eenheidsleven der natie door bij de hoogere examens 
kennis te eischen der opvattingen van andere denkkringen 
omtrent de onderhavige wetenschap. Het onderwijs daarin 
geschiede dan niet, gelijk nu veelal, uit een apologetisch leerboek 
of college, maar worde voorgedragen door de levende 


392 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

getuigen dier andere levensbeschouwing zelf. Wat weten 
thans de protestantsche theologische studenten van het 
Katholicisme, van het Boeddhisme, van den Islam of andere 
nog levende godsdiensten? Welke liberale oeconomen hooren 
goede voordrachten over de marxistische oeconomie; welke 
juristen verstaan de hoofdbegrippen zoowel van de germaansche, 
engelsche, canonische of van de islamitische 
rechtsgedachte, om niet te spreken van de middeleeuwsche 
rechtsgeschiedenis en de vergelijkende rechtswetenschap? 
En waar wordt aan een universiteit de wijsbegeerte gedoceerd 
door vertegenwoordigers van pragmatisme, psychisch monisme, 
neo-scholastiek, voluntarisme en idealisme ? Analoge 
vragen kan men stellen bij vakken als psychologie, biologie, 
en bovenal bij geschiedenis. 

Men vreest voor overlading? Ten onrechte. Niet volleerd 
in elke richting, of zelfs maar volledig toegerust, behoeft een 
student de academie te verlaten. Maar wel na bij zin doctoraal 
te hebben getoond het essentieele begrepen te hebben 
van het denken zijner medemenschen. Deze eisch behoeft 
niet eens, en zeker niet uitsluitend, op sociale gronden te 
worden gesteld. Om wetenschappelijke redenen reeds moet 
zij worden verwezenlijkt. Want nimmer krijgt men van een 
wetenschap, of complex van problemen, een beter begrip dan 
wanneer deze beschouwd worden vanuit een daarbuiten gelegen 
standpunt. Daarom reeds is het noodzakelijk dat de 
groote denkproblemen aan de universiteit in waarheid universeel 
zullen worden toegelicht. 

Geheel tegenovergesteld aan die van het hooger onderwijs 
zal de organisatie van het lager onderwijs moeten zijn. Daar 
kan geen sprake wezen van de vervulling van een kinderbrein 
met velerlei wereldbeschouwing. En wanneer 
ouders hun kinderen een sectarische opvoeding willen geven, 
volgt uit de gevonden beginselen dat de staat aan alle 
richtingen volkomen dezelfde rechten moet geven. Want 
even stellig als bij het universitaire onderwijs naar convergentie 
moet worden gestreefd, moet bij het lager onderwijs 
divergentie worden toegelaten. Mits natuurlijk het leer-
program en de diploma's der onderwijzers voldoende waarborgen 
aanbieden. Om echter ook hier waardeering voor 
andersdenkenden mogelijk te maken, zullen op kweekscholen 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

voor onderwijzers, in eenvoudigen vorm, verschillende wereldbeschouwingen 
moeten worden duidelijk gemaakt, en dit 
steeds door de dragers dier beschouwingen zelf. 

Het middelbaar onderwijs heeft door zijn intermediaire positie 
een dualistische regeling noodig. De vrijheid van elke secte 
blijve hier erkend om, voorzoover haar omvang en leerprogram 
dit mogelijk maken, eigen scholen te stichten. Maar in 
de hoogere klassen zal vooral voor geschiedenis meer dan één 
sociale overtuiging door een leeraar vertegenwoordigd moeten 
zijn. Bovendien kunnen leerboeken verplicht worden gesteld, 
waarin dezelfde gebeurtenissen door verschillende personen 
toegelicht zijn. Eventueel zou, bij reorganisatie van het 
onderwijs, nog een vak als algemeene ontwikkeling zijn in 
te voegen, bestemd om de leerlingen met andere levensbeschouwingen 
te doen kennis maken. 

Is het op deze wijze mogelijk de traditioneele inzichten 
der onderscheiden ideologische groepen eenigermate tot 
onderlinge waardeering te brengen, de regeling heeft nog 
andere voordeelen. Ten eerste wordt de vrijheid om aan 
de wetenschappelijke voortbrenging deel te nemen voor 
vele, juist nog jonge groepen, vergroot, doordat hun leiders, 
indien daartoe bekwaam, een academische positie kunnen 
verkrijgen. Daarenboven zal het interuniversitair instituut, 
de Academie, die geleerden wier onderzoekingen voor de 
gemeenschap nuttiger zijn dan hunne colleges, op een enkel 
uur na, daarvan vrij kunnen stellen, ten einde hen aldus 
geheel in dienst der wetenschap te behouden, terwijl ook 
andere academie-belangen door het instituut kunnen worden 
geregeld. Dit immers heeft meer inzicht in de universitaire 
eischen dan van een curatorium of minister mag 
worden verwacht. Onder leiding van een autonoom instituut 
zou het wetenschappel ijk leven aldus een nieuwe 
aera ingaan. 

Herhaalt zich hier de historie, daar de universiteit zelf 
oorspronkelijk een autonome corporatie was? Herhaling ja, 
maar op een hooger plan. De academiale organisatie herleeft 
verjongd in een interacademiale. De geleerden beheerschen 
het denkleven niet meer van bovenaf, maar weder als organen, 
opgekomen uit de wetenschappelike spontaneïteit van 
het moderne sociaal bewustzijn. De hier voorgestelde reor



394 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

ganisatie ligt dus geheel in de lijn der historische ontwikkeling. 

De verhouding van staat en kerk is zeer samengesteld. 
In algemeenen zin verstaat men onder kerk niet enkel een 
geloofslichaam, maar het instituut dat ook op het gebied van 
onderwijs, armenzorg, vakvereeniging, ja, tegenwoordig zelfs 
bij de sport, de geloovigen aan zijn organisatorischen invloed 
onderwerpt. Daarenboven is de kerk een verborgen oeconomische 
macht, zoodat direct of indirect een maatschappelijk 
complex er geheel of gedeeltelijk door wordt geleid of beheerscht. 
De Roomsch-Katholieke kerk der middeleeuwen 
schrikte er niet voor terug, de banen te bepalen waarlangs 
het gansche sociale verkeer zich bewegen zou. Zij 
streefde naar een bewuste leiding, gegrond op geopenbaarde, 
eeuwige waarheden. Maar met de renaissance zijn 
groote levenscomplexen aan de kerk ontgroeid. De mis 

streven naar alomvattende beheersching van-lukking van het 
het ontwikkelingsproces der Westersche volkeren werd een 
empirisch feit. Het humanisme en het kapitalisme hebben 
zich buiten, niet in de kerk ontwikkeld. Haar verheven 
pogen van weleer, het maatschappelijk verband te beheerschen, 
werd tot een deel daarvan beperkt, en niet juist tot 
het meest groeikrachtige deel. De achterhoede, binnen de 
kerk blijvend, maakte deze behoudend, en de dientengevolge 
behoudend geworden kerk werd weder een rem op 
de volksontwikkeling. Wanneer men vooral dit laatste 
aan Rome verwijt, ziet men voorbij, dat elke volkskracht 
zijn eigen structuren vormt. Is die volkskracht gering, dan 
geschiedt de vorming van nieuwe structuren langzaam. Een 
deel der oude verstijft en wordt anti-sociaal. In de 
laatste kwart-eeuw blijkt echter nieuw leven uit den ouden 
stam te botten. Is dit dezelfde spontane drang die tegenwoordig 
in vele rassen opkomt en nu ook de kerk weder 
verlevendigt? Wel werkt veel van vroeger nog na, maar 
het ervaringsfeit dat de kerk langzaam aan met de frischheid 
der sociale actie gedrenkt wordt, en zeker niet minder 
de geur eener liturgische lente, zijn kenteekenen van een 
nieuw leven. 

De protestanten missen het met heilige autoriteit bekleede 
leerstellig gezagslichaam der katholieken, maar de aan de 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

menigte ingeboren gezagsbehoefte maakt daar de machtigen in 
geestelijk-demagogische kracht tot persoonlijke gezaghebbers. 
Hun invloed werkt, sterker of zwakker, als traditie na. Het 
is de algemeene tegenstelling van het collectivistisch accent 
van den katholieken, tegenover het individualistische van 
den protestantschen-godsdienst. Maar toch streven ook 
de protestanten, orthodox of vrijzinnig, naar een levensleer 
om hetzij hun persoonlijk, hetzij het sociale leven te 
verklaren en te leiden. Niet anders is het bij die jongere 
nationale en internationale bewegingen die wel een religieus, 
universeel karakter hebben, maar geen kerkgenootschap 

vormen in de gangbare beteekenis, zooals christian-pen 
science, theosophie, maconnerie 1) enz. Ook zij hebben 
hun meer of minder vrijheid latende wereldopvatting en 
levensleer, zij alle vormen elk met hun aanhangers een 
groep, waarvan de levensbeschouwing zich in zekere 
mate over het gansche maatschappelijk verkeer uitstrekt. 
Hetzelfde vindt men bij den Islam, het Boeddhisme en 
andere godsdiensten met hunne secten. 

Het is daarom begrijpelijk, dat zij wier geloof een bron 
van overtuigingskracht is, welke in het gansche maatschappelijk 
leven vastheid en leiding geeft, zich onderling als tot een 
kleine maatschappij vereenigd gevoelen, die streeft naar een 
eigen kunst, onderwijs, recht, politiek, of die alle reeds 
bezit. Zij vormen een veelzijdig sociaal complex, omgrensbaar 
door een geloofscriterium, eenzelfde belijdenis of credo. 
Zulk een credo heeft de mason evenzeer als de katholiek, 
de materialist niet minder dan de spiritualist. Wie het belijdt 
staat binnen, wie niet, buiten het al of niet georganiseerd 
lichaam van geestverwanten. Maar vrijwel ieder behoort, 
bewust of onbewust, tot zulk een lichaam of groep. 

Men heeft in de vorige eeuw gemeend dat de menschheid 
het geloofsleven overwonnen had; het waren vooral 
Buchner en Auguste Comte die dit scherp en geniaal hebben 
voorgedragen. Maar het onloochenbaar feit dat, na een 

1) Hier wordt dus over de maconnerie als dienst van den grooten 
Bouwheer, niet als politiek of philanthropisch instituut gesproken. De 
geestelijke drang tot dezen dienst komt, naar het heet, zoowel in de 
manlijke vrijmetselarij als ook in die waarin man en vrouw samenwerken, 
onder de jongeren weder sterk op. 


396 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

aanval van bijna twee eeuwen, eenerzijds de aanvalskracht 
aanmerkelijk gaat verflauwen, anderzijds het geloofsleven in 
allerlei vormen weer opbloeit, bewijst dat de werkelijkheid 
niet overeenstemt met wat de theorie wilde doen aanvaarden. 

Het geloofsleven is onvernietigbaar gebleken. En na den 
doorstanen strijd sch int het een nieuwe periode in te gaan, 
waarin de macht van het moderne denken in religieuse 
doorleving wordt geintensifieerd. 

Wil men hiertegen aanvoeren dat de kerkelijke twist, vooral 
binnen het protestantisme, nog niet van veel nieuwe idealen 
blijk geeft? Het zou ten onrechte zijn. Ontegenzeggelijk staat 
de protestantsche kerkleer nog sterk onder den invloed der 
reformatie, evenals de katholieke onder dien der scholastiek. 
Maar dit betreft slechts de basis, den aanloop. In alle 
landen bijna is het streven waarneembaar naar een nieuwe 
theologie. Deze streeft boven een zichzelf herhalende overgeleverde 
leer, of een bijna zuiver historische beschouwing 
uit, naar het scheppen van nieuwe vormen, zoowel in 
leerstuk, organisatie als liturgie, om de eeuwige behoeften 
van het geloofsleven der volkeren te bevredigen. Met zekerheid 
is te verwachten dat de herleving van het religieuse 
bewustzijn der gemeenschap niet als een zuivere reconstructie 
van het scholastisch of reformatorisch geloofsleven zal verschijnen, 
maar als een vernieuwde bezielde godsvereering 
der moderne menschheid. Wie zich niet vergaapt aan het 
doctrinaire theologen-dispuut --dat het einde kenmerkt 
van elke periode in de voor-, zoowel als na-christelijke geloofsgeschiedenis, 
maar erkent hoe binnen en buiten de 
kerken van alle godsdiensten jonge elementen opleven, deels 
zuiver kritisch en kortzichtig, deels scheppend en breed, 
moet tevens erkennen dat het geloofsleven opening van 
nieuwe banen of omlegging van oude zoekt. Historisch 
blijkt hoe dit leven voor zeer- vele groepen steeds de bron 
is geweest, waaraan hunne aesthetische, wetenschappelijke, 
moreele, politieke en andere overtuigingen een subjectieve 
kracht ontleenden tegenover de objectieve macht der oeconomische 
verhoudingen. En wanneer men daarbij waarneemt 
hoe, na een bijna tweehonderdjarigen strijd tusschen verstand 
en gevoel, rede en intuïtie, wetenschap en godsdienst, 
de laatste primair blijven, iets wat ook de moderne psycho



DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

logie steeds meer erkent, dus dat er van een uitroeiïng van 
geloof, godsdienst en kerk geen sprake kan zijn, wel van 
reorganisatie en regeneratie, indien men dit alles overweegt, 
dan ziet men in dat de staat de opwelling der jonge 
geloofskracht van alle belemmering behoort te bevrijden, en 
zelf het geloofsleven langs de beddingen moet leiden welke 
het behoeft. De staatsman moge persoonlijk van een bepaalde 
richting overtuigd voorganger of volger wezen, als 
magistraat heeft hij de veelheid der geloofsschakeeringen te 
beschouwen gelijk het wonder in de natuur, waardoor het 
eene witte licht zich aan de wereld vertoont in een regenboog 
van gelijkwaardige kleuren, wier zuiverheid alleen door 
de wijze van weerkaatsing bepaald wordt. 

Geheel uit de eenvoudige beginselen dezer studie volgt 
dus als eerste eisch, dat alle geloofsgemeenschappen in den 
algemeensten zin dezelfde rechten en plichten hebben. Geen 
staatssubsidie voor de eene, en niet voor de andere, want 
alle hebben relatief gelijke beteekenis, en houden zichzelf 
met gelijk recht voor de eenig-ware. De waarheid, het goddelijke 
is het universeele waaraan allen deel kunnen hebben 
zonder elkaar te verdringen of verketteren. 

Kan de begrooting dit verdragen, dan zal het geloofsleven

-

evenzeer als het universitaire leven kunnen worden gesubsidieerd, 
maar altijd zoo, dat het offer van de groep zelf 
de maat zij waarnaar staatssubsidie wordt berekend. Protestantsche 
gemeenten kunnen wel door macht, nooit door 
recht een hoogere of lagere bescherming genieten dan joodsche. 
De katholieke levensbeschouwing heeft zeer zeker voor den 
katholiek, maar niet voor den objectieven staatsnorm, meer 
beteekenis dan de maconnieke, evenzoo de spiritualistische 
niet meer dan de materialistische. Wanneer al die overtuigingsgroepen 
door personen, die daartoe de vereischte 
bekwaamheid bezitten, dus gegradueerd zijn, bijeenkomsten 
willen doen leiden, huisbezoek afleggen, zending organiseeren 
enz., het sta hun vrij, en naar rato van de salarieering 
waartoe de groep-zelf feitelijk, niet fictief, bereid is, zal de 
staat, tot een zeker maximum, tot de kosten kunnen bijdragen. 
Maar dezelfde voorwaarden zullen gelden voor allen. 

Is een hevig anti-materialist bevreesd, dat zoodoende een door 
hem verafschuwde wereldbeschouwing kunstmatig in het leven 


398 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

zal worden gehouden ? Hij kan gerust zijn. Vrijwel niemand 
draagt lang geldelijk bij tot instandhouding van een geestelijk 
werk waardoor hij niet langer geboeid wordt. Heeft een beweging 
haar tijd gehad, dan is het hier voorgestelde een uit 
middel om haar niet langer te doen voortbestaan. Alge-stekend 

staats-salarieering doet soms organisaties voortbestaan,-heele 
waaruit de levenskracht is geweken. Algeheele staatsonthouding 
belet soms jonge levenskracht zich ten volle te 
ontwikkelen. De hier voorgedragen sociale organisatie voorkomt 
elke hevige verdringing. 

De erkenning van het goed recht van elke geloofsovertuiging 
om groepen of kerken te vormen, wier levenskracht 
op gelijke wijze door den staat wordt gesterkt, is echter 
nog niet voldoende. Reeds nu is bij menige godsdienstige 
organisatie . de drang waarneembaar naar eigen rechtsbevoegdheden. 
Het huwelijks-, begrafenis-, kerkelijk straf-en 
vermogensrecht, de regeling der eedsaflegging, deze alle 
zijn deelen der rechtsorde, waarbij veel van hetgeen de 
eene secte als recht voelt, door de andere als onrecht beschouwd 
wordt. Wanneer daarom een geloofsgemeenschap 
aan de eischen voldoet om als een corporatie met publiekrechtelijke 
bevoegdheden te worden erkend, zal haar de 
detailregeling dezer rechtsmaterie, volgens algemeene door 
den staat gestelde beginselen, kunnen worden overgelaten. 
Deze souvereiniteit in eigen kring blijkt een behoefte van 
intensief kerkelijk leven te zijn. Zoolang daardoor de 
harmonie der rechtsorde niet wordt verstoord, is er geen 
enkele reden waarom aan de leden van een kerkgenoot 

niet zou worden toegestaan om volgens eigen door-schap 
de overheid gehandhaafde regelen te huwen, te zweren, te 
begraven of te straffen. Rechtsharmonie heeft volstrekt niet 
rechtseenheid tot eenige voorwaarde. Maar steeds zal de 
staat ook hierbij het individu tegen overweldiging door een 
corporatie hebben te vrijwaren. 

Op deze wijze kunnen de autonome, gelijkelijk bevoorrechte 
en gelijkelijk beperkte religieuse groepen in 
vrije onderlinge aaneensluiting of onafhankelijkheid zich 
onbelemmerd en intensief wijden aan den voor hen 
eenig-waren dienst van het Eene Goddelijk Bestaan. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

In tegenstelling tot het geloofsleven, waarin zich reeds 
veelsoortige organisaties hebben ontwikkeld, zoodat autonome 
regelingsbevoegdheden in eigen kring gelijkelijk op bestaande 
of nieuwe instituten zouden kunnen worden overgedragen, 
blijkt bij de kunst een georganiseerde basis in veel minder mate 
aanwezig. Het schoonheidsleven toont historisch een dubbele 
benauwing. Eenerzijds door de traditie. Jonge idealen worden 
aanvankelijk miskend. Bijna ieder kunstenaar van nieuwe 
spontaneïteit moest een zelfgenoegzame rust en traditie ver 

eer hij aandacht vond voor zijn werk. Velen hebben-storen, 
daaraan de krachten hunner jeugd, sommigen hun gansche 
leven moeten besteden. En hoe sterkend gezonde inspanning 
ook hierbij moge zijn, vaak wordt de strijd te afmat 

Zonder krachtige inspiratie zullen traditioneele vormen-tend. 
nooit worden vernieuwd. Maar wie het schoonheidsleven 
der volkeren als een verheven sociaal belang erkent, zal 
aan den staat een zoodanige regeling dier belangen opdragen, 
dat de groeiprocessen niet verdrongen, de kunstenaars 
in hun drang naar nieuwe schoonheid niet afgemat worden. 
Anderzijds dreigt een overvleugeling van het kunstleven door 
kunsthandel, uitgeversmaatschappijen, theater- en concertdirecties 
of -bureaux, impresario's enz. 1) 

Zich bij dezen economischen strijd op hetzelfde standpunt 
te plaatsen als bij dien der gewone werknemers ware onjuist. 
Immers de kunstgeschiedenis leert hoe vele artisten eerst 
na hun dood of in hun laatste levensjaren op de markt 
worden gewaardeerd. Zeer duidelijk is dit bij de scheppende 
kunsten als schilder-, beeldhouw-, bouwkunst, componeeren, 
schrijven enz. Minder bij de zoogenaamde uitvoerende kunsten 
als zang, muziekspel, dans-, tooneel- en voordracht 

Maar ook daarin leiden sommigen een kommervol-kunst. 
bestaan, terwijl later de hooge waarde hunner opvatting 
erkend wordt. Levensvoorwaarde voor goede kunst is datgene, 
wat te voren arbeidsvreugde genoemd werd 2). Niet in den 
oppervlakkigen zin, alsof het uitdragen van een schoone 
visie geen lijden met zich brengt. Maar voor den artist is 

1) De volgende beschouwingen bepalen zich tot den handel in praestaties 
van levende artisten met de daaraan na hun dood nog ver 
auteursrechten.-bonden 
2) Zie April-aflevering, bll. 6 en 22 (N. v. d. R.) 
1917 II. 27 


400 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

geestelijke frischheid, liefde voor zijn werk, vrijheid in beweging 
op het rhythme van zijn levensgevoel, een onaf 

Arbeidsweerzin doet, relatief, leelijkheid-wendbare eisch. 
ontstaan. Van eenen gewonen werker lijdt het product niet, 
of niet noemenswaard, onder een betrekkelijken arbeidsweerzin. 
Zoodra deze echter bij den artist optreedt, vermindert 
het product zeer in waarde, niet enkel voor den maker, 
maar voor den genieter eveneens. Volgens historische en 
psychologische, dus volgens dubbel-empirische ervaring 
moet de staat tegenover de oeconomische vraagstukken in 
de kunstwereld een andere positie innemen dan tegenover 
die der arbeidswereld. 

Eerste eisch is dus een grens tusschen beide te trekken. 
Deze moet objectief zijn. Niet wat de eene minister wel, de 
andere niet als kunst wenscht te beschouwen is van belang. 
Het is de vraag volgens welk criterium de gemeenschap 
zelf een groep harer leden als artisten kenmerkt, en hoe de 
kunstwereld georganiseerd moet worden opdat dit criterium 
daarin te vinden zij. 

Gaan wij weder uit van het feitelijk gegevene. In het 
moderne verkeer vormen zich vakvereenigingen van kunstenaren 
op verschillend gebied. Daarin zijn vereenigd elementen 
van zeer verschillende aesthetische opvatting. Tevens 
bestaan, of zijn in wording, centrale corporaties waarin de 
onderscheiden vakvereenigingen zijn georganiseerd. Wel 
kent men in sommige landen een Academie, maar deze 
groeit niet organisch op uit de aesthetische groepen zelf, zij 
zou dus hervormd moeten worden in de hieronder aan te 
geven richting.. 

Wanneer in het aesthetisch verkeer de organisatorische 
energie corporaties schept, zullen de eischen van lidmaatschap 
door deze zelf kunnen worden geregeld. Elk dezer vereenigingen 
wordt door een aantal harer leden vertegenwoordigd 
in het centrale instituut, dat hier kortheidshalve het Kunstinstituut 
zal worden genoemd; in welk verband dit eventueel 
tot de wetenschappelijke Academie staat, kan aan 
nationale regeling worden overgelaten. Bestaat een Kunstinstituut 
dat zichzelve door keuze aanvult, dan kan dit 
voortduren. Maar bovendien moet aan een groep van bepaalde 
aesthetische overtuiging en minimum aantal leden, de 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

401 

bevoegdheid worden toegekend een dubbeltal op te maken, 
waaruit het Instituut zelf — dus onafhankelijk van de 
regeering — een lid kiest. Daardoor kan geen conservatief, 
reactionnair lichaam ontstaan, daar de meest moderne elementen, 
zoodra zij bijvoorbeeld een groep van twaalf leden 
vormen, in het Instituut vertegenwoordigd kunnen zijn. Dat 
een club van pure schijnartisten vertegenwoordigd wordt is 
op den duur niet mogelijk. Door gemis aan levenskracht zal 
de club weldra uiteenspatten, en daarmee haar representant 
uit het Instituut verdwijnen. 

Het zal wel als een onbetwistbare stelling worden erkend, 
dat een zoodanig centraal instituut meer inzicht heeft in de 
eischen van aesthetische vorming door onderwijs, subsidies, 
beurzen, prijsvragen, tentoonstellingen enz., dan een departement 
of parlement. Daarom worden aan het Kunstinstituut 
de noodige publiekrechtelijke, door de wet omschreven bevoegdheden 
toegekend om het kunstleven der natie te leiden 
op dergelijke wijze als dit reeds voor het hooger onderwijs 
door een Academie van Wetenschappen mogelijk bleek. 

Bepalen wij ons eerst tot de bemoeienis van het Instituut 
inzake die normen waaraan beeldende kunstenaars moeten 
voldoen, opdat de gemeenschap hunne arbeidsvreugde oeconomisch 
bescherme. Zulke normen moeten uitteraard op examens 
of diploma's gebaseerd zijn, en kunstexamens hebben een 
fataal verleden. De kunstopleiding heeft zich in de negentiende 
eeuw hoofdzakelijk onderscheiden in een academische 
en een vrije. De eerste onderwees, als officieele instelling, 
gewoonlijk wat officieel, dus traditioneel, mooi werd gevonden. 
De juiching van het spontane schoonheidsleven drong 
slechts als zwakke nagalm in de stille hal met gipsafgietsels 
der kunstacademies door. Daarnaast bood de vrije vorming 
van den artist veel bezielends, maar veel onvolkomens ook. 
Er is een kentering. Maar de regeering mist nog de organen 
om het kunstonderwijs naar behoefte te leiden. Want van 
afdeelingschefs of ministers kan niet worden gevergd dat zij 
de voortgolving van den wassenden schoonheidsvloed nauwkeurig 
waarnemen. Maar daarom juist moet de beslissingsbevoegdheid 
verlegd worden naar het centrale instituut. Ook 
dit zou echter door stemmen-meerderheid een eenzijdige 
richting aan het onderwijs kunnen geven, wanneer dit niet 


402 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

door zijn organisatorische structuur wordt voorkomen. 

De overgangstoestand kan daarbij ongeveer als volgt wezen. 
De schilders, beeldhouwers, architecten, die lid zijn van 
een vakvereeniging, worden uitgenoodigd voor het hooger 
onderwijs in de beeldende kunsten dubbeltallen op té maken 
met dien verstande, dat elke school of groep binnen de 
vereeniging, boven een minimum-omvang, een dubbeltal 
stellen kan. Het centrale instituut benoemt hieruit een aantal 
leeraren en verdeelt dezen over de verschillende academies, 
naarmate deze worden opgericht of er vacatures ontstaan. 

Hierdoor geschiedt de hervorming der academies van 
meer of minder officieele organen, tot organen van de 
aesthetische overtuigingen, welke in de gemeenschap leven. 

Immers de artisten zelf objectiveeren in hun werk de 
schoonheidsgevoelens van een kleinen of ruimen kring, 
zijn dus orgaan van zulk een kring, en stellen nu zelf de 
leiders aan van de aesthetische ontwikkeling der jonge generatie. 
Wel zullen niet aan elke academie alle richtingen 
vertegenwoordigd zijn. Maar dit is ook niet noodig. Elk 
bezoekt de onderwijsinrichting waartoe hij zich het meest voelt 
aangetrokken. Toch zal, om het einddiploma te behalen, onder 
leiding van vertegenwoordigers van verschillende richting 
moeten gewerkt zijn, ter voorkoming van eenzijdigheid. Dat 
te talrijk personeel zou ontstaan is niet waarschijnlijk, daar 
naarmate het onderwijs veelzijdiger is, meer leerlingen die 
nu eigen wegen zoeken zich zullen aanmelden, mede wegens 
de rechten welke het einddiploma geeft. Daarenboven is een 
groot aantal leeraren noodzakelijk om voor eigen arbeid 
voldoende vrijen tijd te laten. Zonder deze vrijheid krijgt 
men nooit leeraren met eigen scheppingskracht. 

Het diploma, aldus behaald, geeft waarborgen waaraan 
ieder ernstig artist kan voldoen. Dat een jong talent in een 
doodschen leergang zal ondergaan is begrijpelijk. Maar 
wie, na de reorganisatie, de vormende studie niet kan doorstaan, 
geeft blijk van onmacht. Daarmede is geen oordeel 
geveld over zijn artisticiteit, maar wel over zijn geestkracht. 
En deze juist moet aanwezig zijn, indien de gemeenschap 
tot bescherming zal besluiten. 

Zij, die het einddiploma eener academie hebben behaald, 
-- men kan dit ook aan extraneï toekennen zullen daarna 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

gewoonlijk in staat zijn in hun onderhoud te voorzien. Maar 
wanneer dit niet in voldoende mate het geval is, heeft de 
gemeenschap hen te behoeden voor afmattenden levensstrijd. 
De jonge artisten hebben getoond, dat hun praestaties aan 
een hoogen eisch voldoen. Zij kunnen wijzen op het historisch 
feit, dat aanvankelijk miskende genieën later gevierd 
werden. Zeker zullen er onder hen verdwaasden zijn, wier 
werk onvruchtbaar blijft. Maar met objectieve zekerheid is 
niet te bepalen wie der jonge zoekers over vele jaren 
geestelijke weldoeners, wie geestelijk verminkten zullen blij


en. En aangezien het laatste na de noodzakelijke bewijzen 
van geestkracht niet waarschijnlijk is, heeft de gemeenschap, 
tot verzorging harer harmonische ideologische evolutie, den 
plicht te beletten dat nieuwe spontaneïteiten te zeer lijden 
onder de macht der overlevering. Integendeel zij heeft den 
geleidelijken groei te verzekeren van een der schoonste vermogens 
der menschheid. 

Daarom moet aan allen, die het academisch diploma behaalden, 
een minimum-jaargeld verzekerd zijn. Maar daar 
dit geen steun of beurs mag wezen, doch inkomen, treden 
de artisten daarmee in dienst der gemeenschap, dat wil zeggen 
van het centraal instituut, tegen matig salaris. 

Waarschijnlijk zullen dit zelden architecten zijn, maar 
meest schilders en beeldhouwers. Waartoe het instituut hun 
diensten aanwendt, hangt natuurlijk van hun individueelen 
aanleg af. Die in de monumentale schilder-en beeldhouwkunst 
onderwezen zijn, zullen opdrachten krijgen tot versiering 
van openbare gebouwen in kleine of groote plaatsen. 
Schilderijen en beelden van anderen zullen eveneens in deze 
gebouwen worden geplaatst of bij inschrijving harde oeconomische 
noodzaak --aan den kunsthandel worden verkocht. 
Dit laatste liefst het minst. De gemeenschap salarieert en heeft 
dus recht op de producten, die den ouden glans van schoonheid 
in de burgerzalen kunnen doen herleven. Het werk 
dat op den duur groot blijkt, kan behouden, het andere door 
jonger vervangen, en vernietigd worden. Meent de kunstenaar, 
dat hij door eigen arbeid meer verdienen kan, dan 
is hij, na voleindiging der aanvaarde verplichtingen, vrij. 

Is deze verzekering van oeconomische onafhankelijkheid 
overdreven ? Maar zij geldt immers feitelijk reeds voor de 


404 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

wetenschappelijke wereld. Een jurist, medicus, literator, 
theoloog, zij allen zijn van een minimum inkomen na 
afloop van hun studie bij voldoende energie practisch verzekerd. 
Moet dan een zoeker in de wereld van schoonheid 
die basis voor rustig 
w 
voortwerken ontberen? Men kan 
argumenteeren dat zij die van de universiteit komen, niet 
door de gemeenschap worden gesalarieerd, hetgeen hier wel 
zou geschieden. Maar hoe zwak is dit argument, daar het 
voorbijziet hoe met de toenemende staatsbemoeienis een 
groot deel der academische jeugd ook in dienst der gemeenschap 
treedt, en vaak ook juist dat deel, dat in het particuliere 
leven geen bevredigende positie vindt. Mutatis 
mutandis zijn de omstandigheden gelijk. Alles is af hankel 
jk van de vraag of de gemeenschap het schoonheidsleven 
naast het wetenschappelijk leven als een sociaal belang 
erkent, ja of neen. En daarop is het antwoord steeds 
meer eenstemmig bevestigend. 

Op overeenkomstige wijze als die der beeldende, kan de 
leiding der vocale en dramatische kunsten worden geregeld. 
Van de afdeelingen waarin het instituut zich splitst, zal er 
een zich met de conservatoria, een zich met de tooneelscholen 
bemoeien. Bovendien zal van het Instituut het 
initiatief moeten uitgaan tot het stichten van een hooger 
onderwijs voor letterkundigen; onderwijs dat een voldoende 
vorming verzekert door een algemeene aesthetische opvoeding 
in moderne en historische kunst, benevens een inleiding 

— volgens een methode die aantrekkelijk is voor aesthetische 
naturen — in psychologie, sociologie, liturgie, in verschillende 
industrieën, bedrijven en cultures; kortom een 
systematische, levendige, niet te theoretische leiding in hetgeen 
nu elke dichter of schrijver zelf te zoeken heeft. De 
leeraren zouden ook hier de verschillende literaire richtingen 
kunnen vertegenwoordigen. 
Wordt door de letterkundigen een staatsinkomen gewenscht 
voor hen die van hun auteursrechten niet kunnen leven — 
vooral in kleine landen een veelvuldig verschijnsel dan 
zullen zij tot de oprichting van een dergelijke literatuur 

zelf moeten medewerken. Want eerst door zulk-academie 
een instelling kunnen de graden worden verleend, welke de 
gemeenschap als objectieve normen voor haar bescherming 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

aanvaardt. Alle andere voorkeur is subjectief. Door eigen 
krachten moeten de kunstenaars door middel van hunne 
organisaties hun maatschappelijke positie verbeteren, zoodat ook 
componisten, dichters en schrijvers zich ongestoord kunnen 
wijden aan hun scheppend werk, zonder benauwende zorgen 
van materieelen aard. Nu in de oeconomische wereld 
de invloed van patroons-en vakorganisaties op het onderwijs 
zoo gunstig werkt, is voor het ideologisch verkeer iets 
overeenkomstigs te verwachten. 

Moet een zelfde regeling ook worden getroffen voor 
acteurs, musici en andere vertolkende kunstenaars? Reeds 
om practische redenen althans voorloopig nog niet. Wanneer 
een modern centraal kunstinstituut ontstaat, orgaan van de 
aesthetische volksovertuiging, moet het niet dadelijk met 
functies worden overladen: deze moeten zich geleidelijk kun nen 
ontwikkelen. Daarom ware het overdadig ook uitvoerende 
artisten in dienst der academie te stellen, daar hiervoor 
een afzonderlijke organisatie zou worden vereischt. Er is een 
eenvoudiger middel om degenen die aan conservatorium 
of tooneelschool zijn afgestudeerd voor oeconomische zorgen 
te vrijwaren, iets waarop hun voor de gemeenschap 
nuttige gaaf hun alle recht verleent. 

Staat en gemeente subsidieeren nu reeds theaters en 
orchesten. Op deze subsidie eventueel uitgebreid — kan de 
eisch worden gegrond, dat vóór alles die acteurs, musici enz. 
tegen bepaald salaris worden geplaatst, die het academisch 
diploma bezitten, en dus technisch en aesthetisch goed gevormd 
zijn. 

Tot ingrijpender regelingen gedurende de eerstvolgende 
jaren geven de beginselen van deze studie geen aanleiding. 
De oeconomische strijd tusschen theater-trust en acteursbond, 
kunsthandel en schilders-organisaties, is nog slechts 
gedeeltelijk ingezet. Zijn verloop zal worden bepaald door 
het sociale idealisme en het gemeenschapsgevoel der artisten 
zoowel als door de organisatie der kapitaalwereld. Juist op 
het zoo .sterk geïndividualiseerde, subjectieve artisten-temperament 
kan de massale actie tegen objectieve sociale machten 
stalend werken. Maar ook sloopend. De staat moet hier 
niet kunstmatig ingrijpen, maar wel zorgen dat de worsteling 
sterkt, niet vernietigt. 


406 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

Ook de bezieling van de kunst door het geloof moet van 
den tijd worden gewacht. Kunstmatige verhaasting schiep 
licht meer geestelijken waan dan werkelijkheid. 

In het huidige moderne verkeer is de levenskrachtige 
ontwikkeling der kunsten in hoofdzaak te verzekeren door 
de schoonheidsovertuigingen der natie in staat te stellen hare 
organen te vormen, welke weder vormend inwerken op de 
artistieke spontaneïteiten die uit de massa opkomen, terwijl 
de arbeidsvreugde beschermd wordt van die kunstenaars, 
wier gaven en geestkracht hen tot dragers maken van het 
eeuwige schoonheidsideaal der menschheid. Daardoor alleen 
wordt harmonie van spontaneïteit en traditie, van functies 
en structuren, van de twee objectieve machten in het 
ideologisch verkeer, ook voor de kunst verzekerd. 

Het streven naar orgaanvorming is niet enkel als een 
moderne tendenz in het wetenschappelijk, geloofs- en kunstleven, 
maar vooral in de pers waarneembaar. Alle bladen en 
periodieken immers zijn organen, Of van een sociale groep 
ter ondersteuning van de oeconomische, ideologische of politieke 
actie harer leiders, Of van leiders ter opvoeding van 
de sociale kringen waarop hun macht, hun positie steunt. 
In elk land vindt men beide vormen op elk gebied naast 
elkaar. Het is de steeds wederkeerige invloed eener groep die 
haar voormannen kiest of erkent, en van die voormannen 
zelve, welke in den lezerskring bepaalde voorstellingen vormt 
of opwekt. In elk blad streven de wenschen_ en voorstellingen 
van een sociale groep naar beheersching der openbare meening. 
Het is de drang om psychologisch te domineeren, de wil 
tot macht. Elk blad echter moet ook ondergeschikt worden 
gemaakt aan bepaalde belangen. Men laat zich alleen leiden 
door een pers die subjectieve wenschen vervult. Het is 
bereidheid tot dienst, welke als complement van den wil 
tot macht by alle orgaanvorming, maar by uitstek duidelk 
by de pers, optreedt. 

Het is juist de essentieele beteekenis der pers dat zij alle 
sociale processen, zoowel in het oeconomisch, politiek-juridisch, 
als ideologisch verkeer, in toenemende mate beheerscht 
èn dient. Zij is het synthetisch medium, waardoorheen de 
levenswil der gemeenschap zich tot levensbeschouwing van 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

enkelen objectiveert, waardoorheen de levensbeschouwing 
van enkelen door de gemeenschap gesubjectiveerd wordt. 
En daar het centrale probleem bij alle leiding van maatschappelijk 
verkeer steeds weer de vraag blijkt, hoe de krachtige 
spontaneïteiten harmonisch heen te leiden door de structuren 
der traditie, en overal het verdringen van jonge overtuigingen 
door overmachtige voorstellingen evenzeer te voorkomen, 
als het verstoren van een levenskrachtige overlevering door 
de wilde uitingen eener onbeheerschte spontaneïteit daarom 
is het vraagstuk, hoe de pers werkt als orgaan van het 
oeconomisch, het rechts-en ideologisch bewustzijn van vele 
sociale groepen, voor een harmonische organisatie der gansche 
gemeenschap zoo uitermate belangrijk. 

De pers zelf beseft hare maatschappelijke waardigheid 
steeds ,dieper. Haar buitensporigheden moeten op rekening

' 

worden gesteld van den jeugdigen overmoed eener vorstin, 
welke gekroond werd eer zij tot de wereldheerschappij was 
voorbereid. Haar toenemende zelfbeheersching, na nog niet 
geheel uitgeleefde jonkheid, toont nu reeds den edelen aard 
van haar koninklijke macht. 

Maar als deze macht ten volle zal worden ontplooid, 
dient het verband tusschen de verschillende organen harmonisch 
en gezond te zijn. En dat is het nog niet. De pers 
is door hare bladen en periodieken, door hare officieele 
en officieuse pers-en telegraafbureaux in staat, de openbare 
meening van een partij of een volk te leiden tot politieke, 
religieuse, oeconomische en andere overtuigingen, welke 
hoogst subjectief zijn en met voorbedachten rade verbreid 
worden. Zoolang een financieele groep door middel harer 
pers omtrent eigen en anderer daden verkeerde voorstellingen 
opwekken kan, zoolang de eene politieke of religieuse 
partij door hare bladen haar leden onjuiste inzichten bijbrengt 
omtrent de bedoeling van andere partijen, zoolang regeeringen 
hare onderdanen zeer eenzijdig inlichten omtrent het 
streven van andere volkeren zoolang is een maatschappelijk 
evenwicht onbestaanbaar. 

Wanneer de vele organen der verschillende groepen een 

harmonisch geheel zullen vormen, moet geen enkel orgaan 

de bedoelingen van een andere groep, of haar streven en 

inzicht, opzettelijk kunnen vervalschen. Eerst naarmate een 


408 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

blad de vele schakeeringen der gansche pers dus de 
vele sociale overtuigingen der gansche gemeenschap 
objectief weerspiegelt, bevordert het de objectieve sociale 
eenheid van alle subjectieve individueele of partij-meepingen, 
en werkt het mede aan den groei eener harmonisch georganiseerde 
gemeenschap. En hier herkent men weder hetzelfde 
vraagstuk van divergentie in groepen met eigen overtuigingen 
en convergentie in elk der groepen van alle 
overtuigingen, dat in de organisatie der wetenschappelijke 
en aesthetische wereld in beginsel werd opgelost. Bij de 
pers is een oplossing denkbaar als volgt (eerst voor het 
nationale leven) : 

Wanneer een groep, blad, bedrijf, instelling enz. meent, 
dat omtrent haar in een blad mededeelingen of voorstellingen 
worden gegeven, die feitelijk onjuist zijn, en waarvan het 
belang een ingrijpen wettigt, dan kan de getroffene aan dit 
blad de rectificatie dier voorstellingen verzoeken. Geschiedt 
dit niet, dan wendt hij zich tot den nationalen Persraad, en 
legt daaraan de gegevens en bewijzen over, waarop hij 
zijne aanklacht wegens valsche voorstelling grondt. Wanneer 
de Raad den klager in zijn recht, en het geval belangrijk 
genoeg acht, drukt hij zoo spoedig mogelijk zijn meening in 
een communiqué uit. Dit wordt, geteekend door den Raad, 
geseind aan alle bladen, die de valsche voorstelling opnamen. 

Elk blad is bij de wet verplicht, elk communiqué van den 
Persraad op te nemen, zoo vele malen als en op de plaats 
waar dit door dien Raad wordt voorgeschreven. Wellicht 
ware daaraan de bepaling toe te voegen, dat in hetzelfde 
nummer geen commentaren op mededeelingen van den Persraad 
en artikelen over de daarin behandelde kwestie mogen 
voorkomen. Immers de bedoeling is, een tegenwicht te vormen 
tegen de tendentieuse voorstellingen der redactie. Deze 
bedoeling wordt het best verwezenlijkt, wanneer het communiqué 
op zichzelf staat en niet dadelijk wordt overschaduwd 
door een redactioneel artikel. 

Indien de Persraad niet beslist overeenkomstig de inzichten 
van den klager, staat dezen instantie open bij den rechter, 
die beslist in kort geding: het journalistieke eischt actualiteit. 
Wordt het communiqué geplaatst, dan zijn alle kosten 
van de procedure voor rekening van het blad dat het ge



DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

wraakte artikel het eerst bevatte. Vinden Persraad en 
rechtbank geen termen voor een communiqué aanwezig, dan 
zijn alle kosten voor rekening van den klager. 

Een dergelijke maatregel zou reeds dadelijk preventief 
uitstekend werken. Eik partijblad zou natuurlijk geheel vrij 
blijven in zijn waardeering van bepaalde feiten. Want daarin 
ligt niet het ontbindende, uiteendrijvende, integendeel het 
gezonde van alle kritiek en partijvorming. Maar wat verhinderd 
zou worden, is de onnauwkeurige, gedeeltelijke, onoprechte, 
insinueerende mededeeling van feiten. En die is 
vaak voor een tendentieus artikel noodzakelijk. Wordt het 
bekendmaken der juiste toedracht verzekerd, dan is daarmede 
tevens al te subjectieve interpretatie voorkomen. Politieke, 
kerkelijke, financieele en andere groepen kunnen 
aldus elkander in toom houden en de journalistieke atmosfeer 
zuiveren. 

Zeer veel hangt echter af van de wijze waarop de Persraad 
is samengesteld. Moet deze door de regeering worden 
benoemd? Dit ware een dubbele fout. Ten eerste zouden 
zich dan politieke invloeden doen gelden. Ten tweede 
eischen de moderne organisatorische beginselen, alle elementen 
uitsluitend te onderwerpen aan een door henzelf 
verkozen macht. Dit moge in de bedrijfswereld nog niet 
overal uitvoerbaar zijn, toch vertoont de vakactie sterke 
tendenzen in die richting. Maar bij de pers is het zeer wel 
uit te voeren. De perswet bepale, dat de Persraad wordt 
benoemd door de journalistenvereenigingen van het rijk. 
Natuurlijk kan in die vereenigingen een dagbladtrust of 
levensovertuiging overheerschen, welke aan den Persraad 
een bepaalde richting voorschrijven wil. Op zichzelf is dit 
geen bezwaar. Tegen partijdige uitspraak biedt de organisatie 
een correctief in het beroep op den rechter. Valt 
deze uitspraak vele malen achtereen ten nadeele van den 
Persraad uit, dan is daarmede bewezen, dat haar opvatting 
van objectiviteit niet met de overtuiging van den rechter 
overeenkomt. De regeering ontleene daaraan, volgens de 
wet, de bevoegdheid om aan de journalistenvereenigingen 
de vorming van een nieuwen Raad op te dragen. Mocht 
dit in een land tot voortdurende conflicten leiden, dan zou 
hieruit blijken dat de journalistiek aldaar nog niet tot de 


410 DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

vereischte zelf beheersching in staat was. De regeering zou 
in dat geval zelf een Raad kunnen benoemen. 

De Persraad bepale á zijn organisatie zelf, in overeenstemming 
met de eischen die elk land stelt. Waarschijnlijk zal hij 
zich in commissies voor oeconomische, ideologische en politieke 
zaken splitsen, misschien ook in andere. De leden 
bekleeden geen andere maatschappelijke betrekking. Natuurlk 
bestaat er niet het minste verband tusschen de officieele 
of off cieuse persbureaux der regeeringen en den Persraad. 
Integendeel, de Raad heeft de bevoegdheid ook regeeringscommuniqués 
te corrigeeren, wanneer deze objectief waarneembare 
feiten valsch voorstellen en een groep of instelling 
hiertegen opkomt. Daartoe moet de Persraad een autonoom 
instituut wezen, met publieke bevoegdheden. 

Het is bekend dat internationale perscampagnes nog veel 
noodlottiger kunnen worden dan de nationale, daar oorlogsgevaar 
het gevolg kan wezen van aanhoudende tendentieuse 
voorstellingen, ten nadeele van een ander volk, in de nationalistische 
pers. 

Op de binnenlandsche organisatie kan de buitenlandsche 
berusten, wanneer de regeeringen zich bij tractaat verbinden 
aan vreemde onderdanen of lichamen dezelfde bevoegdheid 
tot klacht te verleenen als aan hun eigene. Voor de bescherming 
van f nancieele en andere belangen is dit voldoende. 
Voor nationale belangen nog niet. Daartoe moet ook een 
vreemde staat aan den Persraad opgaaf kunnen doen van 
feiten, welke in een der bladen onjuist zijn voorgesteld. 
Dit kan geschieden uitsluitend door het persbureau van dien 
vreemden staat. Maar beter nog schijnt het, aan elk gezantschap 
niet alleen militaire, maritieme en handelsattaché's, maar 
bovendien een journalistiek attaché toe te voegen. Deze zal 
ten eerste zijn regeering op de hoogte moeten houden van 
de persbeweging in het land waar hij verblijft. Ten tweede 
echter zal hij door ruggespraak met het persbureau van 
zijn regeering haar officieele vertegenwoordiger zijn bij den 
buitenlandschen Persraad, wanneer het er op aan komt objectieve 
gegevens ter beschikking te stellen voor een communiqué 
in die bladen, welke van de zaak waarop die gegevens betrekking 
hebben, eene valsche voorstelling hebben gegeven. 


DE POLITIEK DER TOEKOMST. 

Wellicht zou een dergelijke functie, speciaal voor handelsberichten, 
ook bij elk consulaat-generaal zijn in te stellen. 

Er valt niet aan te twijfelen, na de ervaring met de internationale 
perscampagnes der laatste halve eeuw, of een 
dergelijke beteugeling der journalistiek zal zegenrijke gevolgen 
hebben voor de verstandhouding tusschen de volkeren. En 
het is een blijk van de levensvatbaarheid dezer gedachte, 
dat vóór den oorlog een internationale organisatie in voorbereiding 
was, die in elk land afzonderlijke commissies 
wilde vormen van algemeen geachte personen, door wier 
voorlichting in de wereldpers zooveel mogelijk objectieve 
kennis zou worden verspreid van nationale toestanden 
en internationale verhoudingen. Maar waarschijnlijk zou bij 
de uitvoering van dit loffelijk plan een noodlottige fout zijn 
begaan. Men zag namelijk voorbij dat een organisatie, die 
niet hiërarchisch ontspruit aan den bodem waarop zij staan 
moet, spoedig kantelt of zonder voedingssap blijft. Een 
commissie, van bovenaf aan de pers toegevoegd, helpt niet. 

Uit de levende krachten der journalistiek zelf moeten de 
functies en structuren ontstaan om het organisme der 
wereldpers evenwichtig te doen opgroeien. En dit is in 
de toekomst mogelijk. Wanneer, bij den vrede, de staten 
besluiten de + bewegingen der volkeren van een botsend gedrang 
tot een stalenden wedloop te organiseeren, door oplos 

nationaliteiten- en tarieven-vraagstuk, zullen zij-sing van het 
tevens de orgaanvorming der wereldpers bewust moeten 
leiden, zóó dat de menschheid in steeds omvangrijker groepen 
hare eenheid beseft. 

Dan zal de journalistieke attaché meer kunnen doen voor 
,een gezonde, nobele volkerenverhouding, dan zijn militaire en 
maritieme collega's, en de pers zal langzamerhand, naarmate 
haar ophitsende, haatwekkende vermogens in den dienst der 
gemeenschap afsterven, zich herscheppen tot een even zege 

als waartoe het nieuwe wetenschappelijk,-nende cultuurmacht, 
religieus en aesthetisch verkeer zich ontwikkelt. 

H. J. KIEWIET DE JONGE. 
(Slot volgt). 


DE LEEMEN TORENS 

KRONIJK VAN TWEE STEDEN 

DOOR 

HERMAN TEIRLINCK EN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 

EERSTE BOEK. 

V. HERMAN TEIRLINCK AAN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 
Ganshoren, den 29 September 1913. 

Mijn beste Karel, 

Wat spreekt er vrede uit uwe brieven!... Het lijkt wel 
of daar in al de straten van Gent de lieve rust ligt uitgespreid, 
die ik, heet van koortse, naar Ganshoren ben gaan zoeken, 
waar zij maar heel zelden, dank zij de bemoeiïngen van 
mijne zuster Sonia, te vinden is. Mijne goede zuster Sonia, 
die bij zich zelf gezworen heeft dat wij in Brussel zullen 
wonen eer de rozen zijn uitgebloeid, zal waarschijnlijk haar 
doel bereiken, want ik kan tegen hare vele landziekten en 
de lamentatie, waarmede zij lucht geeft aan haar spleen, niet 
op. Zij dankt uwe moeder zeer voor het heerlijke ooft dat 
wij uit Gent hebben gekregen, en het is in even grooten 
deele voor mijne rekening dat ik die dankbetuigingen herhaal. 

Iemand die, zooals ik, de harrewarrige omstandigheden heeft 
meegemaakt, waarbinst het huwelijk van juffrouw Cornelie 
Mornar met mijnheer Rodolf de Pessemier werd voorbereid, 
iemand die ook de schitterende plechtigheden heeft bijgewoond, 
waarmede het huwelijk werd ingesteld, die kan nauwelijks 


DE LEEMEN TORENS. 

413 

gelooven dat dezelfde jonggetrouwden, welke in de salons 
van Mornar en op de garden-partij van den questor gepronkt 
hebben, 's anderdaags aan de stille, stemmige feesttafel te 
Gent hebben gezeten. Ik kan een goeden deugdzamen lach 
niet weerhouden bij de herinnering aan den schrikkelijken 

hoed van Louis van Ghent... En — schoon ik mij niet 
inbeeld dat de gezantsecretaris veel van denken houdt 
wat heeft hij gedacht, toen hij de politiesche rede van dezen 

Kleine-Burgerij-vertegenwoordiger te slikken kreeg? 

Karel, het is noodig dat ge mij zooveel mogelijk over uwe-
Gentsche menschen schrijft. Ik weet het: het zijn egoïstische 
gevoelens die mij tot zulke uitnoodiging aanzetten. Maar 
wanneer ik zoo spreek, houd ik misschien voor een oogenblik 
op de genietende cynieker te zijn, die ik in den grond 
toch ben. Mijn wereld verkrijgt in mijne oogen een krachtiger 
plastiek door het aanschouwen van de uwe, en misschien 
ontdek ik dan weleens, in mijn diepste wezen, een vuur van 
medelijden, dat ik voor altijd uitgedoofd waande — medelijden 
met die strijdende en lijdende menschen, met hun lach en 
hunne tranen, met hun geweld en 'hunne moeheid, met hun 
groeien en vergaan. 

In zulke momenten is mij het verblijf te Ganshoren een 

zegen. Ik hef er mij boven het landschap op, een adem zwelt 

in mij, die me licht maakt als de lucht en de stof van mijn 

vleesch schijnt te vereenzelvigen met de vloeibare zindering 

die uit de zonne komt. Dan kan ik afrekenen met me zelven, 

gelijk men, geloof ik, met zich zelf moet afrekenen op het 

uur des doods .. . 

Maar vergeef me, lieve vriend: ik ben niet voornemens. 

u met mijne akeligheden den schrik op het lijf te jagen. Het 

is eerder tot uw vermaak dat ik schrijven wil. 

Een kleine wensch dien ik dikwijls voor mezelf uitgesproken 

heb is eindelijk vervuld: ik ben weer ruiter geworden! Ge 

leest dat zinnetje natuurlijk drie maal te reke: ge staat 

verbluft, ge kunt maar niet begrijpen hoe mijne goede zuster 

Sonia heeft toegelaten dat ik een rijpaard zou koopen, zij 

die al het land heeft aan den dubbelen poney en het engelsch 

karretje, welke ik thuis bracht even voor ons afreizen naar 

Ganshoren... Nu, beste Karel, ik bezit een volbloed rijpaard, 

een prachtig dier met glimmend grijze robe en een zilveren 


414 DE LEEMEN TORENS. 

langen staart. Wanneer ik hem met zijn naam aanspreek -hij 
heet Whisky, en gij weet evenmin als ik waarom — 
kijkt hij me driftig aan, blaast leutig door zijn bevende neusgaten 
en er spettert vuur uit zijne wilde oogen. Sonia zegt: 
„Nu kunt ge u tenminste met eenige zekerheid armen en 
beenen breken," maar zij heeft niet kunnen beletten dat ik 
een paard bezit, want ik heb het, heel onverwachts, cadeau 
gekregen. Whisky viel inderdaad op een goeden morgen uit 
de lucht, en aan zijn mooien nek hing het visiet-kaartje van 
mijnheer Domien de Pessemier. Ik besloot natuurlijk om 
's anderendaags den vrijgevigen questor een bezoek te brengen 
en hem mijn dank te betuigen zoo hartelijk als ik maar kon. 

Het was ongeveer tien ure in den morgen, als ik bij hem 
aanbelde. Hij bewoont een statig hotel in de Wetstraat dat 
hij, gedurende het grootste deel van het jaar, boven zijn 
landgoed van Sint-Pieters-Leeuw verkiest. Ik werd er 
plechtig ontvangen door een reusachtigen portier in zwarte 
livrei en een geel-en-groen ondervestje. Hij bracht mij, langs 
een groote eiken trap, in eene ruime wachtkamer, die er, 
met hare vergulde lambrizeering en hare wijnkleurige zijden 
paneelen, als een vrij ongézellige boudoir uitzag. Nauwelijks 
had ik de porseleinen horloge-garnituur onderzocht, dat den 
wit-marmeren schoorsteen versierde, of een tweede lakei, 
even ontzaglijk als de eerste, kwam melden dat mijnheer de 
questor uiterst vereerd zoude zijn mij te ontvangen. 

Hij ontving mij inderdaad met een gulheid, die men bij 
een zoo belangrijken staatsman bezwaarlijk vermoeden kon. 
Hij drukte mij hartelijk de hand en schoof mij een zetel toe. 

-„ Gij komt blijkbaar met eene boodschap die mij verlegen 
moet maken," zei hij. 
Hij onderbrak me dadelijk, als ik, in een beleefden vorm, 
begon lucht te geven aan mijne dankbaarheid. 

-„Ik ben u waarlijk veel, zeer veel verschuldigd ", sprak 
hij, want zonder u had ik het huwelijk van mijn zoon niet 
betamelijk kunnen vieren. Waarlijk gij hebt daar een onmogelijk 
werk voltrokken, en hoe kon ik toonen dat ik tegenover 
,een zoo vlijtige toewijding niet ongevoelig bleef? Ik heb aan 
Mornar de ingeving te danken u dat paard te zenden. Hij 
verzekerde mij dat gij 't heelemaal niet euvel zoudt opnemen 
,en dat ik mij de voldoening gunnen mocht. Uw bezoek stelt 

DE LEEMEN TORENS. 

mij thans geheel gerust en ik ben er u dankbaar om. Ik ben 
zeer blij, beste heer, en zeer dankbaar, geloof me." 

We wisselden op dat thema een paar civiliteiten, en ik 
hield mij voor ontslagen van een langer oponthoud. Maar 
Domien de Pessemier zei, toen ik juist opstond: 

--„Misschien wenscht gij ook mijne vrouw te groeten; 
ze zal dit zeer op prijs stellen. . . " 

Hij schelde en gaf eenige orders met het oog op bezoekers 
van politieken aard, die ondertusschen aangemeld waren. Hij 
ging me voor. We verlieten dees somber studeerkabinet en 
kwamen, langs een met zwaar beeldhouwwerk beladen vestibule, 
in een klein salon dat tamelijk vroolijk was verlicht 
door een breede bow-window. Bij het drieluikig raam zat 
een rond en poezelig vrouwtje, dat ik op de bruiloft onder 
een weelde van kanten en strikken had ontmoet, en dat nu, 
onverkennelijk in haar eenvoud, mij boven een paar groote 
brilglazen uit blijvonkelende oogskens tegenlachte. Hare 
handen waren stilgevallen op haar breiwerk. Ze droeg een 
zwarte brabantsche muts en aan weerskante bengelde een 
grijze haarkrul, zijig op den blos van hare rimpellooze wangen. 

Ik ging rap naar heur toe en boog, terwijl ze me een 
kinderhandje reikte. Ze scheen zoo gelukkig mij te zien, dat 
ik er verlegen om werd en niet wist waaraan ik een zoo 
plotselijke ingenomenheid toeschrijven moest. Sinds dien heb 
ik echter vernomen dat zij tegenover iedereen dezelfde har 

betoont, blij, als zij telkens is, dat iemand maar-telijkheid 
heur opzoeken komt in hare eenzaamheid. 

De angst van deze eenzaamheid verstond ik, kort daarop, 
beter, wanneer Domien mij naar den schoorsteen leidde, waar, 
in de schaduw van het hooge schouwbiad, eene andere vrouw 
zat. Hoe opgewekt mevrouw de Pessemier mij had toegeschenen, 
hoe neerdrukkend was deze verschijning: een stokoud, 
vernepen en vaalkleurig wezen, hoekig en stijf, met een 
gloed van staal in oogen die wild staarden uit een lijkachtig 
aangezicht. 

-„Mijne moeder", zei Domien. 
Ik stond een oogenblik verbaasd. Ik wist niet dat de moeder 
van den questor nog leefde. Niemand wist dat overigens 
in de kringen waar ik toegang had. Ik keek het grauwe 
wezen aan, dat Domien's moeder was, en het grauwe wezen 

1917 II. 28 


416 DE LEEMEN TORENS. 

bleef me toekijken, als uit een graf. Ze beantwoordde mijn 
compliment niet en Domien deed me een teeken met zijn 
trage pollepelhand, hetgeen, naar me docht, beteekende dat 
ik mijn gang moest gaan, zonder naar de bejaarde dame om 
te zien. Hij klopte ondertusschen vriendelijk op haren schouder 
en vroeg : 

---„Ge zijt weer heel goed vandaag, moeder, nietwaar ?" 

Ze slikte dan geweldig, er ratelde iets in hare keel, en dof, 
doodelijk-dof sprak ze: 
-- „Nee, nee... de jacht is open". 
Domien lachte luid en klopte weer zachtjes over haren 

hoogen rug, en zijn blik scheen me te vragen om toegeeflijk 
te zijn. 

--Zij is zeer oud", fluisterde hij. 

Mevrouw De Pessemier had haar breiwerk weggelegd 
en liep nu de kamer rond, dan van de tafel naar het hooge 
buffet, dan van het buffet naar de deur waar een dienstmeisje 
hare orders ontving. Ze deed als een bietje en zag er 
zoo zuinig en net uit dat ik, al heur aan te zien, met een 
vol hart te glimlachen stond. 

-,»Wat is er aan de hand, Veva ?" zei, Domien, koud. 
De vreugde was ineens weg uit hare oogen. 
--„Wel, zou ik denken.. . " begon ze angstig. 
--,,Denken?. . . " deed Domien en zette daarbij een vriendelijk 
gezicht, waaraan ik me niet liet beet nemen, evenmin 
als zijne vrouw, want zijn mond stond zoo hatelijk mogelijk. 

Mevrouw De Pessemier hernam toch: 

„Ik dacht dat mijnheer 't een of ander gebruiken zou." 

„O ! ... " meesmuilde Domien, terwijl hij een hooge 

kleur kreeg. 
Hij wendde zich naar mij en zei : 

-

n Neem het mijne vrouw niet kwalijk, waarde heer, 
maar ofschoon zulks in kringen als de onze heelemaal niet 
gedaan wordt, hebben wij de gewoonte aangenomen om in 
den voormiddag een kop bouljon of een glas madera met 
beschuitjes te gebruiken. De vrijpostigheid van mijne vrouw 
om u op een zoo ontijdige lunch uit te noodigen is aan die 
slaafsche gewoonte te wijten -- cette habitude qui est comme 
toutes les autres, une seconde nature... Het zou mij spijten 
als gij daarop acht mocht slaan." 


DE LEEMEN TORENS. 

De groote teleurstelling van mevrouw de Pessemier lag 
op haar goedig gelaat uitgedrukt. Ik had medelijden met 
haar en de lust bekroop me om den plechtigen questor met 
al zijne pompeuze manieren naar de maan te zenden. Maar 
ik deed beter met me koes te houden, en ik vond een 
gunstig woord aan het adres van mevrouw de Pessemier, 
wier lieve uitnoodiging ik zonder het minste bezwaar aanvaardde. 
Ik vertelde: 

„Ik heb den graaf d'Ursel op een morgen betrapt, 
toen hij onder zijn pomp — u weet, die groote achttiendeeuwsche 
pomp, die als een monument op den mooien 
voorhof staat --aan een partij versche mosselen smulde, 
die hijzelf, met behulp van een kort keukenmes, openstak.. . 
en wat mij betreft, mevrouw," voegde ik er brutaal bij, „ik 
eet eiken dag, op klokslag elf, een boterham met rauw spek 
uit de vuist." 

-„Spek met appelen is lekkerder," sprak mevrouw de 
Pessemier gretig. 
— „Ach kom, Veva," berispte weer haar onverdragelijke 
echtgenoot. 
— Met appelen ?" riep ik zonder acht te slaan op hem, 
„met appelen, zegt ge, mevrouw ? .. Wel, dat is eene nieuwigheid 
die ik morgen wil beproeven." 
— r Maar ge moet de goede soort van appelen hebben ", 
hernam dat hartelijke vrouwtje, „mastellingen noemen wij die 
te Verrewinkel, waar ik geboren ben." 
— „Dat zijn die wijde platte, zonder klokhuis niet waar ?" 
-„Precies... in Verrewinkel hadden we een boomgaard 
en elk jaar wonnen wij vijf a zes zakken van die mastel 
soms brachten we ze naar de markt. Ze gingen-lingen.. 
toen tot elf cent de kilo, maar tegenwoordig zult ge driemaal 
zooveel betalen op zijn minst." 

Domien stond voor 't venster en keek naar buiten, de 
handen op zijn buik, gelijk naar gewoonte. Ik loerde al 
pratende naar hem, wel wetende dat hij zich, onder eene 
onverschillige houding, driftig maakte. De meid zette de 
tafel, schikte de kopjes, de glazen, het rinkelend zilverwerk. 
I k zei • 

— „ Dat zal wel een heele groote boomgaard geweest zijn ?" 
— „De grootste van den omtrek, mijnheer, mijn vader 

418 DE LEEMEN TORENS. 

was een boer met veel land, wij hadden meer dan twintig 
paarden en nooit minder dan honderd stuks hoornvee.. er 
was zelfs een tijd -- de tijd van mijn vrijagie met Domien.. 
dat was dan in de jaren drie a vier en tachtig, geloof ik, 
tenzij dat ik abuus ben, hetgeen ik niet geloof, want ik kon 
toen niet ouder zijn dan twee en twintig jaar en ik ben 
nu drie en vijftig .. drie en vijftig met Allerheiligen, als 
God belieft. . " 

De questor wendde zich om en sprak, weer nijdig glimlachend: 


— „Veva, ik vrees waarlijk dat ge mijnheer Teirlinck 
tot een last wordt en zijne lankmoedigheid misbruikt." 
En Veva werd rood en tranen schoten in hare brave 
oogen terwijl ze stamelde: 

„Dat hoop ik niet; want het zou me hartelijk spijten .. " 

„Sufficit !" zei Domien kort en het was alsof hij dat 
woord in één snauw van zijne tong afbeet. 

Hij naderde de tafel, zette zich aan, nam een bord met 
beschuitjes en bood die zijne vrouw over de kopjes aan, 
uitermate vriendelijk. De meid had den zetel van Domien's 
moeder bijgeschoven. Die zat daar nu de tellooren aan te 
kijken, alsof ze verwachtte dat zij haar zouden aanspreken. 
Ik had al meer dan eens bemerkt dat zij met hare magere 
linkerhand placht naar de zoldering te wijzen en die dan 
weer liet neerzinken op haar schoot nadat zij haar mond 
wijd had geopend om iets te zeggen dat telkens onhoorbaar 
bleef. Ze vingerde over een palmenhouten rozenkrans. 

— „Een kop bouljon, moeder ?" vroeg de questor. 
--„Ja", antwoordde ze met die akelig-donkere stem, „en 
als de eene van de jacht thuis komt, moet de andere maar 
zien dat hij zijn plan trekt." 

Ik beproefde een nieuw gesprek met mevrouw de Pessemier 
in te leiden en slaagde daarin niet. Haar echtgenoot 
nam ons alle drie in beslag met eene redevoering over verscheidene 
onderwerpen. Hij deelde ons mede dat de kamer 

Mei 1914 voor zijne partij een harde strijd-verkiezingen van 
zouden ' zijn, waaruit hij, dank zij de vermoedelijke houding 
der klerikale democraten, toch zegevierend moest opstaan. 
Hij sprak van de nieuwe schoolwet, die hijzelf zoo goed 
als geheel alleen had ontworpen en die in den verkiezing



DE LEEMEN TORENS. 

strijd een aardig platform kon zijn. Hij drukte wijders zijn 
bewondering. uit voor Mornar, die de nieuwe spoorweglijnen 
in handen had, de werken van het Brusselsche Midden . 
station uitvoerde en hoogstwaarschijnlijk zou gelast worden 
met de verwezenlijking van een koninklijk plan in het park 
van het jubeljaar, terwijl hij reeds met de Stedelijke Regeering 
onderhandelde omtrent een flinke vergrooting (haast 
een heropbouw) van den Muntschouwburg. 

— „Ons landje is voor Mornar te klein", meende de 
questor, » of liever: wij moeten voor hem nog een grooten 
koning krijgen als Leopold II; Mornar is een reuzenbouwer, 
mijnheer, en wat ik daarmee bedoel zult gij niet tegenspreken." 
Wat hij daarmee bedoelde was eigenlijk dat Mornar blijkbaar 
bezig was met schatrijk te worden en dat hij, Pessemier, 
zichzelf derhalve gelukwenschte met het huwelijk van Rodolf 
en Cornelie. Hij bracht de zaken in evenwicht door er aan 
toe te voegen dat „Rodolf een schitterende loopbaan opging 
en zich in de diplomatie misschien tot de hoogste waardigheid 
zou verheffen." 

Ik zei dat ik het gaarne geloofde en ik had, ten aanzien 
van mijn geweten, beter gedaan als ik dat niet gezeid had, 
ofschoon ik thans beken dat ik niet zeker weet hoever de 
meest bekrompen man het in de diplomatie kan brengen. 

Hij zweeg nu. Terwijl ik naar een beleefde vorm uitkeek 
om afscheid te nemen, zag ik de oude moeder van Domien 
weer haar grijzen vinger opsteken, en ze zei: 

--- „Halt! die schoenen zijn opnieuw aan 't marcheeren 
daarboven." 

Haar holle mond bleef een momentje zwart openstaan en 
viel dan dicht, geluideloos. De rozenkrans lag stil in haren 
schoot. 

.~ „Hee-hee-hee !" deed Domien vroolijk, „moedertje-toch, 
wel moedertje !" .. . 
Moedertje stak een beschuit in haar bouljon en keek 
niet op. 

Zoo liet ik haar ook zitten. Ik groette mevrouw de Pessemier, 
en de questor, na gebruikelijke complimenten, deed 
me uitgeleide tot aan de deur van de vergulde wachtkamer, 
waar de reusachtige portier mij met de belachelijkste statigheid 
opnemen kwam. 


420 DE LEEMEN TORENS. 

Ganshoren, den 4 October 1913. 

Einde der vorige week ontving ik het Vlaamsche briefje 
dat ik hieronder nederschrijf: 

„Hooggeachte Heer, 

„Schoon ik nog niet met uwe kennismaking werd vereerd 
„en omdat ik toch weet dat de naam van Mevrouw Renier's 

broeder u niet vreemd zal klinken, verzoek ik u om een 
„dringend onderhoud. Ik zal u gaarne in het eene of andere 
„salon van de hoofdstad ontmoeten. Mocht gij gevoelig zijn 
» voor de welgemeende gretigheid, waarmede mijne zuster u 
,pleegt welkom te heeten, dan zal dat saldn het hare zijn. 
Jij ontvangt den donderdag, zooals gij weet. 

Met de meeste achting Uw dw.: 
Maurice Damloup." 

Ik had meer van dezen Damloup gehoord. Ik geloof dat 
ik hem reeds in een mijner vorige brieven noemde. Hij is 
een. beroemde chirurchijn, die enkele jaren in Rusland vertoefde 
en onlangs in België was teruggekeerd. Ik had hem 
nog nergens ontmoet, hoewel hij gaarne het gezelschap onzer 
hoogere burgerkringen opzoekt, maar men sprak veel over 
hem. Sommige hielden hem voor een schrander en geleerd 
man, andere beweerden dat zijn wetenschappelijke reizen van 
hem niet veel meer dan een kwakzalver hadden gemaakt. 
Het meerendeel was takkoord om te verklaren dat hij misschien 
een wonderbare dokter, maar in elk geval een brutaal 
mensch was. Ik had spoedig gemerkt dat vooral de vrouwen 
hem aanvielen en ik besloot eruit dat hij op haar een diepen 
indruk moest maken. 

Ik zag hem donderdag bij de Reniers. Ik was wat laat aangekomen 
en het salon was reeds flink lezocht. Ik ontmoette 
er onzen burgemeester, mijnheer Perck, en een paar vrienden, 
waaronder Constant Hoeck en Nicolaas Reaal. Ik had 
nauwelijks hulde gebracht aan mevrouw Renier en de hand 
gedrukt van hare dochter Simone, die er zeer opgeruimd 
uitzag, of daar kwam een kloeke en tevens uiterst elegante 
man op mij af. Hij had het vriendelijkste gelaat van de 
wereld. Het was blozend en geheel glad geschoren. Een 


DE LEEMEN TORENS. 

421 

diep-zwart haar lag plat en glimmend over zijn hoog voorhoofd, 
en een stille glimlach straalde minzaam open uit een 
paar flikkerende oogen, waarvan het linksche even befloersd 
was door een groen monocle-glas. Zijn gratie moest misschien 
voor die van den grooteren, meer soepelen Druce onderdoen, 
maar de kracht, die van hem uitging, zeker niet. Het gevoel 
van zonnige gezondheid, dat telkens bij me opkomt als ik 
Druce ontmoet, werd hier nu ook, en even sterk, in mij 
gewekt. Dat gevoel was echter direkter, en naast Damloup 
zou er Druce lichtzinnig en onvast uitzien. 

„Mijnheer Teirlinck, ik ben waarlijk zeer verheugd." 

Hij drukte mij stevig de hand en er kwam iets warms en 
zoets in mijne vingeren. Ik keek hem aan en luisterde nog 
naar den klank van zijne stem, want die stem, diep van toon 
en lenig van lijn, was het heerlijkste sieraad van deze merkwaardige 
verschijning. Terwijl hij sprak, knipoogde hij en 
het groene monocle-glas viel op zijne breede borst, waar het 
aan een onzichtbaar touwtje te wiegen hing. Dan waren zijne 
oogen twee beweeglijke en donkere karbonkels, die flikkerden 
bij elk woord en, tusschen fluweelen wimpers, een schuin schen 
gloed uitwierpen bij elken lach. 

Jk durfde niet hopen," zei hij, „dat gij zoo onmiddellijk 
aan mijn wensch zoudt voldoen, maar gij zult het zelf wel 
eens zijn omtrent den dringenden aard van mijn verzoek en 
het is derhalve heel gelukkig dat gij niet gedraald hebt." 

Daar Simone naderde en nadat zij van mij vernomen had 
dat Sonia zichzelf dezen morgen tot hare groote ergernis 
volkomen gezond had gevonden, begon hij te praten over 
Polen en Rusland. Zijne wijze van spreken was tamelijk 
beschaafd; ik bedoel dat hij bleek niet veel gevoel te hebben 
voor conversatie-schakeeringen, geen indruk liet rijp worden, 
vragen stelde zonder 't antwoord te wachten en met wilde 
wippen van het eene onderwerp op het andere sprong. 
Maar eene groote openhartigheid sprak uit al zijn zeggen 
en gebaren, en hij werd daardoor stil-aan even innemend als 
hij op 't eerste zicht weerbarstig geschenen had. 

Reaal en Constant hadden zich bij ons gevoegd: 

-„Damloup", zei Reaal, „gij schijnt heel wat wijsheid 
te hebben opgedaan, en nochtans dunkt het mij niet dat ge 
veel geleden hebt." 

422 DE LEEMEN TORENS. 

--„Wijs kan men ook al genietend worden", antwoordde 
Damloup. 

--»Ja, maar dan mag men geen kunstenaar zijn." 

De dokter zette zijn oogglas op en keek ernstig naar den 
verwoesten mensch, die Reaal heet. 
--„Wat is er bijzonders aan een kunstenaar ?" vroeg hij. 
--» Het zwakke hart", zei Reaal „waar elke aandoening 
een wonde slaat." 

Damloup lachte als een kind. Hij sprak: 

---„Dat is niet bijzonder. Dat is abnormaal. Jullie zijt 
dan zieke menschen." 
Reaal ontving den lach en het vonnis zooals hij, onder 
't rooken, een solferstekje zou aanvaarden. 
--Jk wou u wel iets vragen, Damloup," hernam hij ;" 
zijt ge ooit verliefd geweest?" 

-„Nu, en waarom zou ik dat niet ?" 
---„Uw antwoord is doorslaand: gij waart inderdaad 
nooit verliefd." 
Simone bloosde en ging een groepje bejaarde menschen 
vervoegen. Damloup zei zonder de minste spotzieke bedoeling: 
--» Misschien hebt gij gelijk, maar ik geloof u niet. In 
elk geval loop ik dan de kans het nooit meer te worden, 
en ik voel me zeer in mijn schik met zulk vooruitzicht .. . 
En kijk nu eens, beste Reaal: gij hebt Simone van ons 
weggejaagd !" 

Nikolaas, die zich-zelf voor een woest dier houdt — hetgeen 
hij waarlijk niet is — betreurde zijn uitval, want hij 
verliet ons om juffrouw Renier op te zoeken. Damloup nam 
mij en Constant bij den arm. 

-„Kom", zei hij „we gaan in den fumoir eene sigaar 
opsteken: ik heb u nu saam bij de hand en ik moet met 
u praten." 
We zaten nauwelijks in de mahoniehouten rookkamer, 
als hij begon : 

— Jk heb u beide geschreven, omdat ik het bezoek van 
Renier's secretaris heb gekregen. Hij heet Hougardy, en 
gij kent hem of kent hem niet. Hoe gij over hem denkt, 
ik houd hem voor een slijmerigen kerel. Hij heeft mij met 
veel woorden gezeid wat, in een woord, een eerlijk man 
niet zeggen zou. Hij zei: het is de wensch van de familie 

DE LEEMEN TORENS. 423 

Mornar en van de familie Renier dat Paul en Simone zouden 
trouwen; Paul nu zit tot over de ooren in een bedenkelijk 
avontuur: hij onderhoudt een juffrouw Theunis, die hem 
heelemaal in beslag heeft genomen en uit wier klauwen hij 
nooit geraken zal als men er hem niet af helpt. Hougardy 
wil gaarne een handje toesteken om hem er af te helpen. 
Natuurlijk mag hij noch Renier noch Renier's dochter daarover 
aanspreken. Daarom sprak hij mij aan. Over de bewuste 
juffrouw Theunis weet hij de akeligste histories te 
vertellen. Ik heb niet gewild dat hij ze mij vertelde, en ik 
geloof zelf dat ik hem hierin zeer teleurgesteld heb. Nu 
vraag ik u: weet gij iets af van die zaak ?" 

Hij liet mij niet de tijd van spreken. Constant was zichtbaar 
verlegen. 

-Ja, gij weet iets", hernam hij seffens, „maar ik moet 
niet weten wat. Ik heb nog niet sekuur de overtuiging opgedaan 
dat Simone iets voelt voor een huwelijk met den jongen 
heer Mornar, en nog minder dat de jongeheer Mornar zoo'n 
huwelijk wenscht. Ik heb toch al wel gezien dat Simone 
vernederd zou zijn, moest nu de jongeheer Mornar -- al is 
die ook niets meer voor haar dan een aanneembaar aspirant -eene 
gevaarlijke liaison aangaan met... laat ons zeggen: 
de eerste de beste herbergmeid. 
Ik vond het woord voor Germaine te hard en wilde den 
ruwen dokter in de rede vallen. Hij gaf er mij de gelegenheid 
niet toe. 

-„Pardon, ik ben zoo kort mogelijk.. Wat ik, in deze 
kwestie te doen heb, ligt voor de hand. Gij beide zijt vrienden 
van Paul en gij zijt niet minder vrienden van Renier. 
Ik nu ben Simone's oom en ik kan dat natuurlijk niet uit 
het oog verliezen. Ik mag het gerucht van een mogelijk 
huwelijk tusschen Simone en Paul niet laten aangroeien, als 
deze Paul gek genoeg is om eene potsierlijke collage in het 
openbaar aan te gaan. Ik zeg: in het openbaar. Eene bescheiden 
minnarij van tijdelijken aard scheelt mij natuurlijk niet. 
Zulke spelletjes sterven van zelf uit. Maar gaat hij zijn buitenkans 
afficheeren, dan moet ook elk huwelijksgerucht, hoe 
bedekt ook, voor goed worden uitgedoofd. Heb ik gelijk 
of niet ?" 
Hij had gelijk, zeker. Constant zat koortsig op zijne sigaar 


424 DE LEEMEN TORENS. 

te bijten, zonder er aan te denken dat hij ze opsteken moest. 
Ik reikte het vuur. Zijne vingeren beefden, en daar ik zweeg, 
zei hij • 

-„Gij redeneert heel juist, uit uw standpunt... en, ja, 
uit het andere standpunt ook. Ik weet... wij weten dat het 
huwelijksplan, waarvan ge spreekt, bestaat. Paul Mornar was 
zeer ingenomen met dat plan en juffrouw Renier ... " 
-

n Insgelijks", duwde Damloup hem toe. 

„.. , Insgelijks dus. Wij denken dat het een gelukkig 
huwelijk zal zijn, en wij moeten derhalve doen wat we kunnen 
om te beletten, dat het onmogelijk wordt. gemaakt. Maar 
mogen wij Paul bedreigen met eene zeer besliste tusschenkomst 
van u ?" 

-„Waarom niet ? Dat ligt immers voor de hand. En dat 
verwacht ik van u." 
— „Niet van mij, mijnheer Damloup", zei Constant zacht 
en iets trilde angstig in zijn stem. 
Verstond ik hem ? Ik had plots een klaar inzicht op een 
staat van zaken die tot nog toe voor mij verborgen was 
gebleven. Ik vertrouw u mijne gissingen toe, beste Karel, 
en hoop dat gij ze voor niet belangrijker houdt dan zijn ze 
in den grond zijn. Voor Constant, docht mij, zou Paul's 
avontuur langer aanduren dan gewenscht, en zoo moest 
Damloup automatisch eene aanleiding krijgen om in te grijpen. 
Constant -wilde Paul niet bedreigen met eene tusschenkomst 
die niet te vermijden was. 

De toestand waarin op die wijze onze brave vriend gebracht 
werd, wekte in mij eene zoo schielijke aandoening, dat ik 
in het eerste oogenblik niet bij machte was om hem eruit te 
redden. 

»Maar dat is meer dan takt", riep de dokter uit, „dat 
is gewoon nonsens !" 

-„Mijnheer Damloup", zei ik, „Hoeck bedoelt natuurlijk 
flat wij met dreigementen (ik drukte op dat woord) niet zullen 
opschieten. Maar uwe behandeling van de zaak blijft daarom 
niet minder de redelijke en de juiste. Ik zal mij met de 
boodschap gelasten en zonder te dreigen zal ik ze ook wel 
kunnen overbrengen ". 
Damloup lachte nu hartelijk. 
--„Waar halen die kerels toch dat geknibbel met woorden! 



DE LEEMEN TORENS. 

425 

Ik geef geen sikkepit voor 'n woord. Ik leef buiten de woorden. 
Et je me porte bien !" 
We lachten mee, Constant heel schuchter en rechtstaande. 

-„Mijnheer Hoeck", schertste de doctor, terwijl Constant 
reeds de deur in handen had", „gij blijft dus voorloopig buiten 
de samenzwering". 
-„Ik zal heel gaarne het geluk van juffrouw Renier bewerken", 
sprak Constant ernstig, „niemand kan dat geluk meer 
wenschen dan ik." 
Jk heb nooit anders gedacht." 

Er kwam een kleine stilte in de rookkamer, zoodra Constant 
die verlaten had. Damloup stuurde een paar krachtige 
dampringen naar de zoldering, wierp zijne sigaar in den 
grooten aschbak en zette zijn monocle op. 

-„Mijnheer Teirlinck", zei hij, „ik moet u bedanken. 
Gij hebt de kwestie met eene heel wat flinkere nuchterheid 
kunnen bekijken. En toch houd ik niet minder van mijnheer 
Hoeck dan van u. Hij is eene edele man." 
We gingen al pratend in het salon. Het optreden van 
Hougardy verontrustte mij .eenigszins en ik aarzelde niet 
den doctor mijn angst mee te deelen. Ik hield Hougardy 
voor een zeer hoovaardig en baatzuchtig jongmensch, en het 
was mij duidelijk geworden dat hij inderdaad vermetel genoeg 
was om naar de hand van juffrouw Renier te durven dingen. 

-„Ach kom", zei Damloup schokschouderend, „ik heb 
immers den kerel doorkeken en wat ik met hem te doen 
heb ligt voor de hand." 
Hij eenoogde schalks naar mij en daar hij op mijn aangezicht 
las dat ik hem niet begreep, stak hij zijne handen 
uit en herhaalde zijn familiair woord: 

-„Natuurlijk ! .. Ligt voor de hand." 
Wellicht gaf hij daarmee te beduiden dat alles zoo begrijpelijk 
mogelijk was, want hij stapte zonder meer van het 
onderwerp af en sprak burgemeester Perck aan die ons 
juist voorbijging. 

— „Apropos, burgemeester, ik heb in die zaak van werkstaking 
nu al een boel menschen gezien en dus uw raad 
gevolgd. Maar ik vrees dat ik mijn eigen zin zal moeten 
volgen. In elk geval moet het volk maandag weer aan 't werk." 
Mijnheer Perck lachte fijntjes, zooals gij weet dat die 


426 DE LEEMEN TORENS. 

schrandere en hoogst-beleefde man dat kan. Zijn leelijk 
gelaat want gij zult niet beweren dat zijn bultig hoofd, 
zijn stoppelhaar en zijne uitpuilende oogen hem een aangenaam 
uitzicht geven, — zijn gelaat, ja, wordt telkens „schoon" 
wanneer zoo'n lach erover komt... ik _ bedoel natuurlijk eene 
zeer pure, bijna onstoffelijke schoonheid. 

C ij zult dus uw zin doen", sprak hij, maar sinds 
de socialisten op het Brusselsch Stadhuis zijn gekomen, en, 
vooral, sinds wij, liberalen, uit platonischen haat voor onze 
mindere vijanden (de klerikalen) met hen hebben samen 

om de katholieke partij geheel uit den Raad te-gespannen 
weren, heb ik, geloof me, dat soort democratie van dichtbij 
leeren kennen. Zij heeft het zoover gebracht dat de liberale 
partij -- die ten allen tijde de hoofdstad met kracht en 
wijsheid heeft geregeerd --thans voor goed een kloof ziet 
gapen tusschen hare beide fractiën : de progressisten en de 
doctrinairs. De progressisten zijn afhankelijk van de proletarische 
trawanten geworden, en als ge bedenkt dat het 
Collegie, waar zes schepenen en een burgemeester zetelen, 
twee socialisten, twee progressisten en drie doctrinairs telt 
(waaronder ik zelf) dan kunt ge gemakkelijk inzien dat de 
sociaal-democratische minderheid, dank zij haar aanleg voor 
Intrigen, de meester is van deze burgerstad. Derhalve zult 
ge verkeerd handelen, mijn waarde doctor, wanneer ge lucht 
geeft aan een overmoed, die uit uwe onbekendheid met de 
Brusselsche politiek voortspruit, en de oplossing der werkstaking 
buiten de socialisten wilt regelen." 

Mijnheer Perck sprak op een soberen toon, die ontzag 
inboezemde. Maar Damloup was niet de man om onder de 
bekoring te komen. Het verbaasde mij zelfs dat hij den 
burgemeester zoo kalm had laten uitpraten. Hij speelde met 
zijn oogglas, en een heerlijke briljant, die op den pink van 
zijne rechterhand vastzat, fonkelde daarbij stergewijs. 

---„Kom eens hier, George", riep hij Renier toe, die aan 
de groote tafel zat en een paar oude heeren onderhield. 

Renier keek om en wenkte, en gedrieën naderden wij de 
tafel. De rechter Duplessis-Verneuil, die, in welk salon ook, 
nooit een dramatisch moment mist, verliet een gezelschap 
van bejaarde dames om ons te vervoegen. 

-„Ik hebt een geschil met onzen burgemeester", begon 

DE LEEMEN TORENS. 

Damloup, „en wel naar aanleiding van die fameuze werkstaking. 
Mijnheer Perck meent, en hij heeft gelijk het te 
meenen, dat deze economische kwestie langs politieke wegen 
moet opgelost worden. Politiek en economie zijn zaken die 
hier, naar het schijnt, verward door malkander loopen, en 
partijgeest beheerscht ze allebei. Maar de burgemeester wil 
ze binnen hunne verwarring behandelen en ik nu wil ze 
uiteen houden." 

Hij merkte dat hij een kring van toehoorders had en 
sprak daarom niet meer rechtstreeks zijn zwager aan. 

-„Renier", vervolgde hij, „heeft mij het beleid van de 
heele zaak opgedragen. Die aandurende werkstaking was 
voor hem eene foltering geworden, en hij is te zwak, laat 
ons zeggen te goed om zich zelf met een flinke actie uit die 
foltering te redden. Ik vergde van hem alle volmacht en 
hij gaf ze mij met weerzin, want hij vreest mijne .... hoe 
was uw woord weer, George? mijne roekeloosheid. Maar 
ik ben niet roekeloos. Ik ben, geloof ik, eenvoudig. Ik 
besloot vooreerst allen te hooren, die mij konden inlichten 
of raad geven. En luister nu wat ik zoo al op mijn weg 
heb ontmoet." 
— „Voilà une exorde admirable", meende mijnheer 
Duplessis-Verneuil. 
Damloup sloeg geen acht op hem, hetgeen voor uitslag 
had dat de rechter voortaan alleen het exorde mooi zou 
vinden. 

— Jk ging in de eerste plaats den voorzitter van de 
„Chambre Patronale" opzoeken. Die voorzitter is een heel 
oud heer, met heel oude gedachten, gedachten die in hem 
geheel geankylozeerd zijn. Voor ik hem iets uiteen had 
gedaan en uit vrees misschien dat ik zinnens was iets aan 
de pontificale plannen te veranderen van de hoog-geïnspireerde 
instelling waarvan hij het hoofd en het geweten was, 
meende hij mijn overmoedig élan te breken al verklarende: 
„Nous avons décrété le lock-out des carrossiers." -Maar ik 
wist wat die lock-out beteekende: de bazen waren verplicht 
geweest hunne werkhuizen te sluiten, en toch werkten zij. 
Zij werkten achterbaks bij kleine schrijnwerkers, in de 
buitenbuurt van Brussel, en dan nog wel met hunne eigen, 
beste werklieden. Ze deden malkander in het geniep eene 

428 DE LEEMEN TORENS. 

vrij hatelijke concurrentie. Zoo opgevat kon de lock-out 
niet beter dan een jammerlijk fiasco te gemoet gaan. Ik 
zei 't dezen majestatischen voorzitter. Maar hij was blijkbaar 
voor de werkelijkheid gesloten. Het is een rentenierende 
nijveraar, lang buiten zaken en duchtig gedecoreerd. Hij 
verwees me naar dagbladartikels, naar plakkaten en notulen 
van de Chambre Patronale, naar al geschreven en gesproken 
woorden waaruit degelijk moest opgemaakt worden dat de 
lock-out bestond. Feiten.... neen, die mensch leefde buiten 
de feiten. Hij zou nooit kunnen zien dat de collega's van 
Renier eene onwaardige comedie speelden, en dat er onder 

alleen bij Renier werd gestaakt. Met zulk systeem-tusschen 
moest ons huis natuurlijk kapot. 

Mijnheer Perck schudde bedenkelijk zijn stoppelig hoofd. 
Renier had de verlegen houding van een die beleefdheidshalve 
wil tegenspreken. En Damloup vervolgde: 

— „Ik zocht dan den secretaris op van den ' „Bond 
der Katholieke werklieden" een klein oolijk ventje, dat 
u met aapsnelle oogen achter enorme brilglazen aankijkt. Ik 
zei wie ik was, namelijk de volmachtige waarnemer van de 
firma Renier, en herinnerde er hem aan dat hij ons, twee 
dagen te voren, in een kort briefje een onderhoud had gevraagd. 
Ik was nu zelf bij hem gekomen en de man begon, 
met achterdochtige lenigheid en een .wonderbaren aanleg voor 
ijdelen bombast, eene lange redevoering over de verhoudingen 
van kapitaal en arbeid, over het recht van werkstaking, over 
verhooging van salaris, over verkorting van werkuren, en 
over vele andere dingen meer. Ik -liet hem gerust uitspreken 
en dat kostte mij een onmenschelijk geduld. Er kwam toch 
een einde aan zijn vertoog, en, met dat einde, ook de kat 
uit de mouw. Ziehier wat hij voorstelde: het personeel van 
Renier is, voor de groote meerderheid, bij den socialistischen 
bond ingeschreven. De werkstaking gaat eigenlijk van het 
Volkshuis uit. Indien Renier zich wilde verbinden dat socialistisch 
werkvolk te vervangen door een ander dat bij den 
katholieken Bond is geaffilieerd, dan ware de werkstaking 
van zelf opgelost. „Maar ik vrees, zei nog deze bescheiden 
secretaris, dat mijnheer Renier, die een vrijdenker is, mijn 
aanbod van de hand zal wijzen." Dat aanbod, hoe tegenstrijdig 
ook met elk begrip van proletarische solidariteit, 

DE LEEMEN TORENS. 

429 

verwonderde mij nog minder dan de vrees die de filosofische 
overtuigingen van Renier bij den secretaris wekten. Wat een 
ontzettend chaos van misverstanden !... Maar ik was niet 
gekomen om mij te verwonderen, wel om te handelen. Ik 
antwoordde dat ik het voorstel van den katholieken Bond 
voorloopig aanvaardde, en dat ik in de vier dagen een beslissend 
antwoord zou geven. Ik nam afscheid en reed naar 
het Stadhuis waar ik mij bij een vriend van den huize,, 
den socialistischen schepene Bottut liet aanmelden. Mijnheer

-

Perck...." 

De burgemeester wilde blijkbaar ontslagen worden van de 
gevolgen der onbescheidenheid, die Damloup onvermijdelijk 
op weg was om te begaan. De dokter weerhield hem met 
een glimlachje. 

„Mijnheer Perck," zei hij, „ik kan niets zeggen, dat gij 
niet hooren moogt. Ik heb mijnheer Bottut een inleidingsbriefje 
gevraagd voor den meest invloedrijken leider der 
werkmansbonden van het Volkshuis. Hij gaf mij dat briefje 
en het was opgesteld aan het adres van een zekeren Stob 

doet met de arbeiders wat hij wil, zei mijnheer-baert. „Die 
Bottut, hij is welsprekend en behendig." I k wilde ook een 
raad krijgen van den schepene, maar hij sprong verschrikt 
uit zijn zetel, zoodanig dat ik bemerkte dat hij, tot grooter 
gemak, over zijn ronden buik zijn broek had losgeknoopt. 
„Een raad ? riep hij, ik ? ... ik, die mijn handje mag kussen. 
dat ze mij hier gerust laten ? ik zou mij met een werkstaking. 
bemoeien ? ... ik zou mijn slaaprijke nachten en kalme dagen 
verwisselen met angsten, vervolgingen, hopelooze debatten 
en andere akeligheden ?" Het vooruitzicht verschrikte hem. 
zoo, dat hij niet eens bemerkte hoe onbetamelijk zijne broek. 
dreigde neer te zakken. Ik verliet hem schielijk en ging in 
het Volkshuis bij den compagnon Stobbaert aankloppen. Die 
Stobbaert, zag er ruw en ónmeedoogend uit. Hij droeg een 
slap halsboordje waarrond in breeden strik een zwartzijden= 
das was gesnoerd. Ik zag wel dat zijn uitzicht heel nauwkeurig 
de ziel weergaf van dezen man, die inderdaad een 
sluwe en voorzichtige taktieker was. Hij glimlachte stil 
wanneer ik mij had bekendgemaakt en over de staking: 
begon. „Ik dacht dat de bazen zich niet verwaardigden 
in onderhandeling te treden met een leider... maar zij. 


430 DE LEEMEN TORENS. 

zijn dus nu, Goddank, tot betere gedachten gekomen." 
Ik herinnerde mij dat de voorzitter van de Chambre Patronale, 
onder meer onzin, had verklaard : Jamais nous ne 
consentirons a entrer en composition avec les meneurs 
des federations ouvrières : nous ne reconnaissons pas ces 
organismes et les tristes parasites qu'ils entretiennent. Nos 
ouvriers doivent traiter directement avec nous, comme les 
-enfants traitent avec leur père." Het was alsof deze Stobbaert 
.die patronale woorden had gehoord. Maar ik ging direkt op 
het onderwerp af. Welke waren zeer precies de eischen van 
den Bond? Loon•verhooging en vaststelling van een minimumsalaris, 
instelling van een scheidsrechterlijken raad waarin 
een afgevaardigde van den bond zou zetelen, toezicht van 
den Bond op het aannemen en wegzenden van werklieden, 
en soortgelijke pretentiën meer, waarvan het grootste deel 
strekte tot de vernedering der bazen en de verheffing der 
,compagnons. 

„Mijn antwoord was kort: loon-verhooging en minimumsalaris 
waren billijke eischen, maar billijk was dan ook de 
aanspraak van den meester op het recht om de zich aanbiedende 
arbeiders aan een vakkundig exaam te onderwerpen. 
Minimum-salaris onderstelt immers minimum-vaardigheid. 
Maar ik aanvaardde de discussie niet daaromtrent en verwierp 
verder effenaf de gevorderde regelingen die strekten tot de 
herkenning der vakbonden en de inmenging van deze bonden 
in het beheer der fabriek. Mijn reden was (en ik drukte ze 
.den heer Stobbaert zoo duchtig mogelijk op het hart) dat de 
bonden geen technisch gezag bezaten, dat ze integendeel, 
vrij gedesorganiseerd waren op vakkundig gebied en dat ze 
=eer een nest waren van laag-politieke drijverijen dan een 
school voor ontvoogde en zelf bewuste werklieden. Ik voegde 
,er bovendien bij dat ik ook de patronale kamers zulk gezag 
ontzegde en dat, in ons klein land, de enge partijenpolitiek 
de werking van het Kapitaal evengoed belemmerde als de 
rechtmatige ontwikkeling van den Arbeid. Zulke politiek 
-moest, voor de vrije uitbating der nationale productie, buiten 
de werkhuizen geweerd worden, en men vroeg mij om ze 
langs breede poorten binnen te laten. Ik kon dat niet toestaan, 
in het belang der werklieden zelf. „Waarom komt ge 
dat niet vertellen in een openbaar debat ?" vroeg de insinu



431

DE LEEMEN TORENS. 

eerende Stobbaert. „Omdat ik weet," antwoordde ik, „dat ge 
mij niet zoudt laten uitspreken : ik ken uwe openbare debatten 
en het verblinde troepje energumenen die mij daar moeten 
uitfluiten". 

Damloup wendde zich weer tot mijnheer Perck, en vervolgde: 

-„Ge ziet, mijn waarde burgemeester, dat ik de zaak 
met handschoenen aanpak. Ik heb, naar uw raad, al de menschen 
aangesproken die wat te zeggen hebben in de oplossing 
van het conflikt". 
-„Behalve de werklieden", viel hem de rechter Duplessis-
Verneuil met humeur in de rede. 
-„Juist. Behalve de werklieden. Maar met de werklieden 
spreek ik morgen, en het zal mij wel erg verwonderen als 
die maandag niet weer aan den arbeid zijn". 
Er ontstond nu een rumoerig gesprek, waaraan iedereen 
deel nam, en het salon van Renier werd een kakelende Babeltoren. 
De burgemeester verdedigde de Orde, Renier verdedigde 
den Staat, Reaal beweerde dat ieder eerlijk mensch 
anarchist moest worden en Damloup verklaarde dat, alles op 
zijn best genomen, de boel zoo rot was als cadaver. . 

Ondertusschen hadden de dames een eigen kringetje gevormd 
en bespraken er druk de mogelijkheden van de komende 
mode. Twee oude heeren waren niet ver van daar stil bezig 
aan eene geheimzinnige schaakpartij. Ik ging een oogenblik 
bij hen staan en zag hunne kale schedels glimmen als roze 
koepels boven het witte en het zwarte kamp.. . 

Constant en Simone zaten nevenseen in een sofa, aan 
het andere eind der zaal. Simone speelde met een heel klein 
waaiertje van pailletten en onze zachte vriend keek haar 
aan, vertelde langzaam en scheen erin te slagen hare belangstelling 
te wekken. Zooals ik ze daar samen zag, docht het 
me dat ze heelemaal afgezonderd waren binnen een zonnige 
ring van jeugd. De bleekheid van Constant was niet zoo 
mat als gewoonlijk. Een teere blos, die op zijn jukbeenderen 

kleurde, verried eene aandoening die ook in den diepen 

gloed van zijne oogen blonk. Simone lachte soms, raakte 

even zijne hand en zat dan weer te vingeren over den 

waaier, die openging gelijk een glinsterende vlinder, omme


wuifde in een wijde vleugeling en seffens, met een korte 

klap, al de lichtjes der pailletten uitdoofde. 

1917 II. 29 


432 DE LEEMEN TORENS. 

Maar de drukte die Damloup had doen ontstaan, hield aan. 
Ik besloot daarom het salon te verlaten ,,à l'anglaise" en 
reeds had ik de trap bereikt als Constant mij op den 
schouder klopte. Ik keek om en zag in de groote salondeur 
juffrouw Renier staan, die me vriendelijk wenkte. Ik ging 
haar tot afscheid groeten. Ze zei: 

--„Wat kunt ge uw eigen soms tot een akelig mensch 
maken, mijnheer Teirlinck? Maar ik wil u in uw vlucht 
niet tegenhouden. Alleen een verzoek had ik u te doen. Ik 
zou gaarne met u praten. Morgen schrijf ik aan Sonia dat 
ik haar woensdag kom bezoeken. Zal ik ook zoo gelukkig 
zijn u in Ganshoren te zien ?" 

Natuurlijk zou ze dat. Ze wendde zich tot Hoeck, 

— „Blijft gij nog een oogenblikje bij ons, Constant?" 
Ze zei „Constant" kortaf en dat trof mij zichtbaar, want 
ze lachte om mijne verwondering. 

-» Neen," hernam ze dadelijk en plots ernstig wordend, 
„het is beter dat ge met mijnheer Teirlinck meeloopt. 
Goedenavond ! ... " 
Ze was weg en we bleven een momentje staan zonder 
spreken. 
» Waar gaat ge ?" vroeg Constant. 

-,Ik meende naar huis ... Het is mij hier zwaar in 
het hoofd geworden. . . " 
-„Doe nu iets voor mij," sprak Constant met eene 
zonderlinge opgewondenheid, „ik zou liefst niet alleen zijn 
dezen avond. Blijf bij me." 
Ik houd mij voor een inschikkelijke jongen, tenzij ge mij 
op dat punt wildet tegenspreken, Karel. Ik gaf dadelijk 
het vooruitzicht van een tête-à-tete met mijne goede zuster 
Sonia op en vergezelde mijn goeden vriend Constant. Ik 
was bovendien zeer nieuwsgierig. Nieuwsgierigheid is een. 
hoofdgebrek bij me, dat zeer dikwijls mijne aangeleerde 
neigingen tot bescheidenheid in den weg staat. Maar de 
aandoening van Constant was in het oog springend en ik 
hoopte dat zij hem aanzetten zou tot de eene of andere 
heimelijke bekentenis .. . 

-„Ik geloof dat ik koortsig ben," zei hij, „ik heb eene 
zonderlige behoefte aan gerucht en zotte beweging. Ik durf 
u haast niet zeggen waarheen ik nu wel gaarne zou gaan.» 

DE LEEMEN TORENS. 

Ik keek hem aan. Hij stapte rap door. Hij had de kraag 
van zijn mantel opgeslagen. De blos op zijne wangen was 
rooder en glansde. Ik sprak niet. 

-Jk zou willen naar den Bal Tabarin gaan of den 
Rat Mort, of iets dergelijks ... Het is belachelijk." 
Ik verwachtte mij waarlijk allerminst aan zulke grillen. 
Ik begreep de gemoedstemming niet van iemand die in de 
aanwezigheid van een edel meisje blijkbaar heel zeldzame 
stonden had beleefd, en nu, ter verkwikking, de vieze 
luchten van een bar noodig had. En toch sprak ik Constant 
niet tegen. 

We bezochten den Rat Mort, waar eene wals-soirée was 
ingericht. We groetten er den bankier Bontemps en mijnheer 
Van Rompaye, den schoonvader van Mornar, een oud man 
met een vulgair, ongemeen-rozig gelaat, aan weerskanten 
bevlokt met een wattig pakje bakkebaarden. Door het zilverig 
haar heen, dat in lichte krullen omwolkte, kon men 
den glimmenden schedel zien kleuren ... eene uiterst-delicate 
kleur, die ik eens door een decadente dichter als herinnering 
aan l 8en eeuwsche lecturen heb hooren def nieeren : ,, couleur 

geloof ik ... Ik zocht onwille--de-cuisse-de-nymphe-émue" 
keurig naar Druce, maar Druce had me, op mijn verzoek, 
beloofd dat hij met Van Rompaye niet meer de bars zou 
loopen, en Druce was er niet. 

Mijnheer Van Rompaye was lichtelijk bedronken en druk 
omringd. Hij herkende mij wel maar koppelde in zijn geest 
mijn naam met dien van zijn schoonzoon saam, hetgeen 
gansch te mijnen nadeel uitviel. Hij wuifde met zijn hand in 
de lucht, als om de geheele wereld van zich af te schudden 
en brabbelde iets dat ik meende te verstaan en zonder commentaar 
nederschrijf : 

-„Weg met de sjanfoetters !" 
We zaten nauwelijks neer en hadden een sherry besteld, 
als de welbekende stem van Hosannah zich liet hooren. 
Tegelijkertijd rees Hosannah zelf tusschen de tafels op en 
kroop op een stoel, om van daar, als naar gewoonte, de 
gezellige vergadering toe te schreeuwen: 

-,,La musique! Place aux dames! Intermède par mademoiselle 
Bidoche! Eh la ! les homards, rengainez vos pattes! 
On commence." 

434 DE LEEMEN TORENS. 

Het zigeuner-orkest zette een amoreus aria op. Bidoche 
kwam voor, in een doorzichtig toilet, waaronder hare gele 
kousbanden kleurden. Eene ovatie viel haar te beurt en zij 
dankte buigend, even gesteund door de witgeschoeide hand 
van Adriaan Cnudde. 

Cnudde straalde van vreugde en ging nu dansen. Hij 
danste verrukkelijk, deed het magere lichaam van Bidoche 
van voren naar achteren wiegen, bewerkte extatische oogenblikken, 
waarbij Bidoche hem scheen te willen in de bolle 
kaken bijten, vatte haar dan wild en driftig bij de taille, heel 
laag, en drukte haar op zijn rond buikje. 

Hosannah tierde, haast schuimbekkend : 
-- „Bravo la mascotte! Allez-y! Du feu, tu-Dieu! du feu, 
que je dis!" 

De mascotte werkte met geweldige overtuiging, en zweette 
bij den arbeid. Men hoorde champagneflesschen springen. 
Een smal likje zeever slijmde uit de mondhoeken van Van 
Rompaye, en mij docht dat hij, bij wijlen, scheel keek .. . 

-„Ik houd het hier niet uit", zei Constant, „willen we 
oprukken ?" 
— „Gaarne" .. . 
Nevens den toog, in een hoek van de gestoffeerde bank, 
zat de romanschrijver Verschaeve te droomen. Hij zag ons 
in het uitgaan, zonder daarom iets, met een minste gebaar, 
aan zijn apathieke houding te wijzigen. 

-Hoe gaat het u ?" vroeg ik. 
— » Stil".. 
-„Veel werk?" 
-Ja. . . een heele boel ... het wordt inderdaad een 
ontzaglijk epos... maar ik zoek nu een ondertitel." 
-»Ha! ?» 
We lieten hem rijpen in zijne luie zwangerschap en Constant 
ademde diep op straat. De Rat Mort walgde hem, en 
hij was droevig geworden, gelijk een die een duurbare 
herinnering ziet wegschemeren in het verleden. 

— » Ge moet mij excuseeren," zei hij, Jk ben ongezellig 
en zwartgallig, ik voel me nergens in mijn schik, en het is 
me of ik een zware ziekte ga oploopen. Vergeef mij." 
Ik begreep zijn toestand beter dan hij vermoedde en 
vergaf hem uit ganscher hart. Maar zoo volkomen kon ik 


DE LEEMEN TORENS. 

niet met hem sympathisereen, dat ik ophield te voelen hoe 
hongerig ik geworden was. Hij stemde er in toe dat ik 
eten zou, en we besloten naar het Bosch te rijden. Een 
bij toeval goedgestuurde taxi bracht ons gauw nabij den 
Grooten-Vijver voor de Laiterie Royale. We stapten uit 
en een frissche avondlucht omwalmde ons van allen kant. 
We gingen in den tuin zitten: hij was overglansd met een 
zoet boterkleurig licht, dat uit de vele electrische girandolen 
viel. Op elk witgedekte tafeltje stond een roode of oranje 
lamp. Daarboven hingen de uitgestrekte twijgen van groen, 
waar elk bladje met een fijne klaarte was bespat. 

Constant had geen de minste eetlust en keek lang uit, 
over de hoofden, naar de gele Tjeksche jasjes van vier 
onluidruchtige muzikanten, of, anderzijds, naar den bevenden 
sprong van eene zilveren fontein. Maar ik at als een wolf. 

-„Sinds Paul in Brussel is, zag ik hem een enkele 
maal", zei Constant, „waart gij gelukkiger ?" 
,'Nauwelijks. Hij vlucht zijne vrienden." 

--„Gij hebt die boodschap van Damloup aanvaard...." 

--„Waarom niet? Ik heb geen het minste gewetensbezwaar 
tegen zulke boodschap. Ik wil niemand in zijne 
vrijheid van handel storen, maar ik mag voorkomen dat een 
vriend een verkeerden weg opgaat .... En zie, Constant " 

Ik meende te zeggen: gij ook gaat een verkeerden weg 
op, gij zijt van binnen zoo gelukkig als een jongmensch 
gelukkig zijn kan, want de nieuwe hoop, die het avontuur 
van Paul in u heeft wakker gemaakt, werd vandaag niet 
door Simone gebroken.... maar gij zoudt beter doen met 
je eigen niet over het paard te tillen. 

Ik zei echter heel wat anders. Ik vroeg: 

-„Waarom hebt gij de boodschap niet aanvaard ?" 
-„Omdat ik liever niet wil weten dat Paul met iets 
wordt bedreigd." 
Dat was een zeer ingewikkelde gemoedstoestand en ik 
glimlachte bij een zoo sibyllisch antwoord. Hij keek me 
ernstig in de oogen, vatte mijne hand, sprak laag, op een 
bangen toon: 

-„Doe ik slecht, Herman?" 
Het werd een pathetisch oogenblik. Ik voelde dat ik 
de gelegenheid moest waarnemen, hoe onverwachts ze zich 


436 DE LEEMEN TORENS. 

ook voordeed. Ik drukte zijne hand zoo hartelijk als ik kon. 

-„Ja", zei ik. 
Hij boog zijn aangezicht, tikte stillekens met zijn pink tegen 
den rand van een wijnroemer. Hij was rood geworden tot 
over zijn voorhoofd. Ik had hem gekrenkt. 

— „Nu", deed hij, „dan zal ik eens kalm over de zaak 
nadenken." 
En we repten verder geen woord meer, dat de minste 
betrekking had op Simone Renier of Paul Mornar. 

Ganshoren, den Geri October 1913. 
In vond thuis een briefje van Damloup waarin hij voorstelde 
dat ik op de samenkomst met de afgevaardigden van 
Renier's arbeiderspersoneel aanwezig zou zijn. „Ten minste 
iets zal er gebeuren, dat u interesseeren zal", schreef hij. 
Damloup zag er dien morgen een geheel ander mensch 
uit. Hij droeg een grijs pak en een zwarte das. Zijn groen 
oogglas had hij met een gouden bril verwisseld. 

-„Dat is mijn werkcostuum", zei hij, „mijnheer Teirlinck, 
en zeg mij of ge rookt of niet." 
We waren in het kabinet van Renier, een sobere kamer 
behangen met ontelbare foto's van automobielen. I k stak 
eene sigaar aan. Damloup schelde en Hougardy verscheen. 

„Faites donc entrer les délégués, monsieur Hougardy, 
et n'oubliez pas d'assister a la séance, qui ne sera pas longue." 

De afgevaardigden deden hunne intrede : vijf sterke lieden 
in zondagsche toerusting, schuchter vooruitslovend, pet in 
hand, saamdrummend op een hoopje in het deurgat. 

-»Vooruit, mannen", sprak Damloup brutaal-hartelijk, 
„en zet u. Mijnheer Hougardy zal u wel een stoel bijschuiven." 
Mijnheer Hougardy bloosde van verontwaardiging, maar 
schoof geen stoel bij. En Damloup ging ze zelf bijschuiven 
zonder meer. Iedereen zat. Hij keek de mannen een voor 
een aan, met een harden blik. Ze zaten daar met hunne 
ontbloote ruige hoofden waar een luttel grijs haar zweefde, 
want zij waren de oudste meestergasten op éen na, die uitstak 
boven de vier andere in de volle kracht van zijn mannelijkheid. 
Die eene was Flup Staal en ik had hem stil gegroet bij het 
inkomen, zonder te hebben gemerkt dat hij me niet herkende. 
Hij had eene hooge kleur, zat beschaamd en weerloos. Die 


DE LEEMEN TORENS. 

menschen hadden geen het minste middel meer van aanval 
of verdediging. Misschien hadden ze op straat de heldhaftigste 
plannen beraamd. Nu echter waren ze kinderlijk-zwak, 
teenemaal beroofd voor reactieve veerkracht. De aloude vrees 
en eerbied voor den meester zat hen in het vleesch en eene 
atavische slaafschheid drukte hen neer. 

---„Mannen", begon Damloup, we willen allemaal probeeren 
kort en zakelijk te zijn. Hebt ge iemand onder u aangewezen 
om het woord te voeren ? Iedereen mag natuurlijk meespreken 
maar het is wenschelijk dat een enkele ons vrij uitlegt welke 
de voorwaarden zijn, waarop de stakers den arbeid willen 
hervatten." 

Ze keken malkander aan, alsof men hen het onmogelijke 
vroeg. Ze gaven malkander stootjes, glimlachten dwaas, 
waren allen meer dan ooit van hun stuk gebracht. 

-„We wenschen geen redevoeringen", hernam Damloup 
„en als we maar verstaanbaar blijven is dat meer dan 
voldoende." 
-„Spreek gij, Flup", zei aan Staal de oudste meestergast, 
een zachte man met moede oogen. 
Flup begon zijn hoed over zijne knieën te rollen. Hij 
sprak : 
-- „We hebben niks tegen mijnheer Renier, die een brave 
ziel is, maar wat we vragen is rechtvaardig ... en alles is 
opgeslagen, het vleesch, de boter, de costuums ... en als 
een werkman zijn devoren doet, moet hij ordentelijk zijn 
familie kunnen onderhouden ... en daar is in geheel 't land 
geen fabriek waar er met meer couragie gewerkt wordt dan 
bij mijnheer Renier ... dat zou hij zelf zeggen, als hij hier 
was... en die nieuwe mode om ons allemaal een numero 
op te spijken, gelijk men met de slachtbeesten doet, is geen 
schoone mode... dat zal toch niemand tegenspreken ... tot 
nog toe heeft men ons altijd bij onzen naam genoemd." 

Hij blikte tersluiks naar Hougardy die waarschijnlijk de 
invoerder van de nieuwe mode geweest was, en die koud 
glimlachte. 

-„Laat ons de zaken goed uit mekaar houden", onder 
„ik versta dus dat ge in de eerste plaats-brak Damloup, 
loonverhooging vraagt ?" 

-„Ja, mijnheer." 

438 DE LEEMEN TORENS. 

-,,Heeft iemand onder u loonverhooging gevraagd vóór 
de staking ?" 
— „Iemand die loonverhooging vroeg werd regelmatig 
buiten gesmeten." 
„Door wien?" 
-- „Door den sekretaris," 
Weer een blik naar Hougardy die niet ophield sprakeloos 

te grijnzen. Damloup hernam: 

-„Dus loonverhooging. Welnu, we staan loonverhooging 
toe. We zullen saam met u de lijst van het personeel overzien, 
en we zullen over het algemeen de loonen verhoogen, 
maar werklieden die zonder verdiensten zijn, zullen natuurlijk 
niet verhoogd worden. Over elk geval zult gij, met uw vijven, 
medebeslissen. Gaan we akkoord ?" 
Die zachte oude meestergast zei schuchter: 

„ Neem het ons niet kwalijk, mijnheer, maar zulke dingen 
doen we niet gaarne. Wij kunnen niet als rechters staan 
tegenover onze kameraden." 

-„Maar iedereen blindelings verhoogen doen we niet, beste 
man. Dat moet eens en vooral afgemaakt zijn. Billijke ver 
wordt toegestaan aan wide ze verdient, en wie zal-hooging 
over de verdiensten oordeelen als gij het niet doet, gijlieden, 
de oudste en aanzienlijkste onzer gasten, die de fabriek beter 
kent dan mijnheer Renier zelf ?" 

Niemand antwoordde, Damloup vervolgde: 
-- „Of willen wij mijnheer Hougardy aanstellen om het 
te doen ?" 
Algemeen stilzwijgen. 

„ Gij wilt van mijnheer Hougardy niet weten, ik merk 
het goed. Gij vreest de partijdigheid van iemand die ge voor 
onbevoegd houdt. Maar om dezelfde redenen willen wij van 
geen vreemdeling uit het Volkshuis weten, zelfs niet van een 
Stobbaert. Die man zou ons of u niet kennen. De fabriek is 
voor hem een doolhof, en ook wij vreezen met recht zijne 
onbevoegdheid, dus zijne partijdigheid. Ge ziet dat ik er geen 
doekjes omhang. Gij wilt geen Hougardy, ik wil geen Stob 

wij hebben allen gelijk. De waarheid is dat we-baert. En 
onze zaken zelf moeten regelen, en dat is moeilijk, want het 
ligt buiten onze. zeden en gewoonten. Gij zijt niet ontwikkeld 
in dien zin en wij ook niet. Uwe werkstaking zal daar niets 


DE LEEMEN TORENS. 

aan veranderen. Al wat we voorloopig doen kunnen is een 
verdrag sluiten dat ons gezag niet vermindert en uwe eigen 
niet schendt. En ziehier wat ik u voorstel ... " -liefde 

Flup Staal deed nu een schrikkelijke poging om toch iets 
te zeggen van al het geweldige dat hij van voor twee dagen 
reeds in zijn hoofd omme en omme had gedraaid.. 

-„Pardon, mijnheer," zei hij, „maar gij hebt Stobbaert 
toch niet willen beleedigen met... " 
— „Ik beleedig noch Stobbaert noch Hougardy: ik heb 
een zekeren toestand vastgesteld." 
-„Want, mijnheer," hernam Flup moedig, „men mag ons 
het recht van vereeniging niet ontzeggen ... een grondwet 
recht, mijnheer... men mag het proletariaat niet ver--telijk 
bieden zich te ontwikkelen ... dat zullen wij nooit dulden, 
al moest die werkstaking nog honderd jaar duren ... neen, 
mijnheer, van mijn leven zullen wij niet toelaten dat het 
groote ideaal van internationale solidariteit, waarvan Karl 
Marx en Jesus-Christus " 

Damloup klopte met zijn vuist op de tafel en het was 
Flup eene deugdelijke verlichting dat hij op die manier onderbroken 
werd. Hij zweette kleine droppelkens. 

— „Sapristi," schreeuwde de doctor, „wie beweert dat ge 
niet vergaderen moogt ? En heb ik met Stobbaert op zijne 
plaats te zetten — en zijne plaats is niet in onze fabriek! 
de ontwikkeling van het proletariaat belemmerd? Ik wil de 
werkstaking, buiten al die rommel van holle woorden, oplossen 
— wilt gij dat ook, ja of neen ?" 
De oudste meestergast zei zoetjes: 

-We willen zeker, mijnheer, het leegloopen duurt nu 
al weken ... Flup heeft zoo maar iets gezegd." 
-„Iets gezegd ?" brulde Damloup, „hij heeft niets gezegd: 
Als ik Flup zijne handen bezie, dan weet ik dat hij een flinke 
arbeider is, en als ik hem hoor flauwe moppen verkoopen 
over Marx en ,Jesus-Christus, dan houd ik hem voor een 
papegaai. Komaan, laat ons een eind maken. Neemt allemaal 
een sigaar: we mogen hier rooken." 
Hij nam er zelf eene, en daar reikten die vijf arme drummels 
gedwee hunne knoestige vingeren uit naar het kistje, alsof 
ze een bevel uitvoerden. Damloup wachtte tot iedereen aan 
het dampen zat, en ging dan voort: 


440 DE LEEMEN TORENS. 

-„Mijn voorstel is het volgende: morgen maakt mijnheer 
Renier zelf de lijst op van zijne werklieden. Naast elke naam 
zal hij het oud salaris neerschrijven en het verhoogd salaris. 
Wie op die lijst niet •verhoogd is mag om uitleg komen 
vragen, bij den patroon, niet bij den sekretaris. Zulken 
maatregel kan iedereen aanvaarden." 
De afgevaardigden zagen er uit als menschen die geboren 
waren om alles te aanvaarden. 

-„En wat het vaststellen van een minimum van loon 
betreft", zei Damloup... 
--„Ja, wat zult ge daarmee doen ?" vroeg Flup bedenkelijk, 
maar toch verzekerd in den grond dat de doctor er al iets 
op gevonden had. 

-„Wees gerust. Ook dien eisch verwerpen we niet. We 
stellen een minimum vast van vijf en vijftig centiemen voor 
een vollen en bedreven gast, maar we wenschen zelf over 
die bedrevenheid te oordeelen. Daarom zal elke nieuwaangeworven 
recruut een proef-week moeten doormaken, 
a zeven en veertig centiemen. Dat is billijk, zou ik denken. 
De proefbank zal onder het persoonlijk toezicht van mijnheer 
Renier staan. Wat zegt ge ?" 
Ze zegden niets. Ze monkelden stil. Ze zagen in hun 
geest het einde van al hunne miseries. Ze waren aangedaan. 
De meetingen van het Volkshuis werden een verre geruisch, 
flauw galmend in het verleden. 

-„Wat blijft er nu nog over?" vroeg Damloup vriendelijk 
Jaat ons eens zien ... " 
-Ja, laat ons eens zien", herhaalde Flup, dwaas 
deugd hebbend aan eene warme tevredenheid, die hem 
doordrong en al zijne zenuwen ontspande. Hij dacht 
wellicht aan zijne kinderkens en aan Trien, die hem bij het 
heengaan zoo duchtig de les had gelezen en die nu blij 
zou zijn. 
-„Er blijft over het scheidsgerecht", hernam Damloup, 
„het scheidsgerecht en al andere soortgelijke dingen, die we 
voorloopig kunnen missen, als we tusschen u en mijnheer 
Renier de bemiddelaars wegnemen, die de betrekkingen van 
meester tot gast vertroebelen. Ge hebt allen vertrouwen in 
mijnheer Renier, maar ge kunt den secretaris ruiken noch 
zien. Wanneer we nu den secretaris ontslaan, dan hebt ge 

DE LEEMEN TORENS. 

geen scheidsgerecht meer noodig. Men moet maar strijden 
voor wat men noodig heeft ... " 

Ze keken allen verwonderd op. Ze hadden geen begrip 
van beginsels meer. Hun haat tegen Hougardy werd weldadig 
gekoeld en alle principes waren naar de maan. 

Maar Hougardy trad bevend nader. 

-„Mijnheer Damloup", zei hij, „ik hoop dat ge schertst .." 
— Jie ik er dan zoo spotziek uit, mijnheer ? De werkstaking 
is grootendeels door u uitgebroken. Eendrachtige 
werking van kapitaal en arbeid is met menschen als u 
onmogelijk. Dat heb ik Renier doen inzien." 
— „Een ontslag, dat in omstandigheden als deze wordt 
aangeboden, is eene beleediging. Maar het is hier de plaats 
niet om te antwoorden wat ik daarop wil. Ik wacht u hiernaast, 
mijnheer." 
Hij vertrok in hoog humeur, het hoofd recht op, de 
scherpe kin puntig naar voren. 
Er kwam een bange stilte: 

— Jie zoo", sprak dan de doctor ten teeken van afscheid, 
„daarmee is alles in orde. Wenscht iemand nog iets op te 
merken?... Niemand. En heeft iedereen goed het akkoord 
verstaan ?... Best. Wel, nu kunnen we allen voldaan 
uiteen gaan." 
De vijf mannen stonden recht. Het was hen of ze 
droomden. Ze hadden willen lachen of lawaai maken. Een 
heete gloed zat om hunne slapen. En met een dof gemompel 
schoven ze naar de deur, die Damloup op hunne hielen sloot. 

Hij wendde zich lachend naar mij. Hij stond in de met 
tabakrook befloerste ruimte, de oogen vol met een vroolijken 
glans, de mooie tanden bloot, de armen over de borst. 

— „ Ge ziet," lachte hij, „dat ik niet lang heb moeten 
leeren eer ik de belgische politiek beet had. Stobbaert zal 
wel heel slim moeten zijn, wil hij erin slagen deze stumperds 
weer te overhalen, die het schoone gelaat van den Vrede 
hebben gezien." 
Ik had het gevoel dat hij zich verheugde over een soort 
van... mystificatie of, wellicht, van bedrog. De behandeling 
van Hougardy vooral viel niet in mijn smaak en Damloup 
bemerkte mijne teleurstelling. 

-„ C ij zoudt niet kunnen doen wat ik gedaan heb," zei 

442 DE LEEMEN TORENS. 

hij, „en ik begrijp dat zeer goed: gij zijt te gevoelig en gij 
hebt nooit eenzaam gestaan in de maatschappij zooals een 
reiziger wel eens staan kan. Ik heb leeren kloek worden 
en gij houdt mij voor wreed." 

Men klopte op de deur. De sekretaris kwam binnen. 

— „Ik heb u niets meer te zeggen, mijnheer Hougardy," 
sprak de doctor en zette daarbij een streng gezicht. 
--Joch wel, mijnheer," antwoordde de andere kalm, 
„ik ben niet slechts het slachtoffer uwer werkstaking. Een 
ander doel beoogt ge met mij weg te zenden. In allen ernst 
vraag ik u of ge bij uw besluit blijft." 

Ja. " 

-„Dan roep ik uwe aandacht op zekere gevolgen, die zulk 
besluit noodzakelijkerwijs moet naslepen en die ge wel kent." 
-» Ik ken die gevolgen en vrees ze niet. Mij heeft nooit 
iemand straffeloos bedreigd met chantage, mijnheer Hougardy. 
Uwe neigingen voor smerige Intrigen zal ik desnoods in 
uwe keel doen stikken." 
De lippen van Hougardy waren kleurloos en beefden. 
Hij wrong zijne handen saam en keek op tegen den sterken 
man wiens geweld hij scheen te willen trotseeren. 

Damloup deed een stap naar hem. 

-„Mijnheer Hougardy, ik verwittig u. Ik wil van u 
niet hooren spreken, ook niet onrechtstreeks. Indien bij 
voorbeeld juffrouw Renier bekend gemaakt wordt met een 
staat van zaken waarover ik in de aanwezigheid van mijnheer 
Teirlinck niet wil uitwijden, dan houd ik u, en u alleen 
daarvoor aansprakelijk. Gij zult misschien den moed hebben 
het hart van eene vrouw te breken, maar den moed om 
deze vuist uit te dagen hebt ge niet." 
Damloup ging zelf de deur openen. Hougardy week, 
struikelde over den drempel. Een felle haat blonk in zijne 
oogen en hij vertrok;, gebogen, vervuld met wrok. 

„Wat denkt gij dat hij nu doen zal ?" vroeg de doctor 
glimlachend. 

— „Hij zal spreken," meende ik. 
--„Natuurlijk. Ligt voor de hand." 
Maar hij lachte voort, kwam vroolijk op mijn schouder 
kloppen, en zijn heel uitzicht was van iemand die vast geloofde, 
dat Hougardy niet spreken zou. 


DE LEEMEN TORENS. 

Ganshoren, den Ben October 1913. 
Er loopt in onze kringen, Karel, een gerucht dat ieder 
met belangstelling ziet ontwikkelen. Ik heb u al meer van 
de markiezin Bourdeaud'hui de Casteleyn gesproken. Het 
is een dertig-jarige dame van adellijken bloede en zeer rijk. 
Zij is ook schoon, hoewel die schoonheid mij telkens minder 
natuurlijk voorkomt dan ik wenschen zou en het gevolg 
moet zijn van vele vernuftige preparaten. Wanneer ze in een 
salon verschijnt, maakt ze in elk geval op ieder een indruk 
van grandioze pracht. Zij is slank en vertoont eene voorname 
gratie. Misschien is haar hoofd een beetje te klein en 
staat het op een te langen hals, maar het is met een heerlijk 
bruin haar omlokt en wordt om de lippen en de oogen zoo 
behendig met een onzichtbare verf bewerkt dat het van 
broos porselein lijkt en zachtblonden amber. 

Wanneer de jonge baronnes Elise de Casteleyn nauwelijks 
zeventien jaren oud was, werd zij door den markies Bourdeaud'hui, 
luitenant der Guiden en ordonnantie-officier van 
prins Albert, ten huwelijk aangevraagd. Het schitterend 
meisje, dat pas uit een fransch pensionnaat was thuis gekomen, 
scheen erg ingenomen met dat huwelijk, dat daarom, na 
minder dan vier maanden hoffelijke vrijagie, plechtig werd 
ingewijd. De jonge gehuwden moesten den tweeden dag naar 
Italië vertrekken, maar mevrouw de markiezin vertrok niet. 
Twee weken bleef ze in haar appartement opgesloten, wilde 
buiten een vertrouwd kamermeisje niemand ontvangen, en 
de markies, die derhalve een onderwerp van medelijden of 
van spot was geworden, reisde op een goeden morgen alleen 
af. Hij kwam nooit terug. Na anderhalf maand vernam men 
zijne dood, die, luidens de berichten, aan een automobielongeval 
moest worden toegeschreven. Zijne geheimzinnige 
weduwe had al dien tijd geen stap buiten haar landgoed van 
Tervueren gezet. Nu verliet ze haar kasteel en werd in een 
Clarissenklooster nabij Edinghen opgenomen. 

Iedereen meende dat voortaan de markiezin Bourdeaud'hui 
de Casteleyn voor de brusselsche salonwereld verloren was. 
Maar in 1910 verscheen ze plots, glansrijker dan ooit en 
niet het minst door het eenzame kloosterleven bedorven. In 
haar hotel van de Regentlaan, dat haast tien lange jaren ge



444 DE LEEMEN TORENS. 

sloten was gebleven, ontving ze het puik der burgerij en een 
goed deel van den middelmatigen adel. Hoe mooi en levenslustig 
zij zich ook voordeed, nooit verried zij de minste 
neiging tot het een of ander liefdesavontuur. 

„Elle est définitivement blindée" placht Bontemps te 
zeggen, die bij haar, gelijk zoo vele anderen, een blauwe 
scheen geloopen had. 

Zoo stonden de zaken, ten opzichte van de briljante markiezin, 
tot eergisteren. Eergisterenavond kwam Sonia thuis 
met de ontzettende tijding: mevrouw Bourdeaud'hui de Cas 

verliefd, en verliefd tot over de ooren!-teleyn was 

"Op wien ?" 

-„Dat zegt men niet. Maar men heeft haar zien wandelen 
in het Zoniënwoud met een jongen man. Ze gingen arm 
aan arm. Later, tijdens een avondpartijtje op haar landgoed, 
heeft diezelfde man haar gekust. Overigens verbergt ze 
hare gevoelens niet, en het verwondert mij dat ge niets afweet 
van die geschiedenis." 
Het verwonderde mij niet. Ik onderhoud mijne connectiën 
op eene geheel andere wijze dan Sonja en ik verafschuw de 
clubs die ronken van de praatjes. Gisteren echter bracht men 
mij de tijding te paard tot in Ganshoren, en Horace Druce 
was de bode. Terwijl Druce zijn verhaal over het sensationneel 
geval afspon, meende ik te merken dat de minnarij van 
de markiezin voor hem een diepe teleurstelling was. Hij 
sprak op een spottenden toon die te scherp was om zijn ijverzucht 
te verbergen, en wanneer ik naar den naam informeerde 
van den gelukkigen sterveling, die buiten alle verwachting 
het hart van de rijke weduwe had geschaakt, antwoordde 
hij nijdig: 

-„ Un homme de rien, un médecin obscur dont on dit 
pis que pendre et qui . nous est tombé de la lune sous le 
nom de Damloup." 
— „Och ja, voegde hij er aan toe, dien kent gij beter 
dan ik: hij is de broeder van madame Renier." 
Ik had nooit kunnen vermoeden dat de naam van den 
minnaar der markiezin op mij een zoo geweldigen indruk 
zou maken. In mijne oogen was Damloup een vrij brutale 
vrouwenhater en Reaal scheen mij nog meer dan hij geschikt 
om door zulke ongenaakbare schoone veroverd te worden 


DE LEEMEN TORENS. 

445 

Ja, Karel, ik begin te twijfelen of ik ooit wel een greintje 
psychologische intuïtie heb bezeten. Ik geloof dat ik de 
menschen naar vooropgestelde modellen beschouw, ze gauw 
catalogeer -- en dat zij zelf dan maar moeten zorgen dat 
ze van aard niet veranderen .. . 

En waarom was Druce zoo akelig gestemd? Sonia vertelde 
mij later dat hij zelf den vorigen winter zeer druk de salons 
van de Regentlaan had bezocht met bedoelingen die voor 
iedereen, behalve voor mij, in het oogvallend waren geweest. 

--„Ik wil dat heerschap wel eens graag aan den gang 

zien", zei Horace luchtig, „en dezen middag rijd ik naar 

Tervueren: de markiezin heeft daar namelijk een jachtpartij 

ingericht, waarop zij vergeten heeft mij uit te noodigen." 

Ik was evenmin als hij uitgenoodigd. 

--„Als ge alleen gaat, sprak ik, ga ik mee." 

Zoo nieuwsgierig zijn soms de mannen dat zij aan die 

nieuwsgierigheid alles, incluis de welvoegelijkheid, prijs geven. 

Sonia, die, geloof ik, haar leven zou wagen om te weten hoe, 

bij voorbeeld, Clo-Mornar heur haar in oranje verve weet 

te zetten, ging schrikken bij ons roekeloos besluit en bedreigde 

haarzelf, op het idee alleen van een zoo ontijdig bezoek, met 

eene ontsteking van den kleinen darm of iets dergelijks. Maar 

we bleven vastberaden, dejeuneerden in aller haast, en, terwijl 

ik Whisky deed inzadelen, ging ik mij aankleeden. 

De reis naar Tervueren was op zich zelf een heerlijke 

rit. Het mooie weer, dat aanhoudt, maakte de lucht om ons 

tot een zoo delicaat en vloeibaar atmosfeer als alleen een. 

zoete najaarszon kan weven. Onze paarden draafden 

vroolijk, snoven luid, en hunne wilde oogen gloeiden. We 

reden het gansche Tervuersche beukenwoud door tot dichtbij. 

het Koninklijk Paleis, sloegen langs het Capucienenwoud om 

en bereikten aan het einde van een weelderige kastanjelarenlaan 

het ijzeren hek van het adellijk landgoed. Het grijze kasteel 

rees boven een sierlijke golflijn van grasperken op, waar 

ronde boschjes rozen bloeiden. 

Een knecht kwam ons tegemoet. We wierpen hem de 

teugels toe en naderden te voet de breede trap, beflankt met 

steenen leeuwen. 

Mevrouw Boudeaud'hui de Casteleyn zat in eene vrij 

sombere gothische kamer en zij liet bij onze intrede vlakaf. 


446 DE LEEMEN TORENS. 

blijken dat zij omtrent ons bezoek dezelfde meening koesterde 

als mijne goede zuster Sonia. Ze was lichtelijk ontsteld. Zoo 

Zei ze ten minste. 

Ik moest eigenlijk op de jacht zijn", vertelde ze koud, 

„maar ik voel me lang niet lekker. Het is waar ook dat ik 

hieraan het pleizier heb te danken dat ik u ontvangen kan." 

Druce verontschuldigde ons met afschuwelijke schijnheilig 

wisten niets van die jacht af (hij duwde haar dat-heid : we 
met kinderlijke naïefheid toe), we waren op wandel en 
dierven het vermaarde kasteel niet voorbijrijden zonder even 
naar de gezondheid te informeeren van de mooie dame, die 
ons met hare gulle vriendschap had vereerd. 

-„Gij zijt vermoeid en lust wellicht eene' kleine ver 
vroeg de markiezin. -frissching ?" 
Ze schelde en bestelde wijn en water. Ze droeg een blauwbrokaten 
kleed, dat los om haar lichaam hing. Heel blank 
kwamen hare armen uit wijde pagode-mouwen te voorschijn, 
en hare vingeren waren beladen met ringen. Druce liet zich 
pratend den tijd welgevallen en scheen niet te bemerken dat 
zij niet ophield naar de bronzen hangklok te kijken. 

Buiten weerklonk het geronk van een motor. Men kon, 
door het blanketsel heen, niet zien dat de markiezin bloosde, 
maar aan de plotselinge beweeglijkheid van hare blikken 
merkte ik goed dat ze verlegen of gestoord was. 

Daar verscheen Damloup. Hij fronste zijne wenkbrauwen, 
groette ons koeltjes, en zij, met een hoopeloos spel van oogen, 
scheen te willen uitleggen dat zij den jammerlijken toestand 
niet geschapen had. Zij stelde hem dan Druce-voor, dien 
de doctor niet kende. 

-Ha! Druce, mijnheer Druce," herhaalde hij met 
kwetsende onverschilligheid. 
-„Ja, Druce, inderdaad," antwoordde Horace en er 
lag een verschrikkelijke spot in den toon waarmede hij 
vervolgde: „Ik ben waarlijk blij dat ik uw kennis maak." 
Het was zichtbaar dat deze twee, van op het eerste zicht, 
besloten waren geen beste vriendjes te willen worden. De

-

spottende houding van Druce duidde er op dat hij niet het 
minste misverstand omtrent zijne schreeuwende vooringenomenheid 
tegen Damloup zou laten ontstaan. Damloup, van zijn 
kant, scheen er aan te houden dat niemand twijfelen mocht

-


DE LEEMEN TORENS. 

aan de gevoelens van redelooze minachting die de naam 
alleen van Druce wekte bij hem. 

Voor mij was dat alles een onverwachtsch en nog al 
potsierlijk schouwspel: twee krachtige mannen stonden om 
de meest belachelijke redenen als kemphanen tegenover 
elkaar de eene wegens de herinnering aan eene blauwe 
scheen, waaraan hij sinds gisteren voor de eerste maal 
dacht, de andere omdat hij eenvoudig de ontmoeting liefst 
tot morgen had zien uitstellen. Nog nooit heb ik gezonde 
menschen zich om onbeduidende tegenkantingen zoo flauw 
weten te gedragen. Maar misschien waren ze allebei om 
anders te handelen juist te gezond.. . 

Ik deed mijn best om het gesprek aan te voeden en 
werd daarin heel behendig gesteund door de markiezin, 
waarvan steeds het minste woord, het minste gebaar 
gericht waren naar het welbehagen van Damloup. Ja, die 
vrouw was smoorlijk verliefd — de taaie, slaafsche liefde van 
iemand die de jaren der argelooze jeugd voorbij is. 

De doctor keek nauwelijks naar haar en wanneer soms 
hare blikken erin slaagden zijne blikken te kruisen, wendde 
hij -ze vlug af en trommelde ongeduldig met zijne vingeren 
op het tafelbord. Na een welvoeglijken tijd gaf ik het teeken 
van afscheid. We waren gauw in den tuin. Onze paarden 
hinnikten. Heel ver weerklonk een trage fanfare van 
jachthoorns. 

— „Laat ons langs Boschvoorden rijden," zei ik, „de avond 
zal heerlijk zijn." 
Hij was heerlijk inderdaad. De hemel hing rozig boven 
de boomen en wierp over de zachte zandwegen een mauven 
weerglans neer. Binnen de wouden zweefde een diep violette 
dons. Het loover stond stil, zonder windgeluiden. 

Na een lange wijle vroolijken draf, waarbinst we zwijgend 
waren gebleven, hielden we de dieren op stap, en Druce 
lachte : 

--„Ik heb me ginder nog al belachelijk aangesteld, zou 
ik denken." 
Ik hijgde even van de rit en het bloed sloeg me krachtig 
door het lichaam. 

-„Ja," zei ik. „En Damloup evenzeer. Ik heb geen van 
beide kunnen bewonderen, dat moet ik ronduit bekennen." 
1917 II 30 


448 DE LEEMEN TORENS. 

Hij ging sprakeloos, als verzonken in droomen. Zijn hooge 
gestalte stak flink uit naast mij. De zon viel hem op de 
breede borst. Hij was schoon. 

--„Ik heb verkeerd gedaan," sprak hij eindelijk, „die 
Damloup is op slot van rekening een pracht van een kerel." 

„En zoo denkt hij ook over u, Horace. Ik ken dien 
man: hij is ruw, maar gevoelig, kort, maar oprecht. Toen 
ge samen kwaamt hadt ge ieder een zwaar harnas aangetrokken. 
Ge hebt nog al brutaal malkander's vuisten. 
geprobeerd en zijt toornig uiteen gegaan. Maar ik vraag me 
af of de markiezin Bourdeaud'hui de Casteleyn zoo'n 
toernooi wel waard is." 

Weer lachte Druce, heel luid. Hij nam zijn hoed af en 
stak zijn bloot voorhoofd vorstelijk op in den kleurigen avond. 

--„Neen, mijn vriend, zij is het niet waard. En ik 
voorspel dat die helsche chirurgijn het op een goeden 
morgen ook zal inzien. Maar hij zal dan niet zoo gemakkelijk 
van haar weggaan als hij zich misschien inbeeldt. Laat hij 
zich hoeden voor de liefde van eene dertigjarige, die tien. 
jaren lang mannenschuw is geweest." 

Ik meende zijne jaloerschheid weer uit hare smeulende 
asch op te wekken met te insinueeren: 

-„Meent ge dus dat Damloup haar te pakken heeft ?" 
--„Zwijg, jongen, zij staat in lichte laaie !" 
Maar hij was te lichtzinnig om langer dan een moment 
jaloersch te blijven, en wij spraken over wat anders. 

We reden Boschvoorden door en kwamen gauw in het 
open veld, dat opbulte voor -ons. We klommen een hollen 
weg op, aan weerskanten bezet met groene barmen. Ginder 
boven stond een struische beukeboom en zijne eenzame 
kruin spreidde zich bolvormig uit tegen den avondhemel. 
Op vijftig stappen afstand hield Druce zijn paard in en. 
fluisterde : 

— » Hee ! dat heb ik nog nooit gehoord !" 
Een zonderling lawaai ruischte ons te gemoet. 
--„Daar leeft iets vreemds in de lucht... en van waar 
mag dat komen ?" 

We keken op en om. De wijde ruimte was wolkenloos. 
Fijn vloeide er het schuinsche licht. De zon, die laag zat, 
was een roode schijf waarvan de onderste rand in ee:n 


DE LEEMEN TORENS. 

449 

blauwe laag van onbeweeglijke dampen wegschemerde. En 
tegen dat gloeiende westen stak de beukenboom eene sombere 
sfeer van bladeren op. 

Het wondere geluid hield aan, lengde zich uit, kwam 
nergens op een stukje stilte breken. Het was alsof uit ontelbare 
pijpen een wind over ontelbare snaren speelde van staal. 

-„'t Zijn vogelen," zei Druce, „en hoe kunnen dat 
vogelen zijn ?" 
Plots viel dat ruischen dood. Op hetzelfde oogenblik scheen 
de beuk al zijne bladeren langs alle zijden naar den hemel 
op te blazen. 

„ Spreeuwen !" 
Honderde spreeuwen vlogen om, wiegden in drie groote

1 

cirkels rond en doken zich weer in de donkere kruin. De 
lange zindering van metallische bekken herbegon. 

— „Dat is merkwaardig", sprak Druce, „die boom is een 
levende orgel, of hij is betooverd ! ... En kijk: de toovenaar 
staat bij den tronk." 
De toovenaar was niet alleen: hij had een meisje aan 
den arm. Zij keken op naar de zingende takken. 

— „Wij droomen", sprak Druce, „is dat een sprookje, 
of wat is dat ?" 
Het leek wel een sprookje te zijn. Het meisje had haar 
hoed in de hand en het goud van heut' haar glansde rijkelijk. 
Zij leunde aan tegen den schouder van den man, die rilde 
was en blijkbaar niet veel ouder kon zijn dan zij. Het hoofd 
van den jongen man ging buigen over haar, en, of we 
droomden of niet, hunne lippen kwamen samen. Druce 
bracht zijn laars een zweepslag toe. 

-„Sapristi, hoe jammer dat we een eind aan het verhaal 
moeten maken." 
Het werd laat. Ik dacht vluggelings aan mijne goede 
zuster Sonia, die zoo bezorgd is als ik uitrijd en angstig 
wordt als ik thuis kom over 't uur. 

-„Ja", zei ik, „en langs het dorp terug keeren kunnen 
wij niet. Straks valt de duisternis in." 
We gaven onze paarden de spoor en schoten in galop 
den beukenboom voorbij. 
De tooveraar groette ons blozend. Het was Paul Mornar en hoe 
de fee heet, die hem vergezelde, ik wed dat gij het raden kunt. 


450 DE LEEMEN TORENS. 

Ganshoren, 11 October 1913. 

Overmorgen verhuis ik. Ik had een oogenblik gehoopt 
dat het schoone weer Sonia aanzetten zou om nog een paar 
weken in Ganshoren te blijven. Maar Sonia haat het land. 
Zij haat er den wind omdat hij kiespijn veroorzaakt; zij 
haat er de regen, omdat hij hier niet recht wil vallen en de 
inspanning van den besten regenscherm teleurstelt alleen 
maar om een gefestoeneerden rok, die niet het minste water 
kan verdragen, te bederven; zij haat er de zon, omdat ze 
het haar verschroeit en de huid verbrandt; zij haat er de 
heuvels omdat men er klimmen moet, en de vlakte omdat 
ze eentoonig is; zij haat er het loover omdat er rupsen 
uitvallen en de wegen omdat ze niet gemacadamiseerd zijn .. 
kortom, zij jubelt omdat we zaterdag weer in de hoofdstad wonen. 

Beklaag mij, beste Karel, maar beklaag uzelven ook omdat 
ge niet een enkele maal heb kunnen afreizen. Ganshoren is 
mij een verrukkelijk zomerverblijf geweest. 

Het laatste bezoek dat wij er voor de groote verhuizingsherrie 
ontvangen konden, bracht ons juffrouw Renier. Ik had 
dien dag eene langdurig onderhoud met Mornar gehad over 
zaken, en ik kwam te laat thuis om haar, zooals ik hoopte, 
aan de tram af te halen. Ze zat met Sonia in de verandah. 
Ze zag er-vermoeid uit. Er lag een blauwe 'rand om hare 
oogen, maar ze lachte blij als ze mij zag en was dan weer 
zoo opgeruimd dat men daarvan niet veel kon merken. Ook 
gedurende den lunch was ze zoo vroolijk mogelijk. Soms 
toch zweefden hare gedachten den gang van het gesprek 
voorbij, en dan vertoonde haar gelaat een zonderlinge matheid. 
Vaster dan ooit lag op hare lippen de geheimzinnige droom 
die haar geheel aanschijn tot een mysterie maakt. 

Daar ze gewoon mee praatte en geen woord repte over 
het onderwerp dat haar naar hier had gebracht, onderstelde 
ik dat de aanwezigheid van mijn zuster Sonia het haar belette. 
Na den lunch stelde ik een wandelingetje voor, en ze nam 
het gretig aan. We spraken geen van beide Sonia tegen, 
toen ze zei: 

-„Ik vrees dat ge mij zult moeten verontschuldigen, 
lieve Simone: ik ben waarlijk niet in staat om met u mee te 
gaan. Maar bekommer u niet om mij." 

DE LEEMEN TORENS. 

Dat deden we, en vrij liepen we de velden in. De hemel 
was overdekt en de dag schemerde grijs uit. Een geur van 
verbrand aardappelkruid voer over het land. Het was najaar. 

Simone stapte krachtig op. Ik zag wel dat ze geweld deed 
om hare zinnen op te zweepen. En plots bleef ze staan, 
hijgend. Ze keek me in de oogen, lachte gedwongen, en ik 
vroeg onwillekeurig: 

-„Wat is er ?" 
Ze boog het hoofd en ging voort, trager nu. Ze zei zacht : 
-„Het is niet over mij dat ik u te spreken heb." 
Ik geloofde haar niet. Haar gansche wezen trilde van 
aandoening. 

— „Het is," vervolgde zij, over die arme Henriette." 
--- „ Henriette ?" 
— „Ja, juffrouw de Pessemier. Zij is zeer ongelukkig. Zij 
heeft me dingen verteld die me hebben doen schrikken. Weet 
ge dat hare moeder besloten heeft haar met mijnheer Cnudde 
te verlooven ?" 
Ik wist het niet. Het gekke wezen van de mascotte daag 
mijn geest.-de op in 

— „De geheele wereld weet toch," zei ik, „dat Cnudde 
sinds lang de voor haar aangestelde bruidegom is. En wist 
zij dat niet ? Of wil zij daar nu niets meer van weten ?" 
Juffrouw Renier legde hare hand opmijn arm en vroeg ernstig: 

— „Waarom zegt gij: nu niets meer van weten ?" 
---„Ik bedoel niets bijzonders. Het zou mij niet verwonderen 
als juffrouw de Pessemier dien bruidegom afwees, 
want, mij dunkt, hij is nog niet .... laat mij zeggen, rijp 
genoeg om te trouwen." 

Ze schudde glimlachend haar hoofd, stil -verwijtend. 

-„Neen," hernam ze, „ik hoor wel dat gij sinds lang 
bekend zijt met wat ik onlangs maar heb vernomen. Kom, 
ik zal liever zelf spreken, en als ge een ongeluk vermijden 
kunt, waarom zoudt gij het niet doen ?" 
I k verzekerde haar volkomen dat ik mij haasten zou het 
te doen en dat zij op dat punt vertrouwen kon in mij. Zij vroeg: 

-,,Heb ik daaraan getwijfeld, vermits ik u heb opgezocht ?... 
Henriette heeft me verteld dat mijnheer Druce zeer in de 
gunst van hare moeder staat. Mevrouw de Pessemier ontvangt 
hem op ongehoorde uren en in ongehoorde omstandigheden." 

452 DE LEEMEN TORENS. 

-„Dat is jammer, maar dat is nog geen schandaal. Ik kan 
best begrijpen dat Henriette er door in hare kinderliefde gekrenkt 
is; zij doet echter verkeerd met het geval ruchtbaar te maken." 
-„Gij weet dus werkelijk niets ?" 
Ik beken dat ik begon in te zien waar dat alles heen wilde. 
Ik herinnerde mij de tusschenkomst van Reaal, eens op een 
avond. Ik zei nochtans: 

— „Ik mag niet zeggen dat ik iets sekuur weet ". 
— „Henriette heeft Druce lief gekregen. Het is afschuwelijk." 
Simone bloosde. Ik zweeg. Ik blikte naar het landschap 
en voelde hare oogen angstig gaan over mijn aangezicht.

-

-„Ja", zei ik * eindelijk, „het is afschuwelijk. Maar hoe 
weet gij dat ? Heeft zij u dat zelf gezegd ?" 
— „Neen. Zij heeft geweend. I k heb het geraden. Vrouwen 
ondereen moeten niet alles met woorden uitdrukken." 
-„En wat moet ik nu doen ? Heeft juffrouw de Pessemier 
gewenscht dat ik iets deed ?" 
--„Neen. Ik heb dat op mij genomen, neem me niet 
kwalijk. Eerst dacht ik aan mijn oom, den doctor.. . " 

-„Spreek Damloup daar liefst niet over", viel ik haar 
rap in de rede. 
-„Waarom? Dat heb ik gisteren juist gedaan ". 
-„Aïe ! Dat is verkeerd ... " 
Ze stemde toe dat het verkeerd was. Haar oom, meende 
ze, kon zulke zaken niet met de noodige schranderheid 
behandelen. Hij was niet soepel genoeg, en zij had het goed 
bemerkt aan de ruwe bedreigingen, waarmede hij, in hare 
aanwezigheid, tegen Druce was uitgevallen. 

-Jk ben", vervolgde ze, „verplicht geweest hem te doen 
beloven dat hij zich stil zou houden. Ik heb hem verboden 
er een schandaal van te maken, want dat was hij, met de 
beste bedoelingen eigenlijk van zin ". 
-- „Het is van het grootste belang dat hij zijn belofte 
houdt ... En zeg mij nu wat gij van mij verwacht." 

Ze wist zelf niet heel goed den dienst te bepalen, dien ik 
juffrouw de Pessemier bewijzen moest. Zij bekende zelf dat 
ik haar op slot van rekening misschien in het geheel geen 
dienst bewijzen kon. Zij was in haar gesprek zoo tegenstrijdig 
als zij mij nog nooit gebleken had. 

-„Ge kent mijnheer Druce van nabij", zei ze, en ik 

DE LEEMEN TORENS. 

heb hooren zeggen dat hij veel van u houdt. Ik heb dat 
altijd zeer zonderling gevonden, want voor mij is hij een 
weinig nauwgezet man, en den vertrouwelijken aard van 
uwe verhouding tot hem verwondert mij. Moogt gij uw eigen 
veroorloven hem opmerkzaam te maken op een handelwijze, 
die dreigt unfair te worden... als zij het nog niet is ?" 

-„Dat mag ik zonder bezwaar. Ik zal het mij overigens 
tot een plicht rekenen ". 
„En oefent gij op hem een invloed uit, groot genoeg ?" 
„ Ik meen het. Bovendien beschouw ik de zaak onder 

een zeer eenvoudig licht. Ik zeg hem ronduit dat zijn hof 
bij mevrouw de Pessemier in het oogspringend is geworden 
dat de tongen aan het roeren zijn, en dat een schandaal op 
handen is. Ik geloof niet dat hij op mevrouw de Pessemier 
zoo smoorlijk verliefd is, dat hij van haar niet scheiden kan. 
Ik geloof eerder dat hij gelukkig zijn zal een voorwendsel 
te treffen om van haar te kunnen scheiden, want meer dan 
twee weken houdt Druce een -avontuur-met-vrouwen niet 
uit en deze is nu al anderhalf maand aan den gang.. 
sans compter le temps consacré aux bagatelles de la porte". 

-„Hoe kunt ge zoo afschuwelijk koud daarover praten !" 
Ik moest hartelijk lachen, maar het gezichtje van Simone 
bleef ernstig, diep ernstig en over haar voorhoofd droomde 
een moede gepeins. I k vroeg: 

-„Ik heb u toch niet gekwetst, lieve juffrouw ?” 
-„Neen ... maar ge maakt mij zenuwachtig. Ge begrijpt 
niets van den toestand. Ik heb mij daaraan natuurlijk niet 
verwacht..." 
— „Wat meent ge toch ? Ge verbaast mij." 
--„Heb ik u dan niet vertelt dat Henriette van dien 
verschrikkelijken Druce was gaan houden ?" 

— Jk heb dat goed verstaan. Maar Henriette is vrij 
jong, en het gevoel, dat zij u niet kunnen verbergen heeft, 
ligt, juist daarom, aan den bovenkant. Ze zal Druce gauw 
vergeten, en ik kan aan die geheele historie toch niet een 
belang hechten, die ze in mijne oogen niet heeft... Komaan, 
gij « windt u op. Gij zijt moe van denken. Maar wat zijn 
toch al die gedachten, die u uitgeput hebben? Ma chère 
camarade, gij zijt niet ouder dan Henriette.. . " 
En toch, hoeveel ouder zag zij er uit, nu ze mij aankeek 


454 DE LEEMEN TORENS. 

uit een diepen ernst en eene geheimzinnige, zeer pijnlijke 
wijsheid! Ik werd onder haar blik zoo klein en onbeduidend 
dat mij een groote schaamte bekroop: ik verstond haar niet 
inderdaad, ik was bezig met idiote woorden vlak naast het 
probleem dat ze mij, met delicate klaarheid, ontvouwde. Ze 
wandelde voort, de oogen nu naar den grond gericht, de 
handen moe aan hare zijde. En ze zei: 

-„Hoe is het mogelijk dat gij uw vriend Druce niet 
beter kent!... Maar hoe is het mogelijk ook, dat gij niet 
raadt wat ik nochtans heb moeten raden ! ... Want Henriette 
heeft mij niet gezegd wat vooral noodig is dat ge weet: zij 
is op Druce verliefd en is vrouw geworden in zijne armen." 
Wat sprak ze kalm! Beste Karel, ge zult nu voor goed 
moeten twijfelen aan mijne perceptieve vermogens. Thans is 
gebleken dat ik mij, met al mijn vernuft, om den tuin laat 
leiden door kleine meisjes.. . 

-„Dat is eene leelijke geschiedenis", mummelde ik 
beteuterd. 
— „Ja. En uw Druce is een tamelijk leelijke vent." 
Ik had tijd noodig om mijn eigen binnenste in orde te 
brengen, en liep enkele oogenblikken sprakeloos door. Beelden 
gingen botsend of schemerig langs mijn geest om, gelijk 
op een kinema-film die men averechts zoude afdraaien. Het 
gelaat van Druce grijnsde mij toe, lachte dan vriendelijk, 
stond eindelijk in koninklijke trots, gelijk ik het, onder onze 
rit naar Tervueren, in de avondzon had zien glanzen, Naderhand 
was Henriette aan de beurt: ze weende, ze schaterlachte, 
ze rees in netels van vuur en Reaal zwaaide met een rooden 
doek achter haar. Ook mevrouw de Pessemier vloog over 
het scherm van mijne gepeinzen, soms gemeen van uitzicht, 
andermaal liefderijk en medelijdend, meestal als een rots van 
wreedheid, en het idee van eene moeder en eene dochter, 
door wederzijdsche jaloerscheid en passionneelen haat gekweld, 
folterde. mij Maar alles schoot nog al vlug voorbij, met 
hoekige schokken en zeer onvolledig van vorm, kleuren en 
lijnen vermengd, monsterachtige co-incidenten, zooals sommige 
cubisten de dingen voorstellen op hunne chaotische schilderijen.. 

-„Ik moet", besloot ik, zeer nadrukkelijk spreken met 
Druce. Wij moeten dat arme kind redden... sapperloot, ik 
kan haast niet gelooven dat ... " 

DE LEEMEN TORENS. 

Simone glimlachte droef. Ze antwoordde op eene vraag 
die ik niet stelde. 

„Ik heb me niet vergist, mijn vriend. Ik zou niet kunnen, 
ofschoon ik wel wilde dat ik kon. Ik heb een zoo scherp, 
zoo onmeedoogend-scherp gevoel voor zulke zaken, ik ... , 

Ze aarzelde. Er haperde iets in hare keel, ze kuchte en 
vervolgde toen: 

— „Ik lijd aan dergelijke .... telepathische aandoeningen 
en intuitieve deducties meer dan ik u zeggen kan." 
-„Ja", zei ik verstrooid, „bij vrouwen treft men dat 
soort van hypersensibiliteit." 
Dat moest wel nuchter klinken, want Simone sprak niet 
meer. Ze had zich zelfs omgewend, blikte met aanhoudende 
belangstelling naar een veld met zwaar-groene suikerij, waar 
een oud vrouwtje zat neergehurkt. Ik vervolgde onderwijl 
den lompen gang van mijne gedachten. 

Ik zal Druce", hernam ik, „geen uitweg laten. Ik 
moet hem ruw behandelen en zorgen dat we tot een practischen 
uitslag komen ... . 

Simone bleef zwijgen, bleef turen naar het suikerijland. Ik 
begon nu, met onbegrijpelijke logheid, een preek vol flauwe 
algemeenheden. 

— „Het is verbazend", ging ik oreeren, „hoe de liefde, 
laat ik liever zeggen: de drift, de menschen verandert 
en onverkennelijk maakt. Waarlijk, in wien mag men nog 
vertrouwen? En waarom hebben wij terwijl we toch alles 
richten naar eene beleefde samenleving ook niet onze 
passioneele toestanden kunnen aankleeden met een conventiepakje, 
dat ze, in den algemeenen omgang, schadeloos 
maakt. Er zijn menschen die hunne plichten, mijn lieve 
juffrouw, hunne heiligste plichten, hoe bewust ze daarvan ook 
zijn.... 
Ik was al pratend voor haar gaan staan. Ze kon me 
niet langer haar aangezicht verbergen. Het baadde in tranen. 
Daar stond ik nu te hakkelen. Ik nam hare hand. 
Mijn allerliefste kind. . 
Stil trok ze die hand terug, bracht gauw een zakdoekje 
over hare oogen. 

-„Ik had gedacht... gehoopt", stamelde ze „dat ge voelen 
zoudt — waarom ik gekomen ben." 

456 DE LEEMEN TORENS. 

Ja, nu wist ik het. Ik had het niet gevoeld, want ik ben 
te grof van huid, maar ze zei het zelf, vlak-af. Nu zag ik 
wat er ommeging in haar opgejaagd gemoed, nu lag, voor 
mijn verwonderd aanschijn, haar smartelijke wonde bloot. 
En wat kon ik nu nog zeggen ? Zou de zware beer, die ik 
heel dien tijd bewezen had te zijn, dat fijnbesnaarde wezen 
kunnen troosten? Ik zei alleen: 

„Vergeef mij, arm goed hart... Ik ben " 

Ze onderbrak me driftig: 

-„Neen, ge zijt goed, zeer goed ", sprak ze, „maar .. . 
ach kom, het valt me heel hard er verder over te praten." 
Ze beheerschte zich. Sterk ging ze op, sloeg een zandweg 
in die ons gauw naar huis moest weerbrengen. Doch hoe 
ze er ook in slaagde een schijnbare rust over haar aangezicht 
te spreiden, meer dan ooit lag om haar wonderen mond het 
pijnlijke geheim gesloten. 

Ik stapte bedremmeld naast heur, beschaamd over mijne 
enorme nietigheid. Dat we dom genoeg geweest waren, ik 
en Damloup, om te besluiten dat Simone het verraad van 
een H ougard y noodig had en dat, zonder dergelijk verraad, 
de leelijke waarheid nimmer over hare onschuldige ziel zou 
rimpelen !... Zij had vernomen en niemand had haar de 
tijding moeten brengen ... wel, natuurlijk, dat was immers 
zoo eenvoudig als het licht van den dag! En het herklonk 
in mijne hersenen : 

-„Ik heb een zoo scherp, zoo onmeedoogend-scherp 
gevoel voor zulke zaken ... Ik lijd aan dergelijke telepathische 
aandoeningen en intuitieve deducties meer dan ik zeggen kan. ." 
En daarop had ik imbecillerig geantwoord dat men meer 
bij vrouwen dat soort van hypersensibiliteit treft : ik had den 
snik niet gehoord die hare woorden brak. 

We kregen de villa in 't zicht. Simone zei zacht: 

--„Ik heb u met dat al niet verwittigd dat Constant Hoeck 
mij ten uwent afhalen komt. Misschien is hij reeds aangekomen... 
" 

Ik zweeg. Dreigementen rolden aan, als donderwolken, 
uit dagen die komen moeten .. . 

Constant stond met Sonia bij het hek. Zijn droomerig 
hoofd zat schuin en vlugge angsten beefden in zijne oogen. 
Maar Simone ging plots aan het lachen, verliet mij om hem 


DE LEEMEN TORENS. 

te gemoet te loopen, en vertoonde daarbij de hartelijkste 
blijdschap. 

Ganshoren, den 13 October 1913. 

Mijn beste Karel, dezen avond slaap ik in ons Brusselsch 
huis, en de rozen zijn nog niet uitgebloeid. Ik heb gehoopt 
dat ik deze letteren in Ganshoren zou kunnen afmaken, maar 
ik heb zonder den waard gerekend: mijne goede zuster 
Sonia namelijk, die het heel druk heeft met de verhuizing, 
en het iedereen, sinds meer dan acht dagen, ook uitermate 
druk maakt. Ik had u nog lang te verhalen over Paul, die 
me eindelijk zijn vertrouwen geheel heeft geschonken en zijn 
hart heeft bloot gelegd. Het zal nu nog wel twee weken 
aanloopen eer ik dat kan doen. Daarom zend ik u alvast 
deze brieven die ik begezel, lieve makker, met een krans 
van vriendschap. 

HERMAN. 

Wordt vervolgd. 


VOORBIJ DE WEGEN. 

AAN DEN DROOM. 

I. DE PLOEGER. 
I k vraag geen oogst; ik heb geen schuren 
Ik sta in uwen dienst, zonder bezit. 
Maar ik ben rijk in dit: 
dat ik den ploeg van uw woord mag besturen, 
en dat gij mij hebt toegewezen 
dit afgelegen land en deze 
hooge landouwen, waar als in het uur 
der schafte bij de paarden die mijn wil 
bedwong, ik leun vermoeid en stil — 
de zee mij zichtbaar is zoover ik tuur. 


Ik vraag maar een ding: kracht 
te dulden dit besef, dat ik geboren ben 
in 't najaar van een wereld 
en daarin sterven moet -
Gij weet hoe, als de ritselende klacht 
van die voorbije schoonheid mij omdwerelt, 
weemoed mij talmen doet 
tot ik welhaast voor u verloren ben.. 



VOORBIJ DE WEGEN. 

Ik zal de halmen niet meer zien 
noch binden ooit de volle schoven, 
maar doe mij in den oogst geloven 
waarvoor ik dien. . 

Opdat, nog in de laatste voor, 
ik weten mag dat mij uw doel verkoor 
te zijn een ernstig ploeger op de landen 
van een te worden schoonheid; eenzaam tegen 
der eigen liefde dalend avondrood . . 
die ziet beneden aan den sprong der wegen 
de hoeve van zijn deemoed, en het branden 
der zachte lamp van een gelaten dood. 


460 VOORBIJ DE WEGEN. 

II. DE ONTKOMEN ZWERVER, 
Ik weet niet meer wie achter is gebleven 
sinds ik mijzelf de poorten opende. 
Het is mij voortaan om het even 
Mij lokt alleen het vreemde leven 
loopende, loopende ... . 


Eerst hulden alom neevlen nog de verte, 
en mij hun walmende benauwenis — 
Maar dit verwoei, weer slaat — een koele vlam --mijn herte 
uit naar het licht dat goud en open is. 


De stad waar zij mij vingen is verdwenen. 
0, weemoed, uw verrukking neemt geen end --
Ver zie ik in het licht verschenen 
de dorpen waar mij niemand kent. 


Daar zal ik zingen, daar zal ik u wreken 
op hen die u verraden in het klein 
o, droom --ik zal uw naam niet spreken, 
maar waar ik zing zult gij gewroken zijn 


VOORBIJ DE WEGEN. 

Ik zal hun diersten zoon, dien zij omringen 
met gierge liefde opdat hij u nooit ziet, 
van hen vervreemden en naar buiten zingen, 
naar buiten met een ijl, eentonig lied 

Wat zouden stulpen, woningen en zalen — 
Wat zouden hun omheiningen van steen? 
Gelijk de blauwe, koude manestralen 
schijnen door glazen, zing ik er door heen. 

En zingen zal ik tot zijn oogen staren Al 
heeft hij zich een ander toevertrouwd, 
mij zal hij hooren, tot zijn oogen staren 
onder den lagen schemer van heur haren, 
en niet meer weten wie zijn handen houdt. 

En als het lied hem alles heeft ontnomen, 
zal hij de klink lichten en buiten gaan : 
Starende zal hij naar mijn zingen komen, 
alleen de maan zal in zijn oogen staan. 

Hij zal mij volgen, maar hij zal alleen gaan. 
Een hunner vrouwen zal met wit gelaat 
ten stillen brink mijn zingen hooren heengaan, 
't ijle verdwijnen van mijn blijden haat .. . 

Wij zullen gaan, gescheiden en tezamen 
0, droom, geef mij dat ik 't is om uw wraak 
uit dat praalgraf van hun vereend beramen 
dit kind van u naar de onherberregzame 

verrukkingen van wind en maanlicht slaak — 


462 VOORBIJ DE WEGEN. 

Het graf waar zij mij vingen is verdwenen. 

Ik ga vrij uit, naar mijn verlangen is 

Maar ik zie in het verre licht verschenen 
de dorpen waar uw kind gevangen is. 


Wat raakt het doel mij van hun samenhorden? 
Zij bouwen, maar het leven slopende. 
Wat zou als ik uw kind een uitweg opende 
het mij hoevelen hunner daar verdorden? 


Ik voel mij weer gelukkig worden 
loopende, loopende... 



VOORBIJ DE WEGEN. 

DE MEEUWEN. 

0, droom, o, adem dezer duistre zee, die breekt 
in brandingen van stemmen tegen dit verloren 
eiland, dit somber oord, waar elkeen zich versteekt 
en hurkt, gedoken in den angst van u te hooren 


0, droom, wij vragen om geen dak, wij vragen niet 
hun vuur om bij te kleumen — wij die uw vertrouwden, 
de meeuwen uwer kusten zijn wij vragen niet 
dan deze vleuglen, ons gegeven, te behouden. 

1917 II. 31 



464 VOORBIJ DE WEGEN, 

WERELD EN DROOM. 

Dwazen, die duur van aardsch geluk bedongen, 
dat zingend op geen sterven zich bezint: 
Waar het nu ritselt, daar werd eens bemind 
Waar nu de raaf krast werd eenmaal gezongen. 


Wij bouwen tot het woord ons wordt ontwrongen 
De steden staan op graven in den wind En 
als vergeefschheid zich bevestigd vindt 
moet nog de dood ons worden opgedrongen. 


Maar wat dan van den droom? duizenden zwerven 
voorbij de wegen naar de bronzen poorten 
van gindschen steilen, nooit ontsloten tempel 


Maar daar ook waait de wind en heerscht het sterven} 
en harten, eenmaal ruischend van geboorten, 
ritselen schuw daar over duistren drempel. 



VOORBIJ DE WEGEN. 465 

DE ZWERVER EN DE ZIEL. 

Alleen als gij haar neemt o, dood 
zal ik haar altijd bij mij weten --
Wij hebben nooit elkaar bezeten 
dan in uw avondrood. 

Want wij zijn hier van wind en licht 
als van een ijl verraad omgeven 
Zij zingen tot het gouden leven 
naar eigen schaduw zwicht. 

Van wat op aarde bloeit en straalt 
is niets zoo waar na diep ervaren, 
als naar de ritselende blaren — 
het blad, dat daalt. 

Het wordt zoo donker in mijn droom ; 
over de landen waait de regen .... . 
Een mensch, die ging voorbij de wegen, 
ligt aan den laatsten zoom. 

En naast hem zij, die ziet hem aan 

— is dit het einde en alles logen? 
Nog zingt de wind tusschen hun oogen 
zijn ijle waan. 
Wij waren altijd vreemd o, dood 


en konden toch elkander niet vergeten; 
maar ik zal haar in alle leven weten, 
als gij haar neemt o, dood. 

A. ROLAND HOLST. 

VER ZE N. 

GIERZWALUWEN. 

In zwoelen, hellen avondgloed 
De stad ligt zwaar en onbewogen. 
De boomen rusten. Vensteroogen 

Zien stil het duister tegemoet. 

Eensklaps jaagt een vlaag van snerpend gieren.. 
Ranke, zwarte, gladde vogellijven 
Werpen zich den hemel in, en blijven 

Wild in cirkels om elkander zwieren. 

Heftig is hun vlucht, maar als zij klimmen 
Hoog in d' avondzon, gaan zich verkleinen 
Tot een kalmen dans hun kringellijnen, 

Waarin plotse kopervonken glimmen. 

Scherpgepunte vleugelboogjes glijden, 
Ankertjes, aan ijl-doorzicht'ge touwen 
Uitgeslagen in het zacht verflauwen 

Van het hemelvuur, bij 't nacht-verbeiden. 

Zij zijn verdwenen, en ik gis: 
Waarheen? Een vleermuis wiekt onzeker 
In leeggeworden lucht, die bleeker 

En waziger en koeler is. 


VERZEN. 467 

WATERLAND. 

Het is te dichte bij, 
Te braaf en laag, zoover ge ziet... 
Kom! Wie wil zingen, dale niet, 

Het stijgen maakt hem vrij ! 

De hoogte geeft hem licht 
En macht, in ieder menschenhart 
Te gieten schoonheid bij de smart; 

Hij zegent, als hij dicht! 

En als 'k niet zingen mag... 
Van eerlijk-fellen kleurenbrand, 
Van staalblauw water, sapgroen land, 

En 't gloeien van den dag 

Op ouden brokkelsteen 
Van torens, die, eerwaard en breed, 
Zich heffen uit een boomenkleed, 

... Omdat om alles heen 

Die lange, gladde dijk 
Mijn blik zijn vrij geluk belet, 
Zoo plomp is hij daar neergezet, 

Zoo overal gelijk... . 

Dan zoek ik in de lucht 
De wolken, waar zij statig gaan 
Hun koene, verre hemelbaan ... . 

De dijk wordt klein. Hij vlucht. 


468 VERZEN. 

VRAGEN IN HET JONGE JAAR. 

Hoe kan ik voelen, wat zij bedoelen, 
Waarom hun strijden begon, 
Nu zonder dooden de helle boden 
Het rijk verbreiden der zon? 

Maar mag ik wekken, en in mij trekken 
De rijke weelde van 't licht, 
Als om mij henen de menschen weenen, 
De wreed verdeelden der plicht? 

Is mij gegeven het reine leven 
Der vrije dingen in 't oog, 
Of niemand hoorde, mijn blijde woorden 
Hard-uit te zingen, omhoog ? ... . 

Waarom gevangen zijn dan mijn drangen 
In wetten-kerker, rondom? 
Maar in 't verduren van vele muren 
Mijn lied wordt sterker. Waarom? 

Zal ik het vinden, mij laten binden 
Door zekerheden, die 'k schuw? 

Of door te vragen mijn leven dragen 
En hooger treden dan nu? 


VERZEN. 469 

VANDAAG. 

Vandaag heeft het in mij gedrongen naar buiten: 
Gedachten en krachten. .. het zong en het stoeide .. . 
Daar was ook een sneeuwklok, die eindelijk bloeide 

En lauw liet de stad in een zonwaas zich sluiten. 

Vandaag is het ijs van mijn denken gedropen: 
De middag bracht wolken, die riepen en lachten 
Door zonlichte monden: Verwachten! Verwachten! 

En zetten met gulheid hun lichtsluizen open. 

Vandaag ging mijn lust in een luchtwagen rijden 
Want over het veld zag ik spreeuwen krioelen 
En snellen te ruste naar rietruige poelen, 

En achter die poelen zijn immers de heiden! 

Vandaag stond mijn ziel al in deinende blaren .. 
Een zwervende bui, die was overgetrokken, 
Bleef lang in mijn zomerbosch druppen en klokken 

Als was langs een vijver een onweer gevaren. 

Vandaag vielen van mij de oudere zorgen: 
Ik voelde hoeveel om mij heen werd geboren! 
De galm van het nieuwe heelal is te hooren, 

Trilt door in den nacht, naar nog rijkeren morgen! 

S. PINKHOF. 

GEBED VAN DEN SOLDAAT. 

Heer, als ik morgen in den slag moet vallen, 
Laat mij dan gaan gelijk een paladijn, 
Die diende en offert. ---Laat dit mogen zijn : 

Dat ik de hoornen nog triomf hoor schallen, 

Terwijl ons -vaandel reeds op gindsche wallen 
Hoog staat te blinken in den zonneschijn. 
Heer, laat mij niet vergeefs der broedren rij'n 

Ten dood zien weggevaagd bij duizendtallen. 

Doch laat mij zelf de lauwren hunner zege 
Niet moeten dragen, laat mijn aardsche wegen 
Langs zooveel stroomen bloeds niet opwaarts gaan: 

Laat mij alleen mijn eigen jonge leven 
Willig voor hün victorie mogen geven ... . 
En, Heer, neem dan mijn ziel in deernis aan! 

JAN VETH. 


STRAND. 

Daar waren blauwige luchten, 
Daar waren zeeëzuchten, 
Daar kwamen vogelen luisteren 
Naar wat de golven fluisteren. 


Daar was een zacht gekabbel, 
Een mysterieus gebabbel 
Van fijne watertongen 
Die voor de schelpen zongen. 


Daar waren verre lijnen 
Die oneindig 't strand deden schijnen; 
Daar waren duinetoppen 
Met flauw begrensde koppen. 


Daar waren wat karresporen 
Die in 't rossige zand zich verloren. . 
Daar was ook een eenzaam menschenkind 
Dat dit alles zoo ontroerend vindt..... 


NANNY SPEYER. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 


In memoriam 
dr. A. G. van Hamel. 

C'est la Staël .... Je voudrais que le feu commencdt 
par leur chateau de Coppet; car c'est tine infernale gueuse. 

En César de la Harpe, zwitsersch revolutionair van het 
zuiverste water, zoude ten tijde dat hij dit pende (1797), 
zeker gaarne de daad hebben gevoegd bij het woord. 

Napoleon heeft zoo iets niet geschreven, maar zeker jaren 
lang in stilte hetzelfde gewenscht. Want op die huizinge 
aan het Léman-meer woei tijdens zijne overheersching de 
eenige vrijheidsvlag van het vaste land. Coppet was het 
europeesche Decima; doch zoo al dien tijd onze driekleur 
wapperde op dat vergeten eilandje, hier werd veel stouter 
-stuk bestaan. Want Coppet lag als het ware in het centrum 
van den storm, en de heele bezetting bestond slechts uit.. . 
een vrouw! 

Steeds hield mevrouw de Staël Napoleon's gedachten 
bezig. In de korte spanne tijds tusschen Eylau en Fried-
land (1807) gaan uit Oostpruisen niet minder dan negen 
keizerlijke brieven naar Parijs om het onheil af te weren 
dat die tooverheks, achter den rug om van den triomfator, 
brengen kon over Frankrijk .. . 

Gehaat, gevreesd! Maar ook: hoezeer bewonderd! 

Ziet gij dien jongeling zitten ter zijde van den weg, in 
de schaduw van den grooten wilg? Wel is zijn reispak 
hoogst eenvoudig, doch het fijn besneden gelaat, sprekend 
oog en veerkrachtige gestalte doen hem kennen als iemand 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

van ras. Uren lang heeft hij reeds daar gezeten, als eenige 
afleiding naoogend de stofwolkjes, welke een zomerzuchtje 
opwarrelt op den zongebranden weg. In zijne hand een 
boek dichtgeslagen, want hij kent het haast van buiten, 
en het moet dan ook alleen dienst doen als talisman: een 
deel van Corinne. Lager en lager daalt de zon; mistroostig 
richt de jongeling zich op om heen te gaan: daar hoort hij 
hoefgetrappel! In vluggen draf rolt voorbij een rijtuig; naast 
den koetsier kinderen op den bok, jongelui binnen in. De 
wachtende geraakt in spanning, want dit is de voorbode van 
een tweede rijtuig: de bewoners van Coppet maken hun 
avondritje! Weldra volgt dan ook een calèche met daarin 
slechts twee personen. De eene: de mooiste van Frankrijk, 
mevrouw Récamier. Doch Lamartine want zoo heet de 
jongeling — heeft voor haar geen oogen, hij ziet alleen 
de andere: de gastvrouw. Deze speelt met een wilgentakje 
als ware 't een waaier. Haar scherpe blik bespeurt den 
jongen man; zij maakt hare gezellin op hem opmerkzaam; 
beiden zien even naar hem om ... Het visioen is voorbij. 

De dichter heeft mevrouw de Staël nooit wedergezien; 
maar nog als oud man trilt hem de pen in de handen als 
hij deze eenige ontmoeting beschrijft. Wèl begrijpelijk: is 
hij niet haar geestelijk kind! 

Een ander die toen ook jong was Villemain, treft 
het beter. Hij heeft kunnen luisteren in de parijsche salons 
naar mevrouw de Staël. Hoezeer geraakt de beroemde 
hoogleeraar in de fransche letterkunde in vervoering bij die 
herinnering! Ik, ik, heb haar gehoord! juicht hij zijne leerlingen 
toe alsof dit 't grootste voorrecht ware hem ooit 
ten deel gevallen. 

Waar zoo een jonger geslacht met haar dweept, hoezeer 
moeten dan de tijdgenooten onder haren invloed zijn geweest! 
Om slechts één te noemen: Wellington — toen reeds de 
held van Waterloo valt in een vollen salon voor haar op 
de knieën. Beter nog: op haar aandringen stemt die veldheer 
toe dat het bezettingsleger — doorn in Frankrijk's 
zijde aanmerkelijk wordt ingekrompen. 

Een mooie vrouw ? Neen; alleen heerlijke oogen. Een 
geniale vrouw ? Neen; althans indien Lombroso gelijk heeft, 
die genialiteit houdt voor ontaarding, voor eene verbreking 


474 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

van den evenwichtstoestand tusschen de scheppende krachten 
en die, welke onze denkbeelden ziften, rangschikken, ook -zoo 
noodig breidelen. Hier toch was het evenwicht aller 

verbroken! Mevrouw de Staël heeft niet slechts letter--minstkundig Frankrijk op nieuwe banen geleid, was niet enkel 
op staatkundig gebied helderziend als de demonen en orakels 
van ouds, waagde onvervaard fortuin en persoon voor wat 
zij achtte de goede zaak te zijn, doch was óók een handig 
beheerster van haar groot vermogen, een hoogst verstandige 
opvoedster harer kinderen. En bij al hare voortvarendheid 
en stoutmoedigheid . toch zóó voorzichtig, dat hoe dikwijls 
ook de keizerlijke adelaar de grimmige klauwen naar haar 
uitstrekte, deze haar nimmer hebben kunnen deren. 

Zoo iemand is niet „geniaal ", doch meerderwaardig. Zulk 
een geest kan niet het voortbrengsel zijn van het toeval, 
moet wezen als de resultante van in gelijke richting werkende 
krachten. Met andere woorden: mevrouw de Staël 
moet zijn terug te vinden in hare ouders. Want welken 
invloed ook omstandigheden konden uitoefenen, evenmin als 
op den best toebereiden bodem uit een grashalm kan ontspruiten 
een eik, evenmin zoude mevrouw de Staël zijn 
geworden wat zij was, indien niet Jacques Necker haar 
vader, en Suzanne Curchod hare moeder ware geweest. 
En het wil mij voorkomen dat een nader uitwerken van 
dit denkbeeld niet is een te onbescheiden beslag leggen op 
den tijd van den Gidslezer. 

Doch lang genoeg stilgestaan op den stoffigen weg voor 
het kasteel! En gelukkig kunnen wij --welwillend hiertoe 
in staat gesteld binnentreden buiten den daarvoor be




paalden tijd; niet omzwermd dus door een schaar kakelende 
kostschool-juffies (in Zwitserland maakt Corinne deel uit 
van het pensionaat-program), noch voortgestuwd door die 
internationale reizigers-benden, welke als een soort zakkenrollers 
al het intieme maken tot gemeengoed. Een klein 
nadeel slechts volgt uit dit alleen-zijn. Want het is vroeg in 
het voorjaar, en het kasteel wordt alleen zomers bewoond 
door een afstammeling in vrouwelijke lijn. Stoelen en tafels 
staan nu niet op hun plaats, en sommige der wandtapijten 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

zijn verborgen onder stofdoeken. Doch zulks doet minder 
ter zake omdat ... genoegzaam niets is overgebleven van 
de vroegere inrichting. Het leven stelt onverbiddelijk eischen, 
en reeds drie geslachten hebben na mevrouw de Staël deze 
huizinge bewoond. 

Eigenlijk moest men zich dan ook den toegang zien 
weigeren; deze zelfs niet begeeren. Graf en gedenkteeken 
laten ons alleen met het verleden; doch huizen zijn er om 
te worden bewoond; de levenden duwen er de dooden in 
den hoek. Zoo wil, zoo eischt het de natuur; dwaas wie 
zich daartegen verzet! En toch : de mensch, tweeslachtig 
wezen, blijft hechten aan het zichtbare, tastbare; tracht 
hoe gebrekkig ook — te leven in de atmosfeer van wie 
voorafgingen .. . 

Het kasteel bestaat uit een langgestrekten middenbouw 
met twee vleugels, tegen welke aansluiten korte, zware 
hoektorens. Oudtijds in grachten gelegen, sluit nu het voorplein 
af een hoog ijzeren hek, waarin het naamcijfer der Neckers. 
Een breede, betrekkelijk weinig diepe voorhal geeft 
toegang tot de langwerpige zaal of galerij : het hoofdvertrek 
van het kasteel. In deze galerij — door den zoon van 
mevrouw de Staël in een bibliotheek veranderd werden 
de groote gezelschappen ontvangen, maakte men muziek, 
danste, en werd vooral veel komedie gespeeld. Dit laatste 
spreekt van zelf: de achttiende eeuwsche mensch, nog geen 
slaaf der wetenschap, beoefende alle vrije kunsten met ijver. 
En welke kunst is meer gezelschapskunst dan die van het 
tooneel? In dit opzicht hebben de oevers van het Lémanmeer 
veel te danken aan Voltaire. Diens eigen theater 
verdreef te Lausanne het kaartspel, tot toendertijd voornaamste 
verstrooiing der Waadlanders. En Genève, dat 
eeuwen lang griezelde van het tooneel, moest door zijn 
invloed binnen hare muren dulden een gebouw gewijd aan 
den dienst der Muzen. 

Of mevrouw de Staël goed speelde? A. W. Schlegel is een 
en al bewondering, geeft zelfs uitvoerig verslag omtrent haar 
spel aan eene berlijnsche actrice, opdat deze daarmede haar 
voordeel moge doen. Germaine Necker had dan ook indertijd 
les genomen bij de even beroemde als befaamde Clairon. 

Maar Schlegel is vriend des huizes, duitsch professor 


476 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

en ... man. Vrouwen moet men door vrouwen doen beoordeelen 
; en zie hier de meening eener francaise, mevrouw 
Vigee-Lebrun, de bekoorlijke schilderesse van zoovele 
bekoorlijke portretten, die ook in dezen zéér tot oordeelen 
bevoegd was. Hare Memoires bevatten een kort verslag 
van het bezoek aan Coppet, gebracht in 1808, ten einde de 
gastvrouw uit te schilderen als Corinne. (Een uitstekend 
portret, thans in het Geneefsche museum). „Ik heb mevrouw 
de Staël de rol zien vervullen van Azéma in (Voltaire's 
treurspel) Sémiramis. Zij had mooie oogenblikken, doch 
haar spel was ongelijk". Over de medespelers is zij weinig 
tevreden: mevrouw Récamier verging van angst, de held 
de heer de Sabran -stond niet vast in zijn schoenen. „Het 
heeft mij steeds getroffen" voegt mevrouw Lebrun er 
aan toe — ,.dat liefhebbers alleen goed spelen proverbes en 
comédies, nooit het treurspel ". 

Dit oordeel schrikke echter niemand af! Alleen zelf doen 
leert waardeeren de moeilijkheden der kunst, doet dieper 
indringen in de uitgebeelde karakters. Trouwens dat minder 
goede spel heeft ook den toeschouwers niet verhuinderd van 
heinde en ver toe te stroomen. Sommigen kwamen zelfs 
uren te vroeg, ten einde een goede staanplaats te kunnen 
bemachtigen. Want in de zaal — toenmaals aanmerkelijk 
korter --kon slechts aan enkele bevoorrechten een zetel 
worden ingeruimd. 

De zaal was niet enkel klein, maar ook de hoogte was 
niet grooter dan die van een gewoon vertrek. Dientengevolge 
was de afstand tusschen tooneelvloer en tooneelhemel zóó 
gering, dat spelers van meer dan middelmatige lengte tot de 
wolken reikten — waardoor een der toeschouwers (denkelijk 
door het lange staan minder goed gehumeurd) den indruk 
kreeg een marionettenspel bij te wonen. 

Aan al die glorie herinneren nog slechts een paar tooneelzwaarden 
en eenige oostersche gewaden. Diepe stilte heerscht 
nu in die zaal, en zelfs de glazen boekenkasten langs de wanden 
bevatten niet meer de zwijgende getuigen. Hoe gaarne 
hadde ik anders met u doorloopen de rugtitels! Want weten 

letterkunde waren ruim vertegenwoordigd. Ook was-schap en 
de boekerij goed voorzien van stichtelijke werken en (wat niet 
steeds gelijkbeteekenend is) van theologische geschriften. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

477 

Aan Jacques Necker herinnert enkel nog het kistje dat 
op een der groote tafels staat. Met gouden letters op. 
groen leer vermeldt de deksel dat daarin besloten zijn 
de toelichtende bescheiden tot het beroemde en beruchte 
verslag aan den koning omtrent de geldmiddelen (1781). 
Beroemd, omdat voor het eerst den volke daardoor inzichtwerd gegeven in de huishouding van den staat. Berucht 
althans 
bij de koningsgezinden — omdat naar hun oordeel. 
de vorst door die openbaarmaking de macht uit handen 
gaf. Nu toch werd kritiek mogelijk en controle ; dit perfide 
geschrift was volgens hen de eigenlijke oorzaak der Revolutie.. 

In werkelijkheid verwarden de royalisten oorzaak en 
gevolg; heel nuchtere overwegingen drongen Necker tot

-

openbaarmaking van het staatsbudget. Frankrijk's geldelijke 
toestand was zóó hachelijk geworden ten deele ten 
gevolge van den engelschen oorlog dat op geen andere. 
wijze meer crediet was te verkrijgen. 

Vier jaren lang had Necker dat staatscrediet staande 
gehouden enkel door zijn naam. Maar nu begonnen de 
geldschieters ongerust te worden. Derhalve wilde de minister 
hun inzage geven van de boeken; want vast stond bij hem 
de overtuiging dat de inkomsten van Frankrijk meer dan 
voldoende waren om als normale toestanden terugkeerden


bij gepaste zuinigheid niet alleen alle gewone uitgaven te 
bestrijden, doch ook om de pas gemaakte schulden te delgen. 

Dat openleggen der boeken heeft inderdaad het geschokt 
vertrouwen hersteld. Zelfs hielp Necker's middel te goed ! 
Want door dit overzicht werd het hof zóózeer overtuigd van 
Frankrijk's onuitputtelijken rijkdom, dat het niet langer den. 
lastigen dwarskijker noodig oordeelde. Schijnbaar ging Necker 
heen uit eigen beweging; doch reeds la Bruyère wist 
wel beter: II y a dans les cours deux manières de ce que 

-l'on appelle congédier son monde ou se défaire des gens 
se filcher contre eux, on faire si bien qu'ils se fdchent 
contre vous et s'en dégoutent. 

En Necker's opvolgers, sterk door het crediet dat hij hun 
had verschaft, niet lezende uit die cijfers wat er uitte lezen was 1),_ 

1) Wat er werkelijk uit te lezen was? Dit: dat nu nog geen gevaar 
dreigde, maar dat ten spoedigste tot inkrimping van uitgaven ware over 
te gaan. Alléén Galiani schijnt die waarschuwing te hebben verstaan. In: 


478 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

gingen onbekommerd voort schulden te maken, totdat ein 

voor de deur stond het bankroet. Wat natuurlijker-delijk 
dan dat zij nu, in hun angst, alle schuld wierpen op hun 
voorganger, Necker betichtten in dat overzicht van 1781 een 
valsch beeld te hebben gegeven van den toestand? Gelukkig 
dat de oud-minister in het notenhouten kistje zorgvuldig zijne 
gegevens had geborgen. Nu kon hij --zes jaren na dato! alle 
tegen hem ingebrachte beschuldigingen ontzenuwen 
(1787/88). Niet slechts is zijne wederlegging afdoende, maar 
de toen ter tijd ambtelooze man blijkt beter op de hoogte 
te zijn van het beheer van zijn tegenstander Calonne .. 
dan deze zelf! 

Desverkiezend kunt gij nog andere vertrekken bezichtigen. 

Naast deze zaal de zoogenaamde slaapkamer van mevrouw 

de Staël (zij sliep echter boven). Ook het daaropvolgende 

vertrek, hetwelk herinnert aan mevrouw Récamier. 

Op de bovenverdieping wordt getoond de eigenlijke salon; 
toenmaals eenvoudiger gemeubeld dan thans. Want op Cop-
pet heerschte een zuinige geest: eerst na Corinne (1807) 
schafte de vrouw des huizes zich een schrijftafel aan. 

Deze salon is voornamelijk belangwekkend wegens de 
familieportretten. Daar hangt het afbeeldsel van mevrouw 
de Staël door Gérard ; weliswaar eerst na haar overlijden 
geschilderd, doch naar het oordeel van bevoegden het beste. 
Daar hangen ook de portretten der ouders: Necker in de 
houding van iemand die zijn stoel meer dan vult — later 
schijnt hij dan ook aan vetziekte te hebben geleden, dorst 
:niet meer wandelen als men dit kon gadeslaan, zelfs niet in 
het openbaar in een rijtuig stappen! Veel van het pompeuse 
dat men hem verwijt, meen ik dan ook aan deze physische 
oorzaak te moeten toeschrijven. 

-een brief uit Napels aan Grimm (31 Maart 1781) schrijft hij, na 

Necker's overzicht te hebben gelezen: C'est le tocsin de la paix, si 
la paix ne se fait pas, je prévois que M. Necker quittera. 

De veel geuite grief dat Necker's overzicht niet geeft het werkelijke 
budget, doch slechts een gemiddeld budget, wordt het best weerlegd 
door het feit dat, niettegenstaande het vele twistgeschrijf over die 
opvatting, toch de aldus gewaarschuwde Assemblée nationale later eveneens 
een gemiddeld budget tot grondslag harer financieele beschouwingen 
kiest. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Mevrouw Necker is daarentegen ietwat spichtig, en zit al 
te recht op. Ook volgens eigen bekentenis was zij ietwat 
harkerig. De trekken reeds lijdend zijn zeer edel; 
haar gelaatskleur is nog die van melk en bloed welke zoozeer 
bewondering wekte; maar het incarnaat verraadt hare 
kwaal. Daar hangt ook in volle glorie een portret dat vermoedelijk 
langen tijd, tegen den wand gekeerd, op zolder 
heeft gestaan: het konterfeitsel van den zweedschen gezant : 
Eric Magnus Staël van Holstein, baron van Holstein enz. 
enz. Eene aangename verschijning de schoonmoeder bleef 
dan ook steeds zeer met hem ingenomen. 

Doch gaan wij liever naar buiten, het hek door, dat het 
binnenplein scheidt van het park. De iepen en beuken ter 
zijde van de grasvlakte, onder welke mevrouw de Staël en 
hare gasten wandelden na den eten, zijn reeds lang geval 

evenals de statige olmen van den oprit, welke de voor-len, 
Napoleon vluchtende bewoonster (1812) vreesde nimmer 
weder te zien. Alleen nog in het ravijn ter rechterzijde wordt 
oud geboomte gevonden. 

Zulke begroeide ravijnen zijn de grootste verrassing van 
het landschap langs het Léman-meer. Want overigens is 
die streek tamelijk boomloos; slechts hier en daar spreidt 

een eeuwenoude noteboom of een groep vrij uitgegroeide 
vruchtboomen schaduw over de weidevlakte. Maar in het 
langzaam van het meer naar de Jura toe opglooiende landschap 
heeft het afstroomende regenwater tal van smalle, 
diepe geulen gegroefd. Deze zijn geheel bewassen met 
struiken en boomen; een verkwikkende koelte stijgt er uit 
omhoog, terwijl een snelvlietend beekje, op den rotsigen 
bodem telkens watervallen vormend, schittert door het zware 
gebladerte heen. Wonderbare poëzie van een prozaland! 

Zulk een klein paradijs bergt ook het park van Coppet. 
0, als dat boschje in de diepte eens kon klappen! Het 
heeft inderdaad geklapt — althans een der gasten tot klappen 
bewogen. Op een heeten zomer-namiddag had deze 
zich neergevleid in het lange gras, dat hem voor alle voor 

verborg. Daar hoort hij stemmen! Die van een-bijgaanden 
man en van eene vrouw. Hij wil opstaan en zich verwij<
Ieren, doch heeft reeds te veel vernomen, dan dat hij zich 
-durft kenbaar maken aan de twistenden. Want het is geen 

1917 II. 32 

, 


480 EEN BEZOEK VAN COPPET. 

minnegekoos dat hij in het boschje hoort. Zoo luistert 
de gast onwillens het geheele gesprek af. Eigenlijk geen 
gesprek: een stroom verwijten van de zijde der vrouw, een 
zich aarzelend verontschuldigen van de zijde des mans. De 
toehoorder tegen wil en dank heeft niet aan Sainte-Beuve 
beider namen willen mededeelen, en deze dorst niet aan te 
dringen. Wie echter de tragedie kent, weet wie de acteurs 
waren: de schrijver van Adolphe, Benjamin Constant — de 
zwakke van wil, hoe sterk ook van hoofd -- en mevrouw de 
Staël, even sterk van wil als van hoofd, maar ... eene 
vrouw, en wel eene zéér hartstochtelijke. 

Van wie had zij deze hartstochtelijkheid geërfd? Van 
Jacques Necker, de afgemeten zelfvoldane staatsman-bankier, 
die nooit terugsloeg, hoezeer men hem ook prikkelde? Of 
van Suzanne Curchod, de harkerige, de ongenaakbaar prude ? 
Of is dit oordeel omtrent de ouders hoe gangbaar ook —• 
ten eenemale onjuist? Laten wij, alvorens te beslissen, beiden 
nader beschouwen, en worde daartoe — omdat het hier eene 
vrouw betreft begonnen met de moeder. 

DE MOEDER. 

I. 
Suzanne Curchod, 1) de latere mevrouw Necker, was een 
domineesdochter. De dochter van een plattelands-dominee 
met een heel klein inkomen, doch veel vrijen tijd. Dezen 
gebruikte de vader om zijne dochter te onderrichten in 
allerlei wetenschap en ook in velerlei kunsten. Want een 
zwitsersche dominee is veelal van goeden huize en zondert 
zich niet af van de wereld. 

In het land van Vaud, waartoe behoort het dorpje Grassier 
waar de vader stond --niet ver van Coppet gelegen 
droeg het protestantisme allang niet meer het harnas, dat was 
aan te gorden tijdens den strijd tegen het katholieke geloof. 
De predikant „voelde" zich, en beweerde af te stammen 

1) Gedoopt te Crassier 2 Juni 1737, gehuwd 1 Dec. 1764 te Parijs» 
overleden bij Lausanne 15 Mei 1794. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

481 

(stamde wellicht af) van het oud-adellijk geslacht der Curchodi, 
evenals zijne echtgenoote — uit Montélimar afkomstig -(
misschien) afstamde van het geslacht d'Albert de Nasse. 

Een wonder van geleerdheid — in Waadlandsche oogen — 
was de dochter! Op zestienjarigen leeftijd schreef zij latijnsche 
brieven, kende zelfs wat grieksch, sprak engelsch, loste wis 

vraagstukken op, had natuurkunde bestudeerd,-kundige 
speelde piano, iets viool, teekende en schilderde. Daarbij -erfdeel 
harer moeder — was zij héél mooi. Slank, met een 
bijzonder fraaie gelaatskleur, passende bij hare blonde haren 
en blauwe oogen. 

Aanbidders derhalve bij de vleet. In 't begin — toen zij 
nog op de afgelegen pastorie huisde gelijk van zelf 
spreekt, voornamelijk candidaten in de godgeleerdheid, die 
zich op vaders preekstoel kwamen oefenen, en wel — wat 
ook van zelf spreekt — bijzonder graag. Goede jongens, 
provinciaal onhandig, voldoend ingenomen met zich zelf 
om hunne huldebetuigingen aan de schoone predikantsdochter 
gedrukt te wenschen in het Journal helvétique. Zoo zijn 
bewaard gebleven: Une lehre sur l'amour, met de doorschijnende 
opdracht a Mlie C. U. R. (De aangebedene telde 
toen negentien zomers). 

Uit eene ontboezeming in proza: A Mjte Cur., sur un 
petit voyage à Genève (Nov. 1758) blijkt, dat de geneefsche 
jonge heeren een beetje opzagen tegen de geleerdheid der 
dorpsschoone, terwijl de geneefsche jongedames een beetje 
jaloersch waren van hare welgemaaktheid en geest. 

De bewonderende jongeling weet dan ook (om allen te 

verzoenen) aan Suzanne geen beteren raad te geven dan: 

faites vous arracher un oeil, et même deux, si le premier 
n'opère pas suffisartnment. En om zijne galanterie ten top 
te voeren, deelt hij mede dat het geneefsche gezelschap 
ook wèl iets goeds heeft gevonden in het mooie en begaafde 
meisje: La première chose qui se présente a mon esprit, 
c'est le manque de fortune. Vleiender kan men niet zijn! 

Gelukkig dat Suzanne's kring zich weldra uitbreidde. Zij 

ging veel bij familie logeeren te Lausanne, toenmaals nog 

wel geen groote stad (het telde hoogstens een tienduizend 

inwoners), maar toch reeds een klein-Parijs. 

Want naar dit luchtig op de hoogte gelegen plekje vluchtten 


482 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

des zomers de Engelschen, die den winter doorbrachten aan 
de Riviera. De reisgelegenheden toch waren toenmaals te 
gebrekkig dan dat zwakken en zieken den verren tocht 
naar huis konden wagen. Naast dezen periodieken vloed viel 
ook waar te nemen een voortdurende stroom van vreemdelingen. 
Lausanne was reeds toen de stad der dokters. Vooral 
stond in aanzien Tissot, zóó hoog zelfs, dat de Lausanner 
magistraat aan hen, die zich onder zijne behandeling stelden, 
het ietwat twijfelachtige voorrecht schonk in de kathedraal 
te worden bijgezet. Inderdaad verrassen den bezoeker van 
dit kerkgebouw eenige monumenten, welke zooal niet van 
de bekwaamheid van den aesculaap, althans getuigen hoe 
uitgezocht zijne clientèle was. 

Ook voor een geneeskrachtige bron had de stad gezorgd, 
en aangezien de omstreken (te oordeelen naar de sporen, 
welke . er van over zijn) verrukkelijk mooi waren, kon 
Lausanne dus in alle opzichten wedijveren met andere badplaatsen, 
o. a. met de toenmalige modebadplaats Spa. 

In één opzicht stond het zelfs ver boven hare mededingsters. 
Hier was geen scheidsmuur opgetrokken tusschen opgezetenen 
en ingezetenen. Dit was een gevolg van de eigenaardige 
toestanden in het land van Vaud. Waadland was een 
wingewest; de heeren van Bern voerden er het regiment. 
Wel met zachte hand, doch met uitsluiting van de ingeborenen 
uit ambten en waardigheden. Aristocratie en patriciaat moesten 
dus elders een goed heenkomen zoeken; en aangezien het 
land arm was, ging ook de lagere klasse veel in den vreemde. 
Het volk verhuurde zich als soldaat, edelman en patricier 
als officier (zoodoende zijn ook ten onzent vele zwitsersche 
geslachten inheemsch geworden, bijv. Constant de Rebecque, 
de Senarclens de Grancy, Monod de Froideville). De 
burgers gingen als koopman, als goeverneur, als bibliothecaris 
of secretaris van hooge personen de wijde wereld in. 
Kortom, heel Waadland zwermde uit; doch daar de liefde 
tot zijn land elkeen is aangeboren, keerden velen op later 
leeftijd terug. Dientengevolge heerschte te Lausanne een 
cosmopolitisme, dat het verkeer met vreemdelingen vergemakkelijkte. 
Begrijpelijk dan Qok dat --om enkelen te noemen -


meer ten genoege dan om andere redenen verblijf hielden:-er 
de russische vorst Galitzin, de spaansche graaf Olivarès, 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

prins Lodewijk van Wurtemberg, het prinsekind de abt van 
Bourbon — bij wie zich tot bont gezelschap voegden fransche 
letterkundigen, die de Bastille vreesden, zooals de abt Raynal 
en Sébastien Mercier. 

Deze vreemdelingen vormden een brug over de klove, 
welke niet enkel in figuurlijken zin, Lausanne in tweeën 
scheidt. 

Aan den eenen kant van het diepe ravijn, waardoor de 
Flon stroomt, heel in de hoogte : bij de kathedraal, lag de 
Universiteit en woonden de professoren; aan de overzijde, 
in de rue du Bourg (nu de voornaamste winkelstraat) huisde 
de aristocratie ; en elk deel achtte zich boven het andere 
verheven. 

Maar de buitenlanders, weinig voelende voor die stede 

pretenties, wisten gemakkelijk het jongere geslacht-lijke 
ook op vermaak . belust over te halen alle gevoeligheid 
op zijde te zetten, en zoo kon dan ook Lausanne voor 
Suzanne Curchod worden de uitmuntende leer- en oefenschool, 
welke haar in staat stelde later als mevrouw Necker 
in de Seinestad zich in enkele maanden tijds een Salon te 
vormen iets wat zelfs geboren Parisiennes, zooals mevrouw 
Geoffrin, eerst gelukte na jarenlangen arbeid 1). 

Onder de buitenlandsche jongelui met wie Suzanne kennis 
maakte te Lausanne, behoorde Edward Gibbon. Diens 
vader, engelsch landedelman, had hem naar Lausanne gestuurd 
opdat de katholiek geworden jongeling in die zuiver 
protestantsche atmosfeer spoediger zoude terugkeeren tot het 
ouderlijk geloof; hetgeen dan ook, en met weinig moeite 
geschiedde. De latere schrijver van de Decline and fall 
of the Roman empire evenouder van Suzanne had 
toenmaals nog niet de bollebooswangen, waartusschen het 
kleine neusje zóózeer schuil ging, dat eene blinde dame, zijn 

1) Uit de brieven van mevrouw Necker aan mevrouw de Brenles 
blijkt dat zij reeds een half jaar na haar huwelijk, op voldoend goeden 
voet staat met Suard, Marmontel, Arnaud, Thomas en Préville om hun 
te kunnen verzoeken het zeer gebrekkige treurspel te beoordeelen door 
deze zwitsersche dame vervaardigd. 


484 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

gelaat betastende, meende het slachtoffer te zijn van een 
ongepaste grap. Integendeel, zijn voorkomen was zeer gunstig, 
en het behoeft dus geenszins te bevreemden dat de geestige 
jongen op de geestige en mooie Suzanne een diepen indruk 
maakte; evenals hij van haar een diepen indruk ontving. Of het 
vooruitzicht echtgenoote te worden van een in zwitsersche 
oogen zeer rijken Brit de liefde aanwakkerde der arme 
domineesdochter ? Ik wil mejuffer Curchod niet tot eene 
heilige maken, maar .toch geloof ik dat meer een zucht naar 
avontuur, de lust in grooter land, in ruimer kring zich te 
bewegen, haar er toe brachten aan den engelschman de 
voorkeur te geven boven den inboorling. Zeker toch is dat 
Suzanne reeds het aanzoek van een vermogend landsman 
had afgewezen, zeer tegen den zin harer ouders. En even 
stellig is: dat zij smoorlijk verliefd was op Gibbon. Zelfs 
eene vijfjarige scheiding kon die liefde niet bekoelen, noch 
de lamlendige wijze waarop haar aanbidder zich gedroeg. 

Want Gibbon, teruggeroepen door zijn vader (1758) bericht 
haar kort na aankomst 1), dat deze niets van het huwelijk 
wil weten. Epousez votre étrangère duwde hem de laatdunkende 
Brit toe vous êtes indépendant. Mais souvenezvous, 
avant de le faire, que vous êfes fils et citoyen. En 
de laffe jongen laat hierop onmiddellijk volgen :. „Na twee 
uren in mijn kamer te hebben doorgebracht — ik zal niet 
trachten mijne gevoelens te beschrijven verliet ik deze 
om mijn vader mede te deelen, dat ik hem het geluk van 
mijn leven opofferde." In twee uren tijds was dus Gibbon's 
liefdevuurtje opgeteerd! 

Slechts enkele brieven wisselt daarna Gibbon met Suzanne. 
Eindelijk -- op weg naar Italië komt hij door Lausanne 
(1763). Mejuffer Curchod was toen niet meer daar; zij 

1) d'Haussonville, die in zijn Salon de madame Necker een merk 

afkeer blijkt te hebben van data, is ook niet gelukkig met-waardige 
de weinige, welke hij mededeelt. Zoo stelt hij bijv. dezen brief op het 
jaar 1762. De geneefsche hoogleeraar Ritter verbetert dit in 1758, 
wat ook het geheele voorval begrijpelijker maakt. Wat d'Haussonville 
mededeelt omtrent Suzanne's verblijf te Lausanne is in vele opzichten 
te wijzigen, blijkens het eerste hoofdstuk van het zeer breed opgezette 
proefschrift van dr. P. Kohler: Madame de Staël et la Suisse, reeds 
door mij aangekondigd in De Gids van Juni 1916. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

woonde te Genève in geheel andere omstandigheden dan 
waaronder de jongeling haar had gekend. 

Drie jaren geleden toch was haar vader gestorven; enkele 
maanden vóór Gibbon's overkomst, hare moeder. Met deze 
had Suzanne, toen de pastorie te Crassier moest worden 
ontruimd, zich te Genève gevestigd. Want slechts eene lijfrente 
van enkele honderde franken bleef beiden over, en 
hoe eenvoudig men toenmaals ook leefde in zuid-zwitserland 
1), dat beteekende bittere armoede, waarbij kwam dat 
de oude vrouw --zeer lijdend hulp en verpleging noodig 
had. Suzanne, vastberaden als altijd, besloot hare kundig 

aan te wenden tot vermeerdering van het schrale-heden 
inkomen. De zwitsersche zeden maakten haar dit gemakkelijker 
zelfs edellieden schaamden zich niet goeverneur 
te worden maar toch, het verschil tusschen nu en vroeger 
was te groot. Het eenmaal te Lausanne zoo gevierde 
meisje, dáár zelfs presidente van de Académie des Eaux, 

een letterkundig gezelschap dat hare bijeenkomsten hield 
in de bekoorlijke vallei der Flon nu huisonderwijzeres! 
Niet slechts leed haar trots, maar ook hare gezondheid, 
en door weeromstuit haar humeur. Voegt men daarbij de 
onzekerheid waarin zij verkeerde omtrent Gibbon's gevoelens, 
en begrijpelijk is dat de dochter niet kon zijn voor 
de moeder die troost en steun, welke deze recht had te 
vorderen. Later heeft Suzanne met de haar eigen hartstochtelijkheid, 
zich die verwaarloozing ten hevigste verweten ; 
en de beroemde geneefsche geneesheer Tronchin 2), eens 
door Necker in consult geroepen, verklaarde zelfs dat 

1) Graaf Golowkin, die de brieven van mevrouw Necker aan mevrouw 
de Brenles uitgaf, wijst er bijv. op dat de Lausanner aristocratische 
dames op het einde der 18e eeuw nog zelf de wasch doen. Hij vindt 
dit iets heel bijzonders. Doch zelf herinner ik mij hoe nog in het derde 
kwartaal der 19e eeuw Amsterdamsche millionnairsvrouwen zich voor 
zulk een bezigheid niet schaamden. 

2) Tronchin, bijgenaamd de Hollander, omdat hij onder Boerhave 
gewerkt, te Amsterdam gepraktiseerd had, en gehuwd was met eene 
afstammelinge van den raadpensionaris de Witt. Later werd hij de 
parijsche modedoktor. Hij was de eerste die 's winters de vensters van 
het paleis te Versailles liet openzetten (de reten werden zelfs zorgvuldig 
dichtgeplakt!) Ook dwong hij de Parisiennes tot wandelen en korte 
rokken dragen. 


486 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

zijn inziens de slechte gezondheid van mevrouw Necker 
dagteekende van het sterven harer moeder, en de daarmede 
verbandhoudende gewetenswroeging.

Zoo tusschen liefde en leed geslingerd, deed Suzanne een 
stap, welke enkel hare hartstochtelijkheid verklaren kan. 
Nauwelijks hoort zij dat Gibbon in Lausanne is gekomen, 
of zij schrijft dezen een brief waarin zij letterlijk zichzelve 
aanbiedt. Je rougis de la démarche que je ƒais, je voudrais 
vous le cacher, je voudrais me la cacher a moi-même. 
Est-il possible, grand Dieu! qu'un coeur innocent s'avilisse 
a ce point? Quelle humiliation!.. . " 

Is deze heftige gemoedsuiting eenigszins aan Rousseau's 
invloed te wijten? Zeker is dat de schrijfster Rousseau 
zeer hoog schatte, zelfs door bemiddeling van een weder 

vriend de predikant Moltou -- de hulp inriep-zijdschen 
van den allerminst voor huwelijksmakelaar in de wieg gelegden 
geneefschen filosoof. 

Eerst na drie weken antwoordt Gibbon; veilig blijvend 
te Lausanne. Koeltjes luidt zijn wedervraag: Faudrait-il 
toujours que vous m'offrez un bonheur auquel la raison 
m'oblige de renoncer ? Eindelijk --ongezocht vindt 
eene ontmoeting plaats te Ferney, bij Voltaire, op een feest. 
Zóó ijzig koud is daar Gibbon, dat Suzanne de oogen opengaan. 
Den volgenden dag breekt zij met hem in een schrijven, 
even waardig als het vorige onvrouwelijk was. 

Deze liefde-les is voor Suzanne Curchod afdoende geweest. 
Sedert heeft zij ook op dit gebied haren hartstocht in 
toom weten te houden. 

Niet enkel dus als ,voorkamer van haar parijschen salon 
is Lausanne dienstig geweest; dáár werd èn haar trots 
gebroken èn zij het ook onder zuchten en tranen die 
zelf beheersching verkregen, welke haar later als mevrouw 
Necker zóó onderscheidde en in staat stelde haren echtgenoot 
in zijn zwaren strijd krachtig te steunen. 

III. 
Zóó goed wist Suzanne zich te bedwingen, dat zelfs niet 
een ander, geduldig wachtend aanbidder voordeel kon trek



EEN BEZOEK AAN COPPET. 

ken uit hare teleurstelling. Een eerzaam notaris te Yverdon 
had nl. haar hand en huis aangeboden ; en nu moge zijne 
woning geen paleis zijn geweest, men zoude verwachten dat 
mejuffer Curchod (die gelijk zij later neide toenmaals 
een inkomen van 800 frank een onbereikbaar ideaal vond) 
allicht blijde ware zulk een onderdak te vinden. Maar .. . 
Yverdon was een te klein stadje dan dat de jonge dame, door 
Lausanne en Genève verwend, besluiten kon zich daar vast 
te metselen. Zij stelde dus als voorwaarde tot haar jawoord, 
dat zij slechts een derde deel van het jaar in de echtelijke 
woning behoefde te vertoeven; den overigen tijd wenschte 
zij door te brengen bij hare geneefsche vrienden. 

De Yverdonsche notaris, niet tevreden met dat derde deel 
huwelijksgeluk, tracht de geneefsche vacantie tot twee maanden 
te doen inkrimpen; doch voordat de eindbeslissing viel, 
waren Suzanne's plannen andere geworden. Te C enève 
maakte zij nl. bij wederzijdsche vrienden kennis met de

,

jeugdige douairière de Vermenoux uit Parijs, tijdelijk aldaar 
teneinde Tronchin te raadplegen. Veel hoorde zij door deze 
van de wonderen der wereldstad en van het succes der 
daar wonende zwitsers. Want mevrouw de Vermenoux was 
door huwelijk verwant aan den bankier Thélusson, een 
zwitser, die met zijn landgenoot Jacques Necker, te Parijs 
een huis had gesticht van den eersten rang. Toen dan ook 
de fransche dame mejuffrouw Curchod voorstelde met haar 
mede te gaan naar de hoofdstad, greep deze met beide handen 
toe. Suzanne had er al over gedacht zich naar Engeland 
of naar Duitschland te begeven als gouvernante, maar 
zeker zouden te Parijs hare kundigheden meer op prijs 
gesteld worden! Wel waren de voorwaarden ietwat bezwarend 
: de douairière, niet rijk, kon haar alleen kost en inwoning 
geven, en uit hare vierhonderd franken inkomen 
moest dus mejuffer Curchod hare japonnen en verdere uitgaven 
bestrijden. En dat te Parijs ! ! 

Kundigheden mochten eene goede aanbeveling zijn in de 
groote stad, het parijsche leven eischte nog meer parijsche 
manieren. En de zwitsersche domineesdochter kon, helaas, niet 
hoofsch genoeg buigen. Bonstetten was er bij tegenwoordig hoe 
het weeuwtje Suzanne te Genève dresseert; dwingt opnieuw 
de kamer binnen te komen om hare reverentie te herhalen. 


488 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Want zóó kon mevrouw de Vermenoux geen eer in leggen 
met haar provinciaaltje! 

Lach niet: buigen was toenmaals een zaak van groot 
gewicht. Verhaalt niet mevrouw d' O berkirch hoe de latere 
echtgenoote van den russischen keizer Paul I zich thuis 
oefende in het buigen voor een rij ledige stoelen: pour 
s'apprendre a être gracieuse, tout en ne rendant que ce 
qu'elle devait? Wat tevens een onwillekeurige persiflage 
is der hoogwaardigheidbekleeders, die zóó volkomen te 
vervangen waren door hunne zetels. 

De les heeft Suzanne weinig geholpen ; men heeft haar te 
Parijs steeds stijf en ongracieuse gevonden, en zij schijnt zich 
daarvan bewust te zijn geweest. Anders toch hadde zij niet 
in haar dagboek zoovele aanteekeningen gemaakt omtrent 
het buigen, binnentreden en nederzetten. Ziehier het recept 
dat de beroemde dansmeester Vestris haar geeft: Quand on 
vent s'asseoir, il faut toucher sa chaise par derrière avec 
un de ses pieds. Is dit nog juist, dames ? 

Na Suzanne zoo goed mogelijk gedresseerd te hebben, waagt 
mevrouw de Vermenoux het haar nieuwe vriendin Parijs 
binnen te leiden. Hoe viel de zwitsersche uit de wolken! 
Het onervaren meisje had zich voorgespiegeld de wereld 

letterkundige gaven evenzeer te verbazen als-stad met hare 
indertijd Lausanne! Maar weldra erkende zij in haar dagboek 
: Les vers luisants sont l'image des femmes. Tant 
qu'elles restent dans l'obscurité, on est frappé de leur éclat; 
dés qu'elles veulent paraitre au grand jour, on les méprise 
et l'on ne voit que leurs défauts. 

Dat zinnetje moge een oogenblik van mismoedigheid 
in de pen hebben gegeven, Suzanne was te veerkrachtig 
om bij de pakken te gaan neerzitten, en haar scherp oordeel 
bracht haar tot een kloek besluit: diep in de aarde te 
begraven haar klein wetenschappelijk en letterkundig kapitaal, 
en zich voortaan te bepalen tot de rol waartoe zij van 
nature was aangewezen en welke zij zelf zoo uitmuntend 
beschreef met deze woorden: les femmes remplissent les 
intervalles de la conversation et de la vie comme ces 
duvets qu'on introduit dans les caisses de porcelaine; on 
les compte pour tien, et tout se brise sans elles. 

Parijs was toenmaals de stad der conversatie, en zoo 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Suzanne niet begaafd genoeg was om het gesprek gaande 
te maken, zij had al de talenten vereischt om het gesprek 
gaande te houden; als volmaakte toehoorderes schitterde 
zij door anderen te doen schitteren. 

Poovere eerzucht zal men zeggen: den salon te beschouwen 
als levensdoel! Doch machtig is het woord; en de fransche 
taal zoude niet geworden zijn tot de omgangstaal der wereld; 
niet zulk een invloed zoude zijn uitgegaan van Parijs, ware 
niet dat instrument der gedachten door het staag slijpen -en 
polijsten in den gezelschapskring zóó scherp en zóó blinkend 
geworden. La conversation est la parure des idées, 
teekent mevrouw Necker aan; en later zal de dochter dit 

denkbeeld uitwerken in haar boek over Duitschland, waarin 
zij de schrijfwijze van beide volkeren tegenover elkander 
stelt. Aan de gewoonte der fransche schrijvers — merkt 
mevrouw de Staël op om eerst alle onderwerpen te behandelen 
in den gezelschapskring, steeds zich dien kring 
voor oogen te houden, hebben hunne werken te danken 
het heldere, dat ze voor een ieder begrijpelijk maakt, óók 
hunne bevallige gedrongenheid, en niet minder het blijven 
binnen de perken van het betamelijke, waardoor uitspattingen 
der verbeelding worden voorkomen, zonder aan de 

natuurlijkheid te kort te doen. (In het hoofdstuk de l'esprit 
de la conversation). 

Den vorm niet minder te achten dan den inhoud, is inderdaad 
fransch; doch dat er gevaar schuilt in het te zeer 
hechten aan den vorm, en dat te licht het schitteren van den 
tooi belet de wanstaltigheid op te merken van wie ze draagt, 
ook dit ontging niet den scherpen blik der zwitsersche, 
getuige deze ietwat schampere aanteekening: On est plus 
vertueux en Suisse qu'd Paris, mais c'est d Paris seul 
qu'on parle bien de la vertu. 

Doch lang voordat Suzanne Cuchod tot dit inzicht kon 
komen, was hare stelling in de parijsche maatschappij eene 
geheel andere geworden. , Het huwelijk met den bankier 
Jacques Necker maakte de arme gezelschapsdame tot eene 
vrouwe van aanzien. 

Het was vlug in zijn werk gegaan. Einde Juni 176 1 
leerde Suzanne den aanstaanden echtgenoot kennen; den 
len December daarop volgende werd zij zijne vrouw. Wie 


490 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

het meest verwonderd was ? Mevrouw de Vermenoux. Nog 
kort geleden had Necker deze zijn hart aangeboden. Doch 
de schoone weduwe had hem koeltjes ontvangen ; vermoedelijk 
zag zij in Necker nog te zeer den vroegeren klerk 
van Vernet, en met wijlen haren echtgenoot zal zij zich ongetwijfeld 
dikwijls vroolijk gemaakt hebben over den naïeven, ietwat 
schuchteren provinciaal. Doch wat een nuffige Parisienne 
hinderde in Necker 1), viel natuurlijk de Waadlandsche 
domine's dochter niet op. Suzanne zag alleen zijne goede 
eigenschappen; en wel verre dat het huwelijk ontnuchterde, 
klom hare bewondering gestadig. Hetzelfde was bij den 
echtgenoot het geval, en deze verbintenis is dan ook een 
der gelukkigste geweest, welke men zich kan voorstellen. 

Heeft Necker's fortuin Suzanne's jawoord bespoedigd ? Als 
jong meisje heeft zij zich eens uitgelaten, dat alleen een rijk 
man van hare gading was. Doch aan zulke praatjes is 
weinig te hechten, en een bewijs van het tegendeel meen ik 
te kunnen leveren. Eén dag vóór haar huwelijk meldt zij 
aan eene vriendin te Lausanne deze gebeurtenis (en tevens 
hare verloving; wel een bewijs dat het vlug was gegaan!) 
Met hare flinke, duidelijke hand schetst zij tevens haar toekomstig 
leven, want schrijft zij Necker is rijk! Hij 
heeft wel 25 duizend livres inkomen ! 

Ware Suzanne inderdaad geldzuchtig geweest, zij zoude 
zich beter rekenschap hebben gegeven van het fortuin dat 
haar wachtte, en niet zoo'n laag cijfer hebben gepend. 
Want denkelijk zal Necker haar in vertrouwen hebben 
medegedeeld 250 duizend livres inkomen te bezitten; op 
minder althans durf ik hem niet schatten 2). Maar voor het 

1) Dit is niet de reden, welke gewoonlijk gegeven wordt voor de 
aarzeling van mevrouw de Vermenoux, doch het komt mij hoogst 
onwaarschijnlijk voor dat Germaine Larrivée (aldus was hare meisjesnaam) 
alleen zoude geaarzeld hebben Necker het jawoord te geven, 
ten einde niet den weinig beteekenenden adellijken naam, door het 
eerste huwelijk verkregen, weder met een burgerlijken te verwisselen. 
Zij had geen fortuin, en het huwelijk met den rijken bankier ware voor 
de schoonzuster van een Thélusson geenszins eene mésalliance geweest 

2) Het origineel van den brief aan mevrouw de Brenles bevindt zich in 
de kantonale bibliotheek te Lausanne. Aan eene verschrijving is niet te 
denken; de brief is zéér netjes geschreven. Dat Necker's inkomen toenmaals 
onmogelijk zoo gering kan geweest zijn, volgt ook uit den.brief van Gibbon 
uit het volgende jaar, eveneens in de verzameling Golowkin opgenomen. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 491 

arme kind was 25 en 250 even veel! Later heeft Suzanne 
dan ook geschreven: On ne peut s'habituer a une grande 
fortune que par la libéralité. En niet enkel heeft zij dezen 
leefregel op papier gezet, doch er ook naar gehandeld. 

IV. 
Laat ik u even voorstellen Jacques Necker. Slechts kort 
zal ik daarmede den gang van het verhaal ophouden, want 
later zal er gelegenheid te over zijn hem nader te leeren 
kennen. Doch althans zijn uiterlijk worde beschreven. Dit 
is echter moeilijker dan men denkt; want dat uiterlijk 
maakte op de verschillende beschouwers een zeer verschillenden 
indruk. 

De hertog de Lévis roept verbaasd uit: Nooit ,zag ik 
iemand, die op Necker geleek! 't Is waar: nog meer dan 
door Necker's gelaat werd de hoveling getroffen door Necker's 
pruikje — volgens hem OOk een unicum. Mevrouw 
d'Oberkirch, die als royaliste Necker verfoeide en indertijd 
te Straatsburg, bij den kardinaal de Rohan, Cagliostro had 
leeren kennen, vindt dat de bankier als twee droppels 
water gelijkt op den goochelaar; slechts mist hij diens 
genialen blik. 

Suzanne Curchod is het in één opzicht eens met den 
hertog. Monsieur Necker — schrijft zij na quit original 
en tout. Les traits ne ressemblent à ceux de personne; 
la forme de son visage est extraordinaire. Later merk 
wel op: na drie en twintigjarige echtverbintenis dikt 
zij dit nog wat aan: Il a dans le regard je ne sais quoi 
de fin et de céleste, que les peintres n'ont jamais su exprimer 
que dans les figures des anges. Dat van die eeuwige 
jeugd der hemelbewoners het voorwerp harer bewondering 
althans de kinderlijke naïveteit bezat, bewijst het feit dat 
Necker na den dood zijner vrouw, deze lofuiting ongedempt 
heeft opgenomen in zijne bloemlezing uit hare aanteekeningen ! ! 

Doch het meest is m. i. te hechten aan het oordeel van 
noble Philibert Cramer, door het magnifique petit conseil 
van Genève gestuurd naar Parijs om hun envoyé een beentje 
te lichten onder het voorwendsel dat zijne gezondheid blijkbaar 
te wenschen overliet. Want Necker, die Genève te 


492 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Parijs vertegenwoordigde, viel naar het oordeel zijner lastgevers, 
den eersten minister de Choiseul niet voldoende 
lastig met de belangetjes der duodecimo republiek. Necker 
stond echter op dat oogenblik te hoog in gunst bij het 
fransche hof dan dat een zwitser hem uit den zadel kon 
lichten. (Que de remerciéments ne vous dofs je point schreef 
hem zoo even de fransche minister, wien hij ruim een 
millioen franken had voorgeschoten ! ) 

En het pleit voor Necker's handigheid dat noble Philibert 
niet enkel huiswaarts keert zonder tot den franschen minister 
te kunnen doordringen, maar hierdoor zelfs niet uit zijn 
humeur wordt gebracht. Het eenige wat Cramer aan zijne 
lastgevers verzoekt, is: de sauver le ridicule. Au reste schrijft 
hij -- M. Necker se porte à merveille; il est gros, 
gras et gai; et si nous avions en son portrait en conseil, 
jamais je ne serai parti. 

Opgeruimd en vol vuur was dus althans in de eerste 
jaren van zijn huwelijk de echtgenoot van de mooie 
Suzanne. Doch bezichtigen wij ten slotte Necker's prof el. 
Want kan een gelaat van voren gezien soms een 
masker zijn, weet menigeen zijne trekken een aangenamer 
uitdrukking te geven dan bij den zieletoestand past, het profiel 
daarentegen heeft men niet in zijne macht. Il est impossible 
--schrijft mevrouw Necker --de faire aucune 
impression avec le profil; les changements qu'on voudrait 
y faire, ne seraient que des grimaces. 

Necker, in profiel geteekend, staat tegenover het titelblad 
van het eerste deeltje der verzameling pamfletten, voor en 
tegen hem, welke in 1782 te Utrecht werd gedrukt. Het 
voorhoofd wijkt eenigszins naar achteren; de wenkbrauw is 
hoog opgetrokken, als die van een idealist. Rustig staart 
het oog in de verte; de neus is spits, fijn ; de mond gesloten. 
De geheele indruk is meer die van een zoeker — un penseur 
kenschetst hem zijne vrouw --dan die van een man 
van de daad. En toch: die samengeknepen lippen !... Heeft 
Necker dan ook niet, door snel en vastberaden te handelen, 
in weinige jaren zijne millioenen verdiend? Is dan niet zijn 
staatkundig leven eene voortdurende worsteling; niet opgedrongen, 
doch welbewust aanvaard? Heeft dan niet die man 
altijd door de machthebbers van het oogenblik bestreden? 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Nog ambteloos, tergt hij philosofen en economisten, de 
toongevers van toenmaals; als minister haalt hij zich de 
woede op den hals van het hof en van de royalisten; straks 

als het volk koning wordt verzet hij zich tegen de 
volkstirannie; eindelijk als volk en koning beiden zijn ten 
ondergegaan, bestrijdt hij den nieuwen heerscher: Napoleon! 
Kracht kan men dus waarlijk Necker niet ontzeggen, en 
toch — het profiel verraadt zulks: niet innerlijke drang heeft 
hem tot die daden gevoerd. Wèl was hij zich bewust welken 
weg was in te slaan, doch Necker zoude aan den aanvang 
zijn blijven staan, indien niet een ander hem tot voortgaan 
had gedwongen. Want iets ontbrak aan zijn profiel, en ook 
aan zijn karakter; en Necker was zich hiervan bewust, heeft 
zulks later zijne dochter onomwonden bekend: Il m'a toujours 
manqué de désirer fortement ou l'argent, ou le crédit, 
ou la puissance; car si j'avais été passionné pour un de 
ces buts, les moyens de l'atteindre se seraient facilement 
présentés a moi. Aan dezen man ontbrak dus: hartstocht. 
Dien heeft Suzanne hem ingeblazen! Want overigens zijn 
spiegelbeeld --- was zij in dezen Necker's complement. 

Zulks verklaart dan ook dat hunne liefde zoo onveranderlijk 
en groot bleef. Tegenstellingen veroorzaken in 
het huwelijk slechts wrijving, matten af, maken minderwaardig. 
Maar hier werd dankbaarheid wederzijds voortdurend 
gevoed; bij Necker — omdat zijne vrouw hem gaf 
wat hij voelde noodig te hebben, bij Suzanne omdat zij 
in hem haren hartstocht kon uitstorten, dien hartstocht dus 
actief kon maken. Want een man is dankbaar voor wat 
hij ontvangt; eene vrouw voor hetgeen zij geeft. y 

Immers de vrouw is niet enkel ce duvet qu'on introduit 
dans les caisses de porcelaine ; naast hare lijdelijke taak 
eischt zij eene meer werkzame. Aan te vuren tot daden, 
welke zij — bewust van hare mindere kracht --niet zelf 
kan volvoeren ; na terugkeer uit den strijd den met wonden 
overdekte te verplegen en op te beuren, ziedaar wat zij 
voelt hare roeping te zijn. En Suzanne was voor deze. 
dubbele taak ten volle berekend. Necker heeft dan ook geen 
gelegenheid laten voorbijgaan zelfs in het openbaar zijn dankbaarheid 
te betuigen voor den steun, welken zijn vrouw hem 
gaf. Sommigen hebben er hem natuurlijk om uitgelachen„ 


494 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

:anderen, met fijner gevoel begaafd, hebben zulks in hem 
hoogelijk gewaardeerd. 1) 

Doch geenszins kan bevreemden, dat hetgeen Suzanne 
gelukte bij haren man, haar ten eenenmale mislukte bij de 
,dochter. Deze, even begaafd als haar vader, maar ook even 
hartstochtelijk als de moeder, had geen prikkel noodig, dulde 
geen leiding. En zoo zullen wij Germaine weldra zien ontsnappen 
aan Suzanne -- reeds op dertienjarigen leeftijd! 
Eindelijk zal zelfs een volkomen breuk ontstaan tusschen 
beiden, niet eens schijnbaar geheeld op het sterf bed. 

Wanneer echter mevrouw de Staël -- die ten slotte erkent 
zeer op hare moeder te gelijken later in dezelfde omstan-
digheden verkeert, zal zij geheel als deze handelen. Maar 
Benjamin Constant is geen Jacques Necker, en slechts teleur

-

stelling wordt Germaine's deel. 

V. 
Doch wij moeten terugkeeren tot de eerste huwelijksjaren van 
:Suzanne Curchod. Zonnige jaren inderdaad! De zwitsersche 
kolonie te Parijs, aan welker hoofd Necker's fortuin haar 
plaatste, was geen gesloten wereldje. Zij bestond uit handels-en 
geldmannen. En. . . honing trekt vliegen aan. In de eerste plaats 
zwermden er op af de letterkundigen. Bij die goed onder 
vreemdelingen vonden zij een dankbaarder gehoor dan-legde 
bij den luchtigen landgenoot, en die dankbaarheid kon zich 
op klinkende wijze uiten. Letterkundigen moesten toenmaals 
nog uit bedelen gaan; doch de tijden waren voorbij waarin 
de grooten des rijks in hun onderhoud voorzagen. Deze 
liepen zelf te bedelen om croupes, d.w.z. winstaandeelen in 
-íe opbrengst der pachten. Want de 18e eeuw was in Frank. 
rijk minder de eeuw der vrouw, dan die der fermiers-gene.
raux. De pachters der belastingen en hunne geldschieters: 
de bankiers, waren de eigenlijke Maecaenassen. Niet aan zijne 
pen had Voltaire het te danken, dat hij zich een graventitel 
kon koopen en voor den grooten spotter iets om zich te 
verkneukelen -- het daaraan verbonden recht om den pastoor 

1) Galiani in een brief aan Grimm; I1 y a des traits d'éloquence noble, 

•qui m'ont attendri jusqu'au larmes, tels que l'éloge de madame Necker 
,(door haren echtgenoot in diens verslag omtrent de geldmiddelen, 1781). 

EEN BEZOEK AAN COPPET. 

zijner heerlijkheid voor te dragen aan den bisschop ! Een 
aandeel in de profijten van militaire leveringen, hem indertijd 
geschonken, was de grondslag van Voltaire's fortuin. Even 
zoo ging het Beaumarchais, die ten slotte — waarlijk niet 
uit de opbrengst zijner comedies! zich bij de Bastille een 
paleis kon bouwen, welker tuinen de heele wereld ging 
bewonderen. Mag het dan bevreemden dat de strenge zedemeester 
Rousseau, om zijne schoonmoeder uit den brand te 
helpen, bedelde om een épingle ? Indien slechts zijne beschermster, 
mevrouw d'Epinay, zeker jongmensch een baantje 
kon bezorgen bij de belastingen, dan zoude de begunstigde 
aan Thérése's moeder een jaarlijksch speldegeld uitkeeren! 

Schrijvers verlangen echter meer dan stoffelijken steun; 
zij willen ook hun geesteskinderen een eervolle loopbaan 
verzekeren. Hoe echter boeken te verkoopen in een eeuw, 
waarin noch tijdschriften, noch dagbladen den leesgrage tot 
gids strekten ? De eenig mogelijke reclame was die der salons; 
daar waren de werken bekend te "maken en te slijten. En de 
dames bleken uitmuntende colporteuses te zijn. Boeken aan 
den man brengen was toenmaals een niet minder geliefde sport, 
dan heden ten dage de afzet van weldadigheidsbloempjes. 

Alle reden bestond er dus voor letterkundigen om zich 
voortdurend te bewegen in de vertrekken der financiers; en 
zoo deze daarenboven ten eten gaven (reeds Molière waardeerde 
't meest Amphytrions bij wie men middagmaalde!) 
dan konden hunne echtgenooten zeker zijn op de receptiedagen 
zich omzwermd te zien door even geestige als hongerige 
bewonderaars. 

Necker nu voerde een grooten staat, was goedgeefsch, en 
noodigde ten eten. Wel liet, volgens Grimm, zijn kok te 
wenschen over, doch dat luchtig daarheen geworpen zinnetje 
moet men niet zoo haarfijn uitpluizen. Geestige menschen 
zijn altijd gevaarlijk voor hunne vrienden; aan een bon-mot 
offeren zij alles op, en reeds Brantome waarschuwt tegen 
hunne hebbelijkheid: trouvant an bon brocard dans leur 
Bouche, it faut qu'ils le crachent, sans épargner ny parens, 
.ny amis, ny grands. De parijsche geldmannen toch van die 
dagen waren beroemd wegens hunne fijne diners, en Necker 
was te handig bankier, dan dat hij dezen eersten weelde-plicht 
van den zakenman hadde verwaarloosd. 

1917 II. 33 


496 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Een bont troepje was het dat de salons van mevrouw Necker 
vulde ! De stemmige geneefsche vrienden van Suzanne verontrustten 
zich over dat allegaartje; want al waren er mannen. 
van naam onder, vele académiciens, hoe kon een zoo geloovige 
vrouw vrijdenkers bij zich toelaten! „Wat wilt gij antwoordde 
de dame ce sont mes amis malheureux ! En. 
dat dit geen lichtzinnig gezegde was, maar dat zij deze verdwaalden 
op het rechte pad trachtte te brengen, bewijzen. 
vele harer brieven. 

Doch intusschen genoot zij van hun geestig en leerrijk 
onderhoud. Kon Necker later van haar getuigen: eile avait 
conservé tine innocence de coeur qui, prolongeant sa jeunesse 
morale, répandait beaucoup de graces sur sa personne, 
niet enkel zedelijk, doch ook intellectueel bleef Suzanne 
steeds jeugdig ontvankelijk voor nieuwe denkbeelden. Parijs, 
was haar tot hoogeschool. Aan mevrouw de Brenles schrijft 
zij: Depuis le jour de mon arrivée d Paris, je n'ai pas 
vécu tin instant sur le fonds d'idées que j'avais acquises, 
j'en excepte la partie des moeurs; j'ai été obligé de refaire 
mon esprit tout a neuf pour les caractères, pour les cir-,
, 
constances et pour la conversation (1775). En zij voelde zich 

wat hare gevatheid bewijst heel klein en dom: détonnant 
sans cesse et intimidée par mes bévues et par mon 
ignorance. (brief van 31 Aug. 1771). 

Zooals behoort, maakt Suzanne aanteekeningen bij dat 
collegeloopen. Slechts ten deele, en niet op de meest gelukkige 
wijze — wat Necker zelf erkent — heeft haar echtgenoot 
die cahiers na haar overlijden uitgegeven. Doch 
toenmaals was het nog niet gewoonte zijne intiemste gedachten 
open en bloot te leggen voor het publiek in . de toonkasten 
der boekverkoopers, en zoo is het verklaarbaar dat die vijf 
deelen Mélanges (1798) en Nouveaux mélanges (1801) eenigzins 
de hedendaagsche nieuwsgierigheid teleurstellen. 

Zonder zoo ver te gaan als de uitgever, die deze aanteekeningen 
in vele opzichten stelt boven de Maximes van 
la Rochefoucauld (doch man èn vrouw èn dochter waren 
berucht wegens het zich onderling prijzen!) is toch dat 
mengelwerk zéér het doorbladeren waard; de Goncourts 
hebben er dan ook veel uit geput voor hunne beschrijving 
van het leven der vrouw in de 18e eeuw. Rangschikkende,. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

zoude men er uit kunnen samenstellen eene voortreffelijke 
handleiding voor gastvrouwen, tevens veel vermeerderde uitgave 
van het hoofdstuk de la société et de la conversation 
in la Bruyère's karakterschetsen. OOk eene verbeterde 
uitgave; want wel beschouwd is het schrijven van zulk eene 
handleiding niet mannen- maar vrouwenwerk. 

VI. 
Doch men zoude zich zeer vergissen door te meenen dat 
het 18e eeuwsche leven enkel was een leven van vroolijken 
Frans. Er werd in datzelfde Parijs hard gewerkt. Heette 
bijv. Diderot niet onder de vrienden chaise de paille, omdat 
hij den heelen dag te pennen zat op zoo'n keukenmeubel ? 
Liet Voltaire tijdens zijn laatste verblijf te Parijs, te midden 
van zijn feestroes, en reeds stervend, niet nog uit Ferney zich 
nazenden eenige taalkundige werken ten einde deze te raadplegen 
bij zijn nooit gestaakten arbeid ? Onze tijd vergete 
trouwens nimmer dat in die achttiende eeuw de grondslagen 
werden gelegd van de hedendaagsche wetenschap. 

De Mélanges van mevrouw Necker dragen dan ook vele 
sporen van die vlijt en studie. Zij bevatten bijv. verrassende 
gegevens omtrent de wijze van werken van mannen als 
Diderot en Buffon. Vooral laatstgenoemde vervult Suzanne's 
gedachten. 0, in alle eer en deugd! Meer letterkundig dan 
wetenschappelijk aangelegd zoo is later ook hare dochter 
— laten haar tamelijk onverschillig Buffon's dierkundige 
studiën en zijne tegenwoordig wederom meer de aandacht 
trekkende onderzoekingen op geologisch gebied. Maar wèl 
waardeert zij het fijne taalgevoel. Hoe onvermoeid worstelt 
Buffon met het woord! De schijnbaar ongenaakbare grijsaard 
laat de jonge vrouw gaarne toe in zijne geestelijke 
werkplaats. Daar ziet zij hoe zijn pen voortdurend aarzelt; 
hoe hij, die schreef: le style est l'homme même, telkens 
doorschrapt, verscheurt, opnieuw begint; ieder woord proeft 
en telkens op nieuw weegt. 

Omgekeerd heeft ook Buffon een hoogen dunk van het 
taalgevoel zijner vriendin; raadpleegt haar zelfs omtrent het 
opschrift, te stellen onder het standbeeld dat zijne bewonderaars 
hem oprichten. Natuurlijk een latijnsch opschrift; 


498 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

en m evrouw Necker is zóó goed beslagen in die taal, dat 
hare verbeteringen worden aangenomen. Beschuldig haar 
nu niet een blauwkous te zijn! Latijn is de omgangstaal 
met het verleden; niet minder noodzakelijk derhalve dan het 
fransch, die omgangstaal par excellence met de levenden. 

Toch bepaalde de gedachtenwisseling met Buffon zich niet 
enkel tot onderwerpen van taalkundigen aard. Mevrouw 
Necker was een zwitsersche protestantsche, en deze is 
meer dan andere geneigd tot proselytisme. Zie hier een 
antwoord van Buffon onder hare papieren gevonden, dat 
bewijst hoezeer ook het geestelijk welzijn van den vereerden 
vrijdenker haar ter harte ging: „Ik verzeker u" schrijft 
de grijsaard „dat ik mij zelf hooger zoude schatten, indien 
ik kon denken zooals gij en de heer Necker; doch het 
kenmerk der Religie is: dat ieder vasthoudt aan de zijne, 
gelijk dan ook 's menschen grootste geluk zetelt in de overtuiging 
dat zijn eigen Religie de beste is". 

Nog op het laatst, met bevende hand (want in afwijking 
van zijne gewoonte om te dikteeren, zijn de brieven aan 
mevrouw Necker eigenhandig) antwoordt Buffon op haar 
pleidooi voor het voortbestaan na den dood: „Gij zijt geheel 
geest en ziel.; hoe zwakker uw lichaam wordt, hoe krachtiger 
uw geest. Bij u zijn beiden zéér onderscheiden; bij 
mij daarentegen vormen zij een geheel. Ik voel hoe mijn 
hoofd tegelijkertijd verzwakt met mijn lichaam; ziedaar de 
grondoorzaak van ons verschil in meening. Slechts de teederheid 
des harten schijnt mij toe eerder grooter te worden 
dan kleiner". 

En het is niet een der geringste triomfen geweest zijner 
jonge vriendin, dat zij die in Buffon's doodstrijd niet van 
zijne zijde week -- hem er toe wist te brengen de genademiddelen 
zijner kerk aan te nemen. 

De zwitsersche austérité van mevrouw Necker en van 
haren man -- is het echtpaar te Parijs geenszins tot hinderpaal 
geweest; heeft integendeel hen sociaal voortgeholpen. 
Want in het algemeen genoten de toenmalige geldmannen 
geen goeden roep; men ging wèl bij hen eten, doch gelijk 
mevrouw Vigée—Lebrun zulk uitdrukte: men digereerde 
ze niet. De Necker's maakten eene uitzondering; en het 
moge bevreemden in Parijs werd deugd hoog geëerd. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Zelfs in hof kringen ! Maurepas die als staatsman een zoo 
jammerlijk figuur maakte stond met zijn vrouw bekend als 
Philémon en Baucis. In vijf en vijftig huwelijksjaren had-
den zij elkaar nimmer één dag alleen gelaten! En de 
napelsche abt Galiani, die Parijs zoo goed had leeren 
kennen tijdens zijn verblijf aldaar als gezantschaps-secretaris, 
schrijft aan mevrouw d'Epinay naar aanleiding van 
Helvetius' overlijden: Il y a encore bien des moeurs, des 
vertus, de l'héroisme dans votre Paris; it y en a plus 
qu'ailleurs, croyez-moi (1772). Niet eerst op de treden van 
het schavot heeft dan ook de fransche aristocratie getoond 
dat onbaatzuchtige liefde en opofferingsgezindheid haar geens


zins vreemd waren. 

Niets natuurlijker echter dan dat deze aristocratie zich eenigszins 
terughoudend toonde tegenover de zwitsersche bankiersvrouw 
.; en eerst van lieverlede ontsloten zich voor haar de 
hoogere kringen. Een toevallige omstandigheid vergemakkelijkte 
zulks. Wegens hare zwakke gezondheid moest 
Suzanne veel buiten vertoeven: Necker kocht daarom het 
kasteel van St. Ouen, gelegen aan den Seine-oever, halverwege 
Parijs en St. Denis. 

's Zomers verbleven daar in de buurt vele leden van den 
hoogen adel; en dames, die allicht den salon der Neckers in 
de rue de Cléry zouden gemeden hebben, maakten geen 
bezwaar haar buiten te bezoeken. Is menigeen ook niet 
heden ten dage toeschietelijker in de bergen of op het strand, 
in het bewustzijn zulke zomerkennissen later 's winters 
gemakkelijk te kunnen ontglippen ? 

Zoo wordt van lieverlede de letterkundige kring van 
mevrouw Necker eene meer aristocratische, en de leergierige 
jonge vrouw tracht zich de manieren harer nieuwe vriendinnen 
eigen te maken. Hare Mélanges geven er bewijs van. 
Zelfs de echtgenoot volgt belangstellend dien cursus in hoogere 
wellevendheid. Wie zou vermoed hebben dat een oudminister 
nog lust zoude gevoelen op te teekenen met welke 
fijne schakeering eene aristocratische gastvrouw de binnen 

begroet ? Heel anders toch zijn te ontvangen de-tredenden 
vrouwen van lagen en nieuwen adel (femmes de condition) 
dan die van hoogen adel (de qualité), deze weer anders dan 
de dames van het hof, die uit de hofkringen (les femmes 


500 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

titrées. 1), de draagsters van een historischen naam, de vrouwen, 
zelve van hooge geboorte, doch gehuwd met een minder aan 

echtgenoot, de vrouwen, die hun burgerlijken naam-zienlijk 
door het huwelijk verwisselden met eenen meer in aanzien; 
dan nog de vrouwen uit de rechterlijke macht (dans la robe) 
en ten slotte zij wier hoofdverdienste is het voeren van een 
grooten staat en het geven van goede soupers. 

Omgekeerd is er ook groot onderscheid op te merken in 
de wijze waarop de dames den salon binnentreden. Necker 
is getroffen door le mode varié de leur révérence, depuis 
l'accompagnement d'une seule épaule, qui est presque une 
impertinence, jusques a cette révérence noble et respectueuse 
que si peu de femmes, meme de la cour, savent bien faire. 

(Dit laatste moge tot troost strekken aan de dames die in 
onze burgerlijke tijden moeite hebben den plongeon te 
maken!) En met wellust beschrijft dan de oude heer: ce 
plié lent, les yeux baissés, la taille droite, et une manière 
de se relever en regardant alors modestement la personne 
et en jetant avec grace le corps en arrière. Tout cela est 
plus fin, plus délicat que la parole, mais tres expressif 
comme marque de respect." 2) 

VII. 
Necker's gasten zullen nooit vermoed hebben dat deze 
zoo belangstellend hunne beweginkjes gadesloeg. Want de 
gastheer had den naam slecht op te letten, verstrooid te 
kijken naar het plafond, weinig te zeggen en spoedig te 
verdwijnen, het verdere overlatende aan zijne vrouw. 

Voor dit alles had hij echter goede redenen. In den salon 
voerde met den philosoof het hoogste woord de physiocraat 
of econonist, die --- zooals Necker schamper opmerkt in 

1) Zelfs onder de femmes titrées bestond nog verschil. Zij die zich 
dagelijks koesterden in de vorstelijke stralen, zagen diep neer op de 
evenboortige „Zondagmenschjes'', die enkel op den eersten dag der 
week hare opwachting kwamen maken te Versailles. Allen hadden echter 
gelijkelijk het recht -ook zonder uitnoodiging — de hof bals te bezoeken 
en plaats te nemen in de koninklijke koetsen. Vereischte was slechts 
dat de adel deugdelijk bewijsbaar terugging tot de 14e eeuw. 

2) Fragments sur les usages de la société de France en 1786, in de 
Manuscrits de M. Necker, uitgegeven door zijne dochter. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

zijne Lofrede op Colbert (1773) ne pouvant suivre la nature 
dans ses variétés, la rabaisse au niveau de son intelligence. 

Te redetwisten met zoo iemand zonder begrip van de moei 

praktijk, achtte de groote zakenman terecht-lijkheden der 
verloren tijd. En later was voor Necker als minister zwijgen 
inderdaad goud. Want men heeft geen begrip hoe er toen 

gebedeld werd bij wie gunsten kon uitdeelen! Moge-maals 
in de korte spanne tijds welke nu koning Demos ten troon 
zit, zijne volgelingen in dezen reeds groote handigheid hebben 
verkregen, men bedenke hoezeer onder het ancien régime 
,een ieder erfelijk in die kunst van bedelen was geschoold! 

Een minister, vooral een minister van financiën (wiens 
werkkring, toenmaals zooveel uitgebreider dan thans, Oak 
omvatte binnenlandsche zaken, waterstaat, handel en nijver 

een goudmijn voor wie hem kon naderen. On--heid) was 
omwonden verklaarde een overigens zéér hooghartig edelman: 
van iederen minister van financiën ben ik de vriend, zelfs 
is hij — geloof ik een beetje van de familie 1). 

Jammer dat Necker later alle papieren verbrandde, welke 
anderen tot nadeel konden zijn. Nu moet men, om zich 
eenigszins een voorstelling te maken van de toenmalige bedelvirtuositeit, 
zoeken in andere nalatenschappen. Als zoodanig 
is die van Beaumarchais leerrijk. In diens verzameling 
bedelbrieven ontbreekt niet het, haast als bevel klinkend, 
verzoek van den hooggeborene, die — hoewel aan den 
bankier-dichter volkomen onbekend — niet schroomt dezen 
honderdduizend frank ter leen te vragen, als borg voldoende 
achtende zijn woord van eer. En afdalende de maatschap 

stuit men eindelijk op de tragisch-komische-pelijke ladder, 
bede van een armen drommel, die zich van kant gaat maken, 

,

en enkel vraagt een entrée-billet voor le Barbier de Séville, 
teneinde zijn levensavond althans vroolijk door te brengen 2). 

1) Toch bewijst deze bekentenis hoezeer de tijden waren veranderd. 

Een eeuw vroeger richtte de edelman zich niet tot den minister, doch 

rechtstreeks tot den koning. Bussy-Rabutin schrijft aan zijne nicht, 

mevrouw de Sévigné : Ik zal de knieën van Zijne Majesteit omhelzen, 

totdat ik mij eindelijk heb opgeheschen tot zijne beurs. 

2) Meewarige zielen kan ik geruststellen. Beaumarchais gaf niet 

-enkel het billet, doch hielp ook verder afdoende voort. Hij was trouwens 

zeer mild: in zijne nalatenschap werden onbetaalde schuldbekentenissen 

gevonden tot het bedrag van bijna een millioen. 


502 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Doch nu zal men wel begrijpen waarom Necker zoo 
spoedig verdween uit den salon zijner vrouw, en ook waarom 
hij zooveel keek naar het plafond. In zijne verbeelding moet 
daar in gouden letteren hebben gezweefd de waarschuwing,. 
welke onze meer openhartige eeuw nuchter zwart op wit 
plakt op de hoeken van straten, naast de loketten der spoor 
wegstations, en allerwege waar argeloozen gevaar loopen 
onwillens anderen te verrijken. 

Maar al ging Necker weg, mevrouw bleef. Door haar 
trachtte men op den minister te werken. Niet enkel mannen, 
doch ook dames; van alle kanten zelfs, en Zwitserland liet. 
zich natuurlijk niet onbetuigd. Een landsman aan 't fransche 
laadje te hebben! welk een buitenkansje! De vriendin uit 
Suzanne's jeugd, mevrouw de Brenles, wordt in den arm 
genomen, gelijk blijkt uit een brief van mevrouw Necker, 
geschreven nauwelijks anderhalve maand nadat haar man 
het ministerschap aanvaardde: 

Pour le bien que vous attendez de nous, madame, je crams que votre 
espérance en soit du moins a moitié trompée... Ma charmante amie, on 
ne peut ici accorder une faveur sans attenter a la subsistance du peuple, 
ni donner un emploi sans Poter a" un autre. M. Necker semble avoir le 
refus dans son département ... L'habitude ou l'on est ici de faire beau-
coup par sollicitations, et surtout par celle des femmes, nous a fait. 
prendre une résolution presque indispensable; je ne recommande personne. 
Le bureau de M. Necker est toujours ouvert pour tous les 
memoires qu'on lui adresse directement, et lui même donne une audience 
publique le mercredi ou la dernière personne du peuple peut se 
rendre et être écoutée ; ainsi la justice et la règle font seules pencher 
la balance 1). 

Doch kon zóó openhartig een vriendin der jeugd worden 
afgewezen, de vrouwen van hooggeplaatste franschen waren 
met lieve woordjes te paaien, en onderstaande weigering leert 
hoe handig Suzanne de pen wist te voeren voor haren echtgenoot, 
die haar blijkbaar de dames-afdeeling had overgelaten: 

Je suis désolée et M. Necker de meine, il croit qu'il ne 
pourrait sans man quer á ses devoirs les plus essentiels, 

1) De brief van 10 December 1776, waaraan deze fragmenten ontleend 
zijn, is niet opgenomen in de gedrukte verzameling van Golowkin. 
(Deze dacht dat mevr. de Brenles in 1775 was gestorven.) Met enkele 
andere uit lateren tijd bevindt dit schrijven zich in de reeds genoemde 
Lausanner portefeuille. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

admettre de nouveau le protégé de votre bonté bien plus 
que de votre choix i ). Wellicht dat deze hoffelijke afwijzing 
lezeressen van De Gids van dienst kan zijn, want het ras 
der solliciteerende dames is nog niet uitgestorven. 

VIII. 
Was ook het salonleven niet enkel vreugd, toch had het 
eene buitengewone bekoorlijkheid voor Suzanne. En nog op 
laten leeftijd, teruggetrokken in Zwitserland, erkent zij: 

Je ne regrette ni les spectacles, ni les plaisirs du grand monde ... Mais 
je regrette le charme d'une société douce et toujours animée; je regrette 
la simplicité d'une vie tranquille au milieu du tourbillon d'une grande 
ville; car le spectacle des égarements de l'esprit humain est une sorte 
de jouissance quand ou a jeté 1'ancre et qu'on a trouvé un point 
d'appui hors de soi, qui nous empèche de vaciller au gré de tous les 
vents de 1'opinion (Mélanges, le deel). 

Helaas! hoe den Oidslezer in te voeren in zulke salons? 
D' H aussonville, die, beschikkende over alle door mevrouw 
Necker zoo zorgvuldig bewaarde bescheiden, twee boek 

er over volpende, heeft wel alle gasten nauwkeurig-deelen 
ontleed, deze naast elkander geplaatst als in een anatomisch 
kabinet, maar die heeren en dames kon hij geen leven 
inblazen. Dus blijven ons de parijsche salons gesloten. Zij, 
waren trouwens alleen bestaanbaar onder het ancien régime; 
Talleyrand, die de wisseling van oud naar nieuw medemaakte, 
verklaarde dan ook dat wie niet vóór de Revolutie 
had geleefd, nooit kon weten wat conversatie was. — En 
toch, ik die dit schrijf ... . 

Hebt gij ooit gelezen la critique de l'école des femmes 
van Molière? Wellicht; wellicht ook niet. Doch dat stukje in 
één bedrijf zal u in alle geval geenzins geboeid hebben, want 
het werd niet geschreven om gelezen te worden: Molière 
was zelf een te goed acteur om zijne medespelers iets meer 
te geven dan het geraamte; zelf moesten zij dit bekleeden, 
leven inblazen door toon en gebarenspel. Schrijver dezes 
had het voorrecht er eene voorstelling van bij te wonen ten 
tijde dat Antoine het beheer voerde over het Odéon ; dat 

1) Opgenomen in de Mélanges, 2e deel. 


.504 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

beheer, zoo noodlottig voor hem, zóózeer ten bate der kunst. 
Vooraf ging natuurlijk het stuk waarop de kritiek betrekking 
heeft; dit voldeed slechts ten halve: wij staan te vreemd 
tegenover wat in die tijden was te hekelen. Doch toen 
kwam wat nooit kan verouderen: een echt brok leven! 
Want die critique is heet van den rooster, overgebracht uit 
den salon naar de planken. L'idée de ce dialogue schrijft 
Molière me vint après les deux on trois premières 
représentations de la pièce (l'Ecole) dans une maison oil 
je me trouvais un soir. 

Het tooneel stelt voor den salon van U ranie : le refuge 
ordinaire de toes les fainéants de' la cour. Evenals in de 
werkelijkheid, vult zich gaandeweg het vertrek. Bij 'het 
opgaan van het gordijn babbelt de gastvrouw gezeten 
bij den haard 1) met een nichtje. Weldra voegt zich 
bij haar de geaffecteerde Climène de twee dames hadden 
juist den tijd deze over dèn tong te doen gaan. Onthutst 
valt Climène neer op een stoel; zij komt uit de comedie 
waar l'Ecole werd gegeven: La tarte a la crème m'a a ffadi 
le coear! 

Nu treedt binnen de markies, vruchteloos tegengehouden 
door den knecht; want mevrouw had dezen gelast niet thuis 
te geven voor den kwibus, — wat de lummel hem ronduit 
zegt. Uranie weet zich handig uit de impasse te redden; 
het gesprek over Molière's stuk * wordt voortgezet. Ook den 
hooggeboren heer was Molière's roomtaartje te machtig. 
Lach hem daarover echter niet te zeer uit: nog een eeuw 
later is Voltaire het met den markies volkomen eens 2). 

Met Dorante's komst wijzigt zich de toon van het gesprek; 
deze chevalier, uiterst beleefd doch strijdvaardig, neemt het 
op voor den gesmaaden tooneelschrijver; en wie weet hoe het 
gesprek ware afgeloopen, indien niet een nieuwe gast afleiding 
gaf! De letterkundige Lysidas verontschuldigt zich over 
zijn te laat komen : hij moest zijn eigen tooneelstuk voorlezen 

1) Hoe eene vrouw des huizes zich inricht bij den haard, hare beweginkjes 
bij het ontvangen der gasten, is alleraardigst geteekend door 
Necker in het reeds genoemde fragment. 

2) Voltaire schrijft in zijne aanteekeningen bij Molière's werken: II 
avait tort de vouloir justifier la tarte a la crème et quelques autres 
bassesses de style. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

bij eene markiezin. Het magere, in het zwart gekleede 
schrijvertje vormt een sterke tegenstelling met den markies, 
die behangen met lintjes en strikjes, in breede zelfvoldaan 

meer dan de leuningstoel vult, welke het middenpunt-heid 
vormt van den kring. Lysidas gaat zelfs niet zitten; leunt 
bescheiden tegen den schoorsteenmantel; voortdurend rond schermend 
met een dikke rol papier: zijn geesteskind, in de 
hoop dat de aanwezigen hem óók tot voorlezen zullen uitnoodigen. 
Maar allen zijn te zeer vervuld met Molière's 
gruwelstuk; zij vragen den concurrent enkel diens oordeel. 
Zuurzoet wil Lysidas hieraan voldoen, damning with faint 
praise.... toen ging het licht uit, en zaten tooneel en zaal 
in het pikkedonker. 

Toch bleef iedereen rustig zitten. Zóózeer waren de toeschouwers 
in den waan gebracht zelf in dien salon te zijn 
En zulke ongelukjes gebeuren immers ook wel eens thuis ? 
De tooneelschikking droeg zeer zeker mede tot deze illusie. 
Naarmate meer gasten binnenkwamen, plaatste Galopin, de 
knecht, meer stoelen de bekende breede Louis XIV meubels 
met de hooge ruggen, welke zulk een ruimte innemen. 
Eindelijk besloeg in een flauw gebogen lijn het 
gezelschap de geheele breedte van het tooneel; en aangezien 
allen recht tegenover de toeschouwers zaten, was het alsof 
deze vormden de andere helft van den kring. Na enkele 
minuten gedurende welke de acteurs zwijgend bleven 
zitten — brachten lakeien een paar groote kandelaars binnen, 
welke op den schoorsteen werden neergezet. Ter plaatse 
van de rampe werd een rij latten neergelegd, waarin kaarsen 
waren gestoken, en aldus werd bij eene verlichting, welke 
volkomen voldoende bleek, het stuk teneinde gespeeld. 

Zoo kunt ge dus, dank Molière, nog heden ten dage 
toegang verkrijgen tot een parijschen salon, en wel een zeer 
aristocratische. Eén waan moet ik u echter ontnemen: van 
den salon der 18e eeuw geeft dit stuk uit de 17e geen 
begrip. Wèl zijn de sprekers dezelfde gebleven; doch hoe 
zijn de onderwerpen veranderd! De markies is niet meer 
vervuld met roomtaartjes: hij doorvorscht den hemel, vertelt 
ons hoe de werelden ontstaan (marquis de Laplace) of den 
blik richtende naar de aarde verzamelt bouwstoffen voor 
eene philosophie rurale (marquis de Mirabeau). En in plaats 


506 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

van tooneelschrijvers de hand boven het hoofd te houden, 
onderzoekt de jonker (nu geheeten Jean Baptiste, chevalier 
de Lamarck) hoe zich het leven ontwikkelt op onze planeet, 
en stelt de theorie op, aan welke straks Darwin vasteren 
vorm zal geven. 

Want --gelijk reeds werd aangestipt — de achttiende 
eeuw, schijnbaar slechts een pret-eeuw, was óók een , werk 

haalde niet slechts naar beneden, maar begon ook-eeuw ; 
met den bouw aan welken wij nog steeds arbeiden. Doch 
het monument der wetenschappen bereikte nog niet het 
hoogtemerk, waarop duizelingwekkende steigers noodig worden, 
enkel begaanbaar voor vaklieden; zoo konden dus nog 
samenwerken geleerde en leek, mannen en vrouwen. Dat 
de laatsten inderdaad recht hadden van medespreken, bewijzen 
de brieven van mevrouw d'Epinay aan den abt Galiani 
over staathuishoudkundige vraagstukken. 

Nu in den salon andere onderwerpen werden besproken, 
moest ook de vorm der behandeling zich wijzigen. Philosoof 
en economist — hoe kon het anders? doceeren; de samenspraak 
wordt tot alleenspraak 1). Niet geheel en al: de toehoorders 
zijn nog te zeer gewoon zelf het woord te voeren 
dan dat de salon kon versomberen tot een collegezaal; het 
blijft dus een gedachtenstrijd, zij het ook een strijd met 
steeds ongelijker wapenen. Sterk treft dat de toon, hoewel 
de onderwerpen zooveel zwaarder worden, nu veel luchtiger 
is dan ten tijde van Molière : het gesprek is één en al schittering; 
een waar vuurwerk des geestes. 

IX. 
Een dergelijke samenspraak kan niet voldoen op het tooneel, 
en zelfs een Molière had den 18e-eeuwschen franschen 

1) Blijkens het levensbericht, dat Necker's kleinzoon schreef van zijn 
grootvader, beklaagde deze zich over die verandering. Necker die in den 
salon afleiding zocht voor ingespannen arbeid, had liever luchtiger onderwerpen 
gewenscht en sprekers die zich minder meester maakten van het 
woord. Doch hij wilde niet het genoegen verstooren zijner vrouw. Dat 
Suzanne wel besefte hoe zulk doceeren het algemeen gesprek bedierf, 
bewijzen hare aanteekeningen. Maar de onderwerpen en de tijden leidden 
er toe. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

salon niet op de planken kunnen brengen. Toch is deze ver 

voortreffelijke wijze; maar in boekvorm.-eeuwigd, en wèl op 
Dit meesterstuk leverde een italiaan, de abt Galiani, langen 
tijd te Parijs werkzaam als secretaris der ambassade van 
het koningrijk der beide Siciliën. Reeds op jeugdigen leef 

zich met goed gevolg toegelegd op vraag--tijd had Galiani 
stukken van staathuishoudkundigen aard. Ook juridisch 
zéér beslagen, bekleedde hij o. a. later het voorzitterschap 
van de napelsche rechtbank van koophandel. Maar hoe 
groot ook zijne kundigheden waren allerwege in Europa 
erkend — nog grooter was zijne geestigheid; hij was mis 

geestigste man van dat aan geestige mannen zoo-schien de 
rijke tijdperk. En al zijne geestigheid en al zijne kennis 
heeft Galiani gebruikt om te schrijven schrik niet, lezeressen 
een achttal samenspraken over den graanhandel. 

Slechts één reden is er tot treurnis. Dat werk, toen het 
verscheen (1770) op alle salontafels te vinden, huist thans 
nog alleen in stoffige bibliotheken, en wel in weinig aantrekkelijken 
vorm. In herdruk zijn die samenspraken opgenomen 
in de dikke deelen van de Collection des principaux 
économistes, met zwaarmoedige aanteekeningen van Galiani's 
tegenstander: de abt Morellet, en de nog zwaarmoediger 
dito's van den belgischen staathuishoudkundige de Molinari. 
Hoogstens zijn die aanteekeningen goed om te doen zien 
het onderscheid tusschen talent en genie. Doch beter is 
het die dorre noten niet te lezen, want dit verstoort den 
loop van het gesprek en gelijk mevrouw Necker terecht 
opmerkt: l'impression qu'on recoit de toutes les phrases 
doit être rapide, comme les sons qu'elles représentent; en 
s'y arrêtant, en les considérant de trop près, l'on ne peut 
plus apercevoir la grace des mouvements l). 

Want geniaal-gracieus zijn die Dialogues sur le commerce 
des blés, en zij bewijzen opnieuw, dat zoo er al vervelende 
schrijvers zijn, er niet bestaan vervelende onderwerpen voor 
wie de kunst van schrijven meester is. En Galiani verdedigt 
niet enkel zoo talentvol zijne economische denkbeelden, dat 
Turgot tegen wiens beginselen zij indruischen wanhoopt 
hem te weerleggen, doch zóó levendig zijn de personen 

1) Mélanges, le deel. 


508 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

geteekend, welke in die samenspraken optreden, dat men -


vergetende een boek voor zich te hebben --geneigd is 

zich in de conversatie te mengen. 

Evenals bij Molière, zijn de hoofdpersonen een markies 

en een jonker. Beide zijn goedgelijkende portretten. De 

chevalier de Zanobi is Galiani zelf de abt was jongere zoon 

uit een oud-adellijk geslacht. De fransche markies de Crois


mare geeft den italiaan repliek onder den naam van mar


kies de Roquemaure. Wat geest en verstand betreft, is die 

vijf-en-zeventig-jarige edelman volkomen evenknie van den 

veertig-jarigen abt 1), wien hij verzoekt hem uit te leggen 

waarom het voor Frankrijk ongeraden is den uitvoer van 

granen vrij te geven een vraagstuk dat toentertijd alle 

gemoederen bezig hield. 

Zéér hoog stond de Croismare aangeschreven in den 
parijschen gezelschapskring. Diderot noemt den markies le 
modèle de finesse et de delicatesse, iemand die nimmer 
kwetst; en vergelijkt hem daarom bij de spiritusvlam, welke 
over een vacht loopt zonder deze te zengen. Grimm stelt 
in 1772 de Croismare dit grafschrift „Het leven van 
den markies was eene aaneenschakeling n edele daden en 
van onbaatzuchtige diensten, met grooten ijver verricht en 
zonder eenigen ophef. Van hem kan verklaard worden: 
nooit heeft hij iets gezegd of gedaan zoo als een ander, 
maar al wat hij zeide of deed was voortreffelijk." 

Galiani's afbeelding is het origineel waardig, en ik zal mij 
wèl hoeden met grove pen na te schetsen wat de abt zoo 
meesterlijk bracht op het papier. De lezer worde dus verwezen 
naar de Dialogues zelve, en zulks met te meer aan 

omdat Galiani een huisvriend was der Neckers, men-drang, 
zoodoende toegang heeft tot Suzanne's salon. 2) 
Op één punt kan ik echter wel de aandacht vestigen. 

1) Niet lichamelijk. Galiani was bijna een dwerg. Toen hij te Versailles 
als secretaris van het napelsche gezantschap aan den koning werd voorgesteld, 
maakte hij in zijn staatsiegewaad een zoo potsierlijken indruk, dat 
het hof lachte, en ook Lodewijk XV moeite had zich goed te houden.. 
Onverstoord maakt de abt een diepe buiging en zegt: Sire, dit is slechts 
een klein staaltje van den gezantschapssecretaris ; de eigenlijke secretaris 
komt later. 

2) Men beoordeele echter de strekking der samenspraken niet zonder

-

kennis te hebben genomen van Galiani's brieven daaromtrent aan Suard. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Niet enkel verschillen toon en onderwerp hemelsbreed met 
die der 17e eeuw, maar duidelijk blijkt ook uit die Dialogues 
hoe zeer de toestanden zijn veranderd. „Parijs aapt het hof 
na... en slecht", merkte la Bruyère in 1688 schamper op. 
En nu, een eeuw later? Zie hier wat mevrouw Campan in 
hare Herinneringen schrijft omtrent het Versailles der laatste 
jaren van Lodewijk XV : De lieu de reunion on l'on vit 
se déployer l'esprit et la grdce des Francais, it ne s'en 
fallait point chercher a Versailles. Le foyer de l'esprit et 
des lumières était à Paris. 

Oorzaak van den gewijzigden toestand was de etiquette > 
welke Lodewijk XIV had ingevoerd. Deze had van lieverlede 
als een hoogen muur opgetrokken tusschen vorst en volk. 
Vroeg men ten tijde van la Bruyère nog niet te Versailles 
naar perkamenten of voorvaderen; wisten de hovelingen -vooral 
de dames — de mannen van verdienste tot zich te 
trekken op innemende wijze, nu werd scherp toegezien dat 
niemand een voet zette ten paleize, tenzij hij deugdelijk kon 
bewijzen een adeldom, dagteekenend vóór 1399. Letterkundigen 
werden niet geduld. Eens somt een hoveling in het 
bijzijn van Lodewijk XV vijf en twintig toenmaals levende 
schrijvers van verdienste op. He Bien! laat de monarch er 
minachtend op volgen: tout cela depuis vingt cinq ans 
auo ait diné on soupé avec moi. 

Zoo isoleert zich de koning, terwijl dan toch, de regeer


kunst moeilijker en moeilijker wordende, alle intellectueele 

krachten te hulpe zijn te roepen. De 'gevolgen blijven niet uit. 

Benauwend wordt de geestelijke atmosfeer van Versailles.. 

De Besenval, luitenant-generaal in franschen dienst, die tot 

den intiemen kring behoort van Marie Antoinette, doch als 

zwitser zijne vrijheid van oordeelen behoudt, beschrijft aldus 

la société des rois: Avec eux it n'y a presque pas de 

sujet de conversation; en uitvoerig legt hij uit waarom niet 

kan gesproken worden over politiek, over het staatsbestuur, 

over den godsdienst, zelfs niet over de gebeurtenissen van 

den dag! Misschien zegt hij zoude men letterkundige 

of wetenschappelijke onderwerpen kunnen behandelen, doch: 

opt trouver des courtisans assez instruits pour en parley? 

Waarlijk, de Bourbonsche monarchie was alreeds een leven 
iets toen de Revolutie haar omkegelde!-loos 


510 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Doch deze zoo geheel veranderde toestanden waren 
mevrouw Necker zeer gunstig. Een geslacht vroeger geboren, 
zoude zij -- de burgerlijke van afkomst niet in de 
parijsche salons zijn toegelaten, allerminst er een zelf hebben 
geopend. En een geslacht later? Necker weet precies aan te 
geven in welk jaar de salons voor goed werden gesloten : 
nl. in 1788, toen het fransche volk overging van de 
theorie tot de praktijk; het jaar der Staten-Generaal. Hoe 
subtiel schrijft hij — was tot toentertijd de taal ! 

Presque an souffle. Rien n'était fortement exprimé; les 
formes et les manières étaient devenues l'équivalent des 
paroles. Doch van toen af waren geen uitdrukkingen krachtig 
genoeg voor wie zijne meening ingang wil doen vinden, of 
voor wie afgunstig --anderen afbreuk tracht te doen. 

Ook mevrouw Vigée-Lebrun, teruggekomen uit Rusland, 
schrikt over den zoo gewijzigden toon. „On ne cause plus 
a Paris. Treedt binnen in welken salon gij wilt, de dameskring 
verveelt zich; de heeren, teruggetrokken in een hoekje, 
redetwisten over de een of andere wet. Nous avons vu 
finir comme tant d'autres choses ce qu'on appelait la conversation 
; c'est d dire un des plus grands charmes de la 
,société franeaise. 

Helaas, dat eens vervlogene kan nooit terugkeeren. 
Immers conversatie eischt een kring van menschen die den 
tijd hebben, niet gekweld worden door stoffelijke zorgen, noch 
door eerzucht, en daarenboven wellevend zijn van ouder 
tot ouder; bij wie dus heuschheid niet is een laagje vernis 
waaronder bij den minsten stoot de ruwe ondergrond bloot 
komt. En ten slotte is deze moeilijkste van alle voorwaarden 
te vervullen: zij, die van gedachten wisselen, moeten 
op denzelfden grondslag staan, zij mogen wel van meening 
verschillen, doch niet van beginselen ; anders toch ontaardt 
de gedachtenwisseling in een gedachtenstrijd. 1) 

En is bij al deze voorwaarden nog niet te voegen deze, 

1) Zeer fijn merkt op Ch. Lenormant in Coppet et Weimar: Les 
grandes époques de la conversation en France ont été celles oil la 
société poussée par un besoin instinctif de réformes, se sentait attirée 
vers un but encore enveloppé dans les nuages de 1'inconnu, sur lequel 
tout le monde croyait être d'accord; époques oû Pon prenait encore 
pour des nuances d'une même opinion les divergences destinées plus 
tard a devenir des separations marquees par des abimes infranchissables. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

evenmin meer vervulbare: Er moet heerschen een opgeruimde 
geest! Ook zonder de fransche revolutie zouden de 
parijsche salons zijn te niet gegaan. Mevrouw d'Epinay heeft 
er een voorgevoel van, blijkens het antwoord dat Galiani 
haar geeft op een (niet bewaard gebleven) brief: 

„Gij wijt het verdwijnen der opgeruimdheid aan het zeden bederf 
; ik voor mij eerder aan het verbazend toenemen 
onzer kennis. ZOO helder hebben wij ons verlicht, dat wij 
ten slotte in ons weten meer ledige dan gevulde plekken zien. 
Wij beseffen dat veel wat onze voorouders voor waarheid 
hielden, slechts schijn is; maar óók : dat wij slechts weinig 
meer waarheden bezitten dan zij. De leegte daardoor ontstaan 
in onze ziel en in onze verbeelding, is m.i. de werkelijke 
oorzaak van onze neerslachtigheid (Napels, 7 Nov. 1781)." 

Zoo ondervond dus voor de zooveelste maal de mensch 
de gevolgen van het eten van den boom der Kennisse! 

En van lieverlede trekt de schaduw over heel de wereld. 
Waar hoort men nog zingen; die beste en onwillekeurige 
uiting van het onbezorgde hart? Waar danst nog het volk 
op straat? De somberheid heeft zich van het noorden naar 
het zuiden verbreidt. Schrijver dezes zag nog een veertigtal 
jaren geleden de lazzaroni zich als kinderen vermaken op 
het napelsche strand. Thans wordt ook dáár slechts betaalde 
luidruchtigheid gevonden. Zorg zit op iedermans drempel, 
en niet vOOrdat de wetenschap is uitgeziekt, kan de levens 

-vreugde terugkeeren .. . 

Van zóó groote beteekenis was voor mevrouw Necker de 

-

parijsche salon zoozéér was ook deze de school harer 
dochter dat hierboven wel uitvoerig daarover was te 
handelen. Maar toch zoude men Suzanne Curchod onrecht 
aandoen met daar te zoeken hare levenstaak. Beter dan 
haar mengelwerk, leert haar kennen het parijsche hospitaal, 
dat ook nu nog draagt den naam Necker. Een hospitaal 
van 120 bedden, waarvoor Lodewijk XVI haar de gelden 
beschikbaar stelde en dat zij de eerste tien jaren beheerde 
(1780-1790). Genève en Tronchin hadden Susanne geleerd 
hoe zieken te behandelen, en zij was geschrokken van de 
.toestanden te Parijs, waar in geen hospitaal een zieke een 
1919 II. 34 


512 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

bed voor zich alleen had! Niet minder ergerden haar de 
fransche gevangenissen; zóó afschuwelijk, dat ter dood veroordeelden 
de voltrekking van het vonnis als een uitkomst 
tegemoet zagen! Ook in dezen bracht zij met haren echtgenoot 
vele hervormingen tot stand. Dat dit streven gewaardeerd 
werd, bewijst het ter tafel noodigen van beide protestanten 
door den aartsbisschop van Parijs, welke kerkvorst 
hun tevens ter hand stelde een hoogst aanzienlijk bedrag, 
(hem zooeven in een proces toegewezen) met volledige 
vrijheid dat naar eigen inzien te besteden ; alleen aan den 
koning was daaromtrent later verantwoording te doen. 

Ongetwijfeld zal mevrouw Necker nauwkeurig over dat 
geld boek hebben gehouden, want zij was een geboren 
beheerdster. In de eerste jaren van haar huwelijk, welke 
haar veel ledigen tijd lieten 1), boekte zij zelfs haar leven 
koopmansgewijze! In zeven afdeelingen splitste zij het Journal 
de la dépense de mon temps: echtgenoot, kind, vrienden, 
armen, huishouding, samenleving en... toilet; aan elk dezer 
was toegewezen een tijdsdeel van den dag, en aan het 
einde der maand werd nagegaan welke afdeeling debet of 
credit stond. 

Geen wonder dan ook dat Necker, toen staatszaken al 
zijn tijd in beslag naamen, zijne vrouw met vol vertrouwen 
het geheele beheer liet over zijn groot fortuin. 

Streng zich van alles rekenschap te geven, óók op ander 
dan stoffelijk gebied, was Suzanne een levensbehoefte. Dies 
ontwierp zij een Journal de mes défauts et de mes fautes, 
avec les meilleurs moyens de n'y pas retomber. En gelijk 
zij zelf rekenschap aflegde, vorderde zij dit ook van anderen. 
Een der meest welsprekende brieven, welke van haar bewaard 
bleven, is die, welken zij richtte aan een (niet met 
name genoemde) ongeloovige, en in haar Mengelwerk is te 
vinden. Het is trouwens mevrouw Necker onbegrijpelijk dat. 
durft redetwisten met den Oneindige l'étt e aveugle et borné, 
jeté un moment sur la terre, sans avoir d'autre faculte, 
réelle que celle de l'admiration, et d'autre sentiment bier 
prononcé que sa petitesse. 

1) In haar Mengelwerk merkt zij op dat rijke menschen een derde 
deel van hun tijd aan lezen besteden! Dit zal wel op haar zelve en 
onmiddellijke omgeving betrekking hebben. 


EEN BEZOEK AAN COPPET. 

Aan God, als aan een Vader, stort zij dan ook uit heel 
haar hart. Hartstochtelijk van aard, doch door ijzeren wil 
hare gevoelens alle uiting verbiedend, kookt het dientengevolge 
te heftiger in haar binnenste, spannen zich hare 
zenuwen op het uiterste, zoodat zij zelfs niet meer in staat 
is hare gasten rustig zittende te ontvangen, doch altijd 
overeind moet blijven. (Dat later hare dochter steeds een 
takje of een rolletje papier tusschen de vingers beweegt, 
staat dus blijkbaar niet op zich zelf). 

Geen wonder dan ook dat mevrouw Necker zich waanvoorstellingen 
schept of dieper graaft in eigen smart. Necker's 
afgetrokkenheid en lichtgeraaktheid bij 't zwaarder drukken 
van den staatslast, schrijft zij aan een heel andere oorzaak toe: 
want de spiegel overtuigt haar dat bij het klimmen der jaren, 
bij het heviger worden der pijnen, hare schoonheid vergaat. Zij 
vreest dus dat haar man ontrouw wordt, doch enkel haar dagboek 
maakt zij deelgenoot van haar wanhoop. Eerst na haar 
overlijden kent haar echtgenoot dien zielestrijd. Doch aan den 
voet der vergeelde bladzijden, waarop zij hare jammer boekte, 
leest hij ook deze woorden, met bevende hand, blijkbaar 
kort vóór het sterven geschreven: Vergeef mij, ik dacht 
dat gij mij niet meer lief had ; ik heb u verongelijkt ! 

Want niets was haar heiliger dan het huwelijk; en haar 
laatste krachten besteedde zij dan ook aan een diepgevoeld 
pleidooi tegen de echtscheiding, toen juist in Frankrijk 
mogelijk geworden 1). 

Van hartstocht is daarin geen spoor meer te vinden ; 
statig en breed, gelijk een stroom welke nadert de einde 

vloeien hare gedachten. Als een laatste, ernstige-looze zee, 
waarschuwing aan deze zijde van het graf, klinken hare 
woorden. Ook als een laatste triomf te midden harer 
smarten. 

Want zij lijdt onuitsprekelijk, lichamelijk en geestelijk. 
Hare kwalen laten haar geen oogenblik rust; Necker is 
moedeloos, en troost kan zij hem niet geven: al zijn werk 

— dat werk waarin zij deelde met hart en ziel! is te 
vergeefs geweest; alle partijen, koningsgezinden en omwen1) 
Geschreven in 1792, door Necker uitgegeven kort na haar overlijden 
(1794.) 


514 EEN BEZOEK AAN COPPET. 

telingsmannen, smaden hem om het zeerst; de toekomst 
(1794) is donkerder dan ooit. Van hare dochter voelt zij 
zich geheel vervreemd: bientnt eile cessera meme de me 
regretter, schrijft zij , zuchtend in haar dagboek .. . 

Doch haar bleef, wat zij zelf in hare Réflexions sur le 
divorce noemt la consolation, le secours et le bonheur de 
la vieillesse; die liefde, waarvan Vondel in zijn onsterfelijken 
reizang juicht: 

Dit is het krachtigste cement, 

Dat harten bindt, als muren breken 

Tot puin in 't end. 

De dood heeft niet gescheiden wat het leven had vereend. 
Een marmeren kuip omvat het overschot van Susanne Curchod 
en Jacques Necker. De graf kapel verbergt het dichte 
bosch, omringd door hooge muren, dat de reiziger 
komende van Genève ontwaart in het akkerland, even 
voordat hij het station Coppet bereikt. Slechts eenmaal is 
in later tijden de groeve geopend, welke daarna onherroepelijk 
werd gesloten. Drie en twintig jaren na het overlijden 
der moeder, dertien jaren na dat van den vader, werd aan 
hunne voeten nedergezet wat was geweest mevrouw de 
Staël. Zóó vond in het graf plaats èn de boetedoening èn 
de hereeniging. 

R. P. J. TUTEIN NOLTHENiUS. 

DE CONSTITUTIONEELE ONTWIKKELING 
VAN HET BRITSCHE RIJK. 


Zelfs wanneer een land een geschreven grondwet heeft, 
kan men van zijn constitutie bezwaarlijk een beeld ontwerpen, 
waarvan men de gelijkenis voor langen tijd zou kunnen 
waarborgen. Toch komt zoo'n constitutie vast en tastbaar 
voor naast die van het Britsche Rijk, die men, zonder dat zich 
het parlement met „grondwetsherzieningen" bezig houdt, in den 
loop van weinige jaren bijna ongemerkt kan zien veranderen 
als een wolk aan den hemel. De constitutie van het Britsche 
Rijk verkeert sinds tientallen van jaren indien men een 
jaartal wil hebben, kan men zeggen sinds 1887 in een 
toestand van evolutie. In den aard en in de samenstelling 
van het Rijk zijn in de laatste eeuw ontzaglijke veranderingen 
voorgevallen. Daaraan hebben theorie en practijk van den 
regeeringsvorm zich aan te passen. Veel is al gebeurd in dat 
opzicht en al is het proces nog lang niet afgeloopen, onze 
ervaring beslaat thans een tijdruimte, groot genoeg en rijk 
genoeg aan geslaagde en mislukte pogingen tot dergelijke 
aanpassing, om een denkbeeld te vormen van de richting, 
waarin de ontwikkeling zich voortbeweegt. 

Wat is het constitutioneel probleem, dat het Britsche Rijk 
in al die jaren heeft zoeken op te lossen ? Het is, dat de 
leiding van de buitenlandsche staatkunde van het Rijk tot 
voor korten tijd volstrekt en nog steeds nagenoeg geheel 
in handen is van een regeering, die slechts verantwoording 
schuldig is aan een parlement, dat wel Rijksparlement heet 
en in theorie nog een volstrekte superioriteit over de andere 
parlementen binnen het Rijk bezit, maar dat in werkelijkheid 


516 DE CONSTITUTIONEELE ONTWIKKELING 

toch een parlement is voor het Vereenigd Koninkrijk van 
Groot-Brittannië en Ierland alleen, en althans alleen door de 
kiezers van dat Vereenigd Koninkrijk wordt gekozen. Het 
is, als onverbrekelijk hieraan verbonden tegenzijde, dat de 
bijdragen van de koloniën tot de Rijksverdediging, hoezeer 
zij in den laatsten en vooral in den allerlaatsten tijd zijn toegenomen, 
toch naar verhouding nog veel geringer zijn dan 
die van het moederland, en dat zij niet alleen nooit in eenig 
quotenstelsel zijn geregeld, maar dat zelfs de kwestie, of de 
koloniën tot bijdragen zijn verplicht, nimmer is uitgemaakt. 

Tot oplossing van dit probleem is herhaaldelijk, en wordt 
tegenwoordig opnieuw met veel nadruk en met veel talent 
aanbevolen de oprichting van een wezenlijk vertegenwoordigend 
lichaam, een parlement van het Rijk, waaraan de 
Rijksregeéring verantwoordelijk zou zijn. Of het daartoe ooit 
zal komen, kan niemand voorzien. Dat zulk een lichaam 
nimmer volgroeid en geharnast te voorschijn springen zal 
zooals Pallas Athene het deed uit het hoofd van Zeus, 
is al wat ik durf beweren. 

Het komt mij althans voor -- en al ontveins ik me niet, 
dat de oorlog een reactie tegen dat inzicht heeft doen ontstaan, 
ik geloof toch, dat juist de jongste gebeurtenissen het bevestigen 
-- het komt mij voor, dat het Britsche Rijk trouw zal 
blijven aan de Engelsche gewoonte van geleidelijk, van tasten 

stukje bij beetje hervormen. Ik geloof, dat terwijl-deweg, van 
de plannen voor het invoeren van een fonkelnieuwe en weluitgedachte 
Rijksconstitutie werden besproken en verworpen, 
onderdehand een kern van voorde toekomst bruikbare instellingen 
zich aan het vormen was, als de vrucht niet van 
vooruitziende overweging, maar van de behoefte aan voorziening 
in de moeilijkheden van het oogenblik, werk van de 
naamlooze menigte der practische staatslieden, die, als goede 
Engelschen afkeerig van stoute plannen en concepties van 
een symmetrischen geest, een scherp oog hebben voor wat 
onmiddellijk bereikbaar en tevens voor het oogenblik voldoende 
is, en die, zonder zich aan theoretische anomalieën veel te 
storen, erin slagen, met goeden wil en gezond verstand, 
van onvolkomen instellingen in de practijk iets goeds te 
maken. 

De kern waarvan ik sprak, is de Imperial Conference. 


VAN HET BRITSCHE RIJK. 

In hoever en hoe die zich tot volledige bevrediging der 
behoeften van het Rijk zal kunnen ontwikkelen, zal de 
toekomst leeren. Ik zal in dit opstel beschrijven, hoe zij in 
dertig jaren van een bescheiden oorsprong tot grboter belang 
is opgegroeid. Maar eerst moet ik een overzicht geven van 
den gang van zaken, die tot het constitutioneel probleem van 
het Britsche Rijk heeft geleid, en van de ontwikkeling der 
geesteshouding van het Engelsche publiek tegenover imperiale 
kwesties gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw. 

I. 
DE GEBOORTE VAN HET IMPERIALISME. 

De negentiende eeuw had lang om andere dingen gedacht 
dan om het Rijk, en had zich vooral aan de koloniën van 
blanken weinig gelegen laten liggen. De afscheiding van de 
Amerikaansche koloniën had een zwaren slag toegebracht aan 
imperialistisch toekomstgeloof. Bijna algemeen hadden de staats 

er de weinig opwekkende les uit getrokken, die door-lieden 
Turgot is geformuleerd: ,,koloniën zijn als vruchten; wanneer 
zij rijp zijn, vallen zij af." Men verwachtte, dat Canada eens 
denzelfden weg zou opgaan. Men bestemde Australië tot een 
deportatiekolonie en zag de ontwikkeling van een nieuwen 
Angelsaksischen staat met weinig sympathie aan. Men lei 
omstreeks 1840 vrijwat moeilijkheden in den weg aan de 
enthusiasten die Nieuw-Zeeland koloniseerden, en begreep 
niet, dat hun werk eenmaal zou blijken de grondslagen 
van het Rijk te hebben uitgebreid. Men behield de Kaapkolonie, 
men stichtte zelfs Natal; maar voornamelijk omdat 
men het steunpunt op den weg naar Indië wilde behouden 
en bevestigen; en men bekommerde zich weinig om het 
binnenland, behalve dat men onder den invloed der zendelingen 
viagen had van een besef de inboorlingen te moeten 
beschermen tegen » de wreede Boeren". 

Het oude koloniale stelsel had ook de nederzettingen van 
blanken economisch en commercieel geëxploiteerd ten bate van 
het moederland. De Amerikaansche vrijheidsoorlog had bewezen, 
dat dit stelsel onhoudbaar was. Bovendien had het veld



518 DE CONSTITUTIONEELE ONTWIKKELING 

winnen van vrijhandelsdenkbeelden de geheele opvatting van 
de internationale verhoudingen op economisch gebied gewijzigd, 
en men geloofde niet meer, dat een stelsel van exploitatie 
voor het moederland wezenlijk voordeeliger was dan vrijheid 
voor de koloniën om zich naar eigen belang economisch 
te ontwikkelen. In 1849 werden de laatste beperkingen van 
de handelsvrijheid der Engelsche koloniën uit den weg geruimd 
door de intrekking der Acte van Navigatie. Men 
meende aanvankelijk, dat de koloniën hiermee tevreden zouden 
zijn en dat men hen zou kunnen beletten prohibitieve 
invoerrechten tegen het moederland te heffen of, erger nog, 
preferentieele rechten aan een vreemde mogendheid toe te 
staan l). Zelfs te dezen aanzien kwam spoedig de ontgoocheling. 
Noch tegen de beschermende rechten van Canada 1859 
en 1879 —, noch tegen die van Victoria, noch tegen den 
eisch der Australische , koloniën, dat zij vrij zouden zijn 
elkander voorkeurtarieven toe te staan, durfde de Engelsche 
regeering een veto uitspreken. Maar was dan de politieke 
verbinding met de koloniën nog wel iets waard ? De heer 

politieke theorie in „mid-Victorian" Engeland was-schende 
die van het Manchester-liberalisme. Tories stonden onder 
den invloed daarvan zoo goed als Whigs. Men weet hoe zwak 
het staatsbegrip der Manchester-liberalen was. Besef van de 
realiteit van het Rijk, eerbied voor zijn tradities, geloof in 
zijn toekomst, dat alles was hun vreemd. Zij gevoelden geen 
bewondering voor een grootsch staatsgebouw; bekommerden 
zich zelfs weinig om heel de buitenlandsche politiek. Het 
economisch voordeel was hun maatstaf. Vrede en vrijheid 
waren hun middelen, en zij hadden er nauwelijks begrip 
van, dat een wijd over de aarde verspreid Britsch Rijk 
kon helpen die te bevorderen. Hun leer vond te gereeder 
ingang bij hun landgenooten, omdat Engelands stevige handelspositie, 
die berustte op een vrij verkeer met heel de 

') Lord John Russell sprekend over koloniale politiek in het Lagerhuis, 
8 Februari 1850: What we have in future to provide for is, that 
there shall be no duties of monopoly in favour of one nation and against 
another, and there shall be no duties so high as to be prohibitory against 
the produce and manufactures of this country. I think we have a right 
to ask this in return for the protection which we afford to the colonies. 
(Hansard). 


VAN HET BRITSCHE RIJK. 

wereld, nog door geen ernstige mededinging werd bedreigd, 
en Engelands oorlogsvloten op de wereldzeeën nog de sterke 
rivalen niet ontmoetten, die het Engelsche volk, na de 
opkomst van groote protectionistische staten als Japan, 
Rusland, de Vereenigde Staten en het Duitsche Rijk, er aan 
zouden moeten herinneren, dat, ten koste van hun handel, 
deelen der wereld tot het uitsluitend jachtveld van andere 
volken waren gemaakt. 

Later toen het getij gekenterd was, stelden de conservatieven 
het gaarne voor, alsof de liberalen met de politiek 
van het verleenen van volledig zelfbestuur aan de koloniën 
de verbrokkeling van het Britsche Rijk hadden willen bevor 

Dit is onjuist en onbillijk. Ten eerste kan men-deren l). 
voor ± 1870 nauwelijks spreken van een specifiek liberale 
koloniale politiek. Het verleenen van zelfbestuur is door 
de conservatieven op het oogenblik zelf nimmer afgekeurd, 
en meer dan één conservatief kabinet heeft eraan meegewerkt. 
Maar bovendien waren de radicalen, die tegen het midden 
der negentiende eeuw die politiek met de meeste kracht en talent 
voorstonden, er allerminst op uit het rijk te verscheuren. 
Mannen als Wakefield, Buller en Lord Durham (die men 
gezamenlijk de schrijvers van het beroemde Durham-rapport 
over Canada (1839) mag noemen), als Molesworth en Roebuck, 
medestichters van de Colonial Reform Association van 1849, 
waren volstrekt geen zuivere „ C obdenisten", en het is een 
van hun beste aanspraken op den naam van staatsman, dat 
zij inzagen, beter dan het volgend geslacht, dat het verleenen 
van volledig zelfbestuur strekken zou tot bevestiging van 
het Rijk. De onverdraaglijke inmenging in koloniale zaken 
van „meneer Moederland ", Buller's verpersoonlijking van 
het bureaucratisch en despotisch departement van koloniën, 
had de stemming in de koloniën gevaarlijk geprikkeld. De 

Colonial Reform Association, zoo verklaarde Molesworth in 

het Lagerhuis, was gesticht door menschen, die geloofden, 

1) Het eerst en het vinnigst heeft Disraeli dit gedaan in 1872, rede 
in het Crystal Palace. „Niets is zoo gestadig en zoo listig geweest, 
uitgevoerd met zooveel bekwaamheid en schranderheid, als de poging. 
van het liberalisme om de verbrokkeling van het Britsche Rijk te 
bewerken " En hij beweert dat men die inzichten aan het volk heeft 
opgedrongen „onder de schoone leus van zelfbestuur aan de koloniën.` 


520 DE CONSTITUTIONEELE ONTWIKKELING 

„dat een reeks vergissingen en dwaasheden, te vergelijken 
met die welke ons op het verlies van de Vereenigde Staten 
is te staan gekomen, thans de bezittingen die ons nog resten 
in gevaar brengt". 1) En kort daarop zei hij: „dat het departement 
van koloniën de instelling was die de koloniën van 
,dit land dreigde te vervreemden, en dat naarmate de macht 
van dat departement werd besnoeid, de verbintenis 
tusschen de koloniën en dit land versterkt zou worden, 
want met de vernietiging van de willekeurige macht van 
het departement van koloniën zouden de kolonisten ophouden 
onderdanen van dat departement te zijn, en zouden zij 
waarachtige burgers van het Rijk worden". 2) Dit was 
wel waarlijk reeds de geest, waarin het hedendaagsch 
imperialisme den status van de zelfbesturende deelen van het 
Rijk wil opvatten; doch het zou teveel gezegd zijn, indien men 
ging beweren, dat de regeeringen te Westminster de verhouding 
altijd in dit licht bezagen. Lord John Russell zelf, over 
wiens wetsvoorstel tot het invoeren van verantwoordelijke 
regeeringen in de Australische koloniën het debat werd gevoerd 
waaruit ik heb aangehaald, verklaarde op het eind van de 
bekende rede, waarin hij het denkbeeld dat men nu de connectie 
met de koloniën maar liever moest verbreken, bestreed, dat 
hij een toekomst tegemoet zag, waarin de koloniën, groot en' 
machtig geworden, het moederland vaarwel zouden zeggen. 
Dat geloof, en de berusting erin, woekerden voort aan het 
departement van koloniën. 3) Maar hoe verkillend het vaak 
op de betrekkingen tusschen koloniën en moederland heeft 
gewerkt, de angstvallige nauwgezetheid, waarmee de opvolgende 
ministers van koloniën het eenmaal verleende zelf 

hebben geëerbiedigd, de onpartijdigheid waarmee-bestuur 
zij geschillen tusschen de koloniën onderling trachtten te 
beslechten, het wijs geduld, waarmee zij en hun vertegenwoordigers, 
de gouverneurs, de koloniën, wier binnenlandsche 
politiek vaak leed onder hevige beroeringen, de lessen van 

1) 8 Febr. 1850; Hansard. 

) 18 Febr. 1850; Hansard. 

3) Twee permanente secretarissen (refendarissen-generaal) aan dat 
departement, H. Merivale en Sir F. Rogers (later Lord Blachford), wier 
ambtsbekleeding bijeen het tijdvak van 1847-1871 beslaat, hebben dit 
onbewimpeld uitgesproken. Zie: Egerton, History of British Colonisation. 


VAN HET BRITSCHE RIJK. 

521 

het constitutioneel verleden van het moederland voorhielden 
en zoo hen opvoedden tot mondigheid, dat alles is niet alleen een 
van de grootste verrichtingen van de Engelsche democratie 1), 
het heeft tevens het Rijk over een gevaarlijke periode heen geholpen. 
In de jaren, dat de jonge democratieën van Canada 
en van Australië den eersten trots en vreugde van hun onaf 

gevoelden, en voor dat aan weerskanten het-hankelijkheid 
sterk besef van saamhoorigheid, dat thans bestaat, was ontsproten, 
had een minder voorzichtige en bezadigde politiek 
heel , licht tot scheuring kunnen leiden. In 1872 had 
Disraeli gemakkelijk zeggen, dat „zelfbestuur had moeten 
worden verleend als onderdeel van een groote politiek van 
consolidatie des Rijks. Het had vergezeld moeten gaan van 
een Rijkstarief, van waarborgen voor het volk van Engeland 
voor het genot van onbezet land, en van een militair quotenstelsel." 
Wat dit laatste betreft, het is een zoo moeilijk 
vraagstuk, dat men op dit oogenblik, ofschoon er sinds 1887 
aan is gewerkt, met de oplossing nog lang niet gereed is. 
En het is zeker, dat, indien de regeering te Westminster in de 
jaren vijftig of zestig getracht had de koloniën hun fiscale 
politiek voor te schrijven en de beschikking over woesten 
grond in de koloniën in eigen hand te houden, een zeer 
gevaarlijk verzet zou zijn uitgelokt. 

Dit neemt niet weg, dat, toen de imperialistische geest 

opstak (en hij was al begonnen zich te roeren, toen Disraeli 

sprak), het Rijk in een wonderlijken staat van ontbinding 

verkeerde. Die zelfbesturende koloniën stonden inderdaad 

ieder vrijwel geheel op zichzelf. Zij bekostigden hun eigen 

landsverdediging, en het Vereenigd Koninkrijk beschermde hen 

met zijn vloot, tot welks kosten zij niets bedroegen. Zij van 

hun kant konden niet den geringsten invloed doen gelden op 

de bepaling der Rijkspolitiek, die geheel in handen der 

Engelsche regeering berustte, en van samenwerking tusschen 

de koloniën onderling en met het moederland was haast geen 

1) Het is dit wat een hedendaagsch Engelsch liberaal het recht geeft 
te schrijven, dat generaal Botha „in zijn meest dramatischen vorm die 
leer van een Rijk gegrond op zelfbestuur vertegenwoordigt, die de 
kapitale bijdrage is van liberaal Engeland tot de regeerkunst van de 
wereld." (A. G. Gardiner, The War Lords). 


522 DE CONSTITUTIONEELE ONTWIKKELING 

sprake. Het imperialisme zag zich voor de taak geplaatst om 
hierin verandering te brengen. 

Maar vanwaar die herleving van den imperialistischen 
geest? Mijn antwoord op deze vraag zal voorzichtig zijn en 
samengesteld. Zoo veel factoren zijn werkzaam geweest, van 
materieelen, van geestelijken, van feitelijken aard! Alleen die 
zich met een vooropgestelde theorie wapent, zal er in slagen 
dien schoonen eenvoud te bereiken, dien sommigen zoozeer 
bewonderen, en al die factoren te herleiden tot één hoofdbeginsel, 
of althans ze in een strenge orde van meerdere 
of mindere belangrijkheid te schikken. Wie onbevooroordeeld 
op de feiten toetreedt, zal moeten erkennen, dat van de 
onderlinge verhouding der gelijktijdig werkende oorzaken 
veel voor ons verborgen blijft. 

Ik wil beginnen met op te merken, dat omstreeks 1870 
aan een treffend voorbeeld bleek, tot welke gevolgen de 
laissez-faire-politiek in imperiale zaken leiden kon. Het 
tactloos terugtrekken der Rijkstroepen uit Nieuw-Zeeland 

op zichzelf onderdeel van een gezonde politiek en onvermijdelijke 
consequentie van het verleenen van zelf bestuur , 
maar hard voor de kolonisten, die juist in een kostbaren 
Maori-oorlog waren gewikkeld deed een vinnigen twist 
tusschen de kolonie en het departement van koloniën ontbranden, 
waarbij, in officieele stukken, het woord afscheiding 
meer dan eens dreigend werd uitgesproken. Voeg hieraan toe, 
dat in deze jaren de oogen opengingen voor de groote mogelijkheden, 
die de toekomst der koloniën in zich borg, en de 
beginselen van een reactie tegen de officieele koelheid ten 
opzichte van de zelf besturende gewesten zullen niet bevreemden. 
Men ziet ze b.v. werkzaam in de stichting omstreeks 
dezen tijd van het Royal Colonial Institute, dat weldra een 
verzamelpunt werd van allen die in de koloniën belang 
stelden, en waar kolonisten, die kwamen spreken van de 
vurige loyaliteit der jonge volken over zee, reizigers, die 
rijke en onontgonnen binnenlanden hadden onderzocht, oud gouverneurs, 
teleurgesteld door de beperking hun door het 
voorzichtig departement van koloniën opgelegd, een dankbaar 
gehoor vonden. 

Maar niet alleen kolonisten, oud -kolonialen en koloniale 
specialiteiten waren gevoelig voor de nieuwe denkbeelden. 


VAN HET BRITSCHE RIJK. 

Onder de intellectueelen woelde het. Er kwam verzet tegen 
de alleenheerschappij van het Cobdenisme. Carlyle had heel 
zijn lange leven ertegen gepredikt, tegen de abdicatie van 
alle regeering, tegen de verheffing van de vrijheid tot koopen 
op de goedkoopste en verkoopen op de duurste markt tot 
eeuwigen stelregel van wijs staatsbeleid; hij had op het wijde, 
haliontgonnen Rijk gewezen als het kostelijk erfdeel, 't welk 
het plicht was te bebouwen en dat redding bood uit de 
sociale euvelen van industrialisme en overbevolking. Hij 
vond thans meer gehoor. Aan de universiteiten begon een 
andere geest door te breken. Froude beleed zich Carlyle's 
geestelijken zoon, en zijn imperialisme, vol droomen van 
landverhuizing op een onmogelijke schaal, klinkt thans al 
heel ouderwetsch. 1) Seeley, wiens befaamd boekje The 
Expansion of England verscheen in 1882, had nog veel meer 
invloed. Hij betoogde, dat indien de moderne geschiedenis van 
Engeland een zin had, die zin de koloniale uitbreiding moest zijn. 
De koloniën werden verklaard het ongeweten object der 
hoogste inspanning van het Engelsche volk gedurende de 
laatste eeuwen te zijn geweest. Het Rijk was de grootsche 
schepping van Engelands genie. Ongetwijfeld is op den gang 
van gedachten, die staatsvorming en staatsgrootheid zoo hoog 
gingen aanslaan, het kapitale feit in de vastelandsche geschiedenis, 
de stichting van het Duitsche Rijk, niet zonder invloed 
geweest. Duitschland zou weldra in meer dan één opzicht 
een leerschool worden voor het Engelsche imperialisme. 

Men weet dat het handelsverdrag, onder de auspiciën van 
Cobden in 1860 tusschen Frankrijk en Engeland gesloten, 
een tijdperk van betrekkelijken vrijhandel in Europa had 
ingeleid. Cobden had altijd geloofd, dat de volkeren der 
aarde zijn evangelie zouden aannemen en in practijk brengen. 
Voor de massa moest heel zijn stelsel op losse schroeven 
komen te staan, wanneer het met die voorspelling met die 
belofte zeiden zijn tegenstanders spottend — misliep. En dat gebeurde 
in de laatste jaren zeventig, toen op het voorbeeld van 
het jonge Duitsche Rijk het eene land na het andere terugkeerde 
tot protectie. In Engeland gevoelde men de verandering 
terdege. Er brak een tijdvak van achteruitgang aan voor 

1) Men zie Oceana, 1885. 


524 DE CONSTITUTIONEELE ONTWIKKELING 

handel en nijverheid, waardoor de menschen ertoe kwamen 
de grondslagen der staathuishouding met argwaan in 't gemoed 
te onderzoeken. Er ontstond een protectionistische 
beweging, die om „fair trade" vroeg d.w.z. vergeldingspolitiek 
en die tot 1887 toe in omvang wies, zelfs steun 
vond bij het conservatieve kabinet-Salisbury. Toen vervolgens 
handel en nijverheid zich vrij plotseling herstelden, zonk zij 
wel in het niet terug, doch alleen om later, onder andere 
omstandigheden, weer te herleven. Het is waar, dat de zelf 

koloniën, althans ten deele zeer protectionistisch,-besturende 
aan de „fair traders" weinig stof tot troost verschaften: de 
preferentie-beweging moest nog geboren worden. Toch zagen 
zij onwillekeurig naar die koloniën om: was een betere regeling 
niet mogelijk ? het denkbeeld van een Rijkstarief, dat Disraeli 
reeds voor oogen had gestaan, leek verleidelijker dan ooit. 
Aan heel de beweging der geesten, die zich van het Manchester-
liberalisme afkeerde, leende deze verandering in de 
omstandigheden van Engeland en van de wereld nieuwe kracht. 
Ook zij trok de aandacht der menschen op den staat en 
zijn macht samen. 

Intusschen had de kentering zich reeds in de strooming 
der practische staatkunde doen gevoelen. Gladstone's eerste 
kabinet had een nieuwe politiek van annexaties in Zuid-
Afrika ingeleid (1870). Het waren echter niet de liberalen 
die zich meester maakten van de nieuwe beweging. Disraeli 
was de eerste imperialistische premier. Maar onder hem 
ontspoorde het imperialisme meteen en werd „een hatelijk 
stelsel van gesnoef en grootdoen, van macht tegen recht". 1) 
Daartegen verhief Gladstone zich in zijn beroemde Midlothianredevoeringen, 
niet op grond van Manchester-theorieën, maar 
van menschelijkheid en recht. Toen de liberale partij in 
1880 onder zijn leiding weer aan het bewind kwam, beheerschte 
zij de groote vraagstukken van het eigenlijk imperialisme 
nog in geenen deele. Die vraagstukken evenwel 
lieten zich niet meer ontwijken. Het liberalisme heeft zijn 
onmacht om de oplossing te vinden, ten duurste moeten 
bekoopen. Al de vijf jaren van zijn bestaan heeft het kabinet 
van 1880 onder de zaak geleden. Eerst was er de Trans


1) Daily News in 18.8. 


VAN HET BRITSCHE RIJK. 

vaalsche kwestie, die met groot gemis aan vastheid is behandeld. 
Dan de Egyptische kwestie. Gladstone werd tot de expeditie 
gedrongen. Het was om de orde te herstellen. Stap voor 
stap moest men verder, onder gedurige betuigingen dat geen 
blijvende bezetting beoogd werd. Die betuigingen waren volmaakt 
eerlijk, maar haar logenstraffing door de feiten heeft 
niet tot verhooging van het aanzien der liberale politiek geleid. 

Er was bij de Egyptische onderneming een nieuwe factor 
tot imperialisme in het werk getreden, die in verloop van 
tijd zich steeds krachtiger zou doen gelden: de belangen 
van de schuldeischers. Engeland was begonnen zijn in handel 
en nijverheid overgespaarden rijkdom buitenslands te beleggen. 
Engelsch kapitaal werd een band tusschen de koloniën 
het moederland. Het begon te vloeien naar onontgonnen 
gebieden palende aan het Rijk, naar half beschaafde staten, 
waar het den Engelschen invloed vestigde. Elke belegger, 
die wist dat zijn rente stijgen zou, wanneer de Engelsche 
vlag orde en wet waarborgde in het land waar zijn kapitaal 
aan het werk was getogen, of dat zij dalen zou, wanneer de 
Engelsche invloed er verslapte, was toegankelijk voor imperialistische 
neigingen. En het getal van zulke beleggers was 
groot o.a. door de gewoonte van zeer kleine aandeelen 
en het nam dagelijks toe. Een economist schatte een twintigtal 
jaren geleden het gezamenlijk bedrag aan Engelsch kapitaal 
belegd buiten het Vereenigd Koninkrijk in de jaren 1862, 

1872, 1882 en 1893 op onderscheidenlijk 144, 600, 875 en 
1698 millioen pond sterling. 1) De talrijkheid der beleggers 
verklaart de algemeenheid der belangstelling van het publiek, 
maar de staatslieden hadden in de eerste plaats te doen met de 
groote bankiers, de aannemers, de industrieelen, die met behulp. 
van hun connecties in de politieke en sociale wereld in 
Londen en in die dagen tot op zekere hoogte één gedungen 
aandrang op hen uitoefenden tot het verleenen van diplomatieke 
of militaire hulp, opdat zij hun leeningen en contracten zouden 
kunnen sluiten en hun bestellingen verkrijgen. De regeeringen 
wisten aan dien aandrang te minder weerstand te bieden,. 

1) Mulhall bij J. A. Hobson, Imperialism, blz. 58. Sir R. Giffen achtte 
die raming „gematigd ". Leroy Beaulieu, De la colonisation chez les. 
peuples modernes II blz. 514, komt tot nog veel hooger cijfers. 


526 DE CONSTITUTIONEELE ONTWIKKELING 

daar hij vergezeld ging van de klacht : „onze concurrenten van 
andere nationaliteit hebben op ons voor, dat hun regeeringen 
minder lauw zijn". Naarmate de concurrentie van andere 
landen heviger werd, zag de Engelsche regeering zich dezen 
gevaarlijken weg verder en verder uit gedrongen. En in het 
laatste kwart van de negentiende eeuw werd Engelands positie 
in de wereld, die totrjogtoe onaantastbaar had geleken, meer 
en meer bedreigd. Dit deed zich lang niet uitsluitend gevoelen 
op het gebied van beleggingen en concessiejacht. 

Maar vóór ik de verdere aspecten van deze zaak bespreek, 
die tezamen het minst verheven, het naakt materialistisch 
motief tot imperialisme vormen, wil ik er op wijzen, hoe de 
laatste jaren van het tweede kabinet-Gladstone weer gansch 
andere factoren in het spel brachten. Ik meen de volks 

Soedan en over den dood van Gordon,-opwinding over den 
die in 1885 den val van de regeering heeft veroorzaakt. Ik 
zal niet treden in het geding tusschen Gordon's nagedachtenis 
en de faam der liberale ministers. Om het even of de 
godvruchtige krijgsman zijn instructies heeft overschreden of 
niet, de motieven, die het Engelsche volk zoo hartstochtelijk 
zijn partij deden opnemen, waren van geen laag allooi. Het 
was een spontaan gevoel van plichtsbesef, van Engelands taak 
als kampioen van beschaving en menschelijkheid in een land, 
waar slavenhandel werd gedreven. Het gevoel van verantwoordelijkheid 
van het Engelsche publiek voor wat er omgaat 
in de wereld is vaak misbruikt tot onedele doeleinden. In 
zichzelf is het echter een der edelste trekken in het volks 
karakter, en al het preeken van non-interventionisme door 
-le Manchestertheoretici heeft dien trek niet kunnen uitwisschen. 
Sympathie voor den held van Khartoem kwam erbij. Engelands 
strijd tegen het barbarendom werd in hem voor breede 
massa's schitterend verpersoonlijkt, en Engelands eer leed door 
zijn val. 

In diezelfde jaren nu begon het duidelijk te worden, dat het 
gedaan was met Engelands alleenheerschappij in den wereldhandel. 
De mededingers konden voor hun pogingen om 
Engeland opzij te duwen de vreedzame Manchester-theorieën` 
die Engeland zoo lang hadden gediend, niet gebruiken. De 
Fransche Republiek, hersteld van de nederlaag, stortte zich 
in een ondernemende koloniale politiek. Veel streken, waar 


VAN HET BRITSCHE RIJK. 

totnogtoe de Engelsche koopman op gelijke voorwaarden 
had geconcurreerd met de handelaars van andere naties, 
werden Fransch, en zijn kansen waren er verkeken. In 
Afrika, in Azië, in de Stille Zuidzee ontmoetten Frankrijk 
en Engeland elkaar. Ook met Rusland was er meer dan 
eens wrijving; de Engeschman meende Rusland dreigend op 
Indië te zien afgaan. De botsing met andere imperialismen 
verhoogde de zelfbewustheid van het Engelsche. Maar 
belangrijker nog dan de verhouding tot Frankrijk en Rusland 
was de verschijning van een jongsten mededinger in de 
wereld van handel en koloniën: het Duitsche Rijk. In 1884 
maakte Bismarck, die totnogtoe van koloniale politiek niet 
had willen weten, gebruik van de gunstige gelegenheid die 
de spanning tusschen Engeland en Frankrijk bood, en bezette 
drie punten op de Westkust van Afrika: zoo ontstonden de 
Duitsche koloniën Z.W.-Afrika, Togoland en Kameroen. 
Zijn daad versnelde den wedloop om Afrika. De Engelschen 
voelden zich niet slechts geschaad door de inkrimping van 
vrij handelsgebied. De bezetting van Damaraland, en meer 
nog de voorgenomen bezetting van de St. Lucia-baai aan 
de Oostkust, die door den gouverneur van Natal is afgewend, 
beschouwden zij als een bedreiging van hun positie in Zuid-
Afrika. Zij begonnen ook te annexeeren, om verdere annexaties 
't zij van Frankrijk, 't zij van Duitschland te voorkomen. Nog in 
1883 had een handboek over de koloniën geleerd 1) : „ de poli 

Engeland wil niet weten van uitbreiding van grondge--tiek van 
bied in tropische streken, die reeds door inboorlingen worden 
bewoond". En inderdaad, Disraeli had den Kongo, Damaraland 
en Kameroen geweigerd, toen inboorlingenhoofden de bescherming 
der Engelsche vlag inriepen ; Gladstone onder 
gelijke omstandigheden Kameroen, Zanzibar en het niet 

deel van Nieuw-Guinea. Nu werd nog in 1884-Hollandsch 
Betsjoeanaland Engelsch een wig gedreven tusschen de 
nieuwe Duitsche kolonie Damaraland en de Boerenrepublieken 
— en Gladstone moest de Zuidkust van Nieuw Guinea 
bezetten, terwijl de Noordkust Duitsch werd. En de 
reeks van uitbreidingen juist van de soort in mijn aan 

omschreven wordt in de volgende jaren gedurig ver--haling 

1) Payne, The Colonies. 
1917 II. 35 



528 DE CONSTITUTIONEELE ONTWIKKELING 

meerderd. Het is ook nu nog niet altijd zelfs niet 
gewoonlijk — de Londensche regeering, die het initiatief 
neemt. Maar het Engelsche Rijk had zijn bezittingen reeds 
als zoovele voorposten over heel de wereld verspreid, en 
Britsche handelaars en zendelingen werkten overal. De 
mannen ter plaatse dreven gemeenlijk tot een ondernemende 
politiek, en het duurde niet lang, of Afrika zag een herleving 
van dat tweeslachtig lichaam, dat ook in de eerste 
kolonisatie-eeuwen den staat als verkenner en baanbreker 
had gediend: de maatschappij met monopolie. 

Deze laatste motieven tot imperialisme lijken met de zelfbesturende 
koloniën weinig uitstaande te hebben. Toch is 
er nauw verband. Het optreden van Frankrijk en van 
Duitschland had in de Australische koloniën en in Zuid-
Afrika nog vrij wat meer onrust verwekt dan in het moederland. 
De annexatie van Betsjoeanaland in 1884 was het werk 
van een imperialistische groep in de Kaapkolonie (Rhodes), 
veel meer dan van de regeering te Westminster. Vóór Glad-
stone's kabinet overging tot de annexatie van zuidelijk N ieuw-
Guinea, onder den onmiddellijken indruk van Bismarck's 
bezetting van de Noordkust, had de naastbijgelegen Austraulische 
kolonie, Queensland, het geheele niet-Nederlandsche 
deel van het eiland Engelsch verklaard, een daad die de 
Londensche regeering had gedesavoueerd. Dat had niet 
gestrekt om de koloniën een hoogen dunk van den durf van 
het moederland te geven, en jaren achtereen waren de Oostelijke 
Australische koloniën even slecht te spreken over de conciliante 
houding, die de Engelsche regeering aannam ten 
opzichte van Frankrijks plannen met Nieuw -Caledonië en 
de Nieuwe Hebriden. Geen wonder: al die zaken betroffen 
de koloniën rechtstreeks. Maar al bestond er tusschen 
de deelen van het Rijk geen eenstemmigheid over 'de houding, 
die tegenover de nieuwe vraagstukken moest worden 
aangenomen, zonder twijfel hadden de gevaren, waaraan de 
kolonisten zich op eenmaal meenden te zien blootgesteld,. 
toch de uitwerking, dat zij zich aan de connectie met het 
machtige moederland vastklemden. Zij jammerden luidkeels 
dat men hen in den steek liet, dat men hen verried. Maar, 
boos als zij waren, in afscheiding zagen zij niet langer het 
geneesmiddel. De wereld leek op eens minder geschikt ge



VAN HET BRITSCHE RIJK. 

worden voor jonge en zwakke staten om er op eigen avontuur 
hun weg te vinden. 1) Het besef hiervan moet zeker meetellen 
onder de oorzaken van de merkwaardige uitbarsting van 
Joyalisme", zooals men toentertijd nog zei, in Australië en 
Canada ten tijde van den Soedan-veldtocht. Nieuw-Zuid-Wales 
ging voor met het aanbod van hulptroepen, Victoria, Nieuw-
Zeeland en Canada volgden. Het was de eerste maal dat 
iets dergelijks gebeurde, en de uitbarstingen van wilde 
geestdrift in de koloniën, die het moet gezegd spoedig 
door een andere stemming werden gevolgd, maakten 
op het moederland diepen indruk. Voor de meesten 
was het een groote verrassing. Voor de weinigen, die juist 
waren begonnen de onverschilligheid ten opzichte der koloniën 
te bestrijden, was het de schitterende bevestiging van een 
miskende waarheid. De koloniën . hadden geen rechtstreeksch 
belang bij den Soedan. Zij gaven dus om de zaak van 
het Rijk! Zij waren nog klein, maar groeiden snel; weldra 
zou men op kostelijken steun van hen mogen hopen! Niets 
was beter geschikt om den Engelschman te doen beseffen, 
dat de koloniën het recht hadden met anderen maatstaf dan 
dien der zuivere economie te worden gemeten. Het rijkspatriotisme, 
dat in den gang der gebeurtenissen en van het denken 
reeds besloten lag, vond in den aanblik der koloniale hulptroepen 
krachtig voedsel. 

DE IMPERIAL FEDERATION LEAGUE. 

Deze overwegingen en deze gevoelens zetten kracht bij 
aan het werken van een groep van mannen, die zich hadden 
vereenigd om moederland en zelf besturende koloniën hecht 
aaneen te snoeren. -Een Imperial Federation League was in 
1884 opgericht vooral door de bemoeiingen van W. E. 
Forster, een bekenden radicalen staatsman. Deze menschen 
verontrustten zich over eene gesteldheid des Rijks, waarbij 
de koloniën even weinig medezeggenschap hadden over de 

1) Er was in 1885 b.v. een alarm van oorlog met Rusland, dat 
grooten indruk maakte in Australië en Zuid-Afrika. 


530 DE CONSTITUTIONEELE ONTWIKKELING 

Rijkspolitiek als voor 1778 de Amerikaansche koloniën, 
en waarbij het Vereenigd Koninkrijk alleen aansprakelijk 
was voor de verdediging van allen. In 1872 had Disraeli 
gezegd, dat de verleening van zelf bestuur zonder dat tevens 
eener imperiale regeling betreffende tarieven, woesten grond 
en militaire bijdragen werd getroffen, tot het uiteenvallen des 
Rijks moest leiden. Hij had er bijgevoegd, dat een raad van 
koloniale vertegenwoordigers in Londen had moeten zijn ingesteld 
tot voorlichting van het departement van koloniën. 
Met een beter begrip van de positie der zelf besturende kolo niën 
geen vazallen, maar pairs van het Vereenigd Koninkrijk 
--maar overigens nog minder practisch, had Molesworth 
reeds in 1850 het denkbeeld geopperd, dat men hen zou 
verzoeken afgevaardigden te zenden naar het Lagerhuis te 
Westminster. Over de wijze waarop het Rijk moest worden 
bewerktuigd, waren de Imperial-Federation-mannen 
van de jaren tachtig het niet eens. Forster had de leus aan 

dat om het uiteenvallen van het Rijk te voorkomen,-geheven, 
federatie noodig was. De League werd gesticht om die 
gedachte te propageeren en tevens om gelegenheid te openen 
tot gedachtenwisseling over de onderscheidene stelsels, die 
van toepassing konden zijn. 

De Imperial Federation League is in 1893 ontbonden. Zij 
had instemming genoeg gevonden, althans in Engeland, maar 
het vaststellen van een bepaalde federatie-politiek was veel 
bezwaarlijker gebleken dan de geestdriftige leden vermoed 
hadden. Een mooi sluitende constitutie voor het Rijk 
uit te denken, was hun eerst zoo moeilijk niet voorgekomen. 
Reeds in 1880 had op een vergadering van het 
Royal Colonial Institute een parlementslid er een uitgestald, 
waarbij niets aan het toeval was overgelaten: de bevoegdheden 
van den Imperialen Raad waren er even nauwkeurig 
in opgesomd als het aantal der afgevaardigden, die elk der 
Rijksdeelen tot dien Raad zou mogen verkiezen. 1) Het bleek 
echter, dat het heel iets anders was, zulk een ontwerp in 
de stilte der studeerkamer samen te knutselen of er mede 
op de woelige markt der dagelijksche politiek te verschijnen. 
Men was verder dan in 1872, toen Disraeli slechts op een toon 

1) Zie de Proceedings. 


VAN HET BRITSCHE RIJK. 531 

van onvruchtbaar beklag kon spreken van verloren gelegenheden. 
Maar hoe geweldig zou de storm van volksgeestdrift, of hoe 
pressend de nood der tijdsomstandigheden moeten zijn, om 
den taaien tegenstand van het bestaande te overwinnen, dat in 
den loop der geschiedenis langzaam gegroeid was. Constitutioneele 
hervormingen zijn nimmer het werk van de zuivere 
rede, redeneerend in abstracto. De bestaande toestand moge 
onlogisch zijn, hij bestaat. In Engeland meer dan elders laat 
hij zich slechts geleidelijk en als het ware uit-,eigen beweging 
veranderen. En in dit geval gold de hervorming niet Engeland 
alleen. Men moest niet alleen het Engelsche parlement, althans 
de Engelsche regeering, vragen, afstand te doen van een deel 
hunner bevoegdheden; men moest ook de koloniën ertoe 
krijgen om in ruil voor zekere mate van medezeggenschap 
zich vaster te laten klinken aan de Rijkspolitiek en mee te 
betalen aan de Rijksverdediging. Het aantal practische bezwaren 
bleek toe te nemen, naarmate de zaak meer werd 
besproken. In de statuten der League was uitgesproken, dat 
elk federatie-plan het zelf bestuur der koloniën in wezen 
moest laten. Dat nam niet weg, dat velen in Australië en 
Canada in de beweging niets anders zagen dan een listigen 
toeleg om hun het gezag van Downingstreet weer op 
den nek te schuiven. Anderen hielden het ervoor, dat het 
meer op hun beurs was gemunt: Imperial Federation zou neerkomen 
op koloniale bijdragen voor de vloot, en daarmee uit. 

Toch was met de toenemende belangrijkheid der koloniën 
en bij de verandering in de wereldomstandigheden het 
gevoel van verantwoordelijkheid tegenover het Rijk in de 
koloniën wel degelijk groeiende. 't Is waar dat het zich 
voorloopig vooral scheen te uiten in verzoeken dat de Rijks 

hun bijzondere belangen beter zou behartigen. Maar-regeering 
de Engelsche federalisten troffen ook den juisten toon niet om 
de koloniën toe te spreken. De federatie zooals zij ze zich 
dachten was te sterk gecentraliseerd. De losheid van het Rijksverband 
zooals het was, had hen tot voorzichtigheid moeten 
manen. Maar wanneer men de jaargangen van het orgaan 
der League 1) doorleest, blijkt telkens en telkens, dat zij zich 
de samenstellende deelen van het Rijk 'liefst klein, zwak, 

1) Imperial Federation, 1886 -- 93. 


532 DE CONSTITUTIONEELE ONTWIKKELING 

onnationaal voorstelden, opdat de rechten der provinciale 
parlementen te beter beperkt en die van den Imperialen 
Raad of het Rijksparlement te steviger gevestigd zouden kunnen 
worden. Dit nu was geheel in strijd met de ontwikkeling 
der koloniën, welke meer en meer eene richting insloeg die 
op nationale zelfstandigheid als eindpunt uitliep 1). Eene uit 

gelijk later blijken zou, de handhaving van een-komst die, 
Rijksverband geenszins onnoodig of ongewenscht maakte 2). 
Het was echter de eerste opwelling der enthusiasten van 
de jaren tachtig om dit te vreezen, en zij zetten zich schrap 
tegen de les, die de feiten hun wilden leeren, dat geen plannen 
tot federatie van het Britsche Rijk levensvatbaar waren, die 
de zelf bewuste onafhankelijkheid der koloniën niet angstvallig 
ontzagen of een zoodanigen fusie beoogden, dat enkel de scherp 
geteekende individualiteit van het moederland er in uitkwam. 
Velen werden ontmoedigd door het hevig verzet, dat hun denkbeelden 
soms in de koloniën opwekten 8) ; door den onwil 
van koloniale staatslieden om zich met hun beweging in te 
laten. Anderen hielden hardnekkig aan hun denkbeelden 
vast, en onder hen een staatsman, die, naar wij zien zullen, 
de unieke kans, die hem geboden werd om ze in practijk 
te brengen, niet liet voorbijgaan; al zou hij daarmee ook 
weinig succes hebben: ik meen Joseph Chamberlain. 

Over het geheel waren het de staatslieden, die het eerst

-

en het best inzagen, dat heel het werk der League vruchteloos 
zou zijn, indien in de levende werkelijkheid van het Britsche 
Rijk de beginselen van nauwere eenheid niet aanwezig waren. 
Waren zij aanwezig, dan was al wat de League kon doen, 
de publieke opinie voorbereiden en bescheiden hervormingen 
in de richting van het ideaal aanpreeken. Forster 
zelf b.v. was niet vóór het denkbeeld om de koloniën 

1) Canada ging daarbij vooraan; reeds in 1868 hadden zich de ver


schillende Noord-Amerikaansche koloniën tot het éene Dominion ver 

Australië was koloniale federatie — ze kreeg eerst haar-eenigd. In 

beslag in 1900 --- het eerste programpunt der nationalisten, en veel 

Engelsche federalisten achtten dat streven een gevaar voor het Rijk. 

2) Over deze kwestie zijn leerzaam de boeken van R. C. Jebb, Studies 

in Colonial Nationalism (1905) en The Imperial Conference (1911). 

3) Men leze bij Dilke, Problems of Greater Britain 11 (1890) hoe Parkin, 

de apostel der League, in 1886 in Sydney werd ontvangen. 


VAN HET BRITSCHE RIJK. 

afgevaardigden naar het Lagerhuis te Westminster te doen 
zenden. Hij wilde een raadgevend lichaam van koloniale gedeputeerden 
te Londen hebben; iets dergelijks wilden Lord Grey 
en de markies van Lorne, die de commissarissen-generaal der 
koloniën in dien raad wilden doen zitting nemen. Lord Rosebery, 
die Forster bij diens dood in 1886 als voorzitter van de 
League opvolgde, wilde koloniale afgevaardigden in het H oogerhuis 
doen benoemen als pairs voor het leven; later kwam hij 
van dit denkbeeld terug. Maar zelfs van al die weinig revolutionnaire 
voorstellen is niets gekomen. De ontwikkeling van 
het Rijk heeft zich den weg niet laten voorschrijven. 

P. C. GEYL. 
(Wordt vervolgd). 


EEN INDISCHE WEDERGADE VAN DE 
LEGENDE DER HEILIGE LUCIA. 

Een met meer of minder recht tot de gewijde Buddhistische 
litteratuur in Pálitaal gerekende verzameling van gedichten, 
bekend onder den titel van Theri-gáthá, d. i. Liederen van 
hoogeerwaarde Nonnen, bevat o. a. -een verhaal dat een 
treffende overeenkomst vertoont met de Legende der Heilige 
Lucia. Zekere looze guit zoo luidt de geschiedenis 
tracht de vrome non Subhá te verleiden om hare gelofte 
ontrouw te worden, maar wordt smadelijk afgewezen. Om 
te toonen hoe weinig zij hechtte aan het schoon, dat hij zoo 
bewonderde, rukte zij zich eigenhandig een oog uit en bood 
hem dat aan, waarop de belager van hare onschuld beschaamd 
en berouwvol om vergiffenis smeekt. Subha, vrij gekomen, 
begaf zich naar den Buddha en herkreeg, dank zij hare 
vroomheid, haar vorig gezichtsvermogen. 

Om vorm en inhoud verdient het gedicht alleszins in 
wijder kring bekend gemaakt te worden, weshalve ik meen 
geen onnut werk te doen met een getrouwe, onopgesmukte 
vertaling 1) ervan den Nederlandschen lezer aan te bieden. 

De non Subhá werd, terwijl zij in den schoonen Mangogaard 
van J1Waka wandelde, door een loozen guit staande 
gehouden. Subhá sprak hem aan. 

„Wat heb ik u misdaan, dat gij mij hinderend in den weg 

1) Volgens den tekst uitgegeven door wijlen Prof. Pischel in Pall 
Text Society (jaarg. 1883), p. 158-162. 


EEN INDISCHE WEDERGADE, ENZ. 

treedt? Want, geëerde Heer, het past niet dat een manspersoon 
eene non aanraakt." 

„In 't door mij geëerbiedigde gebod des Meesters is (ons) 
de tucht voorgeschreven; het is in gekuischte bewoordingen 
vervat en vrij van onzuiverheid. Waarom treedt gij mij 
hinderend in den weg ?" 

„Waarom treedt gij, die verontreinigde gedachten koestert 
en van (zondigen) hartstocht vervuld zijt, mij die vrij van 
hartstocht en van onzuiverheid ben, van alles mijn geest 
vrijgemaakt heb, hinderlijk in den weg ?" 

Hi1: 

„Gij zijt jong en onschuldig; wat zult gij hebben aan 
wereldverzaking? Werp het nonnengewaad af. Kom, laten 
wij ons vermaken in 't bloesemrijke woud." 

„Van alle kanten verspreiden de boomen een zoeten geur 
door het opgewaaide bloemenstof. Het is nu het aangename 
jaargetijde van het begin der lente. Kom, laten wij ons vermaken 
in het bloesemrijke woud." 

,,De boomen met hun bebloemde kruinen juichen ons als 
het ware, door den wind bewogen, toe. Wat genoegen zult 
gij hebben, indien gij alleen in 't woud doordringt ?" 

„Wenscht gij zonder gezel naar 't eenzame, vreeselijke 
groote woud te gaan, dat bezocht wordt door scharen van roofdieren 
en onveilig gemaakt door dolle mannelijke en vrouwelijke 
olifanten ?" 

„Gij schrijdt rond als een uit goud gemaakte pop, als een 
hemelnymf in het paradijs Cittaratha. Gij moest schitteren 1) 
in schoone fijne weefsels van Benares, o onvergelijkelijke." 

„Ik zou u in alles ter wille zijn indien wij in een bosch 
verwijlden, want er is geen levend wezen mij dierbaarder 
dan gij zijt, o liefoogige als een Kinnari." 2) 

„Indien gij wilt doen wat ik zeg, kom dan en betrek 
genoeglijk (mijn) huis, wonende in de voor den wind beschutte 
bovenverdieping van het paleis. Laten vrouwen u 
toiletteeren". 

„Draag fijne weefsels van Benares; tooi u met krans en 

1) Er staat „gij schittert, sobhasi", doch dit past niet. 

2) Kinnari's zijn fabelachtige wezens, voprgesteld als uit te munten 
door aanlokkelijke schoonheid en welluidend gezang. 


536 EEN INDISCHE WEDERGADE VAN DE 

blanketsel, veel en verschillend sieraad; goud, edelgesteente 
en paarlen bezorg ik u" 

„Bestijg het kostbare bed, schoon, voorzien van een goed 
gewasschen sprei, belegd met een wollen dek en een met 
boomwol gevulde matras, nieuw, met sandel gesmukt en 
rijkelijk van geuren vervuld." 

„ Gelijk een lotus uit het water gerukt, als zijnde door 
een boozen geest bezocht, zoo zult gij, de gelofte van kuischheid 
getrouw houdende, in uw lichaam tot ouderdom vervallen." 1) 

Uwe oogen zijn als die van een gazel 2), als van eene 
Kinnari in 't gebergte. Bij 't zien van uwe oogen neemt 
mijn minverlangen toe." 

„Bij 't zien van uwe oogen in uw vlekkeloos als goud 
blinkend gelaat, dat gelijkenis vertoont met den top van een 
blauwen lotus neemt mijn minverlangen toe." 

„Laten wij, zelfs als wij verweg gegaan zijn, het met ver 

herdenken, o langwimperige, helderoogige! want er-langen 
is geen levend wezen 3) mij dierbaarder dan gij zijt, o liefoogige 
als een Kinnari." 

„Gij wenscht op een onbegaanbaren weg voort te schrijden; 
gij tracht de maan te grijpen als speelgoed; gij zocht over 
den berg Meru te komen, zoo gij de leer van den Buddha 
wilt volgen." 

Zij. 

„Er is toch in de (geheele) wereld benevens die der 
goden geen hartstochtelijke genegenheid waarbij ik niet 
(zedelijk) verlies 4) zou lijden. Want ik ken niemand zoodanig 
dat hij op dien weg later niet grondig zal ten verderve 
komen." 

„Als neergelaten op een hoop brandende kolen, als een 

1) In den tekst volgt een stellig misplaatste of ingelaschte strofe, welke 
de non in den mond wordt gelegd van den volgenden inhoud: „Wat 
acht gij hierin voor uitmuntends, in het lichaam vol rotting, dat de 
plaats voor lijken vult, bestemd is om opgelost te worden, bij 't zien 
waarvan gij verbijsterd de oogen opzet ?" 

2) Volgens den commentaar, doch zoowel de lezing als de beteekenis 

is onzeker. 

3) Lees patio voor nayaná. 

4) Lees háni voor dáni. 


LEGENDE DER HEILIGE LUCIA. 

gifbeker voorgezet. Want ik ken niemand zoodanig dat hij 
op dien weg later niet grondig zal ten verderve komen." 

„Tracht een zoodanige te verlokken die niet bedachtzaam 
is of den Meester niet vereert; 1) gij hindert hier eene die 
verstandig is." 

„Want ik behoud mijn bezonnenheid hetzij bij smaad of 
bij lof, bij vreugde of smart. Wetende dat alles wat samengesteld 
is walgelijk is, kleeft mijn zin aan niets." 

„Ik, de leer volgende van den Buddha, bewandel den uit 
acht deelen 2) bestaanden weg. Ik heb den angel uitgerukt, 
ben smetteloos, heb behagen mij in een verlaten huis te 
bevinden." 

„Ik heb toch wel eens gezien schoon geschilderde marionetten, 
uit hout vervaardigde figuren, nieuw, met koorden en pinnen 
verbonden, die men op verschillende wijzen laat dansen." 

„Wanneer het, nadat koorden en pinnen uitgetrokken zijn, 
los gegaan is, verminkt, beschadigd, 3) onoogelijk, in stukken 
ligt, op wat ervan zult gij dan uw zin vestigen ?" 

„Desgelijks zijn ook mijne lichaamsdeelen niet werkzaam 
buiten hun (natuurlijke) functies. Buiten die functies zijn ze 
niet werkzaam. Op wat ervan zult gij dan uw zin vestigen ?" 

„Het is als zaagt gij een schilderij aan den wand gemaald 
met operment besmeerd. Daarop hebt gij een valschen kijk. 
Menschelijke wijsheid is onnut." 

„Als een goochelbeeld, als een gouden boom in een droom, 

daarheen loopt gij, blinde, zonder gewin; als naar een schijn 

te midden van een menschenmenigte."-vertooning 

„Als een balletje in een holte neergelegd, bobbelig in 't 

midden, tranend; ook oogvuil vormt er zich; verscheiden 

zijn de eigenaardigheden der oogen bijeen." 

De schoonoogige rukte zich een oog uit, doch voelde zich 

niet ongelukkig daar haar geest er niet aan hechtte. „Wel 

neem dat oog ;" (met dat woord) gaf zij het den man.-aan, 

Toen hield zijn geneigdheid dadelijk op en verzocht hij 

haar om vergiffenis: „Heil u, kuische maagd! iets dergelijks 

1) Lees anupásito voor anusásito. 

2) De achtdeelige weg omvat: recht inzicht, rechte gedachten, rechte 
rede, rechte handeling, rechte levenswijze, rechte inspanning, rechte 
bezonnenheid, rechte meditatie. 

3) Ik lees parikkhate voor paripakkate. 


538 EEN INDISCHE WEDERGADE VAN DE 

zal niet meer gebeuren; het zou iemand kwaad doen als had 
hij een vlammend vuur omvat. Ik zou, als het ware, een giftige 
slang aanpakken. Heil U! vergeef mij." 

En vrijgekomen begaf de non zich daarop naar den 
Buddha. Zie het bewijs van hare groote verdienstelijke 
vrome daad: het oog was als vroeger." 

Tot zoover het gedicht in de Ther i-gáthá. In de Middel 

literatuur van Europa vindt men een geschiedenis-eeuwsche 
van denzelfden inhoud en van gelijke strekking op meer 
dan één heilige vrouw toegepast. Zoo wordt van Brigitta, 
de hooge Iersche Heilige het volgende 1) verhaald: 

» Niet lang daarna kwam zekere man van goede familie 
bij Dubthach (den vader van Brigitta) om diens dochter ten 
huwelijk -te vragen. Dubthach en zijn -zoons wilden wel, maar 
Brigitta weigerde. Een van haar broeders zeide tot haar: 
„nutteloos is het heldere oog in uw hoofd, indien het niet 
op een peuluw naast een echtgenoot is." Brigitta zeide: 
„De Zoon der Maagd weet, dat het niet heilzaam is voor 
ons indien het ons schade berokkent." Toen legde zij haar 
vinger onder het oog en rukte het uit van haar hoofd, 
zoodat het op haar wang lag. Toen Dubthach en haar 
broers dat zagen, beloofden zij dat men haar nimmer zou 
zeggen om tot een echtgenoot te gaan, behalve den echtgenoot 
dien zij goed zou vinden. Toen legde Brigitta hare hand op 
haar oog, en het was aanstonds genezen." 

Nog treffender, vooral in bijzonderheden, is, wat men opgeteekend 
vindt omtrent de Heilige Lucia in het werk 
getiteld Caractéristiques des Saints door Pater Cahier. 2) 

„De Heilige Lucia, maagd en martelares, 11 December 

304. Een menigte schilderstukken en prenten stellen haar 
voor als dragende twee oogen op hare hand of in een schotel. 
Ten gevolge van deze uitvinding hebben sommige artiesten 
uitgedacht de Heilige daarenboven als blind voor te stellen. 
Maar niets in de geschiedenis van deze Heilige bevat een 
toespeling op zulk een lijden ... Evenwel, volgens anderen, 
1) Whitley Stokes, Revue Celtique, vol. III, p. 442. De tekst is door 
denzelfden geleerde uitgegeven in Lives of the Saints, p. 40, met de 
vertaling p. 188. 

2) Deel I, p. 105; aangehaald door H. Galdoz, Revue Celtique, V. 129, vg. 


LEGENDE DER HEILIGE LUCIA. 

zou aan de martelares van Syracuse ten goede zijn gekomen 
een feit dat aan de geschiedenis van eene andere Lucia, 
hetzij van Bologna, of van Alexandrië behoort. Men verhaalt 
dat deze andere maagd, toen zij zich herhaaldelijk vervolgd 
zag door een jong mensch, die haar trachtte te volgen overal 
zoodra zij haar huis verliet, hem eindelijk vroeg wat hem 
bewoog zoo hardnekkig hare schreden te volgen. Toen hij 
geantwoord had dat het de schoonheid harer oogen was, 
bediende het jonge meisje zich van de ijzeren stift van haar 
spinnewiel om haar oogen uit hun kassen te lichten, en zeide 
zij tot haar vervolger dat hij ze mocht nemen en haar 
voortaan met rust laten. Men voegt er aan toe dat deze 
schrikwekkende edelmoedigheid de gezindheid van den jongen 
man zoozeer veranderde, dat hij den geestelijken stand omhelsde 
(cf. Labus Fasti Bella Chiesa, 13 December. 
Sarnelli, Lettere ecclesiastiche, t. III, lett. 6. — Théoph. 
Raynaud, Opp., t. VIII, p. 514, seq.)". 

Van Buddhistische herkomst is nog een ander soortgelijk 
verhaal, waarin echter de rollen omgekeerd zijn: een jonge 
vrouw tracht een vromen monnik te verlokken. De inhoud 1) 
is als volgt: 

„Er was eens in vroeger tijd zekere Prins die een walg 
had van de wereld, en die, hoewel jong en schoon, het 
leven van een zwervenden bedelmonnik aannam. Eens dat 
hij als bedelaar het huis van zekeren koopman binnengegaan 
was, werd hij, wiens oogen langwerpig waren als 
een lotusblad, door diens jonge vrouw gezien. Zij, wier 
hart door de schoonheid zijner oogen gestolen was, zeide 
tot hem: „Hoe kan zulk een man als gij zijt, deze harde 
gelofte op zich te nemen ? Gelukkig is de vrouw die met 
dit oog van u wordt aangezien." De bedelmonnik, zoo door 
haar toegesproken, rukte zich een oog uit en zeide nu, terwijl 
hij het in de hand hield: „Moedertje, bezie dit oog zooals 
het is: neem het weerzinwekkende bloed en vleesch, indien 
het u behaagt. En het tweede is evenzoo; zeg, wat is er 
bekoorlijks hierin ?" De koopmansvrouw, dat ziende en zoo 
door hem toegesproken, was ontdaan en zeide: „Ach, ach! 

1) Kathásarit-ságara, VI, 28; ook aangehaald door Whitley Stokes, 
naar de vertaling van Tawney; Revue Celtique, III, t. a, p. 


540 EEN INDISCHE WEDERGADE, ENZ. 

ik onzalige heb kwaad gedaan, dat ik de oorzaak ben ge 

dat gij uwe oogen hebt uitgerukt !" Dat hoorende,-worden 
zeide de bedelmonnik: „Moedertje, wees niet ontsteld! gij 
hebt mij een weldaad bewezen." 

Daarop vertelt hij een toepasselijk verhaal dat hier niet 
behoeft- medegedeeld te worden. 

Zonder twijfel zijn er in Indië meer varianten van hetzelfde 
thema in omloop geweest dan tot nog toe in de literatuur 
zijn aangetroffen, ten minste voor zoover mij bekend 
is. Het zou volstrekt niet vreemd zijn dat enkele er van 
langs verschillende wegen, vooral Perzië en Syrië of Alexandrië 
hun weg naar Europa hadden gevonden. Zeker is het 
dat het verkeer van Indië met meer westelijke landen reeds 
in de oudheid, en nog meer in de Middeleeuwen, levendiger 
was dan men zich gewoonlijk voorstelt. Het is nochtans 
genoeg bekend dat verscheiden Indische geschriften, vertaald 
of omgewerkt, in de literaturen van West-Azië en Europa 
zich een plaats veroverd hebben. 1) 

H. KERN. 
1) Vgl. omtrent Lucia en hare vereering in verschillende landen van 
Europa wat Prof. Jos. Schrijnen mededeelt in Essays en Studiën in 
vergelijkende Godsdienstgeschiedenis Mythologie en Folklore, 68, 69, 
244, 251. 


AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN. 

BOERHAAVE EUROPA. — Een week of zes geleden wendde 
zich tot den leidschen hoogleeraar in het sanskrit een jong 
brahmaan, M. A. van de universiteit te Calcutta en thans 
studeerend in Engeland, met de vraag, of hij te Leiden 
zou kunnen promoveeren op een proefschrift over een tot nu toe 
onbekend oud-indisch werk over bouwkunst. Het antwoord 
moest luiden :. zeker ... als hij eerst het doctoraal examen 
nederlandsche letterkunde wilde doen, dus zich wilde toeleggen. 
op de studie van Anna Bijns en Huibert Kornelisz. Poot, benevens 
het oudnoorsch enz., om niet te spreken van de examens, 
die daaraan zouden moeten voorafgaan. Tenzij hij bij geval den. 
weg mocht verkiezen over het hem even nuttelooze arabisch,. 
javaansch en maleisch. 't Zou ook wat moois zijn, als men 
hem zoo maar tot de promotie toeliet, en de man ging met 
zijn gemakkelijk verworven doctorstitel solliciteeren naar de 

H. B. S. te Sneek, om onzen jongens de kaas van het 
brood te eten! Men kan tegenwoordig met brahmanen niet 
te voorzichtig zijn. 
Is het geen kenschetsend staaltje van zekere naïeve, provinciale 
onbeholpenheid en onvoorkomendheid in onze universitaire 
wetgeving ? Het geval staat niet op zich zelf. Nu is 
het een Britsch-Indiër ; eenige jaren geleden was het een 
Egyptenaar, die wel een gedeelte van zijn dissertatie te Leiden 
kon komen bewerken, doch vervolgens weer moest vertrekken, 
om elders den graad te behalen. Jk weet niet," 

zeide de rector, die dit geval had te vermelden, „ aan hoevele 
buitenlanders ik als rector het stereotype antwoord heb doen 


,542 AANTEEKENINOEN EN OPMERKINGEN. 

toekomen : studeeren kunt gij hier, maar examens kunt gij 

niet doen." Elk onzer universiteiten zou die verzuchting 

kunnen herhalen en voorbeelden opsommen van buiten 

studie of promotie hier te lande werd be--landers, wien de 

moeilijkt of belet door liet volslagen gemis aan elasticiteit 

van onze hooger-onderwijswet. 

Een verouderd provincialisme is inderdaad de grond van 
het euvel. Toen het organiek besluit van 1815 onze universiteiten 
herschiep, was het tijdperk van haar internationale 
vermaardheid reeds lang voorbij. In den loop der 18e eeuw 
was de stroom van vreemde studenten (op een paar beekjes 
na uit Hongarije en Oostfriesland), opgedroogd. De nieuwe 
regeling richtte de hoogescholen uitsluitend in voor vader 

gebruik 1). In het ouderwetsche onderonsje, dat de-landsch 
nederlandsche geestelijke samenleving in de eerste helft der 
19e eeuw opleverde, waren de lands-hoogescholen van 1815 
volkomen op haar plaats: de nederlandsche jeugd werd er 
gevoed met nederlandsche geleerdheid van een braaf en 
solied karakter, doch waaraan het contact met de weten 

andere landen wel eens al te-schappelijke stroomingen in 
zeer ontbroken had. 

Wat het laatste betreft, heeft de nederlandsche wetenschap 
sedert het midden der vorige eeuw de schade ingehaald. 
Men kan zonder chauvinisme beweren, dat ons land bij 
geen ander achterstaat in het kennisnemen en verwerken 
van vreemde wetenschap. Ondanks het onloochenbare ge,
vaar van te eenzijdigen duitschen invloed, is bij ons de 
wetenschap in staat tot een gelijkmatige opneming van 
franschen, amerikaanschen, engelschen en duitschen geest in 
,een harmonische verhouding, als nauwelijks elders mogelijk 
is. En ook in het teruggeven van ons werk aan de wereld 
:(onnoodig hier beroemde namen te herhalen) is Nederland 
niet ten achter. 

In menig opzicht schijnt ons land dus geschikt tot een 
wetenschappelijke uitwissel-centrale van internationale beteekenis. 
Toch ontbreekt hier het belangrijkste middel, om zulk 

-

een functie uit te oefenen, namelijk de toevloed van vreemde 
studenten bijna geheel. 

, 

1) Behoudens de artikelen 103 en 152 betreffende het studeeren van 
vreemdelingen. 


AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN. 

Men troost zich doorgaans te gemakkelijk over dat gemis, 
en schikt zich in de bescheiden nationale functie van ons 
hooger onderwijs met de gedachte: Zwitserland heeft nu 
eenmaal zooveel voor, de wereld verstaat fransch en duitsch, 
het is onze taal, die den vreemdeling weert. 

Neen, lieve vrienden, het is niet onze taal, het is onze 
wet. Aan elke universiteit kan men u vertellen, dat de 
vreemdeling, die ondanks de belemmeringen tot de studie 
hier te lande doordringt, na eenige weken in staat is, een 
nederlandsch college in zijn studievak te volgen, niet alleen 
vreemden van duitsche tale, maar ook de Noor, de Rus, 
de Spanjaard, de Tsjech, de Fin. 

Moet men er de wet van 1876 een verwijt van maken, 
dat zij niet voorzag, wat 1815 kwalijk kon voorzien? Hoe 
zal men vooruitziendheid verwachten in dat pronkstuk van 
opportunisme en incidenteel beklonken compromissen, dat 
de wet van 1876 is geweest, en, helaas, nog is! Zij is ver 

versleten in bijna al haar deelen. De tijd dringt-ouderd en 
tot vernieuwing. 

Op het punt in kwestie is de behoefte aan vernieuwing, 
of althans voorloopige wijziging en aanvulling, urgent. Er is 
in den vreemde belangstelling voor onze universiteiten en 
aandrang tot de studie in Nederland. Elk jaar bereiken den 
rector magnificus een aantal aanvragen, vooral uit Amerika, 
om inlichtingen of programma's betreffende de studie hier 
te lande. Er zijn teekenen, dat de wensch om hier te studeeren, 
na den oorlog bij Amerikanen en andere buiten landers 
aanzienlijk gestegen zal blijken. Mooi, zegt de 
verheugde vaderlander en wrijft zich de handen: laat ze 
komen, zij zijn hartelijk welkom! 

Wanneer de wet er niet was. Zij heeft nu eenmaal op 
de studie van buitenlanders niet gerekend, en werkt er op 
als een gegrendelde deur. Zij ontvangt den vreemdeling 
met geldelijke lasten en stroeve exameneischen. Colleges 
hooren ? goed: eerst f 200 betalen, of is het maar één of 
twee colleges, dan f 30 of f 60. Die laatste sommen zijn 
toch geen overdreven last, zal men zeggen; in den regel 
zal de vreemdeling komen om een bepaald geleerde en 
hoogstens een paar colleges te hooren. Ja, maar de 
vreemdeling heeft zich reeds belangrijke opofferingen ge


1917 II. 36 


544 AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN. 

troost, om hier te komen, heeft doorgaans in zijn land reeds 
jaren voor academisch onderwijs betaald, is daar veel minder 
zware lasten, veelal ook een goedkooper leven, gewoon. Hij 
zal wellicht in die collegegelden een afwerende bedoeling 
vermoeden, die onzen wetgever vreemd is geweest. En 
ten slotte, in veel gevallen zal de vreemdeling niet voor een 
geheel jaar, maar slechts voor enkele maanden komen. 

Dit wat de geldelijke bezwaren betreft. Aangaande de 
exameneischen moet men twee gevallen onderscheiden. Wil 
een buitenlander hier studeeren met het oog op een werkkring 
in Nederland of zijn koloniën, dan is het billijk, dat 
hem exameneischen worden gesteld, waarbij rekening worde 
gehouden met de waarde van elders behaalde getuigschriften. 
In dit opzicht is onze wetgeving op den goeden weg: de 
lijst van buitenlandsche getuigschriften, die met bepaalde 
nederlandsche examens worden gelijkgesteld, behoeft slechts 
geleidelijk te worden aangevuld. Doch het geval, waarmee 
ik begon: de vreemdeling, wien het enkel te doen is om 
een nederlandschen doctorstitel. Dit is het, waar het op aan 

juist dezen zullen wellicht de begaafdsten, de-komt, want 
begeerlijksten zijn. In het belang van dezen (en van onze 
universiteiten zelve) moeten wij ons bijgeloovig respect voor 
examens op zij zetten, en ons het wijze spreekwoord herinneren 
dat de wal het schip wel keert. 

Wie helpt (maar haastiglijk!) de volgende wetsaanvullingen 
naar het staatsblad? 

1. De colleges aan de universiteiten zin zonder betaling 
toegankelijk voor vreemdelingen in het bezit van eenig 
bewijs van academische rjpheid ten genoege der faculteit. 
2. De academische senaten of de faculteiten z ijn bevoegd, 
vreemdelingen op grond van hun studiën of getuigschriften 
toe te laten tot de promotie (op de gebruikel ijke zv Sze), 
met dien verstande, dat aan den aldus verworven doctorstitel 
geen effectus civilis verbonden zal zijn. 
Een overgrooten toevloed van vreemde studenten, zooals 
Zwitserland en Duitschland dien gekend hebben, zal wel 
niemand vreezen. Het was een euvel, dat in nauw verband 
stond met den ouden staat van zaken in Rusland, die, naar wij 
vertrouwen, niet terug zal keeren. Maar twijfelt iemand aan 
de gewenschtheid van meer vreemde studenten in het algemeen? 


AANTEEKENINOEN EN OPMERKINGEN. 

Is het dan goed, dat door onze nationale afgeslotenheid 
het licht van onze grootste geleerden (ik denk hier alleen 
aan de wereldberoemden) onder de korenmaat blijft staan? 
Wij hebben den vreemdeling noodig. Wij willen van hem 
leeren, docenten en studenten, wij moeten geprikkeld en 
onthutst worden, als hij ons gedachtengangetje niet terstond 
begrijpt. Zij moeten ons weer meetrekken naar hun landen. 

Zoo is het hier besproken belang weer verbonden aan dat 
andere groote belang van de naaste toekomst: de expansie 
van jong nederlandsch intellect in andere werelddeelen. 

J. HUIZINGA. 

OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE 
LETTEREN. 


xxxv'. 

VAN MARCELLUS EMANTS TOT NICO VAN SUCHTELEN. 

Marcellus Emants. Liefdeleven (Van Holkema & Warendorf). 
Johan de Meester. Carmen. (Em. Querido). 

L. Couperus. Van en over mijzelf en anderen. Derde bundel.(L. J,Veen). 
Arthur van Schendel. Verhalen. (Nederl. Bibliotheek). 
„ „ „ De mensch van Nazareth. (W. Versluys). 

G. F. Haspels. David en Jonathan. (P. N. van Kampen & Zoon). 
Gerard van Eckeren. De Van Beemsters. (P. N. van Kampen & Zoon.) 
Nico van Suchtelen. De stille lach. (Nederl. Bibl. en Nieuwe Romans). 
A. J. Zoetmulder. De verloving van Jaap Mennings. (P. N. van 
Kampen & Zoon). 
Louis Carbin. De zuivere Eros, liefdesroman. (W. L. & J. Brusse). 
Herman Middendorp. Het schoone mysterie. (Van Holkema & 

Warendorf). 
Herman Middendorp. De klop van het bloed. (P. N. van Kampen & Zoon). 
Jo van Ammers—Kuller. De verzwegen strijd. (H. D. Tjeenk 

Willink & Zoon). 
Gerard van den Hoek. Het kostelijk leven. (P. N. van Kampen & Zoon). 
Frits Hopman. De proeftijd. (H. J. W. Becht). 
Felix Timmermans. Pallieter. (P. N. van Kampen & Zoon). 

I. 
Van Marcellus Emants tot Nico van Suchtelen, ik nam 
den schrijver van „De stille lach", omdat dit laatste boek 
van hem, ongetwijfeld het voor deze jaren meest markante 
is. En trek ik- dus mijn lijn van Marcellus Emants over 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 547 

Nico van Suchtelen, om te zien, waarheen die lijn, verder 
doorgetrokken, te wijzen schijnt, — dan vraagt mijn aarzelende 
proefneming eigenlijk niet slechts: waartoe wendt 
zich onze litteratuur? maar tevens: welke beweging voltrekt 
in dat spiegeltje weerkaatst de ziel van het blinde 
menschdom ? 

Emants is, van meet af aan, een sterke figuur geweest, 
een schrijver die wist wat hij wilde, en die wilde wat hij als 
„waarheid" had leeren beschouwen. 

Met weerzin had hij zich afgewend van de gelijkelijk zoetsappige 
of goedmoedige vroomheid van ethische of moderne 
dominees en niet-dominees, noch kon het vrijzinnig en vaderlaneisch 
idealisme van een Potgieter, het vriendelijk klassicisme 
van een Vosmaer hem bekoren. Doch de sceptische scherpzinnigheid 
van Busken Huet, Multatuli's meedoogenloos 
rationalisme, en, bovenal, de niets-ontziende waarheidszin der 
naturalisten met hun z.g. wetenschappelijk „document humain", 
dat was de „op de tonge bijtende mannenkost", 
die hem aanstond. 

Hard en bitter was van den aanvang af Marcellus Emants. 
Harde bitterheid was zijn hartstocht, in onverbiddelijk-strenge 
maat betoomd. Hard was de strenge maatvolheid van „ Goden 

dat gedicht van verbeten haat, waarin Loki, de-schemering", 
Waarheid, door het oordeel der Goden geboeid wordt met 
de taaie darmen van zijn eigen kind. 

Was Emants, om die hardheid, geen dichter? Zeker 
had hij niet dat innerlijk bloeiende, dat de dichters pleegt te 
kenmerken, en dat hun maat het beweeglijker leven ingiet 
en tot de verheffingen voert van het hoogere rhythme. Doch 
waarom zouden naast de dichters met de sensitieve, kosmische 
naturen, wier zielen zilt als zeenevels zijn en goud-doorgloeid 
als de geurige aarde-dampen, die over de akkers doornen 
na den regen, niet de dichters staan, van wie de strakke 
vormen hunner verzen als bloeilooze, zwart-purperen vulkanen 
rijzen rond den innerlijken sulferbrand van hun fel 

geest? Zulke dichters zijn Bilderdijk en zijn sterke-gestooktenleerling onzer dagen, Leerten Gossaert, -- zulk een dichter 
was hun antipode, de cynicus Marcellus Emants. 

Maar (ik merkte het nog onlangs bij de „Experimenten" 


548 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

van Leerten Gossaert op 1) het ligt in de natuur van de 
laatste soort van dichters, dat zij spoediger als in zichzelf te 
verteeren schijnen. Over de rosse lava liet de schroeihitte 
der woestijnen, en na een periode van uitbarstingen, dooft 
de krater voor langen tijd; de aarde bloeit gestadig, ieder 
jaar. En maar weinig dichterlijke vulkanen laaien zoo lang 
en zoo heftig, als de vuurkolom die immer rookte van het 
offerblok des grooten boetprofeets aan den aanvang onzer 
voorgaande eeuw. 

Marcellus Emants, na „Lilith" en „ Godenschemering", 
schreef geen verzen meer. De dichter in hem was uitgebrand. 
Maar de strenge dienst der Waarheid niet, en terwijl de andere 
Hollandsche naturalisten, met hun meer algemeen-dichterlijke, 
meer (wat men noemt) „artistieke" naturen, zich wierpen op het 
grootsch-epische of het sensitief beschrijvende der Franschen, -greep 
de norsche Emants naar _hun nooit-liegend „document 
humain". Hij werd onder onze romanschrijvers de man der 
hoonend-nuchtere werkelijkheid, de psychologische Dokter 
Cijfer met zijn vlijmend ontleed-mesje, ja, soms bijna een 
Pluizer (die boosaardige illusie -beroover!) waar hij, koele tarter 
van het publiek en vooral van de vrouwen, geen ding niet 
noemde bij den naam en valsche faam noch aureooltje spaarde. 

Hij werd, op die manier, niet een zeer beminnelijk auteur. 
Er klonk in zijn „begrijpen" niet immer „vergeven", door; 
de zachte deernis bleef hem vreemd. Het begrijpen en doenbegrijpen 
volstond hem. Dat was het schelle, witte schijnsel, 
gewonnen uit den brand zijner jeugd. 

In hoeverre hij in dit begrijpen en dóen-begrijpen heeft 
uitgemunt, wil ik op het oogenblik niet onderzoeken. Het 
komt mij voor, dat zijn werk in dit opzicht wel eens, ook 
door mijzelf, als volkomen-meesterlijk is overschat. Want, naar 
het mij toeschijnt, is het dezen dienaar der genadelooze werkelijkheid 
op den duur niet gelukt, ruim genoeg op de eeuwigwisselende 
openbaringen dier Werkelijkheid open te blijven 
staan, waar hij meer en meer zich ging bepalen bij het beeld, 
dat hij zich tot op een zeker tijdstip in zijn leven van de 
werkelijkheid had gevormd; bij eene, dus bevooroordeelde, 

1) Zie mijn XXVIe Kroniek der Nederl. Letteren. („De Telegraaf" van 
5 Febr. 1917, Avondblad.) 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 549 

w Sze van beschouwing; een te zeer tot systeem ver 
pessimisme.-groeid 

Het pessimisme was en is De Meester's stokpaardje... En 
hij werd, onder onze naturalisten, de eerste idealist; de 
eerste neo-romanticus. 

Meer dan toen ik, tien jaar geleden, voor de eerste maal 
over zijn „Geertje" schreef, 1) zie ik thands de naturalistische 
over-uitvoerigheid van het nimmer iets overslaand beschrijven, -gelijk 
ikzelf, in de jaren die dan volgden, het in ons eigen 
werk maar al te veelvuldig nog doen zou „ . . 

Doch niet bleef het mij verborgen, hoe aan die ïoodzwaarte 
der waarneembare werkelijkheid, Geertje's oneindige liefde 
ontsteeg als het gedragen gezang van een nieuw geloof; het 
geloof aan de diepe zegepraal van de edelste aandriften, 
juist in die menschelijke naturen, die schijnbaar, in deze 
ellendige wereld, de smadelijkste nederlagen lijden. 

Naast Emants' starren dienst der Waarheid, stichtte De 
Meester een nieuwen cultus in onze destijds nog bovenal 
„artistieke" prozakunst: den milden der menschenliefde. Dat 
De Meester desniettegenstaande Emants Zijn Meester bleef 
prijzen, strekt hem tot niet geringe eer. 

Want, zeker, ook in zijn boeken is de haat een nooit 
ontbrekende factor; en die overheerscht zelfs in „De zonde 
in het deftige dorp". Doch het is niet Emants' harde haat 
aan het leelijke leven, een haat, die soms tot de temperatuur 
der kille minachting daalt, het is bij De Meester de veel 
vlijmender haat, waarin de pijnlijk gekneusde liefde smeult. 
En telkens, bij zijn gretig en geraffineerd beulswerk, dat 
heel dit deftige dorpswereldje op de pijnbank strekt, gloort 
die liefde open, en in glimpen van humor omspeelt zij den 
braven „dominee", belachelijk tot in zijn vader-smarten toe. . 

De Meester laat dus heel wat meer van eigen meening 
dan Emants doorschijnen. Tegenover diens zooveel mogelijk 
wetenschappelijk-objectieve psychologie, is de zijne veel meer 
subjectief. In zijn nervigen en nerveuzen, haastig zich wendenden, 
niet zelden getourmenteerden stijl is zeer sterk een 
lyrisch element. 

1) In „De Gids" van April 1907; een stukje, later herdrukt in 
„De Krachten der Toekomst". 


550 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

Zijn laatste boek, Carmen, hoewel in menig opzicht een 
interessant zeden-en ziele-beeld van het moderne leven, is 
in andere opzichten minder geslaagd. De compositie rammelt 
een beetje en wordt afgesloten door enkele niet wel verduwbare 
ingrijpsels van den auteur: een voor „deus" spokende 
dominee; en een „machina", die het voortaan ook zO"nder 
„deus" stelt, waar zij alle te ver voortloopende romans en 
tooneelstukken gemakshalve even de beenen afrijdt: het 
welhaast klassieke auto-ongeluk. Ook de psychologie der 
hoofdpersonen was niet voldoende overtuigend. 

Daarenboven : hoeveel minder de moeite van een langen 
roman waard, is zoo eene gecompliceerde, grillige, niet al te 
begrijpelijke Lex, --dan de groot-eenvoudige, aanbiddelijke 
Geertje! En heb ik het aangrijpend verhaal van dier onuitputtelijke 
liefde „de bloem op de mestvaalt" — een neoromantisch 
poëem genoemd in naturalistischen vorm, zijn 
latere werken zijn eer lyrisch-psychologische zedenstudies. 

Menschenliefde dus was het, wat De Meester toevoegde 
aan Emants' waarheidsliefde, aan de liefde voor het schoone 
Woord, van de tachtiger prozaïsten. Zijn stijl, een dieperen 
dissonant aanslaande in de lyriek hunner woordkunst, 
bleef echter lyrischer steeds en woordkunstiger dan het strakke, 
droge woord van Emants. 

Lyrische, zeer subjectieve, psychologie gaf ook Couperus 
van meet af aan. En van meet af aan, hoe melancholiek ook, 
bleek zijn lyrisch menschenbeelden veel lichter van toon. 
Was niet steeds, naar zijn eigen zeggen, de Hollandsche taal 
hem als een dierbare viool ? 

Die viool, het spél op die viool, werd hem al spoedig hoofdzaak. 

In den aanvang heeft hij enkele figuren geschapen 
Eline Vere, de eerste, allermeest! die ons bijgebleven 
zijn. Van de personen zijner koningsromans herinner ik mij 
alleen de dwaasheden, de kletterende kussen op den hals 
eener hertogin, en dergelijke. Van een roman als „Langs 
lijnen van geleidelijkheid" alleen den al te opzettelijken opzet. 
Van zijn latere familie-romans, die min of meer tot Eline 
Vere terug trachtten te keeren, een paar beminnelijke scènes. 

Zijn viool echter zocht toen, sinds jaren al, naar brillanter 
muziek: het flonkerende Psyche, grootsch-doende, leege 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 551 

poëemen als „Babel" of „God en ',Goden," en zelfs de meer 
verfijnde reconstructies der antieken, als „Dionysos" of 
„Heracles," offerden aan zijn steeds virtuooslijker gefiedelden 
taal-viool (virtuooslijk vooral voor wie zich spoedig door 
veel vaardigheid verbluffen liet en de tallooze valsche nootjes 
niet hoorde!) offerden, zeg ik, aan dat coquet geschitter het 
dieper inleven der figuren, zoo niet soms alle echtheid op. 

Totdat Couperus, het spelen moe, in kleine feuilletons 
over zichzelven schrijven ging en spelen met eigen spel en 
eigen spleen, en, zich het spelen van gansch zijn leven 
bekennende, niet meer speelde, doch navrante waarheid schreef. 

Die vluchtige stukjes „Van over mijzelf en anderen" lijken 
mij, na Eline Vere, zijn allerbeste werk. Want fijn en licht 
van gratieusen humor, zijn zij tevens vol doordringenden 
zelf-spot, en daardoor eigenlijk het meest ernstige en het 
meest boeiende, dat ik van hem ken. 

Het tragische is, dat voor de Hollandsche taal, naar het 
mij voorkomt, Couperus' z. g. „meesterschap" niets deugde 

heeft uitgewerkt. Want men maakt een taal niet lenig,-lijks 
door haar naar willekeur in alle mogelijke bochten te draaien, 
tégen hare natuur. Verbuig maar eens de levende twijg weg 
uit de ingeschapen lijning, laat ge ze los, zij springt weer 
terug in haar natuurlijken stand. 

Wie, na de tachtigers, voor het herstel der litteraire taal 
het meest gedaan heeft, door de versche tachtiger woord winst 
weer op te vangen in melodieuse volzinnen, en de. 
volzinnen aaneen te schrijven tot perioden, en de perioden tot 
verhalen, die meer dan fragmentarische „woordkunst" bevatten, 
daar zij harmonische geheelen waren geworden van schoon 
en natuurlijk Nederlandsch, dat was Arthur van Schendel. 

Zijn zacht -vizioenaire, mijmerende geest (hoe kon het 
anders ?) wist met het fel-levende, maar verwilderde revolutie 
zijner voorgangers geen weg, tenzij hij het-Hollandsch 
herschiep in een meer klassieken vorm. 

Déze was, naar mij wil toeschijnen, de voornaamste beteekenis 
der eerste verhalen van Arthur van Schendel, en 
niet hun inhoud, van een hoe nieuwe, symbolische romantiek 
die ook (voor Nederland) wezen mocht. 

Wie „Drogon" herleest, zijn oudste werkje dat reeds van 


552 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

1896 is, of wel de vroegere titel-vertelling der hier nogmaals 
geboden „Verhalen", nml. „De schoone jacht", gedateerd 
van 1897, — die krijgt misschien denzelfden indruk als ik: 
alsof het om die geschiedenissen eigenlijk niet te doen was. 
Om de taal-opzichzelf echter is het een waarachtigen kunstenaar 
evenmin ooit te doen. Het was dezen dichter in proza te doen: 
om een zekeren toon, om een zekere muziek, den zoekenden, 
gesluierden zang van het vage verlangen, van den Weemoed. 

Die ietwat schrale verhalen met hun zoeten, vollen klank, 
zij klonken of zij, al verhalende, zochten naar iets anders 
dan waarvan zij gewaagden; totdat men, in „Een zwerver ver 

een dieper bevrediging ervoer. De verlangende stem-liefd", 
van den zanger had zijn eigen aard ontdekt. Het waren de 
teedere drang der liefde, en de nooit geleschte begeerte van 
den zwerver, die hem altijd hadden vervuld, die alléén hem 
vervullen zouden. 

Met dit verrukkelijke boekje had Arthur van Schendel 
zijn eigenlijken inhoud uitgeschreven. Was het nog geenszins 
volmaakt; was het bijv. geheel ontoereikend als oproeping 
van een vroegere eeuw; en zou de auteur met zijn ,,Shakespeare", 
en ook nu weer met „De mensch van Nazareth", in 
het bloeiend verdichten van historische tijdperken zich vrij 
wat rijper toonen, nooit meer bereikte hij het zachtbewogen 
evenwicht tusschen verhaal en stijl, de weldadige 
vervuldheid, van „Een Zwerver verliefd ". 

In dienzelfden stijl, in diezelfde gevoels-sfeer, had zijn 
Shakespeare te leven; maar was het wel Shakespeare, of 
was het nog steeds de verliefde zwerver, Van Schendel's 
eigen ziel? En zelfs het hooge leven van den Mensch 
van Nazareth heeft weer ditzelfde rhythme, het zoekende 
rhythme van het verlangen en van den weemoed. 

Dit bij uitstek algemeen -menschelijk rhythme, de eigen 

zoete stuwing van dit proza, aan elk hart, dat het-aardige 
eeuwig verlangen kent, vertrouwd, –,- het heeft op het proza 
van onzen tijd een veelvuldigen en diepgaanden invloed 
gehad. Zonder Van Schendel zou, ongetwijfeld, een groot 
deel der meer romantisch getinte verhalen vooral, er belangrijk 
anders uitzien. 

Doch Van Schendel-zelf heeft, naar mijne overtuiging, de 
vergissing begaan, in dat rhythme rijker en grooter en ver



OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 553 

hevener levens te willen omvatten, dan het bevatten kan. 

Deze zeer bizondere dichter heeft niet begrepen, dat hij 
niet eenmaal een menschen-schepper van eenige beteekenis 
en dus ook waarschijnlijk niet de geboren herschepper van 
de allergrootste figuren der nienschheid was. 

Intusschen had onze proza-epiek de twintigste eeuw ingezet, 
nog altijd min of meer in het teeken van het naturalisme. 
De werkelijkheid om ons heen werd door verschillende 
temperamenten verscheiden gezien en verscheiden gebeeld, 
met meer of minder scherpen waarheidszin, met meer of 
minder warmte, niet minder of meer fijnheid. Van gansch 
een rij zeer verdienstelijke auteurs ware hier een serie 
karakteristieken te geven: van Coenen, van Robbers, van 
Van Hulzen, van Ina Boudier-Bakker, van Top Naeff, van 
zoovele anderen, onder wie heden Gerard van Eckeren, 
met de tweedeelige zwaarlijvigheid zijner „Van Beemsters", 
het genre vertegenwoordigt van den familie-roman, gelijk 
ook Ina Bakker en Top Naeff en Robbers er, doch dan

-

vrijwat betere, beschreven hebben. 

Meer fantastische geesten ver -romantiseerden hun werkelijk 

verbeelding, ---. waartoe trouwens de natuur, sterker-heidsen 
gloedvoller dan zijn leer, meermalen Zola-zelf vervoerde; 
en bij ons was het vooral Querido, die eene onstuimige 
beschrijvings-lyriek (in welke bijwijlen de taal-verwildering 
der tachtigers tot eene orgiastische verwarring steeg) met een 
geniaal scheppen van figuren, men zou zeggen op meer dan 
natuurlijke grootte, verbond. En kon men aan den eenen 
kant niet ontkennen, hier iets geweldigs voor zich te hebben, 

men gaf er zich tevens rekenschap van, dat deze ge


weldigheid, waarin een hooge vlucht met gezwollenheid en 

technische ontaarding scheen samen te moeten gaan, al de 

kenmerken droeg der Barok-kunst. Later mocht men met 

vreugde vaststellen, dat zijn techniek zich concentreerde, dat 

de gezwollenheid neiging tot slinken vertoonde, zonder 

dat de prachtige aanleg meeslonk. En het lijkt thands verre 

van onmogelijk (hij is even veertig jaar!), dat ons van 

Querido's ontegenzeggelijk buitengewoon rijke gaven een 


554 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

hoe langer hoe gaver volgroeiïng wacht. Zal zijn Perzische 
roman die brengen (de eerste, hoe kan het bij hem anders ?, 
van een Aziatisch epos!) die roman, aan welken hij reeds 
verscheidene jaren bezig is? Z0Oveel is zeker dat, enkele 
maanden her, een voorgedragen hoofdstuk daaruit (voor 
zoover men uit gehoorde litteratuur zich een beeld te vormen 
vermag) mij een indruk gaf van groote vizioenaire kracht 
en van eene wel waarlijk monumentale conceptie. 

Overziet ge thands de hier genoemde en rond hen gegroepeerde 
romanschrijvers der laatste vijftien jaren in éénen 
blik, dan valt u aanstonds eene eigenaardigheid op, aan 
alle deze auteurs, hoé onderling verscheiden soms, gemeen: 
-- van gansch het moderne wereld-bewegen, van de boeiendste 
problemen en geestes-stroomingen onzer dagen, en nu zelfs 
van dezen apocalyptischen oorlog, schijnen zij geen weet te 
hebben. 

Lang geleden al maakte ik er opmerkzaam op, hoe ook 
onze poëzie vrijwel buiten het leven stond van onzen tijd, 

hoe noch de meest verrukkende uitvinding, het vliegen, 
noch dramatische revoluties 1) of natuurrampen, noch ook 
de groote vragen, die zich opdoen bij de geleidelijke evolutie 
van den menschelijken geest, er een diepen, een ongeforceerden 
weerklank vonden. Want zelfs de socialistische 
dichters ten onzent (Adama van Scheltema daargelaten, die 
een waarlijk fundamenteele hervorming onzer poëzie beoogde) 
waren eer de dichterlijke propagandisten van een bepaald 
wetenschappelijk stelsel, zonder om te zien naar iets daar 

brandender bezield, de priesters van-buiten, of, hooger en 
een nieuw, alleenzaligmakend Geloof. 

On-algemeenheid was het hoofdkenmerk onzer poëzie, 
méér nog dan buiten-maatschappelijkheid; eene on-algemeenheid, 
een verbizondering, welke hiervan de oorzaak werd 
(terwijl toch, in cultuur-rijke eeuwen, het de kunst was, en 
allereerst de dichtkunst, die de volkeren in zich veréénde) : 
dat in het leven van ons volk de poëzie geenerlei plaats vond. 

De roman, tot heden, vervulde nimmer de verheven taak 
der dichtkunst; nimmer werd een roman, een figuur, een 

1) Ik sprak van Turkije en Portugal. 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 555 

gezegde daaruit, zoozeer het geestelijk wachtwoord, ja, het 
palladium van een volk, als sommige beroemde tooneelwerken, 
gedichten of liederen, en zelfs één enkele versregel het 
worden konden. 

Maar toch was het wel vreemd, dat geen onzer romanciers 
ooit tot het groote leven van onzen tijd uitging; dat welhaast 
allen (zoo zij zich niet tot de historie wendden) in het 
intieme leven der enkelingen zich opsloten. Wel drong, 
natuurlijk, in dat uitgebeelde leven van allen dag, van de 
sociale stroomingen door, hetgeen er ook in het werkelijk 
aldags-leven van doordringt, d. w. z. er was in die romans 
wel eens sprake van een socialistisch familielid ... Doch 
overigens trad ook de romankunst zelden buiten het eenmaal 
als bij stilzwijgende overeenkomst aanvaarde kader; milieuschildering, 
en psychologie. 

In beiden bereikte die kunst een verfijnde perfectie, doch 
of zij den gaarne belangstellenden lezer, met dit al schilde . 
rend ontleden, ook boeide op den duur, — het mag worden 
betwijfeld. Want werd die schildering, als bij Van Looy, op 
zichzelve tot eene diepe schoonheid, dan verwijderde deze zich 
meest te ver van het litterair bevattingsvermogen des gewonen 
lezers, die van meer laag-bij-de-grondsche beschrijvingskunst 
wel eens — en terecht zich afvroeg, waartoe dit geduldig 
beschrijven van bekende zaken eigenlijk diende... En menigmaal 
rees bij die goede menschen, met weinig minder recht, 
eenzelfde vraag ten opzichte van de niet zelden; voorkomende 
tot op de laatste zenuwknoopen doorgevoerde psychologische 
uiteenrafeling van individuën, afvallende uitwassen der menschheid 
welhaast, figuren, welke al die moeite en aandacht zoo 
weinig waard leken .. . 

Omtrent den onlangs — al te vroegtijdig — overleden 

G. F. Haspels hoorde ik opperen, of deze schrijver-predikant 
nu eigenlijk al of niet iets nieuws had gebracht. 
Iets zeer eigens in elk geval wel. Want zijn optimisme, 
door een gezond, evangelisch christendom gevoed, was even 
echt als Emants' pessimistische levensbeschouwing. Doch dit 
was niet alles; deze oprechte, beminnelijke geest had diep-in 
heroïsche krachten, forscher van gebaar dan zijn beperkt 
talent in staat was tot volledige uiting te brengen. Ik herin



556 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

ner mij, uit „Zee en Heide", de scène van een visschersvrouw, 
die het gestrande lijk van haar minnaar op den rug neemt 
en, bij al haar smart in het heerlijk besef van althands déze 
redding en van haar vroede sterkte naar lichaam en ziel, 
„vroolijk" zwoegend ("vroolijk" was het Homerisch-grootsche 
woord!) hem draagt, de duinen over. En uit „Onder den 
Brandaris" dit andere tooneel: een stormnacht op zee, en 
een wonderdadige visch-vangst, een glibberende, zilveren 
oogst, bij het goudlicht der lantarens uitgeschud over het 
dek tusschen de stoere, bewegelijke gestalten in hun goudene 
oliejassen en zuidwesters. 

Er waren in dat laatste tafereel een struischheid en een gloed, 
die mij een woord gebruiken deed, waarvan ik nog altijd meen, 
dat men het ten onrechte, bij dat tafereel, overdreven heeft 
gevonden: „een Streuvels van de zee". 

Die zat er in Haspels; en die heeft zich een enkele maal 
getoond, schoon al te zelden weliswaar. En was het misschien 
de predikant-in-hem, die daar schuld aan had, even zeker 
was het de gróótvoelende Christen, die de tragische of bëangstende 
werkelijkheid met een zoo hoogen moed doorleefde. 

Als psycholoog en als roman-bouwer schoten zijne talenten 
meermalen te kort. Zijn beste roman was zijn laatste: „David 
en Jonathan". Er is zéér veel schoons in het nobel-gedachte 
verhaal dier beide vrienden en zwagers, van wie men niet 
zou kunnen zeggen, wie het leven béter draagt: de edelmoedige 
maar practische Karel, of de ontroerende, passieve figuur 
van Lodewijk, den belangeloozen droomer. 

Men ziet, door dat boek héén, het meesterstuk, dat het 
niet werd. En mocht het dat niet worden (behalve dan door 
de onvoldoende verbeeldings-, doorvoerings-, uitwerkingsmacht) 
tengevolge ook van het predikantschap, dat toch tè 
zeer zich meester had gemaakt van dezen geest en in zijn 
werk enkele elementen achterliet, waarover ik thands niet 
wensch uit te weiden, — toch was het weer zijne in-schoónheid-
optimistische levensbeschouwing, die aan deze beide even 
rëeele als edele figuren, en aan hun zacht en ridderlijk geestes 

aanzijn gaf.-tourn.00i, het 

Wat wil ik, vraagt ge misschien, met de persoonlijkheid 
van Haspels in dit betoog? 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 557 

Dit, dat Haspels de eerste is geweest, na het uitsterven 
van het geslacht der zoetsappige dominee-dichters van vóór 
1880, de eerste, die in de moderne kunst opnieuw den 
christen (en een hoeveel levenskrachtiger!) heeft doen spreken. 

Ik zeide, dat de roman der laatste vijftien jaren slechts 
zelden een eenigszins belangrijk deel van ons volk bereikte. 
Het zeker zeer belangrijk christelijk deel had verzen noch 
romans, tenzij als dichter nog immer Da Costa, als verhalen 
vertaalde „bevindelijkheid ". — Heeft Haspels er naar gestreefd, 
zich door hen te doen verstaan, en hun iets beters te geven? 
Ik geloof het niet. Want schoot zijn kunst, als kunst, in macht 
te kort, voor zijne geloofsgenooten zou de geest, die van 
deze kunst de deesem was, te zeer verscholen weer zijn 
geweest. Hij wist wel, dat men opzettelijker strekking zou 
hebben begeerd. En is het ongetwijfeld mogelijk, dat zulk 
een strekking, mits tot een bezielenden hartstocht gegroeid, 
een gróót talent tot de hoogste en tevens voor ieder verstaanbare 
kunst opvoert, — noch over dien hartstocht, noch 
over dat talent beschikte Haspels, en wijselijk heeft hij een 
proef, waarin alleen de zéér grooten geslaagd zijn, niet 
ondernomen. 

Hij heeft het beste gedaan wat hij doen kon : conscientieuzen 
arbeid geven, als christen en als kunstenaar beide; 
zoodat de Christenen, aan kunstenaars niet gewend, hem 
misschien wantrouwen mochten, maar de ontwikkelde lezers 
niet dan eerbied konden hebben voor dezen ernstigen 
geloovige, die zulk een levensvol prozaïst was. 

Zoo had dan Haspels, in het gemoeds-gamma onzer 
realistische romankunst, naast Emants' sceptischen toon, de 
meer menschelijk-bewogene van een De Meester, een Robbers, 
een Ina Bakker, en den langoureuzen en wuft-lyrischen van 
Couperus, den oud-bekenden doch hier nieuwen toon van 
christelijk vertrouwen doen klinken, maar den dominee dichter 
van voorheen, den kunstenaar die vooral stichten wil, 
had deze kunstenaar-predikant niet in onze litteratuur teruggebracht. 


En toch was het die stichtende kunstenaar, waarnaar 
het hedendaagsche menschdom, dat zijn geloof had verloren 
en velerlei verwarring daarvoor verworven in de plaats, 


558 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

verlangend uitzag: --hij immers zou hun „stichten" met


derdaad: een nieuwe orde in hun chaos, een nieuwen vrede, 

een nieuwe „vaste burcht ". 

Een poos lang ' meenden zij dien „stichter" bij de gratie 
der Kunst te vinden, doch vonden hem ,niet, in Frederik van 
Eeden. Want, men weet het, zoo dikwijls die zeer talentvolle, 
doch halfslachtige auteur een voortreffelijk kunstenaar was 
(als in „De koele meren des doods") stichtte hij allerminst, 
-doch was het hem om stichten te doen, dan zag hij zijn 
kunst vertroebelen, en de intelligente lezer proefde de valschheid 
van het geschrift (het tweede gedeelte, bijv., van „De 
Nachtbruid"). En slechts in het leer-dicht „Het lied van 
schijn en wezen", dat alleen maar geen lied was, bleken de 
didacticus en de dichter één. 

Doch met de gedeeltelijke mislukking van dien tachtiger, 
die te zeer misschien op de grens der twee tijdperken stond, 
was noch het verlangen noch het streven veroordeeld. 

Zie bijv. eens, wat Adama van. Scheltema, in de „Narede" 
tot zijne „Grondslagen", zijn Groningsche lezing „Over 
Idealisme" 1) heeft gezegd: (blz. 17) 

„Al even onwijsgeerig blijkt de uitleg der formule, als zou 
kunst geen doel mogen in zich dragen, geen strekking mogen 
hebben. Integendeel: kunst moet „dienen" ons, de menschheid, 
dienen, en hoe rijker en rijper tijd, hoe meer de kunst 
haar natuurlijk doel „gediend", haar natuurlijke taak vervuld, 
haar natuurlijke tendenz vertolkt heeft : de ver-beelding 
te zijn van de idealen eener socialiteit. Kunst moet ons dienen, 
wij verwachten en eischen iets van haar, namelijk ons heil, 
wij verwachten van haar wat de Grieken noemden : de 
„Katharsis" 2), dat wil zeggen : de harmonische bevrijding 
nit de tragische disharmonie van ons leven. Aldus heeft de 
Egyptische kunst gediend met haar.dooden- en Goden-cultus, 
aldus de kunst van Hellas met haar levenden-en menschen,
cultus, aldus de Oostersche kunst met haar Boeddha-cultus, 
aldus de Oothische kunst met haar Christus-en Maria-cultus, 
aldus zelfs de verscheurde renaissancekunst met haar vormen


1) C. S. Adama van Scheltema. Over Idealisme, een narede tot de 
grondslagen eener nieuwe poëzie. (W. L. en J. Brusse). 

2) Eigl. reiniging, ontzondiging. 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 559 

cultus, alleen onze tijd ligt te zeer aan flarden om een 
ander beeld te bieden dan een armzalig lappenkleed van 
„gebroken kleuren ". 

„In het eerste deel van zijn „Nederlandsche Letterkunde" 
zet Prof. Kalif uiteen, hoe de didactiek in den goeden zin 
steeds een nationaal beginsel in onze letterkunde was. Ik 
geloof dan, mijne toehoorders, dat de Nederlandsche Letterkunde 
het, zoo niet altijd bij het rechte einde, dan toch zeker 
bij het rechte begin heeft gehad, ik geloof dat de kunst ons 
moet leeren, namelijk moet leeren ons heil te zien, dat wil 
zeggen ons heilzaam moet zijn, — dat wil zeggen, om eindelijk 
het goede Hollandsche woord te mogen gebruiken 
zonder de vrees, dat gij mij zult misverstaan : kunst moet 
ons stichten." 

Er is hier tegen in te brengen, wat men Ook aanteekenen kan 
bij de volgende uitspraak van Nico van Suchtelen, of liever 
van den Joost Vermeer uit zijn „De stille lach" : jendenzlooze 
kunst is geen kunst. Kunst moet getuigen". En wel, 
dat vooreerst alle echte kunst ons geeft : „de harmonische 
bevrijding uit de tragische disharmonie van ons leven", nml. 
door de ontroerende weldaad van haar schoon-zijn, die zelfs 
bij de uitbeelding van 's menschen lijden ons doet schreien... 
van geluk, van onbegrepen verrukking om de diepe wonderen 
van den menschelijken geest, die, blijkbaar, blijkbaarst 
juist op die plek, waar het lijden de bloedende krater van 
het inzicht is, rijkt tot in de schoonheid van den Absolute. 

En waar dan ook Van Suchtelen zegt: jendenzlooze 
kunst is geen kunst," daar zou Ik willen zeggen: 
tendenzlooze kunst kunst, die dien naam mag dragen! 
tendenzlooze kunst... bestaat niet. Want zoodra kunst maar 
het „doel," de „strekking" heeft, zoo schoon te zijn als de 
kunstenaar gevoelt; wanneer zij dus „getuigt" van de schoon 

alomtegenwoordig is voor wie de verklaarde oogen-heid, die 
heeft, de door het wonder der liefde verklaarde oogen, om 
haar te zien tot in het schijnbaar leelijke toe, dan kan zij 
bezwaarlijk van nog hooger, nog troostrijker dingen „getuigen" 
! En als Van Dam dààr niets „van meeneemt," dan 
ligt dat aan hèm 1). 

1) Van Dam is de eenvoudige burgerman, bij wien Van Suchtelen's 
Joost Vermeer inwoont. 

1917. II. 37 


560 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

Intusschen, de bedoeling van Scheltema en Van Suchtelen 
is waarschijnlijk, dat onze letterkundige kunstenaars te dikwijls 
naar-weg het leven met hun fraaie woordkunst copieerden, 
zooals onbezielde schilders het doen. Deze onderscheiden 
zijn zooveel fijner dan die beide hervormers ze stellen; zij 
bestáán niet tusschen verschillende kunstsoorten; zij bestaan 
binnen èlke kunstsoort; zij bestaan alléén in het ééne onderscheid 
: of de kunstenaar enkel knap was en, zonder eigen 

doel, schilderde of schreef om met die knapheid wat-lijk 
uit te voeren, ofwel bezield! 

Hoevele verbluffend nageschilderde bloemen in glazen 
vazen zijn niets. Maar één ei van Floris Verster, op dat 
tinnen bord, (Verwey heeft er eenmaal een diepgaand gedicht 
op gemaakt 1)) bespant de zoelste geheimen van het 
leven. „Een roman, een kunstwerk," zegt Van Suchtelen 

nog, . „moet niet geven levensbeschrijving, maar levensinzicht 
en verrijking." Eene voortreffelijke formule! Doch 
wie, als Verster, dit teere begrip geeft of heeft van de kern 
des levens, die bezit alle levensinzicht en rijkdom, welke een 
mensch bezitten kan, — die heeft zelfs dien „stillen lach ", die 
Van Suchtelen het hoogste is. 

Het eigenaardige is dan ook, dat deze twee verkondigers 
van het „stichten," het „getuigen," dat de kunst moet doen, 
als scheppend kunstenaar een kunst maken, zóó uiteenloopend, 
dat Van Suchtelen op die van Scheltema ongetwijfeld 
als veel te tendenzlooze, volstrekt niet „getuigende" 
versjes neer zal zien; en Scheltema op zijn beurt den roman 
van Van Suchtelen allicht niet „algemeen menschelijk" ge 

„geestelijke tobberijen" van twee uitzonderings--noeg, en de 
individualiteiten misschien weinig „stichtend" achten zal. 
Toch heeft juist Van Suchtelen in „De stille lach" gezocht 
naar iets als eene „harmonische bevrijding uit de tragische 
disharmonie van het leven." 

Ziende de op het „document humain" gegrondveste, bijna 
wetenschappelijk-nauwkeurige „levensbeschrijving" van Emants 
en van velen, na dezen, wilde hij streven naar het schenken 
van Jevensinzicht en verrijking". Het ontging hem wel 
niet, dat hij hiertoe o.a. het te beschrijven leven slechts 
dieper, tot in zijn verborgen rijkdommen had In te zien" -


1) „ Het blank heelal," blz. 129. 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 561 

zijn gretige belangstelling in ons droom-leven bewijst het --, 
maar hij zocht het toch vooral in de breedte. 

En wat de dominee's niet meer deden, intuïtief, omdat zij 
onder hun intellectueele lezers, naar het in deze materialistische 
wereld niet oprecht-bruikbaar Christendom, geen 
vraag meer vermoedden, dat deed Van Suchtelen ten 
opzichte van de geestelijke goederen, waarnaar hij, bij diezelfde 
lezers, wèl en zelfs begeerige vraag wist. En zoowel 
in „Quia Absurdum" als in „De stille lach" poogde hij, 
veel uit het geestelijk leven van onzen tijd in den vorm van 
een doorleefd verhaal tastbaar te maken en te verklaren. 

Welk bezwaar kunt ge er tegen aanvoeren? Waarom zou 
de kunst niet ook in die richting haar doel, haar strekking 
mogen vinden ? Waarom zou zij niet, bij geval, op die wijze 
„stichten en getuigen ", Jevensinzicht" geven en „verrijking" ? 
Verwonderden wij er ons niet juist over, „dat geen onzer 
romanciers ooit tot het groote leven van onzen tijd uitging ", 

en hoe zij geen van allen „van gansch het moderne 
wereldbewegen, van de boeiendste problemen en geestes stroomingen 
onzer dagen, en nu zelfs van dezen apocalyptischen 
oorlog" weet schenen te hebben? Hier dan ontmoeten 
wij toch waarlijk een romanschrijver, die zich onder 
anderen óok voelt toebehooren aan de menschheid; die de 
stroomingen daarvan begrijpen wil, hare catastrophen mee 
lijden en haar, voor zoover zijn krachten reiken, van nieuwe 
terughouden. Er was aan deze kunst, die een wat brééder 
uitzicht zou geven dan de huiskamer, de straat of de stad, 
een acute behoefte, en Nico van Suchtelen ondernam het, 
de wijde wereld van den geest voor zijn lezers bereisbaar 
te maken. 

Jammer slechts blijft het, dat deze auteur niet een grooter 

artiest is. Daardoor is zijn „Stille lach" meer een leerzaam 

dan een mooi, meer een belangwekkend dan een diep 


ontroerend boek geworden. Maar tweeslachtig, als meerdere 

van Van Eedens geschriften, is het niet. Het wil „getuigen ", 

en het wil dit zoo goed mogelijk, door zoo goed mogelijke 

kunst ook te zijn. 

Den inhoud van dit werk, dat wel ieder gelezen heeft, 

behoef ik hier niet mee te deelen, --hetgeen trouwens 

buiten het kader zou vallen van dit „overzicht". Mijn oordeel 


562 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

over de hoedanigheid van den kunstenaar staaf ik wellicht 
het best met het gedichtje af te schrijven, waarmee het boek 
eindigt en dat door sommigen als het mooiste eruit wordt 
beschouwd: 

„Gebenedeid 
Het hart dat lijdt 
En zoekt en zorgt en bangt, 
Dat om verloren droomen schreit, 
Dat nooit-gekomen liefde beidt, 
Naar 't onbereikte langt; 
Tot het in eigen Eenzaamheid 
Het wonder vond dat stil en wijd 
Al werelds wee omvangt. — 
Gebenedeid 
Het hart bevrijd, 
Dat God om 't leven dankt." 


Dat versje bevat het bevrijdende eind-inzicht van eene 
gerijpte persoonlijkheid; maar het zingt dit niet uit op een 
wijze, die ons van de sonore doorleefdheid, de brandende 
doorvoeldheid dezer verheven levensoplossing overtuigt. Het 
is daartoe te weinig spontaan, te zeer maakwerk. Het is 
niet klaarblijkelijk genoeg: ernst! 

„Gebenedeid" het woord heeft al dadelijk dien wat 
bleek-blijmoedigen toon, die niet het sympathiekste is in Van 
Suchtelen's werk; hoeveel dieper niet klinkt: gezegend. 

„En zoekt en zorgt en bangt" het is allerminst indringend, 
het is ook niet mannelijk-zwaar van beweging, maar 
vrouwelijk-zwak, en zelfs ernaast. „Zorgt" is niet hetzelfde 
als „zorgen heeft": een sparende huisvader, een familiestuk 
van een dienstbode „zorgt". „Bangt" is geen Hollandsch. 

„Dat om verloren droomen schreit" sentimenteel; 
„liefde beidt", te flauw van klank om te treffen; „langt" 
is vertaald Duitsch. 

„Dat God om 't leven dankt" lijkt aanvankelijk evenmin 
zuiver. Toch is danken „voor" het leven iets anders; want 
dat zou danken zijn voor het enkele feit van het leven-zelf; 
danken „om" het leven, is danken voor het leven in zijn 
ganschen omvang. En och, wat zou zulk een taal-detail 
ook, ging er door zoo'n gedichtje maar iets van den hevigen 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 563 

en mild-uitvloeienden levensstroom, dien de dichter mogelijk 
eens gevoeld heeft. Nu heeft hij de bestanddeelen daarvan 
even beknopt als volledig in makke maat en rijm tezaamgevoegd. 
Op die manier echter ontstaan verzen noch bloed. 
De echte roticng is slechts een „maker" in den zin van

-

een Schepper. 

En wat ik daarom eenmaal zei van heel Van Suchtelen's 
dichterlijke productie: dat die zelfs enkele eigenschappen had 
van den arbeid eener klassieke dichterfiguur, doch dan deze 
eigenschappen onder de maat, die bij zulk een figuur behoort, 

dat is juist zoo van toepassing op den schrijver dier beide 
romans als werken-van-imaginatie. 

De eenigszins ouderwetsche brieven-en dagboek-vorm 
(die er zoo menigmaal schuld aan had, dat boeken minder 
echt klonken dan had behoeven te zijn, aangezien, in het 
moderne Hollandsch zeer zeker!, navrante echtheid zou 
moeten blijken uit slecht geschreven epistels, en mooi -bedoelde 
epistels altijd meer den auteur dan de romanfiguren doen 
hooren) — die vorm kon hier evenmin als in „Quia Absurdum" 
kwaad, daar de dagboek-en briefschrijvers er kunstenaars 
of ongeveer kunstenaars hebben te verbeelden. Ja, uit 
dien hoofde zou het matte versje van daareven juist goed" 
mogen heeten, want Joost Vermeer was immers maar een 
dichtende schoolmeester ? 

Neen, het is de onvolstaande beeldende kracht zelf, welke 
alleen die figuren waarlijk voor ons vermag te doen leven, 
waarin de schrijver een belangrijk deel van zijn eigen geestesevolutie 
buiten zich stelt: in „Quia Absurdum" Odo 1), nu 
in „De stille lach" de ver-ziende dorpswijsgeer Joost Vermeer. 
De andere figuren, ginds Arthur en Minka, hier Elisabeth 
van Rosande, zijn echter al te zwak, en tengevolge daarvan 
de conflicten met de hoofdpersoon in geen van beide gevallen 
zeer treffend. 

Als verhaal doét zoo'n boek ons dan ook uiterst weinig. 

De waarde ervan is de synthese van het gedachteleven van 

een tijdperk of van een tijdsgewricht, — gelijk nu de sterke 

indrukken, door den wereld-oorlog gewekt en saamgevat in 

1) Zie mijn analyse van dit boek in „De Gids" van Juli 1907, 
blz. 131 e. v. 


564 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

het slothoofdstuk: „ Het testament van den schoolmeester" 
een synthese, gezien vanuit ééne, en bezonken, persoon 
-lijkheid. 

Alle bezielde kunst, ook al gaat zij over een ei of een 
tinnen bord, kan met de diepste schoonheid stichten. Maar 
toch, naast die weerspiegeling van den kosmos in het 
nietigste, gelijk soms, in een genaderijk moment, het goddelijke' 
in den - mensch het vermag waar te nemen, staat de 
ontwikkeling van dat goddelijke in den menschelijken geest, 
een tragische worsteling naar het licht, zooals die thands 
bitterder dan ooit wordt versmoord door de giftige laster 

bloedende weerschijnen van een wereldge--walmen en de 
beuren, door duivelsche driften voortgestriemd. 

En het is wel een nooit dempbare leemte in onze letteren, 
plat in dezen doordringenden tijd géén kunstenaar van wat 
hooger statuur, die worsteling gegeven heeft of schijntje kunnen 
geven, en dan in den edeler en vaster vorm van een 
geweldig gedicht of een aangrijpend treurspel want het 
is op een historisch oogenblik als dit, dat de superioriteit 
der dichtkunst, nog altijd, en alreeds bij de enkele devinatie, 
zich sterker dan ooit gevoelen laat. 

III. 
Wat doen de jongeren ? — Mijn lijn, van Marcellus Emants 
naar Van Suchtelen, verlangend doorgetrokken, blijft hopeloos naakt 
uitsteken ver boven den kleinen drom van _hun grootendeels 
zeer kleine werk. 

Wie toch zijn zoo mee van de besten onder de jongere 
verschijningen? Een degelijk, doch middelmatig arbeider 
in het genre van den psychologischen, of ook wel den familieroman, 
is A. J. Zoetmulder, wiens nieuwe boek echter, al 
te rammelend gecomponeerd, geen vooruitgang beteekent op 
„Het Gezin van Herman Leyter." 

Een even degelijk, misschien wat knapper werker, wiens 
gezonde geest bekoort, bleek Louis Carbin in zijn roman 
„De Zuivere Eros, waarin echter diepere accenten gemist 
worden. 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 565 

Herman Middendorp wordt helaas een veelschrijver. Zijn 
eerste boekje, „Het Schoone Mysterie", mocht verrassend 
zuiver zijn van toon, — het leêge en slappe boek, dat wel 
ten onrechte „De klop van het bloed" heette, stelde des 
te meer te leur. Een derde roman, binnen twee jaar tijds, 
en niet minder sensatie-achtig „Het veege lijf" genaamd, ver 

dezer dagen. Zal dit overhaast product iets beters-scheen 
brengen? 

Veel beter, van meet af aan zeer knap, was Jo van 
Ammers-Kuller met haar „Verzwegen Strijd," een verhaal 
even bizonder van compositie als Fransch-klaar van stijl. 
Zal zij op den duur wat belangrijker blijken dan de middel 

menigte onzer jongere auteurs, over het algemeen-matige 
deugdelijk genoeg van litterair gehalte, doch zonder eenige 
diepere of hoogere beteekenis? 

Drie echter zijn er, die zonder eenigen twijfel méér aan 
verdienen. Een van hen, Gerard van den Hoek, is,-dacht 
treurig genoeg, het slachtoffer geworden van de grove mis 

militair-geneeskundigen dienst ten onzent, en-standen in den 
stierf, noodeloos, op zeer jeugdigen leeftijd. 

Deze jonge man met zijn vaste voorhoofd en zijn milden 
mond zijn nagelaten werk, verzameld onder den titel 
„Het kostelijk leven," bevat zijn nog bijna kinderlijk portret was 
op weg een buitengewoon epicus te worden. Die weinige 
stukken en fragmenten, zoowel als de gevonden aanteekeningen, 
toonen hem als een merkwaardig-gewetensvol bouwer 
zijner figuren; zij doen hem bovenal betreuren om een humor, 
zoo ontroerend en zuiver als men dien niet dikwijls aantreft. 

En die heerlijke, goede humor van hem doet ons eens te 
meer gevoelen, hoe broodnoodig een kunst als de zijne voor 
de menschheid nog immer is, en wel altijd blijven zal. 

Want één ding heeft deze oorlog ons boven alle andere 
geleerd. En dat ééne is: niet dat de geheime diplomatie een 
verouderd en gevaarvol instituut is; niet dat het imperialisme 
en zijn werktuig (dat van dienaar meester werd) het militarisme, 
ofwel het kapitalisme, de monsters zijn, die de menschheid 
klemmen in hun klauwen; noch dat de parlementen, de 
sociaal-democratie, de godsdiensten, machteloos bleken in 
tijden van heftige beroering; noch zelfs dat de vader



566 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

landsliefde tot een vervaarlijk waanbeeld groeien kan. 

Dat ééne is: dat het der verblinde menschheid faalt aan 
begrip; aan inzicht, wat in dit leven het eigenlijk-belangrijke 
is; en dat dit niet is: bezit, dat maar zoo weinig werkelijk 
geluk vermag te geven, maar dat het is: het geluk zelf; en 
dat het onbevangen, onverstoorbaar innerlijk geluk alleen 
mogelijk is bij een ruimen geest, die geen benijden kent, die 
open en rustig den medemensch weet te begrijpen en te 
verdragen, die eindelijk, na negentien eeuwen Christendom, 
de Liefde zou kennen, niet langer als een onvervulbaren 
plicht, doch als een vreugdevolle werkelijkheid. 

Wordt ooit van dit ééne, simpele begrip de menschheid 
verlicht, bezield en geleid, --alle de monsters, die zij zelf 
gevoed heeft en voortgaat te voeden, eiken dag, met het 
offer van haar eigen geluk, zij zouden immers als een 
rook optrekken en verdwijnen? 

En nu zou de roman, de lectuur der menigte, volgens 
den keuvelenden Couperus, die er niet meer schrijft, geen 
toekomst hebben, en geen roeping? 

De roman, wel integendeel, gaat zwaar van haar roeping; 
deze: de arme, blinde menschheid ziende te maken; aan zich zelve 
te onthullen; zichzelve, ten langen leste, te doen verstaan. 

Twee boeken van belang, in dit opzicht, zijn dan bij-voorbeeld: 
„De Proeftijd" van Frits Hopman, en vooral het heerlijke 
Pallieter, van Felix Timmermans. Zij bevatten van den 
oorlog geenerlei weerklank; beide, naar ik meen, zijn van 
vóór dien tijd; maar het is ook geen onvoorwaardelijke eisch, 
dat goede litteratuur, zelfs op dit oogenblik, van dien gruwel 
spreke! Het kwam mij slechts een bedenkelijk teeken voor, 
dat de onze dit als stelselmatig naliet. 

Een boek van vóór den oorlog dan, moog' in de eerste 
plaats „Pallieter" een boek zijn tot lang daarna, wanneer 
zelfs ook deze zwaarste teistering vergeten zal raken. En 
gelukkig! Deze hel worde niet tot de dagelijks nog immer 
benauwende verschrikking, uit laffen angst waarvoor de 
menschheid beterschap veinzen zou. Niet uit vrees voor 
nieuwe gevolgen van hare zonden, maar uit eindelijk Begrip, 
keere zij tot zichzelve in. 

En wie zou dan niet leeren, uit een boek als „Pallieter", 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 567 

hoe het leven schoon kan zijn en gelukkig, elken dag, en 
ieder uur? Wie zou ook niet zien, almede uit een boek als 
Hopman's „De Proeftijd", wat in „Pallieter" ontbrak: de 
lichtversterkende schaduw, het heil van het lijden, dat soms 
tot een des te dieper geluk de noodzakelijke louteringsweg is. 1) 

„De stille lach" ook predikte dit; en in „De stille lach" 
kwam de hoofdpersoon tot de bevrijdende daad: Joost 
Vermeer bood zich aan voor een ambulance, en stierf op 
het slagveld. 

De bevrijding door de daad is eveneens het hoofdmotief 
van „De Proeftijd", — de bevrijding uit het verlammend 
bestaan van nutteloosheid en afzondering. Doch niet is hier 
de oorlog tot die daad de drijfveer; de daad, die „de proeftijd" 
wordt, rijp makend voor — het leven. 

Het boek munt uit door zijn voortreffelijk litterair gehalte, 
de verrassende fijnheid en beeldende kracht van het proza. 
En het zou dus, door meer dan één hoedanigheid,Van Suchtelen's 
boek in waardij overtreffen, gevoelde men niet in dat laatste, 
tegenover de onevenwichtigheid van Hopman's jeugd, een 
meer bezonnen vastheid toch. 

Ziedaar, boven vele andere mogelijkheden, dus wel de schoon. 
ste taak, die mij voor den roman der toekomst schijnt weggelegd: 
met aandachtige menschenliefde liefdevolle aandacht te wekken 
voor den medemensch; met ruim begrijpen, ruim begrip; met het 
besef van de eenvoudigheid van het geluk, den eenvoud die 
gelukkig maakt; met het inzicht in de heilzaamheid van het 
leed, den moed tot het leven. 

En die kunst zal dus zijn: idealistisch, d. w. z. vervuld 
van deze zeer eenvoudige en bevrijdende idealen. 

CAREL SCHARTEN. 

1) Ik wees er op in „De Telegraaf" van 12 Augustus j.l. In „De Gids" 
van Dec. 1916 maakte J. de Wit in zijn opmerkelijk artikel „Over 
levenswaardeering" hetzelfde hoofdbezwaar. 


HET TOONEEL. 


Jasper is koopman in instrumenten en opgezette dieren. 
Hij had professor in de natuurlijke-historie moeten zijn, maar 
zit innig-gelukkig in het hoekje van zijn huiskamer, waar zijn 
mikroskoop vóór hem staat, te midden van zijn „tijdgenooten", 
een dooden uil en andere vogels, een struisvogel-ei, een spin 
onder het glas en één verdwaalden levende, een onze-lieveheers-
beestje. Achter hem zijn winkel en werkplaats, naast 
hem is zijn triest-klein tuintje, het plaatsje, -waar Miep de 
kippen voert. 

Miep is zijn dochter, de dochter van Mop, bij wier vader 
Jasper zijn loopbaan is begonnen als loopjongen, --winkelen 
huisknechtje tevens. Toen heeft hij juffrouw Mop durven 
liefkrijgen en nadat hem bij een tram-ongeluk een been was 
afgereden, zoodat er een stompje overbleef, heeft dat meisje 

toch genomen. Hij weet veel en heeft het-met-geld hem 
zichzelf geleerd en weet vooral, hoe weinig het is, doch is 
daar niets ongelukkig onder, doordat hij nooit denkt aan zijn 
weinige, doch altijd aan het vele om hem --- Mop en Miep 
en dan: dat glaasje. Wat een wonder, zoo'n spin in de 
mikroskoop! Wat een nooit te omvatten geluk, in dat heelal, 
waar één zoo'n kleine spin al zoo iets verrukkends is, mee 
te leven, mee te zijn, mee te aanschouwen: te zijn en te zien. 

In dezen kleinen man met het houten been is het gestadige 
geluk, dat Van Looy in het boek Feesten verheerlijkt. Hoe 
de welvarende, knappe winkeldochter Mop den loopjongen, 
wien een been mankeert, heeft kunnen trouwen? Ik heb 
voor dit raadsel even een paar mikroskoop-kijkers in de 
vrouweziel geraadpleegd en vind bij professor Heymans „het 


HET TOONEEL. 569 

feit" geboekstaafd, „dat men zeer algemeen aan de vrouwelijke 
liefde in al haar vormen het karakter der moederljkheid 
toegeschreven heeft; wat wil zeggen, dat zij vooral op beschermen, 
, helpen, ondersteunen gericht is en minder uit de 
voorstelling van eigen afhankelijkheid dan uit die van een 
zekere afhankelijkheid en hulpbehoevendheid van het beminde 
voorwerp haar voedsel put." Professor Heymans verwijst 
hierbij naar Marion's Psychologie de la femme en gaat voort: 
„Daarmee stemt zeer wel het eveneens door Marion genoemde 
feit overeen, dat vrouwen met normale oogen dikwijls blinde 
mannen trouwen, terwijl het omgekeerde bijna niet voorkomt." 

Van haar moederlijk-gevoel voor den verminkten vrijer 
spreekt Mop tegen den minnaar harer dochter; doch tevens 
verklaart zij zich schuldenaresse: nóg leert zij dagelijks 
van haar man, nog verkwikt haar geestelijk wezen zich 
gestadig aan zijn zielerijkdom. 

Het problematische van een dergelijk huwelijk is van 
nijpende beteekenis in dezen oorlogstijd, nu wij uit alle 
oorlogvoerende landen plaatjes krijgen te zien en stukjes 
te lezen, waarin de bereidvaardigheid om een op het slag-
veld gehavende te trouwen, met vaderlandsliefde wordt in 
verband gebracht. Niet iedereen heeft Jasper's karakter! 
Dit is van Heyermans' werk de les: alleen op de vraag, of 
er van binnen niets verminkt is, komt het aan. 

En als Miep nu eens, niet haar bruidsgift, doch een van 
haar mooie oogen kwijt was, of eveneens onder de tram 
had gelegen? Dan eerst zou de bewering tot de uiterste 
konsekwentie zijn doorgetrokken en de psycholoog Marion 
op gezag van wetenschappelijk onderzoek betoogen, dat dit 
„omgekeerde bijna niet voorkomt "'). Zelfs de bereidvaardigheid 
van het meisje heeft Heyermans niet anders aangedurfd 
dan met een verminkt-worden tijdens de verloving: Mop 
heeft gelegenheid gehad, op den jonkman, die arm, doch 
zoo zonnig-rijk van binnen was, te verlieven, terwijl er aan 
zijn uiterlijk nog niets weerzinwekkends was. Radikaal is 
deze bijdrage tot de huwelijks-psychologie dus niet, doch zoo 

1) Iets van dat „omgekeerde" was in de genegenheid — na de 
teleurstelling bij zijn nichtje — van Vincent van Gogh voor de verwaarloosde, 
zwangere vrouw in Den Haag. (Inleiding tot de Brieven, 
pag. XXXV.) 


570 HET TOONEEL. 

is het stuk ook niet bedoeld. In het derde deel van Spinoza's 
Ethica volgt op de stelling over de jaloezie, ontstaande 
wanneer een geliefd wezen zich met een nauweren of ook 
maar nauwen band aan een ander bindt, als nummer 36: 
„wie zich iets, waarin hij zich eens heeft verheugd, te binnen 
brengt,, verlangt het onder dezelfde omstandigheden terug 
te hebben, als toen hij zich voor het eerst er in heeft verheugd". 
Ik kan naar de bewijsvoering van deze stelling 
verwijzen, om Miep's teleurstelling te verklaren ; doch dan 
tevens tegenover Heyermans' stelling, in Miep's kordate 
afwijzing verdedigd, het boven-begonnen citaat uit Heymans 
vervolgen, waarin wordt medegedeeld, dat Marion niet slechts 
veelvuldige huwelijken van meisjes met blinde mannen heeft 
waargenomen, doch aan het moederlijk gevoel in vrouwenliefde 
tevens „althans voor een deel" de voorkeur voor 
don-juans toeschrijft én de bereidvaardigheid van godsdienstige 
meisjes om een ongeloovigen man te trouwen. In beide 
gevallen is drijfveer de hoop „den zondaar weer op den 
rechten weg te brengen". (Louter geestelijk -- van meisjeskant 
dus altijd). 

Zoo had ook Miep kunnen verwachten, het materialisme 
in haren Nanning te breken, te eer, daar zijn vrees-voorarmoe 
begrijpelijk en de zelfzucht van den kunstenaar is, 
de billijke afkeer van een geestes-prostitutie, als voor hem het 
meespelen in een tingeltangel-orkest zijn moest. Miep heeft 
het ideaal der liefde, meer dan den man lief, aan wien zij 
zich, wel zonderling-vlug, geheel heeft gegeven. In alles 
impulsief, dit meisje! 

Hoe onvergetelijk-lief de arme staarde, nu Tilly Lus ons 
haar liefhebben deed; niet Miep's geest werkt na in den onzen. 
Wat Heyermans waarlijk ons doet ondergaan, is het idealisme 
van Jasper. Achter Miep's bruuske stelligheid stookt de wel 
graag eens ophitsende schrijver. Als er nu nog een vierde 
bedrijf kwam: Nanning terug uit Amerika... Doch juist 
dat wou Heyermans niet. Ik heb een onzer schrijfsters eens 
hooren vertellen, hoe zij, in een salon te Berlijn een Duitsche 
schrijfster van veel naam ontmoetend met naast zich de 
bijna volwassen dochter, deze ongehuwde moeder niet anders 
dorst aanspreken dan met een „Gnädige Frau". „Fräulein 
bitte !" klonk luid door de kamer. Ook in Miep is deze 


HET TOONEEL. 

bravour en doet scha aan ons geloof in haar liefde. In de 
studie van Ellen Key, waarvan ik heb gerept in de April-, 
kroniek, vindt men de ergernis uitgesproken, dat „gevallen" 
niet de vrouw genoemd wordt, die gestolen, gemoord of 
brand-gesticht heeft, doch „alleen die vrouw, welke buiten 
het huwelijk zich veroorloofd heeft, haar sexueel leven de 
natuurlijke uitdrukking te geven." Ergernis over deze conventie 
voelen we achter den moed van Miep om de gevolgen 
harer, ietwat „karnertjeszonde"-achtige, vrijage te 
dragen zonder den natuurlijken vader. En niet enkel tegenover 
Nanning, ook tegenover ons toeschouwers, behoeft zij 
den steun haars vaders. Om Miep's idealisme te aanvaarden, 
zouden we sterker, zouden we langer moeten gelooven in 
haar liefde voor Nanning: haar zien strijden tegen de verzoeking 
om hem terug te roepen, lijden in haar eenzaam heid. 
We zouden, om belang in haar liefde te stellen, dat 
óók verlangen, indien het een verloving zonder meer was 
geweest; nu zij zwanger achterblijft, vorderen wij het. . 
niet minder! 

De kracht van den eenbeenigen vader houdt haar staande, 
ook voor ons. Het huwelijk der ouders, de wijsheid-enliefde 
in Jasper dat is het schoone, de kracht in het 
stuk. Dank zij Jasper's doen-en-spreken zien ook wij al de 
dingen hier „in het heelal", .Jasper plaatst ze vóór dit ver 

een lucht, als bij Van Goijen. Van dezen-schiet het is 
reinen man-en-vader, dezen edelen zachte, die het geluk 
heeft, aanvaarden wij een les -in-liefde. En danken er, met 
hem, zijn Mop voor. En zien nu een anderen achtergrond: 
geen verschiet, maar een van contrast: de armoe, de doodschheid 
in Eva Bonheur. 

Ook opzettelijk? 0, zeer zeker! Zelfs is er aan de uit 

dezer Verneinungs-figuur, vooral in het tweede-werking 
bedrijf, een vergrovend en stemming-bedervend te-veel. Doch 
de conceptie van het stuk is kranig en krachtig, er is wel 
degelijk een geheel, van bedenken, doorvoelen, gestaltengroepeering 
en deze stevigheid kon er zijn, daar reeds het 
overeenkomstige met vroeger werk toont, hoe echt alles 

Heyermans geeft. 
Romanticus, zoo men wil, want: dichter, is de schrijver 
het ten deele in de uitwerking van zijn stof. In Miep's 


572 HET TOONEEL 

dapper wegsturen van haren minnaar, is iets van de geldverachting, 
die tijdens de romantiek zoo zalig met „voorloopig 
tienduizend louis d'or" deed spelen. De twee kamers boven 
elkander herinneren aan de twee naast elkaar in Les Pauvres 
de Paris. Het doordringen van den komfoor-rook daar was 
geloofwaardiger dan hier de geschiktheid voor oor-èn oogbuis 
der spleet in den vloer. Die spleet is een ,vondst, even 
onbeholpen als het sigarenkastje in Schakels. Doch verder: 
al de detailleering, welk een kostelijk realisme, om al deze 
romantiek-van-gevoel, al deze dichterlijkheid, aan den man 
te brengen! 

Voor Jan Musch, voor mevrouw De Boer Van Rijk, 
voor mevrouw Van der Horst en Tilly Lus, gelegenheid 
tot voortreffelijk spel. Hier was weer de oude Jooneelvereeniging" 
en nu in dubbelen zin met den auteur van 
Op Hoop van Zegen als leider. 

Marcellus Emants heeft met Minnebrieven, ten lange leste 
toch door Het Tooneel gegeven, een tweede teleurstelling 
als tooneelschrijver bereid aan hen, die niet alleen den romanschrijver 
vereeren, doch ook den maker van Domheidsmacht 
waardeeren. Hier was stof geweest voor een Strindbergstemming, 
voor de felheid van Liefde-leven, en er werd 
gestreefd naar „geestig"-zijn ! .. . 

Klagend over het onvoldoende van de contracten, door 
tooneelschrijvers met directies gesloten, heb ik de vorige maand 
één woord te veel geschreven, toen ik beweerde, dat er ,, misschien" 
uitzonderingen zouden zijn op de uitgevers, die den 
schrijvers géén zekerheid geven over de in den handel 
gebrachte exemplaren. Immers er zin zulke uitzonderingen : 
zelfs had ik dit, dankbaar, zelf kunnen weten! 

19 Mei. J. DE MEESTER. 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 


26 Mei 1917. 

Het laat zich niet aanzien dat de beweging onder leiding 
van Mr. S. van Houten, Mr. W. Heineken en Mevrouw 
Drucker, aan welke Dr. van Eeden steun en glorie bijzet 
van zijn dichterschap, de zitte-wat-zit-verkiezing ernstig in 
gevaar zal brengen; meer zal men nog te stellen hebben 
misschien met den heer Wijnkoop en de zijnen. „Het volk 
is bedrogen". Elke veertig kiezers hebben toch in ieder 
district de macht eene stemming af te dwingen? Wat te 
denken van een verzet dat deze kans open heeft, en zich 
met jeremiades veronledigt? Spant uwe krachten in en meet 
ze met die eener massa, welke oordeelt het votum der beide 
Kamers te moeten bevestigen, en zich voorneemt dit te doen 
op de minst omslachtige wijze. Het is aan u, haar tot meer 
nadrukkelijke bekrachtiging te noodzaken. 

In gansch de beweging is de teleurstelling der vrouwen 
nog het meest reëele element. Der vrouwen, voor zoover 
zij het kiesrecht thans reeds begeeren. Dat is een minderheid. 
Zij zal sneller aangroeien onder vigeur van het nieuwe 
kiesrecht, dan wanneer wij moesten meenen het aan de 
vrouwen te wijten te hebben, dat wij nog eenmaal in den_ 
poel van „welstands- en geschiktheids"-debatten waren teruggezonken. 
En dat op het oogenblik van den Vrede, die 
ons tot zóó dringend ander werk roept! 

Het vrouwenkiesrecht moet groeien tot onweerstaanbaarheid, 
zooals het mannenkiesrecht die eindelijk getoond heeft 
te bezitten. Het zedelijk gezag, waarmede haar eisch in. 


574 BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

mannenoogen bekleed zal moeten zijn om te worden inge 
willigd, zijn de vrouwen bezig te verwerven. Met toenemende 
snelheid (hoor Prof. Ba vinck) ; maar zijn voile groei is 
niet bereikt. Het stelle zich ten verheven doel, de grondwet1918 
te breken; eene poging, het bestaan der grondwet1887 
te rekken, zou de vrouwen slechts blameeren, en de 
overgroote meerderheid der vrouwen die zich reeds aan het 
staatkundig leven laten gelegen liggen, ziet dit in. De vrouwen 
hebben zich te stalen voor den strijd van morgen; zij staan 
buiten de liquidatie der vraagstukken van gisteren. 

Een liquidatie, dat is deze Grondwetsherziening, die de 
Eerste' Kamer met prijselijke kortheid heeft afgedaan. Waartoe 
het Nederland van vóór den oorlog reeds had kunnen en 
moeten besluiten, is dan nu ondanks, neen dank zij den 
oorlog, zoo goed als geschied. De premier, aarzelend in '13, 
heeft zijn volle gewicht ingeworpen in '16 en '17, een gewicht, 
door de tijdsomstandigheden buitengemeen vergroot. 
Hij heeft niet geschroomd alles te willen wat hij gevoelde 
thans te kunnen, en in de mate van zijn kunnen heeft hij 
zich niet vergist. De tastzin en wilskracht die hem zijn 
succes hebben bezorgd, zijn onder Nederlandsche staatslieden 
zeldzame eigenschappen. In de galerij van ons staatkundig 
verleden zal straks deze laatkomer op een hoog en tegelijk 
hecht voetstuk staan, beneden Thorbecke, maar ver boven 
Heemskerk senior. 

Geen schaduwpartij op het doek? Voorzeker ja. Wij 
zouden het, als goede Hollanders, ook niet anders wenschen. 
Onze oogen beminnen het fluweelige van schaduwen; zij 
zoeken het. Het is niet alles botertje tot den boom in 
Hollands politiek. Zou het anders kunnen in zoo'n tijd? 
Anders mogen ? 

Het Kamer-concert is geëindigd in een snerpenden dissonant. 
Daarvoor zorgde de heer Marchant, die er nimmer 
tegen opziet gemakzuchtige ooren te verscheuren. Dat is 
geen dankbare functie; het kan een nuttige zijn. Wat tot 
deze laatste zijner rustverstoringen te zeggen ? 

De Kamer gevoelt, dat zij, in het sedert '14 gespeelde 
stuk, eene rol heeft vervuld wier belang niet geëvenredigd 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

575 

is geweest aan haar lengte. Zij heeft, al voortsprekende, 
ondergaan. De omstandigheden hebben er toe geleid, dat zij 
dikwijls met een kluitje in het riet is gestuurd, en zij moest 
dan nog doen of zij het niet eens merkte. Dit alles kan, 
voor een tijd, droeve noodzaak zijn; beklijvend, ware het 
bederf. De ,, volkswil", waarop deze premier zich beroept, 
kan en behoort op den duur zich niet te uiten buiten de 
Kamer om. Dit met nadruk te zeggen en het thans te 
zeggen, was geen overdaad. 

Is de heer Marchant gelukkig geweest in de keus van het 
demonstratie-object waaraan hij de macht der Kamer zocht 
aan te toonen? Ja, en neen. Met ministers die de vrijmoedigheid 
missen de Kamer in te lichten op het oogenblik zelve 
dat deze inlichtingen begeert die (blijkens de latere mede 

niet ter wille van eenig hooger -deelzaamheid der regeering) 
landsbelang behoefden te worden geweigerd, is inderdaad het 
land niet gediend. Het schuilevinkje spelen van den minister 
van oorlog op 4 Mei verried Of zwakheid Of onwil, en beide 
verdienden straf. Er is geen twijfel aan: indien minister 
Bosboom den 4den Mei gezegd had wat hij pas in de avond 

loden is komen zeggen, en daaraan had-vergadering van den 
toegevoegd dat gedane zaken geen keer hebben, zou de motie 

zijn verworpen evengoed als de motie-Scheurer-Marchant 
verworpen werd. In plaats echter van het wantrouwen te 
noodzaken zich in zijn waar karakter te vertoonen, heeft de 
minister verkozen het te paaien. Dat doet men niet straffe loos, 
als - men Of besloten is Of zich er toe brengen laat reeds 
vier-en-twintig uur later den volke te verkondigen dat men 
toch zijn gang zal gaan. Zich niet te laten af brengen van 
wat hij voor zijn plicht hield was 's ministers volle recht; 
-doch wie eenmaal het beneficie van den schijn heeft aanvaard, 
heeft langer dan een etmaal te offeren aan den schijn. Liet de 
zaak zelve dit niet toe (en de meerderheid der Kamer ware 
ongetwijfeld bereid gevonden de argumenten der regeering met 
-ernst en zonder vooringenomenheid te keuren), dan had de 
regeering met de vaagheid van het resultaat der vergadering 
van 4 Mei geen genoegen mogen nemen. De minister van 
oorlog niet, en de premier niet. Wat deze ter verdediging 
zijner houding op 4 Mei den 23sten heeft bijgebracht, schijnt 

onvoldoende. De premier „had niet gemeend dat de motie van 

1917 II. 38 


576 BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

4 Mei gevolgen van beteekenis zou hebben". Te voorkomen 
dat zij die kreeg, lag inderdaad in de macht ven den minister

-

raad; maar dan had deze na afloop der vergadering anders 
moeten handelen dan hij gedaan heeft. 

De premier heeft, voor het minst, er toe medegewerkt dat 
zijn minister van oorlog zich blootstelde aan een votum als 
den 1 Oden Mei gevolgd is, en hij heeft dien l oden Mei gezwegen. 
Den 23Sten heeft hij van dit zwijgen reden gegeven. 
Het had niet op zijn weg gelegen den politieken levens 

Bosboom te verlengen, als diens eigen-duur van minister 
zeggenskracht hem niet redden kon. 

Met ministers te verlangen die bouwen durven op de kracht 
van hun eigen woord alleen, handelt de premier ongetwijfeld in 
het tlandsbelang. Doch hij heeft toe te zien dat die kracht 
dan ook worde ingezet op het oogenblik dat zij vereischt is. 
Dat was, in dit geval, op 4 Mei, en niet later. 

Toen minister Bosboom zijne portefeuille had nedergelegd, 
en daarna, in volle gemoedsrust, minister Rambonnet op 
zich nam den door de Kamer afgekeurden maatregel uit te 
voeren, heeft de heer Marchant gemeend dat het oogenblik 
was aangebroken voor een groote daad? neen, voor een 
klinkend woord. Hij heeft, door zijn optreden op 22.-23 Mei, 
het prestige der Kamer niet versterkt; en hierom had het 
toch te doen "moeten zijn. Hij heeft zich door den premier 
laten zeggen, dat er voor eene Nederlandsche regeering op 
dit oogenblik gewichtiger zaken zijn, dan het al of niet 
vasthouden aan een bepaalden datum tot de oproeping eener 
landsturmklasse, en vervolgens geen motie durven voorstellen. 
Van den heer Nolens heeft hij moeten hooren, dat zijn 
usurpeeren der uitdrukking: „de Kamer eischt ... ", de Kamer 
zelve geen oogenblik bedroog. Het incident van het votum 
van 10 Mei werd daarmede tot de juiste afmetingen terug 

Een onhandig minister had zich, grootendeels door-gebracht. 
eigen schuld, maar niet zonder eenige onthoudingsschuld van 
den premier, aan een bont samengestelde coalitie van gedeeltelijk 
weinig respectabele belagers prijs moeten geven; --dat was 
al. De zwakheid van 4 Mei verdiende te worden gegispt, en 
in zoover is de heer Marchant volkomen in zijn recht ge 

Heeft hij zijn doel hooger gesteld en de eerzucht-weest. 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

gehad deze Kamer, vóór haar ontbinding, een terrein te doen 
herwinnen dat hij haar met vrees en onwil had zien prijs 

dan is zijne poging als geheel mislukt te beschouwen.-geven, 
Eene Kamer wint gezag niet door stuiptrekkingen op haar 
sterfbed, maar door het gebruik dat zij, een geheele zitting 
door, van haar rechten weet te maken. Had zij willen verzekeren 
dat de wet, waaraan zij zelve het karakter eener 
aflossingswet gegeven heeft, op zeker oogenblik in hare 
werking werd gestuit, dan had zij tijdig naar de middelen 
moeten grijpen welke tot zoodanig doel onder haar bereik 
liggen. 

Evenmin als het Bosboom-geval en zijn staart, is de behandeling 
van het voorstel-van Leeuwen geschikt, op de 
creditzijde van het conto der thans overleden Kamerfiguur 
te blijven maken. Het voorstel zelf was niet wel bezonnen, 
maar van wat er tegen ingebracht werd, een goed deel nog 
minder. 

De rechten die de Nederlandsche volksvertegenwoordiging 
zich te veroveren heeft ter beheersching van het buitenlandsch 
beleid, zullen nog wel geruimen tijd den „grondwettelijken 
ondergrond" moeten missen. De volheid van zedelijk gezag 
ter zake, die het voorbijgaan van het vraagstuk bij de pas 
afgeloopen grondwetsherziening tot een onmogelijkheid zou 
hebben gemaakt, heeft de Kamer zich nog bij lange na niet 
verworven. Zulk gezag komt niet aanwaaien en kan door geen 
papieren bepalingen, slechts door de constitutioneele practijk, 
worden verzekerd. Op een periode van een halve eeuw lang, 
waarin de behandeling der begrooting van buitenlandsche zaken 
doorgaans een paskwil is geweest, kan een leiding gevende actie 
der Kamer in zake buitenlandsch beleid niet zonder overgang 
volgen. Dien overgang hebben wij, door geleidelijke, aanvankelijk 
bescheiden, aanhoudend weloverwogen wijzigingen der 
constitutioneele practijk, eerst nog te maken. Wat de Kamer 
voortaan met de reeds thans bezeten rechten doet, daarop 
komt het aan; volstrekt niet, of men er haar thans reeds 
rechten bij verleent. Zij heeft de Kroon er buiten te laten, 
tot het oogenblik dat zij haar voorhouden kan: dit en dat 
uwer rechten behooren aan mij over te gaan naar de letter, 
daar gij ze niet meer uitoefent met der daad. 


578 BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

Het voorstel-van Leeuwen zag dit voorbij en moest zich 
na herhaalde wijziging laten ontzielen tot een van die protestatiën 
die te smartelijker de daden doen missen. Het ding 
was te hoog opgezet voor eerstbeginnenden als te dezen 
onze Kamerleden zijn. 

Onze volksvertegenwoordiging, waarvan in den regel te 
veel kwaad gezegd wordt, is inderdaad al veel beter dan 
die der „knappe koppen" van vóór '87: zij is minder eigenwijs; 
legt, met minder spektakel, meer eieren dan de Kamers 
uit den vervaltijd van het censuskiesrecht. De Kamer van 
'13 heeft het waarlijk niet gemakkelijk gehad; zij heeft, over 
het geheel, gezond verstand betoond, en zelfbeheersching. 
Het gemiddelde der zedelijke en verstandelijke kwaliteiten 
harer leden staat niet laag. Aan leiders evenwel die klem 
en kleur weten te geven aan haar wilsuiting bij onvoorziene 
of door het gros niet voldoende voorziene of begrepen gelegenheden, 
is zij thans niet overrijk. Bos en Tydeman heeft 
zij verloren. De politieke levensbaan van den heer Lohman 
neigt ten einde. En ik zou mij zeer moeten vergissen, of 
zoowel bij de Bosboom-als bij de van Leeuwen-debatten 
heeft de sociaal-democratische fractie (en deze niet alleen) 
den heer Troelstra smartelijk gemist. 

De heer Pleyte heeft de dubbele gelegenheid hem geboden, 
om, tijdens de aanwezigheid der deputatie, een „Indië 
weerbaar"-rede te houden met perspectief, niet aangegrepen. 
Hij heeft dit overgelaten aan den heer Colijn. Hoe dankbaar 
wij dezen zijn, liever hadden wij iets stelligs gehoord 
van de regeeringstafel. Van de deputatie zelve (die nu uitgesproken 
heeft) had men recht de aanleiding te verwachten ; 
eene verwachting waaraan zij overvloedig heeft voldaan. 
De even moeilijke als noodzakelijke oplossing aan te geven, 
of althans de richting waarin deze van nu voortaan zal 
worden gezocht, was de taak der regeering. Vergis ik 
mij niet dan is de kreupele grootspraak der heeren van 
Heutsz, vader en zoon, die leuzen voor zaken bieden, den 
heer Pleyte niet sympathiek. Zijn schroom zich en anderen 
te bedwelmen is even prijselijk als deze negatieve deugd in 
haar wezen zelve onvoldoende heeten moet voor de omstandigheden 
die Indië thans beleeft. Waartoe hij zich niet 


BINNENLANDSCH OVERZICHT. 

zal laten medesleepen heeft de heer Pleyte wel doen gevoelen, 
maar wat wij van hem te wachten hebben heeft hij nog niet 
met de vereischte duidelijkheid gezegd. 

De Tweede Kamer heeft, vóór haar overlijden, gelegenheid 
gevonden, in haar Voorloopig Verslag over het Zuiderzeeontwerp 
aan het defensie-bezwaar een fermen deuk te geven. 
Zij zal begrepen hebben dat meer akkers en ruimer graanoogst 
winst zijn voor eene weerkracht, inniger, duurzamer 
vooral dan die afhangt van technische verdedigingsinzichten 
van het oogenblik. Te stellen: wij beginnen dit werk niet, 
voor wij -precies weten zullen hoe wij (na tal van jaren) het 
verdedigen zullen, is gelijkwaardig met te besluiten: wij 
beginnen dit werk nooit. En in dat besluit, na al wat 
voorafging, te berusten, zou een van die doodelijke slagen 
zijn die geen vijand van buiten een volk toebrengen kan; 
slechts de eigen hand. 

C. 

BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

28 Mei 1917. 

In Frankrijk geen beslissing. Hekatomben, maar nuttelooze. 
Het front „staat" ; en, naar het schijnt, dagelijks vaster. 
Nivelle vervangen, om Pétain de herhaling te kunnen op. 
dragen van joffre's knabbelwerk. Maar dat beduidt, dat voor 
1917 door de Fransche legerleiding van het uitdrijven der 
Duitschers wordt afgezien. Niets minder. 

Dan het offensief der Italianen; de zóóveelste Isonzo-slag. 
Neem er de proef van, lezer, of gij „den tel" nog hebt. Ik 
ben dien kwijt, sinds lang. 

Evenals ettelijke der vorige, heeft deze slag de Italianen 
een eindje verder op den weg naar Triëst gebracht. Of zij 
daar komen zullen zoolang de Russen zich niet roeren, blijft 
hoogst onzeker. 

Zullen de Russen zich roeren? Kunnen zij het? Wat 
weten wij van de tucht in het Russische leger af? Wat van 
den staat der munitievoorziening ? 

Twee ,dingen zijn duidelijk. Ten eerste, dat de raad van 
arbeiders en soldaten Miljoekof niet weggewerkt heeft om een 
ander Miljoekof-politiek te laten voeren. Ten tweede, dat die 
raad, wiens voormannen nu deel hebben aan de officieele 
landsregeering, aan Duitschlands lokstem tot een afzonderlijken 
vrede in overgroote meerderheid weerstand is blijven 
bieden. Wilde de raad dien vrede, wie ter wereld zou hem 
thans kunnen beletten dien door te drijven ? 

Toch valt Duitschland niet aan. Een wapenstilstand is niet 
overeengekomen, maar wordt nagenoeg in acht genomen 
in de practijk. 

Hetzij Rusland zou kunnen vechten maar niet wil, hetzij 
het zou willen vechten maar niet kan, hetzij eindelijk het 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

wil noch kan, het gevolg is dat de Centralen in staat worden 
gesteld zich de overige vijanden wel niet van het lijf, maar 
toch op een nog altijd meer door henzelf dan door die vij-
anden bepaalden afstand te houden. 

Dat wil zeggen, dat de vrede volgens het Entente-programma 
van dezen winter onmogelijk is en onmogelijk blijft. 
Namen Engeland en Frankrijk reeds het programma der Russische 
democratie over: geen inlijving, geen schadevergoeding ? 

Naar de letter der oorspronkelijke formuleering zou dit 
beteekenen: vaarwel Elzas-Lotharingen, vaarwel millioenen 
voor het herstel van België. 

Maar tegen die gevolgtrekkingen -komen alle Engelschen 
en Franschen op; ook de socialisten. En Rusland schijnt 
nu te antwoorden, dat er accommodementen zijn met de 
nieuwe machten ; dat deze bedoeld hebben, oorlogsschatting 
uit te sluiten, en een verplichte uitkeering aan België geen 
oorlogsschatting zou zijn; dat men geen nieuwe inlijvingen 
gedoogen zal, maar misschien eenige oude ongedaan zou 
kunnen maken, of bepalen, dat in zake het lot van den Elzas, 
van Trentino en Istrië, van Pruisisch en Oostenrijksch Polen 
de bevolkingen zullen hebben te beslissen. 

De Duitschers van hun kant komen met het woord : ,, Ver 
Nemen Engeland, Frankrijk en Italië met-ständigungsfriede". 
het geamendeerde programma der Russische arbeiders ge 

dan is er in beginsel een „ Verständigungsfriede" : een-noegen, 
vrede die noch een Duitsche, noch een Entente-vrede zou 
mogen heeten, in den zin dien men ten tijde van Wilson's 
vraag aan die uitdrukkingen hechtte. 

Maar zoover is men nog lang niet. Engeland en Frankrijk 
wachten de gezanten af die het nieuwe Rusland hun gaat 
zenden, en of wat dezen met Ribot en Lloyd George kunnen 
overeenkomen in Duitsche oogen op een aannemelijke basis 
tot een „Verständigungsfriede" gelijken zal, moet de tijd leeren. 

Indien de kanselier, die van de Russen geen afzonderlijken 
vrede bekomen kan, althans den algemeenen vrede nog door 
hen hoopt te zien ingeleid, heeft hij in zijn jongste rede hen 
weinig op den weg geholpen. 

De inhoud dier rede is louter negatief. De kanselier wil 
zich noch door Scheidemann, noch door Roesicke laten 
voorschrijven wat voor vrede hij te bedingen heeft. Door 


582 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

de oorlogskaart dan ? Maar hoe verschillend wordt die door 
onderscheiden beschouwers gelezen! Zij vertoont een zeker 
aantal lijnen omtrent wier juiste voorstelling geen verschil 
van opvatting mogelijk is dat op een kaart van Europa 
(of zelfs van Frankrijk of Oostenrijk) zou kunnen worden 
aangeteekend; maar dat is ook al. Niet alleen dat (zuiver 
geografisch gesproken) de verwachting verschilt van de 
duurzaamheid der verhoudingen welke de kaart van zekeren 
datum weergeeft; --- de kaart draagt behalve lijnen ook 
kleuren, en de Engelschman ziet rozerood wat de Duitscher 
beweert dat zwart is, en omgekeerd. Noch de een noch de 
ander nemen hun kaart bovenal in de hand om er de lijnen, 
zij doen het om er de tinten van te bespieden. 

Voor den Engelschman ligt over Duitschland de weerschijn 
gespreid van een zwaargeladen onweerswolk, die hij zich heeft 
zien samenpakken uit blokkadesmarten en politieke ontgoocheling; 
voor den Duitscher draagt heel Engeland de loodkleur 
van verbeten woede over niet te betoomen duikbootengevaar. 

En wij, neutralen, zien haast alles donker .. . 
Een lichtstraal, worstelend nog met de duisternissen. Zal 
hij doorbreken ? 

De middelen van het geweld hebben gefaald. Zij scheppen 
niets; vernietigen slechts elkander. De middelen der rede 
blijven over, alleen. Der rede, met een heel kleine begin-
letter. Waar is zij, de Godin, eenmaal rondgereden in de 
pralende belichaming der vrouw van Momoro? Waar zijn hare 
begeleidsters, Jeunes filles vêtues de blanc et couronnées 
de roses, précédant et suivant la déesse ?" 

Weezen van honger hol, strompelende grijsaards, moeders 

die de handen wringen, zijn thans der rede gevolg. Zij 

heeft allen overmoed verleerd. Tastend zoekt zij den weg 

naar de kabinetten der Machtigen. Zij zal eindigen er toe


gelaten te worden, omdat er geen machtige meer is of zijn 

zal, die niet steunt onder den last zijner verantwoordelijk


heid. Ook de macht zal zich ontdaan hebben van haar 

hoofdletter, en vereenigde ootmoed zal zich zetten aan een 

gebrekkig menschenwerk. Dat toch levenskiemen in zich 

dragen zal, omdat het werk van menschen is. De tegen


woordige oorlog is werk van gassen. 

C. 

BIBLIOGRAPHIE. 

Charles Grolleau, Une gloire de la Flandre: Guido Gezelle. -Collection 
„Bellum". — Paris 1917. 

Iets van den zachten, klaren schijn van Gezelle's vroomheid 
opgevangen — in een oorlogscollectie! 

„Bellum ... Cet unique et terrible sujet est si vaste qu'il 
admet et même impose des addenda peut-être imprévues .... 

Waartoe verder den draai nageloopen dien de Fransche 
dichter meent noodig te hebben, om gehoor te vinden voor eene 
poging, aan Frankrijk het ongeweten schoon te ontsluieren 
eener volksziel „die niet sterven kan" ? 

De proza-vertaling van negentien van Gezelle's gedichten, 
waarmede dit boekje besloten wordt, is niet van den heer Grolleau 
zelven. Zij is nagedrukt uit een Leuvensche uitgave van 1908: 
Cammaerts en van den Borren, Guido Gezelle; Poèmes choisis. 
Een boekje, den heer Grolleau in de hand gedrukt tijdens den 
oorlog, op Vlaamsch taalgebied, door een Waal... Het is hem 
een openbaring geweest, en hij haalt daarvan op in vijftig bladzijden 
inleiding. 

Het is Gezelle's vroomheid bovenal die de vroom gestemdeFranschman voor zijn landgenooten tracht te vertolken. Toch 
heeft hij niet met Gezelle omgegaan zonder ook onder den 

indruk te komen van diens stoerheid en van zijn bijzonderebeteekenis voor Vlaanderen. 

„C'est au peuple de Flandre qu'il a demandé, pour la lui. 
restituer, royalement ornée par son genie, la langue de ses 
poèmes.... II sut élever jusqu'à la sphère de l'art le plus 
pur une langue qui se contentait de servir aux quotidiens 

échanges de la pensée vulgaire et de la vie sans beauté." 
Voor ons is dit alles geen nieuws; maar Frankrijk heeft er,
in zijne taal, nog altijd te weinig van gehoord. 


 

BIBLIOGRAPHIE. 

De Fransche geest is onder de meest adellijke van Europa. 
Adel, in anderen erkend, is den edelman heilig. 

Niet in dezen zin dat edellieden elkander niet bestrijden. Wij 
weten beter. Maar de edelman bestrijdt den edelman anders 
dan den vilein. 

Zoodat, in aanstaande Belgische taalgeschillen, Franschen van 
naam het gebruik van het „patois"-argument aan de Kaeckebroeck's 
zullen overlaten? 

Mochten wij het hopen! 

C. 
ERRATUM. 

In de Mei-aflevering, blz. 327, regel 5 v. b. leze men „voor 
plaats van „inschrijving". --Boven den tekst op-schrijving" in 
blz. 310 moet het cijfer 1 vervallen. 


DE GIDS. 
Iv' 



DE GIDS. 


EEN-EN-TACHTIGSTE JAARGANG. 

1917. 

ONDER REDACTIE VAN 

D. VAN BLOM, H. T. COLENBRANDER, J. HUIZINGA, 
J. P. KUENEN, JOHAN DE MEESTER, R. P. J. 
TUTEIN NOLTHENIUS EN JAN VETH. 
VIERDE DEEL. 

AMSTERDAM, 
P. N. VAN KAMPEN & ZOON. 
1917. 



BOEK• EN KUNSTDRUKKER IJ, VGH. ROELOFFZEN.HOBNER EN VAN SANTEN. AMST. 


 I N H 0 U D 

VAN HET VIERDE DEEL. 

Bladz. 
BEAUFORT (Mr. W. H. DE), De strijd tusschen Frederik 
den Groote en Engeland over de vrije zee ............. 353 
BLAAUW (Dr. A. H.), Biologisch onderricht en gymnasiale 
hervorming ............... ...................... 484 
BOASSON (Mr. J. J.), De werkloosheidsverzekering ....... 167 
BUNING (J. W. F. WERUMEUS), In memoriam ............ 237 
COLENBRANDER (Dr. H. T.), Luther en wij............... 197 
HESSELING (Prof. D. D. C.), De afstamming van het 

Griekse volk ........................................ 136 
JAGER (J. DE), Vrijheid en gebondenheid ................. 435 
LIJSEN (HERMAN), Bij den dood van Matthijs Maris, 

Augustus 1917 ....................................... 165 
MEESTER (J. DE), Herfst ............... ................ 57 


, Het Tooneel..................... 364, 520 
MERENS (D.), De Indische weermacht.................... 72 
NOLTHENIUS (R. P. J. TUTEIN), Kleine wenken. 

H. G. Wells, Floor games. S. Reinach, Cornélie, ou 
le latin sans pleurs. — S. Reinach, Eulalie, ou le grec 
sans larmes .................................. 174 
Het „vervolg" ........... 497 
OUDSHOORN (J. VAN), Afscheid .......................... 394 
PRINSEN J.LZN (Dr. J.), Het sentimenteele bij Bi

lderdijk.. 93 
REDDINCIUS (JOANNES), Libellen .. .... . . . . . ... .... . . . . . .. 393 
SALOMONS (ANNIE), Moderne Eva...... ................. 391 


Bladz. 
SCHARTEN (CAREL), Overzicht der Nederlandsche letteren, 

XXXVII. De uitbloei onzer poëzie. 
P. C. Boutens. Lentemaan. — Aart van der Leeuw, 
Herscheppingen. — J. Jac. Thomson, Orplid. -- Hélène 
Swarth, Eenzame paden. — Annie Salomons, Nieuwe 
verzen. — Leerten Gossaert, Experimenten. — Dr. 
H. W. Ph. E. van den Bergh van Eysinga, Roode 
rozen. — Albertine Steenhoff— Smulders, Holland. — 
Miek Jansen, Aan de bron. — Jules Schürmann, 
Chineesche verzen. — J. L. Watch, Het wonder, 
lyrisch toekomstspel. — J. L. Walch, Mysteriespel. — 
M. Nijhoff, De wandelaar. — René de Clercq, Terwe. 
— René de Clercq, De vlasgaard. — René de Clercq, 
Noodhoorn. — A. van Collem, Liederen van hu
isvlijt. 506 
SCHARTEN-ANTINK (M.). Angelina's huwelijk............ 248 

TEIRLINCK (HERMAN) en KAREL V. D. WOESTIJNE, De lee-
men torens. Kronijk van twee steden........... 1, 210, 375 

TUTEIN NOLTHENIUS (R. P. J.) zie NOLTHENIUS. 

VALKHOFF (P), Justus van Effen en de Franse letterkunde 323 
VETH (Dr. JAN), Matthijs Maris, 1839-1917.............158 
Edgar Degas, 1834-1917 ............... 360 
VURTHEIM (Prof. Dr. J.), Homerus' Gulden Keten........ 466 
WASCH (KAREL), Liefdes aangezicht ..................... 420 


WERUMEUS BUNINO (J. W. F.), zie BUNING. 

WOESTIJNE (KAREL VAN DE) , zie TEIRLINCK. 

WICKEVOORT CROMMELIN (H. S. M. VAN), Godsdienstige 
regeneratie ? ................ ........................ 200 

WIJK (Prof. Dr. N. VAN), Leo Tolstoj en zijn dagboek... 301 

Bibliographie. 
Mr. O. Vissering, Het vraagstuk van de geldruimte in 
Nederland en de goudpolitiek van de Nederlandsche 
Bank. Met bijlage: Nederlandsch Oost-Indië en de goldexchange-
standaard. -- Dr. M. G. de Boer, Van 
waagdragersveem tot modern grootbedrijf. — Albert 
Vogel, Je maintiendrai. Een boek voor leger en volk 193 

C. en M. Scharten-Antink. Typen en curiositeiten uit 
Italië. -- M. M. Kleerkooper, De boekhandel te Amsterdam 
voornamelijk in de 17de eeuw. Biographische 
en geschiedkundige aanteekeningen, aangevuld en uitgegeven 
door W. P. van Stockum Jr. 2 dln........ 372 
Eugeniusz. Romer, Atlas Polski. — H. van der Kloot 
Meyburg, Bouwkunst in de stad en op het land..... 530 

Buitenlandsch overzicht ........................ 181, 367,524 


Register der in dezen jaargang behandelde werken........ 535 



DE LEEMEN TORENS 

KRONIJK VAN TWEE STEDEN 

DOOR 

HERMAN TEIRLINCK EN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 

EERSTE BOEK. 

VIII. KAREL VAN DE WOESTIJNE AAN HERMAN TEIRLINCK. 
Gent, 10 Maart 1914. 
(Expresse.) 
Beste vriend Herman, 

Uw letteren van eergisteren ontvangen en in angsten 

verslonden. Wat al gebeurtenissen in die vijf maanden! Ik 
heb gebeefd onder het lezen, gebeefd en vertwijfeld, zoo 
voor mij vergeef dit egoïsme en voor dezen van 
hier, als voor Paul die, gelukkig, thans bij U in goede handen 
is. Want ik dank U, Herman; ik dank U niettegenstaande 
alles, dat gij hem U aantrekken wilt. 

Intusschen is het noodig dat gij ons Paul naar Gent 
stuurt, en zoo spoedig mogelijk. Eigenlijk verwachten wij 
hem reeds sedert een paar weken. Want einde-Februari 
schreef hij aan zijn oom, Monseigneur Marcus, een brief 
zoo vreemd, dat deze hem niet begreep dan met mijne, toen 
nog zeer gebrekkige, hulp. De uitleggingen die ik geven kon: 
gij vermoedt ze, en zij waren de straf voor mijne toegeef~ 
lijkheid aan zee, in October. Wij besloten, alles voorloopig 
aan Paul's moeder te verzwijgen. Maar nu heb ik gelezen; 
ik weet alles, en ik twijfel niet, of bisschop Marcus zal, 
tegen zijn broeder Benedictus in, zich tot plicht rekenen 

1917 IV. 

-


2 DE LEEMEN TORENS. 

Marie-des-Anges in te lichten en, vrees ik, haar voor zijne 
meening te winnen. Daarom is het onontbeerlijk dat Paul, 
die aan Marcus' uitnoodiging tot een verblijf in ons midden 
vooralsnog geen gevolg dacht te moeten geven, ten spoedigste 
naar hier overkome. Nu dat ik, helaas, de reden 
van zijn wegblijven ken, lijkt mij dit meer en meer dringend. 
Er moet eene oplossing komen, 'tzij deze die Marcus 
zich denkt, 'tzij in den zin dien ik mij als den beste voorstel. 
Wij moeten Paul redden; wij moeten hem helpen aan 
den zuiveren toestand die hem uit de wanen en uit den 
wanhoop weêr naar boven haalt. Gij zegt het zelf: er 
moeten nu goede dagen komen. Herman, hoe zoudt gij 
één oogenblik aarzelen, ons bij het verzekeren ervan behulpzaam 
te zijn? 

Ik ben verplicht, de gebroeders Onghena met alles bekend 
te maken, en wil dat onmiddellijk gaan doen; de nacht die 
verloopen is tusschen de ontvangst van uw lang schrijven 
en dezen ochtend, is mij te kwellend geweest dan dat ik 
het uitstellen zou. Maar eerst wilde ik U verzoeken, deze 
mijne boodschap aan Paul over te maken en er met nadruk 
op aan te dringen: gij raadt den dienst dien ge Paul zelf 
bewijst. 

Morgen schrijf ik U in bijzonderheden: dat zijn ook wij 
aan U verschuldigd, trouwe vriend. Intusschen druk ik U 
de hand met de warmte der overtuiging, dat gij ons begrijpt, 
goedkeurt en uit al uwe kracht ter* zijde staan wilt. 

Gent, 11 Maart 1914. 

Mijn beste, 

Welk een verschrikkelijke dag, die dag van gisteren! 

Ja, al aarzel ik en vrees bij het schrijven uw ongeloovigondeugenden 
spotlach: verschrikkelijk. Want, ziet gij, wij 
kennen het jagen van uw Brusselsch leven niet, Herman, 
en wat het onze storen komt ontzien wij deshalve meer, 
en het ontstelt ons heftiger, dan U misschien behoorlijk 
voorkomt; wij gaan om, gij weet het, in een gesloten kring 
van zeer vreedzame lieden ; gunnen ook wij ons soms 
wel in ijlende gedachten de vlucht naar de hyperbolische 
streken des verlangens: wij durven allicht de werkelijkheid_ 


DE LEEMEN TORENS. 

niet aan die er ons heen kon voeren; in elk g. val vinden 
wij ze doorgaans niet dan in droomen, en niets uiterlijks dat 
de intensiteit van dat vurige leven verraadt. Ach, ons klein en 
deftig bestaantje, waar wij-zelf zorgvuldig de wieken van 
knippen, weemoedig maar met den ernst van eene plichtvervulling 
als het ware; armzalige engheid van familie-en 
standsomgeving die o! ik geef het toe! --ons versmachten 
kon indien wij ze niet hadden getooid met wat wij ons 
aan goeds en schoons voorstellen :. tropeeën, soms, op onszelf 
en onze dierbaarste illusies behaald, maar teekenen ook, 
eerbiedwaardige, onvergankelijke symbolen van wat steun 
en sterkte, waarde en weelde is geweest van de aaneengeschakelde 
stem-geledingen waar wij de niet zeer sterke eindschalmen 
van zijn. Gij schrijft mij, Herman, en tot mijne 
groote vreugde, over gansch een wereld levende menschen, 
levend zóó dat ik ze in mijne ontwaakte koorts zou gaan 
benijden, indien ze mij niet tevens ontstelden, gelijk ik ze 
zien mag in de verte en door den bonten kaleïdoskoop van 
uwe schitterende voorstelling. Wat bied ik U in de plaats, 
ik ? Enkele wezens, die het stellig verdienen dat gij ze lief 
zoudt hebben. Doch léven zij, zooals gij U voorstelt dat 
leven is, althans naar de gedragingen van uwe eigene vrienden? 
Zij vluchten doorgaans, en het is hunne hoofdhoedanigheid, 
alle vertoon; zij blijven wars, tot norschheid toe, 
van alle blufferige uiterlijkheid. Ziet men ze; ik bedoel: bezitten 
ze eigenschappen die de opmerkzaamheid onontkomelijk eischen, 
dan nimmer dan uit de dringende noodzakelijkheid van hun innerlijke 
wezen. De dichter Benedictus, aldus, valt in zijn verschijnen 
op: hij openbaart onwillekeurig wat hij in potentie 
aan overerving en intellectuëele vorming bevat, meer 
zelfs, ik doe U deze toegeving, dan uit zijn werk mocht 
blijken (men interpreteert het meestal verkeerd, doordat het 
der dichteren hoedanigheid is, meer aan wanen dan aan 
werkelijkheden lucht te geven, waan trouwens zijnde hun wis 

werkelijkheid). De bisschop Marcus, hij,-kundig complement van 

maar, daargelaten dat hij zich zoo weinig vertoont, heb ik 
U niet verteld hoe geslachten aan geslachten hem dreven tot 
een louter-geestelijk bestaan, waarvan hij al de schoone teekenen 
draagt? ... En nu vraag ik U, Herman: kunt gij 
zulke menschen beminnen; of beter: kunnen uwe menschen 


4 DE LEEMEN TORENS. 

dat nog ? Zij ontvangen, uwe menschen, hun uiterlijk ver 

uiterlijkheid. Hun levenskring meégekregen of ge--schijnen van 
zocht, aanvaard of bepaald: hun streven, hun strijd is nog alleen, 
er van buiten gelijk mee te blijven. De mijne: zij misprijzen 
dergelijke waardeering van anderen of vreezen 
ervoor, zelfs als ze lijden onder vrees of misprijzen. Zij 
duchten genegenheidsbetuigingen, zelfs waar zij ze menschelijke 
zwakheid zoeken mochten. En 't gevolg: men zal 
ze van pose beschuldigen, ze er op zijn minst en niets dan 
beleefdheidshalve van verdenken. Pose die nochtans niet 
dan voornaamheid is. Voornaamheid dan, die gij met mij 
zult willen begrijpen als een hoogere trap van menschelijkheid, 
een wijziging in den grondelijken aard, eene bloem, 
eene vrucht van den strevenden, vechtenden groei die het genus 
naar zijn toppunt voert. Gij stelt er, vergoelijkend, den schijnvan-
voornaamheid tegenover, die de beleefdheid is van den 
kring dien gij mij afschildert? Maar die beleefdheid, vraag 
ik U: is zij waarlijk, naar de etymologie, een echte levensbloei, 
resultante van leven-aanvaarden en -verwerken ? Niet 
veel eerder: „politesse" of afslijting-der-te-stugge-kanten, 
„höflichkeit" of nadoen van hofmanieren ?, toegeving, 
weer, aan overeengekomeen uiterlijkheid, meer dan volmaking, 
tot het uiterste, van meegekregen of aangekweekte cornponenten 
?... Ach, ik weet het wel : wij zijn eene vrucht, waarna 
de plant verdroogt, te niet gaat, daartoe uit der 
aard gedoemd. Geen strijd meer, en nog nauwelijks 
eenigen ijver; geen macht-kweekenden nijd: alleen wat 
spijt om onvoldaan verlangen; en zelfs geen liefde vaak, 
dan om de welkens-reede broosheid van haar bloemtooi 
en met de vrees voor hare dorheid. Wij kennen 't hals 

dringen niet meer naar eene Daad die onbezonnen-starige 
eene Natuurwet gelijkt. Handelen wij nog? Misschien, 
Herman, verwijt gij mij dat wij hier niets doen, dat ik U 
niets vertel waaruit blijke dat wij niet verstard zijn in negatief 
gerust-zijn, in dadenloos berusten, --een plantenleven, 
weze het dan ook een van noli me tangere. En inderdaad, 
wat zijn mijne brieven naast de uwe, woelige die U vermeit 
in draaikolken ? 

Helaas, het is nu eenmaal zoo: wij leven nu eenmaal 
buiten beweging en gedruisch. Waarbij komt, Herman, dat 


DE LEEMEN TORENS. 

Gent eene nogal kleine stad is. Daar is het Gentsche 
karakter wel, grootsch en grootdoend. Maar ... de erbovenuitgegroeide 
voornaamheid, nietwaar; die, trouwens, ik verzeker 
U, voor ijlte hoedt, en in de eerste plaats voor de 
luidste, evengoed als voor ijdelheid, zelfs voor kinderlijk pralende. 
Er is eene zelf-gelokenheid, die weleens de waarde 
van de echtste fierheid heeft: de fierheid die men van zichzelf 
niet kent. En treedt men daarbuiten, dan boet men ervoor .. . 

Een leven dat dan ook beroering ducht. Stel U dan 
voor, mijn waarde, wat brieven als uwe laatste daaraan 
zullen uitwerken! 

Ik ben er gisteren, mijn hart kloppend, bij bisschop Marcus 
mee gegaan. De wezelige Fele Miere heeft mij bij hem 
geleid in zijn groot werkvertrek der eerste verdieping, het 
voormalige en weidsche familiesalon en zijn achttiend'eeuwsche 
meubelen, waarvan het tapijtwerk met zijne kransen van 
rose rozen en blauwe windebloemen versleten tot bij den 
draad, en het vergulsel tot op de witte stopverflaag vergaan 
zijn. Aan het verlept wijn-kleurig brokaat der wandpaneelen 
ziet men er een paar echte sanguines van Boucher 
bolle amors die met geitebokjes spelen, en mooie staal 

naar laat-Italiaansche renaissancisten: een schaking-gravures 
van vrij -weinig gekleede Europa, en een Nessus met op 
zijn rug eene Dejaneira even -licht getooid. Een dun Smyrnakleed, 
dat onder bleeke kleuren en verwischte teekening, 
de schering gaat toonen, rimpelt over het parket dat 
sedert jaren niet meer behoorlijk gewast wordt, want Rozeke 
is oud, Zulma lui en Marcus veel te goed. Aan de hooge 
boogramen hangen verstofte en verkleurde gordijnen waar 
motten een weelderig leven in leiden. En bij de trillende 
walmen van een dicht-opgehoopten haard, kringelen deze van 
stikkend „papier d'Armenie", wereldsch en kerksch van geur. 
Maar aan alle zijden staan moderne bibliotheken met 
koperen traliewerk vóór folianten en de volledige collectie 
der Latijnsche Elseviers -- Marcus' trots , en in het 
midden een Amerikaansch bureau met opgeschoven rol 

zich bezwaarlijk bij een bisschop zou-deksel. Zoodat men 
achten, eerder bij een ouderwetsch, kieskeurig geleerde, die 
Marcus voor velen is in de eerste plaats, teekende zich daar 
niet in een hoek een zeer leelijke bidstoel af met gedraaide 


6 DE LEEMEN TORENS. 

zwart-houten pikkels en schreeuwerig-rood-fluweelen kussens, 
onder een zeer schoon ivoren kruisbeeld dat met recht 
aan den grooten jerome Duquesnoy wordt toegeschreven. 

Ik trad binnen en Marcus lachte mij tegen, opziende van 
zijn brevier dat hij wandelend aan het lezen was. Hij deed 
mij teeken dat hij spoedig klaar zou wezen. Ik zweeg, zag 
hem en zijne trage stappen van zwart-zijden spoel-kuiten 
boven de zilveren gespen van zijne lakschoenen na, hoorde 
in de naaste kamer 't vijlgeknars en het hooge hummen van 
Behedictus, vermoedelijk aan zijn perpetuum-mobile bezig. 
Beneden klonk trunterig Rozeken's eeuwig begijnenliedje. 
Achter de deur wreef traag-zoevend de bezem van Zulma, 
die het trapportaal aan het „doen" was. 

— ,;Salve, cura deüm," zei me een tijdje daarna met 
monkelende zoetheid de bisschop, die zijn boek sloot, na 
een bescheiden teeken des kruises. „Wat blijft ge daar staan? 
Neem toch een stoel, en zeg me wat U tot mij voert." 
Maar hij werd schuchter-rozig van zijn wonderen maagdenblos 
over zijn jeugdig-fijn gelaat en tot op zijn voorhoofd, 
toen hij zag dat het mijne strak en bezorgd bleef. Weêr 
vervloekte ik het, dat mijn aangezicht nu nog niet liegen 
kan; terwijl zijne zachte hand mij naar een stoel bracht en 
hij-zelf plaats nam in zijn werkzetel. 
-„Dit zijn oogen die te weinig geslapen hebben," zei 
hij ernstig, „is uwe moeder ziek? Treft u een tegenslag? 
Spreek, mijn jongen." 
Ik zei: » Paul..." 

— „Ho! Paul!" sprak hij heel stil, en bloosde weêr. Hij 
zweeg een wijle. „Ja, ... Paul..." zuchtte hij, rees, en ging 
naar de deur die zijne kamer van die zijns broeders scheidt. 
„Benedictus moet het immers ook weten," zei hij als tot 
verontschuldiging, en hij klopte. Ik hadde er, rechtuit gezeid, 
den druistigen Benedictus liever voor ditmaal buiten gelaten. 
Maar reeds stapte deze en zijne fluweelen gestalte binnen, 
deed de gewrichten zijner vingeren kraken vóór hij mij de 
hand reikte, snoof de lucht op en: „die verwenschte 
aromaten -voor-oude-cocottes", bezag hij Marcus barsch en 
spotziek; waarop hij mij barytoneerend toegalmde: "Wat 
nieuws? Welk een lijkbiddersgezicht! Is uwe huishuur dan 
vervallen ?" 

DE LEEMEN TORENS. 

Marcus lei eene sussende hand op zijn voorarm. 

— „Karel komt ons vertellen van Paul", sprak hij stil, 
bekommerd en bewogen. 
-„Ah, Paul, le coquin!" lachte Benedictus gemaaktluchtig; 
„et oû en sont ses amours?" 
Ik had uw brief in de hand, Herman. Benedictus greep 
er naar. Marcus hield hem echter tegen, meende: „Laat 
Karel liever zelf verhalen." 

Wij zaten neêr. Ik vertelde; zoo eenvoudig en bedaard 
mogelijk, maar weldra niet zonder vooringenomenheid, 
bemerkte ik. Toen ik het bemerkte, zag ik tevens in dat 
het nog zoo kwaad niet was misschien, te pleiten liever dan 
alleen maar mede te deelen. Veertien dagen geleden immers 
vond Paul's zonderlinge brief in zijne oomen rechters die, 
hoe gunstig ook gestemd, toch wel eenigszins, vanwege 's eenen 
karakter en 's anderen waardigheid, elk op zijne wijze voor 

waren, gelijk ik-zelf thans aan het worden was.-ingenomen 
Benedictus kwam mij toen, achter eene al te luide jovialiteit, 
nijdig, wrokkig en als teleurgesteld voor, jaloerschheid 
haast van sentimenteelen vrijgezel wiens verlegenheid een 
steeds ál te zwaar tegenwicht voor zijn verlangen is 

e 

geweest, en wiens zinnelijkheid nooit zwaar of brutaal genoeg 
was om den doorslag te geven. Bisschop Marcus, daarentegen, 
te zeer verstrikt in biechtstoel-theorieën, had sarcastisch met 
„ C asta placent Superis !" ik weet niet welken dichter aan 

toen ik hem had betoogd hoe Paul... vallen-gehaald, 
moest, gelijk hij het uitdrukte. Zou ik hun thans 't vervolg 
van Paul's geval voorhouden met de stipte zakelijkheid 
van uwe eigene diagnose, Herman? Ik dacht er plots aan, 

en het deed mij goed aan het hart, dat Paul beters 
waard was, en zelfs ... Mireille, de arme Mireille. Ik zag 
ineens al de eerlijkheid in, de volstrekte en onverwoeste 
eerlijkheid die Paul tot handelen had gedreven zooals hij, 
bewust bij beurte en onbewust, en met zijne steeds-werkelijkeropenbloeiende 
distinctie, gehandeld had. Aan die eerlijkheid 
twijfelden de broeders zijner moeder zeker niet. Maar het 
kon allicht geen kwaad, hun zelfs allen lust en alle gelegen 
heid tot twijfelen te benemen. Benedictus, gretig naar Net 

van schuine bijkanten of zelfs van niet dan kokette-verhaal 
episodes, moest gewezen op de breedte en diepte van deze, 


8 DE LEEMEN TORENS. 

eigenlijk eenvoudig-groote, liefde. Marcus op zijne beurt, die 
het echte, het innig-menschelijke van deze passie inzien zou 
,tot zelfs bij 't besluit der verschrikkelijke eind-catastrophe, 
diende vooral de zonde-idee uit het hoofd gepraat, die zijn 
oordeel misvormen kon. Bij beiden kwam het er op aan, van 
Paul's strikte gevoelslogiek te overtuigen, aan te toonen dat 
hij noch lichtzinnig noch zwak was geweest; dat het hem 
niet te doen was om pikante avontuurtjes, niet meer dan hij 
verslaafd zou zijn geweest aan bruut genot. Dat hij geene 
enkele onedele daad op het geweten had: zij zouden er, ik 
twijfel er niet aan, beiden hun hand voor in het vuur hebben 
gestoken, bij voorbaat en buiten alle verhaal. Maar mijne 
taak was moeilijker: ik moest hun verder bewijzen dat Paul 
noch bij nature noch bij wil in staat was, toe te geven aan 
bloot een buitenissigen gril, even weinig als aan niets dan de 
eischen van het vleesch, zonder meer, en advienne que 
pourra. Hier schenen de feiten mij nu en dan wel bij tegen 
te spreken: het zette mijn ijver aan, en mijn vernuft, die 
feiten zóó te belichten dat zij niet in beschuldigingen konden 
omslaan. Ik had uw brief driemaal gelezen, Herman. De 
koorts van mijn nacht, die opflakkerde zoodra ik mijn 
betoog begon, was mij een wonderbare prikkel bij 't voorstellen 
van hetgeen ik uit uwe schrifturen wist. Het bleek 
mij dat ik alles buitengewoon-scherp had onthouden en te 
ordenen vermocht. Paul mag mij eene kaars branden: ik 
geloof dat ik hem een goed advocaat ben geweest .. . 

Het was mij geene lichtere taak, en, docht mijn argumenteerend 
geweten, eene even-noodige, de broeders te overtuigen 
dat Polydore Mornar tegenover zijn zoon gehandeld had als 
een goed vader. Want het had mij in uw verhaal weldadig 
aangedaan, Herman, te merken dat de abrupte en autoritaire 
aannemer een gansch-andere rol had gespeeld dan wij hier 
allen zeker van hem zouden hebben gedacht: het kwam 
mij voor dat ik dit genoegen den anderen mede te deelen 
had, --misschien wel als verontschuldiging dat ik het ondervond. 
Dat deze rol niet steeds overeenstemt met Paul's gevoelens 
en inzichten? Maar dat is niet veel minder dan een natuurwet, 
mijn waarde! En is Paul's gedrag, daar waar hij eindelijk 
inziet en het heeft mij eenigszins bevreemd, moet ik zeggen, 

dat Germaine zijne wettelijke vrouw niet worden kan; is Paul's 


DE LEEMEN TORENS 

gedrag in deze de erkenning niet van zijns vaders juisten blik ? 
Paul treedt zijn vader bij, wie weet? eveneens misschien om der 
wille van juffrouw Renier: bewijst het niet dat zijn vader van 
meet af gelijk had, weze het dan ook als besluit van andere beweegredenen, 
en hoe de middelen die hij tot bereiken van zijn 
doel aanwendt grof moeten heeten en ons vies aandoen ? 
Paul wil Mireille doen walgen voor hem; een theoreticus 
der liefde zou het afscheid-recept van Polydore, den vader, 
in al zijne brutaliteit misschien eleganter vinden. En is Paul 
wel zeker dat de houding die hij koos tot betere gevolgen 
zal leiden, dan de raad die zijn vader hem gaf, en dien hij 

met het grootste gelijk, het spreekt vanzelf, van de 
hand schoof ? .. . 

Aldus het tweede deel van mijn pleidooi, Herman, mijner 
overredingskunst heel wat moeilijker dan het eerste. Benedictus 
immers, in zijn ouden en onmeedoogenden wrok tegen 
Mornar, kan zich niet voorstellen dat deze in iets gelijk 
zou hebben. Het mij te hooren beweren maakte hem nijdig; 
waar ik het bewees zonder dat hij goed wist wat er op te 
antwoorden, vervulde het hem met woede. Dat Paul van 
een huwelijk met , Mireille als van een onmogelijkheid 
afzag, Benedictus vond het perfect: het huwelijk stond 
voor hem vrijwel buiten, althans veraf van de liefde die hij 
trouwens niet goed opvatten kan dan als een minnarijtje. 
Het ergerde hem echter, dat zijn oud-zwager tot eene zelfde 
gevolgtrekking was gekomen, hoe hij ook wel inzag dat het 
niet anders kon; het ontstak hem in een uitspattende 
gramschap, er op gewezen te worden dat Paul er misschien 
aan dezelfde drijfveeren bij gehoorzaamde als zijn vader. 
Merk wel, Herman, dat ik dit laatste geenszins voor waarheid 
wil gehouden zien. I k vond er echter een geheim pleizier in, gevoed 
door mijne betoogkoorts, het zelf als waarschijnlijk te beschouwen. 
En daarmede plaagde ik nog geenszins Benedictus 
alleen. 

Marcus immers had zich van bij Paul's brief in het hoofd 
gezet, dat deze niet anders kon dan met Germaine te trouwen. 
Aanleiding daartoe was de brief-zelf; Paul moet hem hebben 
geschreven op het oogenblik der hoogste en laatste spanning: 
toen hij in zijne opperste rechtschapenheid bedacht was op 
een eervol besluit van zijne liaison. Van dat besluit sprak de 


10 DE LEEMEN TORENS. 

brief niet. Hij stelde, zeer in het vage, aan Marcus alleen de 
vraag hoe een jonge man in zijn geval, dat hij overigens 
niet nader verklaarde, handelen moest. Na mijne uitleggingen, 
die zich moesten beperken tot wat ik-zelf te Blankenberghe 
mede had beleefd, kon aan den aard van het antwoord niet 
worden getwijfeld. Moest dit Paul dienen bij en tegenover 
zijn vader? Hem zich daartoe tot bisschop Marcus te zien 
wenden, kan ik nu nog niet dan als een daad der radeloosheid 
beschouwen, of als een blijk van zijn eerbied voor hooger 
geestelijk gezag: excuus van Paul's naïef heid in deze. Marcus 
was trouwens wijs genoeg, zijn neef niet te willen helpen 
dan na hem den schuldige, zei hij streng, te hebben 
gehoord. Niettemin stond bij hem vast: Paul moet met dat 
meisje trouwen, hetgeen hem in conflict bracht met Mornar, 
wiens verdediging hem deshalve minder-aangenaam moest zijn. 

Nochtans had ook hij tegen dat huwelijk een grondig bezwaar, 
dat Mireille-zelf was. Dichter Benedictus had ze om hare 
schoonheid opgehemeld, en dat kon wel niet anders, want 
gij kent zijn vrouwenvereering. Ook Marcus is nu wel de 
vrouw heilig, maar, priester, vervult zij hem niet te minder 
met een soort afkeer, met een zekeren schrik, eene achterdocht 
althans, die gretig grijpt naar de minste, vooral moreele, 
wanstaltigheid, om ze als van-zelf-sprekend te vernederen: eene 
overwinning haast van den passieven man, den tot onthouding 
gedwongen vrijgezel die een priester is. Toen zij voor 't 
eerst onder ons gedrieën te sprake kwam, had ik mij kwalijk 
kunnen onthouden van eene kritiek op Germaine's geestelijke 
wezen, — kritiek waar ik mij thans voor hoeden zou, 
Herman, maar die het te laat was om bij Marcus in te trekken. 
Niet zonder leedvermaak had deze zich te dier gelegenheid, 
met bijtende geestigheid overdrachtelijk laten ontvallen: 

,,Salve, nec minimo puella naso, 
,,Nec bello pede, nec nigris ocellis, 
,,Nec longis digitis, nec ore sicco, 
,,Nec sane nimis elegantis lingua"; 

want „pour l'amour du latin" haalt Marcus zelfs een guitig geilen 
Cattullus aan. Gij begrijpt, Herman, dat allen lof van 
Germaine, hoe dan ook Mireille geworden, en daardoor 
zelfs het meest, door Marcus niet dan op afwijzend scepti



DE LEEMEN TORENS. 

cisme kon worden ontvangen. Benedictus stond mij met 
warmte bij. Maar 't vreemde van 't geval was, dat Bene 

daarom nog geenszins Germaine als zijn nicht wilde-dictus 
aanvaarden -- de bezwaren van Paul kon hij wel eenigszins, 
doorvoelen, terwijl, andersom, Marcus, met al zijne 
grieven tegen het meisje dat door hare Jichtzinnigheid" 
(aldus noemde hij het,) Paul onwaardig was, niettemin tot 
een huwelijk besloot dat hem gehoorzaamheid aan de eenigdenkbare 
moreele wetten leek, moest die gehoorzaamheid 
ook boete en straf gaan worden. Ik haalde als argument 
Paul's vrije wil aan, die het best tot een oordeel in staat 
was. Hij wierp mij Paul's ontreddering tegen, die zélf hulp 
had ingeroepen. Wat ik er dan nog verder ten voordeele 
van Germaine bijhalen kon: was het anders dan koren op 
zijn molen ? ; kon hij in hare sentimenteele waarde — die 
hij trouwens niet zoo lichtvaardig toegeven zou, iets 
anders zien dan een reden tot het huwelijk dat hij zich gedacht 
had? Arme Germaine; arme Mireille vooral! 
Eenvoudig natuurkind vol argeloosheid, zij het zonder zede 

grond, ontworteld als het was, door Paul!, aan de-lijken 
eigene teelaarde; wezen zonder achterdocht tevens en zonder 
baatzucht, betalend met de reinheid harer liefde eene kleinburgerlijken 
drang naar wat voor haar, per slot van rekening, 
schoonheid en levenswaarde is! Dat zij, met haar ongekunstelde 
innerlijkheid, voor Paul's voornaamheid onvoldoende was 
onontwikkeld, en wel eens gemeen ? Ik moest het toegeven: 
ik-zelf, en het had mij danig ontstemd, had het aan zee 
moeten ondervinden. Maar en hier redeneerde ik voor 
me-zelf, had Paul, in zijne vleesch-geworden absoluutheid, 
geen ongelijk zich te belgen ? Benedictus gaf het gretig toe, 
en. ... het ergerde mij eenigszins. Wat Marcus betreft: ik 
zag vluchtige tranen in zijne oogen toen ik sprak van 
Germaine's zucht, Germaine die, merk wel, reeds Mireille was 
geworden, naar een kindje van Paul en van haar; maar.... . 
ook die weigere goedkeuring had ik kunnen missen. Want, 
Herman, ik voelde wel dat uit dit pleit van tegenstrijdigheden 
voor mijn geen uitkomst kwam. De houding van 
Marcus als van Benedictus, gevolg van temperament en bestaansvoorwaarden, 
benam mij de macht hun mijne inzichten 
aangaande Germaine te doen deelen : had ik 


12 DE LEEMEN TORENS. 

dit wèl gekund, dan was hun gevoel te verschillend van.. 
het mijne om dit te doen aanvaarden met de gevolgen 
die ik uit het geval trok. Paul kon met Germaine niet 
trouwen: Benedictus gaf het toe, doch om redenen die mij 
kregelig maakten; Germaine was immers het poppetje niet 
dat hij zich dacht, en waarmede, naar zijn oordeel, Paul te 
ver was gegaan. Marcus, hij, zou eindigen misschien, hoe 
dan met tegenzin, haar in genade op te nemen, maar dan 
vooral als bewijsgrond voor zijne eigene zienswijze.. . 

Ik moet U nauwelijks verzekeren, Herman, dat ons gesprek 
zonder uitkomst bleef. Toen ik, vermoeid en ontmoedigd, 
naar huis ging, liet ik, naar ik wel zag, de gebroeders eveneens 
en evenzeer bekommerd achter. Wij zijn geen menschen 
die ons-zelf gauw geruststellen, ons sussen kunnen met uit 

uitstel. Toch is het van ons drieën de innigste-vluchten en 
wensch dat alles ten voordeele van Paul uitloope, voor zijn 
geluk en voor dat van Mireille, zeg ik er voor me -zelf 
bij. En ik geloof er in naam van ons drieën aan te kunnen 
toevoegen, dat wij dankbaar zullen zijn zoo Paul-zeil tot een 
besluit komt, tot de oplossing die wij als voor hem de beste 
verlangen, na ze met ons te hebben besproken. Alles ligt 
aan zijne overtuigingskracht, waar wij allen naar begeeren,. 
zelfs waar zij ons misschien in het ongelijk stelt. En daarom, 
beste Herman, dring ik nogmaals bij u aan: stuur hem 
naar Gent, zelfs besluiteloos. 

Zelfs besluiteloos ... Want, ziet ge, wat mij voor 't oogenblik 
misschien nog het meest bezit is de gedachte, dat Paul,. 
helaas, niet zoo gauw het net ontwart, waar hij zich in 
wikkelen ging. Ik heb daar gansch den namiddag aan ge 

na mijn opgewonden pleidooi van 's ochtends en-dacht en, 
hare lastige discussie met.. . de tegenpartij, heeft dat nadenken 
geleid tot gevoelens welke eenigszins afwijken van deze die 
ik met zulke warmte verdedigd had. Was het, omdat mijne 
inspanning niet tot eene zege had moge leiden? Was het. 
mijne onvoldaanheid over me-zelf (want wat had ik bereikt? 
niet eens eenheid in de eigen overtuiging !) die nu een goed deel 
van de schuld daarvan op Paul wilde afwentelen ? Is het 
daarom dat ik hem op dit eigenste oogenblik verdenk van 
eene ergerlijke zwakheid? Ik schaam mij, Herman, over dit. 
mijn gebrek aan moed, aan mannelijke vastheid. En dat alles 


DE LEEMEN TORENS. 

is, ik herhaal het, niet veel minder dan verschrikkelijk. 
Laat Paul, om deze reden, ons en zich-zelf tevens, zoo 
spoedig mogelijk, uit dezen toestand redden. En... laat 
ik-zelf, Herman, u ter verstrooiing het verhaal doen van 
weer iets, dat eene beroering is geweest in ons saai bestaan, 
--- eene beroering die ons minder-diep treft, maar uwe 
aandacht verkwikt, misschien, na al mijne sikkeneurigheden. 

— Weet dan: Dol Vermeire heeft op Arnold d'Haeseleer 
geschoten .. . 
Het is einde-December gebeurd. Ik had uitnoodigingen 
voor een intiem concertje, waarop oud -Italiaansche muziek 
zou worden uitgevoerd. Lodewijk de Koninck heeft, goddank, 
ook ooren voor nog andere muziek dan de louter-Vlaamsche: 
ik was hem ten zijnent af gaan halen, en vond hem met 
d'Haeseleer. Ook deze greep met gretigheid naar de geboden 
gelegenheid: hij is een fijn-ontwikkelde geest hoe dan ook 
een... mislukte ziel, ik bedoel: een ziel die van aanvang 
af op een dwaalspoor is en het maar niet schijnt te kunnen 
verlaten, al wéét hij dat hij dwaalt; een dilettant dan, zoo 
ge wilt, maar met het verholen spijt om zulke onmacht (De 
Koninck, hij, „schept" er maar op los: type, kon men 
zeggen, van den. . . zaligen dilettant). 

Wij kwamen buiten. De plots-, de plomp-ingevallen avond 
was als een bijtend zuur. Wij rilden en wij zwegen. Zoo 
liepen wij een eind weegs. Tot daar, om den hoek van eene 
straat, onder een halos van lantaarn-licht, een schot knalde, en 
daarna een tweede schot. Tweemaal galmden wijd de totaal 

straten. Bij den eersten knal was Arnold op -verlaten 
een knie gestuikt, zijn rechter been uitgestrekt. Wij merkten 
het eerst duidelijk nadat de twééde kogel vlak voor ons neêr 
plofte en ketste. Arnold grolde al zuchtend. Toen kwamen 
wij tot bezinning. Wij hieven hem onder zijne oksels op. Hij 
kermde dof: „Dol !" Ik keek om: eene vrouwegestalte, 
blootshoofd, liep den straathoek om, de duisternis in, al wat 
ze loopen kon. 

-„De teef!", beet De Koninck, woedend. Maar het was 
de tijd niet voor verwenschingen: bij eiken stap dien hij 
probeerde, kreet Arnold een „hoejoejoei" uit, als van een 
gekwetst kind. Wij keerden terug, hem ondersteunend zoo 

14 DE LEEMEN TORENS. 

goed het ging; en het ging lang niet goed doordat hij zoo groot, 
zoo hoog opgeschoten is. Al was de weg kort, het duurde, 
leek het wel, eene oneindigheid voor wij bij De Koninck 
aankwamen. Wij legden den verwonde in den ziekenzetel. 
van de consultatiekamer. Het was er ijslijk-koud. Arnold 
kloeg en kreunde nu aanhoudend, in den fluweelen donkere, 
want er verliep heel een tijd voor Lodewijk licht en den 
gashaard aanhad. 

-„Waar is het?" vroeg hij zenuwachtig, heelemaal niet 
dokterig. Arnold, ter linkerzijde geleund, het hoofd afgewend 
en de oogen naar omhoog als een zieke hond, wees zijn 
rechter-dij. „Het gloeit, het zwelt," steende hij, en bolle 
tranen rolden traag over zijne wangen. Wij reepten de broek 
open, knipte ze rond de heup los: de kogel was in de bil 
gedrongen, van boven naar beneden. Angstig tastte De 
Koninck, bij 't gillen van Arnold. 
--„ Gij moet zijn vader verwittigen, onmiddellijk !" beval hij. 

„Neen, mijn vader niet !" verschoot Arnold. En hij 
herhaalde smeekend, maar, meende ik te merken, met een 
aarzelend verlangen in de stem: „mijn vader niet!" 

Ik was reeds op straat, holde door de nijdige guurte. Er 
morde en schrikte iets in mij. Zeker, ik moest Professor 
d' H aeseleer halen: hoe kon het anders? Maar ik kende 
zijne verhouding tot zijn zoon : zij was tegenwoordig tot 
het uiterste gespannen. Arnold zag zijn vader haast nooit 
meer, kwam doorgaans eerst laat in den avond thuis, als de 
anderen reeds sliepen, en ging 's ochtends vroeg weg. 
Dat was te betreuren; maar kon het anders? Hij had 
zijne moeder, die hartziek en waterzuchtig was, en die hij 
aldus, met onmachtige liefde, maanden had gekend, zien 
sterven toen hij, ruim zestien jaar oud, kort te voren met eene 
gezonde kamenier van haar zeer tegen eigen wil het eerste 
experiment der liefde had gemaakt: dit was de kern, de 
keest van heel zijn leven; daaraan zat hij vast; daar groeide 
hij uit; dit was reden en beteekenis van zijn bestaan. 

Vreemde geschiedenis! Zijne moeder reeds ziek, ten 
uiterste bezorgd om het nakend lot van hare drie kinderen; 
zijn vader haast altijd afwezig, in beslag genomen door zijne 
uitgebreide dokterspraktijk en zijn cursus in de microbiologie, 
liep Arnold te dien tijde rond met een plichtsbesef tegenover 


DE LEEMEN TORENS. 

zijne twee zusjes, hij de oudste; tegenover die krachtige, 
vijf-en-twintigjarige kamenier ook, die weldra in huis eene 
plaats ingenomen had, eene plaats-van-vervangster, waar hij 
bang voor was. Wat kon hij echter doen; hoe de taak 
vervullen die hij duister als de zijne gevoelde? Niets dan 
zijne moeder hartstochtelijker te beminnen, waarvan hij 
wist, zijn vader, wetenschappelijk -nuchter ook als echt 

trouwens geenszins sentimenteel van aard, had-genoot, en 
het zijn grooten, redelijken zoon niet verzwegen, waarvan 
hij wist dat zij ten doode opgeschreven was. Toen was 
het geschied, een nacht dat hij onrustig in bed te woelen 
lag. In de melkige duisternis was eene witte gestalte over 
hem gekomen, die, tot zijn beklemden schrik ... Maar 
ik verzwijg, Herman, het verdere verloop van het incident. 
Die kamenier was temperamentvol, Arnold te dien tijde 
reeds een flinke jongen met onrust in zijn zinnen. Maar 
die uit die eerste onderdompeling in eene der menschelijke 
oneindigheden, behalve smartelijk -duizelig, geestelijkontredderd 
opstond. Beducht meer dan ooit voor de 
schroeiënde ijlte die hij had gepeild, want feitelijk passieloos 
----voor 't eerst en plots was dat zijner verbazing duidelijk, — 
en overtuigd tevens van willooze zwakte, bevond hij zelfs zijn 
armzalig berouw als een verraad tegenover zijne moeder, 
eene vermindering in waardigheid tegenover zijne zusterkens 
die aanmerkelijk jonger waren dan hij, eene medeplichtige 
schaamte-en-wrok tegenover de fortis femina die hem zijne 
toekomst had geopenbaard. Wrok ook, en verzwegen aanklacht 
tegenover zijn vader. Dezen had hij al lang van 
onverschilligheid aangeklaagd: hij verwaarloosde zijn moeder, 
vond hij; hij-zelf had van hem nooit het dank-, het 
erkenningsgebaar mogen ontvangen voor de zeer innige 
liefde-vol-leed die hij hem gewijd had. Die liefde had hij nooit 
bekend, zwijgzaam van aard en schuchter bij opvoeding; 
maar kon die vader dan niet raden; was het de plicht van 
een vaderhart niet, te raden ? Hij lief koosde de zusterkens 
wel, 's avonds, bij slapen-gaan. . , — Er kwam bij dat hij, 
sedert haast drie jaar, van dien weigeren vader eene opheldering 
verwachtte, welke hij eveneens achtte tot dezes vaderplicht 
te behooren: die van het geslachtsleven. Het was, van 
zijn sterk -rijpende kindsheid af, de kommer en vrome ver



16 DE LEEMEN TORENS. 

wachting geweest, die huiveren deed en gloeiën, dat zijn 
vader-zelf hem de geheimenis zou hebben geopenbaard, waar 
hij immers alleen nooit de deur van zou hebben durven 
openbreken, zoo docht hem. Maar zijn vader, die hem 
anders nochtans als een man behandelde, hem dingen mededeelde 
die hij maar half begreep, had gezwegen waar het 
gold datgene, waar hij voor stond, te dien tijde scheen 
het hem althans, als voor zijne bestemming. — Toen 
kwam die vrouw, die groote, breede vrouw die in den 
nacht schemerig en warm-walmig over hem hing. Vol 
schrik, had hij toen begrepen: in één geestesflits herinnerde 
hij zich, wat hij nooit te voren zoo precies had 
gemerkt: haar zorgvolle dienstvaardigheid rondom hem; 
haar adem in zijn nek als zij de tafel diende; een lange 
blik, het vegen van hare kleéren tegen zijne beenen als ze 
wat al te dicht aan hem voorbijging. Hij ondervond, op 
dat zwarte en roode oogenblik, dat hij, met zijn bleeke 
blondheid, inderdaad meer dan zestien jaar oud was, en 
sterk; maar tevens, in den rampzaligen angst voor het 
plotse dreigement, zoo onuitsprekelijk-hulpbehoevend en laf, 
tot schreiens toe een kind, een kindje van zijne zieke 

moeder en van zijn vader die naar hem niet omzag .. . 

De struische kamenier liet het bij die éene proefneming, 
zelve ontgoocheld: de jongen was haar te bescheiden. Waar 
zij gewaar werd dat zijne schuchterheid bij duur van naden 

tijd keerde in eene houding die van aanklachten-kenden 
zwaar leek, al wist zij wel dat Arnold zwijgen zou, werd 
zij stug tegenover hem, en als gekwetst in hare digniteit. 

— Mevrouw d'Haeseleer was, een paar weken na het jammerlijk 
ongeval, gestorven: hare verpleegster nam als vanzelf 
sprekend, nochtans met minder opdringerigheid dan men 
hadde verwacht, in het huishouden hare bezigheid over, die 
zij trouwens sedert maanden beredderde. Voor de twee 
meisjes had zij nobele opvoedkundigheid over: zij wilde 
laten blijken dat zij van goede, weze het vervallen familie 
was. Zulke kiesche zorgvuldigheid bood Professor d'Haeseleer, 
steeds uithuizig, de gewenschte waarborgen: het verloste 
hein van veel geyreesd hoofdbrekens, waar de bacteriologie 
zeker onder lijden zou. Naar Arnold zag hij niet 
verder om, dan tot driemaandelijksch onderzoeken van zijne 

DE LEEMEN TORENS. 

schoolbulletins, die, voldoeninggeven 1, hem eveneens met vrede 
konden laten. Een dergelijke vrede kwam in Arnold niet, 
dan nadat hij bevroedde en zeker was, van de huishoudster 
niets meer te vreezen te hebben. Zij behandelde hem met 
loome onverschilligheid in het bijzijn van anderen, met bitse 
gekrenktheid als zij bij toeval alleen waren. Zij bevolkte 
voor hem de groote, holle, nogal duistere woning met eene geniepige 
kregeligheid; te liever zocht nu Arnold het gezelschap op 
van makkers, die hem anders onverschillig zouden gelaten 
hebben en waar hij trouwens nooit een echte vriendschap van 
ondervond. Als zij hem, na een paar jaar en te bekwamen 
leeftijd, meenamen bij gemakkelijke en paedagogische 
vrouwen, herhaalde hij, eerder lusteloos en omdat hij niet 
anders wilde doen dan zijne makkers, eene proefneming 
waar hij niets bij leeren kon dan eene spoedige verzadigdheid 
en waarbij hem telkens het beeld zijner heilige moeder in 
de gedachte kwam, dat hem vervulde met verdrietigheid. 
Hij deed, zonder hartstocht, aan sport, roeide echter graag, 
afleiding van mogelijke zinsbehoeften; het schonk hem 
tevens een evenwicht dat hem ophief uit de huiselijke 
narigheid en voldoende zelf vertrouwen schonk. 

Zelf-vertrouwen dat weer geschokt werd toen hij, na 
afloop van goede middelbare studies, aan de universiteit 
kwam. Het is kort na dien tijd, nu een vijf jaar geleden, 
dat ik hem kennen leerde: een rustig-fijne jongen met onbewust-
afgemeten distinctie; eene gestalte die ik apollonisch 
zou noemen, waren de beenen niet te lang, de polsen en 
handen niet te grof geweest. Ik miste levendigheid in hem; 
zijn bijzichtige blik was mij wat al te vaag. Lodewijk de 
Koninck, die toen reeds met hem omging, verzekerde mij 
dat hij knap viool speelde; ik bevond echter dat hij het vrij 
slap deed, en zijn muzikaal eclectisme gaf mij geen hoogen 
dunk van zijn smaak, al kon deze niet geloochend worden. 
Ook op literair gebied scheen hij geen voorliefde te koesteren; 
hij ondervroeg mij op eene wijze, die evengoed beleefdheid als 
belangstelling kon zijn. Daar was nog heel wat onontgonnens 
in dien jongen, zelfs bij gebleken geestelijke oefening. 
De chrysalide ontpopte echter, toen hij met universitaire 
geleerdheid in aanraking kwam. Zijn vader, die wat meer 
belang in hem begon te stellen, verlangde dat hij in de 

1917 IV. 2 


18 DE LEEMEN TORENS. 

rechten zou studeeren. Hém liet het nogal koel: evengoed 
advokaat of rechter als iets anders. Wanneer hij echter de. 
eerste colleges liep in de expirementeele psychologie, ging 
daar ineens, als het ware, een licht voor hem op. Hij had 
moeten wachten op de verklaring van zijne geestelijke 
functies en van hun physiologischen ondergrond, hem in. 
dezen cursus gegeven, om inniger belang te gaan stellen 
in den aard van eigen wezen. De laatste jaren, ver 

sedert den dood zijner moeder, was er, hij merkte.-loopen 
het nu, bij hem moreele slijtage geweest: jaren van passieve,. 
niet eens krenkende teleurstelling aan teleurstelling, die. 
onbewuste beuheid, meer nog: atone onverschilligheid, eerder 
dan verbittering hadden meegebracht; er waren in al dien 
tijd geen geheimenissen meer voor hem; zijn gemak bij het 
leeren en zijne egale gezondheid maakten verrassingen onmogelijk. 
En dat was zelfs geen berusting. Maar nu werd 
daar alles plots dooreengeschokt: hij leerde de valschheid. 
inzien, de betwijfelbaarheid althans, van wat hij het secuurst 
zeker dacht te zijn. Eene wetenschap, trouwens, vol vraagteekens 
en onderstellingen, die hem dwong tot nadenken en schif 
ten, tot discussies met hem-zelf, was wel de best-geschikte om 
hem wakker te schudden: hij ging dan ook negeeren met 
hartstocht, beweren met koppigheid, neêrhalen en opbouwen al 
naar de luim van dag en uur, van bevestiging of tegenspraak bij 
anderen; luim die hij telkens weer verdoemde en die hem 
den spoorslag was tot dieper doorgronden. Terwijl hij aan 
zich-zelf de meest-verrassende ontdekkingen deed, waar hij 
overigens al spoedig ontnuchterd en ontmoedigd uitkwam, 
zonder daarom één oogenblik te gaan twijfelen aan de nieuwe 
ervaringen die hij, onmiddellijk daarop, met gretigheid aan 
't eigen organisme vast zou stellen, dorst hij de minst-doorgronde 
vraagstukken aan. Aldus scheen hem zijne muziekale 
kennis ineens onmiskenbare begaafdheid; nog zeer onvoldoende. 
gewapend maar met des te grooteren ijver legde hij zich dienvolgens 
toe op de studie van subconscientie in haar verband met. 
rhythmus en getal. En... het gevolg was natuurlijk dat hij, 
bij zijn eerste examen, voor alle anderen vakken droop, 
behalve dan voor zijn lievelingsvak. Het verwekte den eersten 
echten storm tusschen hem en zijn vader, zijn vader 
die voor het eerst in zijn zoon iemand met een eigen wil. 


DE LEEMEN TORENS. 19 

ontdekte, en dien hij bestempelde als een opstandeling. 

De opstandeling herbegon dat eerste studiejaar met geest-
drift; met eene, zijn vader geweten, halsstarrigheid die thans 
alles afwees, brutaal, wat geene psycho-physiologie was. Hij 
had het gedaan gekregen dat zijn professor hem als assistent 
opnam, hem bij elk zijne proefnemingen als helper gebruikte. 
Nu stond het natuurlijk vast: aan rechtswetenschap zou hij 
nooit meer doen, wat zijn vader ook mocht eischen. Die 
vastberadenheid gaf hem eene nieuwe, zij het wrokkige, 
kalmte ; hij werd, in zijne studie, methodisch; hij legde zich 
gelijkheid van gemoed op, als bij paters of geleerden; hij 
voelde zich sterk, omdat hij een wil dacht te hebben; omdat hij, 
zeer bewust, intentie, doelbetrachting in zijn leven gebracht had. 
Keek hij nu naar achteren, naar zijn kort verleden, dan 
zag hij de ijlte daarvan in. Er was wel dat oogenblik van 
vóór moeder's dood, de tijd van plichtsbesef; later: dat van 
schuld; dat wist hij -te waardeeren ; het gaf hem zelfrespect. 
Maar, dacht hij: het was toch alles maar lijdelijk geweest, 
resultante van overgeërfde moraliteit. Was het niet verijld in 
zijn lichamelijk-sterker-worden, niet weggesleten uit zijne 
werkzame, aangroeiende, persoonlijk-wordende weefsels? 
En nu, na dat eerste proefjaar aan de universiteit, dat hem 
om zijn opgezweept enthousiasme wel wat belachelijk voorkwam, 
waarmede hij zich-zelf over het paard had getild, 
maar dat dan toch de deur had geopend van zijn levensweg, 
nu bezat hij de zekerheid van eene nieuwe, eene actieve 
moraliteit: de zijne, waar niemand het recht had hem van 
af te brengen. Hij bouwde zijne toekomst op: hoe ingewikkeld 
zij mocht wezen, hij wist de Ariadne-draad aan 't 
spinnen te zijn die hem voor dolen hoeden zou. Hij werkte 
doelbewust; hij overschatte zelfs zijne krachten niet meer, 
wilde van zijne kennis niets eischen dat hem geen rust zou 
geven en de overtuiging dat hij de oplossing met veiligheid 
reeds in handen hield. En bij het einde van dat tweede 
hoogeschoolsjaar, kwam hij mij, Herman, eene introductie 
vragen voor Stijn Streuvels, dien hij aan een psychophysiologisch 
onderzoek wilde onderwerpen, gelijk Dr. 
Toulouse met Zola en Poincaré had gedaan. 

Van een nieuw examen werd niet eens meer gesproken: 
voor zulke toegeving was Arnold's roepingsbesef nog niet 


20 DE LEEMEN TORENS. 

rijp; neen, het stond er te hoog voor, hij wilde het te zuiver 
houden om zijn vader voor te liegen dat hij nog aan balie 
of magistratuur kon denken. Ik moet zeggen dat Lodewijk 
de Koninck hierbij tot. Finken ruggesteun verstrekte. Hij 
moedigt gaarne en met vervoering alle poging tot „sans 
peur et sans reproche"-zijn aan; hij bezit de heldhaftige 
ridderlijkheid van een kind, ik bedoel: hij bezit ze in woorden 
en voor anderen. Dat maakt deel uit van zijne „eeuwige jeugd ": 
deze is helaas nooit meer geweest dan hooge en schoone 
kinderlijkheid, spontaneïteit, gulle overgave, blijde dienstvaardigheid, 
twijfelloosheid aan de eigen vermogens; maar 
met de telkens-duidelijk-ondervonden keerzijde van zulke 
hoedanigheden: teleurstellingen waar niets aan te verbeteren 
is omdat zij in de ijlte vallen, op niets af ketsen dat een 
stevigen ondergrond uitmaakt. 0 waarde hierin van de traditie, 
van het familiale of maatschappelijke, wetenschappelijke of 
godsdienstige houvast dat het noodige levensinzicht en het 
sterke betrouwen geeft! Gij noemt ze leugen, of althans 
beperking, Herman ? Gezegende leugen die .mij uit het gebrek 

vaste-waarheid van een De Koninck, gelukkige beperking-aandie 
mij uit zijn soort vrijheid redt ! ... — Arnold, hoe overtuigd 
ook dat hij het voor heel zijn leven bij het rechte eind had, 
stond nochtans nog dichter bij De Koninck dan bij zijn 
vader: toen deze hem, met strengheid, de hoop uitdrukte 
dat hij ditmaal bij zijn examen slagen zou, kreeg hij van zijn 
zoon het kalm-besliste antwoord dat hij vaarwel aan de 
rechten zegde en wenschte naar de medicijnen over te gaan; 
hij moest grondig anatomie en physiologie gaan studeeren: 
die had hij noodig voor zijn vak. Het sloeg professor 
d'Haeseleer met iets als schrik; hij wilde niet dat zijn zoon, 
als hij, dokter zou worden; en dat kan ik goed begrijpen: 
zoudt gij het dulden, Herman, dat uw kind, gesteld dat gij 
er een hebben zoudt, uwe voetstappen volgen zou langs het 
epineuze pad der roman -literatuur? Ik niet ! ... Arnold's 
vader is een man vol geweld. Na een week omgeloopen te 
hebben als een toornige leeuw, in welken tijd zijn zoon hem 
zorvuldig vermeed, stelde hij dezen voor het dilemna: zijn 
examen afleggen of het huis verlaten. Arnold verkoos het 
laatste; hij schreef dit vrijgevig toe aan zijne onverwoestelijke 
vocatie: feit was dat hij voor dat examen heelemaal onvoor-



DE LEEMEN TORENS. 

bereid stond. Hij nam zijn toevlucht tot, zijn intrek bij De 

Koninck, die zijn wilskracht loofde en hem met open armen 
ontving. De goede Fiene maakte te zijner eere een konijntje 
gereed: lievelingsschotel van Lodewijk, en die Arnold met 
walg vervulde. Maar de gulheid der receptie overwon zijn 
verzwegen wroeging en zelfs zijn konijnenaf keer. En aldus 
werd die dag voor hem een bijna-verbaasde feestdag. Er 
verliepen veertien dagen. Arnold verliet het huis niet: aldus 
plegen menschen met een gekrenkte fierheid te doen. Hij 
dacht na over het onbegrip van zijn vader, en ook over den 
invloed die de deftige huishoudster bij dezen gekregen had: 
misschien was zij het wel, die hem uit den huize had doen 
zetten ... Het bracht er hem toe, ook aan zijn moeder te 
denken; hij geleek naar zijne moeder; wat had de goede 
vrouw met zoo'n man moeten lijden! Zij was waarlijk te 
zwak van karakter geweest; hij, Arnold, gelukkig niet. 

Hij deelde dus, twee weken lang, De Koninck's bekrompen 
leven. Fiene was zorgvol voor hem, een beetje hinderlijk 
haast. Er verschrompelde iets in hem... 

Een namiddag dat hij en Lodewijk in luie stoelen een 
trage sigaar rookten, zei deze laatste, na een lange stilte: 

-„En-ne, wat denkt gij nu te doen ?" 
Arnold hoorde eene bedremmeldheid in zijne stem. Hij 
antwoordde, na eenig aarzelen: 

-„Wel, natuurlijk, mijne inschrijving nemen voor de 
medicijnen. Spreekt toch van-zelf! Onmogelijk verder te gaan 
zonder grondige kennis van physiologie, daarna van biologie. 
Ik kan toch ... " 
Lodewijk keek een kringelend rookwolkje na, dat hij 
zorgvuldig had geblazen. Hij krabde aan den bovenrand van 
zijn oor. Hij meende: 

---ja... ja... Maar — 't geld voor uwe inscriptie ?" 

Arnold had tot op dat oogenblik zijn best gedaan, daar 
niet aan te denken. Hij had daar nog wel tijd voor: nog 
ruim anderhalve maand. Misschien zou hij intusschen die 
tweehonderd frank wel geleend krijgen. Er was immers nog 
de familie van zijne moeder. Die kon hij gaan opzoeken te 
Brugge, waar ze woonde. Hij dorst er niet aan toevoegen dat hij 
in afwachting hoopte hier te zullen blijven. Desnoods zou hij De 
Koninck vergoeden; hij wilde geen last zijn. Maar Lodewijk: 


22 DE LEEMEN TORENS. 

-„Ja, beste vriend, maar-e... Ik had gedacht.... Uw 
vader... Het kan mij niet schelen wat hij denkt van mij: 
ik ben een vrij man, ik ... Er is echter... Het spreekt 
van-zelf dat mijn huis het uwe is... Nochtans ... " 
Arnold onderbrak, eenigszins gepikeerd, beschaamd tevens: 
--„Maar ik wil niets voor niets; ik zal..." 
Lodewijk stond op, schudde iets van zich af, reikte zijne hand: 


-„Dat nooit, Arnold. Spreek daar nooit van... Kom, 
wij hebben daar nu al lang genoeg over gepraat, vindt ge 
niet? Laat ons liever een wandelingetje gaan doen !" 
En hij deed onderweg, met veel drukte en veel vriendschappelijke 
attenties, zijn best om het over gansch andere 
dingen te hebben. 

Maar 's nachts, in bed, dacht D'Haeseleer na over de vrees 
van zijn vriend, dat hij zich zijn oud-professor op den nek 
zou halen. Misschien ook dat Fiene, niet al hare opdringerigheid, 
de huishoudelijke zijde van zijn commensaalschap onder 
Lodewijk's oogen gebracht had. En hij vatte een besluit. 

Hij voerde het twee dagen nadien uit, twee dagen die 
hij verdrietig in twijfel had doorgebracht; hij mocht immers 
niet onkiesch zijn tegenover zijn gastheer; andererszijds zou hij 
zich schamen een last te worden... Hij vatte moed, stond 
's ochtends heel wat vroeger op dan gewoonlijk, ging drentelen 
in de straten langs waar zijne zusters naar de school moesten. 
Toen zij hem van verre zagen, scheen de oudste hem te willen 
ontwijken; zij was stijfhoofdig en, docht het hem heden 
meer dan anders, leelijk. Maar de jongste, vijftien oud, die 
hem altijd aan zijne moeder deed denken, liep onmiddellijk 
op hem toe: 

Wat is er toch met u?" ondervroeg zij gejaagd; 
,waar zit ge? Wat is er gebeurd? Wat ben ik blij u te 
zien Arnold! Ik heb aan vader niet durven vragen, maar.... " 

-„Is vader nog boos op mij ?" antwoordde Arnold. Hij 
zei het zonder het te weten haast, stil, met een stok in de 
keel en een plotse schroeiing aan zijne oogen. 
Ik weet van niets!" babbelde nu zijn zusje. „Vader 
heeft over u niets gezeid, al den tijd dat gij weg zijt. Is er 
iets tusschen u beiden geweest? Dat zou toch nog geen 
reden zijn om weg te blijven! Arnold, waarom komt gij 
niet weer naar huis ?" 


DE LEEMEN TORENS. 

Hij hield de smalle kinderhand in de zijne. J " 
-mijmerde hij, „maar ... " Er streefde iets tegen in hem. 
Doch de bleeke oogen van zijn zusje, moeder's oogen, zijne 
oogen, smeekten hem tegen. Hij overwon zijne hooghar tige 
weigerigheid. Hij zei: 

-„Zeg aan vader dat ik hem wou spreken. Morgen. 
ja, morgen, tegen den middag" .. . 
Toen hij 's anderendaags aldaar aankwam, dorst hij niet 
binnen te gaan met zijn eigen huissleutel. Hij belde aan. 
De meid leidde hem binnen, als een patiënt, bij zijn vader, 
in de consultatiezaal. Hij had een speechje voorbereid, eer 

maar waardig en vastberaden. Zijn vader liet hem-biedig 
echter niet aan het woord komen. Hij verdrong de eigen 
barschheid, en zei, haast kalm: 

-„ Gij hebt dus den weg teruggevonden. Dat is gelukkig, 
want ik zou niet achter u geloopen hebben. Ik wil u 
echter niet feliciteeren, gelijk ik trouwens mezelf niet feliciteer: 
wij zijn niet meer in den tijd der Verloren-Zonen en 
der Vette-Kalveren. Gij waant u wijzer dan uw vader: mij 
goed. Maar op éene voorwaarde: dat gij geen blaam brengt 
over uw naam, die de mijne is, vergeet het niet. Ik wil u 
de vrijheid geven, die gij wenscht: ik wil niet dat gij ze 
aan uw eigen hoogmoed wijt, al is die hoogmoed ook niets 
dan wijsneuzigheid. Ga dus uw eigen gang: zoolang gij 
hem niet in de riool zoekt, zal ik zwijgen. Eén ding echter 
eisch ik: gij zult onder geen ander dak slapen dan onder 
het mijne. Gij hoort het: ik eisch het; ik herhaal: geen 
schandaal, als ik u bidden mag. Iets anders: gij wilt studeeren 
naar uw eigen zin. Zulke eigenzinnigheid, het spreekt 
van-zelf, leidt naar den afgrond. Maar om het even, 
zoolang gij ons, mij en uwe zusters, in dien afgrond niet 
meesleept. I k wil niet dat gij in de modder ploetert zóó, 
dat de spatten op ons terecht komen. Daarom heb ik het 
volgende besloten. Over een maand of drie zijt gij meerderjarig. 
Ik wil die enkele weken over het hoofd zien: ik 
schenk u van heden af het deel dat u toekomt in de erfenis 
van uwe moeder. Het is niet veel: uwe moeder heeft geen 
millioenen meegebracht, en wij zijn buiten gemeenschap van 
goed getrouwd. Maar de rente kan volstaan voor uwe studies. 
Ik zal ze om de maand uitbetalen. Gij wilt op eigen 

24 DE LEEMEN TORENS. 

vlerken vliegen: vlieg dan. Maar gij hebt mij gehoord 
iederen avond weêr op nest. Gij kunt dus uw sleutel 
bewaren." 

Beteuterd, wilde Arnold danken. Maar professor D'Haeseleer 
onderbrak hem met een bliksemgebaar. 

-„Hier hebt gij uw eerste maandgeld," schoot hij met 
hevigheid uit. „In de enveloppe vindt gij verrekening van. . 
hetgeen u toekomt," schamperde hij verder. „ Gij kunt 
gaan," besloot hij, en verliet de kamer. Hij noodigde zijn 
zoon niet uit,, het middagmaal in den familiekring te gebruiken 
.. z 
Arnold ondervond eenige kregeligheid, toen Lodewijk de 
Koninck hem met den uitslag van het gesprek gelukwenschte: 
hij kon nu immers doen wat hij wilde, met die honderd-vijftig 
frank in de maand. Het ergerde hem, dat hein op dat geld 
als op iets vereerends voor hem gewezen werd. Het gebaar 
van zijn vader: het was hem, of men iets uit zijn hart weggeknepen 
had, als een overtollige bot an een rozelaar. 
Zeker, het kon bijdragen tot de schoonheid van den bloei, — 
hij dacht aan den luister van zijne studie. Maar die bot, die 
vernielde scheut... was iets van hem, was óók iets van hem,. 
en het was zijn vader die het had weggeknepen. En 
dat was een leed, — dat hij trouwens verzweeg. Wat hij aan 
De Koninck niet verzweeg, niet verzwijgen kon : de vreugd 
dat hij weêr thuis zou gaan slapen; zijn vader had hem wel 
een paar weken geleden zoo goed als buiten gezet: hij ver 

zijn vader zelf het scheen vergeten te hebben:-gat het zooals 
nu was hem dezes eisch als een vergoeding, eene kleine 
vergoeding die zijn verlies lichter maakte, en die hij daarom 
niet verhelen kon. Lodewijk was hier eenigszins om gebelgd. 
n 0, ik weet het wel dat gij het bij mij niet zoo 
goed kond't hebben, als in uw vaders huis," spotte hij, 
„maar ... laat mij toe te zeggen dat gij mij nogal ... sentimenteel 
voorkomt, mijn waarde, nog niet geheel droog achter 
uwe ooren. Wacht nog maar wat op de voordeelen 
uwer onafhankelijkheid: dan zult gij de waarde inzien van 
zulke vaderlijke bezorgdheid, van de lieftalligheden die u 
van zaligheid huilen doen ! .... " 

Die voordeelen der onafhankelijkheid vielen anders niet 
zoo heel erg meê. Een eerste gevolg was, dat hij bevond 


DE LEEMEN TORENS. 

zuinig te zijn tot krenterigheid toe. Voor 't eerst had hij 
zelf zijn leven in te richten: hij was bang dat hij met zijn 
geld nooit rond zou komen; maar vond tevens dat een 
zekere armoede, zij het voor een deel gewilde armoede, 
hem niet misstond. Hij wilde zijn vader liefst zoo weinig 
mogelijk ontmoeten: hij huurde zich, na lang angstvallig 
zoeken, het banaalste studentenkamertje dat zich denken laat. 
Daar stond een bed, dat veel ruimte innam, en dat hij 
immers nooit zou gebruiken; daardoor zou die kamer hem 
natuurlijk steeds vreemd blijven ; daarom vond hij ze, na 
een paar weken, te duur. Hij bedacht toen dat hij ze best 
kon opgeven; evengoed had kunnen gaan studeeren op de 
kamer van Paul Mornar of die van Lenormand. De eerste 
was elegant en beviel hem door den smaak der versiering 
die Paul er met foto's, een paar zijden lappen, en steeds 
pralende bloemen aangebracht had. Deze van Lenormand 
was, met hare „sac-arabe"-meubelen, plomp-burgerlijk, maar 
vol boeken, overal waar er een plaatsje voor was. Arnold 
behield echter zijn eigen kamer, omdat hij er nu eenmaal 
was, vermeed ze echter meer dan hij hadde gewild, en ging 
ook bij zijn vrienden niet werkep, omdat hij dan toch een 
eigen kamer had. 

Aldus slabakte het werken; ook nog om eene " andere 
reden: zijne nieuwe studies, hij moest het zich na een paar 
maanden wel bekennen, vielen hem minder mee dan hij er 
zich van had voorgesteld. Zeker, hij was van orde, van 
methode, van zakelijkheid, als onontbeerlijk bij wetenschappelijken 
arbeid, gaan houden. Maar bloote vaststelling zonder 
meer, zonder gelegenheid tot persoonlijke interpretatie, stond 
hem weldra tegen. Fantazie, spel der verbeelding, oefening 
der hersenen, waar nu juist geen onmiddellijke verklaring 
voor te geven was maar die niet te minder, en docht 
hem nu ---oppermachtig bestonden, waren in psychologie zoo 
maar niet weg te cijferen. wat waren hierbij physiologische 
factoren ? Misschien veel minder dan men zich voorstelde. 
Abstracte idee bij voorbeeld, en de door haar gewekte beeldvorming 
: hoe stonden zij tegenover elkaar? Welk vraagstuk 
! Arnold ging weer twijfelen, kende echter den geest-
drift niet meer van toen hij zijn zielkundige onderzoekingen 
met sublieme waaghalzerijen aanving. Hij overzag nu het 


26 DE LEEMEN TORENS. 

veld zijner werkzaamheid als ook buiten de grenzen der 
vaste wetenschap liggend: het kromp, onder eene zekere 
vrees, zijne werkzaamheid in. Hij trachtte ze te scheiden, 
tot redding, in twee afzonderlijke gebieden. Hij wilde op de 
medisch-psychische baan, die hem misschien de gewenschte 
verrassingen bracht, voort; daarnaast liep dan de wegel van 
de kunst, van de fraaie letteren, dien hij bewandelen wou 
alleen om het genot, hetwelk hem allicht eveneens tot onverwachte 
overeenkomsten en oplossingen leidde. Hij nam 
weêr zijn viool ter hand, zou zich weêr op de hoogte brengen 
van de literatuur. En toen hem de leer der levensverrichtingen 
wat al te zwaar ging wegen, zette hij, ter verpoozing, een 
verhandeling op over de natuursymboliek bij Ruusbroec. 

Hij kende nu ook, onwillekeurig ditmaal, tweeërlei soorten 
van vrienden. Door zijne opvoeding en den stand waar hij 
toe behoorde, door zijn drang tevens naar kennis en zijn 
zucht naar een degelijk levensinzicht, stond hij, voelde hij 
wel, het dichtst bij Paul en bij Constant. Voor den eerste 
had hij aanhankelijke vereering. Paul kwam hem niet minder 
dan geniaal voor; zijn volstrekt idealisme dat op het leven 
nochtans zulke als van-zelf sprekende aanpassing vond, zijn 
gemakkelijk bewegen tusschen bezielde werkelijkheid en 
belichaamde abstractie, waren Arnold een benijd en onbereikt 
voorbeeld, veel meer dan Constant's humane zoeken naar 
betere maatschappelijke verhoudingen. Dat zoeken alleen 
reeds leek hem bij Constant eene persoonlijke onvolmaaktheid; 
hij vond er de rust niet in, de innerlijke orde die hij-zelf, 
in de verholenheid van het eigen wezen, als eene aanklacht 
omdroeg tegen -eigen bedrijf. Maar Constant, twee jaar ouder 
dan hij en onder zijne vroegste makkers, was hem, daardoor, 
zeer lief. Hij had van kindsbeen af bij hem aan huis ver 

als een familielid; nog ging hij gaarne om met Nicole,-keerd 
en het liefst met de naïef-leuke Solange, professor Hoek's 
dochters: hij koesterde voor haar eene genegenheid, die niet 
veel minder dan jaloerschheid meebracht toen de mannen haar 
met belangstelling bejegenen gingen. --Ook tegen de razende 
werkzaamheid, de reusachtige belezenheid, de voortvarende 
denkkracht van Corneille Lenormand zag hij met ontzag 
op. Lenormand telt niet veel vrienden: hij weert ze af, 
misschien wel bewust, door zijn koele logica die geen plaats 


DE LEEMEN TORENS. 

laat voor spontane genegenheid, en daarnaast, ditmaal onwillig, 
door zijn gebrek aan eenvoud, aan structureele vastheid, aan 
vleeschgeworden overtuiging, waar redeneeren-met-juistheid 
hem verkieslijker voorkomt, hem vooral natuurlijker is. 
Doch die geestelijke sterkte, die onwankelbare intellectuëele 
kracht die uiting vindt in eene verbluffende, eene insidiëuze en 
toch aangrijpende dialectiek, gaven Arnold als eene fierheid, 
dat hij Corrleille's vriend mocht heeten. 

En nochtans, meer dan aan Paul, meer dan aan Constant, 
meer dan aan Lenormand had hij zich aan De Koninck 
gehecht. De redenen daarvan zullen u niet ontsnappen, 
Herman: gij hebt, als ik, het aantrekkingsvermogen van 
onzen ouden vriend, zijne affectieve vermogens die zoo beminnelijk 
en zoo zeldzaam, zijne overgave en zijn behoefte 
:aan vriendschap die zoo oprecht en zoo spontaan zijn, ondergaan; 
zijne artisticiteit, die ons wel wat oppervlakkig is, 
moet echter jongens gelijk Arnold als een begeerenswaardige 
vrijheid voorkomen, en wij zouden ongelijk hebben, hun te 
groote sympathie te verwijten voor eene onbaatzuchtigheid 
en een misprijzen van wereldsche have, die men niet zoo 
vaak ontmoet dan dat men ze gering zou schatten. Zulke 
eigenschappen hebben echter hunne keerzijde: de luiheid, de 
levenspassiviteit, het charmante genotsgemak moesten voor 
Arnold gevaarlijk worden als een traagwerkend gif. Te meer 
dat hij de verwording, de geleidelijke ontaarding niet merken 
zou: zijne werkzaamheid had hij immers gesplitst; het deel 
dat hij aan kunst en literatuur als aan eene noodwendigheid 
gewijd had, hield hem de ijdelheid van De Koninck's 
pogingen, die trouwens geestdriftig waren, zoo goed als 
geheel geborgen. Zulk een geestdrift kon wel zooveel waard 
zijn als Lenormand's doorzettendheid, als de meêwarigheid 
van Constant, als Paul's ideëele draagkracht. Hij was misschien 
gemakkelijker: een bewijs dat hij normaler was, vond Arnold. 
En hij zou geen ongelijk hebben gehad, indien hij-zelf wat 
meer stevigheid in zijn karakter hadde bezeten. Door Lodewijk 
de Koninck kwam hij in aanraking met Gustaaf van 
Gendt, en ook voor dezen gevoelde hij vriendschap. Het is 
een jongen, zoo overtuigd van de eigen onweêrstaanbaarheid, 
dat zelfs sterker-gewapende geesten hem gaarne veel toegeven. 
Wat is uw cynisme, Herman, naast het zijne ?: eene philo



28 DE LEEMEN TORENS. 

sophie, eene systematische houding, tegenover een onveranderlijk, 
onberedeneerbaar natuurverschijnsel. Arrivist zonder het 
zelf te weten, laat hij zich dragen zonder den minsten keus op 
alle middelen die hem leiden zullen naar het succes dat 
hij nooit betwijfeld heeft. Hoe zal dat succes er uit zien ? 
Mooie vraag, als men weet dat het leven niet dan voordeelig 
kan zijn! Gewapend, overigens, met het aplomb van zijn 
vader en de roekeloosheid van den lawaaiërigen Mornar, zijn 
grootvader langs moederszijde, is hij een echte Gentenaar, de 
Gentenaar der volksklasse, die ons, meer ontwikkelden of 
althans minder-eenzijdigen, aantrekt als ons afstammingsverleden. 
Wij zijn niet meer, Arnold is niet meer als deze 
Gentenaars, en... wij betreuren liet misschien. Oorzaak 
dan ook van onze sympathie. Die raszuiverheid schenkt aan 
Gustaaf van Gendt zekere eigenschappen die, schrander als 
hij, met al zijne vacuïteit, is, van hem een type maken dat 
zelfs voor ons belangwekkend worden kan. Aldus, bij voorbeeld, 
in zijne verhouding tot de vrouw. Zekeren dag zei 
hij: „Aangezien Propke mij bemint, kan ik mijne eigene 
liefde sparen," en ik herinnerde mij het diepe woord van 
La Rochefoucauld: „N'aymer guère en amour, est un moyen 
asseuré pour etre aymé." Nochtans stel ik mij niet dan met 
moeite voor dat Gust van Gendt zich in La Rochefoucauld. 
zou hebben verdiept ! .. . 

Leene en Propke, De Koninck's en Van Gendt's vriendinnen, 
moesten, het spreekt van-zelf, Arnold in kennis 
brengen met hare zuster Dol. En zelfs deze bemiddeling 
ware desnoods overbodig geweest: door hare robuste schoonheid 
en haar leeftijd oefende Dol gretig-gevolgde aantrekking 
uit op de zorgelooze liefde der studenten, die in haar onbe-dwongen 
omgang zonder veel . gewetensbezwaren eene gemakkelijke 
en goedkoope voldoening vond. En Arnold was nu 
lengerhand veel meer dan vroeger een student geworden: 
naarmate hij van zijne studie loskwam, hoe meer desillusie 
hij er van ondervond, hoe verder hij te staan kwam van 
huiselijken tucht, des te guller gaf hij zich over aan het 
onbezorgde studentenbestaan. Hij bezocht drukker dezer ver 

bij alle „tonnen" aanwezig, deed lengerhand-gaderingen, was 
meer en meer aan alle jolige partijtjes mee. Wel was hij 
hun drinken beu vóór hij er zich, eerst bedachtzaam, weldra 


DE LEEMEN TORENS. 

uit gewoonte, aan overleverde; dikwijls, toen hij 's nachts 
naar huis keerde, voelde hij er in zijn zwaar hoofd eene 
wroeging, in zijne moede en slappe leden een af keer voor. Maar 
„men moet zijn leven uitleven" had hij zich-zelf voorgephilosopheerd, 
en zijnen walg had hij spoedig verweten, hem 
van eene noodige ervaring af te leiden. Weer was hij aan 
sport gaan doen, aan zijn vroeger geliefde roeiën : hij maakte 
zich wijs dat hij er het voormalige evenwicht bij terugvond, 

evenwicht waarvan het instabiele hem maar al te duidelijk 
was op de uren dat zijn plichtbesef hem naar zijne boeken 
grijpen deed, waar hij nu, als onwezenlijk -lusteloos, maar 
al te dikwijls op te staren zat gelijk op iets dat hem vreemder 
en vreemder werd; evenwicht dat hij echter herstelde, 
meende hij, door de overweging dat kennis zonder liefde niet 
dan doode kennis kan wezen. Het is om dien tijd dat hij, 
met enkele zijner makkers, in den roeiwedstrijd te Henley de 
studenten van Oxford en Cambridge ging „kloppen ": het 
maakte van hem een Gentschen held, en, definitief, de minnaar 
van Dol Vermeire. Dezer hartstocht had al te lang op de apathie 
van Arnold afgestuit; nog uitsluitend aangetrokken door den 
jongen, schoonen man, had ze van hem nooit meer kunnen 
ondervinden dan de verstrooide vriendschap van iemand 
wiens zinnelijkheid nog steeds den doem kende van eene 
afschuwelijke herinnering. Doch, bij de algemeen hem als 
Henley-heros gebrachte hulde, kon hij deze liefde langer 
weren ?; was hij het zijner populariteit niet verplicht ze te 
gedoogen ? Ik zeg niet, Herman, dat dit zijne overweging 
was. Maar hij baadde toen ter tijd in gemakkelijk welgevallen 
; Dol bleek hein schooner te zijn dan hij zich immer 
had voorgesteld; zij vereerde hem met een trouw die den 
hardvochtigste zou gevleid en verleid hebben. 

Nochtans hinderde zij hem wel eens; de zeer -verliefde en 
zeer-jaloersche minnares dacht er niet aan hem maar eenige 
vrijheid te laten, weldra zeer bewust dat het intiemste verkeer 
voor hem geen reden tot gehechtheid kon wezen. Zoo liet zij 
hem zoo weinig mogelijk alleen; volgde hem overal, liefst 
in 't openbaar en waar hunne liaison het duidelijkst zou 
blijken ... En zoo gebeurde het ook, dat.. . 

Van lieverlede was Arnold 's nachts later en later thuis 
gaan komen; het deed zich zelfs voor, dat men zijn bed 


30 DE LEEMEN TORENS. 

onbeslapen vond. Dit moest Arnold ongetwijfeld in alle 
oprechtheid spijten: hij verbrak niet dan met diepen weerzin 
de afspraak met zijn vader, dien hij met verschuldigden eerbied 
en ontzag wenschte te blijven bejegenen. Er klaagde in 
hem een verwijt tegen Dol, dat evenwel niet tot uiting kwam 
omdat hij voor haar en hare canaljeuze uitvallen even beducht 
was als voor den zelf-tucht van Professor d' H aeseleer en 
zijn strengheid voor anderen, die er -het gevolg van is. Deze 
echter is, met al zijne barschheid, in den grond een schuchtere, 
en daardoor verliepen wel drie-vier maand vóór hij er toe kwam, 
zijn zoon tot de orde terug te roepen. En dan deed hij het. 
nog niet zelf: hij zond er zijne degelijke, zijne gezette, zijn 
vertrouwde huishoudster heen, natuurlijk onbewust van het 
dwaas-vreemde zulker boodschap. -- De huishoudster, te 
dien tijde een paar breede stappen in de dertig, had het gedaan 
gekregen er uit te gaan zien als eene nog niet oude, maar aan de 
wereld voldoend-verstorven weduwe. Van weelderig en blozend, 
gelijk ze was toen Arnold haar vertrouwelijk had leeren kennen, 
deed ze zich thans melkig-welgedaan maar deftig-passieloos 
voor. Zij sprak Arnold toe, de oogschalen luikend: 

--„Meneer Arnold, meneer uw vader stuurt mij tot u 
om u te zeggen ... " 

Maar reeds zag Arnold hare oogjes, die onverbiddelijkvinnig 
waren gebleven tusschen de neergelaten wimpers, 
misschien wel onwillekeurig gluren naar het bed, het 
bed dat hier zoo lang onnoodig was gebleven. Hij zweeg, 
in de afwachting dat zij haar volzin beëindigen zou. Maar 
zij beëindigde dien niet. Zij bloosde liever en misschien 
wel zonder veinzerij. Traag haalde zij hare oogleden, die 
lang en dik waren, op. Zij zwoig een zucht in, die hare 
hooge borst bewoog. 

-„Wat wenscht mijn vader ?" vroeg Arnold, die toch 
nogal verlegen was. 
De gouvernante bezag hem heel vluchtig, liet hare blikken 
een tijdje omdwalen, scheen daarop een verdroogd ,,garni" 
een hoek der kamer te willen hypnotiseeren.-araucariatje in 
Zij fluisterde: 

— „Meneer de professor heeft gehoord, heeft vernomen..." 
Er was weer een stilte, als de geeuw van een mond die 
niet weer toe kan. Arnold begon het grappig te vinden, 


DE LEEMEN TORENS. 

zweeg ook, en ging, zooals hij placht te doen, op zijn bed zitten. 

-„Wilt gij geen plaats nemen ?" vroeg hij leuk maar 
argeloos, en wees naar een stoel. Maar zij zag het gebaar 
niet, vergiste zich in de bedoeling, en meende met schrik: 
— „O Meneer Arnold, naast u, op dat bed. . 
Nu kon Arnold niet anders, dah het uit te proesten. De 
vrouw zag hem hierop beteuterd aan; ze keek naar hare 
handen; Arnold zag dat ze blank en mollig waren als begijnenhandjes. 
Hij dacht er eerst nu aan dat die vrouw misschien bijgedachten 
had, misschien onder 't komen eene hoop had gekoesterd. 
Wellicht hadde ze heeren-op-leeftijd nog heel goed 
kunnen bevallen, en voor discretie stond hare zwarte kleedij 
onbetwijfelbaar borg... En dit maakte hem ernstig ineens. 

-„Elvire," sprak hij, en hij noemde haar bij haar ouden 
kameniersnaam, „Elvire, zeg aan mijn vader dar ik gaarne 
mijn schuld beken, als hij wil inzien dat ik jong ben, feitelijk 
nog zeer jong," en hij zag haar met bitsige doordringendheid 
aan. --Jeg hem," ging hij voort, op de woorden drukkend, 
„zeg hem dat ik in het vervolg mijn best zal doen, 
omdat ik u de moeite wil sparen, mij hier verder te komen 
bezoeken." En... er was daarop weer, gek genoeg, die stok 
in zijn keel. 
Zij was, als bevreesd, stapken voor stapken de deur genaderd. 
Zij nam geen ander afscheid dan met een nederigen 
groet. Arnold sprak van hare tusschenkomst geen woord 
met niemand... 

Het avontuurtje had echter tot gevolg dat Arnold, als 
verlicht, zich in zijn wil vrijer ging gevoelen van Dol, al 
kon men daar nog maar heel weinig van merken. Tot eene 
barsche afbreuk mocht het immers niet komen: zijn vader 
moest maar niet gaan denken dat hij voor hem bang was. 
Hij bleef zich dus met Dol op straat vertoonen, ditmaal met 
meer zelfgenoegzame cranerie zelfs dan vroeger. En met 
zijne vrienden praatte hij meer over haar dan hij placht. 
Behalve dan met Constant. Want tegenover Constant voelde 
hij zich schuldig, eenigszins: deze had hem, namens profes-sor 
Hoeck, enkelen tijd voor dien moeten verzoeken, zich 
niet meer in zijn huis te vertoonen, op de zeldzame dagen 
dat mevrouw Hoeck, buiten den weten trouwens van haar 
man, ontving. De reden van zulke bejegening was, dat de 


32 DE LEEMEN TORENS. 

professor, zeer gebelgd om dergelijke ontvangsten en bezoeken, 
Arnold tot voorbeeldig slachtoffer had gekozen, van denwelke 
hij het losse gedrag kende; gevolg ervan, dat tusschen 
Arnold en Solange een geniepig maar onschuldig briefwis 

ging ontstaan, waarbij de dienstmeid voor bemid--selingetje 
delaarster fungeerde. Het lieve poppetje, Solange, was op 
den jongen man ziels-diep verliefd geworden, niettegenstaande 
Dol, wier bestaan voor haar 't avontuurtje te smachtend romantischer 
maakte; en Arnold had Solange niet weerstaan, 
opgelucht door de zuiverheid dezer nieuwe liefde die hij geneigd 
was te beantwoorden, en... die de aanwezigheid van Dol, gaf 
hij zich-zelf ter vergoêlijking voor, bemantelen, verduiken, 
dweeperig-verheimelijken moest. En aldus bevond hij zich gewikkeld 
in eene dubbele en evenwijdige rij lotgevallen, die 
veel eischten van hem en te dien tijde in zijn, dikwijls-beluisterd, 
hart eene bedremmelde wanorde veroorzaakte. De tweede 
rij, naar dewelke hij — dit was hij ten slotte met zich zelf 
eens geworden, het liefst afweek al mocht hij dit nu juist 
het minst laten blijken, gaf, na het bezoek vooral van de 
kuische Elvire, richting aan het gedrag dat hij met al de 
kracht van den best-bedoelden wil voortaan wilde volgen. 
Neen, hij kon zoomaar niet ineens en zonder meer met Dol 
afbreken: Solange-zelve vond zulks beter dewijl voorzichtiger. 
Maar van zijn besluit bracht zijne weelderige minnares 
hem niet meer af: iedere nacht sliep hij nu weer tusschen 
zijne deugdzame jongelingslaken, en droomde er meestal 
van Solange, zonder aarzeling of achterdocht, want in den 
droom ontsnapt men den aardschen twijfelzucht. 

Dat duurde, moet ik zeggen, maanden, maanden in 
dewelke het tot eene afbreuk met Dol niet scheen te kunnen 
komen. Hoe het ten lange leste toch geschiedde? Werd de 
vurige en verwaarloosde vrouw hem ál te lastig? Was de 
idylle van Paul en Germaine, die loutere passie waar zijne 
tweevoudige minnarij zoo weinig op geleek, zijner wankel


moedigheid een aanleidend voorbeeld? Ging kleine Solange 
zich van eene eindelijk -ingeziene dubbelzinnigheid vermoeiën ? 

Gij herinnert u misschien, mijn waarde Herman, hoe 
ik zekeren dag, zeer tegen heug en meug, te Blankenberghe 
de dienende ridder en vertrouweling van eene versmade 
en woedende Dol Vermeire zou wezen: Arnold had haar 


DE LEEMEN TORENS. 

langs Gust van Gendt's mond afgedankt; gij weet ook, als 
ik en gij op uw geheugen mogen betrouwen, hoe deze Dol zich 
door de afwijzende houding van haar Arnold geenszins ontmoedigen 
liet en hare doorzettingskracht, die waarschijnlijk wel 
echte liefde zal zijn geweest, niettegenstaande velerlei troost die 
zij mocht ondervinden, en verder den verzekerden steun van 
baron Floris d' U ytschaete van der Voght dien zij zich uit wraak .
neming liet welgevallen, hoe deze Gentsch-uitdagende furie 
haar doordrijvingsvermogen wist te bewijzen door luide verwijten 
en verwenschingen op het openbare pad (ik schreef u over 
eene ontmoeting, zekeren dag dat wij terugkwamen van eene 
redevoering, die haar vader Amnestie voor oproer-gezinde rekruten 
hield.) Eindelijk ging de furie tot der daad over: zij schoot 
dien avond op Arnold; Lodewijk de Koninck was hem, zoo goed 
dit ging, aan het verzorgen; ik-zelf liep nu zijn vader halen .. . 

-- Professor d'Haeseleer was juist van zijne laatste visite 
thuisgekomen; nog stond zijn logge auto voor de koetspoort, 
en zij blonk, bij gouden flitsen, zwart van den 
regen die koppig aan het neersabelen was gegaan. Op 
mijn koortsig aandringen en de onwillekeurig-overdrijvende 
verzekering dat een groot ongeluk Arnold was 
overkomen, werd ik toegelaten in zijn kabinet, waar hij, als 
naar gewoonte alleen, aan een diensttafeltje zijn avondmaal 
te gebruiken zat: een dozijntje oesters, sandwiches met koud 
vleesch, een hooge flesch Rijnwijn. Hij stond op, gemaaktkoel, 
bij mijn nat en wanordelijk binnentreden. I k zag zijne 
mager-knokige gestalte in den dichtgeknoopten langen jas 
met de al te groote roset der Leopoldsorde zijne boerenafkomst 
verried zich in zulke afmetingen, fel-rood in het 
knoopsgat. Zijn fiets-onroerend gelaat met de vermoeid-weemoedige 
oogen maar den vertikalen loodkleurigen balk door het 
het koppig-korte voorhoofd, vertrok even en werd doodsch-vaal 
bij mijne eerste en haastige woorden. Hij zei niets, maar zijne 
.bleek-blauwende lippen bibberden kort. Toen ik echter, op 
zijn verzoek, verder vertelde, bijzonderheden gaf, zelf rustiger 
geworden en, leek het, meer geruststellend, sprak hij, zelf 

afgemeten als hij placht:-beheerscht, en 

-„Vous voudrez bien me permettre de finir mon souper, 
n'est-ce-pas ?", en, na eene nogal lange stilte: 
1917 IV. 


34 DE LEEMEN TORENS. 

,, Puisqu'il est entre les mains de mon collègue De 
Koninck." 
„Mon collègue," klonk, heel even, schamper. Hij duwde 
op een electrischen knop: 
--„Laat de auto vóór blijven", beval hij; en at daarop 
met kalmte verder, deftig als aan eene officiëele tafel. 

Toen wij wegreden, vroeg hij mij: 

-- „Vous êtes bien sur que eest cette... demoiselle qui 
a tiré?" 

Ik wilde uitleggingen geven, en deed het als ware ik een 
medeplichtige geweest. Het gestamp van het rijtuig maakte 
mij bijna onhoorbaar, en professor d'Haeseleer zei: 

-„ N'insistez pas, je vous prie." 
Hij boog, bij aankomst, koud maar plechtig voor De 
Koninck. Zonder groet of woord onderzocht hij daarop 
Arnold, lang; nam de temperatuur op; vroeg dan aan De 
Koninck: 

— „Wilt U weer het verband leggen ?" 
Lodewijk transpireerde bij het zorvuldige werk. Arnold 
kermde. * De professor, de handen voor den buik gekruist, 
exploreerde, met starende oogen, al de hoeken der kamer, 
of hij er spinnewebben ontdekken wou. Toen alles klaar was, 
zei hij als uit eene diepe verte: 

--„Wij gaan den patiënt naar mijne kliniek voeren. Gij 
zult hem verder verzorgen, collega: gij zijt de eerstgeroepene 
geweest. Intusschen zal ik U vanavond helpen bij het uithalen 
van den kogel." Hij voegde er met eenige bitsigheid aan 
toe: „Vows ne deviez pas m'attendre pour cela." 

„Naar de kliniek?" steunde tranerig Arnold. Maar zijn 
vader antwoordde: 

-„Naar de kliniek." 
Zij reden weg in de auto, de professor, Lodewijk, Arnold. 
Ik bleef alleen in de consultatiekamer die naar phenol 
geurde. Het gas zong opdringerig-uitgelaten. Ik draaide het 
kraantje toe. Arnold mocht niet eens naar huis om verpleegd 
te worden. De roet-duisternis was ineens ontzettend-ijl. Al 
die... al die gebeurtenissen hier... het was afschuwelijk .. . 

...Ik ging iederen dag Arnold bezoeken. Zijn vader 
deed het trouwens ook. Hij behandelde hem als een gewonen 
zieke van hem. Toen zijn zoon hem eens vroeg, zijne zusters te 


DE LEEMEN TORENS. 

afogen zien, zei hij dat het onnoodig was. Twee dagen 
nadien, bracht hij hem, persoonlijk, een sinaasappel mee.. . 
De verwonding was niet zoo heel erg geweest, maar Arnold 
deed graag als een kindje dat „bobo" heeft. De groote zaal 
was stil, blank en zoel, en buiten was het grauwe, huilerige 
winter. Wij hebben daar, ik, de vrienden en Lodewijk 
de Koninck die fier was op zijn zieke, uren doorgebracht 
waarbij de geest zuiver en het hart zuiver werden. Eens, 
dat ik met hem alleen was, zei mij Arnold: 

-„Ik zou niet gaarne hebben dat mijn vader ging 
gelooven aan echte liefde van mij voor Dol. Zou hij dan 
waarlijk meenen? Het zou niet mogen ... " 
Een dag, dat wij beiden bij hem hadden gezeten, sprak 
bij het buitenkomen Constant Hoeck tot mij: 

-„Karel, gij weet dat nog niet, maar het is misschien 
goed dat gij het weet. Toen mijne zuster Solange vernomen 
heeft dat Dol Vermeire op Arnold geschoten had --- het 
was 's anderen daags; heeft zij een verschrikkelijken 
zenuwaanval gehad. Ik was er bij: ik ben waarlijk geschrokken. 
Ik vrees dat mijn zuster ziek is, eene sluimerende ziekte 
die zich nû openbaart, gij begrijpt mij. Mijn vader 
... het spijt mij, het te moeten zeggen, hij is toen odiëus 
geweest. Hij heeft mijne moeder brutaal bij den pols gevat, 
haar meegesleept naar zijne kamer. Het moet eerie vreeselijke 
scène geweest zijn. Het huis ronkte van zijne stem en de 
dienstboden lachten geheimzinnig. Solange heeft niet opgehouden 
onwel te zijn, sedert dien. Ik vrees waarlijk ... " 

Ik zei: „Ach, misschien wat meisjessentimentaliteit ? .. . 
Uwe zuster... " 
Hij haalde de schouders op: 

— „Misschien ... " zei hij; „ik hoop dat het niets ergers 
is.... Maar. 
.." 

Het leed geen drie weken, Herman, of ik zou hier meer 
over vernemen. 

Het was in Januari, de maand die mij, in deze mijne 
geboortestad, meestal ziek maakt van strakke en borne 
plechtmatigheid. Sociale eischen, waar men hier niet aan 
ontsnapt wil men geen afkeurende nieuwsgierigheid wekken, 
vorderden mijne aanwezigheid op eene groote jaarlijksche 


36 DE LEEMEN TORENS. 

weldadigheidsvoorstelling in den Franschen Schouwburg: dat 
deze vertooning doorgaans valt in eene maand waarin nauwe 

gedane visites eene vermeerdering van opdringerige-lijksbeleefdheid 
opleggen, maakt mij telkens te kregeliger. Als 
ik naar de opera ga, neem ik gewoonlijk eene plaats waar 
men mij moeilijk ontdekt en waar ik des te eenzamer, des 
te beter, geniet; maar bij gelegenheden als deze ben ik gedwongen 
op zijn minst een fauteuil d'orchestre te nemen, die 
mijn hoogen hoed en mijn breed hemdsfront aan aller blikken 
blootstelt; men voert meestal sedert -eene-halfeeuw-verjaarde 
werken op, waarbij een versleten tenor uit Parijs in 
eene smachtende jongelingsrol de zwaarte van zijn buik en 
de schraalheid zijner grijsaards-dijen in vertoonen komt. 
Stel u dan voor, Herman, wat daarin nog komen kan van 
het samenvouwen en ontluiken der ziel, van de langzame zelf 
bedwelming die ik aan muziek vraag, van de geheime macht 
der toon-getallen aldaar ze elkander in éénklank naderen 
of verwijderen gaan op 't ijle stramien van rhythmischen tijd. 
Dit jaar was ik meer dan anders ontstemd. In den namiddag 
had ik een uurtje doorgebracht met Arnold. Hij was aan 
de beterhand, kon nu de lange zaal op en nêer wandelen. 
Ik vond hem dat hij die oefening juist gedaan had; in bed 
nu, maar wat opgewonden van blijde vermoeiënis en van de 
besluiten die hij had genomen: nu weêr, heel ernstig ditmaal, te 
gaan studeeren (dit had hii in October al gewild, maar... was 
er natuurlijk door allerlei gewichtigs in belet geweest); hij 
wilde advokaat worden, heel eenvoudigen zonder meer. Hij zou 
er zijn vader door terug vinden: zijn innige wensch; want nu 
gevoelde hij wel: hij had zijn vader onrecht aangedaan. 
Waarom alles ook ingewikkelder te willen maken dan noodig 
was? Het simpele, oprechte leven zonder omwegen. 

„Oui, je veux marcher droit et calme dans la vie," meende 
hij, Verlaine na. En aldus, zou hij Solange winnen, -- heel 
natuurlijk, zonder omslag, als van-zelf-sprekend. Was hij 
haar dit niet verplicht? En trouwens: hield hij niet van haar, 
van haar alléén, en met de eenige liefde die hij verantwoorden 
kon en die hem waardig was: het hoogere, serene 
gevoel, dat alle lasten dragen kan ? Ik moest niet denken 
dat hij den moed niet hebben zou over alle hinderpalen 
heen te stappen; hij wist wel, zijne vrienden bedrogen zich 


DE LEEMEN TORENS. 37 

over hem, dachten dat hij zwak en willoos, twijfelzuchtig 
en wispelturig was. Maar... meren zijn alleen aan de 
oppervlakte blauw. Hij herhaalde: „meren zijn alleen aan 
de oppervlakte blauw," en ik merkte dat hij deze beeld sprakerige 
verklaring met liefde had voorbereid. Het hinderde 
mij en maakte mij triest; heel die begoocheling welke 
ineenstuiken zou kon het anders? bij het minste 
tochtje, bij de minste aanraking van het leven, vervulde mij 
met schamper spijt ... -- Aldus voorbereid ging ik naar den 
schouwburg, waar men Gounod's „Roméo en Juliette" zou 
opvoeren, „aver le concours de M. Alvarez, de 1'Opéra." 

Ik vond de zaal zooals ik ze verwachtte, zonder dank 
te gevoelen trouwens, of zelfs gelatenheid om dit gemeenzaam 
herkennen. Tusschen 't stoffig-verlepte en gevlekte 
rood als dronkemansspuwsel der peluchen gordijnen en 
zaten, der schimmelige wanden en schutten; tegen 't vergane, 
afschilferend-schurftige goud aan der overdadig-leelijke 
ornamenten; bij licht dat oker-geel was achter bedompt en 
vermoedelijk vliegen-bevuild glas: de opgedirkte menigte 
met Of verstarde Of verhitte tronies, naar zij de groote 
plaatsen bekleedde, of gekomen was, in 't zwarte hol van 
parterre of de verre, verdoezelde hoogere-rangen, om te 
smachten bij deze weepsche zangen, uitgestooten door een 
pijnlijk-schorre keel van Parijs (want Gent is uiterst-muzikaal). 
Op den rand van 's burgemeesters loge (S. P. Q. G.), 
zag ik dezes mollig handje rusten, waar 't overige van zijn 
persoon verdween achter de zwaaiërende gestalte van den 
socialistischen schepene Van Aerseele, die bij het flitsen van 
zijn lorgnet dat hij telkens met een duw op zijn aldoorverwringend 
gezicht bevestigde, in het demokratische colbertje 
hetwelk hij voor niet ter wereld door een feestelijken 
rok vervangen zou, zijn volkje monsterde waar het op den 
engelenbak „het kiekenskot" talloos aan 't roemoeren 
zat bij uitschietende kwinkslagen rechts en links, en het 
regelmatige tikken op zijn blikken doos van den man die 
er smoutebollen was aan 't venten. In de opzichtige eersterangs-
loges klepte nu en dan een deur: graaf van den 
Bergh de Groot, norsch en diepzinnig, trad in en overzag 
de zaal of hij een ceremoniemeester was; of 't waren barones 
Floris d' U ytschaete van der Voght, haar schoonvader, haar 


38 DE LEEMEN TORENS. 

zwager en haar echtgenoot, zij en hare schrikwekkende 
mummiegestalte, in haar eeuwig-wit, tot aan den kin gesloten, 
brokaat-toilet, dat iedereen ritselen hoorde toen zij zich 
stijf neerliet, en van hare starre onyx-oogen als eene blinde 
voor zich uit de ijlte instaarde; de oude baron met zijne 
groen-morsige bakkebaarden aan zijn-kop-als-een-bol-gehakt, en 
die in slaap viel, als hij nauwelijks gezeten was; baron Conrad, 
de mystieke numismaat die zijn angstig leven verdeelt tusschen 
zijn geestelijken vader pater Alnulphus, zijne Gallo-
Romeinsche muntstukken en signorita Rosalba Passia, een 
danseresje van het ballet in dewelke hij eene kuische zusterziel 
meent ontdekt te hebben, tegen den prijs van duizend frank ter 
maand; baron Floris eindelijk, de atactische „minnaar zonder 
ruste," die den gouden knoop van zijn amarant-houten stok 
gelijk een schoothondje aan het belikken stond, terwijl hij in der 
haast het aantal zijner haremdames rondom in de zaal tellen 
ging. Telkens moest ik in mijne stalle recht staan voor 
gloeiende burgerij -dan-'es, haar kreeftig-bespikkeld décolleté 
en hare drooge poedergeuren; Niemand van Eschenteich 
schoof _mij voorbij, zijne blikken ten hemel om de mijnen te 
ontvluchten; van uit zijn journalisten-fauteuil hij vertegenwoordigde 
op spiegelend-gepommadeerde wijze „De kleine 
Burger," — knikte Gustaaf van Gendt mij genadig toe; 
terwijl uit het diepere parket zijn vader Louis, van op zijn 
raadslid-vrijplaats, mij met een heftigen armzwaai groette 
(dat zijne dochter Valentine naast hem zat, zag men niet). En 
dieper, onder den schaduw van het plomp-hellend balcon, 
merkte men alleen nog bleek-duistere schemerhoofden aan het 
bewegen; en dieper nog kelder-donkerden de baignoires, zwart 
als biechtstoelen en even geheimzinnig .... — Dat alles scheen 
den meesten natuurlijk heel gewoon, heel kalm, heel normaal; 
het was deftig en vriendelijk-bedoeld; maar voor mij fezelde 
het zenuwachtig, gedempt-druk en korzelig makend geniepig 
met eene verzwegen verstandhouding, eene geheime afspraak 
als het ware dat men op déze wijze van avond feestelijk zou zijn, 
en er mij moest buiten houden. In;'t orkest klonken kleine fagotgilletjes, 
wellustige trombone-zuchten, een fluisterend vioolzinnetje 
waar de paukenist met een zedig ondergeluidje instem 
ming mee betuigde: de vervalschte atmospheer vond er, 
overtuigend, hare bevestiging in, dat het alles aldus naar be



DE LEEMEN TORENS. 

hooren verliep. Tot de kapelmeester driemaal op het soufffleurshok 
kletste als tot eene afstraffing, en, met de wijdgalmende 
ouverture en het ineens-uitgedoofde licht, de verveling zonder 
al die mondaine maniertjes, de eenvoudige verveling effenaf, 
over mij en, docht mij, over heel de zaal neerzonk als in 
een valscherm. 

Hoe ik ook poogde te reageeren, ik versufte, verijlde 
onder dat eerste bedrijf zóó, dat ik, met het gevoel der 
dreigende ontreddering die mij in zulke omstandigheden 
voor dagen lang pleegt te niet te doen, besloot heen te gaan bij 
de eerste gelegenheid. Toen het gordijn neêr en het vuile 
licht weêr aan was, zette ik mijn hoed op en stond recht 
om mijn besluit ten uitvoer te brengen. Aan den uitgang 
der stalles vond ik echter Constant Hoeck. Hij reikte mij 
zijne witte handschoenhand toe en zei beminnelijk: 

-„Ik had u van verre zien zitten. Ik heb een baignoire, 
met mijne zusters. Misschien zult gij er gezelliger zitten 
dan hier." 
Al aarzelde ik een kort oogenblik, zulke uitnoodiging kon 
ik niet weigeren, waar ze zoo vriendelijk en met de innemende 
bescheidenheid van Constant gedaan werd. Moet 
ik het overigens bekennen, Herman ?: de gelegenheid, nadere 
kennis te maken met de meisjes Hoeck, met Solange vooral 
na de jongste gebeurtenissen, lokte mij aan. Zie er geen 
ongezonde nieuwsgierigheid in, bid ik u: ik was te zeer 
begaan met haar lot, dan dat ik zelfs aan het nogal-absurde 
van haar geval zou hebben gedacht, te minder dan ook 
aan het prikkelende ervan. Ik volgde Constant, niet zonder 
in het promenoir talrijke handen te hebben gedrukt en 
ingestemd te hebben met den lof over 's heeren Alvarez'talent. 
De juffrouwen Hoeck stonden bij mijn verschijnen bedrem meld 
recht, groetten met het korte knieknikje der kostschoolreverentie, 
gingen weer zitten in haar rose tullen toiletje waar 
hare schrale armen uitstaken. In weinig woorden hadden 
Constant en ik alles gezeid wat wij van de vertooning meenden: 
ik maakte er gemakkelijk uit op dat wij het eens waren, en 
daardoor aan elkanders gezelschap wel iets hebben konden, 
weze het dan maar als afleiding, en zelfs sprakeloos. Want 

, 

spreken deden wij weldra niet meer: de duisternis was weer 
ingevallen, de huilerige vertooning weer aan den gang, en 


40 DE LEEMEN TORENS. 

te beter dan kon ik de meisjes opnemen, zooals ze daar voor 
mij zaten in deze zwoel-donkere kist, als vreemd-lichtende, 
geheimzinnig-geurende bloemen in eene nachtelijke broeikas. 

Nicole zat recht en onroerend, berustend en onaangedaan; 
in het mat-bleeke, het reeds-hoekige profiel dat, merkte ik, 
vroeg zijn bestemmende,bestendige lijn zou krijgen, stond 
de blik gelijk het glans-punt van een vasten saffieren cabochon, 
en die niet schitteren zal in brekende stralen. Daar moet 
blijkbaar nog alles ontluiken in dat meisje, en 't is of er 
niets in ontluiken zal: een bevroren knop; zoodat zij aantrekt 
noch zelfs bevreemdt. Hare tweelingzuster daarentegen, 
de rozige Solange, vermag eene verbeelding te wekken die 
is vol teederheid. Het fijne, brooze kopje, dat ik gade sloeg 
in den trillende halos van diep-blond licht der dunne kroesharen, 
en dat ze tot tweemaal toe geheel naar mij toekeerde, 
was nog één kinderlijkheid op den wat-breeden maagdenhals ; 
men dorst er de vrouw niet in raden, en zag er de vrouw 
in met een gevoel van bewogen vrees die huiveren zou voor 
de minste zinnelijkheid. Neen, het is anders nog: dat purperen, 
vleezige wakke mondje; die groot-ronde oogen, bij 
lange, opkrullende wimpers open op de vlakke pupil die 
duizendvoud uitstraalt in diffuse verlichting vol zachte zonnig heid 
; die lichttrillende neusvleugelen ; heel de verwondering 
van dit gelaat vol vragen: men zou het willen beveiligen 
voor het leven, er het leven voor willen bergen, er het hart 
voor willen vinden het eigen hart? o naïeve droom! 
waar tegen-aan dat wezentje zou rusten in veiligheid, alle 
raadselen vergeten opdat het nimmer de merken drage der 
bittere oplossingen. Is er iets geheimzinnigs aan dat meisje? 
Neen, Herman, en juist daarom misschien bevolkt zij met 
ongewone gevoelens, met dien drang tot beschermende aanhankelijkheid. 
Zij is voortvarend, gij weet het, en... duldt 
naast Arnold eene Dol, zoodat een levenszatte aan rouerie, 
en eene rijpe vrouw aan schaperige onnoozelheid zou denken. 
Zij is, in haar doen, heel wat minder gesloten dan hare 
zuster, heel wat openhartiger, maar ik ben niet zeker dat 
zij zelfs een vreemdeling, als ik, niet zou trachten te bewegen 
haar ouders te helpen verschalken bij de ergste 
waaghalzerijen die haar wil zij heeft een heel stevigen 
wil! --bevredigen zouden moeten. En aldus zou zij dubbel



DE LEEMEN TORENS. 41 

zinnig wezen, was zij niet van zulke doorschijnend-argelooze 
onschuld, de gevaarlijke onschuld die hulp eischt, hulp die 
zelfs wrevel worden kon, en liefde zou blijven. Aldus 
zag ik haar, de muziek er gelukkig bij vergeten ... Maar 
ik zag ook iemand anders, Herman... 

Ik zag, in de bedompte schemering van het parterre. 
vlak onder onze eigene baignoire, gelijk een bleeke en 
overwaasde maan, het breede gelaat van Dol. Ik kan goed 
veronderstellen dat Solange Dol niet kent: dat is niet onwaarschijnlijk 
en het is gelukkig. Maar Dol kent Solange. 
Zij zat haar, uit de twee diepe schaduwgaten van hare 
blauw-omwalde oogen, aan te staren. Op haar waren, van 
boven uit de eerste-rangs-loges, twee convex-ronde, twee 
klare gaten gericht, als matte lichtbollen in de duisternis : 
de groote glazen van een tooneelkijker aan welks klein eind 
ik het rimpelrijke gelaat van baron Floris d' U ytschaete 
raden kon. Dat dubbele oog, lichtend als kattenoogen, zag 
ik op Dol gestraald, onroerend, tenzij van het handenbeven 
des barons. Maar Dol merkte alleen Solange, vergat den 
baron, vergat heel die Romeo-vertooning voor de gehate 
en geheimzinnige Solange, die zich geheel Romeo had 
gewijd. Want telkens ontstelde zij, merkte ik, en als het 
bij het tweede entr' acte weer licht werd, glimlachte ze mij 
tegen met oogen vol tranesterrekens.. . 

Ik stond nu recht. Toen Dol mij bij de plotsche klaarte 
bemerkte, was ze als beschaamd, en keerde haar hoofd om. 
Ik ging voor de meisjes pralines halen, bleef onder het 
peristyle van den schouwburg wat praten met kennissen. Bij 
mijn terugkomen in de baignoire, vond ik er Professor Hoeck. 

Ik wilde mij, misschien wat al te schichtig, verwijderen. 

Maar Constant's vader hield mij tegen, met zijne gewone 

bruskheid, maar, kwam het mij voor, toch heel wat vriende


lijker dan ik van hem gewoon was. 

— „Er zijn zes plaatsen in deze baignoire", verklaarde 
hij; „wij zijn slechts met ons vijven, ik bijgerekend. Dus..." 
Ik bleef. Hij nam mijne plaats achter Nicole in, ik die 
van Constant achter Solange. Het derde bedrijf ging in. De 
aanwezigheid van den professor had den lichten en weemoedigen 
toover die van Solange uitging en mij zoo mild 
van de enerveerende verveling had gered, gekeerd in eene 


42 DE LEEMEN TORENS. 

nieuwe gespannenheid. Ik kon mijne oogen moeilijk afwenden 
van dezen krachtigen man, die altijd achterdochtig is. Was 
hij niet weêr heel onverwacht verschenen ? — Terwijl hij met 
korte haaltjes zijn adem door zijn neus blies, hield hij zijne 
blikken gevestigd op zijn dochterken. Voelde deze het 
kwellende daarvan? Ik durfde het niet verzekeren. Want, 
bracht haar vader haar aanvankelijk zeker in verlegenheid, 
weldra was ze weer geheel ingenomen door het romantische 
gebeuren op het tooneel. Wat daar geschiedde wist ik niet 
goed; ik hoorde de aanzuigende en uitzettende vloeiïngen van 
deze laffe muziek, die ik niet beter vergelijken kan dan bij de 
benauwde transpiratie die het in-onmacht-vallen yoorafgaat. 
Deshalve luisterde ik zoo weinig mogelijk. Maar de onschuldige 
en argelooze Solange vreest zulke physieke aanslagen niet. 
Overgeleverd aan die walgwekkend-sentimenteele emanaties, 
ging zij er in op en verloren. Haar vader bleef haar bezien, 
zijn luiden adem korter of kalmer al naar hij de emotie van 
zijn dochter bemerkte. Toen echter, op het oogenblik dat 
de zwaarlijvige zangeres die Juliette verbeeldde, zich onder 
een gil met al het gewicht harer kwabbeligheid vallen liet 
op Alvarez die zich terdege op zijne kousebeenen schooren 
moest om niet te vallen, barstte Solange in tranen uit. Professor 
Hoeck schrok; er ging een vreemd, een nat licht door 
zijne oogen. Hij hoestte kort en, met moedwil, gebiedend. 
Reeds bette Solange hare oogschalen met haar zakdoekje. 
Zij wendde zich langzaam naar haar vader, smeekerigglimlachend. 
Hij deed of hij niet zien wilde, maar keek 
daarop naar mij toe, doordringend, hoe dan ook zonder 
boosheid docht mij.. . 

Het derde bedrijf liep ten einde. 

-,,Het is hier warm. Misschien wilt U met mij wel 
even naar buiten gaan", vroeg mij, na een tijdje talmen, 
professor Hoeck. Toen wij uit de baignoire waren, riep hij 
Constant die bij zijne zusters gebleven was. Hij houdt 
blijkbaar heel veel van zijne zusters, die hij met teere zorgen 
omringt. 
-„Mocht het gebeuren dat meneer van de Woestijne en 
ik bij het einde der vertooning niet terug zijn, dan brengt 
gij Nicole en Solange naar huis", beval de professor. 
Wij kregen onze jassen. Ik volgde hem, eenigszins als 


DE LEEMEN TORENS. 

een beklaagde: het begint mij te vermoeiën, bij iedereen 
de rol van vertrouweling als in Eurepidische treurspelen 
te moeten houden. En dan : welke oratie zou ik weer te 
doorstaan krijgen ? Het eeuwig doceeren van professor 
Hoeck is mij niet veel minder dan onhebbelijk; toch kon 
ik er ditmaal weêr niet aan ontsnappen, dorst vooral geen 
poging ertoe aan. Wij gingen naar het wijnhuis, dat vlak 
over den schouwburg ligt, doch traden niet onmiddellijk binnen. 
„Wachten tot het entr'acte over is", meende mijn leidsman. 

Toen wij, alleen in de gelagzaal, gansch achteraan vóór een 
tonnetje plaats hadden genomen, bestelde, zonder mijne 
instemming te vragen, de professor thee, — thee 's avonds 
na tienen: genoeg om mij heel den nacht wakker te houden! 
Hij bezag een lange wijle de zoldering; dan, plots: 

-„Gij houdt mij voor kwaadaardig, meneer van de 
Woestijne ?" 
Ik deed een afwijkend gebaar. Hij lei zijne korte., harige 
hand op mijne rokmouw. Hij vervolgde: 

-„Gij houdt mij voor kwaadaardig, en hebt er nooit 
aan gedacht dat ik het niet was dan uit wantrouwen tegenover 
de menschen, tegenover al wat mij sart en belaagt, of 
wat ik eenvoudig niet begrijpen kan, hetgeen eene 
fout is. Zie, ik wil eerlijk zijn met u, volkomen openhartig. 
Ook u wantrouw ik nog, al heb ik veel over u nagedacht 
en gesproken met Constant. Deze is met mij vertrouwelijker 
geworden, en dat doet mij wel genoegen; vertrouwelijker 
sedert.... ja, sedert wij het samen over hem hadden, gij 
herinnert u misschien." 
Hij wachtte even. Dan: 

-„Ik breng u hulde om die verandering, meneer van de 
Woestijne", sprak hij stiller. 
Ik was eenigszins beschaamd, omdat ik die hulde alles 
verdiende. Het bracht mij in eene dubbelzinnige-behalve 
positie tegenover den professor, dien ik een oogenblik 
misprees. Deze gevangene zijner rede, die van oordeel 
verandert bij eene ongecontroleerde leugen, en omdat 
hij mij noodig heeft: bah! „Hond die blaft als hij bang 

is", meende ik, tamelijk oneerbiedig; maar erkende tevens 
dat 's professors eerlijke ruigheid niet onsympathiek was. 

-„Ja, ik wantrouw U misschien nog altijd", ging 

44 DE LEEMEN TORENS. 

professor Hoeck met opzettelijken klem voort. „Maar .. . 
nu ja, ik beken dat ik onvolledig ben. En wellicht vult 
juist gij mij aan: dat beken ik ook. Auguste Comte heeft 
mij, heeft mijne generatie van het absolute genezen. Wij 
gelooven alleen wat wij vaststellen en billijken kunnen. Zoo zijn 
er dingen die ons zeker wel ontsnappen. Mij ontsnapt er véél. 
datgene juist, misschien, wat gij vatten kunt. Gij ziet dat ik u alles 
zeg. Wij hebben het daarover gehad, Constant en ik, geen 
drie dagen geleden. Constant is toen brutaal geweest; ik heb 
mij boos gemaakt. Nochtans... Meen niet, meneer van de 
Woestijne, dat ik er anders wil uitzien dan ik waarlijk ben", 
en terwijl ik wilde invallen, hem gelijk geven al was ik 
ineens in mijn oordeel vermild, en overtuigd dat professor 
Hoeck zich wel degelijk anders voordoet dan zijn innerlijk 
wezen zou eischen, hamerde hij gebiedend op het tonnetje: 

„ zei hij, Jk ben hard, zoo niet boosaardig; ik 
zeg de waarheid, hoe zij ook klinken moge. Maar daarom 
juist... Gij moet voor mij iets ophelderen, meneer van 
de Woestijne. Uwe opheldering zal ik misschien kunnen 
aanvaarden, omdat gij bij rechte zijt, mij niet te sparen. De 
anderen dienen eigen belangen, of belangen die tegenover demijne 
staan. Gij zijt onpartijdig, ik hoop het althans. Gij 
weet hoe ik over u denk; daardoor hebt gij geen reden tot 
liegen. Gij liegt niet graag, zei Constant. Daarom wil ik...” 

Hij onderbrak zich-zelf, keek nogmaal naar de zoldering, 
en zei dan weer brusk: 

. -Jeg mij wat gij weet aangaande Arnold d' H aeseleer" , 

en, omdat ik niet zoo onmiddellijk antwoordde, driftigde hij: 

-„Ik moet het weten! Dat begrijpt gij toch !", 
en met een zucht: 
---„Als vader ... " 
Ik vertelde, eerst talmend, wat mij voorkwam het best 
d' H aeseleer bij Solange's vader te dienen: het gesprek dat ik 
dien eigensten namiddag met hem gevoerd had. De professor 
keek in het ijle. Hij deed zijn best om er onaangeroerd uit 
te zien, maar nu en dan wrong een spier in zijn gelaat, wat 
mij ten duidelijkste zijne spanning openbaarde. Ik raadde 
den grond van zijne gedachten, en hoe de rede, zijne dierbare 
rede ertegen aan het stribbelen was. Het gaf mij moed, zette 
mij aan Arnold te verdedigen, beter nog dan hij verdiende. 


DE LEEMEN TORENS. 

Met opzet echter verzweeg ik zijne huwelijksplannen. Ten 
lange leste mijn zeer nauwkeurig-terughoudend betoog 
viel zoo heel kort niet uit, — werd professor Hoeck hieromtrent 
zenuwachtig. Ik wilde een uitval weren: ik begon 
nu over Arnold's goede bedoelingen, over zijn zeer oprechte 
genegenheid voor professor Hoeck's gezin, zijne verkleefd 
voor Constant.-heid 

-„Ja, ja," zuchtte de professor, „gij hoeft mij niets te 
verbergen... Sedert meer dan eene maand ... " 
Hij schoot uit: 

-Jk heb dien jongen in der tijd mijn huis moeten ontzeggen, 
meneer van de Woestijne. Het moest! Als voorbeeld, 
namelijk"; maar kalmer ineens, brommend, gebiedend, klagend 
bij beurte: 
— „Solange is ziek geweest. Weet hij dat? Zorg er voor, 
dat hij het nOOit weet: gij hoort mij ! ... Met mijne vrouw 
is het sedert dien een hel, een hél. .. Of het nog niet erg 
genoeg was!.. . Nu daagt zij mij uit; tart ze mij ... Wat 
moet ik doen? Ach, zeg het mij ! .... 

En met een soort pudeur, ging hij voort: 

-Jk wil gaarne aannemen dat het den zoon van mijn 
,collega d'Haeseleer ernst is geworden. Hij heeft voor zijn 
verkeerdheden geboet. Gij zegt: onverdiend. Maar dat neem 
ik niet aan, al geef ik toe dat op vijf en-twintigjarigen leeftijd 
de wil nog niet volledig gevormd is, bij onze tegenwoordige 
jeugd althans niet, helaas! Daar is een of ander toeval soms 
heel nuttig bij: wat hem overkomen is kan hem... — Hij 
is van eerbare familie, ik heb voor zijn vader de meeste 
achting ... Maar ... Een huwelijk! Hebt gij daar al aan gedacht, 
meneer van de Woestijne: een huwelijk ? Daar immers moet 
het op uitloopen: het kan niet anders. De menschen weten 
er niets van, 't is waar. Maar wat doet er dat toe? Ik voor 
mij zie geen andere oplossing: een huwelijk !" 
Hij knauwde elke lettergreep af; schamperde daarop met 
eene bitterheid die hij verbeet en die hem telkens zwelgen 
deed: 

-„Een huwelijk 1... Weet gij wat dat beteekent : een 
huwelijk ?".. . 
Hij dreef met vlakken handpalm over zijn doorbalkt voor 
wachtte een lange poos; waarna:-hoofd, 


46 DE LEEMEN TORENS. 

— „Zie, ik zou u eene geschiedenis kunnen vertellen .. . 
Eene geschiedenis die. . . " 
Hij zag met schichtigheid rond, Of hij vreesde dat men 
hem hooren zou. 
„Maar ga u nu vooral niet inbeelden dat zij aan mij is 
voorgevallen. Eigenlijk is ze heelemaal niet voorgevallen. Of 
beter: ze is voorgevallen aan een vriend van mij, nu al 
heel, heel lang geleden. Maar dit heeft geen belang voor u. 
't Eenig-belangrijke is... Nu ja: hij was dan te gepasten 
tijde getrouwd, nietwaar, met een meisje uit zijn stand: daar 
viel niets op te zeggen. Of hij van haar hield? Hij dacht 
van ja. Nu zou hij misschien denken van niet, al spreekt 
men hierin zich-zelf niet gaarne tegen. Kan echter een man 
van onzen tijd nog werkelijk beminnen? Beschaving, 
studie, keus van en aanpassing op een levensdoel slijten 
alle instinkt noodzakelijk af, de liefde dan ook. Dat is 
heel normaal: niemand kan kwalijk nemen. Maar mijn 
vriend was te goeder trouw en een man van eer: daarom 
hield hij van zijne vrouw, ontegensprekelijk. Dat was hem 
trouwens niet moeilijk: hij was in deze geheel nieuw, ook 
lichamelijk. Of ik dat een noodwendigheid vind? Hewel 
neen, duizendmaal neen. De jongen was zoo onnoozel, dat 
hij niet eens kon onderscheiden of de vrouw, waarmede hij 
trouwde, maagd was of niet. Hij wist niet goed wat dit was: 
hij had... laat ons zeggen: in de rechten gestudeerd, niet in 
de zoölogie of zoo. Hij leed niet onder dat gemis; slechts 
later, vier-vijf jaren later, hadde hij het willen weten ; nü 
nog lijdt hij er onder dat hij het nooit geweten heeft; .. 
althans, ik vermoed het: neem mij niet kwalijk... 
Het meisje, zij hield van hem: daar was hij heel zeker 
van. De grond der liefde van een jong meisje is niets 
anders dan nieuwsgierigheid, weze het gepassionneerde 
nieuwsgierigheid. Daarom trouwt zij zoo gemakkelijk. Daar 
dacht hij natuurlijk niet aan: hij wist het niet. Hij 
wist, en was er alleen op bedacht, zijne vrouw zoo 
gelukkig mogelijk te willen maken, haar al te geven wat 

zij wenschen kon, — in de eerste plaats dan hun stand op 
te houden. Daarvoor moest hij hard werken, maar zulks 
lag in zijn aard, en hij droeg het zijn vrouw op, al maakte 
deze het hem onnoodig-lastig door hem al te dikwijls het 


DE LEEMEN TORENS. 

werk te beletten. Vrouwen zijn onredelijk, dat zult gij ook 
wel weten, meneer van de Woestijne. Deze eischte haar 
man geheel voor haar-zelf, voor... haar lichaam (ik zal het 
maar zeggen zooals het is, al moet gij er niet meer bij 
denken dan ik bedoel), maar ... wilde toch óók haar stand 
ophouden! Begrijpt gij dat ? ... Toen werd er een kind 
geboren. De vrouw was erg ziek, en gaf den man veel 
zorg. Stel u voor: hij hadde eens alléén moeten blijven 
zitten met dien zuigeling ! Maar zij genas. En. . . een jaar 
nadien nam zij zich een minnaar." 

Professor Hoeck zweeg, al bleven een oogenblik zijne 
lippen bewegen. Drie pereltjes zweet blonken langs den 
linkerwand van zijn neus. Zijne hand maakte traag en moe 
door de lucht een heffend en dalend gebaar. Hij vervolgde: 

— „Ja, zij nam een minnaar, en haar echtgenoot wilde niet 
denken dat deze een minnaar wezen kon, want het was een 
vriend van hem. De handelwijze van zijne vrouw en van dien 
vriend was anders duidelijk genoeg. Maar het is eene quoestie 
van waardigheid, ja meneer: van persoonlijke waardigheid, sommige 
dingen niet te zien. En dan: er was het kind. Het 
kind kon heel goed ... van den andere zijn, of van nog 
een ander. Maar ... hij hield toch van het kind, bijna evenzeer 
of het zijn eigen kind zou zijn geweest. En per slot 
van rekening: misschien was het ook zijn eigen kind... 
Hij zei dan ook niets, werkte, leed, en liet begaan. Tot dat 
de schilder ja, de minnaar was een schilder, — van-zelf 
wegbleef. Hij ging weg met eene operette-diva. Hij is er 
nog meê, en... zit in den stoel der hersen-verlamden .. . 
Toen hij weg was, en de vrouw besefte dat hij niet meer 
terug zou keeren, deed zij eerst onwezenlijk-onverschillig; 
daarop ging zij zich aan haar man als het ware vastklampen. 
Deze werd er door verteederd; hij nam zich voor, nooit 
met zijne vrouw over het gebeurde te spreken; met meer 
ijver dan ooit werkte hij voor haar en het kind: hij werd 
ervoor beloond eerst met rechtmatig succes, en dan verder 
door de huishoudelijke toewijding die zij ging toonen; alle 
wuftheid verdween uit haar; het huis werd om haar heen 
rustig als zij-zelf; de man kende de gezette gezelligheid van 
den familialen haard, zooals hij zich dien gedroomd had. . . 
Enkele jaren gingen aldus voorbij, toen werden nog kin



48 DE LEEMEN TORENS. 

deren geboren, en... tezelfder tijd verloor de vrouw ineens al 
hare bedachtzame deugden. Had zij zich van haar eerste kind 
niets of weinig aangetrokken eerst hare ziekte, daarop 
de minnaar , met deze ging zij spelen als met poppen. 
Zij was... een slechte moeder; ja, meneer, een slechte 
moeder. Zij omwond en bestrikte die kinderen met kanten en 
linten, en bekommerde zich allerminst om hunne hygiène. Ze 
zou ze hebben gevoed met slagroom en taartjes, hadde men 
haar laten begaan. Die kinderen, het waren... als de 
schoothondjes van eene cocotte, — neem mij niet kwalijk: 
de vergelijking is heel juist. Erger: ze ging zich, voor die 
twee kleuters zonder onderscheidingsvermogen, weêr behaagziek 
toonen. Ze draaide er omheen als rond een.. . 
Bah! Het was afschuwelijk! Haar man voelde zijne 
verwaarloozing als een verraad; zijn oudste kind, de zoon, 
docht hem veronachtzaamd voor die meisjes, die van in de 
wieg aldus les kregen in de coquetterie: het is een geluk, 
dat hij zich dien jongen had aangetrokken, hij, de vader. 
En dat duurde weêr jaren, jaren van steeds dieper gapende 
tweespalt. De man ging zich strenger toonen: het moest, 
meneer van de Woestijne. En — hij vernam dat zijne vrouw 
bij hunne vrienden vertelde dat zij ongelukkig was. .. . 

Professor Hoeck lachte kort en luid: 

-„Ja, gij hebt goed begrepen: zij noemde zich ongelukkig. 
En liet zich weldra in de armen vallen van een leerling 
van haar man, ik bedoel een stagiair: versta mij niet 
verkeerd. Die stagiair, veel jonger dan zij, was hoe zelfingenomen 
ook, een geestelijk-bleekbloedige, een dier 
zwakkelingen waar men hoogstens toegevendheid kan voor 
over hebben omdat zij nogal intelligent zijn, maar wier 
schranderheid bij gebrek aan goed-getasten ondergrond 
nooit constructief kan worden. Zulke halfslachtige, slappe en 
prutsige wezens plegen de witte spichtigheid hunner ziel eene 
mislukte maar zorgvuldig-gekweekte kelderplant, voor 
kultuurverf jning en adel des karakters te houden. Doch 
waar zij niet geschikt zijn voor eenigen strijd, laten zij zich, in 
tegenspraak met hun geestesadel, eiken bijval, vooral bij 
vrouwen, welgevallen als ware het eene heusche overwinning. 
Deze liet zich, met den waan een beschermende rid-
der, de wreker der gemartelde onschuld te zijn, door de 

DE LEEMEN TORENS. 

vrouw van mijn vriend, door die plicht-onbewuste moeder, 
onder het juk brengen zóó, dat hij weldra vergat, tenzij in 
uren van laffelingsberouw, zijn patroon te vreezen. De 
patroon, die door al het doorgestane leed scherpzinnig was 
geworden, , eene zweep is nog altijd het beste africhtingsmiddel, 
de patroon had zich bij duur van tijd eene positie 
verworven, die hem maakte tot een man van aanzien. Het lei 
hem den plicht op, alle schandaal te vermijden. Iemand 
heeft daar eens gezeid: er zullen wel vrouwen zijn, die 
nooit avonturen hebben gehad, gééne echter die het bij eene 
avontuur heeft gelaten. Die zekerheid is een troost, welke, na 
vele jaren van een huwelijk dat men gelukkig had gehoopt 
en dat niet boven eene angstig strijdende middelmatigheid 
heeft weten uit te rijzen, zij is een werkelijke troost 
die bij een eenvoudig man met gebroken veerkracht 
te begrijpen en te billijken valt: elke rust, ook de 
meest-schijnbare, is heilig voor hem, en zelfs zulke 
ironische philosophie kan hem tot eene rust, eene weemoedige 
bevrediging worden. Maar, ik zei het u al, 
mijn vriend had eene reputatie op te houden, die onbesmet 
moest blijven, in de eerste plaats voor hem--zelf, daarna 
voor de kinderen die zijn naam droegen, en ook voor die 
vrouw ... die hem dan toch óók droeg, niet waar ? 
Wie in de klaarte staat, kan geen toegevingen doen aan 
welke verduistering ook, en zUlk een troost is eene verduistering. 
Met zijne vrouw, anderdeels, was geen redelijk 
woord te spreken: dat wist hij sedert lang. Toen liet hij dan 
maar dien stagiair tot zich komen. Hij zei hem in korte, 
krachtige woorden, o, hij deed er niet veel doekjes om, 
ik verzeker u! hoe hij dacht over zijn dubbel verraad. 
De jongen was eerst bedremmeld en beschaamd. Toen hem 
echter met nog meer klem verweten werd, schandelijke 
betrekkingen te onderhouden met de vrouw van zijn meester, 
dien hij met een walgelijken schijn van eerbied was blijven 
bejegenen, schoot de onnoozelaar, tranen in de oogen, 
verbaasd en verontwaardigd uit: neen, hij had den man 
niet in zulke mate bedrogen dien hij om zijn karakter 
en zijne geleerdheid vereerde; neen, duizendmaal neen: 
hij was de minnaar niet geweest van dezes vrouw. 
Zij had hem weliswaar met vriendschap omringd en de 

1917 IV. 4 


50 DE LEEMEN TORENS. 

vriendschap was bij beiden diepere genegenheid geworden; 
hij bekende teedere gesprekken, geheime samenkomsten; 
hem-zelf hij wilde met zijne biecht tot het uiterste gaan, -hem-
zelf was het opgevallen hoe die vrouw zich soms forceerde 
bij liefdesbetuigingen, zich met de geestelijke morphine 
inspoot van woordjes en maniertjes die haar exalteeren en 
met illusie vergiftigen moesten, en dat schreef hij aan hun 
verschil van leeftijd toe; hij beschuldigde zich-zelf van 
sentimenteele ijdelheid: de liefde van die vrouw... 't was 
of zij iets van den meester, haar echtgenoot, op hém, den 
leerling, overbracht. Maar ... daarbij was het gebleven; 
nooit waren zij verder gegaan: daar kon en wilde hij onmiddellijk 
een eed op doen..." 

De professor zweeg, keek in het vage, loosde een 
diepen zucht: 

-„ Welke houding tegenover zUlke beweringen aan te 
nemen? Mijn vriend voelde zich gekrenkt. Door wat? 
Misschien wel door het zéér-onverwachte van het einde. Bij 
nadenken werd het eene verlichting: het kwam hem niet 
onmogelijk voor dat, zelfs bij die allereerste minnarij met den 
schilder, zijne vrouw in de eerste plaats, en zelfs geheel, 
slechts naar den geest had gezondigd, en dat die zonde 
het gebied eener vage gevoeligheid niet was te buiten gegaan. 
Daarom misschien was, wie weet, de schilder juist met de 
gemakkelijkere diva heengegaan. En nochtans: zoo die 
jongen eens .... loog ? Kon het zijn, zUlk een zwakkeling 
te wezen, dat men de geboden gelegenheid ... ? Moest hij 
dien jongen misprijzen, omdat hij zijne vrouw had ... geëerbiedigd? 
Van die vrouw wist hij immers niet eens, of hij 
ze als maagd had gehad ... " 
Professor Hoeck schudde met forschheid zijn vierkanten 
kroeshoofd. Hij hervatte al zijne vermogens, als het ware 
in zijne beide vuisten die hij gebald op tafel lei. 

-„Ziedaar wat een huwelijk is, meneer van de Woestijne", 
zei hij krachtig, te luid haast. „En nu moet ge weten: ik 
hou te veel van mijne dochter, gij hoort mij: te véél, om 
haar toe te laten haar-zelf te buiten te gaan, haar... 
schadelijk te laten worden. Protesteer niet, bid ik U: ik weet 
heel goed wat ik zeg. Ik heb vaderplichten, ziet u." 
En, stiller: 


DE LEEMEN TORENS. 

-„ Harde plichten ... " 
Hij haalde zijn horloge uit: 
-„De vertooning zal nog niet afgeloopen zijn," meende 
hij, haastig ineens. „Ik kom nog in tijds misschien om 
mijne dochters naar huis te brengen. Het is beter dat ik 
dat zélf doe. Ja, het is beter." 
Hij reikte mij de hand. 

-„Meneer van de Woestijne," besloot hij met een gedwongen, 
een voor mij pijnlijken glimlach, „gij verleidt mij 
altijd tot onverstandige gesprekken. Maar ik neem het u 
niet kwalijk. Adieu !" 
Hij verdween. Dien nacht, Herman, heb ik weêr maar 
eens niet geslapen, zooals ik voorzien had. Maar het is niet 
de schuld van de late thee alleen.. . 

(Wordt vervolgd . 


SCHADUWEN VAN LIEFDE. 

Ik droomde liefste, dat je naast mij lag; 
je mond was als een bloem van open rood. 
Ik droomde dat ik al je schoonheid zag, 
en dat je mij je borsten warm en bloot 

te kussen gaf ; er was een gouden rag 
van vreemde schemers om ons heen, en groot 
kwam door de vensters al de jonge dag, 
die meldde 't uur van liefdes nachte-dood. 

Ik denk aan alles wat ik droomen dorst 
nu ik zóó arm en zóó verlaten schrei, 
en leed-gelaten roerloos in den nacht 

den vrede van een droomloos slapen wacht; 
schemerende gestalten gaan voorbij 
en doode droomen druk ik aan mijn borst. 


SCHADUWEN VAN LIEFDE. 

II. 
Al wat mijn denken u misdeed 
doolt om mij heen met vreemde klacht, 
daar-buiten staat de wreede nacht 

met zwart verwijt gereed. 

Nu is de donkre vreugd gedaan 
en grijnzend staart met wit gezicht 
de stilte door mijn kamer-licht; 

waar zal ik gaan.... 

Ik ben zoo bang en zoo alleen, 
ik heb geen tranen voor mijn leed; 
al wat mijn denken u misdeed 

doolt om mij heen.... 


54 SCHADUWEN VAN LIEFDE. 

O kom nog ééns naar mijn huis en zeg 
dat je mijn tranen gelooft; 

o kom nog ééns naar mijn huis en leg 
je handen zacht om mijn hoofd. 
O geef me nog ééns het zoete geluid 
van je stem die alles vergeeft; 
dan leid ik je stil mijn woning uit 
tevree dat ik heb geleefd. 

Dan daalt wel een schaduw van laat geluk 
die mijn hèlste wanhoop verstilt, 
al brak ik in waanzin mijn droomen stuk, 
al heb ik mijn ziel verspild.... 


SCHADUWEN VAN LIEFDE. 

Iv. 

o kind als deze nacht de Dood 
nog in mijn stille woning kwam, 
mijn moe-geschreide oogen sloot, 
mijn machtelooze handen nam, 
en doofde zacht het laatst geklaag 
met mededoogen groot en goed, 
en stilde mild de laatste vraag 
als Moeder moede kindren doet, — 

dan zou ik zonder wild gevlei 
mij voegen naar zijn donkren wil 
en zonder huivren aan zijn zij 
de nacht intreden bleek en stil, 

omdat je zoete meisjesmond 
mijn donker denken heeft bevrijd 
met woorden die mijn ziel verstond 
toen al mijn wanhoop werd gewijd. 


56 SCHADUWEN VAN LIEFDE. 

V. 
O vree van zachte woorden die stil droegen 
tot den licht-lieven troost van uw verstaan 
mijn droef verlangen naar duister genoegen 
dat als een schaamle vreemdling is gegaan 

langs onze zielen die verwonderd vroegen 
hoe zóóveel vrede langs de blanke baan 
kon treden waar zóó kort nog wervlend joegen 
de wilde stormen van mijn blinden waan... 

Een uur van sterrenacht en minlijk spreken... 
Ik heb voor 't hunkren van mijn droef gemoed 
naar gif doorgeurde vreugden vloek noch bede. 

Ik weet niet of het leven mij zal breken; 
ik weet alleen: gij waart mij eindloos goed; 
uw beeltnis glanst in dat stil uur van vrede.. . 

HERMAN MIDDENDORP. 


HERFST. 


H èb je die nog?... 

Rudolf van Waalwijk had zich naar den schoorsteenmantel 
gewend; en toen Otto Driehuys vóór de muurkast, waar hij 
de cognacflesch uit kreeg, zich omkeerde, zag hij dat zijn 
oude vriend de foto van hen beiden als zeventienjarige fiets 

hield.-rijders in de hand 

--Vanmiddag gauw daar neergezet! guichelde Rudolf. 

Maar Otto, tè ernstig: 

Nee, volstrekt niet. Wel: vandaag er alleen gelaten. 
Wat er verder stond, ligt al daar ; ook jou facie als bruggenbouwer. 


En hij wees naar twee groote koffers, naast elkaar voor 
de suite-deur. 

Rudolf knikte oogknippend zijn vriend toe. 

--Ja, zei hij warm, het treft ellendig, dat je nu net 
morgen weg moet! 

Ik had immers al weg moeten zijn. Om jou ga ik 
liefst tien dagen later. Telkens liet je wéér langer wachten. 
0! het meisje" was een excuus, maar de boel kon niet 
leelijker samenloopen. Als we elkaar per se wilden ontwijken, 
hadden we niet anders gedaan. 

— Verwijt ? 
Natuurlijk niet. Maar spijt. En die pas door blijdschap 
zal worden verdrongen, als ik zekerder ben van je toekomst. 
--Je vindt me dwaas .. . 
Wel... onvoorzichtig. Ik dank de hemel, dat we dit 
uurtje hebben; er mag tusschen ons nooit verwijdering 


58 HERFST. 

komen. We hebben het lot zoo knap gedupeerd, bij al de 
lagen die het ons lei.

 wat is dat vaak sneu geweest, hè ? Elf jaar samen 
in de oost; negen jaar tegelijk op Java; ik tweemaal gedetacheerd 
naar jou buurt, maar telkens, wanneer jij er net 
vandaan was. 

Er is een versje van Musset: les plus courts plaisirs 
de ce monde, souvent font les meilleurs amours. Dat gold 
daar voor onze vriendschap. 

Goddank met de Hollandsche jaren als basis, die toch 
ook vol plezier en niet kort geweest zijn! Maar daar 

Toen in Soerabaja was mooi, hè ? Aldoor-ginds ! ... 
fuif; aldoor een bende; toch, tusschen ons de intimiteit, 
zoodat de rest ons niet kon schelen; tot ergernis, om jou, 
van de vrouw van je chef... 

Ach, zeur niet! Nee, te Soekaboemi, daar heb ik het 
heerlijk gevonden. Wat vroolijke mondaniteit om ons heen 
en wij heelemaal voor elkander. 

— Jammer, dat wij elkaar nooit van die echt-Indische 
buurbezoekjes op een eenzame post konden brengen. Ze 
zijn zoo aardig. En dan wij! 
Onze vriendschap had ze niet noodig, Ru. 0, ik hoop, 
dat het zoo zal blijven! In Roemenië krijg ik een standplaats, 
haast even eenzaam als op Borneo. 

Met een ruk wendde Otto zich om. Rudolf zag getroffen 
hem na, terwijl hij naar een gastoestel liep, welks laaggehouden 
vlammetjes een ketel water warmden. In de door oppak 
ontredderde pensionskamer begon de gloed van den gashaard 
de kilte van = den Novemberavond te temperen. Huiverig 
toch, viel Rudolf op één der twee causeuses vóór den schoorsteen 
neer en trok den stoel wat dichter bij en stak de 
armen uit ter verwarming. 

Otto had cognac in twee glazen geschonken, vulde die 
nu met warm water; zette ze op de middentafel dichtbij en 
schoof zijn gast den suikerpot toe. Een sigaar ontpuntend, 
ging ook hij zitten en vroeg, met iets van een aarzelingstoon: 

-'k Ben toch niet onbeleefd geweest, hè ? 
Onbeleefd ? 
— Nu ja, te gereserveerd. Zoo, dat je meisje heeft kunnen 
merken... 

HERFST. 59 

En je prachtige mand bloemen? Trouwens, ook je 
conversatie! Mevrouw Van Geffen vond je „charmant." 
Kijk 'es 'an! Twee don-juans dus. 
Nu keek Rudolf scherp zijn vriend aan. 

— Ot, ik heb al wel gevoeld, wat ik nu weer voel in 
dat ,,twee": jij vindt me te oud voor me engagement. 
Een groot Leeftijdsverschil is gevaarlijk. Jij mag geen 
teleurstelling krijgen. 
En, daar zijn vriend hem zwijgend bleef aanzien: 
Die foto geeft me het recht, zoo te spreken. Die foto, 
die daar altijd stond, met de twee, van Mama en me zuster. 
Zooals we daar waren, zijn we. Moedig kijk jij, ik bedachtzaam. 
Steeds paraat, sta jij weer klaar, om zóó maar op de 
fiets te springen; ik inspecteer de mekaniek... daar deed 
ik het die van mijn eigen rijwiel. Met de vinding van die 
kenschetsende poses hebben we toen gekoketteerd; maar 
ze zijn daarom niet minder karakteristiek! Nu wil jij ineens 
de fiets op voor een ware hurdle race. Beste, je bent negenen-
dertig en hebt dertien Indische dienstjaren, een behoorlijk 
contingent... Nee, toe, laat me uitspreken, Ru. Dat meisje, 
meen je, heeft je lief. Jij gelooft het; en graag neem ik aan, 
dat zijzelf er van overtuigd is. 0! ik ben onrechtvaardig 
geweest. Me vriendschap gaf me het recht tot bang-zijn. 
Een-en-twintig, sans le sou, pleegkind van een rijke tante, 
die, op een boot met ook jongere heeren, jou, de oudere, 
lokte, aanhaalde, van Tandjoeng Priok tot Genua toe... Je 
tweede brief, uit Bazel, verraste me niet, maar bevestigde, 
wat de eerste me had doen vreezen. Het uitstel van me 
vertrek naar Roemenië, dat ze daarginds brengt in moeilijkheden, 
heb je aan die angst te danken. Want, hoe ik naar 
het weerzien verlangde, je weet, dat verwaarloosde plicht me 
drukt. Bij dit, bij zoo iets, moest ik je spreken .. . 

Je oordeelt Indisch -materialistisch. 
Hoe meen je? 


— Vindt je dat onduidelijk ? Annie heeft, of krijgt geen 
geld. Maar ze is mooi, van goeie famielje, zonder één droppel 
Indisch bloed; tante Van Geffen heeft 'r een opvoeding 
gegeven, zóó volledig en veelzijdig als te Buitenzorg maar 
mogelijk was: zoo'n meisje hoeft toch waarachtig niet de 
eerste de beste te trouwen, om geborgen te zijn ... Trouwens 

60 HERFST. 

--- al die jongere heeren, als je gezien hadt, hoe ze 
umschwärmt werd... 

Wat jou, ou'ere, hééft geprikkeld. Maar het is dus 
waarlijk voorkeur. 'k Geloof het, nu 'k haar, mèt jou, 
gezien heb. Het uitstel van me vertrek heeft dus al dadelijk 
dit resultaat, dat het mezelf bevrijdt van een nachtmerrie. 
Een manage de raison is het niet. Blijft de, minder nijpende, 
maar ook veel moeilijker vraag: is het van jullie allebei 
geen vergissing ? 

Ongeduldig wierp Rudolf het nog altijd slanke, hoezeer 
gespierde lichaam met een ruk in den ruimen klubsessel om. 
Den elleboog op de breed-leeren leuning, de baardelooze 
kin en kaak in de gele, behaarde hand, staarde hij het 
gasvuur in. Otto besefte te pijnigen, doch geruststellend 
was Ru's doen niet. Opstaand, nam hij de foto van den 
schoorsteen en achter den dwars-gestrekten rug van zijn vriend 
zich zettend op de tweede zij-leuning van diens stoel, zei hij: 

De foto, Ru! Ik kijk na vóór de rit. Ik lijk je bijna 
beleedigend. Van ergerlijke bedachtzaamheid. Wil je een 
afleiding ? ... 0! niet meer. Maar ik zal je wat vertellen, 
dat mijn omzichtigheid verklaart. 

De foto op de tafel zettend, zijn sigaar gooiend in den 
bak, ging hij zitten in eigen stoel en boog zich toen diep 
over van daar, als om zijn vriend met den blik nader tot 
zich te trekken. Toen zei hij met een stem van ontroering: 

Zelf ben ik pas zóó deerlijk gevallen. 

Roerloos bleef Ru, hij scheen niet te hooren. 

Ru, ik vraag nu jou aandacht voor mij. 

De ander lichtte het hoofd op en wendde het naar hem; 
de blik was troebel, had iets vijandigs: — stond de verloving 
waarlijk wankel? 

Hoor me nu aan, zei Otto zacht. 
--Ja.... Wat is er? 
Ik wou je vertellen van de teleurstelling die ik pas 
heb gehad. 
1'1j?

. 

--Ja. — Die zóó diep gebrand heeft, dat ik jou er eerst 
nu van biecht, hoewel het iets is. ... van veel méér dan 
een jaar... . 

Even bleef er een zwijgen hangen. 


HERFST. 61 

Otto verschoof in den stoel en kuchte. Makkelijk viel 
het spreken niet. Het duurde nog even. 

Toen, zich verwinnend: 

— Herinner je je Elsje Goossen? 
Elsje? 
Ja, de zuster van Trees... Ze was een kind in onze 
Arnhemsche tijd, mijn tijd van Trees ... en zelfs nog van Trees 
d'r trouwen... Elsje heb ik weergezien, een maand of hoogstens 
zes weken na me terugkeer uit Indië. Twee dagen 
en nachten was ik geweest bij mijn jongste zuster te Oosterbeek. 
Die zat daar de vacantie-weken in een klein pension 
aan de boschkant, afgelegen en over-eenvoudig. Het zou 
een paradijsje geweest zijn, al die landelijkheid, die rust, voor 
stedelingen, gelukkig getrouwd. Me zuster was juist de crisis 
door, die vorm geeft aan veel huwelijken. Weg had ze 
gewild, althans af van haar man, maar om 'r twee jongens 
had ze geluisterd naar zijn opgeschrikt berouw en deed 
nu haar best iets als moed te bewaren uit zijn beloften 
van beterschap. Incompatibilité d'humeur wat anders was 
het, ook bij hen niet. Beiden hadden geluk kunnen geven, 
gelukkig kunnen zijn met een ander. Aan natuurlijke opgewektheid 
heeft het haar nooit ontbroken. Wel mist ze de 
aanhankelijke warmte, die hij als stug en niet-blij plichtgetrouwe 
noodig heeft en vraagt als een recht, meenend 
van zijn kant voldoende te geven door als ambtenaar hard 
en goed te werken. Veel verdienen doet hij niet; een plaisanter 
pension was te duur; een aanbod onder vier oogen 
van mij had hij, bijna norsch, afgeslagen. Trouwens, te 

Oosterbeek was gehuurd, toen ik bij hen in Den Haag 
kwam. Nu lanterfantten zij hier ontevreden, als menschen, 
wie de dag al lang valt onder het ontbijt, vol wrevel dat 
beiden zijn over de nacht. 

'k Verlangde naar eenzaamheid, toen 'k hen verliet. Zwaar 
woog de warmte over de hei. Terwijl ik spoorde, verfrischte 
een onweer. En vóór het hotel te Apeldoorn, waar de regen, 
die alles verkwikt had, zoetjes na-dropte uit de linden en 

lekjes veroorzaakt had aan de veranda, trof me prettig, 
als gezellig, de dicht-opeengestoptheid van menschen, die er 
zaten in kringen of staande praatten of pas-verkleed 


62 HERFST. 

kwamen aangedrenteld, wachtende op de etensgong. 

Het alleen-zijn viel niet mee, toen 'k in de zaal me soep 
afwachtte. Ik dacht aan me zuster, vond haar te beklagen, 
maar toch ook mezelf wat zielig. Bij de, terwijl ik al zat, 
nog dienstdoende raamdeur kon, in de hoek, net het tafeltje 
staan, waaraan was gedekt voor de heer-alleen. Zat ik er 
niet wat idioot? het tafeltje wiebelde; 't was zóó klein. Mijn 
stoel stond tegen een lengtewand; ik keek in de breedte der 
lange zaal en had twee famielje-tafels vóór me; het meest 
nabij zaten ouders van om de vijf en-dertig met twee 
dochtertjes en een jongen; achter deze een kinderjuffrouw, 
die twee meisjes vast iets liet eten, terwijl de ouders nog 
komen moesten. De juf, een blondje met domme oogen, 
zat aan de kleine kant van de tafel; de meisjes tegenover 
mij. Evenzeer om me een houding te geven als om de 
leege tijd te vullen, liet ik de kelner een avondblad, te 
Oosterbeek ongelezen gebleven, uit de zak halen van 
mijn demi. Daar stond een lange brief in uit Rusland; ik 
lepelde mijn soep, die lezend. Toen ik opkeek, terwijl de 
kelner vleesch en groente neerzette, zag ik dat de ouders 
der nleisjes waren gekomen; zij zaten met de ruggen naar 
mij toe. Het vrouwtje was klein, als zelf nog een meisje; 
zij had kort, donker haar, dat glansde, bijna zwart; het 
schulpte in onregelmatige bobbels, deed even aal haar van 
een jongen denken; de zware lokken, kort, ongelijk, flonkerden, 
blijkbaar natuurlijk krullend; ze omhingen een jongemeisjes-
schedel, boven een lang, mooi lijnend nekje, dat rosig 
geel was, gebasaneerd, maar blozend-gezond, van gezondheid 
stralend. Over deze gave fijnheid bleekte een dichtgeregen 
snoer van witte bloedkralen. De neteldoeksche blouse, laag 
uitgesneden, in een gewemel van teere plooitjes, - was met 
een smal donker biesje omboord. Telkens zag ik dat kopje 
en nekje. Niets, in de hedendaagsche mode, had sinds mijn 
aankomst in Europa, meer me verrast dan de lage blouse, 
deze gelukkige gril van de smaak, die iets van de Indische 
schoonheid teruggaf, van wat daar gold als natuurlijk-geoorloofd. 
Naast de hooge breede mansrug, de dikke kop met 
al puilend maantje, deden deze nek en lokken, als eigenaardig 
kindvrouwtje-achtig, denken aan Nora, gezeten naast 
Helmer. 


HERFST. 63 

Toen gebeurde het, dat er eenige levendigheid als van 
ongeduld aan hun tafeltje ontstond; de groote man, blijkbaar 
plotseling driftig, het dikke hoofd geheel wendde om de 
kelner te roepen, die naast mij bediende; en ik ontsteld 
Willem Peeters herkende! 

't Was iets zóó zonderlings : daar zat hij, die de man van 
Trees geweest was, en hij zat er met een vrouw, naar wie 
ik gretig had zitten loeren .. . 

Maar nog zou ik erger schrikken. 

Zenuwachtig at ik voort, overstelpt door dat verleden,. 
waarvan niets over was dan die man, die breede rug met 
het dikke hoofd; hij daar, die ik geen recht had te haten, 
want verdrongen had hij mij niet: verdrongen had me 
de Kerk, haar Kerk, de macht der traditie, de macht van 
het familie-verband, waarin het trouwen met een niet-roomsche 
iets onmogelijks was geweest. Stadslucht hadden we samen 
gespeeld, niemand vond daar toen iets tegen; de Goossen's 
leefden vroolijk-mondain, onder hun kennissen waren nietroomschen, 
de meisjes tennisten, speelden komedie, met 
wie er hoorden tot hun kring --maar trouwen moesten. 
ze een roomsche, dus trouwde Trees Willem Peeters, 
haar neef. 

Bij mijn vertrek naar Indië wist ik, dat het gebeuren zou ;. 
althans, dat ik haar nooit zou krijgen. Toen daar in mijn 
eenzaamheid de tijding van haar huwelijk viel, schrijnde even 
een oude wond; Trees was de liefde geweest van mijn 
jeugd, de eenige wezenlijke illusie; maar het begrip illusie 
zelf lag al lang gestopt in een trommel, bij vergeelde portretten 
en kiekjes. Uit de familie-berichten van een mail-editie 
heb ik drie jaar later haar dood vernomen; jij sprak erover 
te Soekaboemi; me zuster, na een brief van mij, erkende: 
Trees? ja Trees was gestorven, twee jaar was ze getrouwd 
geweest, toen in een operatie gebleven. Over Peeters Noordeik 
nooit wat. Nu was hij dus hertrouwd, had kinders... 
Niets meer leefde er van Trees... en ikzelf, die Trees eens 
liefhad, had begeerig geoogd naar de vrouw, die haar aan 
d'r man deed vergeten ... Het harde van de alles-afslijtende 
tijd, 't meedoogenlooze van dood-en-leven drong zich vol 
verwijt aan me op, nu daar opeens een ander gevoel me 
doorvloeide, borrelend, warm: het lieve, het geloof van me 


64 HERFST. 

jeugd, als meer dan waan, niet noodzakelijk dwaasheid: 
iets, dat misschien had kunnen zijn.. . 

Nog stond ik voor geen contrasten genoeg! Een zware 
mansstem klonk uit de veranda, en schuin dicht naast me 
was daar een heer, die opdrong, nu week voor gedienstige 
kelner; de klemmende raamdeur gaf toe aan diens ruk; toen 
stond in de gleuf van het voor de helft geopende raam, 
hoog en breed en zwaar en grommend, Peeters: mal en 
imposant, juist zooals ik hem altijd gekend had : Huibert 
Peeters, de Peeters, de óbm de man, die eens het 
beslissende woord sprak, door de geestelijkheid als 
spreekbuis gebruikt -- die vonniste: een Driehuys krijgt 
Trees niet. 

Nog altijd was hij beau cavalier, nog altijd iets te mooi 
gekleed, ideaal directeur van een circus werkelijk méér dan 
diplomaat. Maar ook nu deed hij zich gelden: voor ieder 
ander zou dat binnenwringen door een klemmende raamdeur 
in een zaal vol etende menschen hachelijk zijn geweest; hij 
volbracht het met waardigheid, maakte er wéér een succesnummer 
van, was zóózeer de situatie meester, dat het me 
vleide, toen zijn groote, zwaar-overwenkbrauwde oogen even 
rusten bleven op mij en zijn stentorstem, ongedempt, zoodat 
de heele zaal het hoorde, vriendelijkte : 

Wel, meneer Driehuys? Ben je uit de tropen terug ? 

Meteen had ik de oogen op mij : die van het straks om 
haar nekje bewonderde kopje, de oogen want de oogen 
van Trees. Een mensch verwordt tot een zonderling wezen ! 
Bij deze warreling van verrassingen behield ik nuchter 
één besef: van het gevaar verlegen te doen. 'k Herkende 
niet, maar begreep direct: dat was Els, nu Willem's vrouw. 
En ik doorstond de glans van die oogen, ik knikte rustig 
terug op hun lachgroet ik wist maar één ding: min 
verleden, dat niet bloot mocht komen voor hen. 

De bruyante binnenkomst van Oom als onverwachte 
gast bracht wezenlijk de zaal in beroering. Willem eischte, 
ook al luidruchtig, een tafel apart voor juf met de kinders 
en daartoe werd er ingeschoven, twee families moesten verzitten; 
en dit, nadat eerst Oom en ik, en daarna hij met Els 
en Willem, te midden der etenden hadden staan praten. Dus 
was er niet zooveel gelet op mij, of ik redde mijn figuur 


HERFST. 65 

wel.... Ziedaar de voornaamste oudgast-gedachte, na het 
weerzien van die oogen! 

Met opzet vertel ik dit van het begin, Ru. Ik zag die 
oogen terug als oudgast; Els-volwassen leerde ik kennen 
als oudgast. 

Maar nuchter liet de omgang me niet! Tijdens de maaltijd 
was het bij buigen en knikken en enkele woorden, over de 
andere menschen heen, gebleven. Zoodra zij opstonden, ging 
ik naar hen toe. Je herinnert je mevrouw Goossen. Uit 
het reuzen-geslacht van de Peetersen was zij het dwergje, 
dat te weinig had gekregen, na de anderen die te veel hadden; 
maar een dwerg van een-en-al gracie. Els bleek nu precies 
de moeder. Trees, blond en slank, als 'r vader geweest was, 
had van de moeder alleen de oogen: die heel bijzondere 
Peetersen's-oogen, pupillen, licht-blauw, met een glans als 
een lichtje, maar in blauwig-donkerwit, dus toch oogen voor een 
brunette. 't Contrast was de pracht van Trees d'r kop. Els 
had haar moeders donkere brauwen en het donkere Peetersen's-
haar, dat zij kort droeg, kort als een jongen, of 
juister nog als een virtuoos; en dat nu schitterde, of 't was gebalsemd 
; ze had blootshoofds in de regen geloopen, op het 
Loo overvallen door 't onweer. Ik vond haar vreemd-, verrassend-
mooi. Toen ik, na een wandeling, de overtuin van 
het hotel door het ééne hek was ingedrenteld, vond ik het 
drietal om een theeblad bij het tweede. Ze hielden me aan, 
'k dronk thee met hen en lang lag ik die avond wakker. 
Want, mèt het aanstellerig-of al te zelfbewust-luidruchtige 
van Oom, was daar weer de vroolijkheid, je weet wel, wij 
noemden het roomsche blijheid, die de Goossen's en Peetersen 
hadden. Meer dan tijdens me jeugd me duidelijk werd, 
had ik er toen van genoten. Trouwens, jou voortvarendheid had 
eenzelfde opwekkende invloed. In presentie van Trees was 
ik minder zwaartillend dan ooit thuis of zelfs op school. Nu 
onderging ik de genoegelijkheid van het gemak, waarmee 
alle drie, of er nooit een Trees bestaan had, me behandelden 
als huisvriend. Het was, of Oom me toonen wou: nu je 
maar niet met me nichtje getrouwd bent, heb je mijn gemeenzaamheid. 
En Els sprak, en deed mee-op, als was ze volwassen 
geweest in mijn tijd, als was er toen ook geflirt met 
haar. En daarbij waren er aldoor die oogen! Bevallig als 

1917 IV. 5 


66 HERFST. 

de mooiste japanschen, ooit in de heele Oost gezien, had 
ze de oogen, keek ze als Trees. De gelijkenis, die me had 
doen ontstellen in de eetzaal, was er 's avonds niet aldoor. 
Soms zag me aan en was een ander: niets bleef er van het 
lieve van Trees. Maar dan weer, als die oogen lachten, als 
er de vreemd-fosforische glans was, die aan het lichten op 
zee dee' denken, of er licht-goud door het blauw schoot; 
had ik moeite te blijven weten : 't is de zuster, 't is niet 
Trees. 0, de slaap kwam laat, die nacht! Mijn lage ruime 
ledikant stond voor een laag, breed venster met ver openslaande 
ramen; de nog nattige linden geurden, vol bloesem; 
boven hun looverwand stond de maan, vreemd -groot, als 
vlak-bij, dik koper. De atmosfeer, in vochtige zwoelheid, had 
iets van de Indische weelde. Maar al mijn bewustzijn 
sprong Indië over, drong me terug naar Arnhem, naar jeugd. 
0, dat wanhoopsverwijt over zwakheid: hier had ik 
moeten blijven en vechten; nu was ook mijn tijd, me leven 
voorbij; verdaan was het, langzaam verstorven in dorheid... 

De frissche aanblik van een zonnige ontbijttafel, waarvan 
twee schattige meisjes bedeesd opstonden om hun moedertje 
te kussen, nadat die, met een hartelijk knikken, mijn eenzaamheid 
had overglunderd; hergaf me de zin voor de 
werkelijkheid. Maar niet voor lang. 

Ken je het Loo? Het is wel een mooi landgoed, al kan het 
niet halen, bijvoorbeeld bij Sonsbeek. Doordat de Koningin 
buitenslands was, mocht men met kaarten er wandelen. 
Oom Huib was al vroeg met zijn tuf vertrokken en had 
Willem mee, voor zaken. 's Middags zou Els mij meenemen". 
Ook de meisjes gingen, met juf, maar bleven bij een vijver 
achter. Omkiikend zag ik hen vóór dat lichtvlak, door de 
trechter van een dicht overlooverde laan, als bewegende 
vlekjes zacht-rood en -blauw; en ik kon iets welgemeends 
zeggen over onschatbare moederweelde. Het park maakte 
niet veel indruk op me; daarvoor had ik te veel gereisd, 
te vaak de Plantentuin bewonderd. Maar we kwamen in 
smalle laantjes, die bekoorden door onverzorgdheid. Men 
liep er op mos als strakke tapijten. 's Morgens had het weer 
geregend; pittig-frisch rook het eikenloof en doordringend 
geurden sparren. Toen, bij een hut, met geduld uit gespleten 
spartakjes getimmerd, kwam er ook in de symmetrie van 


HERFST. 67 

de laantjes iets popperigs, dat gemoedelijk stemde. Sterretjesmos 
bloeide op van de paadjes, dicht glansde blauwbesgroen 
er langs. Els waagde haar handschoen aan 't plukken 
van vruchtjes en natuurlijk hielp ik zoeken. We kwamen 
aan een beminnelijk plekje. Zorgvuldigheid, die naïevelijk 
een indruk wou geven van natuurlijks, had onder een brug 
over diepliggend beekje een enkel rododendron -stammetje 
tegen de steile helling gepoot. Haar toeleg bereikt had deze 
speelschheid aan de samenloop van gootsmalle beekjes, in een 
blijkbaar jonge aanplanting van dennetjes, waar die watersliertjes 
doorheen kwamen piepen en waartusschen een paadje 
voerde, zóó nauw, dat wij achter elkaar moesten loopen. 
Groote blauwe steenen strekten tot brugjes, het wegje ging 
dan neer en op, en bij zoo'n brugjen, vóór hooge moswand, 
deed een uitgeronde steen als bank dienst. Klimop 
rankte tegen de moswand, over de oevertjes kruifden 
varens, alle groei was frisch-groen, als jong, de dennetjes 
deden aan kerstboompjes denken; lief blij was de verscholen 

kinderlijke heimelijkheid. Je kunt er nog bij!-heid, van 
zei Els koket, toen ze zitten ging op de steen; en 'k 
zat, als in een kinderstoeltje, plomp naast het kleine fijne 
mevrouwtje; maar zij vond het grappig en alles was grappig, 
vooral was het beminnelijk. Met afkeer herdacht ik een 
eenzaamheid, als realiteit was geweest op Borneo. Gekunsteld 
was deze verborgenheid; gekunsteld ook de vertrouwelijkheid 
met deze vrouw, in „mijn" tijd een kind; deze zuster, de doode 
verdringend .... Maar was dit niet juist het levensgeheim in 
zulke roomsche blijmoedigheid, dat zij alles aanvaardt met 
speelschheid had Trees zelf dit niet gedaan? 

Een onbedwingbare behoefte om, naar de opvattingen van 
dat blijheids-verleden, daar althans iets van te hebben, 
beving mij. Om iets uit die jeugd terug te vinden als op te 
visschen uit het Voorbije. Mijn levenshoekje van zorgeloosheid, 
waar ik had durven verlangen-en-hopen, het lag immers 
bij deze menschen, die nu, ruzie-vergetend, me minzaam 
ontvingen. 

Werkte die middag al verliefdheid? Ik heb het mij later afgevraagd. 
Wel de weelde wéér in de oogen te kijken; die oogen 
weer te zien reageeren op de dingen die ik zei, wéér mijn 
best te doen voor dat blauw. Over het schokkend-weemoe



68 HERFST. 

dige van de gelijkenis was ik heen: kwam ik heen, juist 
daar, op dat bankje. Gelijktijdig werkte er een bewustzijn, 
dat het niet anders dan sentimenteel was, in Els Trees te 
willen terugzien; èn een verlangen náár sentimenteels, 
naar eenig zielecontact met háár, waardoor ik iets van het 
oude weerkreeg. Over haar huwelijk wist ik nog niets. 
Vroolijk was het gesprek de vorige avond geweest en 
opgeruimd vertelde zij van allerlei uit haar leven te Arnhem. 
Onzinnig zou dus de gedachte geweest zijn, dat ik me bij 
haar indringen kon. Maar mocht mijn gevoel haar niet 
umschwärmen met eenige teerheid, als uit gedachtenis aan 
Trees? Ik eenzaamling van sombere aard, die de blijgeestigheid 
hervond in het huis dat van Trees geweest was 
zou ik aan de algemeen -menschelijke drang naar toewijding 
en hartelijkheid op mijn ou'e dag hier kunnen voldoen ?.. . 

Ongemerkt, betrekkelijk schielijk, is 't van het een tot 
het ander gekomen. Dat wil zeggen : mèt schokken van 
schrik. Al gauw bleek de blijheid geen waar geluk, het 
zorgelooze gevaarlijk lichtzinnig. Je moet er in Indië van 
hebben gehoord of gelezen. (Rudolf knikte, dat hij wist)... 
Nu juist; 't liep deerlijk mis met hun zaken, „Goossen en 
Peeters" ging over de kop... maar een haar heeft het 
gescheeld, of Huib was achter de tralies gekomen. 't Failliet 
was grootendeels zijn schuld. Maar Willem's doen was 
nog onsympathieker. Oom werd het slachtoffer van z'n 
grandezza, Willem speelde de stiekemerd. In het geniep 
deed ie mee aan alles en kuipte tegen iedereen. Zelfs .. . 
tegen de geestelijkheid. Maar vooral tegen de Goossens. 
Wat hem dreef, heb ik nooit begrepen; aanvankelijk niet 
haat tegen zijn vrouw; maar 't werd voor hem een famieljekwestie 
: de Goossens eronder, om de Peetersen te redden. 
Je snapt wat het voor hem was, toen met Huib. Had 
z'n schoonvader geleefd, me kop af, als hij niet had geprobeerd, 
die oudste chef de schuld te geven van wat 
oom Huib verbankroetierde. Niemand die iets van de warboel 
begreep. Ik had langzamerhand vermoedens gekregen : toen 
heb ik wat willen zijn voor Els. Het was een groote liefde 
geworden, een passie die ik bedwong, verzweeg: toen kwam 
er medelijden bij en hoopte ik daarin een uitweg te vinden, 
iets als een afleiding voor de hartstocht. Het gezin heb ik 


HERFST. 69 

wat kunnen helpen, maar ook bij de firma een veer gelaten: 
wat jij voor me realiseerde te Bandoeng was het laatste, 
het kwam op tijd. Evenwel, bij die bedragen ... 's Woensdags 
had ik jou telegram, Donderdagsavonds werd er verteld, 
dat Huibert Peeters gearresteerd was... 

Onder alles hield Els zich prachtig --m'n eerbied daarvoor 
dwong me tot sterk-zijn. Nooit kon er sprake zijn van 
een verklaring en bij de misère zweeg ik vanzelf. Zoo zou 
die hartstocht nooit iets zijn geworden dan zwijgende liefde 
van een oud man, als zij niet plotseling was veranderd, na 
de regeling van de zaken. Aanvankelijk dorst ik niet zien, 
niet gelooven. Zóóveel had rze van Willem verdragen; hij 
had haar gegriefd in haar heele familie, tot bijna-armoe was 
ze gebracht, zij, 't geboren weelde-vrouwtje; en nooit had 
haar trouw gewankeld. Toen, opeens... Dat beleid van een 
vrouw! Twee eindelooze jaren lang had ik me afgetobd om 
te verbergen. Opeens deed ze met één woord begrijpen, dat 
ze wist en altijd had geweten. Maar haar bereidheid begreep 
ik niet. Angstig, gefolterd, dacht ik: wat nu? Maar, daar 
haar man bij was, vertelde ze, dat tante Van Geul hen in 
staat wou stellen, met de kinderen voor veertien dagen te 
gaan naar Apeldoorn: .. „net als toen jij ons voor het eerst 
zag." Wat wilde ze, waarom zei ze dat zóó? Meer dan een 
week vermeed ik haar woning. Toen belde ze op en zei: 
„van het kantoor", maar als toevallig kwam even later, dat 
Willem er niet was en Oom evenmin. En ze drong aan: ze 
gingen nu Vrijdag, en rekenden vast dat ik hen zou bezoeken... 

Weer zaten we op die steen die een bank was, een 
zonnemiddag, twee zomers later. Ze beweerde, dat de 
eerste maal al, op deze bank ik me had verraden. Ik 
protesteerde en sprak van Trees. En zij tartte: nu is 
het Eisje!... Wat het bij háár was? Mijn gróóte liefde 
kon niet onbeantwoord blijven. Waarom nu eerst? Omdat 
vroeger, bij wat ik voor hen had gedaan, het had kunnen 
lijken, of... Overzie je mijn vreugde, Ru? Mijn dolle ver 

als voor een wonder? Dat Willem de liefde in haar-voering, 
gedood had hoe zou ik niet gretig het hebben geloofd, 
na alles wat ik meegemaakt had? Om een geleende 
motorfiets liet hij ons nu telkens alleen. Scheiding kon 
niet, mocht niet: de Kerk; maar zij beloofde en zij 


70 HERFST. 

gaf.... Els en ik schelen veertien jaar, maar ook met 
Willem scheelt zij er negen. Toch .... ik heb je straks 
gezegd, dat ik die allereerste middag mij een nuchtere oudgast 
gevoeld had. En nu was hier de droom van me jeugd, 
jong wou ik zijn.... en ik was het niet meer; en dan: 
overspel, liefde-als-zonde.... Dat ze me liefhad, was het 
groote. Het andere was vooral: dat ze het toonde. Toch 
is mijn liefde daarop gestrand, toen ze, na heel kort, bezwaren 
maakte; ik dus gewaar werd, dat het haar niets was; en 
ik niet begreep, dat haar liefde, nu ze zich eenmaal gaf, 
gedoogde, mij dit geluk voor goed te onthouden. 'k Doorleefde 
weken van wanhoop en opstand; ik dacht vol smart aan 
de vroegere toestand, toen ik zonder meer haar liefhad, 
naar ik meende, onvermoed. Nu was er wrok, begeerte, 
niet anders; zelfs haar takt, altijd bewonderd, leek me 
louter sluwheid, bedrog! Achterdochtig lette ik op en bij 
een met gedempte stem snel gevoerde twist binnenskamers; 
toen mijn argwaan haar alle geduld deed verliezen, beleed 
zij tergend, wel door mijn hartstocht gestreeld te zijn, maar 
zich aan mij te hebben gegeven, toen Willem te veel met 
een buurvrouwtje flirtte en toonde, dat hij haar vrijwel 
beu was. 

Oud — niet anders voelde ik mij. Een ouwe gek, die 
slachtoffer werd. Hoeveel was haar man voor haar: hij, 
dien zij haar man gevoeld had ; want wat had ze niet van 
hem verdragen aan allerhand vernedering, niet enkel het 
gevolg van zijn slofheid, ook opzettelijke krenking! En toch... . 
dit ééne pas, déze „ontrouw", strafte ze en dan heimelijk! 
Ik was haar niets geweest: niets mijn vereering, niets me 
toewijding bij haar ellende; ze nam uit mijn liefde alleen 
de voldoening ... even zich te wreken op hem. . 

Otto zweeg. 
Zijn vriend verplaatste zich in den leunstoel en zuchtte. 
Buiten kletterde de regen. 
Dus, zei Rudolf, na eenig zwijgen; Roemenië is natuurlijk 
dáárvoor? 

Otto knikte. 

Niet om het geld? 

Geld? Voor wie?! Ik blijf alleen ! .... Zie je, dat ze 


HERFST. 71 

het wist van me liefde, weerzinwekkend in een zóóveel 
ou'ere man; en nooit, met wat ook, er tegen in ging; niet 
me meed of haar huis verbood; zie je, dat vind ik ... 
'k Was toch nog zóó oud niet .... ook tegenover Willem, 
meen ik .... Dat ze, het wetend, me blééf ontvangen en 
later, in hun ' ellende, gedoogde .... En toen me ving door 
discretie te jokken! .... O God, soms, zie je, dat is het 
ergste, minacht ik haar, is me liefde dood, voel ik enkel 
nog wrokkende hartstocht, verlangen waar ik mezelf om 
haat .... 'k Moet weg! dat gepieker, zie je. Als ik maar 
eens daarginds in me werk zit.... Dat ze zoo spelen kon 
met me gevoel, zóó'n diepe minachting had voor me leeftijd! 
Dan weer denk ik: wat wéét ik van vrouwen? Inlandschen, 
nu ja, maar vrouwen ? En ik torn aan m'n eigen gevoel. 
'k Vraag me af, Of ik haar liefhad: haar, óf, in haar, de plaatsvervangster. 
Zie je, vaak denk ik: daar is maar één tijd, 
één „bronsttijd", juist voor ons, de menschen .... Dan heb 
je lief; wat je dan voelt, is heilig het latere is 
surrogaat.... 

Ru was opgeveerd, ongeduldig. Over één plek liep hij, 
heen en weer. Toen bleef hij staan, schuin achter zijn vriend. 
Het duurde nog even, voordat hij sprak, en schuchter, doch 
ook met iets gemelijks in de stem, verklaarde, tusschen Ot's 
ervaring en zijn kans op geluk nog geen verband te zien. 
Ot gooide zich om in den stoel en zweeg. En beiden staarden 
in den gashaard en hoorden den regen — koud was het, 
en laat. 

J. DE MEESTER. 

DE INDISCHE WEERMACHT.') 


De bedoeling van dit artikel is, in enkele hoofdlijnen de 
vorming te schetsen van een weermacht, die in staat is

-

Nederlandsch Indië te beveiligen tegen verovering, voor 
zooverre dat binnen afzienbaren tijd mogelijk zal zijn met 
de krachten en middelen, waarover wij inderdaad kunnen 
beschikken, een weermacht, die in staat is, een mogendheid, 
die op verovering zint, daarvan af te houden, die verder 
bij machte is onze neutraliteit in Indië te handhaven, zoo 
deze bij een oorlog tusschen twee sterke buurlieden gevaar 
zou loopen, en dus te voorkomen, dat wij tegen onzen wil 
in dien oorlog zouden worden meegesleept. 

') De hier ontwikkelde denkbeelden zijn dezelfde als die, door mij 
neergelegd in mijn lezing van 23 Februari 1917 in de Vereeniging ter 
Beoefening van de Krijgswetenschap over „De Indische weermacht en 
de voorstellen van der Weijden", welke lezing bij de behandeling van 
het wetsvoorstel tot wijziging van artikel 113 van het Indische Regeeringsreglement 
(betreffende de verplichting van de Nederlandsche onderdanen 

in Indië om mede te werken tot verdediging van onze koloniën) in de 
Staten Generaal herhaaldelijk ter sprake is gekomen als tegenhanger 
van het z.g. stelsel van Heutsz-v. d. Weijden. 

Met het oog echter op den lezerskring, dien ik met dit artikel hoop 
te bereiken, zijn dezelfde ideeën in een anderen vorm gegoten dan ik in 
een militair-wetenschappelijke vereeniging noodig achtte en is het geheel 
zeer belangrijk bekort door het weglaten van de bespreking der specifiek 
militair-organisatorische vraagstukken en door af te zien van de speciale 
bestrijding der denkbeelden v. H.-v. d. W. 

Wie daarin belang stelt moge ik verwijzen naar het Orgaan van de 
Vereen. ter Beoef. v. d. Krijgswetenschap 1916-1917 Ve Afl. (uitgave 

C. Blommendaal, Den Haag), en naar de V Ie Afl. 1913-1914 van dat 
orgaan, waarin o. a. door mij critiek werd geleverd op het rapport van 
de Staatscommissie van 1912 voor de verdediging van Ned. Indië. 

DE INDISCHE WEERMACHT. 

Het is er mij om te doen, na te gaan wat we zonder 
ons in verre toekomstdroomen te verliezen thans moeten 
doen voor onze Indische defensie, daarbij in het oog houdende, 
dat de maatregelen, die we nemen, niet alleen voor het 
oogenblik zoo doeltreffend mogelijk moeten zijn, doch ook 
een basis moeten vormen voor de uitbreiding van onze 
weermacht in een verder verschiet. 

Thans zijn we weerloos ; onze marine is samengesteld uit 
een paar zeer verouderde kleine pantserschepen en kruisers 
zonder eenige gevechtswaarde tegenover modern groot 
materieel en uit een hoogst onvoldoende hoeveelheid licht 
materieel (torpedojagers en -booten en onderzeeërs, gedeeltelijk 
nog in aanbouw) ; onze landmacht kan in theorie op 
Java (4 X zoo groot als Nederland) een „leger" te voor 

brengen van 21 bataljons a 600 man infanterie -schijn 
bijna 13000 man infanterie, naar verhouding nog op zeer 
onvoldoende wijze voorzien van artillerie en technische 
hulpmiddelen; op de buitenbezittingen hebben we hier en 
daar een paar honderd man infanterie zonder artillerie, 
alleen in staat om onder niet te ongunstige omstandigheden 
de orde te handhaven. 

Onze versterkingen zijn van nul en geener waarde. 
Van een economische of industrieele weerbaarheid van 
Indië is zelfs geen sprake. 

Het is dus zeker niet overdreven, te spreken van een 
totale weerloosheid van ons Indië te midden van krachtige 
naar expansie strevende buren. 

Van militaire zijde is reeds gedurende tientallen jaren voornamelijk 
na de ontwikkeling van de strijdmiddelen van Japan --gewezen 
op dien onverantwoordelijken toestand .... zonder 
resultaat; het Nederlandsche volk wilde geen gevaar zien. 

Welke zonderlinge begrippen ook bij hoogstaande mannen 
heerschten omtrent de veiligheid van onze koloniën, moge 
blijken uit de nota-van Gijn, gevoegd bij het rapport van 
de Staatscommissie voor de verdediging van Ned. -Indië van 
1912, welke nota is gebaseerd op de meening: „dat verovering 
van gebied in onzen tijd niet meer denkbaar is, 
tenzij de veroveraar gerugsteund wordt door de algemeene 
opinie, dat het bestaande bestuur van dat gebied zelfs niet 
aan de matigste eischen van modern beheer voldoet." 


74 DE INDISCHE WEERMACHT. 

Ik mocht tegen die denkwijze reeds opkomen in de ver 

„Krijgswetenschap" van 27 Februari 1914; de-gadering van 
loop der gebeurtenissen maakt het onnoodig thans nog te 
wijzen op het onjuiste daarvan. 

Toch zullen er hardnekkige utopisten blijven, die in een 
krachtig gewapenden buurman geen gevaar voor eigen erf 
zien; dit moge blijken uit de rede van den Heer Troelstra 
in de vergadering der Tweede Kamer van 21 December 1916. 

Deze afgevaardigde zei o. a., dat het meer en meer een 
reëele vraag wordt, „of de volkeren, de natiën, uitgeput als 
zij zullen zijn na den oorlog, wel het vermogen zullen hebben, 
opnieuw een aanvang te maken met een nieuwen 
wedstrijd in bewapening". 

In de ontwikkeling der demokratie, in den invloed van 
het volk op de Regeering, het meer en meer neutraliseeren 
van den invloed van die kleine groepen, die ten oorlog 
hebben gedreven daarin ziet de Heer Troelstra de toe

-

komst van de vredes-idee. 
En in afwachting van die toekomst wil hij Indië maar 
alvast niet verdedigen. 

Gaarne zou ik den Heer Troelstra willen vragen of hij 
denkt, dat ook Japan na dezen oorlog is uitgeput en of zelfs 
hij meent, dat de invloed van de demokratie in Japan dat 
land van een verovering van onze koloniën zal kunnen en 
willen af houden. 

Maar als een verblijdend teeken van juister inzicht van 
onze Staten-Generaal in de urgentie van een weermacht 
voor Indië moge gewag gemaakt worden van den aandrang, 
die door de woordvoerders van de meeste staatspartijen op 
de Regeering werd uitgeoefend om te komen tot de snelle 
organisatie van onze verdedigingsmiddelen, niet alleen van 
een vloot, maar ook van een leger. 

Eindelijk dan toch wordt die noodzakelijkheid ingezien , en 
niet slechts door een enkele partij, die gewoonlijk als militairistisch 
of imperialistisch wordt geschilderd, maar door tal van 
leden, die brandschoon kunnen worden geacht van zulke 
eigenschappen. 

Laten wij hopen, dat dit geen stroovuur moge zijn, want 
de goede inzichten van het oogenblik, . ontstaan onder den 
indruk van den oorlog, geven geen waarborg voor de toe



DE INDISCHE WEERMACHT. 

komst en de weermacht kan niet worden georganiseerd in 
een korte spanne tijds; dit eischt jaren, tientallen jaren. 

Laat men zich toch vooral niet blind staren op hetgeen 
Engeland deed in dezen oorlog, het uit den grond stampen 
van een leger. Wat een krachtig en sportief hoog ontwikkeld 
volk met sterk imperialistische neigingen onder den druk 
van den oorlog zelf, zich in eigen land volkomen veilig 
voelende onder bescherming van een machtige vloot en 
steunende op krachtig georganiseerde bondgenooten te land, 

met een eigen hoog ontwikkelde industrie en de industrie 
van de geheele wereld achter zich, wat zulk een volk ten 
aanzien van een leger in eenige jaren vergeten wij dit 
niet, in eenige jaren — tot stand brengt, moge al een wonder 
van organisatie heeten, wij kunnen dat in Indië niet. 

Wij zullen lange jaren met taai geduld en stalen hardnekkigheid 
moeten arbeiden aan het gebouw van onze weermacht, 
voordat we mogen zeggen, dat wij een eersten stoot 
kunnen weerstaan, voordat we een basis zullen hebben 
gevormd, waarop men met vertrouwen kan voortbouwen, 
voordat we voldoende zijn voorbereid om een oorlog zoolang 
te rekken, dat wij ook tijdens dien oorlog onze weermacht 
zullen kunnen uitbreiden, zoodat wij onaantastbaar zijn. 

Of tot nu toe voor die voorbereiding ons de middelen 
ontbraken, kunnen wij in 't midden laten; ze zijn in ieder 
geval niet aangewend. Maar thans staan we er geheel anders 
voor dan in het begin van deze eeuw. 

Het Indische budget bedroeg in 1902 rond 161 millioen, 
in 1911 248 millioen, in 1914 335 millioen, voor 1917 wordt 
408 millioen geraamd. In 15 jaar tijd eene verhooging met 
ruim 150 0/0 

Ik teeken hierbij aan, dat ik eenvoudigheidshalve slechts 
spreek over de totaalcijfers, de sommen van gewone en 
buitengewone uitgaven. 

Gaan we na, welk deel daarvan bestemd was voor het 
leger en de oorlogsmarine, dan vinden we in ruwe cijfers 
resp. 51, 53, 55 en 67 millioen, dus resp. 32, 21.5, 16.7 en 

16.5 o/o. Steeds minder wordt het deel, dat men voor de 
weermacht over heeft; eerst in de allerlaatste jaren stijgen 
de uitgaven voor de marine. 
Het percent der Indische begrooting, dat in de laatste 


76 DE INDISCHE WEERMACHT. 

jaren bestemd was voor de weermacht, was zelfs veel minder 
dan in Nederland; hier bedroeg het 24.5 à 22 Obo van de 
begrooting (de oorlogsjaren niet meegerekend) en toch .... . 
hoe slecht waren we voorbereid toen de wereldbrand uitbrak! 

Opvoering van de uitgaven voor de weermacht in Indië 
tot hetzelfde percent van de begrooting als in Nederland 
uitgetrokken is, zelfs een vermeerdering tot 30 0/0 van de 
begrooting, zal Indië zeker niet gebukt doen gaan onder 
overmatige militaire lasten; toch zouden we dan voor 1917 
ruim 120 millioen beschikbaar hebben, welk cijfer in de 
toekomst belangrijk stijgen zal, gegeven de opwaartsche lijn, 
waarin Indië's welvaart zich beweegt. 

We zijn dus inderdaad in staat, de weerbaarmaking van 
Indië op geheel andere wijze onder de oogen te zien dan 
we dat 15 jaar geleden deden, zelfs anders dan de Staatscommissie 
voor de verdediging van Ned.-Indië van 1912 
vermocht te doen, die onze geldmiddelen zóó beperkt achtte, 
dat ze niets anders meende te mogen voorstellen dan een 
belangrijke versterking van de vloot tegelijk met een verkleining 
van het toch reeds veel te zwakke leger. 

Voor haar was de vloot hoofdzaak, het leger bijzaak; 
gegeven de beperkte middelen, werd de bijzaak aan de 
hoofdzaak opgeofferd; men kon 5daarmee echter niet bereiken, 
dat in korten tijd een vloot van voldoende sterkte zou worden 
verkregen. 

Waar we een eilandenrijk van groote uitgestrektheid hebben 
te verdedigen en aldaar de neutraliteit door bedreiging met 
onze aanvalsmiddelen hebben te handhaven, spreekt het van 
zelf, dat de vloot daartoe in de eerste plaats geroepen is. 
Zelfs het sterkst denkbare leger zou op zich zelf niet in 
staat zijn, met kracht op te treden daar, waar dit noodig is. 
Men zou daartoe immers het leger of een deel daarvan 
moeten verplaatsen naar de punten, die door den tegenstander 
worden bedreigd of aangevallen en als die punten niet liggen 
op het eiland, waar de hoofdmacht van dat leger is ver 

kan die verplaatsing alleen geschieden over zee.-eenigd, 
Om dat vervoer over zee echter mogelijk te maken, om te 
voorkomen, dat onze weerlooze troepentransportschepen door 
de vijandelijke marine in den grond worden geboord, is het 
noodig, dat onze oorlogsmarine althans op den transportweg 


DE INDISCHE WEERMACHT. 77 

het meesterschap ter zee bezit, d. w. z. dat onze marine in 
staat is, de vijandelijke vloot van dien zeeweg te verdrijven 
of af te houden. 

Maar als onze marine daartoe in staat zou zijn, dan is de 
aanwezigheid van de vloot alleen ook al voldoende om te 
beletten, dat de aanvaller zijn bedreiging in daden omzet en 
is het leger daartoe niet noodig. Is onze vloot daartoe echter 
niet in staat, dan is ook de werkingssfeer van het leger 
beperkt tot het eiland, waarop het zich bevindt. Daardoor 
is in een stelsel van verdediging, dat beoogt de beveiliging 
van den geheelen archipel tegen verovering en neutraliteitsschending, 
aan de vloot de eerste, aan het leger de tweede 
plaats toegewezen. 

Wel is de meening geuit, dat de vloot naar het tweede 
plan wordt verschoven, indien men „op alle buitengrenzen 
van onzen archipel", over een leger zou kunnen beschikken 
„ter verdediging niet slechts van alle versterkte maritieme 
steunpunten, maar tevens voor krachtigen afweer van elke 
poging tot landen of doordringen, waar ook", doch dit 
denkbeeld is zóó ondoordacht, dat het zelfs de moeite van 
een bespreking niet waard zou zijn, als het niet was geuit 
door iemand, tegen Wien het Nederlandsche volk uit anderen 
hoofde en zeer terecht —' hoog opziet, nl. door den 
oud-G. G. van Heutsz (in de Vereeniging van den Bond van 
Vrije Liberalen op 13 Januari 1917 i). 

Volgens die denkbeelden zou men zijn leger moeten verdeelen 
over een eilandenrijk, dat met Europeesche maat 
gemeten zich uitstrekt van Ierland tot ver ten 0. van 
de Kaspische Zee, in groepen die elkaar niet kunnen steunen, 
omdat ze elkaar slechts over zee zouden kunnnen bereiken. 
Zelfs de groepen op eenzelfde eiland --behalve op Java — 
zouden elkaar niet kunnen helpen, daar over het algemeen 
buiten Java de overlandverbindingen over groote afstanden 
niet bestaan of slechts geschikt zijn voor zeer langzame ver 

kleine afdeelingen infanterie zonder geschut of-plaatsing van 
voertuigen. Ieder van die groepen afzonderlijk staat bloot 
aan een plotselingen aanval van sterke vijandelijke afdeelingen, 
die overzee worden aangevoerd, en zou dus van een 

1) Zie Fakkel van 16 Januari. 


78 DE INDISCHE WEERMACHT. 

belangrijke sterkte moeten zijn, terwijl alle niet-aangevallen 

groepen werkeloos zouden moeten toezien. Zoo zouden wij 

een leger van vele honderdduizenden noodig hebben om een 

aanvaller, die met een zeer veel kleinere macht op één enkel 

punt optreedt, te weerstaan. -Grootere krachts- en geldver


spilling zou niet wel denkbaar zijn, nog afgezien van de om


standigheid, dat onze middelen ten eenenmale ontoereikend 

zijn, om op de meeste buitengrenzen van onzen archipel 

dergelijke troepenmachten te formeeren en te onderhouden. 

Alleen een oorlogsvloot, die zich snel kan verplaatsen naar 
ieder punt van ons eilandenrijk, die op alle naderingswegen 
tot de eilanden d. i. op zee haar volle gevechtskracht 
in de schaal kan werpen, is in staat op economische wijze 
een weermacht te vormen, die een eilandenrijk in haar geheel 
kan verdedigen, die overal onze neutraliteit kan doen eer 

-biedigen. 

Kon die vloot een zoodanige sterkte hebben, dat wij in 
onze zeeën de meerdere zouden zijn van de oorlogsmarine, 
die ieder der ons omringende groote mogendheden daar zou 
kunnen brengen, dan zou de bescherming van die vloot als 
een afdoende waarborg voor de veiligheid van ons eilandenrijk 
kunnen worden beschouwd. Daar dit voor een betrekkelijk 
kleine mogendheid, als Nederland met zijne koloniën 
vormt, echter niet mogelijk is, dienen we te streven naar een 
vloot van niet meer dan voldoende sterkte. Zou men daarboven 
gaan, dan doet men meer dan dringend noodzakelijk 
is voor de zuivere verdediging, die wij beoogen, en zou men 
dus in dit opzicht te veel aan de weermacht offeren ten 
nadeele van andere takken van staatsdienst; blijft men echter 
beneden een voldoende sterkte dan zijn alle gebrachte offers 
nutteloos, dan offert men aan een schijn van weermacht, 
eveneens ten nadeele van andere staatsbehoeften. 

Voor de bepaling van de voldoende sterkte van onze vloot 
bestaat een zeer duidelijke formule: Onze vloot moet zoo 
sterk zijn, dat zij iederen te verwachten aanvaller, die tegen 
haar zou optreden, zoodanige verliezen kan toebrengen, dat 
hij daardoor het meesterschap ter zee verliest tegenover elke 
andere vloot, wier mededinging hij heeft te vreezen. 

Is de Japansche vloot sterker dan de Amerikaansche of 
de Britsche, die in Australazië bij een conflict is te verwachten, 


DE INDISCHE WEERMACHT. 

dan dient de Oost-Indische vloot een zoodanige kracht te 
kunnen ontwikkelen, dat de Japansche vloot na een gevecht 
met de onze de mindere wordt van ieder der beide andere. 
Is dat het geval, dan schuilt er voor Japan in een oorlog 
met ons een zeer groot gevaar, werkt onze vloot dus preventief. 


Het meesterschap ter zee berust bij een strijd tusschen twee 
sterke vloten op de schepen van het meest moderne type, 
op de zwaarste, de verstdragende kanonnen; schepen van 
oudere constructie delven tegenover deze nieuwste typen het 
onderspit zonder dat zij in staat zijn hun machtiger tegenstanders 
ernstig te benadeelen. 

Beschikken wij over zulke schepen zelfs in een veel 
geringer aantal dan de te verwachten tegenstander met 
een goed geoefende bemanning, dan is het ook voor een 
groote maritieme mogendheid als Japan een zeer ernstige zaak 
om ons aan te vallen of zelfs om onze neutraliteit te schenden, 
omdat hare vloot dan tegenover de onze ook haar allermodernste 
materieel zou moeten stellen met de zekerheid, dat 
daarvan bij een strijd met onze marine een groot deel verloren 
zal gaan. Maar dan is 't ook een onafwijsbare eisch, 
dat onze slagschepen in geen enkel opzicht onderdoen voor 
die des vijands. 

Een slagvloot bestaat uit een of meer divisiën van 4 zulke 
slagschepen met kruisers en klein materieel, waardoor een 
eskader gevormd wordt. Een divisie moet bestaan uit schepen 
van gelijke bewapening, gelijke pantsering, gelijke snelheid, 
omdat bij verschil in die factoren de waarde der divisie 
wordt bepaald door die van het minstwaardige schip. 

Daarom is 't zoo juist, wat de Minister van Marine als 
eerste begin van een vloot heeft voorgesteld, n.l. de bouw 
van vier slagschepen van 't modernste type met 5 verkenningskruisers 
en 25 onderzeebooten. 

Hadden wij thans reeds die vloot, met 4 schepen van 
30,000 ton bewapend met geschut van 35.6 cM. of 38 c.M. 
kaliber als kern, dan zouden we haar voor het oogenblik 
zeer zeker als voldoende sterk kunnen beschouwen, want 
Japan, onze meest gevreesde tegenstander, bezit thans ook 
niet meer dan 6 schepen (2 slagschepen en 4 kruisers van. 
resp. 30.000 en 27.500 ton) met kanonnen van 35.6 c.M. 


80 DE INDISCHE WEERMACHT. 

Wat de Japansche vloot aan kleiner en ouder materieel 
bezit zou ons meesterschap ter zee in de koloniën niet bedreigen, 
daar het in alle opzichten inferieur zou zijn aan 
onze schepen. 

Doch op 't oogenblik bezitten we niets en de bouw van 
een vloot als de Minister van Marine voorstelt eischt meerdere 
jaren. In dien tijd heeft Japan ook weer bijgebouwd (er zijn 
nog 3 schepen van 30.000 ton in aanbouw), zoodat wij om 
den achterstand in te halen na ons eerste eskader 
zeer zeker een tweede zullen moeten bouwen, hetgeen ook 
verscheiden jaren zal duren. Wat daarna gebeuren moet is thans 
nog niet uit te maken; het zal afhangen van de ontwikkeling 
der oorlogsvloten van onze Oost-Aziatische buren en natuurlijk 
ook van de economische ontwikkeling van ons Indië, waar 

wij de vereischte millioenen moeten verkrijgen. Voor-door 
de eerste eskaders is het geld er, nu de begrooting van 
Indië weldra 1/2 milliard zal bedragen. 

Met een vloot van klein materieel, hoofdzakelijk van 
onderzeebooten, zooals de oud-G.G. van Heutsz en ook 
enkele --doch zeer weinige — zeeofficieren die wenschen, 
kan men nooit een weermacht krijgen die onzen geheelen 
archipel beschermt. Tegenover zulk een vloot behoeft een 
tegenstander immers zijn modern groot materieel niet te stellen. 
Met zijn oudste pantserschepen, die in den grooten zeeslag 
geen gevechtswaarde meer hebben, en met een deel van zijn 
licht materieel beheerscht dan een aanvaller zonder strijd de 
zeeën, die onze eilanden omspoelen, verbreekt hij alle handelscommunicatie, 
alle transport van troepen, isoleert onze eilanden 
van de buitenwereld en van elkaar, hetgeen zonder verdere 
inspanning zijnerzijds al voldoende zou zijn om onze eilanden 
successievelijk als een rijpe vrucht in zijn schoot te doen vallen, 
daar de bevolking niet in staat is, met de voortbrengselen 
van eigen bodem alleen, voldoende in haar levensonderhoud 
te voorzien en wij op een opofferende gezindheid, als thans 
door het Duitsche volk wordt tentoongespreid, bij onze 
Indische onderdanen zeker niet mogen rekenen. 

Maar bovendien belet zulk een onderzeevloot volstrekt 
niet het aanvoeren van vijandelijke landingslegers. Voor de 
zuivere militaire verdediging van een enkel eiland b.v. ,Java 
is een sterke onderzeevloot doeltreffend, omdat zij met den 


DE INDISCHE WEERMACHT. 

steun van een krachtig leger op de betrekkelijk kleine kustlengte, 
die geschikt is voor een landing van troepen, zulk 
een operatie in hooge mate in gevaar kan brengen en daar 

een aanvaller noopt daarvan af te zien, totdat hij de-door 
onderzeevloot heeft gedecimeerd; voor een eilandenrijk echter, 
dat zich uitstrekt over een oppervlakte van geheel Zuid-en 
Midden-Europa van Ierland tot de Kaspische Zee, zou men 

niet wetende waarheen een aanvaller een landingsleger 
wil zenden ---een zoo overmatig aantal onderzeeërs noodig 
hebben, dat de kosten zeker veel hooger zouden zijn dan 
die van een sterke slagvloot. 

Er kan niet genoeg de nadruk op worden gelegd, dat de 
groote „successen" van de uitgebreide Duitsche onderzeevloot 
slechts worden behaald op de onbeschermde handelsvloot; tegenover 
een vijandelijke oorlogsmarine is hare uitwerking onbelangrijk 
gebleken en ook het overbrengen van troepentransporten 
weet zij ternauwernood eenigszins te hinderen. 
Voeren niet de Engelschen reusachtige legers over van 
Engeland naar Frankrijk zonder dat de Duitsche onderzeeb 
oten dit kunnen beletten of zelfs maar belemmeren, hoewel 
hun oorlogshavens op zeer korten afstand van den tranportweg 
zijn gelegen ? 

Wellicht vindt men dit voorbeeld ter vergelijking met de 
toestanden in Indië onbillijk, omdat de Engelschen het Nauw 
van Calais zoo gemakkelijk kunnen bewaken, omdat voor 
die bewaking een zeer groot aantal oorlogsschepen noodig is 

een aantal, grooter dan onze tegenstander in Indië zal 
kunnen brengen — en omdat voor de Engelsche transportvloot 
het af te leggen traject zoo klein is. Maar hebben we 
ook niet gezien, dat de Engelschen en Franschen rustig 
groote legers uit het moederland hebben overgevoerd naar 
Galipoli en Saloniki, ondanks het feit, dat de Oostenrijksche 
onderzeevloot naar die landingsplaatsen slechts een afstand 
had af te leggen als die van Straat Soenda tot Makassar? 
Hoe zouden wij dan met een beperkt aantal 'duikbooten 
neutraliteitsschendingen en landingen van betrekkelijk kleine 
troepenmachten moeten beletten in een eilandenrijk, dat gemeten 
wordt met veelvouden van dien afstand? 

En zelfs al konden we dit bereiken, dan zou nog zulk 
een onderzeevloot in principe verkeerd zijn, omdat zij een 
1917 IV. 6 


82 DE INDISCHE WEERMACHT. 

aanvaller niet dwingt tot het ontwikkelen van zijn grootste 
kracht op maritiem gebied, omdat een aanvaller dan slechts 
zijn oud en een deel van zijn licht materieel noodig heeft 
om ons te beheerschen en zulk een onderzeevloot dus geen 
preventieve werking heeft tegen oorlog en neutraliteitsschending. 
En juist om die preventieve werking is het ons te 
doen; we willen geen oorlog, we willen dien juist voorkomen 
en dit bereiken we slechts met schepen, waartegenover een 
tegenstander ook de bloem van zijn marine zou moeten wagen. 

Maar ook al hebben we zulk een vloot met een kern van 
slagschepen, een vloot van voldoende sterkte, dan hebben 
we toch nog noodig een zekerheidscoëfficient, een tweede 
linie, een leger, omdat de vloot alleen ons niet afdoende 
beschermt, evenals we in een land als Nederland achter het 
veldleger onze versterkte liniën niet zouden kunnen missen. 

Een leger van eenigszins behoorlijke sterkte en gevechtswaarde 
kunnen we slechts verkrijgen door gebruik te maken 
van de krachten der bevolking, nadat deze is doordrongen 
van het besef van de nationale zaak, van den wil om het 
eigen erf te verdedigen tegen vreemde indringers. Een huurleger, 
zooals we thans bezitten, is te duur, daardoor te zwak 
en staat ook in gevechtswaarde te laag, omdat de bevolking 
op Java, die dan toch het grootste deel van dat leger zou 
moeten leveren, tegen het dienen in zoo'n leger zulke groote 
bezwaren heel, dat over het algemeen slechts de laagste, 
dus de minst gewenschte, volksklassen daartoe bereid zijn. 

Van het vormen van nationale ` legers op al onze eilanden 
of op een groot deel daarvan, kan echter voorloopig nog 
geen sprake zijn ; daartoe is de bevolking over 't algemeen 
te dun gezaaid, is zij eerst te kort onder ons werkelijk gezag, 
grootendeels ook te weinig ontwikkeld, terwijl ons bestuur 
daar veelal te weinig intensief is en bovendien door het ontbreken 
van behoorlijke communicatiemiddelen (spoorwegen, 
wegen) de vereeniging van de troepenmachten, die in de 
verschillende landschappen van eenzelfde eiland zouden worden 
gevormd, onmogelijk wordt gemaakt. 

Voorshands is slechts te denken aan de vorming van 
een leger op Java, het eiland, dat, hoewel slechts 4 maal 
zoo groot als Nederland, toch 80 o/ van de Indische be



DE INDISCHE WEERMACHT. 

volking bergt, dat 't langst onder ons werkelijk gezag is, 
dat economisch verreweg het meest ontwikkeld is en een 
uitgebreid net van wegen en spoorwegen bezit. 

Op de belangrijkste punten van onze buitenbezittingen 
(Sabang, Sumatra's Westkust, Makassar, Minahassa, Ambon, 
wellicht ook Balik Papan met het oog op de petroleum en 
benzine) kan slechts gedacht worden aan de vorming van 
een troepenmacht voor locale verdediging, gesteund door 
eenige onderzeebooten, om te voorkomen dat die punten door 
een kleine landingsdivisie (van marinesoldaten) zonder slag of 
stoot zouden worden veroverd. Voor enkele van die landschappen 
kan daarbij --thans reeds of in een meer verwijderde 
toekomst sprake zijn van een nationale troepenmacht, voor 
andere zal men geheel of grootendeels zijn aangewezen op 
de krachten van het staande (huur)leger. 

Tevens kunnen die punten dan hulpsteunpunten voor de 
vloot vormen, die haar hoofdoperatiebasis op of bij Java 
(Straat Soenda, Soerabaja) heeft. Meer kunnen we op de 
buitenbezittingen in de eerste tientallen jaren niet doen en 
wat we bij een krachtige ontwikkeling dier gebieden na dat 
tijdsverloop wellicht aan weermacht kunnen vormen, is thans 
nog geheel onzeker. Voorloopig moeten de buitenbezittingen 
haar bescherming dus voornamelijk ontleenen aan de vloot, 
niet direct want de vloot kan niet overal tegelijk zijn 
maar indirect, doordat hare aanwezigheid in den archipelkhet 
voor een aanvaller onmogelijk maakt, troepentransporten 
over te zenden en hij daartoe dus eerst onze vloot zal moeten 
vernietigen of verdrijven. 

Zoo echter de groote mogendheden aan een hunner de 
vrije hand laten om onze koloniën te veroveren, moeten we 
er op rekenen, dat onze vloot wordt verslagen of teruggedreven 
en vallen de buitenbezittingen in 's vijands handen, 
zij het niet zonder inspanning zijnerzijds. Men mag dit 
geval meer of minder waarschijnlijk achten, men moet er 
rekening mee houden, dat een voor ons ongunstige politieke 
constellatie zich in Australazië kan voordoen, waardoor 
onze vloot kan worden verslagen. 

Dan moet Java, de kern van ons eilandenrijk, ons reduit 
vormen, evenals de vesting Holland dat voor Nederland is. 
Dit eiland op zich zelf wordt dan verdedigd door het leger., 


84 DE INDISCHE WEERMACHT. 

gesteund door de resteerende vloot; om het te bemachtigen 
moet dan de aanvaller een landingsleger zenden en 
we kunnen met zooveel kans op goeden uitslag aan zulk 
een leger het hoofd bieden, omdat de sterkte van deze strijdmacht 
niet wordt bepaald door 's vijands veel grootere legersterkte, 
doch door de capaciteit van zijn transportvloot. 
Tegenover dit landingsleger van beperkte sterkte kunnen 
wij stellen het leger, dat we weten te vormen uit een bevolking 
van 30 millioen zielen, die voortdurend in aantal toeneemt. 

Konden we dat leger vormen door een stelsel van gedwongen 
militie, zooals in Europeesche rijken wordt toegepast, 
en dus een sterkte verkrijgen van 1 soldaat op 15 inwoners, 
dan zou de legersterkte 2 a 2112 millioen man kunnen 
bereiken. 

Dit is echter niet mogelijk, vooreerst omdat onze geldmiddelen 
dat niet toelaten, maar vooral ook omdat de bevolking 
voor een gedwongen militie nog niet rijp is. Verreweg 
het grootste gedeelte van de bewoners van Java heeft geen 
besef van het begrip van nationaliteit; alleen bij de bovenste 
lagen der bevolking is dat begrip doorgedrongen tegelijk 
met den wensch naar politieke rechten. Uit die bovenste lagen 
zijn ook de stemmen opgegaan, die roepen om „Indië weerbaar" 
onder Nederlandsche leiding, mits daarbij tevens 
politieke rechten worden verkregen. 

Die bovenste lagen zouden ons uitstekende soldaten kunnen 
leveren; zoo men echter voor hen alleen de gedwongen 
dienstplicht zou invoeren zonder daaraan tevens bijzondere 
sociale en andere voorrechten te verbinden, zou men een 
grove onbillijkheid begaan. 

Onze middelen zullen ook bij een voortgaande snelle 
economische ontwikkeling van Indië eerst na eenige tientallen 
jaren toelaten, op Java een militieleger te vormen, dat, 
in oorlogstijd onder de wapenen geroepen, een sterkte zal 
hebben van 200.000 man, met lichtingen van 20.000 man 
per jaar; voorloopig zullen die cijfers echter veel lager 
moeten zijn. 

Van iedere jaarklasse, die den dienstplichtigen leeftijd 
bereikt --- en die thans reeds een 300.000 man sterk zou 
zijn — zou er dus na eenige tientallen jaren 1 milicien 
worden aangewezen op de 15 à 20 man, voorloopig echter 


DE INDISCHE WEERMACHT. 

een nog veel kleiner deel b.v. één op de 30 a 40. Die 
aanwijzing zou dan niet mogen geschieden door loting 
want dan legt men niet de hand op de meest geschikte 
elementen doch bij middel van uitverkiezing door de 
lagere inlandsche ambtenaren, die daardoor zouden uitmaken, 
dat de man behoort tot de meer ontwikkelde volksklasse, 
die besef heeft van haar nationaliteit ... zonder dat daaraan 
echter eenige voordeelen voor den uitverkorene verbonden 
zouden zijn. De weg tot corruptie wordt daarbij wijd geopend; 
ieder milicien zou zich beschouwen als een offer, gebracht 
aan den oorlogsgod, een offer, willekeurig dus in zijn oog 
onrechtvaardig gekozen uit tientallen anderen, die allen 
vrij blijven van den militairen dienst. Dit zou veroorzaken, 
dat de militie vanaf het eerste oogenblik door de bevolking 

— en speciaal door de meer ontwikkelde klassen, die de 
miliciens moeten leveren wordt beschouwd als een ondragelijken 
last; men zou een hoogst gevaarlijke en blijvende 
ontevredenheid bij de bevolking wekken, men zou een 
mokkend leger krijgen met desertie op groote schaal en 
men zou volstrekt de zekerheid missen, dat de miliciens bij 
mobilisatie onder de wapenen komen. 
Gegeven echter, dat bij de beste lagen van het Indische 
volk het sociale gevoel is ontwaakt, dat zich in die lagen 
tal van elementen bevinden, die sociale rechten verlangen, 
maar dan ook bereid zullen zijn, daarvoor de volle burgerplichten 
te dragen, staat er een geheel andere weg open 

n.l. die der vrijwillige militie. Zij, die daarbij in dienst treden, 
doorloopen een eersten oefeningstijd van voldoenden duur om 
hen tot goede soldaten en kader te vormen (b.v. van 1 a 
2 jaar bij de infanterie, van 2 a 21 jaar bij de bereden 
wapens) en blijven daarna gedurende een zeker aantal jaren 
met groot verlof in reserve (waarin nog enkele herhalingsoefeningen 
van eenige weken worden doorloopen), zoodat 
het totaal aantal dienstjaren b.v. 8 bedraagt. Hierdoor krijgt men 
met dezelfde kosten een veel grooter leger dan door het bestaande 
vrijwilligerssysteem, dat slechts dient om een politieleger 
te vormen, waarbij de menschen voortdurend onder de 
wapenen zijn. Stelt men bij de vrijwillige militie het aantal 
dienstjaren op 8, het aantal jaren onder de wapenen gemiddeld 
op 2, dan heeft men achter één soldaat, die gevoed, 

86 DE INDISCHE WEERMACHT. 

gekleed, gehuisvest en betaald wordt, er nog 3 staan, die 

niets kosten. Bovendien krijgen de vrijwillige miliciens geen 

pensioen (tenzij bij lichaamsgebreken, ontstaan in en door 

den dienst), waardoor zeer veel wordt bespaard. 

Om in het leger de gewenschte elementen te krijgen, de 
elementen, die een nationale weermacht moeten vormen, 
dient men den vrijwilligen milicien iets anders aan te bieden 
dan den beroepssoldaat. Behalve een redelijke betaling 
gedurende den diensttijd dient men hem voorrechten toe te 
kennen, die hem in het burgerlijke leven verheffen boven 
den man die niet dient, zal men hem, naar zijn aard en 
ontwikkeling, iets moeten geven, dat hij op hoogen prijs stelt. 

Die voorrechten kunnen bestaan in: 

1 o aanspraak op een gouvernementsbetrekking, 

2° politieke rechten, 

3° uiterlijke voorrechten. 

Ieder die weet, wat een gouvernementsbetrekking voor 
een inlander beteekent, beseft de kracht van den prikkel, 
dien het eerstgenoemde voorrecht zal vormen. Men komt 
daardoor tot een uitgebreid capitulantenstelsel; vanaf de 
laagste tot in de hoogste rangen van den inlandschen ambtenaarsstand 
zal men in de toekomst alleen diegenen toelaten, 
die hun dienstplicht hebben vervuld; juist de hoogere ambtenaren, 
die hun zonen in overeenkomstige betrekkingen willen 
zien, zullen hen dan in het leger laten dienen om . den weg 
daarheen voor hen te openen. Daardoor zal de afkeer voor 
den dienst ook bij de andere bevolkingsklassen verdwijnen. 

Er kan natuurlijk bij eenige uitbreiding van de vrijwillige 
militie geen sprake van zijn, dat voor ieder milicien 
een gouvernementsbetrekking wordt gereserveerd, doch als 
men ook voor de tienduizenden desahoofden, die periodiek 
worden verkozen, en voor de dorpsschrijvers in de toekomst 
als eisch stelt, dat zij den militairen dienstplicht hebben vol 

opent men voor den milicien een wijd perspectief-bracht, 
van begeerde mogelijkheden. 

In den aanvang zal natuurlijk overreding en pressie moeten 
worden uitgeoefend; zelfs kan men de gouvernementsdienaren 
van jeugdigen leeftijd, die niet hebben gediend, voor de keus 
stellen, alsnog te dienen of anders te worden vervangen door 
anderen, die wel den dienstplicht volbrachten, doch deze 


DE INDISCHE WEERMACHT. 

pressie neemt nooit den vorm aan van een dwang, zooals 
die bij gedwongen militie bestaat, en zal niet meer noodig 
zijn als de bevolking inziet, dat het gouvernement tegenover 
de miliciens haar verplichtingen nakomt, als het volk de 
groote voordeelen van den militairen diensttijd gaat beseffen. 
En per slot van rekening is het aantal miliciens, dat men 
jaarlijks noodig heeft voor het vormen van een krachtig 
leger, in verhouding tot de bevolking uiterst gering. Berekening 
kan leeren, dat men bij de tegenwoordige bevolkingssterkte 
van Java op iedere 100.000 inwoners per jaar slechts 36 miliciens 
noodig heeft om met 8 jaar diensttijd (waarvan 6 jaar 
met groot verlof) een leger van 90.000 à 100.000 man te 
vormen, waaronder slechts 18.000 man staande troepen als 
politieleger. 1) 

Een in vergelijking met Europeesche toestanden zeer korte 
diensttijd van 8 jaar (in Europa is ze 15 a 20 bij de gedwongen 
milities) is noodig, vooreerst om de zaak aantrekkelijk te 
maken, maar ook om niet bij mobilisatie een groot deel van 
de ambtenaren op te moeten roepen, waardoor de civiele 
staatsdienst ontwricht zou worden. 

Wat betreft de politieke voorrechten, die aan de miliciens 
worden toegekend, hetzij gelijkstelling met Europeanen dan 
wel en veel liever kiesrecht voor te vormen publiekrechtelijke 
lichamen, wordt opgemerkt gegeven het feit, 
dat slechts in enkele lagen van het Indische volk het besef 
bestaat van de waarde daarvan en het allergrootste deel der 
bevolking daarvoor ongevoelig is dat men juist door de 
vrijwillige militie een grens trekt tusschen het sociaal en het 
niet-sociaal voelende deel van het volk. Die grens wordt niet 
getrokken door den staat of zijn ambtenaren, doch door den 
milicien zelf, die zich bereid verklaart alle staatslasten op 
zich te nemen om daarmee ook de volle burgerschapsrechten 
te verkrijgen; daardoor kan ieder zich zelven in de hoogere 
sociale klassen plaatsen. 

Het leger bestaat uit die hoogere klassen, ontleent daaraan 
een hooge moreele waarde, waardoor het staat boven 
legers van beroepssoldaten en van gedwongen militie. Uit 
die klasse van miliciens kiest de staat zijn ambtenaren. 

1) Zie tie berekening op bl. 354—'55 van mijne lezing op 23 Febr. 1917. 


88 DE INDISCHE WEERMACHT. 

Het denkbeeld is zoo oud als.... Rome. In de Romeinsche 
Republiek vóór Marius' tijd werd ook het leger alleen gevormd 
door de volwaardige burgers; de lagere klassen, die 
geacht werden niet voldoend sociaal te voelen, bleven er buiten. 
Het was de tijd van de hooge Romeinsche burgerdeugd. 

En wat betreft de uiterlike voorrechten voor den vrijwilligen 
milicien, hiermede worden bedoeld die kleine middelen, 
die de ijdelheid streelen en waarmee men niet in nuchtere 
West-Europeesche landen, maar wel bij Oostersche volken zooveel 
bereikt zonder eenige noemenswaardige opofferingen, 

a. d. z. recht van preseance in dorpsvergaderingen, een sierlijk 
onderscheidingsteeken, b. v. een speciaal hoofddeksel van 
Javaansch model, dat alleen de oud-miliciens mogen dragen, 
en dergelijke meer, voorrechten, in ons oog wellicht van 
weinig waarde, maar die het leger populair zullen maken. 
-Het gouvernement heeft de macht, het milicien-zijn tot 
een eer te verheffen door dergelijke kleine uiterlijkheden; 
het middel is doeltreffend en ..... goedkoop. 
Tijdens zijn oefeningstijd onder de wapenen zal men den 
milicien goed moeten betalen, minstens naar denzelfden 
maatstaf als thans de Amboineezen; het is voor de Javanen 
altijd een grief geweest, dat zij in deze werden achter= 
gesteld, daardoor maakt men hen minderwaardig. Verder 
zullen alle rangen in het leger voor den milicien moeten 
openstaan, ook de hoogere officiersrangen, zoo hij daar 

bekwaamheid toont, terwijl de betaling van de-voor de 
Javaansche officieren niet belangrijk lager mag zijn dan die 
van hun Europeesche collega's, als men prijs stelt op een 
betrouwbaar korps inlandsche officieren. 

In Engelsch-Indië is onlangs tijdens den oorlog ook 
een vrijwillige militie ingesteld, die ten eenenmale is mislukt 
en ook gedoemd was om te mislukken. De vrijwillige 
milicien werd in betaling gelijk gesteld met den beroepssoldaat, 
doch bijzondere voorrechten werden aan die dienstneming 
volstrekt niet verbonden; de officiersrang was voor hen 
uitgesloten; het was een speculatie op de „vaderlands 

gevoelens van den Britsch-Indiër, doch onder-lievende" 
zeer ongunstige voorwaarden. 1) 

1) Times of India, mail-editie, 26 Mei. 1917. 


DE INDISCHE WEERMACHT. 

Natuurlijk kon men zoo niet de gewenschte elementen 
aantrekken. Men zou ook zeer bedrogen uitkomen als men 
zou meenen, dat ook in ons Indië gevoelens van vaderlandsliefde 
alleen al voldoende zouden zijn om een sterke militie 
te scheppen; om de noodige sterkte te bereiken zal men 
aan de dienstneming groote voorrechten moeten verbinden, 
zooals ik die hierboven schetste, voorrechten, die den milicien 
ver verheffen boven het gemiddelde peil zijner landgenooten. 

Doet men dat, dan zal men slagen in die kringen, die zulk een 
verheffing verlangen, die haken naar politieke medezeggenschap. 
Dan worden door de militie uit de grauwe massa 
opgeheven diegenen, die de staatsidee kunnen bevatten of 
althans daarnaar streven, dan vormt de militie het beste 
deel van het Indische volk, dan worden uit dat beste deel 
de civiele gouvernementsdienaren gekozen. 

Dit deel heeft invloed op de regeering, dit deel moet 
geleidelijk toenemen in getalsterkte. 

Dit moge een hoog ideaal zijn, de weg om daartoe te 
geraken is met groote nuchterheid door mij afgebakend; 
rekening wordt gehouden met de kracht van egoistische 
motieven en in den aanvang wordt ook pressie niet versmaad. 

I k zie volkomen in, dat die pressie in verkeerden vorm 
kan worden uitgeoefend, maar zij is noodig om er te 
komen; zij kan geleidelijk verminderen, zelfs ophouden, als 
het volk zich bewust wordt van de voordeelen, die het uit 
den militairen dienst kan trekken. 

De pressie, die voor den gedwongen dienstplicht wordt 
vereischt, is echter blijvend noodig. 

De pressie bij vrijwillige dienstneming is een zachte drang, 
een overhalen van de uitverkorenen door middel van gewaarborgde 
voorrechten; de pressie, noodig voor gedwongen 
-militie, is hard en onverbiddelijk. Bij een Oostersch volk 
bereikt men meer met de eerste. 

Bij een vrijwillige militie kan men verder den oefeningstijd 
onder de wapenen zoo lang nemen als noodig is om 
goede soldaten te vormen; bij een gedwongen militie gaat 
dit niet; dan zal men om de onbillijkheid tegenover het 
kleine deel der bevolking, dat men onder de wapenen roept, 
zoo gering mogelijk te maken --dien diensttijd zeer kort 
stellen, waarbij dan de militaire eischen uit het oog moeten 


90 DE INDISCHE WEERMACHT. 

worden verloren; door dwang verkrijgt men dan slechts 
een onvoldoend geoefend leger. 

lk beweer niet, dat men met een vrijwillige militie in 
korter tijd een leger zal vormen dan met het stelsel van 
dwang, doch de vrijwillige militie is voorshands de eenige 
weg om te komen tot een leger van groote innerlike waarde, 
tot een leger dat men kan vertrouwen. 

De Javaan is gedwee en als men militiedwang invoert 
zal men ook wel de noodige menschen bijeen krijgen, zij 
het ten koste van een groote ontevredenheid en met de 
zekerheid, dat de aanwijzing der miliciens aanleiding moet 
geven tot een groote corruptie, -omdat de welgestelden alles 
in het werk zullen stellen om aan den dienstplicht te ontkomen. 
Bij mobilisatie echter zullen de miliciens, die niets 
te winnen of te behouden hebben als zij onder de wapenen 
komen en niets verliezen als zij wegblijven, eenvoudig bij 
massa's deserteeren. Het leger zou dan zijn een schijnleger. 

De vrijwillige milicien daarentegen komt niet alleen op voor 
zijn land, maar ook voor het behoud van zijn bevoorrechte 
positie in de maatschappij, voor zijn gouvernementsbetrekking, 
voor zijn politieke rechten. Op zulk een man kan men 
vertrouwen, hij heeft belang bij het voortduren van ons 
bewind. 

Dat deze meening omtrent de vrijwillige militie niet alleen 
steunt op theorie, moge blijken uit het instituut van de barisan 
op Madoera, die ook een soort van vrijwillige militie is, 
welke ons troepen levert van voldoende geoefendheid en 
volkomen betrouwbaarheid, ook bij opstootjes in eigen land. 
De barisan is op Madoera zeer populair en zou gemakkelijk 
belangrijk kunnen worden uitgebreid; soms komen voor één 
vacature een zestigtal aspiranten op. De wijze van vorming 
van de barisan is niet geschikt voor het scheppen van een 
groot leger, maar het succes, met deze instelling behaald, 
bewijst, dat een vrijwillige militie, mits zich aanpassende aan 
den aard van het volk, geen utopie mag worden geacht. 

Voor het slagen van de vrijwillige militie op Java is 't 
noodig, dat de zaak met voorzichtigheid en beleid worde 
aangevat, zoodat men den steun mag verwachten van den 
hoogeren ambtenaarsstand en van het intellectueel ontwikkelde 
deel van het volk, dat begrijpt waar het hier om te doen is, 


DE INDISCHE WEERMACHT. 

dat men duidelijk de voordeelen in 't licht stelle die aan een 
vrijwillige dienstneming zijn verbonden, en bovenal dat het 
gouvernement loyaal de verplichtingen nakoine, die het 
tegenover de miliciens op zich zal hebben genomen. 

De vrijwillige militie heeft verder het groote voordeel, dat 
men haar onmiddeljk kan invoeren; als men spoedig een 
leger wil vormen is dit de eenige weg. 

Zelfs zij, die een gedwongen militie voorstaan, omdat 
zij meenen, dat alleen daarmee een leger van groote sterkte 
is te verkrijgen, zullen de vrijwillige militie kunnen beschouwen 
als een noodzakelijken overgang tot den militiedwang. 
Deze laatste toch zou eerst mogelijk zijn na een langjarige 
voorbereiding van den volksgeest; zulk een stelsel plotseling 
in te voeren, laat een voorzichtig regeeringsbeleid niet toe. 

Maar spoed is er noodig, spoed, omdat we thans weerloos 
zijn, omdat ieder jaar van uitstel een verloren jaar is voor onze 
defensie, dat nooit meer kan worden ingehaald, een verlies, 
dat onberekenbare gevolgen na zich kan sleepen. 

Spoed, niet alleen tot vorming van een leger, maar vooral 
ook van een vloot, om althans een basis te verkrijgen voor 
den uitbouw onzer verdediging, om onzen reusachtigen 
achterstand op dit gebied in te halen. 

En tegelijk daarmee moet krachtig de economische ontwikkeling 
van Indië, de ontginning van de schatten van den 
bodem worden voortgezet, maar ... vooral ook moet de 
geestelijke ontwikkeling van de bevolking worden bevorderd. 

Zal de economische ontwikkeling de noodige welvaart 
brengen, waardoor ook de gelden voor de defensie ruimer 
kunnen worden toegemeten, de ontwikkeling van de bevolking 
onder een rechtvaardig bestuur levert ons nog veel 
sterkere wapenen n.l. een geest van waardeering voor ons ge 

waardoor de bevolking bereid zal zijn, offers te brengen-zag, 
voor het behoud van den bestaanden toestand, voor de verdediging 
van de nationale zaak tegen vreemde indringers. 

Dit toch is ons eenig doel. 

Wij wenschen niet een krachtige bewapening om daarmee 
oorlog te voeren, wij wenschen haar alleen om een oorlog, 
met wien ook, te voorkomen. 

Hoe sterk onze weermacht moge worden, wij zullen nooit 
een gevaar worden voor den buurman, wij willen zijn wel



92 DE INDISCHE WEERMACHT. 

vaart niet knakken, w J willen geen duimbreeds gronds, die 
een ander toebehoort. 

Wij wenschen slechts veiligheid, zelf behoud en de zekerheid 
van een rustige ontwikkeling van onze nationale krach 
economisch gebied, die, na den dommel in de 18e-ten op 

en 19e eeuw, gelukkig weer zijn ontwaakt. 

En dit willen we niet alleen voor onszelven, Nederlanders, 
wij willen dat ook voor de millioenen daarginds, opdat 
zij zich onder onze leiding kunnen ontwikkelen tot een vrij 
en krachtig ras. 

D. MERENS, 
Oud luitenant-kolonel 0. I. L. 
Reserve luitenant-kolonel van den Generalen Staf. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK.') 

Louise Sibilla van Teisterbant gezegd Bilderdijk, tijdens 
het verblijf van haar vader in Brunswijk overgeleverd aan 
de paedagogische proefnemingen van verschillende Fransche 
of verfranschte dames, geeft in deze periode haars levens 
van haar doen en laten vaak een trouwhartig verslag in 
haar brieven aan den „banneling". Zoo schrijft ze hem in 
1804 uit Utrecht, dat ze » La mort d'Abel de M. Gessner" 
gelezen heeft, dat ze getroffen is door Je style pas seulement 
sublime, mais mêlé d'une douceur enchanteresse", dat 
ze alles zoo natuurlijk beschreven vindt, „quoique par ci et 
lá il y a des periodes oü il me semble qu'il attribue trop 
d'inventions aux premiers hommes". 2) 

Vader Bilderdijk was er de man niet naar, om zulk een 
uitspraak onopgemerkt voorbij te laten gaan. Hij geeft toe, 
dat voor een meisje als zijn Louise, Gessner boeiende lectuur 
kan zijn, maar deze schrijver mist toch, „cette force poétique 
qui nait d'une certaine élévation d'áme qui ne peut pas 
s'acquérir" en daarna gaat hij met breed gebaar en luidklinkende 
frazen dieper in op haar schuchtere kritiek: 
„ C'est bien le contraire. Adam fut créé avec touter les 
perfections dont la nature non corrompue de l'homme fut 

1) Dit opstel kan als een voortzetting beschouwd worden van wat ik 
over het sentimenteele schreef in „De Gids" van Januari, Februari en 
Maart 1915. 

2) W. Bilderdijk's eerste huwelijk naar zijn briefwisseling met vrouw 
en dochter, Leiden, 1873, p. 399-404. 


94 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

susceptible; ses enfants jouïrent d'une constitution, tant 
pour l'esprit que pour le corps, qui a toujours diminué de 
génération en génération a mesure qu'ils s'éloignèrent de 
plus en plus de l'auteur de leur existence. Ce n'est que 
depuis quelque temps qu'on a taché d'insinuer cette fausse 
idée des premiers hommes, comme si ce n'étoient que des 
grands enfants et que la race humaine a eu besoin de milliers 
de siècles d'expériences et d'instruction, pour arriver a un 
degré passable de connaissances." 

Deze kleine, schijnbaar onbeteekenende episode uit de 
correspondentie van den dichter met zijn dochter geeft ons 
reeds een enkelen blik over het tijdperk van overgang, 
waartoe het geestelijk leven van West-Europa omstreeks 
1800 genaderd is. De dagen zijn voorbij, dat mannen als 
Lelyveld en Van Goens, dat dichters en dichteressen als 
Feith en Post in zoetelijke verteedering, in slaafsche ver-heerlijking 
opzagen tot den eenigen, den ontroerenden, aanbiddelijken 
Lessner. Zelfs een gebrekkig opgevoed juffertje, dat. 
nauwelijks de dweepzieke jaren van de bakvisch is ontwassen, 
gaat vaag beseffen, dat de onnatuur in de slappe, weekhartige. 
verbeeldingen van den dichter, die eenmaal aller harten 
wist te verteederen en te ontroeren, toch werkelijk al te kras. 
is, dat oermenschen toch niet kunnen gedacht en gehandeld 
hebben als 18de-eeuwsche sentimenteelen; ze durft het uiten 
aan dien ongemakkelijken vader, die haar reeds zoo dikwijls. 
te recht wees. 

En de vader, de dichter, die al in zijn eerste proeven 
van 1774 zijn dichtgeest vergeleek bij een jongen hengst, 
die het schuimend gebit doet knarsen op zijn tanden, die 
'rook en vlammen blaast en zijn ruiter vroolijk voert in 't 
dichtst van 's vijands benden, de vader, voor wien toen 
reeds het dichten een zoete razernij was, een smalend woord 
over gebrek aan force poétique en élévation d'áme behoeft 
ons bij hem niet te verbazen; maar hoe treft hij ons door 
het verkondigen van die stelling, hoe oud dan ook, waarmee 
hij zich forsch en geweldig plaatst tegenover de gevoelens 
zijner eeuw, tegenover de algemeen geldende 
meeningen van zijn tijd-en landgenooten, van hen ook vooral, 
bij wie hij gastvrijheid genoot; hoe zien we ook hier den 
eenling in zijn stalen individualiteit staan tegenover allen, 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

met zijn verbluffende wijsheid, als een onwrikbare waarheid 
doceerend, wat in zijn dagen het gros der denkers en 
werkers moest overdonderen, ratelend botsen moest tegen. 
traditie en conventie, gegroeid uit het zoeken der laatste 
halve eeuw: geen geleidelijke ontwikkeling tot hooger beschaving, 
tot dieper zieleleven, nobeler menschelijkheid, doch 
steeds dieper inzinking en verval. 

Hier is iets van de nieuwe vormen, die het sentimenteele 
der 1$de eeuw noodzakelijk aannemen moest, hier is het 
geluid van de nieuwe faze in de tweede Renaissance, die 
men gemeenlijk den tijd der Romantiek heet. 

Uit de zucht tot zelfontleding was ten slotte de zelfaanbidding 
geboren. Het wroeten in eigen zieleleven had den 
dichterlijken geest door de sombere, zwoele grotten der 
wage treurnis, , door het dal der schaduwen des doods gevoerd 
tot den eenzamen kalen top, hoog in het fel stralende 
licht, tot het trotsch, onbereikbaar individualisme, dat heerscht 
en in opstand is tegen alles en allen, dat geen grenspalen 
van traditie en conventie erkent, zich vrij waant van alle 
wetten, in heel zijn bestaan slechts zich zelf ziet en in dat 
zelf het centrum van het heelal. De persoonlijkheid verscheurt 
alle knellende banden van opvoeding en maatschappij. 
De geestelijke eenzaamheid komt in de plaats van de aan 
verzuchtende sentimenteele zielen zoo dierbare eenzaamheid 
van bergen en bosschen. Zij wordt den dichter een wellust, 
een trotsch wereldrijk. Daar voelt hij zich heerscher als de 
adelaar hoog boven de toppen der bergen. 

Doch slechts tijdelijk, terwijl hij werkt aan eigen geestelijken 
bouw. Hij wil zijn heerschappij doen gevoelen; hij wil handelen; 
hij wil de menschheid aan zijn voeten zien; hij zal haar de hoogste 
zaligheid brengen, haar schenken de vrijheid, zijn vrijheid. 
Zijn schitterende gaven en brandende passies kunnen niet 
werkeloos blijven; waar de revolutie en de Napoleontische 
oorlogen over de menschheid heen gaan, is ook voor den 
dichter de tijd van eenzame zelf bespiegeling voorbij, ontwaakt 
ook in hem een forsche dadendrang. 

Maar juist dan komt de botsing met het leven en de maat 

slaat hij zijn vleugels lam tegen de onwrikbare ijzeren-schappij, 
massa van vooroordeel en autoriteitsdwang; zijn fiere ziel 
wordt gewond; hij voelt den zwaren last van het leven op 


96 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

zich drukken ; hij ziet zijn stoutste droomen verwaaien in 
den goren walm der alledaagschheid. Door zijn razende, 
daverende strijdkreten klaagt de sombere melancholie der 
wereldsmart. 

Na Clarissa Julie, na Julie Werther, na Werther René, 
maar schooner en heerlijker, kompleter: na Werther de 
levende mensch en dichter Byron. 

In Werther is reeds de opstandigheid, staat reeds de 
edele, machtig willende geest, die zich in zijn eenzaamheid 
de Pantheïstische godheid voelt, die zich verplettert tegen 
de botte, stupide realiteit van het proletendom en vrijwillig 
ondergaat. 

Byron gaat niet onder; in Byron is de mooie stadige 
klimming tot den heerschenden halfgod, die valt midden in 
den strijd, in het vaste geloof aan zijn hooge, heilige idealen. 
Bij hem is de triumf van het individualisme en de lyriek: 
hij is de rechtstreeksche leerling van Rousseau, bij wien 
dit alles reeds in de kiem aanwezig is, Rousseau, die zijn 
Confessions aanvangt met: „Je veux montrer a mes semblables 
un homme dans toute la vérité de la nature et cet 
homme, eest moi: Moi seul. Je sens mon coeur et je connais 
les hommes. Je ne suis fait comme aucun de ceux qui 
existent. Si je ne vaux pas mieux, au moins je suis autre." 
Rousseau, die de menschheid uitdaagt te kunnen zeggen: 
„Je fus meilleur que eet homme-la." 

Dat geloof in, die trots op eigen voortreffelijkheid en 
superioriteit is de spil van de Romantiek. Bij Rousseau 
wortelt die trots in wat hij zijn deugd waant; bij anderen 
in de grootheid van hun genie, in de bandeloosheid hunner 
verbeelding, in de geweldigheid van hun hartstochten; bij 
allen in de vaste overtuiging van hun oorspronkelijkheid, 
in het besef anders, van edeler stof dan anderen te zijn. 

Uit dien geestesstaat wordt noodwendig geboren de 
zekerheid, dat de wereld niets biedt waardig te staan naast 
eigen volmaaktheid, en de ervaring, dat al hun hartstochtelijke 
krachtsontwikkeling geen doel vindt in het leven, geen resultaat 
in de werkelijkheid kan bereiken, groeit onverbiddelijk 
de ontgoocheling, de ongeneeslijke smart over de nutteloosheid 
van het leven. Dit is in René, in Manfred, in Childe Harold. 

Heriditeit, temperament, levensomstandigheden maken, dat 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

•dit alles zich schijnbaar in zeer verschillende vormen in de 
Romantiek openbaart. Stel slechts naast Byron, Hugo en 
Heine, om enkel dezen te noemen; stel de Notre Dame en 
1e Misérables, Das Buch Le grand en Atta Troll naast 
Childe Harold en Don Juan. 

Bij allen een drang naar, een jubelend enthousiasme voor 
het hoogste, het meest geweldige; opstandigheid, dorst naar 
vrijheid, een aanklacht tegen de geheele maatschappij, ver 

bestaande, bittere spot met wat tot nu-guizing van het 
heilig en onaantastbaar scheen, en tegelijkertijd daarnaast het 
lijden onder de machteloosheid om iets van dit alles in daden 
om te zetten en de stille voortdurende klacht over Zahnweh 
am Herzen. Bij Hugo valt dit laatste wel het minst in het 
oog, omdat hij, naast strijder voor sociale idealen, wel het 
meest de stoere, welbewuste, zuiver literaire strijder is, die 
zijn pleit wint, die met zijn theoriën van treffende tegenstellin.
gen in zijn kunst de menschheid aan zijn voeten weet te brengen. 

Wie dit alles in den breede in zijn wording en overgang 
voor heel de West-Europeesche beschaving schilderen mocht 
en daarin ons Hollandsch literatuurtje kon opnemen, zou 
onzen Bilderdijk behooren te teekenen, min of meer als de 
prototype van de meest schitterende en fonkelende ver 

deze revolutie, van Byron. Bilderdijk is een-schijning in 
Byron binnen de nauwe, beangstigende muren van een duffe 
Hollandsche burgerlijke binnenkamer. 

Waar Byron zich aldus teekent in Childe Harold: 1) 

But soon he knew himself the most unfit 
Of men to herd with Man; with whom he held 
Little in common; untaught to submit 
His thoughts to others, though his soul was quell'd 
In youth by his own thoughts: still uncompell'd, 
He would not yield dominion of his mind 
To spirits against whom his own rebell'd; 
Proud though in desolation; which could find 
A life within itself, to breathe without mankind, 

daar geeft hij tegelijkertijd een schets van Bilderdijks geestesstaat, 
al kunnen we er dan ook niet op laten volgen : 

1) C. III, 12. 
1917 IV. 



98 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

Where rose the mountains, there to him were friends; 

Where roll'd the ocean, thereon was his home; 

Where a blue sky, and glowing clime extends, 

He had the passion and the power to roam. 

Bilderdijk voelde zich nergens thuis en kon alleen hartstochtelijk 
zwerven in geestelijke sferen. 

Trouwens tijdgenooten van Bilderdijk, die zich rekenschap 
trachtten te geven van wat er om hen heen gebeurde, hebben 
reeds vaag de overeenkomst met Byron gevoeld. Voor 
Willem de Clercq 1) is in Byron hetzelfde raadselachtige als 
in Bilderdijk. Staande midden in de nieuwe strooming, gelukte 
het hem niet den eigenlijken aard van dit raadselachtige 
te ontsluieren; maar hij voelde het gemeenschappelijke. 

De Romantiek is de revolutie, die zich heftig verzet tegen, 
met woeste gebaren en zwellende frazen aanvalt op al het 
futiele, duffe, leugenachtige in politiek, zeden, godsdienst, 
wetenschap, kunst, in heel het maatschappelijk leven, maar 
ook, zoo noodig, de ontkenning en veroordeeling van het 
goede en eerlijke, als er slechts kans is op de glorie eener paradoxale 
oorspronkelijkheid. Zij is passie en exaltatie, mateloosheid 
in denken, voelen en betoogen, de noodzakelijke 
wanorde, waaruit vastheid en orde moeten geboren worden. 

En naarmate er andere elementen zijn in de levensomstandig

-

heden, de maatschappelijke verhoudingen van den romantischen 
kunstenaar, die zijn strijdlust, zijn drang tot omvertrappen, 
tot honen of verheerlijken opwekken, is de pose, 
die hij aanneemt, anders. Byron richt zich tegen de Engelsche 
politiek, tegen Engelsche hypocrisie, huldigt Napoleon, omdat 
Engeland dien haat, verheerlijkt den klassicus Pope, omdat 
de Lakepoets hem naar beneden rukken; Hugo strijdt tegen 
een taai klassicisme, tegen sociale onrechtvaardigheid ;, 
Bilderdijk stuit in zijn vaderland op een muf wereldje van 
kibbelende of elkaar ophemelende -geleerden en dichtertjes,, 
op een duf rationalistisch Christendommetje, een zoetelijk 
streven naar verdraagzaamheid uit laffe, tamme begeerte vaarrust, 
op zelfgenoegzaamheid en zelfverheerlijking, op al wat. 
hier uit de Aufklärung versuikerd was. 

Zijn individualiteit vliegt daartegen te wapen; zijn pose is hen 

1) Dagboek, 11132 tweede druk. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

aangewezen. Hij komt tot geheel andere uitingen dan Byron 
en later Hugo, maar daarom zijn zijn aard en romantische 
aanleg, de grondlijn van zijn romantische persoonlijkheid niet 
anders dan van die beiden en van alle andere romantici; in 
hem is als in alle anderen hybris, antithese, omdat die alleen 
plaats geven voor de oorspronkelijkheidspose, waartoe dwong 
het souvereiniteitsgevoel, geboren uit den cultus van het eigen 
zelf, die de eigenlijke aard van het 18de-eeuwsche sentimenteele 
werd. 

Zoo beschouwd, wordt Bilderdijk in de wereldliteratuur 
een der eerste groote romantici. Als zuiver kunstenaar mag hij 
in veler oor vaak weerzin wekken, als romanticus wordt 
hij een hoogst belangrijke figuur. Met hem zijn wij tot op 
zekere hoogte nu eens geen navolgers, maar voorgangers in 
de West-Europeesche kunst. Van invloed naar buiten is, 
door de bijzondere verhouding van Holland tot het groote 
geheel, natuurlijk bij hem geen sprake geweest. Had het 
toeval hem tot Franschman of Engelschman gemaakt, dan zou 
zijn Romantiek zich door de gewijzigde omgeving allicht anders 
hebben ontwikkeld. Maar nu zien we in hem toch mooi, 
hoe het algemeen West-Europeesche sentimenteele zich tot 
een nieuwen staat moest ontplooien, hoe de aanvankelijke 
geslágenheid en verteedering bij het zich verdiepen in zich 
zelf moesten opveeren tot hybris en souvereiniteitsgevoel; 
het toeval heeft gewild, dat een gunstige ontwikkelingsbodem 
voor dat nieuwe zich nu eens mee het eerst in Holland 
in onzen Bilderdijk voordeed. 

Er zijn talrijke punten van overeenkomst tusschen het 

leven van Byron en Bilderdijk, toevallige, waarvan de 

meeste hebben meegewerkt tot de ontwikkeling van het 

bijzonder karakteristieke in hun dichterschap en mensch-zijn, 

en andere, die voortspruiten uit hun gemeenschappelijken 

aanleg en vorming tot romanticus. 

Beiden groeien op in een prikkelende huiselijke omge


ving, missen zachtheid en vertrouwelijkheid in hun jeugd, 

liefderijke leiding en verzorging. Beider jonge jaren zijn 

verduisterd door een gelijksoortig lichamelijk lijden; beider 

opvoeding is verwaarloosd en zoo spoedig ze lezen kunnen, 

verdiepen ze zich in lectuur, die niet voor kinderen geschikt 

is, hun verbeelding vroegtijdig prikkelt en hunne verkeerde 


100 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

neigingen voedt. Ze gaan beiden gedrukt onder een ongelukkig 
huwelijk, hebben beiden een uiterst zinnelijke natuur, 
breken met zekere ostentatie met de maatschappelijke huwelijksconventies. 
Beiden kennen ze geen financieel beheer en 
springen ze roekeloos met geld om. 

Beiden zijn ijdel. Byron stamt uit een oud befaamd geslacht; 
Bilderdijk suggereert er zich een; maar in zijn ijdelheid en 
trots op adel en geestelijke voorrechten openbaart Byron 
een openheid, een pralenden, eerlijken hoogmoed, dien we 
in den zichzelf en anderen beliegenden Bilderdijk missen. 

Beiden hebben een gewichtig punt in hun leven, dat aan 
wat reeds door temperament, opvoeding en eigen vorming 
aanwezig was, de vaste heerschende lijn geeft. Voor Byron 
is het de deceptie in de verwachting van een eersten letterkundigen 
roem, die hem drijft tot de groote opstandigheid 
en tot vrijwillige ballingschap. Voor Bilderdijk was het eveneens 
een zoo goed als vrijwillige ballingschap, die hem tot 
zijn groote breuk met de maatschappelijke conventies voerde 
en voor hem komt de deceptie bij den terugkeer in zijn 
land, waar hij niet vindt wat hij hoopte. 

Beiden worden daarna voortgedreven door onrust, Byron 
van Engeland naar Albanië en Griekenland, Bilderdijk van 
Den Haag naar Katwijk, van Leiden naar Haarlem, heel 
het kleine Hollandje door. Voor beiden draait alles om hun 
ik, en ze zien van uit dat ik al wat hun overkomt in schrille 
overdrijving en in de meest fantastische vormen. Dezelfde 
hybris bruist in het besef van hun dichterschap, maar dat 
van Byron wortelt in den mensch, dat van Bilderdijk in zijn 
God. Byron zingt: 

Many are poets who have never penn'd 

Their inspiration, and perchance the best: 

They felt, and loved, and died, but would not lend 

Their thoughts to meaner beings; they compress'd 

The god within them, and rejoin'd the stars 

Unlaurell'd upon earth, but far more bless'd 

Than those who are degraded by the jars 

Of passion, and their frailties link'd to fame, 

Conquerors of high renown, but full of scars. 

Many are poets but without the name, 

For what is poesy but to create 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

From overfeeling good or ill; and aim 

At an external life beyond our fate, 
And be the new Prometheus of new men, 
Bestowing fire from heaven? 1) 


Dezelfde overmoed bij Bilderdijk, maar bovendien voelt 
hij in zich branden het beset van zijn goddelijke missie als 
vates : 

Niet anders dan het bruisend bloed 
. En de ingeschapen boezemgloed 

Den bliksemdrig van 't hoofd der Goden 
Die boven 't weem'lend pluimgediert 
Het hooger luchtazuur doorzwiert 

Aan 't ouderlijke nest ontvloden, 
Door de onbeproefde hemelbaan 
De taaie wieken uit doet slaan 


Om 't hart op verschen prooi te nooden — 
Niet anders stijgt voor 't oog der aard 
De fiere Dichter hemelwaart, 

Bij 't eens ontvonklend boezemgloeien, 
Terwijl hij 't onverdraaid gezicht 
Op 't stroomend vuur der Waarheid richt 

Waar schoon en deugd in samenvloeien, --
Op starren wandelt met zijn voet 
En schroomloos, aan geen zonnegloed 

Zijn stoute slagpen vreest te schroeien. 2) 

Meer nog dan Byron voelt hij zich den almachtigen heerscher, 
maar heerscher door God zelf gezonden en geleid, 
den souverein bij de gratie Gods: 

Neen, 'k ben geen menschenslaaf. 'k Eer de Almacht in mijn 

[Koning; 
Geen masker, beeld of schim, geen ijdle schijnvertooning; --
Geen speeltuig van een Volks-of Filozofengril; — 
Geen beuklaar voor een rot dat onderdrukken wil; 
Geen bulhond, wien, die 't zoekt, mag leiden bij den keten; — 
Maar heerscher onder God, verbonden door 't geweten. 3) 

Beiden willen strijden voor de verdrukten. Bilderdijk bezielde 
deze begeerte in zijn jeugd tot krijgsmansidealen en toen 

1) The profecy of Dante, Canto IV. 
2) Gedichten, uitg. Da Costa, XI, 248. 
3) Gedichten, uitg. Da Costa, XII 226. 



102 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

hem zijn lichaamsgebrek belette met materieele wapenen te 
strijden, hoopte hij als advocaat met geestelijke de verdrukte 
onschuld bij te kunnen staan. Byron streed voor de verdrukte 
Hellenen en voor Turksche meisjes, wier leven bedreigd 
werd, omdat ze verliefd waren op een Christen. De verhouding 
van de heldin uit de Giaour tot Kaat Mossel geeft de 
verhouding der levenssferen van Byron en Bilderdijk aan; 
in de grondtrekken is gelijkheid. 

Als Byron zijn hoogste punt bereikt heeft, gloeit hij voor 
de vrijheidsidealen van den modernen tijd, van de,moderne maatschappij, 
is hij een der dragers ervan. De vrij-geboren Engelschman 
kan niet dulden, dat andere volken hun juk niet afschudden. 
Hij verdedigt en verheerlijkt het vrije denken, de 
algemeene menschelijke vrijheid. Ook Bilderdijk strijdt voor 
vrijheid, maar een geheel andere, waartoe hem het vrijheidsgeleuter 
van zijn slappe tijdgenooten opzwiepen moest, de vrijheid, 
geworteld in het droit divin, de vrijheid, die heerschen 
zal in het Duizendjarig rijk: 

Neen, Vrijheid eischt zich-zely' genoeg zijn tot bestaan; 

Niet zinloos, zonder steun, en door zich-zelv' vergaan. 

Geen vrijheid dan bij God, Hij, eenig en volkomen, 

Zich-zelv' genoegzaam! 1) 

En elders: 

Wat's vrijheid? --Onschuld. — En wat's Onschuld? — 

Smetloos zijn: 
In ziel en lichaam vrij van 't ingestort venijn, 
Met bloed en merg aan 't kroost uit de Oud'ren ingevloten ; 
Gezuiverd door den Geest uit Hooger kring ontsproten. 
Wie andre Vrijheid zoekt, zoekt, op den naam van vrij, 
Slechts straf b'ren eigenwil, verderf, en slavernij. 2) 

't Is de vrijheid waarvan ook Da Costa zingt: 

Neen! kroost van Adam! wacht niets anders dan vertooning 
Van Vrijheid, orde of rust, tot dat die Vrede-Koning 

Komt heerschen over de aard, in Wien de hemel juicht, 
En voor Wien eenmaal al wat leeft de knieën buigt. 

De strijdkreet, die uit Da Costa's „Bezwaren tegen den 
geest der eeuw" klinkt, is slechts een echo van de toornende 

1) Gedichten, XIV, 218. 
2) Gedichten, X I I I, 406. 



HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 103 

aanvalswoede des meesters. Het is zijn Hernani-campagne. 

Byron is één geestdrift voor de vrijmaking der slaven in 
Amerika; Bilderdijks zeer bijzondere vrijheidsliefde voert 
hem tot de paradoxale verklaring: „Met recht zegt gij, dat 
de menschlievendheid met wijsheid gepaard moet gaan. Maar 
gelooft gij aan menschlievendheid als bron van die dolle 
afschaffing der slavernij ? Ik ben van het tegendeel overtuigd. 
't Is dezelfde geest, die door 't omstoten van alle wettige 
regeering, het rijk des Satans wilde vestigen, en met den 
eenen voet op Frankrijk, met den anderen op Engeland 
staat. 't Is geen vrijheid, maar bloed, maar verdelging, en 
jammer en gruwelen, die hij beoogt. 't Is dezelfde geest, die 
alle nieuwigheden sedert de helft der vorige eeuw ingevoerd 
heeft, en onder den schijn van lichtflikkering, die duisternis 
des afgronds ingehaald, die thans alles overnevelt, en niet 
dan door Gods hand gebroken kan worden." 1) 

Zoo komen beiden alleen te staan, gehaat en bespot, veracht 
en geschuwd. Dames vallen in onmacht, als ze ver 

dat Byron in haar nabijheid is 2), en geen Hollandsche-nemen, 
geleerde of ve'rzenmaker wil plaats nemen naast Bilderdijk, 
als hij een vergadering van Letterkunde bezoekt. De verschijnselen 
zijn gelijk, de ontsteltenis over beider excentriciteit 
is dezelfde; alleen moeten we bij Bilderdijk alles transponeeren 
in het poovere, lamzalige Hollandsche maatschappijtje 
van Bilderdijks dagen. 

En in die geestelijke eenzaamheid voelen beiden den weedom 
van het leven. Byron had zijn machtige, heerlijke natuurliefde 
die hem schraagde; Bilderdijk holderdebolderde door het 
bovennatuurlijke. Alles vergeefs, beiden gaan er onder, beiden 
zitten ze troosteloos neer, beiden geslagen door de wereldsmart. 
En Byron klaagt: 

We wither from our youth, we gasp away — 

Sick — sick; unfound the boon, unslaked the thirst, 

Though to the last, in verge of our decay, 

Some phantom lures, such as we sought at first — 

But all too late, -- so are we doubly curst. 

Love, fame, ambition, avarice — 't is the same, 

1) Briefwisseling met Tydeman, 11181. 
2) Brandes, Hauptströmungen, IV, Leipzig, 1900, p. 363. 



104 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

Each idle, and all ill, and none the worst — 

For all are meteors with a different name, 

And Death the sable smoke where vanishes the flame. 1) 

Godsgezant of bode van den Satan, 't is al één, de Romantiek 
moet haar loop hebben. En Bilderdijk zucht: 

Helaas! ik buig 't vergrijzend hoofd, 

In 't foltrendst zwoegen afgesloofd, 

In ijdle zucht, onvruchtbaar pogen; 

En sprei met ongewisse hand, 

De zaden in 't verstuivend zand, 

Waaruit geen vruchten rijzen mogen. 2) 

En elders: „Ware ik van mijne geboorte in een klooster 
gestopt, waar ik nooit uitgekomen ware, ik zou mogelijk 
nog iets aan het leven gehad hebben, maar wee, dat ik niet 
gestorven ben, eer ik een mensch kende of -leerde kennen. 
Gevoeld te hebben, dat men hun in iets gelijkt, is een hel; 
en het is dit dubbeld bij een hart, dat uitboezeming en mee 

behoeft, en, uit neiging menschlievend, weldoen moet.-deeling 
Mocht ik slechts ongestoord in een hoek der wareld, waar 
niemand mij kent of ooit mijn naam gehoord heeft, mijn 
stuk droog brood eten". Dit is de zuivere zwarte wanhoopsstemming. 
Op dezelfde Ikarusvlucht volgt noodwendig 
dezelfde val, al vliegen beiden dan ook niet precies in 
dezelfde richting. 

Tegen het einde der 18de eeuw verdwijnt het sentimenteele 
als heerschend algemeen literatuur-verschijnsel, als gemeenschappelijke 
zielestaat van zekere groepen leiding gevende 
kunstenaars in West-Europa. Sporadisch blijft het leven, zooals 
het steeds geleefd heeft van eeuwen her. 

Bellamy spot al met het sentimenteele, maar vrij wel als 
een zieke, die met zijn eigen kwaal den draak steekt. Wolff-
Deken en De Perponcher zien er reeds een dreigend onheil 
in, dat afgeweerd, bestreden behoort te worden, een ziekelijke 
neiging in heel de maatschappij, waarvoor zij het menschdom 
moeten waarschuwen. Bruno Daalberg en Kinker staan er 

1) Childe Harold, IV, 124. 
2) Gedichten, XII, 159. Zie heel dit gedicht Lotbetreuring (1809). Trouwens 
men behoeft niet ver te zoeken naar dergelijke uitingen bij Bil 
-derdijk. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

volkomen buiten, bekijken de wereld met geheel andere 
oogen en geeselen het sentimenteele en zijn priesters met 
scherpe, bittere satire. Dit alles wijst er op dat we het 
tijdperk van overgang zijn genaderd. 

Ook Bilderdijk ontgroeit aan de slappe, troostelooze overgevoeligheid, 
maar dat neemt niet weg, dat door heel zijn 
oeuvre, vooral in het begin van zijn dichterschap, nog een 
sentimenteele ader loopt, dat we nog vaak door het opsteigerende, 
het forsche, geweldige, waarin de exaltatie van zijn 
gevoel zich openbaart, den somberen klaagtoon hooren, die 
zijn wieg, het ziekbed van zijn jeugd omhuiverde, dat tusschen 
de klaterende stortbeken zijner hartstochtelijke opwinding 
soms nog zilte tranenplassen langs de rotsen leken. Maar 
het is de echte onvermengde sentimentaliteit niet meer; 
de elementen, waardoor zij tot wasdom kwam, miste 
Bilderdijk volkomen. 

Immers liefde voor de natuur, een intiem leven in en met de 
natuur heeft hij nooit gekend. Als hij, nergens rust vindende, 
in den winter van 1808 door de inschikkelijkheid van koning 
Lodewijk de „Haagsche beestelijkheen" te Katwijk kan ontvluchten, 
klaagt hij: 

Maar ach! genot van 't Land, is dat gemaakt voor mij ? 
Hier nutloos op het veld, als onkruid, voort te groeien, — 
Van schaamte, dat ik ben, om 't bukkend hoofd te gloeien, — 
Lucht, voedsel, dag en uur, die 'k nutteloos verslijt, 
Mij-zelven reis aan reis te reeknen tot verwijt, — 
Te leven, van 't heelal als met den ban geslagen, 
Bij redenloos gedierte, om 't afgunst toe te dragen, 
Wanneer het door zijn vacht, zijn zuivel of zijn bloed, 
Natuur en Maatschappij zijn onderhoud vergoedt. 1) 


Hij vertelt wel ergens, dat ook hij bijzonder ontvankelijk 
is voor „veld- en stroomtooneelen" en dat deze een „bron 
zijn van treffende tafreelen", dat het voor hem een bijzon 

liefhebberij is te zien, hoe-dere 

de Dagmonarch, rondwandelende in zijn pracht 

Elk voorwerp in 't Heelal weldadig tegenlacht. 2) 

Maar dan zoekt hij slechts een behoorlijke stelling om 
vandaar uit als verdelger en geweldenaar tegen een ten 

1) Mijn buitenverblijf, Ged. X I I, 104. 
2) Natuur-en Dichtschoon, Ged. uitg. Van Vloten, II, 92. 



106 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

ondergaande kunst los te kunnen barsten en het „walgelijk 
rijmerrot", dat de „oudbakken voddenkraam" maar telkens 
opnieuw uitstalt en niet anders kan dan nabauwen, in 
gemoede de vraag voor te kunnen leggen: 

Of hebt ge in Floraas hof, uit ijdlen Dichtrensleur, 
Niet lang genoeg geschermd met frissche kleur en geur? 
Moet m' eeuwig 't malsche gras herkaauwen met uw schapen 
Of eeuwig op 't geruisch van uwe beekjes slapen? 
Is Zefir nog niet moê van 't dartlen om de roos, 
En bloost ge niet met mij om 't eindeloos gebloos? 
Kan uw rampzalig rijm geen watergolf doen klotsen, 
Of wekken d'Echoos op uit de overwelfde rotsen? 
Helaas! zoo arm te zijn bij 't zingen der Natuur! 
Zoo koud, bij de echte bron van t' hartverheffend vuur! 


Nu mocht ge verwachten, dat hij zonder eenige traditioneele 
rhetoriek eens frisch en fleurig uitzei, wat de natuur dan 
wel voor hem was, hoe ze hem aangrijpt en ontroert, hem 
maakt tot een nieuwen mensch en dichter, hem beelden en 
visioenen doet zien als niemand vóór hem aanschouwde, hem 
bezielt tot nieuwen scheppingsdrang. Edoch, hij laat er onmiddellijk 
op volgen, lam en duf: 

Neen met een stouter trek en edeler penceelen, 

Doet Flakkus in een vers, dat harten weet te streelen, 

Den opgeschoten pijn, den bleeken populier, 

Met saamgeschakelde arm en schilderlijken zwier, 

Het lommer van hun loof wellustig samenweven, 

En matte wandelaars een luwe schaduw geven, 

Terwijl een heldre vliet, zich windende in een bocht, 

De kronkelige boord beknabbelt met het vocht. 

Een andere, klassieke reminiscentie dus, naast de modellen 
waaraan het rijmerrot zich pleegde te verkneukelen, een 
ander model naast het gewraakte, en als hij later in hetzelfde 
gedicht zelf gaat uitpakken en wil laten voelen, hoe de Natuur 
dan wel gezien moet worden en hij de „Godin" den vrucht 

dauw van haar „flodderend pleeggewaad" laat schudden,-bren 
blijkt maar al te duidelijk, dat hij zelf het niet verder brengen 
kan dan tot een ontstellend, bulderend nabauwen van klassieke 
voorgangers. In werkelijke natuurliefde en besef van 
de schoonheid der natuur staan zelfs eenige Hollandsche 
sentimenteelen mijlen ver boven hem. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 107 

De vreeze voor dood en eeuwigheid, de sombere gepeinzen, 
die zulk een wellustige badgelegenheid waren voor Feith en 
zijn voorgangers, zijn hem al even vreemd. Tot somberheid 
heeft de dood hem nimmer kunnen stemmen. Schrijft hij 
niet twintig jaar voor zijn dood aan Tydeman: „Den steeds 
naderenden staat van kindsheid, waarin ik verval, kan ik 
niet zoo gerust en getroost te gemoet zien. Behaagde 't den 
Almachtige, mij op te eischen! Hier was ik van mijn tweede 
jaar af, getroost toe, en in de verwachting van een spoedig 
uiteinde verdroeg ik alles." 1) En in 1811 in zijn Afscheid 
.zong hij: 

'k Zocht voor zes maal negen jaar 
De moederlijke borst, en, van die borst, de baar. 
'k Lag in mijn wiegj' alreeds met natbeschreide wangen 
In 't dorsten naar de dood te smachten van 't verlangen.') 

Trouwens, we weten het allen, hoe hij met den dood van 
zijn kinderjaren af tot in zijn hoogen ouderdom tot vervelens 
we heeft gecoquetteerd. Tobben en zeuren over den dood 
genoeg, maar het was hem geen wellust zich in mysterieuze 
fantasieën over den dood te verliezen. Heeft Bilderdijk wel ooit 
een anderen wellust gekend dan den wellust van de vrouw? 

En zoo komen we van zelf tot de sentimenteele liefde. 
De liefde is hem steeds een brandende passie geweest, 
het gloeiend lijfsbegeeren, welke verheven en dichterlijke 
frazen hij er ook over verkondigd mag hebben. Juist op dit 
gebied weet hij den sentimenteelen toon soms prachtig aan te 
;slaan ; doch door alle zielverscheurende ellende, door elk 
tranenplengen, iedere kwellende mijmering, hooren we het 
geloei van het dier en rut. 

Misschien heeft hij op geen gebied meer geposeerd dan 
juist hier. We laten ons niets wijsmaken over het samenvlieten 
der zielen in het overigens prachtige Verrukking. 

Hij mag brallen: 

Rijs stouter, ó mijn toon! en donder den verwaten' 

In 't oor, als Ebals stem. — Vergaan zij, die u haten, 

o Keten, goudener dan 't fijnstgezuiverd goud, 
Verband der maatschappij, en, menschdom, uw behoud! 
1) Brieven Tydeman, I, 237. 
2) Ged. IX, 108. 



108 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

Aan u hangt Volk en Staat; de toekomst, die 't verzwelgen 

Aan 't rijpe heden boet door nieuwontsproten telgen, 

En 't vluchtig oogenblik op dees verganklijke aard 

Tot eeuwigheden vormt, steeds uit zich-zelf herbaard.') 

Dat vluchtig oogenblik heeft steeds meer dan alle theorieën een 
hevige bekoring voor hem gehad, meer dan alle literaire mode, 
meer dan alle gemijmer over zoete en verteederende emoties. 

Behalve aan zijn eigen temperament en aan de nood 

ontwikkelingsgang, dien de sentimenteele-wendigheid van den 
gevoelens moesten volgen, heeft hij dit innerlijk vreemd-zijn 
aan de elementen van het sentimenteele stellig ook te danken 
aan de grondige kennis van de klassieken, die hij zich 
gegeven heeft en die zich in tal van vertalingen en omwerkingen 
openbaart. Terecht mocht hij zingen: 

Ja, de Oudheid is mijn lust en leven, 
En alles ben ik haar verplicht. 
Mijn glorie was, haar na te streven, 
En steeds bezielde zij mijn Dicht. 2) 

Inderdaad, door haar heeft zijn geest voor een groot deel 
dat breede en diepe gekregen, aan haar dankt hij dat wijd 
machtig omvatten van een grootsch geheel; alom zien we 
haar invloed, in zijn versmaat, zijn beeldspraak, zijn breeders 
zwier; maar zij heeft hem niet geleid tot zelfkennis, zelf 
zelf beheersching.-beperking, 

Vandaar dan ook, dat van al de dichters, die dierbaar 
waren aan de sentimenteelen, Ossian de eenige is, waarin 
hij zich thuis voelt, Ossian de geweldige, de loeiende, de 
wind, die over kale rotsen en woeste zeeën bruist. Met 
zorg en toewijding heeft hij hem vertaald. Al de anderen 
zijn hem niets, zijn hem een aanfluiting, een stadige walging 

Wreekt, wreekt de Dichtkunst van den waan dier Dwingelanden, 
Die 't ware Dichtrenvuur uit onze eeuw verbanden, 

Wien, Vreemdelingen met de Grieksche zanggodes, 

Geen Schillers drekhoop walgt bij 't goud van Sophokles, 

Die Klopstoks droomgebulk voor echte Heldenzangen, 

En Hallers laf gezwets voor godentaal ontfangen, 1) 

1) De Echt, Ged., VII, 131. 
2) Navolgers, Ged., XIII, 243. 
3) Mijn buitenverblijf, Ged., XII, 107. 



HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

om slechts een enkelen banvloek uit de tallooze in herinnering 
te brengen. 

In de eerste periode van zijn maatschappelijk leven lijkt 
Bilderdijk betrekkelijk nog een zeer sociabel man, uiterst 
menschelijk in zijn gedragingen tegenover de buitenwereld; 
van opstand tegen alles en allen, van het razen en tieren 
over hersenschimmen of sterk overdreven verkeerdheden in 
zijn omgeving is nog weinig merkbaar, als we ten minste 
de brieven uit dit tijdperk, door Messchert uitgegeven, als 
basis bij ons oordeel mogen aannemen. 

Hij is soms vol overdreven lof voor het werk van zijn 
tijdgenooten, als een Van Steenwijk, De Lannoy, Bellamy, 
Van Alphen, den jongen Kinker en Feith; hij is voorzichtig 
en bescheiden in zijn blaam 1), vol nederige vleierij, kruiperig 
gekwispel bijna tegenover zijn „kunstvriend" Feith. „Ik heb", 
schrijft hij in 1780, „uwe Menschlievendheid herhaalde reizen 
gelezen. Behoef ik er bij te voegen, bewonderd Zij is 
sterk, vloeiend, edel, verheven, met één woord, waarlijk 
Dichterlijk. 't Waar misschien mooglijk, haar in 'eene 
andere soorte van Dichtstuk gelijk te worden., doch overtroffen 
wordt zij nooit. En zo zij geëvenaard wordt, het 
zal niet dan van een eerst vernuft zijn." 2) 

Feith heeft aanmerkingen op eenige gedichtjes, die Bilderdijk 
hem zond, en de dichter is onmiddellijk bereid hem in 
het gelijk te stellen en de minderwaardigheid van zijn eigen 
werk te erkennen: „Wat uw oordeel over de terug gezonden 
stukjes betreffe: ik stem er volkomen mee in, mijn Heer, 
voor zo verr' het afkeurende is. — Ik heb ze herlezen, en 
waarlijk zij zijn mij onbeschrijflijk afgevallen. Wat brengen 
vijf of zes jaren al onderscheids te wege in onze wijze van 
denken! Vergeef, dat ik U met die prullen opgehouden heb: 
sints dat zij nog versehe producten waren, had ik ze niet 
weer gezien; maar ik erken ze niet meer voor de mijnen" 3). 

Godsdienstige kwesties komen zelden ter sprake; hij 
tracht zelfs verdraagzaam en partijloos te zijn 4). Trouwens 

1) Zie o.a. Brieven, I, 181. 
2) Brieven, I, 31. 
3) Brieven, I, 32. 
4) Zie o. a. Brieven, I, 234. 



110 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

wat kan hij zich ook in later jaren fijn ingetogen voordoen, 
als hij schrijft aan menschen, die hij slechts weinig kent, 
als b. v. Jan Frans Willems en Hofmann van Fallersleben 1). 

Als er donkere vlagen komen, tracht hij de sentimen teele 
veldfluit te bespelen in dien eersten tijd: „Spot met mij ", 
schrijft hij in 1782, wanneer ik van vegeteeren, van voortduren 
spreek; maar geloof mij, ik walg van een aanzijn, 
zoo niets beteekenende als het mijne. 't Geringste, 't onaanzienlijkste 
veldbloemtje ontsluit zijne blaadtjes voor verkwikkelijken 
zonneschijn, trekt een nieuw leven uit den voedenden 
regen; bekoort door zijn zacht geschakeerde kleuren 't 
gezicht, verheugt door zijn lieflijke geuren het hart des voorbijgangers 
en brengt toe tot de schoonheid, de volkomenheid 
van het Heelal; maar ik wien geen zonnestraaltje van 
vreugde in 't dichtomwolkte gemoed schijnt, geen regendropje 
van hoop, van zachte zelfvoldoening in 't hart valt, 
om 't voor één oogwenk te laven! ik ben mij-zelven tot 
last, en die mij omringen; onnut voor 't geluk, voor 't 
genoegen van mijn' evenmensch, en een ijdel in den samenhang 
van een welgeordend Heelal" 2). 

Men ziet het, als hij zich in de natuur verdiept, kan hij 
slechts jaloersch zijn; hiervoor op de koeien te Katwijk; 
thans op de veldbloempjes. Dat neemt niet weg, dergelijke 
uitvallen zijn in deze perioden tegenover vreemden nog zeer 
zoetsappig van aard. 

Doch in zijn zeer intieme brieven aan zijn Chloë en 
zijn Odilde, laat hij zich ook dan reeds geheel gaan, zien 
we den geweldige zich ontwikkelen en komen we te staan 
voor de zonderlingste problemen. Zijn ongestadigheid, zijn 
radeloos overdrijven, zijn absolute onmacht om met een 
koel oog de ware verhoudingen der zaken te onderscheiden, 
zijn breken met alle conventie, zijn oplaaien in wilde passie 
komen ook dan reeds open en bloot voor ons liggen. 

Welk een volkomen gedesequilibreerdheid in al die brieven 
aan Katharina Woesthoven, reeds in den allereersten tijd. Het 
meisje heeft, om de kennismaking uit te lokken, hem een 
vers gezonden; hij moet bedanken, doch hoor, hoe hij haar 

1) Zie de brieven in het 5de deel. 
2) Brieven, I, 100. 



HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

aan het verstand tracht te brengen, waarom hij haar liever 
niet in versmaat wederkeerig zijn hulde biedt: 1) 

„Gij wilt dan, dat ik zingen zal! dat ik de C yther herneme, 
sints lang aan den dorren tronk van een door den bliksem 
ontbladerden olm opgehangen; sints lang gantsch onhandelbaar 
geworden, en door den worm en de roest beide vernield 
en verteerd ? Lannoy! 'k had haar op Uw graf 
afgezworen; en de handvol lauwren, aan Uwe zijde in het 
Zangperk gewonnen, of door Uw voorbeeld gemoedigd — 
op de steile heuvels van Pindus gegaderd, heb ik aan Uw 
tombe gehangen. Ik bracht maagdelijke rozen en bleeke 
ligusters bijeen, en strooide ze op den geheiligden grond; 
en mijne tranen, uit het volle, volgekropte hart opgeborreld, 
waren de offerwijn, dien ik plengde. Gij naamt het aan, dit 
offer, en Uwe assche scheen mij toe, ze met wellust in te 
drinken. Thands ruischte de wind in mijn ooren, en mijn 
boezem trilde van aandoening; de schuddende olm daverde, 
en de opgehangen Lier, door den stormwind bewogen, en 
door mijne snikken geleerd om te treuren, herhaalde mijn 
zuchten, en vormde een weeklacht, de onsterfelijke toegewijd. 
Gij hoordet dien treurtoon, daar de Echo hem opving, en 
gij hieldt hem voor 't gewrocht mijner vingeren. Ach; al 
te ongenadige bespiederesse van mijne onschuldige wanhoop, 
moest gij mij dit tot een eedbreuk tot erger dan eedbreuk, 
tot een voorbedachte en opengehoudene uitvlucht, toerekenen !" 

Daar zitten wel zuivere sentimenteele motieven in, sentimenteel 
in den slechten zin ;Feith had best denzelfden nonsens 
kunnen schrijven. En dan dit in een tweeden brief, als hij 
haar vertellen wil, dat hij verhinderd is geweest haar te 
bezoeken 2): „Maar welk een tafreel van ontroerenis schildert 
gij mij ? slapeloosheid, onrust en smarten! En ik ben 't, 
tot wien gij u wendt! — Ik weigeren, uw redder te wezen ! 
Ach! eerder verging het Heelal, dan dat ik Uw vertrouwen 
niet op al zijn prijs schatten zou. Ik vlieg tot u ik vlieg! 
dan, helaas, hoort gij de ijzeren Deuren niet kraken, waarachter 
een beklaaglijk slachtoffer van geweld en partijschap 
zijn reddinge van mijne hand wacht? Hoort gij die ramp


1) B.'s eerste huwelijk naar zijn briefwisseling, p. 29. 
2) Aldaar, p. 34. 



112 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

zalige weduw niet kermen, die door eenen ontaarden Echtgenoot 
van het hare ontbloot, met zijne schulden overladen, 
en op den oever van 't gebrek is gebracht; die door onmeêdoogende 
schuldeischers, die haar met bedrog in het net 
sleepten, waaruit zij zich vruchteloos los zoekt te maken, 
verdrukt en vervolgd wordt? Zij roepen, zij schreeuwen 
om mijne hulp, en de tijd dringt, dat ik heenijie. Wat doe 
ik? Uw wil is mij de heiligste, de onschenbaarste wet, en 
wat zou mij ophouden daar gij beveelt? Grootmoedige, 
ik lees in uw hart vlieg, zegt het, betracht uwen plicht, 
en bescherm de verdrukten en dan wijd mij de oogenblikken, 
die u overig zijn!" 

Wat een pose, wat een aanstellerij, gewichtigdoenerij, 
wat een zelfoverschatting, welk een stortvloed van zwaar 
rollende frazen om te zeggen: ik heb het op het oogenblik 
te druk met mijn ambacht; als ik klaar ben, kom ik. Sen 

maar eigenlijk al door het sentimenteele heen, te-timenteel, 
forsch, te bulderend, te zelfbewust. Zooiets had Feith van 
zichzelf niet gezegd, hij zou het hoogstens een zijner sujetten 
in den mond leggen. 

Blijkbaar bezoekt Bilderdijk al kort na de eerste kennismaking 
zijn aangebedene intiem op haar kamer, wat in die 
dagen een onverantwoordelijke daad van rebellie tegen de 
conventioneele zeden van het Haagsche maatschappijtje moet 
geweest zijn, en voor een hartstochtelijk man als Bilderdijk, 
als uit de gevolgen gebleken is, hoogst gevaarlijk. „Nevens 
U gezeten", schrijft hij aan de „Eenige Wellust van (zijn) 
hart", „aan Uwe zijde gekleefd, in Uw armen geschakeld, 
en aan Uwen boezem gedrukt, zijn lot in Uwe minnelijke 
oogen te lezen, het leven uit Uwe trekkende lippen te scheppen, 
en het vuur van een blakend harte in Uw zwoegende borst 
te voelen overgaan; ziedaar eenen zaligenden Hemel, voor 
Goden niet dan met afgunst te aanschouwen ". 1) 

Hier is niet meer het sentimenteele; dit zijn uitingen die 
in de sfeer der latere Romantiek thuis hooren en die we daar 
herhaaldelijk kunnen aantreffen. Zulk een dadendrang in 
woorden kende het nieuwe leven nog niet bij het loom 
ontwaken in het midden der eeuw. 

1) Eerste huwelijk, 61. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

In de dagen dat Bilderdijk bij Woesthoven uit vrijen ging, 
streefde hij ook wel degelijk naar de later zoo onbereikbare, 
afschuwelijke, beestelijke volmaaktheid, zoo goed als Jan 
Perfect van Bruno Daalberg: „Mijne ziel hijgt naar volmaakt 

ze heeft geen gevoel, dat dien trek in haar verdooft,-heid, en 
-die de heerschende harer aandoeningen is, en wanneer ze 
aan U denkt Liefde wordt; mijn ziel wenscht volmaaktheid,. 
maar gevoelt hare gebreken met een diepe smart, en nooit 
sterker, dan wanneer ze beseft, dat Uw hart te verdienen 
niets min dan volmaaktheid zegt." 1) 

Van christelijken deemoed, van een anti-revolutionnaire hul 

schreiende ziel is nog niets bij hem te ontdekken.-peloos 
Hij is in staat voor zijn brandende passie alles op te offeren. 
Wat een bandelooze hartstochtelijkheid en mateloosheid in 
,dit antwoord op een of ander venijnig plannetje, dat het 
.ewig-weibliche in Odilde had gebrouwen: ,,Ach! lieve 
oneindig dierbare! Is er iets in 't Heelal, dat me Uw liefde 
vergoeden zou: schoon ik ze ook ten koste van mijn hart, 
van mijne onschuld moest koopen ? Neen wreede, ik gevoel 
het, ik lig aan Uw voeten in ketens, onbreekbarer dan die 
van. den dood, vastgeklonken. Gebiê, en o, gruwel! ik 
zal meê aan den Afgod rooken, dien mijn hart steeds ver 

Ik zal, moet het, wraakzuchtig zijn, en den God -foeide. 
van zachtmoedigheid, die mijn hart steeds vervuld heeft en 
van wraak zuiver hield.... Gerechte Hemel! ik heb geenen 
moed om het uit te drukken, maar ik zal onmenschelijkheid 
,genoeg vatten, om het te bestaan, ik zal hem op uw wenken 
miskennen, hem hoonen, en om Uw bevelen, met wellust 
,een afschrik voor mij zelven zijn! Gij eischt wraak, lieve 
dierbre ? 'k Zal u wreken en meer! 'k Zal mij aan die 
wraak opofferen, en, voor het eerst van mijn leven iets 
onwaardigs bestaan hebbende, er mij dan voor straffen." 2) 

In dit alles tal van klanken, die niet zouden gedetoneerd 
hebben in zekere sentimenteele serenades; maar toch voelt 
men dat iets nieuws zich daar aan het formeeren is. „Van 
kindsbeen vestte ik mijn aandacht op mij zelven" heeft 
Bilderdijk van zich zelf getuigd. Die zelfontleding deed het. 

1) T. a. p. 97. 
2) T. a. p., 131. 
1917 IV. 



114 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

sentimenteele in hem ontluiken, maar daarnaast schoot een 
forscher struik op. 

Zelfverdieping en het zich rekenschap geven van eigen 
zielsbewegingen zullen een veel later geslacht leeren opklimrnen 
tot dieper inzicht in het algemeen menschelijke, tot 
zelfkennis, die tot wereld- en menschenkennis voert en tot 
harmonische-aansluiting bij het geheel. Bilderdijk stijgt van 
het sentimenteele tot den eersten lioogeren trap; hij wordt de 
heerschende eenling, die voor eigen luim en wijsheid onverbiddelijke 
gehoorzaamheid afdwingt, de vates, die zich in zijn 
goddelijke missie ziet bespot en verongelijkt door een nietswaardig 
rebelleerend menschdom, de romanticus, die boven 
allen oorspronkelijk wil zijn, die geen gelijke naast zich 
duldt. „De paradoxen en enantiophana in mijne brieven. 
moeten u niet verwonderen. Ik heb door eigen vorming en. 
de wrijving in den zak, waar het lot mij in omgeschud 
heeft, een geheel andere vorm van denken en gevoelen 
verkregen, dan uwe dagelijksche vrienden, die zich op elkander 
afgeslepen hebben, en elkander dus op en uit gelijken. En 
die mij in iets, wat het ook zij, naar zich zelven beoordeelt, 
grijpt in zijn denkbeeld geen schaduwtjen van mij. Ik zeg 
niet, dat ik daarom beter ben, maar ik ben oorspronkelijk 
('t zij dan beter of slechter) en niemands copij," schrijft hij 
aan Tydeman in 1810,1) en het is, of hij Rousseau vertaalt. 
Hij laat er onmiddellijk op volgen: „Het is zeker, dat niemand 
een brief zooveel kosten kan als mij, en dat ik liever en met 
minder moeite een Lierzang of zang van een Poëma didacticum 
schrijve. 't Proze is mij in spreken en schrijven altijd een 
moeilijk ding, en den brief acht ik zelfs de moeite niet waardig, 
die het mij kost mij verstaanbaar uit te drukken." 

Zeker, hij rijmde vlot en gemakkelijk, maar is dit niet 
het épater le bourgeois van den romanticus in den mond 
van den man, die bergen ellenlange brieven geschreven 
heeft, welke soms uitmunten door klaar en helder betoog. 

Maar in die eerste jaren van publieke werkzaamheid vooral, 
schieten toch nog overal de sentimenteele bloempjes op. Hij mag 
zijn „kunstvriend" Feith spoedig den rug toedraaien en zijn 
spotlust aan hem koelen ; hij mag toonen een zeer juisten kijk 

1) Briefwisseling met de Tydemans, I, 219. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

op den sentimenteelen dichter bij uitnemendheid ten onzent te 
hebben, als hij hem alle oorspronkelijkheid ontzegt en als 
navolger van Klopstock, Goethe en d' Arnaud signaleert, 1) 
dat alles neemt niet weg, dat hij zelf in zijn hoogen ouderdom 
nog een vers schrijft, misschien wel een romance, 
Rolandseck, 2) dat geheel en volkomen in bouw overeenstemt 
met de zoo bespotte Julia van dienzelfden Feith en dat 
overvloeit van sombere liefdesmart. 

Ode en Romance, de modevormen van het sentimenteele, 
cultiveert hij heel zijn leven door, al dragen ze dan ook 
meestal zijn zeer persoonlijk karakter, dat hem van het 
onvermengd-sentimenteele onderscheidt. Zoo is hij ook weer 
een der eersten, die na 1800 hun aandacht schenken aan 
het Italiaansche sonnet. a) De zuiver sentimenteele vriendschap 
hooren we in de Vriendenrol van Van der Palm: 

Waar 't warm gevoel van 't hart in staat zich meê te deelen 
Aan 't levenloos papier, 
Geen naam van Van der Palm zou in mijn trekken spelen, 
Of 't blad smolt weg in 't vier; 
't Smolt weg, gelijk mijn oog tot tranen waant te vloeien, etc. 

Ja, terecht zingt hij aan zijn Odilde: 

Lieve schoone! 'k mocht voorhenen 

In den opgang van mijn jeugd 
Nu eens, teêrgevoelig weenen, 
Dan, mijn hart en cyther leenen 

Aan een sombre boezemvreugd. 

En elders aan diezelfde Odilde: 

O weerhelft, dierbaarste op deze aarde! 
Ach, klem mij aan die zuivre borst! 
Hoe leef, hoe leef ik thands, mijn Waarde! 
Hoe heb ik niet naar u gedorst, 
Hoe dikwerf drong het heetst verlangen 
Mijn hart geperste zuchten af! 

Hoe dikwerf dropen mij de wangen! 
Hoe neeg mij 't kwijnend hoofd naar 't graf ! 

1) Ged. ed. Van Vloten, II, 175 en De Post van den Helikon, ed. Van 

Vloten, 46 vlg. 
2) Ged. ed. Da Costa, I, 334. 
3) Zie A. S. Kok, Dichters en schrijvers, II, 62. 


116 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

Hoe dikwerf strekte ik, moê van kermen 
Der sluimering of der smart ten buit, 
Mijn van 't verlangen bevende armen 
Naar u, naar uwe schaduw uit! 


Overprikkelde geslachtsdrift in den sentimenteelen toon. 
Bijzonder leerzaam om Bilderdijk in dit punt te leeren kennen, 
is Aan Cinthia, 1) uit de dagen, dat hij als Leidsch student 
zich duels en processen op den hals haalde terwille van 
mooie meisjes, of hij Willem Leevend, de type van den 
sentimenteelen jongeling, ware. Zeker, het is met al zijn 
klassieken opsmuk lang niet somber genoeg; in zijn naar 
daden snakkenden zinnelust te mannelijk, te krachtig, maar 
op den fellen boezemgloed rijmt toch tranenvloed: het kost 
weinig moeite om er de meest dolle sentimenteele motieven 
in aan te wijzen, maar daar doorheen en dat is het 
typische voor Bilderdijk is de steigerende hybris, hij is 
de uitdagende held, die heel de wereld tart hem te gelijken: 

Waar is op 't wareldrond die trotsche tegenstander, 
Die, bij mijn min, zijn min slechts vergelijken kan? 
Spreek: wie gij wezen moogt, die zoveel heils zoudt wachten: 
Vermeetle spreek, en meld me uw' fellen boezemgloed: 
Beschrijf me uw kwijning, angst; verhaal me uw jammerklachten, 
Noem me al uw zuchtjes op, en toon me uw' tranenvloed. 
Zeg, of uw gloed den gloed van d'Etna oversteiger'; 
Zeg, of een knagend gift u door uw aders kruip', 
Zeg me, of de nacht u rust, de dag genoegen weiger', 
Uw boezem eindloos zwoeg', uw oog oneindig druip'? 
En kunt gij 't oeverzand, de blauwe pekelbaren, 
De zilvren druppelen van 's uchtends milden daauw, 
Door 't bruischend tranenvocht in menigte evenaren; 
Noem dan Uw liefde nog bij mijne liefde flaauw! 
Kom, wrede, kom en zie, mijn eindloos smeltende oogen, 
Verdronken, afgewaakt, verduisterd, uitgeknaagd: 
Mijn borst, door zucht op zucht het krimpend hart ontvlogen, 
Verscheurd, betoont wie 't zij, die waarlijk liefde draagt. 
'k Zwijg van een uitzicht, dat door wanhoop is verwilderd; 
Gelaat, waarop de dood met eigen rechterhand 
In bleeke lijkaschverv' zijn beeldtnis heeft geschilderd; 
En voorhoofd, dat van 't vuur der felste woede brandt. 
Zie dit, en durf u dan van uwe vlamm' beroemen! 

1) Ged., IX 393. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

ja, het was geen kleinigheid zoo'n sentimenteel -romantieke 
liefde! Dat is nog wat anders dan een vierentwintiguursrit in 
een winterstorm van tegenwoordig. Tranenzeeën, zuchten, 
krimpende harten, jammerklachten, lijkasch-gezichten, al de 
sentimenteele requisieten zijn ten tooneele, maar toch die 
daverende klaterende woordgalmen, dat bliksemend machtsbesef, 
daar moet zelfs . de gloeiendste Feithiaan in siddering 
van geschrokken zijn. Bilderdijk heerscht; hij kan en wil 
alles. Zijn schoone heeft slechts te gebieden: 

Gebied, en 'k offer u driedubble lauwerblaan ; 
Een lonkje, één lachje slechts, vernieuw' mijn kunstvermogen, 
En 'k brenge u op een nieuw een dubble zangkroon aan. 

Zijn liefde kent geen palen, door haar zal hij „glorierijk 
pralen", terwijl de ras-sentimenteele zich op een eenzame 
rotspunt in regen en wind zit te verkniezen, peinzend over 
de eeuwigheid. Heeft de juffrouw geen liefhebberij in dichtroem, 
't behoeft haar slechts één woord te kosten: 

Of mint gij oorlogsroem, bemorste krijgslauwrieren, 
Bij 't grimmen van den dood, door 't blikkrend heldenstaal 
Van d'overstroomden boord der purpren bloedrivieren 
Geoogst, en 't aaklig schoon van Mayors wapenpraal? 
Beveel, en dees mijn arm zal d'oorlogsbliksem zwaaien; 
Op 't rokend moordtooneel van woede en razernij 
Met opgeheven kling een tal van lijken maaien, 
En sneuvlen u ter eer. 

Is het niet of ge Hugo hoort ? 

Enfant! si j'étais roi, je donnerais l'empire, 

Et mon char, et mon sceptre, et mon peuple a genoux, 

Et ma couronne d'or, et mes bains de porphyre 

Et mes flottes, a" qui la mer ne peut suffire 

Pour un regard de vous! 

Si j'étais Dieu, la terre et l'air avec les ondes, 

Les anges, les démons courbés devant ma loi, 

Et 1e profond chaos aux entrailles fécondes, 

L'éternité, 1'espace, et les cieux et les mondes, 

Pour un baiser de toi! 

Wordt niet de heroische romanticus Hugo zacht en mild tegenover 
den romantischen halfgod Bilderdijk? Bilderdijk is Koning, 
is God tegenover zijn Cinthia. Dergelijke sentimenten zijn 


118 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

het fonkelnieuwe omstreeks 1780; daarmee luidt onze Bil 

een nieuwe periode in voor de West-Europeesche-derdijk 
litteratuur. De roerlooze verslagenheid, de stille vrees voor 
het raadselachtige, de teedere schroom, de kwijnende ontroering 
van het sentimenteele, hij heeft ze nauwelijks gekend, 
of hij is er al doorheen; hij holt verder. Feith gebruikt wel 
zware woorden, hij doet wel woest soms, laat orkanen 
loeien en bootst Ossiaansche stormgeluiden na, maar dat is 
alles onecht. Als Bilderdijk zich zoo laat gaan, is het 't echte 
dichterlijke delirium, een staat buiten den gewonen dagelijkschen 
Bilderdijk, maar als een delirium toch echt; hij is dan wel 
de jonge hengst, die blakend van moed den strijd in holt. 

Hij heeft ook van den aanvang gevoeld wat hem van 
zijn tijdgenooten onderscheidde en reeds vroeg getracht het 
te omschrijven. In het voorbericht tot den „Maagdenbrief" 
van Adeihilde aan Eerrijk uit den bundel Bloemtjes van 1785 
schrijft hij: » Het is hier de zoete somberheid, de kwijnende 
zwakheid van de liefde niet, gelijk zij zich in de afzondering 
van het Paraclet, haar genoten vermaken bepeinzende, opdoet; 
of, gelijk ze zich op 't gemurmel eener vlietende beek aan 
de zachte strokingen van de hoop, of de mooglijk nog 
strelender vertwijfeling eener schroomvallige aandoening 
overgeeft. In zoodanig eenen toestand is zij duizend malen, 
en met ongelijken uitslag, geschilderd. Het is hier vuur en 
vlam, die, terwijl zij de kracht van den geest uitput, het 
lichaam verteert; die, met zorg bedwongen, met kunst 
tegengegaan lichter laie opbruischt, in een hart, dat zij overmeesterd, 
maar niet verlaagd heeft. — Die -haar nooit dusdanig 
heeft leeren kennen, beoordeele dit dichtstuk niet; 
hij zal er een woestheid in vinden, die hem tegen de borst 
stoot; iets van eene ruwheid, die hem mishaagt: hij zal er 
toevallen in afgeschetst vinden, waar van hij de waarheid 
niet instaat is na te gaan: -- en hij zal voor de grootheid van 
ziel, die er onder doorstraalt, geen bewondering, voor de 
zuiverheid van hart, die er zichtbaar in is, geenen eerbied, 
en voor het verwilderd verstand, dat het kenteekent, geen 
meédogen gevoelen" 1). 

Is hier niet eigenlijk vrij scherp en juist, in den jare 

1) Ged., XV, 31. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

1785 reeds, het verschil gekarakteriseerd in den geest,die in twee 
opeenvolgende perioden van de wereld-literatuur een overheerschenden 
toon aangeeft: van 1750 tot 1790 en van 1790 tot 
1840, als men ze dan eens met jaartallen wil trachten te bepalen? 
Daarom ook vertrouw ik het sentimenteele, dat door Bil 

loopt, lang niet altijd, vooral niet in-derdijk's geheele oeuvre 
zijn verhalende poëzie. Hij was zoo'n rare grappenmaker, verstond 
zoo meesterlijk de kunst om, als hij in de goede stemming 
was, met fijnen humor, geestig spelend te teekenen. 't Is 
moeilijk uit te maken; immers het stellig echte sentimenteele 
doet bij een eerste kennismaking van nature reeds zoo zonderling 
en onbetrouwbaar aan. Wie met een nuchter gevoel er 
zich tegenover plaatst zegt vaak: dat kan de man niet 
ernstig bedoeld hebben. 

Ik sprak daareven over dat Rolandseck van zijn ouden 
dag. Al noemt Kollewijn het een schoone romance, ik durf 
er heusch zoo dadelijk niet voor instaan, dat dit nu serieus 
bedoelde sentimenteele kunst is, dan wel zachte, goedmoedige 
satire. Als ge daar nu leest: 

Haar hart verstijft; — maar 't stokkend bloed 

Herneemt zijn prikkel, ze is behoed. 

Zij grijpt den sluier, hijgt naar 't graf 

En zweert gevoel en wareld af. 

Ach, pas verhult haar 't Nonnenkleed, 

Pas zwoer zij d'onherroepb'ren eed, 

Als 't blij gejuich ten bergtop klom 

Met zang en zeegrijk trom


gebrom. 
Zooiets is toch waarachtig al te mal. 't Had evengoed in 
Braga kunnen staan om de naweeën van de sentimenteele 
jaren te persifleeren. Toch hel ik er wel toe over dergelijk 
werk als ernstig bedoeld te aanvaarden. 
Zoo is het ook met de befaamde romance Olinde en 
Theodoor, die wel degelijk de gevoelens van den dichter 
zelf uitdrukt, toen zijn aangebedene Odilde tengevolge van 
het al te sterk aan elkaars boezem kleven, zwanger was 
geworden, welke gevoelens zich, toen hij geen uitweg zag 
voor zijn huwelijk, ten slotte hebben opgelost in deze voor 
Odilde inderdaad pijnlijke spotternij. 
In de eerste helft der romance herinneren ons de helden 


120 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

levendig aan die uit het middeleeuwsche abel spel van Gloriant, 
beiden fier en ongenaakbaar, beiden op het eerste gezicht 
doodelijk verliefd op elkaar. Dan komen terstond de senti 
menteele motieven: 

De ridder vat haar teedre hand, 

Besproeit ze met een traan. 

Die traan beroert haar 't ingewand: 

Olinde, dit weerstaan! 

En verderop: 

Een boezem die van wellust schreit; 

Een hart zoo maagd'lijk week! — 

Neen, 't waar hier -meer . dan menschlijkheid, 

Indien men niet bezweek. 

Nu, ze bezwijken dan ook, „daar schaaklen zich de 
ontroerde leen al siddrende in elkaar," en als Olinde in 
schaamte en ellende nu proponeert: „Wisch mij van die 
vlek", dan is hij daartoe niet ongenegen, maar zijn dierbre 
bruid moet de vervulling harer wenschen toch uitstellen, tot hij 
naar zijn belofte, op den rand van het heilig graf afgelegd, 
eerst Sultan Selim den baard heeft uitgerukt. 

Zijn romantiek brengt B. er natuurlijk toe om wissewasjes, 
als er tusschen hem en juffrouw Woesthoven hebben plaats 
gehad, niet ernstig op te nemen. Hij zal zich dan wel schik, 
ken in het geval, maar in zijn luchtigen spot moet hij toch 
eerst eens even laten voelen, dat hij eigenlijk boven al dergelijke 
dwaze tradities staat. Doch diezelfde spottoon zit dan 
ook in het opzettelijk gebruiken van zekere sentimenteele 
tournures in dit gedicht. 

Zoo zijn er tal van sentimenteele plaatsen in zijn verhalende 
poëzie, waarbij ik een vraagteeken zou willen zetten. Ernst 
of kortswijl ? Zelfs bij dat Sijsjen 1) (± 1810), dat van het begin 
tot het eind zuiver sentimenteel werk lijkt, dat door Feith, 
nog eer zelfs door Post kon geschreven zijn ; ik heb nu 
al zooveel geciteerd, men leze het er maar eens aandachtig 
op na, met wantrouwen de woorden wikkend en wegend; 
is dat ernstig bedoeld werk of een mooie, stil ingehouden 
satire op de sentimenteele kunst van zijn tijd ? Hij kon zoo 

fijn spotten en schertsen, als hij op zijn manier in zijn knollen


1) Ged., ed. Da Costa, I, 428. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 121 

tuin was. Hij had werkelijk op zijn tijd wel zin voor den 
echten Hollandschen humor, en achter dezen soms nog half 
sentimenteelen romanticus met zijn drukke gebaren en zijn 
bulderende frazen, zit toch ook nog wel de echt Hollandsche 
ras-artist verscholen, die met welgevallen zijn fijnuitgewerkte 
realistische teekeningen maakt. Lees er zijn Ridder Sox en 
zijn Koekeloer maar eens op na. Daar zijn fragmenten van 
oer-Hollandsche kunst, die naast het werk van Wolff-Deken 
en Hildebrand kunnen gelegd worden. En net zooals i n 
het echt-Hollandsche in de Camera invloed van Engelsche 
humoristen valt aan te wijzen, zoo is er bij Bilderdijk in 
den verhaaltrant invloed van de Fransche 18de-eeuwsche, 
vooral erotische verhalende poëzie, van de zoogenaamde contes. 
libertins. Een zoo zinnelijke baas als Bilderdijk moet aan die 
dingen, al spreekt hij er nooit van, hebben gesmuld. 

Zoo zijn tal van geestige stukjes en aardige verhalen op, 
te diepenuit zijn omvangrijk oeuvre... Dat begint met de 
Galante Dichtluimen, als ze van hem zijn, wat ik niet geloof; 
maar dan al dadelijk die losse vlotte rijmbriefjes aan zijn 
zusje . Izabella van 1778, en dingen als Thomas Morus, Een 
lepel zout, Eens palings klacht, De Vloek, Eleonoor, Arntzenius' 
dichterlijk tafereel der stad Leiden, De drie lessen van het 
recht, De Volksstem, Godinnen, om er maar eenige op goed 
geluk uit te grijpen. Dit is de eigenlijke ondergrond van dezen 
luidruchtigen romanticus. 

In oudere biografieën en geschiedenissen der Nederlandsche 
litteratuur vindt men van verscheidene dii minores vermeld, 
dat ze leerlingen van Bilderdijk waren, zonder dat men 
eigenlijk iets van het meest opvallende in Bilderdijk in hun werk 
ontdekt. Maar dezen verborgen Bilderdijk hebben ze vooral 
nagevolgd, die lag binnen hun bereik. Dat is de Bilderdijk, 
bij wien de Ledegancken, Van Duyses, Van Beersen 
en zoovele Noord-Nederlanders ter schole gingen. Vertellingen 
als zijn , Roosjen", de „Indiaansche Maagderoover", 
Jonker Brandt van Wijk (Griseldis), konden door hen geschreven 
zijn. 

Hoewel het zuiver romantische zich vooral in zijn liefdes 
bij Bilderdijk al vroeg openbaart, komt de-verhoudingen 
algemeene omkeer, de volledige volte-face tegenover heel de 


122 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

maatschappij, heel het leven, eerst later ; zijn „ballingschap" 
heeft daarop veel invloed gehad. 

Teekenend is in dit opzicht een gedicht als „De Zuigeling" 1) 
van 1805. Daar is de overdonderende antithese, die geheel past in 
de zooveel latere humor-theorie van Hugo, staat naast de practijk 
van diens werk, naast de om het verlies van haar kind 
treurende moeder, die onwetend datzelfde kind in het ongeluk 
stort, naast den geleerden, aanzienlijken priester, den wanstaltigen 
afschuwelijken klokkenluider, die verteren van liefde 
voor de luchtige, zwevende schoonheid van een Zigeunermeisje. 


"L'émotion romantique nait de 1'illusion d'un certain rapport 
extraordinaire, inouï, jamais vu que le poète croit exister 
ou auquel ii s'excite a croire, entre les conditions de l'existence 
et lui-même." Aldus heeft Lasserre het zeer juist geformuleerd 
en zoo vinden we het •reeds in de practijk bij 
Bilderdijk. 

De groóte, de geweldige staart vol verteedering op het 
nietig wichtje, dat met rozenkoontjes aan moeders boezem 
rust; dan ontsluit zijn vaderhart zich in een teeder vaderlachje 
en het schaapje lacht terug. 

Hoe is dan die vreugd zoo streelend, die u uit het oogjen lacht? 
Zoo betoovrend,zoo verrukkend, van zoo'n onweerstaanbre kracht? 

Doch daar rijst hij op, de rebelleerende, is hij plotseling louter 
opstandigheid en wereldsmart in een spel van tegenstellingen: 

Wederom verzinkt mijn boezem in zijn geestbedwelmend leed! 
Is de wareld dan zoo treurig, is het leven dan zoo wreed? 
Hoe! ik zie een' stroom van menschen in het toppunt van 't geluk! 
Noestig in de distlen bezig, roept het alles: pluk, ó pluk! 
't Vormt zich ruikers, kransjens, tuiltjens; 't vlecht festonnen, 

blij te moê ; 
En het juicht en wenkt elkander met een' lacht van weelde toe, 
't Toont zijn distels zich voor rozen. 't Waant zich glorierijk 

versierd, 
Disch en koets gespreid met distels! 't hoofd met distels 

gelaurierd! 
Waarom vind ik in de distels ook die roos en lauwer niet? 
Waarom trap ik dat met voeten, daar en ander heil in ziet ? 

1) Ged., XII, 50. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

Waarom kwetst mijn oor het krassen van een ongestemde veêl ? 
Waarom is mij 't uilenknappen 't orgien niet van filomeel ? 
Waarom kaauw ik met den buffel niet op d' uitgedorschte halm? 
Waarom neem ik dorre heistruik voor geen frissche maagdepalm ? 
Waarom wil ik mee niet prijken op dat groote marktgesticht, 
In 't geleende lappenpakjen, bij dat heldre pekkranslicht ? 
Waarom mee geen pillen venten, waar men zich den dood aan slikt, 
Hier met de eerloosheid van tytlen; daar met zelflof opgeschikt! 
Waarom schuw ik in dit dolhuis dol te zijn in daad of schijn, 
En mij zelven te verachten om van elk geacht te zijn ? 
Waarom moet ik immer roeien tegen stroom en wind en vloed; 
En geen' andren schat waardeeren, dan de vrijheid van 't gemoed ? 
Is dit dwaasheid? Is 't geweten? is het hoogmoed? onverstand? 
Is 't in 't vrije hart de werking van de veerkracht die het spant? 
Waarom dan. .? Helaas wat vraag ik, wat bedenk ik, ijdle dwaas! 
Waarom pikt de zwaan of doffer in geen stinkend paardenaas ? 

En als datzelfde wichtje nu is ook hij, de zwaan, weer 
innig gelukkig en tevreden, als hij ziet dat ook hij door zijn 
vader wordt toegelachen; hij, de veelomvattende, de machtige, 
de vrije, de zelfstandige boven en buiten alles, wordt de 
zuigeling: 

Geef mij veel, of geef mij weinig, Vader! ó ik ben tevreên, 
Blink' mij slechts dat Vaderlachjen door Uw dierbre gaven heen. 
Dat, dat blijk van welbehagen, dat het Vaderhart mij toon', 
En ik zal gelukkig wezen boven Koningsstaf en kroon! 

Merkwaardig ook die drang naar antithesen in zijn „Herinnering 
aan Leydens ontzet" 1) van 1806, dat hij voorgedragen 
heeft in een vergadering van „Letterkunde". Daags te voren 
had hij een „dierbaar pandtjen" begraven en hij heft aan: 

Van tranen overstelpt, met bloedende ingewanden 

In de opgereten borst, nog gapend van haar wond, 

De lijktoorts van mijn kind nog rookende in de handen, 

Wat vordert men van mij op dees gedenkbre stond! 

Zijn hart zwemt weg in tranen, en dan daartegenover dat 
feestgejuich. Maar het moet; „'t barstend hart moog' van 
elkander springen", voor zijn vaderland heeft hij al zooveel 
folteringen verdragen, hij wil ook den laatsten traan offeren. 
Als het iets hoogers geldt dan de dood van zijn kind, dan 

offert hij, de machtige, daarvoor alles op. 

1) Gedichten, IX, 11. 


124 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

Mijn vrienden, ja, 'k schep -lucht. — Gij wachtet op mijn zangen, 

Wel aan! mijn cyther klink' met nat betraande snaar! 

Zulke dingen zijn razend komisch en mijn vingers jeuken, 
maar ik heb tot heden mijn best gedaan me te onthouden 
van spot, laat ik dat eerzaam pad blijven bewandelen. Ik 
wou enkel maar eens goed laten uitkomen, dat Bilderdijk 
bij ons reeds vroeg de Romantiek vertegenwoordigt, de groote 
algemeene West-Europeesche Romantiek, en past in de definitie, 
die de mannen van het vak daarvan geven. 

De rest van het gedicht verloopt spoedig in een gewonen 
politieken zang, zooals Byron, Hugo, Heine en tal van 
andere romantici ze met hoopen hebben gemaakt, in allerlei 
vormen, met en zonder rijm, en waarin zij hun zeer persoonlijk 
inzicht ten toon spreidden. 

In 1795 dan, komt voor Bilderdijk het keerpunt in zijn leven, 
of liever 1795 is het punt, vanwaar uit al het bijzonder karakteristieke, 
dat hem daarvóór reeds kenmerkt, zich aanmerkelijk 
verdiept en hem nog meer de groote, forsch geteekende, 
sprekende trekken van den romanticus doet dragen. Wat in 1808 
de kritiek in de Edinburgh Review was voor den romanticus 
Byron, wat de zaak van Lebak was voor den laat gekomenen 
romanticus Douwes Dekker, dat was zijn ballingschap voor 
den romanticus Bilderdijk. 

Nu moeten we elkaar goed verstaan: er zijn natuurlijk in 
alle eeuwen en alle streken der wereld menschen geweest als 
Byron en Bilderdijk en Multatuli, trotsche naturen, geprikkeld 
door hun zinnelijk temperament, drijvend op de impulsen van 
het oogenblik, niet in staat de dingen te zien in hun nuchter 
natuurlijk verband, gedreven door een geweldige machtsbegeerte. 
Wat een prachtige exemplaren vinden we ervan b.v. in de politieke 
geschiedenis van Italië in den Renaissancetijd, wat een heerlijke 
uitingen van woeste heerscherspassie; en hoevelen leven 
er ook nu nog om ons, enkel bekend in hun klein kringetje 
van vrienden en verwanten. Maar dat een dergelijke gemoedsstaat 
zich collectief in gansche groepen openbaart in de 
kunst van een werelddeel en een leidende macht wordt, zich 
vertoont als een noodzakelijke overgangsvorm van de 
sentimenteele kunst uit de zelfsanalyse geboren, naar eene, 
die zijn passende plaats leert innemen in het groote 
maatschappelijk geheel, dat is het merkwaardig verschijnsel, 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 125 

't welk we Romantiek heeten, en daarvan is Bilderdijk een 
der eerste groote dragers. 

Die verdieping, die meer volmaakte, grillige, ontstellende 
ontplooiing van den romanticus in hem is voorbereid door 
de ontgoocheling nog niet zoo zeer van zijn eerste huwelijk, 
--- die moet er al zeer spoedig zijn geweest, al wel vóór het 
huwelijk --als wel door de voortdurende teleurstelling en 
kwelling, die de omgang met een harde, ongevoelige vrouw, 
koel van natuur, hem absoluut niet begrijpend, voor hem 
moet geweest zijn. 1) Daarbij kwam de felle politieke partijstrijd, 
waar hij geheel in opging in de jaren vóór '95. Dan komt 
plotseling de losscheuring uit de oude omgeving, onnoodig, 
door hem zelf gezocht. Later heeft hij zelf verklaard, dat 
hij rustig in Den Haag had kunnen blijven, zich onthoudend 
van zijn advocatenpractijk, „wachtend op de eb dier tijden" o). 

Aanvankelijk wel een mooi romantisch avontuur; maar 
spoedig komt de dreining van het onzekere, de harde strijd 
om het bestaan, het vergeefsche pogen om vasten voet te 
krijgen in allerlei richtingen, dat prikkelt en afmat, opzwiept 
tot verzet en toorn, de fantasie martelt en pijnigt, wantrouwen 
wekt in alle onmacht van anderen om te helpen, overal 
opzettelijke tegenwerking doet zien. 

En waar evenveel grond was voor de zelfbeschuldiging 
een dommen streek te hebben begaan, klaagt hij dan: 

Mij doemde 't wuft geval, in d'avond van mijn dagen, 

Van rijk tot koninkrijk een mondvol broods te vragen, 

En 'k vind in 't gansch heelal, aan 't einde van mijn weg 

Geen eigen plekjen gronds, waar ik mij nederleg. 

Zoo gaat hij zwervend om, toornend en vervloekend, tot 
zijn zinnelijke natuur, de grijparmen zijner ontstelde fantasie 
eindelijk vinden de liefde, de toewijding in extatische vereering, 
de zachtheid en zelfopoffering, de geniale gaven, een 
met de zijne samenstemmende toonaard van sensualiteit; en 
met die liefde komt dan de groote breuk met alle conventie, 
de slag in het aangezicht aan heel het burgerfatsoen van 
onze Hollandsche maatschappij. Alweer als bij de romantici 

') Ik herinner even aan wat blijkt over het karakter van Odilde in 
Fruin's belangrijk opstel: Mevrouw Bilderdijk-Woesthoven en haar 
slachtoffer (Verspr. Geschr., V, 398). 

2) Mengelingen en fragmenten, 18. 


126 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

Byron, Shelley, Hugo, Goethe, Heine, Gauthier, ik noem 
er maar een paar van de meest bekende. Een romantische 
heros als Hugo is alweer tam tegenover Bilderdijk; Hugo 
heeft een slippertje van een jaar gemaakt met zijn Juliette 
Drouet, terwijl hij getrouwd is, en hij schrijft: „Je n'ai 
jamais commis plus de fautes que cette année et je n'ai 
jamais éte meilleur." Hij ziet nog zijn gedrag als iets verkeerds; 
Bilderdijk breekt geheel en al, doet of er geen „heilige echt" 
bestond voor hem, „trouwt" eenvoudig een andere, omdat hij 
en hij alleen dat nu zoo goed vindt. 

Maar welk een bittere ellende die beiden ook mogen ge 

hebben, hoezeer geposeerde of echte onbruikbaarheid-leden 
en onbeholpenheid tegenover de gewone maatschappelijke 
verhoudingen de poëzie van dit tweede huwelijk ook mogen 
in gevaar hebben gebracht, het moet erkend, dat Bilderdijk 
met zijn coup d'état tegen de samenleving, zich een prachtige 
romantische liefde heeft verworven, een liefde weer zeer 
bijzonder van aard, maar stralend, koesterend, rijk. Zijn 
Katharina Schweickhardt was voor hem alweer wat de gravin 
Teresia Guiccioli voor Byron en Mimi Schepel voor 
Multatuli waren. 

Eerst bij hem de suggestie van dat vaderlijk gevoel, van 
teedere zorg en verheven toewijding: 
Ja, dierbre! waar het mij gegeven, 

Met vaderlijke zorg en zucht. 

Geheel voor u te mogen leven, 

Of, op een Englenwiek geheven, 

Als schutsgeest om uw hoofd te zweven 

En u te omweemlen in de lucht ! 

Ach! nimmer trof u een dier rampen, 

Die de afgrond uit zijn zwarte dampen 

Het aardrijk ter verwoesting wrocht! 

Nooit leerde uw onschuld hartwee kennen; 

En 'k keerde 't alles op mijn pennen, 

Wat u gevaarlijk wezen mocht. 

Maar kent een Bilderdijk grenzen, waar zijn hartstocht 
eenmaal gloeit? Eer zweeft een suizende granaatkartets rustig 
terug naar zijn mortier. Spoedig „hengelt" hij om haar 
lachjens, „als 't bietjen om den rozenstengel", strengelt hij 

„in zijn waan" zijn armen om haar knieën, waar het 
nederigste beeld niet te min is voor den vurigen aanbidder: 


HET SENTIMcNTEELE BIJ BILDERDIJK. 

Daar wil, daar kan ik niets gelijken, 
Dan 't trouw, gedwee, en huislijk dier, 
Dat aan uw voeten zit te prijken, 
Om starende op uw oog, te smelten in dat vier. 
Daar wensch ik mij dezelfde banden, 
Die ge om zijn ruige halsvlok hecht! 
Benij hem 't kussen uwer handen 
En sidder dat mijn mond het zegt! 

Dan de angst der jonge vrouw, die voelt, dat er met vuur 
gespeeld wordt: 

Van waar die dauw van zilte pareldroppen, 
Die diepe zucht, uit oog en borst geweld? 
Wat doet dat hart van angst en onrust kloppen, 
Wanneer mijn mond zich op uw lippen knelt? 

Welk een brandende passie, welk een heete gloed omlaait 
dè onervarene, verblind door de schittering van zooveel 
gaven, verbijsterd door zulk een deemoedige vergoddelijking, 
zulk een demonische dadendrang, in extase voor den waan 
van heldenmoed tegenover de slagen van redelooze partijschap. 
Hoe wordt haar „val" onvermijdelijk: 

Mijn boezem sprak: mijn kwijnende oogen vroegen. 

Mijn hijgend hart mocht aan uw lippen zwoegen, 

En sidderde van nooit gesmaakt genoegen, 

En zwijmelde en verloor zich in de lust; 

Maar meer dan ooit in laaie vlam gevlogen, 

En immer meer verwijderd van de rust! 

't Heeft op uw mond, met wellustvolle togen, 

Den nektar, ja, maar brandende, ingezogen, 

En 't sterft in 't wee, zoo gij zijn gloed niet bluscht! 

In de bleeke straling eener lieflijke naieveteit gloort haar 
eigen groeiende passie door dien brief aan haar, die ze de 
wettige gade van haar minnaar weet: Mais a quoi faire tant 
d'éloges, Madame, d'une amitié qu'il est impossible de ne pas 
porter à Monsieur votre Epoux? Le plus insensible Stoicien 
n'auroit pu voir une áme si sublime parmi les plus injustes 
souffrances, sans se sentir inspiré de la plus profonde estime 
pour teile áme ; — et l'estime n'est-elle pas la base de 1'amitié 
la plus sacrée ?" Hier is al geen terugkeer meer mogelijk. Hoor 
in het vers, dat bij den brief gaat, dat vast, onwankelbaar 
geloof in de heldenglorie van haar ridder, haar eigen, eenigen 


128 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

onaantastbaren held, dien ze in haar heerlijke onbewustheid 
weer terugplaatst aan de zijde van die andere: 

And, for him too, who for his Country's good, 

For Fame's bright banner bar'd his Heroic breast! 

Who for its sake would glory in his blood, 

And bear the keenest sorrow unopprest, 

For him, Hope points to bliss returning times! 

Till then, oh! till that halcyon day shall rise, 

Heav'n, spread thy shield! — Guard in whatever climes 

Two of the noblest souls that breathe beneath thy Skies! 1 ) 

En toen zijn gekomen de troebele tijden, de zoo bekende 
dubbelzinnige verhouding in Brunswijk na hun eigen, vrijmachtig 
huwelijk, de hartstochtelijke overgave, het loensche 
leugenachtig gehaspel en gedraai van den ijdelen, heerschzuchtigen 
„held." Ze heeft alles gedragen in -stil, standvastig 
vertrouwen, zonder klacht, in her vaste besef van haar onmerkbaar 
steunende en leidende macht, haar groote onwankelbare 
liefde, die de stille zegen zou zijn over dit weerbarstige leven, 
over deze opstandige ziel vol tegenstrijdigheden. 

En als ze hier in Holland in normale maatschappelijke 
verhouding het verder leven aanvaarden, is de hond heer en 
gebieder geworden, die haar als de trouwe, zachte, dienende 
en zorgende, troostende en sterkende aan zijn voeten weet, 
die haar, in onbeperkte macht, volkomen overgave en onderwerping 
aan al zijn grillen en uitbarstingen voorschrijft. Als 
er „woelen woeste dagen" : 

Leer dan voor dat onweêr buigen 

Als de rietscheut voor den wind; 

Wie zal wrevel overtuigen, 

Die uit alles gift kan zuigen, 

Die in alles terging vindt — — 

Heb een afkeer van vermaken, 

Waar u Ega niet in deelt, 

Zonder hem genoegens smaken, 

Is het eerste plichtverzaken, 

Dat er duizend andre teelt. -- — 

Stel in uw, in zijne minne 

Al uw glorie, al uw loon! 

1) B.'s eerste huwelijk, p. 273 vlg. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

Beter, aan zijn voet slavinne, 
Dan verheven Koninginne, 
Op des aardijks hoogsten troon! — 

Hoe moet hier de hoogste glorie van het ewig-weibliche 
triumfen gevierd hebben, hoe moet hier in teedere verborgenheid, 
maar tevens in de schrijnende guurheid der levensvlagen, 
de zwakke over den sterke hebben gewaakt en 
gezegevierd. Zoo heeft ze geleefd aan zijn zijde, aan zijn 
hart vol beroeringen en raadselen, en hij, die in zijn aardsche 
omgeving zoo goed als niets en niemand standvastig waardeerde 
en eerbiedigde, hij heeft haar gewaardeerd en innig 
liefgehad; zij is zijn eenige vaste geluk door heel zijn leven 
geweest. En als hij in het laatst van zijn leven in luchtige 
verzen nog eens zijn ideaal van de vrouw schetst, de erkenning 
eischt, dat niemand dien schat ooit bezeten heeft, erkent 
hijzelf ten slotte dankbaar: 

Maar zoo rijk 
Maakte de Almacht Bilderdijk. 1 ) 

In weemoed en droeven ernst klaagt hij aan haar ziekbed: 

Gij weet, mijn God, hoe teer ik haar bemin, 

Hoe heel mijn borst slechts ademt in haar liefde. 

En als eindelijk ook voor hem de laatste jaren genaderd 
zijn, zucht hij den niet verhoorden wensch: 

Haast buigt mij 't moede hoofd ter rust. 

O zij het van uw arm omvangen, 

In 't luisteren naar uw tooverzangen 

En van uw mond in slaap gekust. 

Maar diezelfde groote breuk met de maatschappelijke 
conventie, die hem voor het leven zijn liefde gaf, drijft 
tevens den zoo sterk romantisch aangelegden dichter grilliger 
en fantastischer dan ooit tot den strijd tegen heel de bestaande 
wereldorde. Nu dat dwars tegen alle conventie in gaat, is er niets 
goed meer in zijn samenleving, moet alles anders zijn dan het is. 
„De vloek van God rust op alle de tegenwoordige instellingen 
hoegenaamd, en wee hem die 't (geroepen zijnde om 

1) Ged., XII, 227. 
1917 IV. 



130 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDELDIJK. 

van de waarheid getuigenis te geven) verbloemt". 1) Hij 
trekt te velde tegen elke uiting van volksgeest en geloof, 
kunst en wetenschap, zooals hij ze om zich vindt. Van dat 
oogenblik is hij de man, die alles nieert, tegenover elke 
stelling een andere# plaatst, en, gelijk hij het gewettigde van 
zijn tweede huwelijk te Londen beredeneert door een „boven 
uit te vinden en de zedewet „tot een onder-zedelijkheid" 

regel, geen principium" te maken 2), zoo zal hij-geschikten 
steeds een betoog weten te bedenken voor al zijn verrassende 
en ontstellende uitspraken. Dat hij bij dit alles niet soms machtig 
rake en juiste dingen gezegd heeft en nieuw, frisch inzicht 
heeft gewekt, niemand zal het betwisten. Maar het kwam 
voort uit zijn zucht tot opstandigheid, zucht om anders te 
zijn dan anderen, drang om te poseeren als de oorspronkelijke, 
toen een zuiver kenmerk van de Romantiek. 

Stellig is die drang nog aangeblazen door zijn ervaringen 
bij zijn , terugkomst in Holland. Met welk een dankbaar 
gevoel, met welk een eerlijke vreugde begroet hij na zijn 
ballingschap het ook hem dierbaar vaderland, het „Paradijs 
der aarde, waarbuiten heil noch lust bestaat." 3) Doch spoedig 
ondervindt hij, hoe alles hier veranderd is sedert '95, hoe 
hij niet meer past in de nieuwe omgeving, hoe de onaantastbare 
persoonlijkheid, die hij in zich had opgebouwd, botst 
tegen alles. En deze zijn individualiteit moest over alles zege 
-vieren en heerschen. 
Men toont zich niet toeschietelijk tegenover hem en de teleur 

er onmiddellijk. Overal ziet hij wantrouwen, overal-stelling is 
vijanden en met welgevallen neemt hij de martelaars-pose aan. 
„Ook nu moeten er bloedgetuigen zijn en wien (Gods) genade 
daartoe verkiest, dien geeft Hij den moed ende volharding." 4) Hij 
was fier op de echte of vermeende verachting van zijn tijdgenooten. 

Is dit alles niet eenvoudig een zeer bijzonder persoonlijk symptoom 
van wat in kunst en literatuur spoedig algemeene 
verschijnselen zullen zijn ? Neen, hoor ik mijn Calvinistische 
landgenooten zeggen: hier werkte God zelf, in het andere 
is de wereld, de Duivel. Maar de gelijkheid in de verschijn


1)Brieven, III, 167. 

2) Brieven, IV, 88. 

3)Zie Gedichten, XII, 72, 80, 82. 

4) Brieven, III, 157. 


HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

seien valt niet te ontkennen. En heeft God niet steeds het 
goede ook uit en door het kwade gewerkt? 

Ik behoef het hier niet in herinnering te brengen, hoe 
Bilderdijk uitvaart en buldert tegen al wat hij om zich ziet, 
tegen koophandel en vaccinatie, tegen Kosterfeesten en 
kachels, tegen bedijking en tegen regeling van kerkelijke 
feesten; tegen wat niet? Hij heeft zelfs den duikbootenoorlog 
verdedigd 1) uit puren lust om contrarie te spelen. 

Ook het épater le bourgeois van de Fransche Romantiek 
zien we telkens door zijn zonderling geestesleven buitelen. 
Den man, die voortdurend den mond vol heeft van het Roomsche 
bijgeloof, hooren we met innig genoegen uitroepen: „Welnu, ik 
word Roomsch", tot ontsteltenis van alle brave, bloemzoete 
deïstische geuzen en ketters. 

De menschheid gruwt van den traditioneelen Nero, maar 
hij zingt: 
Neen, Neroos hart was zacht, en niet gevormd tot beul. 

Bij hem vond de onschuld troost, de zwakheid schut en heul. 
Ja, weldoen was zijn lust, zijn wensch, gelukkig maken. 
Te week misschien voor Vorst, te hevig in zijn blaken, 
Maar edel, menschelijk, groot, bij 't tederst zelfgevoel, 
Was Filozofendeugd zijn boezem veel te koel. 
Steeds worstlend met de leer der meesters die hem leidden, 



132 HET SENTIMENTIEELE BIJ BILDERDIJK. 

heele diligence leeg ketterde, „de geheele boel op zijn horens 
nam, invoege dat bij de naaste station de meesten den wagen 
verlieten".1) Hij moest een wereldje apart hebben, schrijft, hij 
aan Tydeman. Zoo hebben verscheidene romantici beweerd. 
Maar als ze het hadden gehad, waren ze doodongelukkig ge 
Tegen wien of wat zouden ze hebben kunnen uitvaren ?-weest. 

Een ander punt van overeenkomst met de romantici is 
zijn liefde tot het nationale, de strijd voor de opheffing van 
zijn vaderland tot nieuwe glorie. Dat hij ook dit doet in een 
-zeer bijzonderen vorm en richting, spreekt van zelf. Toch 
wel eens een enkelen keer niet onsympathiek. Is het niet 
of Potgieters Haesje Claesdochter geïnspireerd is op Bilder 

Aan Amsterdam 2), van dien Potgieter, die juist deze-dijks 
richting van de Romantiek zoo schitterend en ook weer 
zeer persoonlijk ten onzent vertegenwoordigde. 

In Bilderdijk's geloof en politiek, waar ik hier niet verder op 
wil ingaan, dezelfde drang tot antithesen. Had hij hier een wereld 
-van oprecht geloovige anti-revolutionnaire Calvinisten gevonden, 
niemand was wellicht feller ongodist geweest dan hij. Maar de 
zelf-suggestie is zóó hevig, dat zij een echte passie wordt, die in 
staat is beweging in een logge massa te brengen. Tot welke 
dwaasheden op historisch gebied hem zijn romantiek heeft 
opgejaagd, behoef ik hier evenmin te herinneren. Niets 
heeft hem rust geschonken in het leven. En dat ook zijn 
geloof hem geen evenwicht, geen vrede voor zijn hart gaf, 
is het beste bewijs, dat het geen echt gevoel was. Dit 
had hem vastheid en voldoening gebracht, had zijn 
hoogmoed en eigenliefde bezworen. Hij had aan het eind 
van zijn leven (1829) niet aan Da Costa behoeven te 
schrijven: „Denk niet dat ik wanhoop, maar ik worstel om 
de hoop vast te houden; en de duisternis in mijn gemoed 
is groot. Maar — ja, ook het rechte bidden staat niet in 
onze macht. Vale, in den ,volsten zin van het woord, en zoo 
als ik het nooit gekend heb !" 3) 

Poëzie en godsdienst zijn voor hem onafscheidelijk; God 
zelf spreekt door hem; zijn verzen ontvloeien hem onder 
goddelijke inspiratie. Maar zooals zijn geloof voor een 

1) Brieven, IV, 167. 
2) Gedichten, IX, 306. 
3) Brieven, IV, 325. 



HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK 

groot deel suggestie is, geen zuiver gevoel, geen reine vlam, 
die zijn diepste zijn koesterend verlicht zoo is ook zijn 
kunst al te vaak onecht. „Ja, dichtkunst woont in 't hart; haar 
wezen is gevoel !" Zeker, ik geloof ten slotte meer in de 
echtheid en eerlijkheid van zijn dichterlijk gevoel, zijn vatesschap, 
dan in die van zijn godsdienstige en politieke stelsels. 
Maar hol rommelende, klaterende en ratelende woordgolven 
plassen toch om hem neer, die nimmer met zijn hart en gevoel 
in aanraking kwamen. Toch blijft het zijn zegen het gevoel 
als bron van levende schoonheid te hebben erkend in een 
tijd, dat de kunst geen gevoel kende of hoogstens erop 
gericht was sentimenteele gevoelens te wekken. Dat was weer 
het nieuwe van zijn tijd. 

En al voelt Bilderdijk niet de minste eenheid tusschen 
zichzelf en andere romantici slechts terloops en dan nog 
meest met een knauw en een snauw spreekt hij hier en daar 
over zijn tijdgenooten Byron, Lamartine, Chateaubriand, 
Scott — toch heeft hij zichzelf hier wel degelijk zeer bewust, 
zoo goed als Byron, Hugo of anderen, gevoeld den drager 
van het nieuwe, ook in de literatuur, zoowel tegenover de 
duffe dorheid, die nog voortleefde uit de vergane klassiek 
van het begin der 18de eeuw, als tegen het slappe, weeke 
van het sentimenteele en de onbeholpen kritiek zonder durf uit 
de tweede helft der eeuw. 

Zoo zag ik menigwerv' een aantal waanpoëeten, 
Op rijm en maat gespitst, ten rechterstoel gezeten, 
Als Rhadamanten, met gerimpeld aangezicht, 
Hun hart verschansen voor den indruk van 't gedicht, 
Gewapend met een' wal van Moonens, Sewels, Stijlen, 
De handen toegerust met liksteen, schaaf en vijlen, 
Het hoofd met wind vervuld, ziedaar den kring vergaard ! 
Hier voert gerechtigheid het onmeedoogend zwaard, 
Den looden evenaar, den blinddoek voor haar oogen, 
En grabbelt, of de schaal moet dalen of verhoogen. 


— 1) 
Deze Kunst der Poëzy is onze Hugo van een twintig jaar vóór 
het Cromwell-manifest.2) Hugo mag het anders formuleeren, 
schijnbaar andere banen aanwijzen; in den grond is het hetzelfde 

1) De Kunst der Poëzij, Ged., VII, 72. 
2) De bekende inleiding tot zijn drama Cromwell is van 1827. 



134 HET SENTIMENTEELE BIJ BILDERDIJK. 

beginsel: het wegbezemen wat zich in leege, doode vormen als 
kunst opdringt, de rottende overblijfsels van vroegere schoon 

daarvoor in de plaats stellen een bloeiende,-heidsidealen, en 
levende, ruige, geweldige kunst. En hoor den revolutionnair 
de nieuwe glorie aankondigen en verheerlijken: 

De vrije dichtkunst wrong haar leden uit die keten, 

En heerscht gelijk 't haar voegt. 

Geen zanger ooit, die 't menschdom hooger voert, 

Zoo lang hem 't vreemd gareel aan valsche stelsels snoert! 

Uw hart, uw zelfgevoel, o Dichters, is uw regel! 

Dat prent in elken trek het echt, het Godenzegel. 

Bij de wijsheid heeft hij het gezocht, maar niet gevonden; 
hij is afgedaald in zijn eigen ziel: 

Van toen was Dichtkunst mij geen spel meer van verbeelding. 
Mijn hart ontschoot den slaap der zwijmzucht, der vereelding; 
Het was zich-zely' gevoel, en breidde in Hemelgloed 
Zich tot die polen uit, waar ijs en winter woedt: 
Omvademde Oost en West, en peilde zee en starren. 
De Hemel daalde omlaag, en de Aarde ontschoot heur harren; 
Een nieuw Heelal ontlook, gelijk de bladerkroon 
Der frissche lenteroos haar nog verborgen schoon 
Uit groene zwachtels drijft, voor dauw, en morgenstralen, 
En Zefirkusjes, en verliefde nachtegalen. 


Dat klinkt nu in onze ooren alles wel wat zonderling, 
maar toen was het toch de stralende, schitterende nieuwheid, 
het woord der verlossing. 

Met dat al, we hebben hier nooit een eigen Romantiek 
gekregen. Voor geloof en politiek of liever voor politiek 
geloof is Bilderdijk het uitgangspunt geworden, hij deeerste, 
die de eenheid en samenwerking van Calvinisten en Katholieken 
heeft bepleit, de vader van de Anti-revolutionnaire partij. 
In de poëzie heeft hij een kleinen kring van begaafde geestelijke 
zonen gehad, een Da Costa, een Thijm; als het besef 

van de Romantiek als wereldbeweging hier doordringt, dan 
staat er een schare van dichtertjes op, die slap en weerzin 

buitenlanders trachten-wekkend het revolutionnaire van groote 
na te volgen. Dat in Bilderdijk dezelfde beginselen alleen 
maar een beetje een anderen kant op gewerkt hadden, 
voelde men niet. Men stond verbouwereerd over zijn breed 
zwellend vers, zijn „stoute vlucht", doch hem volgde men 


HET SENTIMENTEELE -BIJ BILDERDIJK. 

slechts na in zijn half schertsend, leuk verhalend werk; men 
was niet bij machte harmonische vastheid en bouw te geven 
aan die bruisende gevoelsgolven. 

Alleen in de kritisch-aesthetische lijn, die van Lessing 
uitging, hebben we soliede, gave krachten hier gekend. 

Vandaar dat onze echte wezenlijke Romantiek hier eigenlijk 
pas begint met Multatuli en eerst omstreeks '80 een schare 
dichters opstaat, die weer van meet af aan beginnen met het 
werk, dat in gansch West-Europa reeds tusschen de jaren 
1790-1830 afgedaan was. We waren een zestig, zeventig 
jaar ten achter gekomen. 

We behoeven ons dan ook volstrekt niet te verbazen, als 
we bij een jongmensch, als Jacques Perk omstreeks 1879 was, 
dingen aantreffen, die geheel in de geestelijke fysionomie van 
Bilderdijk passen, denzelfden drang naar oorspronkelijkheid, 
die lang niet altijd kieskeurig is in zijn uitingen, dezelfde 
neigingen om het groote publiek door bizarheid te overdonderen. 
1) De een doet liet met een „snoeke-schako, lichtgrijze 
helmhoed, schubbig als een slangenhuid"; de ander met zijn 
theorieën over bedijking of vaccinatie. 

Potgieter ziet hem verkeerd, als hij Bilderdijk tot de 18de 
eeuw rekent, hem als een waardig slot van een saai ver 

beschouwt. Potgieter, de liberaal, laat zich van-velend drama 
het spoor brengen door Bilderdijks reactionnaire ideeën, die 
hij zich slechts in een ver verleden denken kan. Maar de 
tweede helft der 18de eeuw was allesbehalve reactionnair. 
Om te zijn zooals hij nu eenmaal niet anders kon, om te 
zijn de moderne geest van verzet, de heerschende eenling, 
die de eenige waarheid heeft tegenover alle anderen, die zich zelf 
de onaantastbare hoogheid weet, moest Bilderdijk hier in 
politiek, wijsbegeerte en geloof het terrein van het reactionnaire 
kiezen, hij was aangewezen op de rechtzinnigheid. 

Ik zal allerminst beweren, dat met het bovenstaande het raadsel 
Bilderdijk is opgelost. Ik heb hem slechts bekeken van een enkel 
kantje, dat, naar ik meen, nog te weinig de aandacht trok. Het 
was mij ook minder om Bilderdijk zelf te doen dan om het 
inzicht in de Romantiek ten onzent en in West-Europa. 

J. PRINSEN J. L.ZN. 
1) Zie de merkwaardige brieffragmenten van Perk in De Gids" van 
Aug. 1916, p. 219 vlg. 


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE 
VOLK. 


Het is een geluk voor de Grieken geweest dat tot voor 
bijna honderd jaar niemand ernstig heeft getwijfeld aan hun 
direkte ' afstamming van de Hellenen. Waarschijnlik zouden 
de Franse en Duitse geleerden die Europa in geestdrift 
brachten door hun ijveren voor de bevrijding van Griekenland, 
weinig gehoor hebben gevonden indien men zich de 
vraag had gesteld of wel de naneven van Perikles en Plato 
door de Turken werden onderdrukt; de 15000 man Fransen, 
die onder maarschalk Maison zo veel bijdroegen tot de 
nederlaag der Turken, zouden zonder dit retrospektieve 
Hellenisme wel nooit naar het toneel van de strijd zijn gezonden. 
En wat zou voor de romantici, voor Byron in de 
eerste plaats, Griekenland betekend hebben indien zij niet 
gemeend hadden er de volksgenoten van Homerus te vinden? 
De helpers der dappere Grieken beschouwden land en volk 
in de eerste plaats als een monument uit een dweepziek 
vereerd verleden; er viel hier een verzameling antikiteiten 
te redden van onschatbare waarde. 

Toen de verzameling met moeite aan de Turken was 
ontrukt, stond er een geleerde op die betoogde dat geen 
stuk er van echt was; 't was alles later fabrikaat, Slavies 
en Albanees van oorsprong. De. boze man die .dit vonnis 
velde, was de Tyroler Fallmerayer. Zijn taal was rhetories, 
maar duidelik: „Das Geschlecht der Hellenen ist in Europa 
ausgerottet. Schönheit der Körper, Sonnenflug des Geistes, 
Ebenmass und Einfalt der Sitte, Kunst, Rennbahn, Stadt, 


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 137 

Dorf, Säulenpracht und Tempel, ja sogar der Name ist von 
der Oberfläche des griechischen Continents verschwunden... 
Denn auch nicht ein Tropfen ächten und ungemischten 
Hellenenbluts fliesset in den Adern der christlichen Bevölkerung 
des heutigen Griechenlands." 1) De storm van ver 

binnen en buiten Griekenland op dit-ontwaardiging die 
oordeel volgde, is betrekkelik spoedig tot bedaren gekomen. 
Tans gelooft geen sterveling meer aan de juistheid van 
Fallmerayers grimmige woorden, maar men erkent dat zijn 
boute beweringen, die de aanleiding zijn geweest tot grondig 
histories onderzoek, aan de Griekse zaak meer goed dan 
kwaad hebben gedaan. Stellig hebben zij minder geschaad 
dan de archaeologiese liefde der oude Filhellenen, die een 
billike beoordeling van het jonge Griekenland zo lang heeft 
belemmerd. Het idealiseren van de Oudheid is een stuwende 
kracht geweest, maar werd gevaarlik voor het kiezen 
van een eigen richting. En het vergelijken met een verleden 
waarvan men alleen het schone wilde zien, moest leiden tot 
volkomen verguizing van het onvolmaakte heden. Onze 
tijd heeft afgerekend met de sentimentele bewondering van 
de romantiese school en dreigt in een ander uiterste, 't ge 

alle traditie, te vervallen; maar geestdrift-ringschatten van 
voor onpartijdig onderzoek is toegenomen en de kans is nu 
groter dat men zonder vooringenomenheid de stamboom bestudeert 
van een volk dat men liefheeft. 

Er zijn, ook in ons land, nog altijd mensen die geloven 
dat vergelijking van de lichamelike eigenschappen der oudste 
Grieken met die der tegenwoordige bewoners van het land 
licht kan verspreiden over de kwestie die ons bezighoudt. 
Mr. J. H. Valckenier Kips heeft in een opstel getiteld 
Kosmokratie, opgenomen in De Tijdspiegel van Maart 1916, 
de mening geuit dat de Germanen in hun liefde voor orde 
en tucht voorlopers hebben gehad in de oude Doriërs en 
hij ziet daarin geen toeval. „De anthropologie", hoopt hij, 

1) Ph. J. Fallmerayer, Geschichte der Halbinsel Morea während des 
Mittelalters, 1830 (Voorbericht van het eerste deel). Het boek is zeldzaam, 
maar men vindt een uitvoerig citaat, waaraan ik hier twee zinnen 
ontleende, in de inleiding van Baedeker's Griechenland. 


l38 DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 

„moge daaromtrent uitspraak doer., heeft wellicht deze uit,
spraak reeds gedaan." Ter bevestiging van die hoop lezen 
wij, in een noot op blz. 197 van zijn artikel, de volgende 
verbijsterende mededelingen: „De iconographie doet onmis'
kenbare verwantschap ontdekken tusschen het Doorische en 
het Neder-Saksische type; , en de klassieke Helleensche gelaatsvorming 
vindt heden ten dage hare vertegenwoordigers 

onder de Neder-Saksische plattelandsbevolking van onze 
provincie Groningen en de Duitsche provincie Westfalen." 
De schrijver gelooft dus dat het Doriese type, dank zij de 
„iconographie" waar moet ik die in dit geval zoeken ? -voldoende 
bekend is om gevolgtrekkingen betreffende antieke 
en hedendaagse karaktertrekken te rechtvaardigen; ook de 
„klassieke Helleensche gelaatsvorming' 2 is voor hem iets 
zeer reëels, dat hij terugvindt bij Nederlandse en Duitse 
boeren. Mocht hij het niet vinden bij de tegenwoordige 
Grieken, dan zal hij, krachtens zijn redenering, ook daaruit 
wel gevolgtrekkingen willen aanvaarden. 

Naar mijn mening berust de anthropologie die zo wordt 
opgevat, op geheel onbetrouwbare grondslagen; tot iets 
anders dan vage bespiegelingen van zeer subjektieve aard 
kan zij, op die wijze beoefend, niet voeren. Wat weten wij 
van de Doriërs? Eigenlik bedroefd weinig, vergeleken met 
alles wat K. O. Müller, de grote autoriteit van Mr. Valckenier 
Kips, er in 1824 van meende te weten. De poging om 
een Doriese godsdienst te omschrijven, met Apollo tot stam 

heeft men opgegeven; de studie van de Doriese dialekten-god, 
heeft ons vooral tot het inzicht gebracht van de grote ver 

verschillende tongvallen; we zien duidelik-scheidenheid der 
het onderscheid tussen Spartanen, Zuid-Italiaanse Grieken, 
bewoners van de kusten en eilanden van Klein-Azië, maar 
niet hun gelijkheid van godsdienst en zeden. Een historicus 
die niet voetstoots aanneemt wat moraliserende voorgangers 
uit de Oudheid hem aanbieden, zal het omschrijven van een 
„Doorisch" type een zeer hachelik bedrijf achten en ik 
denk dat een archaeoloog er nog veel meer tegen zou 
opzien. Niet veel beter is het gesteld met de » klassieke 
Helleensche gelaatsvorming." Hier dient men voor alles 
te denken aan het karakter der Griekse kunst, die altoos 
het algemene zoekt, 't liefst typen weergeeft, zelfs in de 

,


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 139 

portretkunst. Naar de welbekende „Griekse neuzen" moet 
men vooral niet te veel kijken, ook niet bij Godenbeelden. 
In de hedendaagse volkspoezië vindt men heel veel blonde 
meisjes met blauwe ogen, maar in het land zelf niet; zo 
mag men ook geloven dat de Griekse neuzen meer werden 
bewonderd dan waargenomen. En gesteld eens dat onze Griekse 
beelden zeer realisties waren, dan zou men nog mogen 
vragen of de anthropometrie kan werken met gegevens uit 
de tweede hand, als beelden noodzakelik zijn; waar 't geldt 
reliefs, afbeeldingen op vazen en munten behoeft men die 
vraag niet eens te stellen. 

Is meer te verwachten van het vergelijkend onderzoek 
der schedels van de vroegere en de tegenwoordige bewoners 
van Hellas ? Weinig is nog in die richting gedaan. Virchow 
heeft in 1893 een klein getal Griekse schedels uit zeer ver 

tijden onderzocht (Sitzungsber. der Kön. Akad.-schillende 
zu Berl. 1893, blz. 696-699), Dawkins, Carson, Hawes en 
anderen hebben vooral de schedels in Kreta, behorende tot 
de periode van beschaving waaraan men de naam van Minos 
verbindt (± 1500 v. Kr.), vergeleken met de hoofdafinetingen 
der Kretensers van onze tijd. Men vond overal ver 

maar als men die wegneemt door een gemiddelde-scheidenheid, 
op te maken uit de onderscheiden metingen (een gevaarlik 
procédé, naar ik meen), komt men tot de konklusie dat de 
hedendaagse Grieken iets breder van schedel zijn dan de 
Hellenen uit een zeer ver verleden. Nu zijn de Slaven, ten 
minste de Zuid-Slaven, groot van gestalte en breed van 
schedel; voor men echter daaruit iets wil opmaken, dient er 
op gewezen dat de schedels door Virchow gemeten te gering 
in getal zijn om een slotsom te rechtvaardigen, en dat Hawes, 
die op Kreta eenige duizenden hoofden van levende Kreten sers 
vergeleek met in zeer oude graven gevonden schedels, 
de wijziging van de vorm, de toeneming in breedte, verklaart 
door een sterke immigratie, vele eeuwen voor onze jaartelling, 
van.. . Doriërs, die volgens hem lang van lichaam 
en breed van schedel waren. 1) Aan Slaven heeft hij terecht 

1) Hoeveel aan zulk een mening is te hechten, blijkt het best uit de 
eigen woorden van Hawes: „Unfortunately personal descriptions of the 
Dorians fail us. We search in vain among ancient writers to learn 


140 DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 

geen ogenblik gedacht, want de geschiedenis vertelt ons 
niets van een Slaview volksverhuizing naar het eiland. Dat 
hij zo veel gewicht hecht aan zijn onderzoek van Sfakioten 
(in 't uiterste Westen van Kreta) en hun lichamelike ver 
berust-wantschap met de Tsakoniërs (in de Peloponnesus) 
voornamelik op een m. i. geheel onjuiste beoordeling van 
de dialekten die deze beide volksstammen spreken (American 
Journal of Archaeology, XV, 1911, blz. 67). Alles is hier 
even onzeker, en naar mijn overtuiging zal het dat altijd 
blijven ten opzichte van de afstamming der tegenwoordige 

Grieken. 

Over de waarde van de craniometrie op zich zelf ben ik 
onbevoegd te oordelen. Maar een leek mag toch wel vragen 
of de geleerden die deze wetenschap aan de geschiedenis 
dienstbaar willen maken, wel altijd doordrongen zijn van de 
eenvoudige waarheid dat men bij 't meten van een levend 
mens weet wie men onderzoekt, terwijl dat bij 't bestuderen 
van een opgedolven schedel zelden het geval is. Misschien 
zou menige gevolgtrekking niet gemaakt zijn, indien de 
bespiegelingen op het kerkhof die in de Hamlet (V, 1) te 
lezen zijn, aan de onderzoekers duidelik voor de geest 
hadden gestaan. In dit verband is het de moeite waard te 
overwegen wat Dr. A. Bruckner de 28ste Maart 1916 in 
de Vereniging voor Godsdienstgeschiedenis te Berlijn, vol 

Deutsche Literaturzeitung van 16 Mei van dat zelfde-gens de 
jaar, over zijn in 1914 en 1915 ondernomen opgravingen 
op de grote antieke begraafplaats te Athene heeft meegedeeld. 
Hij stelt vast dat buiten het Dipylon een allee van vier 
rijen met graven begon en doorliep tot aan de Akademie; 
in het midden waren de graven van hen die in de oorlog 
waren gevallen, ter zijde familiegraven, „die door hun grote 
afmetingen bewezen dat zij bestemd waren het gehele gezin 
in de antieke betekenis van het woord, dus met inbegrip 
van de bedienden, te verenigen." Als men nu denkt aan 
het grote aantal der Griekse slaven en aan de verscheidenheid 
van hun herkomst, zal men wel heel voorzichtig zijn 

whether the Dorians were tall or short, fair or dark, blue- or brown-
eyed, and of course we are not told whether they were long- or broad-
headed." The Annual of the Britisch School at Athens, 
X V I 1909-1910, blz. 264). 


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 

met het trekken van konklusies en zich wel wachten voor 
het opmaken van een gemiddelde uit cijfers die door zo 
verschillende voorwerpen van onderzoek aan de .hand zijn 
gedaan. Voorzichtigheid is ook noodzakelik waar men schijn 

een alles omvattende eenheid te maken heeft.-báar met 
Gesteld dat men op een eiland een groot aantal schedels 
vindt die tot een en het zelfde type behoren, dan zal men 
nog tot geen besluit omtrent de vroegere bewoners mogen 
komen vóór men de vraag heeft beantwoord of wellicht een 
andere groep mensen, die hun lijken verbrandden, gelijktijdig 
of later op 't eiland gevestigd is geweest. En eindelik schijnt 
nog niet uitgemaakt welke invloed klimaat en leefwijze in 
verloop van lange tijd op de lichamelike gesteldheid van de 
inwoners kan hebben, in hoeverre er een bepaald type door 
kan worden gewijzigd. 

Dat de bestudering van lichaamseigenaardigheden tot 
heden geen resultaat van betekenis heeft opgeleverd voor 
het vraagstuk der Griekse afstamming, is intussen alleen 
teleurstellend voor degenen die menen dat men hier te doen 
heeft met een onderzoek omtrent een „ras". Vat een „ras" 
precies is, verklaar ik niet te weten, en sedert ik een bekend 
anthropoloog heb horen zeggen dat 't hem ook niet duidelik 
was, wanhoop ik er aan ooit er achter te komen; toch 
durf ik wel aan te nemen dat men van een „Grieks ras" 
niet kan spreken. Ik zal mij ook in hetgeen volgt alleen 
bepalen tot het Griekse „volk" en zijn herkomst. Doen wij 
dat, dan wordt alles eenvoudiger. Al dadelik kunnen we 
niet alleen de Myceense beschaving en die van Minos buiten 
beschouwing laten, maar ook de gehele periode van de 
Griekse geschiedenis die gaat tot aan Alexander de Grote. 
In de oudste tijden kennen we alleen volksstammen die in 
geen of zeer los verband tot elkander stonden; geleidelik 
wordt, onder invloed van godsdienst en verkeer, het gevoel 
van gemeenschap versterkt en reeds in de zevende eeuw 
vóór onze jaartelling treffen we het verzamelwoord Panhellenen 
aan. De strijd tegen de Perzen bevordert krachtig 
het streven naar eenheid, maar nog bij de woordvoerders 
van het begin der vierde eeuw is de vereniging van al 
wat Grieks is een ideaal, geen werkelikheid, zo goed als 


142 DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 

in onze tijd 't Pangermanisme en het Panslavisme alleen 
verwachtingen aanduiden waarvan niemand de vervulling 
kan voorspellen. Voor de Grieken is, ten minste op geestelik 
gebied, de vervulling gekomen, doch eerst na Alexander de 
Grote. De duidelikste kenmerken der afgeslotenheid, de 
verschillende dialekten, sterven dan af en maken plaats voor 
een algemene Helleense taal; de omwenteling is voltooid 
als enige eeuwen later het Kristendom de godsdienst, later 
zelfs de staatsgodsdienst, van het gehele Oostelik bekken 
der Middellandse Zee is geworden. Nu eerst kan men spreken 
van een Helleens volk, één van taal, één van godsdienst, 
met in hoofdzaak gelijke ekonomiese belangen. Met deze 
Hellenistiese voorvaders begint de eigenlike stamboom van het 
Griekse volk; de zeer talrijke overblijfsels van de oudere 
staat van zaken talrijk vooral in eredienst, volkspoëzie 
en zeden — zijn hoogst merkwaardige getuigenissen uit onze 
tijd omtrent de wortels waaruit de boom is voortgesproten, 
maar het gaat niet aan om de jongste loten van de stam 
onmiddellik uit die wortels te willen verklaren. Die fout is 
begaan door de oude Filhellenen met hun Achaeomanie en 
hun Doriomanie; als een reaktie op hun onmethodies bedrijf 
is te beschouwen de ontkenning door sommige geleerden 

(K. Dietrich b.v.) van enig onderdeel der moderne Griekse 
traditie dat hoger zou opklimmen dan de tijd van Alexander 
de Grote. Hoe onjuist ook die bewering is, zal straks 
blijken. 
De Hellenistiese beschaving is terecht door Allard Pierson 
omschreven als „een beschaving waarin het Helleensche 
met het niet-Helleensche is vermengd". Daaruit volgt dat 
reeds bij het begin van hun volksbestaan de Grieken vreemde 
elementen in zich hebben opgenomen, gelijk ze dat ongetwijfeld 
ook in de tijd van hun kantonnaal, door dialekten 
onderscheiden leven hadden gedaan. Of de Macedoniërs,. 
die de bewerkers der Griekse eenheid werden, naar afkomst 
en taal wel Hellenen waren, daarover zijn de geleerden het-. 
niet eens, maar dat de uitbreiding van de Griekse macht 
over een groot deel van Klein-Azië, de vereniging met vele 
heel of half gehelleniseerde Aziaten en Egyptenaren ook 
invloed op de bevolking van 't oude Hellas heeft gehad, 
dat wordt door niemand betwijfeld. De kunst, ook de litteraire:: 


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK.- 143 

kunst, spreekt hier te duidelik. En evenmin kan weersproken 
worden dat de onderwerping aan Rome, gevolgd in de keizertijd 
door uitgebreide kolonisatie, Westers bloed heeft ingevoerd. 
Van Romeinse invloed spreken talrijke Latijnse 
woorden, die nog in de hedendaagse taal voortleven, in. 
de eerste plaats de volksnaam Romeï (Romeinen), waarmee 
de Grieken in gemeenzame taal zich zelven aanduiden.. 
Maar dit alles is nooit in zo grote mate geschied dat men, 
van een overstroming met vreemde elementen die de aard. 
van het volk geheel kon wijzigen, zou mogen spreken. De 
invoer van het vreemde had geleidelik plaats; versmelting 
met het bestaande was niet moeilik. De vraag die over de. 
betrekkelike zuiverheid van de Griekse afstamming beslist, 
komt hierop neer: zijn er gebeurtenissen geweest die later 
wél zulk een overstroming en radikale wijziging hebben ver 

Voorbijgaande plundertochten als die van de.-oorzaakt? 
West-Goten in de vierde eeuw komen daarbij niet inaanmerking. 


Fallmerayer, die noch aan de Oosterse noch aan de Romeinse 
invoed veel gehecht heeft, beantwoordde de vraag beves-tigend 
en voerde als bewijzen de Slaviese immigratie aan 
die in de zesde eeuw begon en in de achtste eeuw eindigde, 
alsmede de Albanese, die in de dertiende en veertiende eeuw 
plaats had. Die beide invallen van vreemde volken moeten 
wij dus nader beschouwen; om 't histories verband niet m 
verbreken, zal daartussen besproken kunnen worden de. 
verovering van een groot deel van Hellas door de Franken 
na de Latijnse kruistocht (1204). 

Een der voornaamste argumenten van Fallmerayer en zijn. 
aanhangers is een uiting van Keizer Constantinus Porphyrogenitus, 
die in 't midden van de tiende eeuw zijn werk 
over de militaire en administratieve indeling van het Rijk 
schreef. Hij zegt, van de Peloponnesus sprekende: „het gehele 
land werd Slavies en barbaars". Hoe moet men die woorden 
opvatten ? In 540 had de eerste inkursie van Slaviese 
stammen plaats; zij trokken het land door tot over de landengte 
van Korinthe, maar geen der versterkte steden vermochten 
zij te veroveren. Van de gevolgen van die inkursie 
merken wij bij de Byzantijnse schrijvers niets. 't Is waarschijnlik 
dat zij kwamen en gingen na zich door plundering 


144 DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 

van het vaste land te hebben verrijkt; de steden met hun 
bezetting verhinderden blijvende vestiging. Zulke invallen 
met even voorbijgaand resultaat hebben zich in de volgende 
eeuw herhaald. Van meer gewicht was hetgeen in de achtste 
eeuw gebeurde. In 746 had een vreselike pest de Peloponnesus 
geteisterd, en gehele landstreken ontvolkt. Toen kwamen 
talrijke volksgroepen uit het Noorden en vestigden zich er 
als boeren, met vergunning en wellicht op aansporing van 
de Byzantijnse regering. Te Konstantinopel kreeg men 
weldra reden om zich over die vreemdelingen bezorgd 
te maken. Zij waren niet tevreden met het bezit van akkers, 
maar, , in aantal steeds toenemend, sloegen zij 't oog ook op 
de steden. In 783 waren zij in volle opstand tegen het 
Griekse bestuur; ofschoon de Byzantijnse veldheer Stau 

versloeg, herhaalden zij twintig jaar later hun-rakios hen 
pogingen en belegerden zij de stad Patras. Toen kwam het 
keerpunt. Zij werden andermaal, en nu afdoende, verslagen; 
in de volgende eeuw werd een deel van de indringers ver 

een ander, en groter, gedeelte ging op in de Griekse-dreven, 
bevolking. Zij namen het geloof der Grieken over en van 
lieverlede ook hun taal. Het getal van die bekeerlingen en 
de omvang van het door vreemden bewoonde land is ons 
niet bekend. 

Wel kunnen we ons voorstellen hoe de Peloponnesus ten 
slotte weer zijn Grieks karakter terug kreeg. Daarbij is 
tweeërlei in het oog te houden: In de meeste gevallen was 
de assimilatie aan het talrijkere en intellectueel hoger staande 
Griekse element, dat alle steden bezet had gehouden, volkomen 
en spoedig tot stand gekomen. Hier en daar bleven 
enkele Slaviese nederzettingen lange tijd ongerept; het waren 
onbetekenende z.g. taaleilandjes, gelijk men er in Italië vindt 
van Duitsers, Albanezen en Grieken. Nog in de vijftiende 
eeuw vernemen wij van zulke Slavies gebleven dorpen, 
daarna gaan ook zij op in het Griekse geheel. Een enkel 
overblijfsel van de dreigende ontgrieksing uit de achtste eeuw 
bestaat nog heden ten dage in de mengeltaal van het Tsakonies, 
een dialekt dat toont hoe een wegstervende Doriese 
tongval door vermenging met een vreemde taal waar schijnlik 
geen Slavies onverstaanbaar werd voor de 
overige Grieken en daardoor zijn eigenaardig karakter heeft 


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 145 

kunnen handhaven 1). In de tweede plaats dient men er aan 
te denken dat in de tijd der Slaviese invallen de kracht en 
de grootheid van het Griekse volk in Klein-Azië lag. Van 
daar zijn de meeste en krachtigste keizers van Konstantinopel 
afkomstig. Uit dat door Grieken dichtbevolkte Klein-Azië zijn 
telkens stamgenoten naar 't Europese Hellas getrokken en zij 
hebben ook in de Peloponnesus zich gevestigd. Een deel daarvan, 
de Maina, 't onherbergzame binnenland ten Noorden 
van Kaap Matapan, was volkomen vrij gebleven van aanraking 
met vreemden; ook de Turken zijn daar in later eeuwen 
nooit doorgedrongen. 

Gewoonlik spreekt men van de Slaviese invallen en ik 
heb mij gemakshalve daaraan gehouden; eigenlik waren 
die intrekkende volkstammen volstrekt niet allen Slaven, 
zeer zeker waren dat de Bulgaren niet, die oorspronkelik 
te huis behoren aan de benedenloop van de Wolga en aan 
de Kaspiese Zee. Zij vestigden zich in Europa, werden 
geslaviseerd en behielden alleen hun niet -slaviese volksnaam. 
Maar die slavisering had in de tijd waarvan wij spreken 
nog geenszins haar beslag gekregen. Nog in de achtste 
eeuw worden bij Byzantijnse schrijvers Slaviese en Bulgaarse 
legerafdelingen nauwkeurig onderscheiden ; de 
Bulgaren spraken toen nog hun aan 't Fins, Hongaars 
en Turks verwante taal. Men leest van halfgriekse 
bewoners (tiJv^s), die Latijn, Grieks, Slavies en Bulgaars 
kenden, een mededeling die heel duidelik toont hoe bont 
de bevolking van de Peloponnesus was in de achtste eeuw. 
Maar Slaven vormden toch de meerderheid van al die uit 

aan Slaven alleen herinneren nog tal van dorps-landers en 

schiereiland. Niet evenwel, gelijk Fallmerayer-namen in het 
beweerde, de moderne naam van het gewest, Morea; die is 
zuiver Grieks en betekent „moerbeienland". 

Als we na dit histories overzicht nu nog eens de mede


1) Ik moet er echter op wijzen dat deze opvatting niet de algemeen 
aangenomene is. Alle Duitse leerboeken beschouwen het Tsakonies 
,eenvoudig als een voortzetting van het Lakonies en willen van vermenging 
niet horen. Mijn afwijkende zienswijze heb ik verdedigd in 
Verslagen en Meded. van de Kon. Akad. 4e Reeks, Deel VIII, blz. 
153-168, waar men ook de bronnen vermeld vindt voor de studie 
van de invallen der barbaren in de 6de tot de fiste eeuw. 

1917 IV. 


146 DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 

deling van keizer Constantinus lezen, waarover zo veel. 
is gestreden, dan kunnen we die getuigenis tot haar juiste 
waarde terugbrengen i): ,,'t platte land werd Slavies en barbaars." 
Die Slaven werden gehelleniseerd en zo kwam er 
vreemd bloed 't percentage is onbekend in de landelike 
bevolking van het schiereiland. Hier moet echter direkt. 
aan toegevoegd worden dat in de Maina, in Attica, in Klein-
Azië, op de talloze eilanden, en daaronder zulke omvangrijke. 
als Kreta, Cyprus en Rhodus, nooit Slaven gekomen zijn. 

Over de Romanen die zich na de Latijnse kruistocht in 
Griekenland op verschillende plaatsen vestigden, kan ik kort. 
zijn. Wat in de Peloponnesus gebeurd was, herhaalde zich, 
maar nu sneller en volkomener, want de Romanen kwamen 
niet met gezinnen, maar als mannelike veroveraars. Wel 
waren onder het gevolg der aanzienliken ook vrouwen, 
maar 't getal was klein; zelfs in landen als Cyprus, waar 
de Lusignans hun hofhouding hadden, werden de meeste 
huweliken der Franken met Griekse vrouwen gesloten. Al 
is hierdoor bloedmenging ontstaan, heel aanzienlijk kan die 
niet geweest zijn. We hebben de bewijzen dat reeds de 
kinderen uit de gemengde huweliken zich van het Grieks 

bedienden, ook in hun literaire uitingen, en wel in een. 
Grieks dat zich niet onderscheidt van dat der zuiver inheemse 
bevolking. Gelijk in de Oudheid overwon de fijnere beschaving 
der Grieken de ruwheid der Westerlingen. Meer 
invloed heeft in later tijd de vestiging van Venetianen gehad > 
niet in eigenlik Hellas, waar zij zich voornamelijk tevreden 
stelden met het bezetten van vaste punten aan de kust ter 
bescherming van hun handel, maar op Naxos en Kreta, dat 
tot 1668 in hun bezit was. Hier hebben vele aanzienlike 
Griekse families een Venetiaanse stamboom; hetzelfde 
geldt van de Ioniese eilanden, waarvan een groot deel der 
bevolking nog in 't midden der negentiende eeuw tweetalig was.. 

Een blijvende bevolking is in Griekenland gevormd door 
de Albanezen, een volk dat in de dertiende en veertiende. 

1) Const. Porphyrogen. de thematibus II (ed. Bonn. p. 53)'o0.«ß`ß i7 
d'e Tt&Ou /woa x( rirovF ßaeaftooq ói-ß 0 )O /L&x0S idvazoc TtáoaJ' IE 
T1Çxo7reiac I c vl1,uOS za-pó€z ro rp oixoliph ' 7)' ó,tr'áxrc Koi, vavrivo5 ó 
ox?;rrQa 'CÇ Tiov `P(.)µubbov dt', ;ti a,0 ijq yFyovF heeft in dit Grieks. 

geen andere betekenis dan F y n o. 


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 147 

eeuw zich in de Peloponnesus, in Boeotië, in Attica en op 
't eiland Euboea vestigde. Men heeft berekend dat zij in de 
tijd van hun grootste verbreiding (15e eeuw) in de Peloponnesus 
200,000 zielen, d. i. de helft der toenmalige bevolking 
telden. Nog zijn zij in Griekenland op vele plaatsen, o.a. in 
sommige dorpen van Attica, als gemakkelik te onderscheiden 
deel van de bevolking aanwezig. De nationale klederdracht 
der Grieken, in de steden tans alleen gezien als uniform 
van de garde-soldaten, is van hen overgenomen. Zij kwamen 
als boeren en herders, met hun gezinnen, en zo handhaafden 
zij nog hier en daar hun taal; hun nakomelingen vormen 
ongeveer 10 procent van de gehele bevolking van Hellas. Hoe 
volkomen gehelleniseerd zij zijn, uitgezonderd dan de enkele 
streken waar nog Albanees wordt gesproken, bewijst wel 
het aandeel dat zij genomen hebben in de bevrijdingsoorlog 
van 1821 en volgende jaren. Hun energie kan een gunstige 
invloed op het volkskarakter gehad hebben. 

Over de Turken behoeft niet gesproken te worden; zij 
hebben Hellas eeuwenlang bezeten en 't groot-grondbezit is 
voor een zeer aanzienlik deel in hun handen geweest, maar 
vermenging met hen had niet plaats, behalve in sommige 
streken van Klein-Azië. Vooral tegenover hen handhaafde 
de Kerk het Hellenisme. 

De slotsom van dit alles kan niet anders zijn dan dat 
verschillende delen van Griekenland, voor zo ver wij kunnen 
nagaan, geheel vrij zijn gebleven van immigratie, met 
name vele eilanden, en, in de Peloponnesus, het bergland de 
Maina; dat overigens vermenging met Slavies, Romaans en 
Albanees bloed heeft plaats gehad in een verhouding die 
wij niet kunnen bepalen, maar dat alleen in enkele streken 
het percentage groot geweest moet zijn; dat eindelik het 
Griekse element nergens op den duur in de minderheid is 
gebleven. 

De geschiedenis die zich bezighoudt met de kennis van 
ons schriftelik overgeleverde gebeurtenissen is niet de enige 
autoriteit die antwoord geeft op de vraag naar de afstamming 
der Grieken. Een direkt, een levend en daarom belangrijker 
getuigenis geeft de traditie, die in haar geheel genomen 
het wezen van een volk bepaalt. En van die traditie is 


148 DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 

wel 't belangrijkste deel de taal. De taal nu getuigt zo 
duidelik mogelik voor afstamming van het Oudgrieks, 
van het Grieks n. 1. dat in Hellenistiese tijd gesproken 
werd en dat ons o. a. bekend is uit het Nieuwe Testament. 
1) Vreemde woorden komen natuurlik in het Nieuw-
Grieks voor; het heeft een vrij groot getal woorden 
aan het Latijn en Romaans ontleend, een paar honderd 
aan het Slavies, zeer enkele aan het Albanees en ongeveer 
een honderdtal aan het Turks. Die laatste zijn intussen 
door een algemeen aangenomen purisme bijna alle weer 
uit de taal verdwenen; dat ging omdat de meeste, veel 
beter dan de Romaanse, als vreemdelingen kenbaar waren. 
Natuurlik zijn de verhoudingen in de grensprovincies en 
in enkele kringen anders, maar van de algemene taal 
der Grieken, door ontwikkelden en onontwikkelden gesproken, 
kan men zeggen dat er niet meer vreemde woorden 
in voorkomen dan in 't Duits of 't Nederlands. De spraakkunst 
toont nog sterker verwantschap met het vroegere 
Grieks; die wijkt zeer stellig minder af van de taal der 
schrijvers van het Nieuwe Testament dan het Italiaans van 
het Latijn. De argumenten die Fallmerayer voor het tegendeel 
heeft aangevoerd, bewijzen alleen zijn onbekendheid met 
de geschiedenis van het Grieks. Indien zijn theorie juist 
was, zou men verwachten dat de vrij plotselinge aanraking 
met vreemde indringers, een middending, een kompromiestaal, 
had doen ontstaan, die zich zou kenmerken door een 
vergedreven vereenvoudiging, het wegvallen van de meeste 
vormen van buiging en vervoeging, door 't opnemen van 
ten minste enkele biezonderheden die tegen de aard van het 
Grieks zouden indruisen. Daarvan is niets te bespeuren. 

1) De plaats die het Nieuwtestamenties Grieks inneemt wordt geschetst 
door de opmerking van Hatzidakis dat van de ± 5000 woorden 
die in het N. T. voorkomen er nog 2800 in 't gesproken Grieks van 
heden gebruikt worden; daarentegen komt van de Homeriese woorden 
de helft in het Atties en een derde in het Nieuwgrieks voor. Zulk 
een schatting is natuurlik min of meer willekeurig, daar geen rekening 
wordt gehouden met het karakter der verschillende geschriften, maar 
de hoofdzaak, dat het Nieuwgrieks dichter staat bij 't Nieuwtestamenties 
Grieks dan dit bij de taal van Homerus, is niet voor tegenspraak 
vatbaar. 


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 149 

Van Kreoolse eenvoud heeft het Nieuwgrieks al heel weinig; 
dat bemerkt, tot zijn ongerief, ieder die de taal leert. En 't 
is interessant hiervan de proef op de som, een tegenproef, 
in Griekenland zelf te kunnen maken: waar inderdaad zulk 
een vermenging plaats heeft gevonden als Fallmerayer voor 
heel Griekenland aannam, in het land dus der Tsakoniërs, 
vertoont het dialekt zeer duidelik dat kreoliserende karakter. 
De overige Grieken verstaan dit dialekt niet. 

Ook de folklore toont met onmiskenbare duidelikheid de 
niet onderbroken voortzetting van de helleense overlevering. 
In een enkel geval, bij 't geloof aan vampyrs b.v., 
heeft men Slaviese invloed aannemelik kunnen maken, van 
Romaanse oorsprong kan een bepaalde voorstelling van de 
doodsgod zijn en in de sprookjes mag men Turkse elementen 
aanwijzen, Frankiese modellen mogen invloed gehad hebben 
op de muziek, gelijk Albanese op de kleding, als regel 
staat vast dat de eenvoudige Griek van onze tijd in zijn 
liederen, in zijn gebruiken en in zijn bijgeloof weergeeft wat 
we kennen uit het overeenkomstige van de Grieken die 
twee duizend jaar geleden leefden. De daemonen van lucht, 
water en aarde waarvan men leest in de geschriften uit de 
eerste eeuwen van onze jaartelling en die bekend waren aan 
de schrijvers van het Nieuwe Testament, leven in dezelfde 
funkties, voor een deel zelfs met dezelfde namen, in 't volksgeloof 
van heden voort. Men heeft aangetoond dat zelfs 
motieven van de antieke tragedie ons overgeleverd zijn in 
hedendaagse volksliederen, zonder dat aan invloed van de 
school gedacht kan worden: een zelfstandige mondelinge en 
een schriftelike traditie zijn ons in sommige gevallen bewaard 
gebleven. En al wilde men bij zulke volksliederen geleerde 
invloed aannemen, zou die niet, als die liederen zeer oud 
zijn, ook bewijzen dat een krachtig gevoel van samenhang 
met de Oudheid steeds in het volk heeft geleefd? Doch het 
merkwaardigste in die voortzetting van de traditie is zeker 
wel dat overal waar Grieks gesproken wordt, aan de kust 
van de Zwarte Zee als op Cyprus en Kreta of in de vlakten 
van Thessalië, dezelfde liederen weerklinken, dezelfde voorstellingen 
van de doodsgod, van de nymfen en van de 
daemonen der lucht worden aangetroffen. Immers als er 
eenheid van overlevering is tussen streken waar, gelijk in 


150 DE AFSTAMMING VAN HET CRIEKSE VOLK. 

de Peloponnesus, vestiging van talrijke Slaven heeft plaats 
gehad en gewesten waar, als op Kreta en Cyprus, Romanen 
zich lang en in groot aantal hebben opgehouden, als ook diezelfde 
overlevering wordt gevonden op eilanden die geen 
vreemde immigratie hebben gekend, dan blijkt uit die 
gelijkheid van uitkomst bij verscheidenheid van lotgevallen 
toch wel zonneklaar dat het Griekse, het gemeenschappelike 
element steeds overwinnaar bleef. Er zijn schakeringen van 
plaatselike aard gelijk er in de taal dialektfiese verschillen zijn, 
maar evenmin als men 't bestaan van een Nieuwgriekse 
taal kan ontkennen, is er twijfel mogelik aan een algemene, 
Nieuwgriekse volkspoëzie of een algemeen, Nieuwgrieks 
volksgeloof. Ook hier levert het Tsakonies ons de proef op 
de som. Erkent men dat daar wèl vermenging van ingrijpende 
aard met Niet-Grieken heeft plaats gehad, dan wordt verklaarbaar 
dat in Tsakonië men tevergeefs naar enig volks 

heeft gezocht; een paar in moderne tijd uit het Nieuw--lied 
grieks vertaalde liederen is alles wat men heeft gevonden. 
Ik voor mij hecht aan zulke waarnemingen omtrent het 

geheel der overlevering meer dan aan getallen van binnen 

barbaren. Zulk een statistiek leert alleen iets-gedrongen 
omtrent de toestand van het ogenblik waarop zij werd gemaakt, 
en haar stomme cijfers zeggen niets over 't gehalte 
van de verschillende elementen, over hun betrekkelike waarde 
in de strijd om het bestaan tussen het nationale en het 
uitheemse. 

Evenals van het gesproken woord, strekken de wortels 

van het volksgeloof en van de zeden zich veel verder uit 

in het verleden dan tot de Hellenistiese tijd. Hoe ver is 

zelden aan te geven. Maar nooit moeten wij vergeten dat 

gelijk de gemeenlandse taal, de Koine, die na Alexander 

de Grote ontstond, de dialekten deed verdwijnen of in zich 

opnam, de algemene godsdienst, het Kristendom, de heidense 

geloofsvoorstellingen voor een deel verdrong, voor een ander 

deel tot zijn eigendom maakte. De vroegere Filhellenen, die 

noch met de Koine, noch met het Kristendom rekening 

hielden, vormden zich een onjuist beeld van de samenhang 

tussen oud en nieuw doordat zij niet letten op de twee grote 

lensen die de lichtstralen uit het verleden in laat-Hellenistiese 

tijd deden konvergeren. 


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 151 

Een voorbeeld aan de taal ontleend is voor lezers die geen 

historiese studie van het Grieks hebben gemaakt, moeilik te 
geven; een godsdienstig gebruik van onze tijd kan daarentegen 
aan iedereen mijn bedoeling duidelik maken. 

In een paar dorpen van Thracië, gelegen in de nabijheid 
van Saranda Klisies (Kyrk Killisse), een plaats welbekend 
uit de vorige Balkanoorlog, wordt jaarliks op de 20ste Julie, 
de dab van de H. Elias, op de volgende wijze een 
offerplechtigheid gehouden. Op gemeenschappelike kosten 
wordt een jonge stier gekocht, die volmaakt gezond en 
zonder lichaamsgebreken moet wezen; het dier mag nooit 
een juk hebben gedragen. Wordt het aangevoerd* uit een 
naburige plaats, dan moet het na de reis behoorlik rust 
genoten hebben, zo dat het niet vermoeid op de plaats van 
het offer zal aankomen. Daar wacht het de papas of 
dorpspriester, die het beest een aangestoken kaars tussen de 
horens bevestigt, zout in de bek steekt en vervolgens het 
wijdt door het voorlezen van zegebeden. Nu wordt het 
slachtoffer op zijn rechterzijde neergelegd, waarbij men tracht 
het zo min mogelik te vermoeien en zorg draagt dat de 
kop „naar de zon", dat wil zeggen naar het Oosten gewend 
is; dan nadert een boer, die op de hals met een mes het 
kruisteken maakt en vervolgens het dier op de gewone 
wijze slacht. Van veel belang is het dat het wegstromend 
bloed in een greppel loopt die ook het vorige jaar voor dat 
doel heeft gediend; daarin worden ook de staart, de oren, 
de horens en de gal geworpen, waarna alles bedekt wordt 
met doornachtige takken en grote stenen, opdat, naar 't heet, 
„de honden er niet van zullen eten". Nadat het dier is 
afgeslacht, verkoopt men de huid aan de meestbiedende; het 
vlees wordt verdeeld: een deel er van wordt aan de hoofden 
der verschillende gezinnen meegegeven, een ander deel 
wordt gebruikt voor een gemeenschappelike maaltijd, op de 
offerplaats onder de schaduw van een oude eik aangericht. 
Vrouwen mogen niet deelnemen aan het maal. Met het 
bloed van de stier wordt een kruis gemaakt op het voor 

aanwezige meisjes en knapen. Dit is een offer-hoofd der 
door de gemeenschap gebracht, maar ook offers van partikuliere 
personen komen in dezelfde streek en elders veel 
voor. Bij zware ziekte doet men de gelofte een schaap 


152 DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 

te zullen offeren; met het bloed worden kruistekens gemaakt 
op de deuren. De rechterschouder wordt onderzocht om de 
toekomst te leren kennen: is hij dun en doorschijnend, dan 
is een slechte tijd in aantocht; is hij dik en stevig, dan heeft 
men een goed voorteken ontvangen. 

Vraagt men aan de boeren waarom zij jaarliks dit publieke 
offer brengen, dan is 't antwoord: „voor de gezondheid". 
In jaren waarin men het, al of niet vrijwillig, achterwege 
liet, heeft hagelslag het gewas geschaad of is 't dorp door 
besmettelike ziekte bezocht. 

De nauwkeurige overeenstemming met heidense gebruiken 
van deze offerplechtigheid, waarbij alleen de aangestoken 
kaars, de wijding door een Kristelik priester in vol ornaat 
en de kruistekens niet herinneren aan de klassieke Oudheid, 
maakt elk betoog betreffende het antieke karakter der 
instelling overbodig. Maar men kan hier nog veel meer 
preciseren. Juist in de omgeving van deze dorpen, bij een 
klooster dat er het centrum van vormt, heeft men een 
Griekse inskriptie opgedolven waaruit blijkt dat daar een 
tempel heeft gestaan aan Apollo gewijd; een marmeren 
altaarsteen, in de nabijheid gevonden, bevestigt die getuigenis 
voor de Romeinse tijd: een Romeins officier verklaart dat 
hij krachtens een gelofte die steen aan Apollo heeft geheiligd. 
Men heeft dus alle reden om aan te nemen dat in deze 
dorpen voortleeft een overblijfsel van de dienst van de 
zonnegod, Apollo-Helios, misschien vermengd met de her 
innering aan een offer aan onderaardse Goden, waarop de 
zorgvuldig voor ontheiliging beschermde greppel met het 
offerbloed kan wijzen. Dr. G. A. Megas, die in 1910 de 
plechtigheid bijwoonde en haar uitvoerig behandelde in het 
Griekse tijdschrift Laographia 1), hoorde de bevolking van 
het dorp in het Turks oproepen tot het offer, dat ook bij 
de Griekssprekende, maar Turksverstaande, bewoners een 
Turkse naam draagt (koerban, offer) ; het opschrift van de 

1) Stieren-en ramoffers in Noord-Oost Thracië. (Laographia, III, 
1911, blz. 148-171). Het opstel is versierd met vijf foto's waarvan een 
de priester vertoont bezig de stier te „belezen". — Offers van dieren, 

o.a. van hanen, komen ook elders in Griekenland voor, maar ik ken 
geen beschrijving die zulk een welgelijkend beeld geeft van een antiek 
offer als de studie van Dr. Megas. 

DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 153 

Romeinse officier toont dat hier een vreemd garnizoen heeft 
gelegen, doch wat nog heden ten dage geschiedt, bewijst dat 
geen vreemde overheersing de Helleense zeden kon te niet 
doen. Even weinig hebben de strenge bepalingen tegen 
heidense offerplechtigheden gebaat die 't concilie van 386 
dekreteerde, nadat lang maaltijden van verdacht heidens 
karakter oogluikend waren toegelaten. Zelfs de naam van 
Helios (spreek uit Ilios) leeft waarschijnlik voort in die van 
de heilige op wiens kalenderdag het feest wordt gevierd: de 

H. Elias (spreek uit Ilias) schijnt op vele plaatsen van 
Griekenland de opvolger van de zonnegod te zijn. De 
profeet Elias had het vermogen ontvangen om pestilentie op 
te leggen en weg te nemen, gelijk Helios; hij steeg ten 
hemel op een wagen, vurig als die van de zonnegod ; men 
vindt vele kloosters en kapellen aan de profeet gewijd op 
bergen, waarbij het Kristelik geloof aan de Karmel denkt 
en de archaeoloog aan enkele tempels van de zonnegod die 
op bergen aangetroffen werden 1). 
Met de traditie staat het volkskarakter in het nauwste 
verband. Dat karakter is evenzeer zichzelf in hoofdzaak 
gelijk gebleven. Tans als in de Oudheid zijn de Grieken 
een sneldenkend en spotziek, schijnbaar oppervlakkig en 
veranderlik, maar in werkelikheid aan zijn idealen onverbrekelik 
vasthoudend volk 2) ; nu gelijk vroeger heeft het een 
zwak gevoel voor godsdienst en een zeer sterk gevoel voor 
de gemeenschap; het heeft een alles overheersende behoefte 
aan begrijpen en verklaren, die licht overslaat tot spitsvondig


heid en redeneerzucht; geheel anders dan de Slaven, die 
volgens Fallmerayer het volkskarakter zouden hebben ver


1) Meer hierover is te vinden in de dissertatie van Dr. C. Albers 
De dus in locis editis cultis apud Graecos, Zutfen 1910, blz. 58 vlg., 
87 .vlg. — Reeds Sedulius (5de eeuw n. K.) zegt in zijn Carmen Paschale 

(I, 184-187) dat Elias èn door zijn verdienste èn door gelijkluidendheid 
van naam met de zon, waard was ten hemel te varen. 

2) Venizelos begrijpt en bepleit die idealen. Daaraan heeft hij zijn 
volledig herstel in macht en aanzien te danken; de politiek der Entente 
heeft dat bevorderd, maar had het alleen niet kunnen bewerken. Het 
Griekse volk dat buiten de intriges van de hoofdstad leeft, heeft de 
geniale staatsman nooit verlochend. 


154 DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 

anderd, zijn de Grieken weinig geneigd tot mysticisme. Hun 
aloude begaafdheid voor handel en wetenschap hebben zij 
.zelfs onder Turkse heerschappij bewezen, hun ontvankelikheid 
voor kunst niet minder. Die laatste woorden zullen 
misschien menigeen vreemd in de oren klinken: wie in 
Griekenland de overblijfsels der oude kunst aan bouwvallen 
en in musea leert kennen en dan ziet dat hun eigen bouw 

niet verder is gekomen dan tot repristinatie der-kunst nog 
Oudheid of navolging van Westerse modellen, dat beeld houwwerk 
en schilderkunst er evenmin van een krachtig, 
oorspronkelik leven getuigen, pleegt tot een andere slotsom 
te komen en Fallmerayer gelijk te geven wanneer deze zegt 
dat met de schoonheid van 't lichaam ook de kunst is ver 

Maar indien de reiziger, wat al te weinig geschiedt,-dwenen. 
niet alleen de monumenten beschouwt maar ook het volk 
bestudeert, dan zal hij èn over de lichamelike schoonheid èn 
over de kunstzin anders oordelen. 

Een reeks afbeeldingen van Grieken zou misschien mijn 
mening omtrent hun uiterlik kunnen staven, al zou het 
subjektieve van de keus en van de beoordeling elk bewijs 
onmogelik maken. „Mooie mensen", als men daaronder 
verstaat mannen of vrouwen met zeer regelmatige trekken, 
niet te groot en niet te klein van gestalte, edel van gebaar 
en waardig van houding, vindt men in Griekenland niet 
veel, evenmin als elders; 't is zeer de vraag of zij in de 
Oudheid talrijker waren. Maar zulke kanonieke schoonheden 
plegen aan artiesten in het geheel niet te behagen en vooral 
„mooie mannen" wekken bij vrouwen, die voor deze helft 
van de kwestie toch wel betere beoordelaars zijn dan wij, 
gewoonlik gevoelens van ergernis en verveling. Karakteristieke 
koppen ziet men in Griekenland in menigte; mannen en 
vrouwen met tintelende ogen en veerkrachtige gang. „Wakker" 
(éxipnos) is een epitheton dat de Griek graag op zich hoort 
toegepast en dat hem gewoonlik geschonken kan worden. 
Een bepaald type is naar mijn ondervinding, die door vat 
ik van anderen las en hoorde wordt bevestigd, niet te 
herkennen. 't Geen afwijkt van de voorstelling die we met 
het zeer onbepaalde woord „Zuiderling" aanduiden voor 
onze Noordse ogen licht geassocieerd met Semities is in 
de regel toe te schrijven aan het Albanese element; daaruit 


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 155 

is waarschijnlik ook te verklaren dat men in Griekenland 
betrekkelik zo veel mensen vindt van forse lichaamsbouw. 
Intussen treft men zulke figuren ook daar aan waar nimmer 
Albanezen zich gevestigd hebben, evenals men Slaviese 
gezichten vindt op eilanden die nooit aan invallen hebben 
bloot g: staan ; alles een bewijs dat de buitenlandse elementen 
opgegaan zijn in 't Helleense volk. 

Hoe hoog de Grielen de schoonheid stellen, leert ons 
-een allermerkwaardigst rijmpje in de volkstaal, dat ik geen 
kans zie in andere vorm dan in eenvoudig proza weer te 
geven: „drie dingen zijn goed voor de mens, schoonheid, 
inzicht en niet te openbaren wat hij in zijn hart heeft." 
Schoonheid wordt het eerst genoemd. Dat zij niet alleen in 
de theorie van het versje wordt gehuldigd, blijkt vooral uit 
de dansen van het volk en uit zijn poëzie. De dansen zijn 
voor een groot deel erfenis van het verre voorgeslacht en 
,dragen een ernstig, bijna nog een ritueel karakter. De 
dorpsdansen houden op de talrijke feestdagen van de kerk 
vooral de jonge meisjes uren, ja soms halve dagen bezig; 
zij zijn ongetwijfeld ook uitingen van vrolikheid, maar toch 
nog meer van behoefte aan sierlikheid en eurythmie. Dat 
de Griekse volkspoëzie schoon is en door haar dramatiese 
en plastiese kracht zich nauw aansluit bij de Oudheid, wordt 
door niemand bestreden; dat zou ook gevaarlijk zijn, want 
Goethe heeft, bijna honderd jaar geleden, er met geestdrift 
over gesproken. Hem gelooft men graag al kende hij 
weinig Oud= en in 't geheel geen Nieuwgrieks en zo 
zien we dan het wonderlike verschijnsel dat mensen die aan 
de Grieken in 't algemeen gevoel voor schoonheid ontzeggen, 
de buitengewone waarde verheffen van deze volkspoëzie. 
Nog een stap verder en zij zullen zich de moeite getroosten 
om door liet bestuderen van het Nieuwgrieks tot het blijde 
inzicht te geraken dat hun bewondering volkomen gerecht vaardigd 
was. Jammer dat die ene stap, ook voor classici, 
zo uiterst bezwaarlik blijkt te zijn. Wie zich door eigen 
waarneming en studie in staat stelt over het Griekse volk 
en zijn kunstzin te oordelen, moet, dunkt mij, tot de overtuiging 
komen dat de liefde tot het schone onder invloed 
van sterk gewijzigde omstandigheden zich op andere wijze 
uit dan voorheen, maar daarom nog niet is verdwenen. 


156 DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 

Het besprokene veroorlooft, naar ik meen, enige gevolgtrekkingen. 
Indien men onder regelrechte afstamming uit de 
Oudheid verstaat het vrij zijn van alle vermenging met 
vreemd bloed, zijn de Grieken niet de nazaten in rechte 
lijn der Hellenistiese bewoners van het land. Gelukkig niet !, 
voeg ik er aan toe, want vermenging met vreemd bloed 
heeft ontegenzeggelik bij herhaling het nationale leven verfrist. 
Maar de benepen definitie van volksafstamming die ik onder 

heeft geen reden van bestaan en wordt op geen ander-stelde, 
volk toegepast. Deed men het, dan zou men de Duitsers 
stellig niet Germanen mogen noemen, wel 't allerminst de 
Pruisen. Hans Delbrück heeft het in 1913 zo duidelik 
gezegd: „Es ist gar kein Zweifel, dass nur ein geringer 
Teil des heutigen deutschen Volkes, nämlich die Bewohner 
von Hannover, Westfalen, Braunschweig, Oldenburg in der 
Hauptsache Germanen sind. Sämtliche Deutsche aber am 
Rhein wie südlich des Main sind sehr stark gemischt mit 
Kelten, Rhätiern und anderen romavisierten Völkern, alle 
Gebiete östlich der Saale und Elbe wiederum mit Slaven, 
Preussen und Lithauern. Wie stark der Beischlag von 
fremdem Blute ist, ist im einzelnen nicht zu berechnen. In 
manchen Gegenden geht er unzweifelhaft sehr weit, noch 
weit über die Hälfte hinaus." 1) 

Evenmin mag men Fransen, Italianen of Spanjaarden in 
de zin van mijn definitie tot de Latijnse naties rekenen. In 
't Noorden van Frankrijk is waarschijnlik meer Germaans 
bloed aanwezig dan in Pruisen; hoe gemengd de bevolking 
van Italië en Spanje is, weet iedereen. Maar durft daarom 
iemand aan de Duitsers of de Fransen het recht ontzeggen 
zich Germanen en Romanen te noemen? Zij gevoelen zich 
als zodanig, en niet ten onrechte, omdat zij respektievelik 
de Germaanse en Romaanse traditie in hun volksbestaan 
hebben opgenomen, omdat hun mentaliteit zich naar die 
traditie heeft gevormd. Het kan zijn dat die traditie voor 

1) H. Delbrück, Regierung und Volkswille, Berlijn 1914, blz. 3 vlg. 
Het is zonderling dat, in hetzelfde boek (blz. 5), de schrijver de 
Nederlanders aanhaalt als voorbeelden van „ungemischte Germanen." 
Wat kent men ons toch weinig! 


DE AFSTAMMING VAN HET GRIEKSE VOLK. 157 

een niet gering deel weinig historiese waarde heeft; dat doet 
er niet toe: zelfs denkbeeldige voorouders kunnen, mits ze 
met vast geloof als werkelik worden aanvaard, grote invloed 
hebben op ons denken en doen. En denkbeeldig zijn de 
Hellenen als voorouders der hedendaagse Grieken in het 
geheel niet! 

Wij mogen, als wij de Grieken op gelijke wijze beoordelen 
als andere volken, hen afstammelingen noemen der 
Hellenen, niet alleen en zelfs niet voornamelik omdat zij 
voor een geringer percentage dan de volken van het Westen 
vreemde elementen hebben opgenomen, maar vooral omdat 
zij de Helleense traditie in hun taal, in hun zeden en in 
hun karakter hebben gehandhaafd. 

Leiden. D. C. HESSELING. 


MATTHIJS MARIS. 

1839-1917. 

Bij het verscheiden van Jacob Maris heerschte er algemeene 
verslagenheid. Ieder, die niet ten eenenmale een vreemdeling 
was in de Nederlandsche kunst, kende zijn sonore schilderijen. 
De zoo veel vermogende meester, die de uitverkoren verheerlijker 
was van Hollands eigen schoon, en als een gevierd 
man in ons midden leefde, scheen nog in zijn volle kracht 
te staan. Zijn machtig talent behoorde tot het beste nationale 
bezit. Toen viel het opeens van ons weg. Men had een 
gevoel alsof er een kostbare schat verloren was gegaan. 

Hoe anders is her nu, bij den dood van zijn vreemder, 
grooter broeder Matthijs! Zijn bestaan was voor de meeste 
Hollanders bijna als een legende. Hij was altoos een een zame 
geweest, en sinds wel bijna een halve eeuw woonde hij 
buitenslands. Van zijn kunst kende men al te weinig, en dat 
weinige sprak allerminst tot de menigte. Zeker ging ook 
met zijn sterven een zeer kostbare schat verloren. Maar het 
droevigste is, dat Nederland zich zelven wel moet bekennen, 
dien schat nooit werkelijk te hebben bezeten. 

Van zijn jeugd af aan was het werk van Thijs Maris van 
een wonderbaarlijke zuiverheid en volkomenheid. Als jongen 
van misschien twaalf jaar bracht hij Louis Meyer in ver 

een bootje, dat hij in een van diens zee--rukking over 
stukken geschilderd had. Een van zijn oude kameraads wist 
te vertellen, dat zelfs spierpoppen, door den jongen Thijs 
op de Haagsche Academie geteekend, uitmuntten door hun 


MATTHIJS MAIRIS. 

verfijndheid van kleur. Bewaard gebleven prijsteekeningen 
naar het antiek, van toen hij omtrent vijftien was, verbazen 
door een reeds gelouterde opvatting. Heel vroege stillevens 
en een brok naakt uit die dagen doen aan werk van een 
gerijpt meester denken. 

In 1855 trekt hij dan naar de Antwerpsche Academie en 
men wil, dat zijn kunstenaars -hoofdbreken reeds daar begon.. 
Hij leerde er de verlangens der Duitsche Nazareners kennen, 
die bij zijn peinzenden gemoedsaard insloegen en hem in 
tweestrijd brachten met zijn machtigen picturalen zin. Zijn 
studies van de schilderklas zijn nog vol van den zuiversten 
schilders-lust. Maar in toen opgezette teekeningen denkt men 
aan het groot-lineaire van den op dieper duiding doelenden 
Rethel. En in het onvoltooide Markitooneel laten zich inderdaad 
tegenstrijdige factoren onderkennen. Landschapstudies 
weer, na zijn terugkomst in Holland (1859), te Oosterbeek geschilderd, 
vertoonen geen den minsten Duitschen invloed. 
Maar de in 1860 met zijn broeder Jacob ondernomen reis 
naar Zwitserland (waarin toch ook een zeer coloristische studie 
aan het meer van Genève valt, zoo gul alsof ze van den 
besten Franschman was) brengt hem dan veel nader tot den 
geest en de motieven van ballade en lied. De opeenvolgende 
teekeningen van Lausanne vormen even zoovele fazen naar 
een gedroomde abstractie, en brengen de bouwstoffen voor het 
sprookjeskasteel, dat later door zijn scheppingen zal waren. 
Maar het hooghartige Zelfportret (1860) is van de meest 
tastbare realiteit en de befaamde Schapekop zou tusschen 
meesterwerken der zeventiende-eeuwsche Hollanders niet 
detoneeren, terwijl een teekeningetje van een Zingend meisje 
met een haan (1861) een prachtig-romantische idylle geeft. 
En het is opmerkelijk, hoe hier en in weer latere composities, 
waar nog teerder droomerij in koost en suizelt, 
toch als uitgangspunt gevallen van Ludwig Richter zijn aan 
te wijzen. 

Doch wanneer men zou kunnen zeggen, dat de beste 
Duitschers uit dien tijd in alles een geestelijk bestaan achter 
den schijn der dingen najaagden en zij dus de werkelijkheid 
slechts aanvaardden, om er gevoelens en denkbeelden door 
uit te drukken, en wanneer men hieraan dan mag toevoegen, 
dat de warmte van hun picturaal uitbeeldingsvermogen 


160 MATTHIJS MARIS. 

met de innigheid van hun gevoel geen gelijken tred mocht 
houden, dan geloof ik, dat de schoone verlangens van Schwind 
en Rethel, van Fährich en Steinle, eerst door de voorname 
schildersgaven van Matthijs Maris waarlijk in vervulling zijn 
gegaan. 

Want nooit misschien mocht een zinrijk droomer over 
zulke machtige en verfijnde schilderskwaliteiten beschikken. 
Onder de schilderijtjes, die Thijs Maris in zijn Haagsche 
periode (van 1860 tot '69) voortbracht: Naar school, Kennismaking, 
Kerkgang te Freiburg, het Buurtje van den 
heer Neervoort van de Poll, het verwante Stadsgezicht 
uit het Stedelijk Museum te Amsterdam, dat van Hanedoes 
komt, of het mooie stukje van een Jongen en meisje uit 
het Museum-Mesdag, zijn er die zoo welig van ingeving, 
zoo diep opgehaald, zoo harmonieus doorvoeld en picturaal 
zoo kostelijk uitgesponnen zijn, dat zij onder de meest dooradelde 
schilderkunst als kleinoodiën huns gelijken zoeken. 
In het verlokkend aspect van hun onnaspeurlijke peinture 
is het of de . fonkeling van een gekleurd glasraam bij laat 
licht samenstemt met het braamfluweel van een stouten etsdruk; 

men zou gaan gelooven aaneen teekening, in ivoor gebrand, 
aan kleuren, uit email gesmolten, wanneer niet het onmiddellijk 
door een vrome hand bestuurd penceel immers alleen, 
zoo teere aroma in zoo effen vloeiïng van verf kon leggen. 

De formule van al deze schilderijtjes lijkt nog vrijwel die 
van een weergeven der geziene werkelijkheid. Alles schijnt 
zoo positief voorgedragen en zoo gemeenzaam, de stoffelijke 
bekoring, zelfs van accessoires wordt ons zoo nabij gebracht, 
dat men een oogenblik kan wanen, dit alles ook waarlijk wel 
zoo gekend te hebben. Alsof men ooit in waarheid, op welke 
romantische zwerftochten ook, een zoo kompleet samenstel 
van pittoreske sprookjesbestanddeelen zou kunnen aantreffen. 
Alsof het niet juist de levende scheppingen van een bij genade 
droomenrijken geest zijn, die ons vaak wezenlijker schijnen 
dan eenige heugenis van het werkelijk geziene zijn zal. 
Alsof zulke exquise beelden anders dan uit de zinne-mijmeringen 
van een zienersbrein kunnen voortkomen. Alsof niet 
het wonderlijk in het gemoed doortrillende van deze kunst 
van een adel is, die wel uit de schoonste verbeelding, doch 
nimmer uit het aardsche zelf gewonnen werd! 


MATTHIJS MARIS. 

In zijn eersten Parijschen tijd wordt aanvankelijk nog veel 
verwerkt, wat reeds vroeger in Den Haag werd opgezet. 
The four mills (1871) staan, als door een zilveren sluier van 
herinneringen heen gezien, prachtig pralend onder het hooger 
lichtgegloor van de limpide lucht. De Souvenir d'Amsterdam 
(1871), die parel aller stadsgezichten, is louter bezonkenheid. 
Zij is bijna zonder tegenstellingen, enkel op harmonieën van 
totaaltoon gestemd. Maar in die zoo beperkte toonschaal 
heeft de schilder de stille schittering gelegd van een edelsteen, 
evenals hij bij de meest strikte geserreerdheid, ja bij iets 
bijna rechtlijnig straks, de wonderlijkste luchtomwademing, 
de teederste smelting heeft bereikt. Alles trilt en toch staat 
het roerloos, — alles zwijgt en toch zegt het zoo onbegrijpelijk 
veel. Heel Hollands stil en statig stedenschoon is 
hier tot kristal geschoten in de lichtende eenzaamheid van 
een popelende ziel. 

Enkele landschappen uit die dagen zijn in Montmartre 
genomen. Op een er van glanst eveneens heel het tafereel 
van zacht email-licht. De vormribben en toondiepsels zijn 
wel als zware verfruggen in de rijpe schildering gezet, maar 
de melodieuze lucht-omhuldheid sleept die roestige krachten 
prachtig mede in de weelde van het stille lied, dat rijk is 
en innig, breed aanzwellend en toch melodiesch opgelost. 
Wonder bereiken --terwijl het motief eer getourmenteerd is 
dan rustig, terwijl er wringlijnen in liggen en er knoestvormen 
uit opdoemen, terwijl er bij ontleding strijd uit 
spreekt en bijna tragiek, is het geheel zoo waarlijk saamgevloten 
tot één doorklinkend accoord, gaat er door dit alles 
heen zulk een adem van schoonheid, ligt er over en door 
dit tafereel zulk een sfeer van gelouterde rust, dat aan hem, 
die er zich aan mag overgeven, slechts edele kalmatie, 
slechts hoogere verzoening en vrede wordt bereid. 

De Vlaamsche keuken (1872) uit het Museum Mesdag 
behoort tot Maris' Parijsche schilderijen, die nog uit in Den 
Haag reeds begonnen werk zijn ontbloeid. Van uiterlijken 
opzet zou men het een genre-stuk kunnen noemen, maar een 
genre-stuk dan toch van zeer ongewonen aard. Want men 
voelt dat de gemeenzame handeling hier slechts een voorwendsel 
is, en dat in de voorname houding, in de raadselachtige 
uitdrukking van de figuur op een geestelijken stijl 

1917 IV. 11 


162 MATTHIJS MARIS. 

wordt aangestuurd, die met het wezen van wat voorgesteld 
wordt niet dadelijk strookt. Al vindt men hier ook wel 
zeer den bewogen tonalist aan het woord, die zich vermeit 
in teere nuances en fijne accoorden, het was den schilder toch 
veel meer om een dichterlijke duiding der werkelijkheid, 
dan om hare aspecten zelve te doen. 

Slechts één jaar later gedateerd is The Flower (uit de 
collectie van R. B. Angus te Montreal). Het tijdstip blijkt in 
des kunstenaars ontwikkelingsgang van gewicht te zijn, en 
de twee schilderijen kunnen als merkpalen beschouwd worden. 
Het te voeten uit genomen meisje op The Flower staat in 
geheel dezelfde houding als de koekebakster op de Vlaamsche 
keuken en vertoont niet anders dan een bloemrijk doorgaan 
op het vroegere gegeven. Maar het verschil van verwerking 
der stof spreekt duidelijk. De stap van een veredeld genre 
tot de sprookjeswereld, tot den droom, waar de kunst van 
Thijs Marts al zoo gedurig had heengewezen, werd hier vol


. 

bracht. De tot peinzende Perdita geparafraseerde keukenmeid, 
het is de vlinder, die zich vrijwiekt uit de pop, het is de 
Asschepoester, tot nu toe aan het nederige thuis gebonden, 
om, door de tooverfee verlost, tot princes te worden gewijd. 

Aus alten Märchen winkt es 

Hervor mit weisser Hand; 

Da singt es und da klingt es 

Von einem Zauberland. 

En in dat tooverland bewegen zich van nu af aan al de 
voortbrengselen van Matthijs Marts' verbeeldingssfeer. 

Het bekoorlijke Feeding chickens (vroeger bij Sir John 
Day) en het nog verrukkelijker The Shepherdess (bij Sir 
George Drummond te Montreal) zijn beide nog van 1872, 
en staan min of meer op de grens der twee soorten. Maar 
De Doop (bij E. B. Greenshields te Montreal), l'Enfant 
couchée (bij Andrew Maxwell), De Spinster (bij Neervoort 
van de Poll), alle drie van 1873, en He is coming, evenals zijn 
bekendste werk uit die dagen: De Vlinders, van 1874, het 
zijn schilderijne waarin de kunstenaar, zoekend naar innige 
zuiverheid, zich verder van de realiteit verwijdert en zich 
van haar vrijmaakt, om zich voortaan aan het najagen zijner 
mysterieuze schoonheidsdroomen en aan hen alleen te wijden. 


MATTHIJS MARIS. 

En dus, in kunst en leven, al wat aardsch is versmadend, 
is het of hem sindsdien dit woord van den dichter als 
leidstar voorzweeft: 

Et qui rêve pour soi la pureté supreme, 

D'aucun terrestre amour ne daigne emplir son coeur. 

Doorgaand voelen wij nu in deze sprookjesachtige tafereelen 
den feeërieken gloor zijner ontwaakte schoone slaapsters, 
zijner mijmerende Gretchens, zijner van droomen zwoele 
Mélisandes. Zij staan of zitten met het hoofd zacht geneigd, 
die raadselachtige jonkvrouwen, of vleien zich peinzend 
neder, of gaan met zwevenden tred als onder de betoovering 
van een geheimzinnigen ban. Er is zachte brand in haar 
oogen en er sluimert bloesem-weelde in de belofte harer 
lippen. Het geschitter en het gedruisch der wereld is verre 
van haar, doch zij zijn niet eenzaam. Licht is rondom haar, 
maar het is het kozende licht eener stille schemering waarin 
zij gehuld zijn. En door dien zilveren schemer-sluier heen 
ruischen zoete stemmen, fluistert liefelijke kondschap van 
hoogheerlijken weemoed, zinrijk maar onzegbaar, ondoorgrondelijk 
en tijdeloos. 

Die voornaamheid van adem, dat wonderlijk gehalte van 

heimelijkheid en wijding, die blanke verdieptheid van innerlijk 
leven, zij zouden zich in later werk, zouden zich in de 
stoutste worstelingen zijner Londensche levensdagen noghooger openbaren. 

De kleur verdwijnt nu, maar de sprookjesfiguren zwellen 
aan tot wat wel mythische gestalten schijnen te zijn. De 
toonaard jwordt lál teeder, maar terwijl de vorm als in 
nevelen vervluchtigt, wordt het rhythme gedragener. Enkel in 
mild zwemende schakeeringen van zilvergrijs gedoopt, worden 
de beelden nu eer uit morgendauw en maneschijn geweven 
dan met verwen geschilderd. 

De vrouw geworden extase, die thans door zijn, op het 
hoogste gerichte droomen waart, gelijkt een priesteres, vol 
wilde majesteit throonend in een Druïden-woud, gelijkt een 
door dreunende orgelklanken ontwaakte titanenbruid, met loom 
gebaar de handen heffend van onder het wijd brokaatgewaad, 
dat nederzinkt in rijken val van zware plooien: gedrochtelijk 
schoon, uit weelde van geheiligde Herinnering opdoemend, 


164 MATTHIJS MARIS 

in haar huiveringwekkenden weemoed. Zij is als een Blessed 
Damozel, een Ulalume, bewoonster van den hemelschen burcht, 

of als een beidende Zulima, een weeklagende Iphigenie, 
een in eenzaamheid verdoolde Dolores. Zij is als een adem, 
een echo, een siddering, een vrouwezucht, een bangende, 
verlangende ziel, uitgebeeld in een schoonheidsvizioen, dat, 
ontstellend en wèldoend, beide: het onzichtbare en het onuitsprekelijke 
vertolkt. 

En het is alsof ons van de smachtende lippen dier boven 
verschijningen, in een zacht koraal, deze strofen-aardsche 
uit Novalis' Gesang der Abgeschiedenen toeruischen: 

So in Lieb und hoher Wollust 
Sind wir immerdar versunken, 
Seit der wilde trübe Funken 
Jener Welt erlosch; 
Seit der Hügel sich geschlossen 
Und der Scheiterhaufen sprühte, 
Und dem schauernden Gemüthe 
Nun das Erdgesicht zerflosz. 


Zauber der Erinnerungen 
Heilger Wehmuth süsse Schauer 
Haben innig uns durchklungen 
Kühlen unsre Glut. 
Wunden giebts, die ewig schmerzen, 
Eine göttlich tiefe Trauer 
Wohnt in unser aller Herzen, 
Löst uns auf in Eine Flut... 


JAN VETH. 


BIJ DEN DOOD VAN MATTHIJS MARLS 

AUGUSTUS 1917. 

Dit is de troost van wie de wrange smart 
der eenzaamheid gewillig lijden: 
dat zij zich sluiten om het kleinood van hun hart 
voor alle tijden, 
en in het flonkren van den diamant 
uit rijkdom van geslepen zijden 
de lichte verten van 't oneindig wonderland 
zacht zien verglijden. 

Hun is het dolen door dit stille rijk, 
waar nevelvage vergezichten, 
zoete beloften in een blijden droom gelijk, 
de voeten richten; 
waar lage luchten boven duister dal 
en glanzend heuvelglooien lichten, 
de koele wolken in den gouden zonneval 
versmeltend zwichten. 


Zij zijn de pelgrims, die verlangend gaan 
ter onbereikbre heilge stede, 
waarvan de torens bevend in den hemel staan: 
versteende bede. 
De jonge ridders, die, door ver kasteel 
tot hoogen top gelokt, de treden 
naar 't wijkend beeld van grijzen toren en kanteel 
lichtvoets betreden. 



166 BIJ DEN DOOD VAN MATTHIJS MARIS. 

De droeve minnaars der gedroomde vrouw, 
wier ongekuste lippenbogen 
verwachtend openlachen bij den donkren rouw 
der diepe oogen. 
Verstomde zangers met gesloten mond, 
die nooit bekenden, nooit belogen, 
nooit hun verheerlijkt lief bezaten éénen stond, 
noch ooit bedrogen. 


Gewijde duikers, in het zeediep zand 
de paarlen lossend uit haar kluister. 
Eenzame goden, wier ontroerd bestuurde hand 
bij trouw gefluister 
der zacht doorzongen stilte van den nacht, 
in 't openbloeiend blanke duister, 
de grijze paarlen tot een snoer tezamen bracht 
van bleeken luister. 


HERMAN ILSEN. 


DE WERKLOOSHEIDSVERZEKERING. 

In donkeren tijd tot hooger vlucht gebracht, wist de werk 

aanstonds de sfeer der politiek te mijden.-loosheidsverzekering 
Daardoor kon politieke kijfzucht haar ontplooiing niet belemmeren, 
maar daardoor ook zweeft zij boven den gezichtskring 
van velen, wier blik niet gescherpt is voor haar maatschappelijke 
en staatkundige beteekenis. 

Men onderschat de werkloosheidsverzekering, zoo men in 
haar slechts een steun van den arbeider in moeilijke dagen 
ziet. Niet alleen daarin ligt haar waarde, maar ook in de 
omstandigheid dat zij, bij uitstek in haar jongsten vorm, 
tegelijk symptoom en nieuwe stuwkracht is van de door den 
wereldoorlog bewerkte geweldige stroomversnelling der sociale 
democratie. Zij ware niet mogelijk zonder een groot vertrouwen 
in de kracht en de moraliteit der vakvereenigingen en zij 
zal het intellectueele en moreele peil der geheele vakbeweging 
doen rijzen en haar buitengewoon versterken. Staatkundig is 
zij tevens van gewicht als voorbeeld van smijdige aanpassing 
van Regeeringszorg aan vrije krachten der samenleving. 

Reeds vóór den oorlog was de werkloosheidsverzekering 
zich gaan ontwikkelen. Ettelijke vakvereenigingen hadden 
haar reeds in heur werkkring getrokken. Belangstelling van 
de overheid was evenwel slechts plaatselijk en verspreid. 
Een aantal (32) gemeenten hadden fondsen gesticht, welker 
besturen aan de plaatselijke vakorganisaties of aan afdeelingen 
van nationale vakvereenigingen bijslagen gaven op door haar 
aan werkloozen gedane, en door het fondsbestuur rechtmatig 
bevonden, uitkeeringen (zgn. Gentsch stelsel). 

De vloed van werkloosheid, die het uitbreken van den 


168 DE WERKLOOSHEIDSVERZEKERING. 

oorlog volgde, dreigde alle kassen en fondsen te verzwelgen 
en daardoor de werkloosheidsverzekering, niet alleen als 
instituut maar ook als levensvatbare idee, te vernietigen. 
Maar zij had juist toen bijzondere belangstelling en grondige bestudeering 
gevonden. Van wege het Nederlandsch Verbond van 
Vakvereenigingen — het centraal orgaan van den degelijksten 
en machtigsten tak onzer vakbeweging was een uitvoerig 
rapport over de werkloosheidsverzekering in het licht gegeven 
door een Commissie, waarin o.m. van den Tempel en Keesing 
zaten. De in 1909 benoemde Staatscommissie „over" de 
werkloosheid had zooeven de laatste hand gelegd aan haar 
schrikwekkend dik en degelijk eindverslag, hetwelk aan de 
werkloosheidsverzekering ruime aandacht wijdde; Treub, de 
Vooys en Folmer hadden daarbij samengewerkt. Zoo stonden 
bij het losbarsten van de crisis eenige in practijk en 
theorie ervarenen tot redding gereed. Van den Tempel 
stuwde en ontwierp, krachtig gesteund door de Vooys; 
Treub sanctioneerde, Folmer voerde uit. Andere deskundigen 
arbeidden ijverig mede. Aan deze uitwisseling van energie 
ontlook de zgn. „noodregeling," die de werkloosheids verzekering 
niet alleen redde, maar haar ook nieuw leven schonk. 
Zij verhief haar van gemeentelijk experiment tot Rijkstaak en 
gaf haar een energiecentrum in den rijksdienst der werkloos 

Rijk zei ruime subsidie toe op den grond-heidsverzekering. Het 

geldende Gentsche stelsel en van de gemeentelijke-slag van het 
autonomie, doch met eenige uniformeering van de voorwaarden, 
waaronder bijslag mocht worden verleend. 

Ontdaan van enkele elementen van benef ciairen aard, die, 
door den nood gerechtvaardigd, echter met het wezen van 
verzekering in ^strijd waren en bij verbetering van den toe-
stand moesten verdwijnen, 1) is deze regeling tot heden blijven 
werken. Zij heeft de werkloosheidsverzekering populair 
gemaakt in arbeiderskringen en haar zoowel intensief als 
extensief versterkt. Het aantal verzekerden is van 73.206 in 
Augustus 1914. gestegen tot ruim 140.000 op Januari 1917. 
De totaaluitgaven van Rijk en gemeenten bedroegen in 

1) Zooals: geheele bekostiging door Rijk en gemeente van de uitkeeringen 
van door de crisis nagenoeg uitgeputte maar daarna weer gevulde 
kassen, uitkeering aan werkloozen gedurende langeren tijd dan waarop 
de reglementen hun recht gaven. 


DE WERKLOOSHEIDSVERZEKERING. 

die periode resp. ruim 2 en ruim 11 j2 millioen gld. Belang 

groei van de vakbeweging ging daarmede hand in hand.')-rijke 

De ervaring met deze regeling heeft bij de Regeering genoegzaam 
vertrouwen in de vakorganisatie gewekt, om haar 
te brengen tot de door de leiders der vakbeweging zoo levendig 
gewenschte, maar door de meerderheid der Staatscommissie 
in 1914 nog ontraden, organiseering der werkloosheidsverzekering 
op den voet van het Deensche stelsel: overheidssubsidie, 
niet meer als bijslag bij de aan elken werklooze te 
geven uitkeering, maar als aanvulling van de door de verzekerden 
in de kas gestorte premiën. De hoofdlijnen van 
deze regeling zijn op royale wijze getrokken in het Werkloos 

(K. B. van 2 December 1916, Staatsbl. 522.) -heidsbesluit 1917. 
Dat besluit zegt aan toegelaten werkloozenkassen een 
subsidie toe van in den regel ten hoogste 100 0/0 van het 
bedrag aan contributie, dat in de kassen is gestort door leden, 
die in tot de regeling toegetreden gemeenten wonen. Het 
Rijk en de betrokken gemeente zullen ieder de helft van het 
subsidie betalen. Over de uitkeeringen aan werkloozen 
beslist elk kasbestuurzelfstandig, behoudens repressief toezicht 
van gemeente en Rijk. 

Voorwaarde voor de subsidieering eener kas, die practisch 
steeds aan een vakvereeniging zal behooren, is scherpe 
scheiding tusschen werkloozenkas en overige geldmiddelen 
van de vereeniging (dus b.v. geen vermenging met de strijdkas), 
blijkende uit een door den Minister goed te keuren 
reglement. Dit reglement moet o.a. bedragen van premie en 
uitkeering vermelden, het recht op uitkeering omschrijven 
en, door in hoofdzaak de omstandigheden te noemen, waarin 
een uitkeering niet mag worden gegeven, waarborgen scheppen, 
dat de werkloosheidsuitkeering alleen geschiedt voor gevallen 
van die onvrijwillige, aan economische oorzaken te wijten, 
werkloosheid, met het oog waarop de verzekering is in 't 
leven geroepen. Voorts is de vereeniging verplicht tot een 

') De interessante geschiedenis van de noodregeling is beschreven 
door Treub in „Oorlogstijd" (B1. 171-187), door van den Tempel in De(n) 
Socialistische(n) Gids van Februari 1917 (bl. 85-111), en door Folmer in 
het Tijdschrift der Nationale Vereeniging tegen de Werkloosheid 
(Jrg. 1915, afl. 3 bl. 200 e. v.). Men zie ook het Statistisch Maand 

Januari 1917, bl. 48 en XX.-schrift van 


170 DE WERKLOOSHEIDSVERZEKERING. 

goed beheer van de gelden overeenkomstig door de Regeering 
gegeven voorschriften en moet zij zich toezicht van Rijk en 
gemeente laten welgevallen en daartoe de noodige inlichtingen 
op verzoek verstrekken. Als uiterste tuchtmiddel tegen 
verwaarloozing der verplichtingen bezit de Regeering de 
bevoegdheid tot intrekking van het recht op subsidie. 

Het oppertoezicht berust bij den Minister, terzijde gestaan 
door een Commissie van advies van 14 leden; 7 daarvan 
zijn vertegenwoordigers van vier centralen van de vak 

overigen vertegenwoordigen Rijk en-beweging, en de 7 
gemeenten. Vele van de ± 300 toegetreden gemeenten 
zullen waarschijnlijk soortgelijke commissiën benoemen tot 
het adviseeren van het gemeentebestuur bij de mede-uitvoering 
van het besluit. Staatsrechtelijk heeft de functie van de 
gemeentebesturen hier het eigenaardig karakter van verplichte 
medewerking, als gevolg van een krachtens autonomie vrij 

genomen besluit tot toetreding.-willig 

De talrijke beslommeringen, voor vereenigingen en Regeering 
aan de voorbereiding der nieuwe regeling verbonden, vertraagden 
de invoering. Thans werkt zij nog slechts voor enkele 
kassen, terwijl voor andere de oude regeling nog geldt, doch 
haar algeheele invoering zal zich niet lang meer laten wachten. 

Een bijzonder opvoedend element van de nieuwe regeling 
is gelegen in de hooge eischen van nauwkeurigheid, intellect, 
moraliteit en zelf beheersching, die zij aan de bestuurders der 
vakvereenigingen stelt. Het gewichtigste is niet, dat dezen 
belangrijke, door vele subsidiën en contributiën gevoede, 
kassen te beheeren zullen krijgen: de niet onder overheidscontróle 
staande kas der vakvereeniging, waarin het leeuwendeel 
der contributie] van, vaak duizenden, leden wordt 
gestort, zal in den regel wel grooter zijn, en tegen het beheer 
daarvan hebben de besturen zich altijd opgewassen getoond. 
Van oneindig meer belang is de nauwkeurige administratie 
en verantwoording der contributie zoomede de gestie ten 
aanzien van de werkloosheidsuitkeeringen. 

Onder het Gentsche stelsel behoeft de overheid geen cent 
te geven, voordat zij in elk concreet geval nauwkeurig 
heeft kunnen nagaan, of de feitelijke en juridische voorwaarden 
voor de uitkeering aanwezig waren. Voortaan is de band 
tusschen bijslag en uitkeering doorgesneden, en bovendien is 


DE WERKLOOSHEIDSVERZEKERING. 

de overheid voor de berekening van het door haar verschul. 
digde subsidie grootendeels afhankelijk van de administratie 
der organisaties. Wel bezit zij uitgebreide bevoegdheid 
tot controle, maar bij het groot aantal verzekerden zal een 
voortdurende, allen en alles tot op den grond nagaande, 
controle vrijwel ondoenlijk blijken. Van het hoogste belang 
zijn dus zorgvuldig kasbeheer en nauwgezette boekhouding. 
Deze laatste is niet minder noodig met het oog op de uit 

zijn niet alleen bepaald naar aard en-keeringen, want die 
duur der werkloosheid en uitkeeringsdagen, maar ook naar 
het genoten loon, naar leeftijd, duur van lidmaatschap en 
naar duur en regelmaat van contributie-betaling. 

Het departement doet het noodige om de kassen voor te 
lichten. Het publiceerde een model-reglement en een handleiding 
voor de administratie en statistiek. Als verificateur is 
aan het departement verbonden de hierboven reeds genoemde 
heer Keesing, een der beste administratieve koppen uit de 
vakbeweging. 

Behalve administratieve bekwaamheid bevordert de werk 

voorts vastheid van karakter en scherp-loosheidsverzekering 
inzicht. De bestuurders moeten zich schrap zetten tegen 
neigingen om in het belang van de werfkracht van de vak 

voorkoming van ontstemming onder de-vereeniging of tot 
leden, te verslappen in het onderzoek der feiten of hun 
oordeel over de aanwezigheid der voorwaarden van uit 

te vertroebelen.-keering 

Zal de vakbeweging de in haar gestelde verwachtingen 
niet teleurstellen ? Wie er op let, wat haar leiders in 
openbare ambten praesteeren, of wie, als de schrijver, eenmaal 
het voorrecht genoot te zwerven door de hoofdkantoren 
van vakorganisaties, bij vele gesprekken den blik te slaan 
op de energieke koppen en in de klare oogen der bestuurders, 
zich te warmen aan hun idealisme, kan niet anders dan innig 
vertrouwen uitspreken. Men bedenke, dat het leiden van vele 
duizenden leden tellende lichamen, het tactisch voeren van 
den economischen strijd, een verantwoordelijkheid mede 

een breeden kijk geeft ook op de plichten voor-brengt, die 
arbeiders aan overheidssubsidie voor werkloosheidsverzekering 
verbonden. Met den groei der organisaties zijn ook de 
eischen, aan geest en karakter der bestuurders gesteld, ver



172 DE WERKLOOSHEIDSVERZEKERING. 

zwaard. Het blijkt, aan wie er op let, steeds meer, welk een 
uitnemende selectie in de vakbeweging plaats vindt. Bijna 
steeds brengt het gezond verstand der arbeiders op de 
verantwoordelijkste plaatsen de mannen, die daar behooren. 
Merkwaardig en gelukkig verschijnsel, dat de arbeider van 
goeden aanleg in de vakorganisatie een terrein vindt, waar 
hij talenten kan ontplooien, die anders tot onvruchtbaarheid 
of verstikking gedoemd waren! Er wordt in vakvereenigingskringen 
dan ook gedorst naar kennis; vakpers, handleidingen, 
cursussen, huisbezoek en vergaderingen wekken latente 
volkskracht op. Een der belangrijkste waarborgen voor 
plichtsbetrachting is het levendig besef, dat tal van plichten, 
die de werkeloosheidsverzekering voor de leden en bestuurders 
meebrengt, voor alle groote organisaties en ook voor iederen 
vorm van samenleving der toekomst onontbeerlijke voorwaarden 
zijn. 

Natuurlijk zullen fouten gemaakt worden. Vooral bij 
organisaties, die nog niet sterk genoeg zijn om bezoldigde 
bestuurders en kantoorpersoneel aan te stellen, en in het 
bijzonder bij uitsluitend plaatselijke kassen. De goede wil 
echter, die ontwijfelbaar bestaat, en tactvolle leiding van 
departement en gemeente zullen wel raad weten te schaffen. 

De werkloosheidsverzekering zal de sociale beweging in 
haar geheel aanmerkelijk voortstuwen. Dit vooral wegens 
de versterking der vakbeweging, waartoe zij bijdraagt, deels 
door de centraliseeringstendens aan te wakkeren, zoodat 
zelfs tegen concentratie gekante bonden tot het vormen van 
een werkloosheidskas op nationalen grondslag overgaan, 
deels door verbetering van de administratie en vooral ook, 
doordat een goede werkloosheidsverzekering de aantrek 

vermeerdert en het verloop-kingskracht der vakvereeniging 
van leden stremt. Voorts zal reeds het enkele feit, dat de 
vakvereeniging, dank zij het organisatievermogen en de 
offervaardigheid der arbeiders zelf, zoover is gekomen, dat 
zij thans niet alleen door de overheid erkend, maar ook 
gesubsidieerd wordt en bijna als een autonoom lichaam een 
staatsfunctie vervult, haar gezag, den invloed harer bestuurders 
en het zelfgevoel van de georganiseerden sterk doen 
toenemen. Die verhoogde machtsfunctie zal wel niet uitsluitend 
worden gebezigd tot volmaking van de werkloosheids



DE WERKLOOSHEIDSVERZEKERING. 173 

verzekering, want men kan er op rekenen, dat de vakvereenigingen 
zich helder bewust zijn, dat haar hoofdwerkzaamheid 
ligt op het terrein der arbeidsvoorwaarden, of, drastischer 
uitgedrukt, dat de organisatie in de eerste plaats strijdlichaam 
en niet ,,verzekeringspot" moet wezen. 

Men houde intusschen in het oog, dat de jongste regeling 
het vraagstuk der werkloosheidsverzekering niet finaal oplost. 
Er valt nog genoeg te doen. Allereerst zal zich de behoefte 
doen gevoelen aan wettelijke regelingen, om onwillige gemeenten 
tot toetreding te dwingen. De verzekering van arbeiders in 
bedrijven, waar organisatie moeilijk is, en van niet georganiseerden 
zal oplossing vragen. Zal - men daarom, naar 
Engeland's voorbeeld, verplichte verzekering invoeren ? 
Samensmelting van het wegens de heillooze versnippering der 
vakbeweging veel te groote aantal kassen kan worden over 
wogen tot betere verdeeling van het risico. Steeds zal er 
op moeten worden gelet, of de betere statistieken, waarover 
men zal beschikken, niet een juistere kansberekening mogelijk 
maken dan de ruwe empirie, waarnaar thans de premiën 
zijn bepaald. 

Tot verhooging van het overheidssubsidie, al of niet in 
verband met crisisfondsen, en tot het dragen der administratie 

overheid, zal meermalen aandrang worden-kosten door de 
geoefend. De vraag zal worden opgeworpen, of bedrijfstakken 
met groote winsten en veel werkloosheid ni; t eerder 
dan de openbare kas voor de werkloosheidsverzekering 
zullen moeten offeren, zij het dan onder het euphemisme : 
„vorming van een arbeidersreserve." 

Bij alle waardeering voor de werkloosheidsverzekering 
vergete men nimmer, dat zij het vraagstuk der werkloosheid 
evenmin oplost als de ouderdomsverzekering den ouderdom 
in jeugd doet verkeeren. De strijd tegen de werklo 
sheid zal onvermoeid moeten worden voortgezet. En die 
strijd, door mannen in eiken rang en stand, thans in samen werking 
met, straks onder leiding van de aanzwellende 
machten der arbeidersbeweging gestreden, moet de oogen 
openen voor fouten in ons productiestelsel, waarvan de verbeteringen 
nieuwe stappen kunnen zijn op den weg naar 
een rechtvaardiger samenleving. 

J. J. BOASSON. 

KLEINE WENKEN. 

H. G. Wells, Floor games, London, Palmer. — S. Reinach, Cor 
Reinach, Eulalie,-nélie, ou le latin sans pleurs. Paris, Hachette. --- S. 
ou le grec sans larmes. Paris, Hachette. 

Drie uitheemsche werkjes voor de jeugd, welke ik wensch 
in de handen van vele volwassen nederlanders, minder vanwege 
hetgeen zij bevatten, dan om wat zij te denken geven. 

Wie kent niet Wells als beschrijver der fantastische lotgevallen 
van een onzichtbaar geworden man, of van de 
barbaarsche aanvallen der Marsbewoners, helaas in een 
tegenwoordigen oorlog overtroefd ? Ook zijn jongste werk: 
Mr. Britling sees it through, zal allicht doorgedrongen 
zijn tot de lage landen aan de zee. Maar Wells' spelletjes 
op den vloer? Wells als huisvader, als kindervriend ? 

Met drie vlotte schetjes, toegelicht door randteekeningen van 
Sinclair, verder verduidelijkt door groote opnamen in lichtdruk, 
voert de schrijver ons in zijn kinderkamer, welker vloer 
bedekt is met effen linoleum, en waar tegen de wanden 
staan kasten vol blokken, plankjes, karton, plastiline, gekleurde 
krijtjes, doozen looden soldaatjes, en rommel van allerlei 
aard. Vooral veel rommel (huisafval); want juist daarop en 
daarmede kan de verbeelding zoo werken. En hieraan wij 
weten het ontbreekt het Wells waarlijk niet! 

Weldra drijft een heele archipel (uit naast elkander gelegde 
plankjes) op de bruine linoleurnzee. Blokken vormen rotsen; 
een blikken trechter wordt tot vuurspuwenden berg (met een 
aangestoken pastille). In de rotsholen huizen beren. Takjes, 
vol in blad, versch uit den tuin, worden gestoken in gaatjes, 
vooraf in de plankjes geboord. Een wuivend palmbosch ! 
Wilden, die in tenten wonen peperhuizen, kunstig beschilderd 


KLEINE WENKEN. 

door de jongeheeren Wells vallen een vreedzame europeesche 
nederzetting aan. (De schrijver is europeër ; men 
kan echter de rollen ook omkeeren.) 

Nu wordt een ontdekkingsreis ondernomen! Uit een dicht 
woud rijzen omhoog sneeuwblanke en vergulde koepels. 
(Halve eierschalen, afwisselend met geribde papieren bekertjes, 
omhulsels van vroeger genoten lekkernijen.) Een tempel 
derhalve! Monsters (van plastiline) bewaken grimmig den 
ingang ; in het geheimzinnig duister der diepe zalen tronen 
reusachtige afgodsbeelden (van hetdezelfde maaksel). 

Eindelijk bereiken de zwervers Europa! Een heele stad, 
natuurlijk met spoor en station; vele groote gebouwen, 
modern afgedekt met geribd plaatijzer (kartonnen flesschenhulzen). 
Vermogende burgers hebben de plaats hunner 
inwoning begiftigd met een schilderijenmuseum (meesterstukken 
der jongelui) met een museum van oudheden, met een rijke 
verzameling voorwereldlijke en nawereldlijke gedierten (uit 
de keuken gehaald). Voorzichtig: dat zijn kostbare voorwerpen; 
overal staan dan ook bordjes met: niet aanraken! Ach, een 
schoonheidscommissie ontbreekt: straten en pleinen zijn ontsierd 
door reusachtige aanplakbilletten en reclames van zeer

-

fantastischen inhoud. Maar wel heeft de stad een heuschen, 
levenden burgemeester, commandeerend over een (looden) 
politiekorps. Eigenlijk zijn er twee steden; want de gebroeders 
Wells zijn eerzuchtig. Eerzuchtig, doch plichtmatig: vaderlijk zorgen 
zij voor scholen en ziekenhuizen, zien scherp toe op de kroegen, 
houden zelfs — o, gruwel — verkiezingen! Wat beteekenen 
hierbij vergeleken onze clubs van jonge liberalen ? Wells giet 
zijne spruiten de burgerdeugden haast met de moedermelk in! 

Maar zulke steden bouwen wij immers zelf! roept een 
vader-lezer. Toegegeven; doch tenzij een onontdekte evenknie 
van Wells, kunt gij met voordeel bij den Engelschman 
in de leer gaan. Zijne wenken meer zijn het niet -, 
zullen uwe verbeeldingskracht aanwakkeren, zóódoende ook 
die uwer kinderen. En dat is dan toch het doel van zulke 
spelen: niet den tijd korten, doch verlengen. Leeren rondzien, 
opmerken; daarna verwerken. Jammer slechts --ook 
Wells betreurt zulks — dat de stadsbevolking zoo militairistisch 
is. Doch dit is niet zijne schuld... en tevens een 
wenk aan nederlandsche speelgoedmakers. 


176 KLEINE WENKEN. 

Voor iets ouderen zijn de beide andere boekjes bestemd. 
Latijn en grieksch doen immers nog geen tranen storten in de 
gulden dagen der blokkedoozen! Kent gij Salomon Reinach's 
,diepgaande studiën omtrent fabelleer, godsdienstvormen en 
oudheden? Bezwaarlijk zal men echter op de gedachte 
komen dat deze toongever op wetenschappelijk gebied één 
is met wie zich op het titelblad van Hachette's sierlijke 
deeltjes bescheidenlijk aanmeldt als agrégé de grammaire. 

Beide taalgidsjes zijn eigenlijk voor jonge dames geschreven, 
want Reinach is het eens met Molière, dat vrouwen. 
van alles begrip moeten hebben. Niet te veel; anders kunnen 
zij haar eigenlijke taak niet verrichten. Aan elke taal zijn 
daarom slechts twaalf lessen gewijd. 

Twaalf lessen in briefvorm, brieven vol franschen geest en 
franschen zwier, heel eventjes verradend die groote belezenheid, 
welke den schrijver in staat stelt verrassende opmerkingen 
en vergelijkingen te maken. Niet minder getuigen die 
epistels van diepen eerbied voor de schoonheden der grieksche 
beschaving, voor de zedelijke grootheid van de romein 

zijn niet voor-.sche wereldbeheerschers. Hoe broodnoodig 
de hedendaagsche samenleving èn die schoonheid èn die 
moraal ! , 

Vandaar dan ook dat Reinach de pen opneemt. „Il faut un 
peu de grec à notre éducation esthétique, un peu plus de latin 
à notre éducation morale" zegt de voorrede tot zijne latijnsche 
spraakkunst. „Aver leur langue précise, concise, frappant 
,des formules comme des medailles, les moralistes et poètes 
de Rome ont parlé pour tous les hommes et pour tous les 
siècles. Its ont jete les plis de la toge sur des maximes 

1'action et d'endurance, qu'il faut recevoir d'eux sous ce 
vêtement. Aucune éducation esthétique ou litteraire ne 
tient lieu de celle que donne Ia sagesse romaine". 

Geen lange inleiding; onmiddellijk evenals bij Beethoven's 
sinfonia eroica --zet het allegro in. Om den leer-
ling geen tijd te laten tot inslapen bij de verbuigingen, plaatst 
hij hem dadelijk op den top van den Parnas, scandeert 
verzen, doet hem voelen de schoonheden van rhythmus en 
wendingen, wekt enthusiasme voor wat zoo fraai van vorm, 
zoo diep van inhoud is. Wie trouwens die een vreemde_
ling zijn stad wil doen bewonderen, begint met de achter



KLEINE WENKEN. 

buurten? Met taalregels en woordenlijsten alleen komt men 
er toch niet! „Pour faire une version latine convenable il 
ne suffit pas de savoir la grammaire et de feuilleter avec 
conscience un lexique: il faut savoir le latin". En onmiddellijk 
volgt hierop: Jln'y a qu'un seul moyen de savoir 
le latin: c'est d'en apprendre. Avant même d'avoir vu toute 
la grammaire, il faut orner sa mémoire de phrases latines 
choisies, en prose et en vers. I1 importe peu que vous 
répétiez ces phrases avant d'être en état de les expliquer 
grammaticalement; n'avez-vous pas procédé de même pour 
1'étude de votre langue maternelle ?" 

Hoe treft deze laatste opmerking! Hoevele duizenden zinnetjes, 
hoevele versjes kent niet het kind in zijne moedertaal 
alvorens de bittere noodzakelijkheid hem neerdompt op de 
harde schoolbanken om daar, niet zoozeer zijn schat te 
verrijken (dat doen Huis en Straat!) maar om te leeren deze 
te schikken en te ordenen. Met de moedertaal heeft dus de 
school het zeer gemakkelijk. Waarom zoo moeilijk met latijn 
en grieksch ? Heden althans; niet in vorige eeuwen. Men 
verbaast zich wel eens over die vroeg-rijpheid onzer voorvaderen; 
maar in hoeveel gunstiger omstandigheden ver keerden 
zij! Latijn was nog omgangstaal; zij hoorden die 
spreken in het ouderlijk huis. Latijnsche boeken lagen op 
tafel, niet enkel in het studeervertrek ; met eerbied, met 
enthusiasme werd over de oudheid gesproken; men stelde 
de staatsmannen en philosopnen van weleer niet enkel zijn 
kinderen, doch zichzelf ten voorbeeld. Zie hoe men nog in 
-de fransche omwenteling telkens opriep de schimmen van 
Brutus en diens geestgenooten; hoezeer schilderstukken, 
voorstellende hunne heldendaden, bewonderd en geprezen 
werden! Men leefde in beschaafde kringen althans in 
eene latijnsche atmosfeer. En elke jongen zoude zich geschaamd 
hebben niet mede te kunnen doen, geen latijn te 
kunnen spreken, evenals hij zich heden ten dage schaamt 
zoo hij geen fransch kent. Want zoo nu ten onzent nog het 
best van alle vreemde talen het fransch wordt gesproken, 

is zulks niet, omdat de school zich daarvoor zooveel meer 
moeite geeft, maar omdat de jongen thuis en elders die taal 
hoort; óók omdat hij fransch gaarne misschien te 
gaarne leest. 
1917 IV. 


 1 8 KLEINE WENKEN. 

Maar waar spreekt, waar leest men nog latijn, tenzij door den 
nood gedwongen ? De leerling die voorheen op het gymnasium 
terugvond de atmosfeer waarin hij leefde in het huisgezin, 
komt er nu als in een vreemd land. Eene discipline, welke 
hem natuurlijk toescheen eertijds, schrikt hem nu af en maakt 
hem weerbarstig. Hij kan ook niet meer, met een stralend 
gezicht thuiskomend, vader, oom of grootvader doen deelen 
in zijn schooltriomfen; beste belooning voor al zijn moeite! 

Quis esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes 
qui illis aeque, ac tu ipse, gauderet ? Herinnert ge u nog 
hoe de oude Van Lennep (de zooveelste oude) zenuwachtig 
rondtrippelde aan het hek van het Manpad, wachtend op 
bericht omtrent den latijnschen wedstrijd van zijn zoon? Pa 
begrijpt thans evenmin als Ma iets van hun lievelings 
themata; hoogstens kijkt de heer des huizes eens in de drie 
maanden het schoolrapport in, schudt het hoofd ... en bromt. 

Reinach, agrégé de grammaire, de eeuwig-jeugdige, geeft 
den moed niet verloren. Latijn en grieksch daarvan is 
hij overtuigd blijven onontbeerlijk. Maar bij het verloopen 
van het getij, heeft hij de bakens verzet. Nu de atmosfeer 
ontbreekt, moet deze gemaakt worden, anders is alle moeite 
te vergeefs. Derhalve zooals reeds werd opgemerkt 
„il faut orner sa mémoire de phrases latines choisies en prose 
et en vers avant même d'avoir vu toute la grammaire." 
Niet ingepompte, ingestompte phrasen: hij voert ons de 
schrijvers in levenden lijve voor, wekt onze belangstelling 
voor den mensch, en zoodoende voor diens gedachten. Zin 

klinken als metaal; het beste wat ooit ter wereld-sneden die 
werd gehoord. 

„ C'est aussi par de courtes phrases et non par des règles, 
que je vous enseignerai Ie syntaxe. Pourquoi apprendre par 
coeur des regles? Une règle est toujours assez connue 
lorsque l'exemple qui en résume l'enseignement, est present_ 
a la mémoire. Moi-même je lis couramment Ie latin et je 
I'écris avec facilité; croyez-vous que je sache par coeur les. 
règles ? Non, mais je me rappelte les exemples que j'ai 
appris a l'école et d'autres qu'y ont ajoutés mes lectures; 
eest a la lumière de ces phrases-types, si je puis dire, que: 
je comprends les auteurs Latins ou que je les imite". 

Reinach is zelfs niet bang voor „kunstjes", óók niet 


KLEINE WENKEN . 

het zal velen de haren te berge doen rijzen voor hetgeen 
men ten onzent, zoo ik mij wel herinner, „moffen" noemt. 
1 i achette heeft de voornaamste latijnsche schrijvers uitgegeven 
met twee vertalingen: ééne woord voor woord (juxtalinéaire), 
de andere „en bon francais". Alleen voegt Reinach 
er deze waarschuwing aan toe: „de ne pas passer a cote 
d'une forme verbale qui vous frappe, sans chercher dans 
votre lexique les temps primitifs du verbe: indicatif, present, 
parfait et supin. (De opmerking wordt gemaakt in een 
brief over de werkwoorden). Si vous avez du zèle, 
poussez-le jusqu'à inscrire ces formes sur une fiche; on n'apprend 
vraiment bien que ce qu'on a noté soi-même. Experto 
crede, ce qui signifie: crois-en celui qui en a fait l'expérience." 

Atmosfeer maken! dat is de kunst welke Reinach voor 

verstaat. Rome straks Griekenland — toovert-treffelijk 
hij op voor zijne verbaasde hoorders; men leest beide 
werkjes ademloos door als een roman, doch met meer 
blijvend gevolg. 

Niet enkel de doode talen kunnen zoo behandeld worden: 
dezelfde enthusiast schreef ook Sidonie, on le fran^ais 
sans peine. 0, dat een nederlander ten bate onzer landgenooten 
de wenken van dezen franschman (want meer zijn 
het niet) ter harte wilde nemen en uitwerken wat hij slechts 
schetste. Of staat ook hier te vreezen: Ostendent terris 
hunc tanta fata, neque ultra esse sinent ? i Er is één licht


)

straal: dat a. b. C. der kunsten: het teekenen, zal dezer 
dagen op vele onzer gymnasia worden ingevoerd; zoo te 
Utrecht. Nog niet te Leeuwarden, niet de meest levende stad van 
het noorden: bij B. en W. is de wenschelijkheid daartoe nog 
niet voldoende gebleken. Ook niet, helaas, in meer vooruitstrevend 
Arnhem. Waarom teekenen noodig is? Om atmosfeer 
te maken ! In de achttiende en de eerste helft der 
negentiende eeuw kon ieder mensch teekenen; dat behoorde 
tot eene goede opvoeding, evenals ieder kon dansen, 
zingen, schermen en paardrijden. Dat vormde een familieba 
d met de oudheid, welke dit alles immers ódk eischte 
van haar kroost! Maar sedert het gymnasium den ganschen 

1) De vertaling van de hier aangehaalde latijnsche zinnen kan de 
lezer vinden in Reinach's boekske. 


180 KLEINE WENKEN. 

dag opslokt (en een heel deel van den avond) is het uit 
met dezen gymnasialen steun. En het gymnasium zelf — 
karikatuur van hetgeen zich de ouden daaronder dachten — 
leert niets dan zitten. Zelfs niet zien! Er is heelemaal geen 
atmosfeer. Om deze er in te brengen, waagt de Vereeniging 
voor teekenonderwijzers althans eene bescheiden poging, en 
de nederlandsche autocraat: de Inspecteur (waar blijft onze 
Raad van Onderwijs ?) steunt die genadiglijk met een hooFdknik. 
Is dit het ochtendgloren van een nieuwen dig, of de 
laatste avondzonnestraal? Laten wij hopen: het ochtendgloren. 

Lausanne. R. P. J. TUTEIN NOLTHENIUS. 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

26 Sept. 1917. 

Antwoord van Wilson aan den Paus (27 Aug.), en antwoord 
der Centralen aan den Paus (20-21 Sept.); geen 
antwoord, tot dusver, van de anderen. 

Wilson slaat het zondenregister der Duitsche regeering open: 

„ .... an irresponsible government which, having secretly 
planned to dominate the world, proceeded to carry the plan out 
without regard either to the sacred obligations of treaty, or 
the long established, organized and long cherished principles 
of international action and honor; which chose its own time 
for the war; delivered its blow fiercely and suddenly; stopped 
at no barrier either of law or mercy ; swept a whole continent 
within the tide of blood, not the blood of soldiers only, 
but the blood of innocent women and children also and 
of the helpless poor; and now stands balked, but not defeated, 
the enemy of four-fifths of the world;" 

om te vervolgen: 

„This power is not the German people... The American 
people desire no reprisal upon the German people, who 
have themselves suffered all -things in this war, wich they did 
not choose.. . We cannot take the word of the present rulers 
of Germany as a guarantee of anything that is to endure, unless 
explicitly supported by such conclusive" evidence of, the will 
and purpose of the German people themselves as the other 
peoples of the world would be justified in accepting." 

Stel nu eens dat de Duitschers leerzaam wilden zijn, en 
Wilson genoegen geven. Wat zouden zij moeten doen ? 
Vrede-resoluties aannemen in den Rijksdag ? De resolutie 


182 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

die zij hebben aangenomen, wordt door Wilson geen vermelding 
waardig gekeurd, hoewel zij voor een goed deel 
dezelfde algemeenheden inhoudt als Wilson's nota zelve. 
,, Punitive damages, the dismemberment of empires, the 
establishment of selfish and exclusive economic needs, we 
deem inexpedient and in the end worse than futile". De 
Rijksdag had zich verklaard tegen „erzwungene Gebietserwerbungen" 
en „wirtschaftliche Absperrung". Hij had bovendien, 
voor Duitschland, „die Unversehrtheit seines territorialen 
Besitzstandes" geëischt en, voor allen, „die Freiheit der 
Meere". Welnu, Wilson noemt Elzas-Lotharingen niet, en onder 
de denkbeelden van den Paus waarmede hij instemming betuigt 
is ook, that freedom of the seas be established".') De eenige 
positieve eisch der nota die de Duitschers niet kunnen 
beweren reeds bij hun Rijksdagresolutie te hebben ingewilligd, 
is, that the intolerable wrongs done in this war by 
the furious and brutal power of the Imperal German 
Government be repaired"; dit behoeft echter niet te geschieden 
at the expense of the sovereignty of any people", dus ook 
van de Centralen niet. Voldoet dus de uitdrukkelijke mede 
dat men bereid is schadevergoeding te geven ?-deeling 
Weet Wilson het zelf? Als hij een staatsstuk geschreven 
heeft en geen preek, is het niet wel mogelijk den eisch dien 
hij de Centrale natiën stelt, anders te construeeren dan ik 
boven, vragenderwijze, deed. (Daargelaten dan, dat er geen 
de minste aanwijzing is gegeven omtrent den omvang van 
een „herstel", dat strekken moet tot betering van het onrecht, 
door het „woedend en driest" gouvernement bedreven, maar 
tegelijk weer niet een straf zou mogen wezen, aan het Duitsche 
volk opgelegd). De eisch tot „herstel" is het eenige punt, 
waarop Wilson, die in het algemeen aan het stuk van den 
Paus adhaesie betuigt, daarvan in eene bijzonderheid afwijkt. 

De Paus had gezegd: „Quant aux damages ä réparer .. . 
rémission entière et réciproque ; si, pour certains cas [België] 
il existe, a l'encontre de ce principe, des raisons particu 
lières, qu'on les pèse avec justice et équité". Doch bij den 
Paus is dit „in billijkheid wegen" van bijzondere aanspraken 
onderdeel van het vredeswerk waartoe hij allen gelijkelijk 

1) Bij den Paus : ,,assurer.... la vraie liberté et la communauté des 
mers". 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

oproept; Wilson verlangt vóór alles de verklaring van het 
Duitsche (en Oostenrijksche?) volk, dat het goedmaken wil 
wat zijn regeering aan België (en Servië ?) misdeed. 

Het moet eene verklaring zijn van het Duitsche volk. 
„Treaties made with the German Government, no nation 
could now depend upon". Behoort dus eerst het Duitsche 
volk zijn regeering omver te werpen? Neen; want elders 
heet het immers, dat het woord dier regeering niet zal worden 
aanvaard, » unless explicitly supported" enzoovoorts. „Blijk 
van de instemming van het Duitsche volk" maakt dus het 
woord der regeering goed; over de voldoendheid van het 
blijk oordeelen „de anderen ". 

Wij hebben Wilson's stuk in nuchterheid trachten te 
ontleden, en meenen dat het, aan eenigermate zakelijke 
eischen, inhoudt wat wij er uit destilleerden en niets anders. 
Is het stuk evenwel voor nuchtere overweging bedoeld? 
Het is een boetpredikatie, die ongetwijfeld zeer dierbaar is 
gevonden in Amerika. In Duitschland zal men zich vermoedelijk 
hebben afgevraagd, of werkelijk de Duitsche 
regeering de eenige „boosdoener" is. Duitschland had de 
regeering die het wenschte. Het is in den oorlog gegaan in 
de vaste overtuiging dat die aan het Duitsche volk opgedrongen 
was door listige en afgunstige vijanden. Is die 
voorstelling zoo onbegrijpelijk? Begint de voorgeschiedenis 
van den oorlog met het ultimatum aan Servië, of jaren eerder? 

Ook wie gelijk schrijver dezes ondanks de onthul 

proces geneigd blijft te doen —-lingen van het Soechomlinofvan 
de schuld voor den afloop der Juli-verwikkelingen van 
1914 aan Duitschland de grootere helft toemeet, kan erkennen 
dat Duitschland zich jaren lang door de anderen geprikkeld 
en belaagd heeft moeten voelen; dat noch de Marokkozaak, 
noch de geschiedenis der Bagdadspoor, noch die der 
Londensche declaratie, Engeland's inzicht tot eer verstrekt. 
Of er dan voor Engeland's verblinding weder geen natuur 

verklaring is te vinden? Natuurlijk wel; zij is onlangs-lijke 
geformuleerd door een Duitsch minister zelven, toen hij 
de vijandschap der anderen het onvermijdelijk gevolg noemde 
van het ontstaan, in het midden van Europa, „eines gewaltigen, 
starken, nach aussen drückenden Blocks" 1). De 

1) Von Kühlmann 22 Aug. 1917. 


184 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

krachten van dat „blok" waren niet die eener diabolische, 
het volk verdrukkende regeering; het waren de krachten 
van het Duitsche volk zelve. Dat dan ook veeleer zijn 
eigen conto, dat dat van den Keizer heeft op te maken. 

Er is geen twijfel aan, of de onbehouwen aanval op zijn 
„furieus en brutaal" gouvernement heeft, bij een volk als 
het Duitsche, de gevoelens voor dat gouvernement eer versterkt 
dan verzwakt. Vooralsnog zal Keizer Wilhelm den 
Tsaar niet behoeven na te reizen; en is het iets dergelijks 
waarop Wilson wacht, dan komt hij bedrogen uit. 

Wie in een stuk als dit, ten antwoord strekkende op 
een vermaning als die van den Paus, zulk een toon aanslaat, 
behoorde met iets minder vaags te eindigen dan met de 
verzekering, dat men „some new evidence of the purposes 
of the great peoples of the Central Empires" zal inwachten. 

Engeland en Frankrijk moeten met het stuk verlegen 
zitten. Zij begeeren tegen de macht, door Wilson als „niet 
verslagen" aangeduid, Amerikaansche hulp in daden, en 
die bleef tot , dusver uit. Niets zou hun meer ongelegen 
komen, dan dat het Duitsche volk de een of andere phraseologie 
uitvond die Wilson bevredigde, om hem vervolgens 
te kunnen herinneren aan zijn veroordeeling van „the 
dismemberment of empires" en aan zijn bereidverklaring om 
de vrijheid der zeeën op het vredesprogram te stellen. 

„Some new evidence"; is zij gegeven in de antwoorden 
der Centralen op 's Pausen vredesvermaan, en in de wijze 
waarop, in geregeld overleg der regeering met de vertegenwoordigers 
des volks, het antwoord van Duitschland is tot 
stand gekomen? 

Voor het eerst heeft de Duitsche regeering het van zich 
verkregen, het ongeluk van Juli 1914 niet anders aan te 
duiden dan als „een rampzalige aaneenschakeling van gebeurtenissen". 
Er is haar, ,,in de nauwste aanraking met de 
vertegenwoordiging van het Duitsche volk" aan gelegen, „in 
overeenstemming met de wenschen van Zijne Heiligheid en 
de vredesmotie van den Rijksdag", grondslagen tot een duurzamen 
vrede te vinden. De „ontwapening ", door den Paus 
vooropgesteld, preciseert zij als ontwapening „te land, ter 
zee en in de lucht". Bindend scheidsgerecht? Al wat de 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Paus verlangt. Laten zij zich leiden door diens geest, het 
zal den volkeren gelukken „ook de op zichzelf staande en 
nog onopgeloste twistpunten zóó te regelen, dat aan elk volk 
bevredigende bestaansvoorwaarden worden verschaft." Als 
nu ook de tegenstanders in de door Zijne Heiligheid ter 
overweging gegeven gedachten maar een geschikten grondslag 
tot den vrede mogen zien. 

Het Oostenrijksche antwoord zet den toon van eerbiedige 
erkenning, waarin het Duitsche stuk gesteld is, in een toon 
van filiale gehoorzaamheid om, maar is overigens geen zier 
zakelijker dan dat van den bondgenoot. 

Het woord „herstel," door Wilson van Duitschland als praeliminair 
geëischt, is dus niet gesproken; immers Duitschland 
verklaart het eens te zijn met een voorstel dat, in het 
algemeen, „remissie" aanbeveelt, en uitzonderingen daarop 
eerst later aan de orde wil doen komen. 

Heeft Duitschland nu voor eens en voor al van België 
afgezien? De zin, waarin adhaesie aan 's Pausen voorstel 
wordt betuigd, is zóó gedraaid, dat men er even goed uit 
lezen kan dat „het gelegen zijn" aan goede grondslagen in 
overeenstemming met de wenschen van Zijne Heiligheid is, 
als dat de grondslagen zelve die men zich voorstelt te kunnen 
aanvaarden, met die des Pausen overeenstemmen. Mij 
dunkt, het stuk is er op toegelegd eene vraag om opheldering 
uit te lokken van 's Pausen zijde, welke opheldering 
Duitschland dan afhankelijk zal willen stellen van de mate 
waarin Engeland en Frankrijk over de brug komen. 

Dat, met Kühlmann, de richting aan het bewind gekomen 
is die den vrede met Engeland sluiten en daartoe België 
vrijlaten wil, schijnt zeker. De ,,vaderlandsche partij," die 
zich, onder eerevoorzitterschap van Johan Albrecht van 
Mecklenburg en voorzitterschap van Tirpitz, tegen Kühlmann 
vormt, is hier ten volle van overtuigd; immers anders 
zou er voor eene partij, die tot hare leus verheft de oude 
verzekering van Bethmann, dat er ten aanzien van België 
„van een statu quo ante geen sprake kan zijn," geene 
ruimte bestaan. 

Men meene vooral niet dat de Tirpitz'en en Reventlow's 
het hoofd in den schoot hebben gelegd. Theodor. Wolff 
deelt in het Berliner Tageblatt mede, hoe de patroons hun 


186 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

ondergeschikten inteekenlijsten tot de nieuwe partij voorleggen. 
„Zij zenden hun een uitnoodiging om een vergadering 
bij te wonen met de vriendelijke vraag: Ge komt er toch ? 
Onder Jacobus II werd van de ambtenaren een belofte geeischt, 
dat zij de koninklijke politiek zouden ondersteunen. 
Een ambtenaar schreef [toen]: ik heb veertien redenen om 
de bevelen van Z. M. te gehoorzamen: dertien jonge kinderen 
en een vrouw. Weet de rijkskanselier, dat zulk een 
gewetensdwang, natuurlijk zonder te bewijzen bedreiging, 
ook heden nog wordt uitgeoefend ?" 

Thedor Wolff is een meester der insinuatie. Beschuldig 
hem dat hij bedektelijk den Keizer medeplichtigheid aanwrijft, 
en hij zal antwoorden dat gij een ezel zijt, en op de plaats 
waar het behoort, het ongeschreven woord „toen" vergeet 
in te lasschen. Wij zouden ons zeer moeten vergissen, of 
van 's Keizers naam wordt door de agitators inderdaad ge 

gemaakt, en Wolff heeft hierop willen wijzen. Laat-bruik 
de Keizer zelf zich met intriges tegen zijn nieuwe regeering 
in, dan speelt hij hoog spel, zelfs in zijn getrouwe Duitschland. 
Aan velleïteiten in de verkeerde richting ontbreekt 
het hem gewis evenmin, als aan begrip der redenen die 
tot voorzichtigheid moeten nopen. 

Dit voor de vredespoging van den Paus. Die der Internationale 
is voorloopig mislukt. De bijeenkomst der Ententesocialisten 
te Londen, waarvan Troelstra en Huysmans 
hoopten dat zij de regeeringen te Londen en te Parijs tot 
het verleenen van passen naar Stockholm zoude bewegen, 
heeft niets opgeleverd. Wat er op die bijeenkomst precies is 
voorgevallen, is uit de schaarsche persberichten niet goed 
op te maken. Henderson presideerde; de vergaderingen 
hadden plaats bij gesloten ' deuren. De Russen die er tegen 
waren (Ehrlich en Goldenberg) hebben uit de school-woordig 
geklapt, dat het er een groote janboel is geweest, dat de 
gebrekkige organisatie „een nieuwe conferentie noOdig maakt"; 
dat men op geen enkele resolutie „de stemmen kon ver 
dat Hyndman sterk tegen Stockholm was; ook-eenigen" ; 
Vandervelde en de Brouckère, „die de Duitsche meerder 
niet wilden ontmoeten"; dat de Engelsche arbeiders,-heid nog 
„die hooge loonen verdienen en de wreedheden van den 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

oorlog niet zoo kennen als de arbeiders elders," in meerderheid 
lauw waren en de weigering van Lloyd George aanvaardden 
zonder veel verzet; dat daarentegen de meerderheid 
der Fransche arbeiders, ondanks vermaningen van Albert 
Thomas, „voor Stockholm bleef" en „sterk anti-gouvernementeel" 
was. Bleef de Fransche regeering de passen 
weigeren, dan zouden zij eischen „dat geen partijgenooten 
meer in het ministerie zitting namen." 1) Inderdaad heeft het 
Fransche partijcongres zulk een besluit genomen, waarop 
eene reconstructie van het kabinet-Ribot noodig bleek, dat 
thans een kabinet-Painlevé is, met Ribot aan buitenlandsche 
zaken, en zonder socialisten. Het nieuwe kabinet zegt de 
documenten omtrent de geheime onderhandeling met Rusland 
(vóór den val van het Tsarisme) niet te kunnen overleggen, 
„omdat uit Petrogad het verzoek is gekomen, de openbaarmaking 
uit te stellen"; verklaart genoegen te zullen nemen 
met „teruggave van Elzas-Lotharingen, schadeloosstelling en 
een volkerenbond", en zag, bij de stemming over de motie 
van vertrouwen, 129 afgevaardigden zich onthouden, waarvan 
85 socialisten; de rest meest radicalen, groep -Caillaux. 
De aandacht trekt, in de ministerieele verklaring, de herinnering 
(aan het adres der bondgenooten), dat Frankrijk's 
bloed sedert Augustus 1914 „in stroomen gevloeid" heeft, 
en dat het voor den voorspoedigen afloop van den . oorlog 
onvermijdelijk is, dat „tot het einde toe" het Fransche leger 
„zijne kracht op peil houde". 

Hetgeen zeggen wil: o Wilson laat uw millioenen opdagen, 
want Frankrijk bloedt dood. 

Her linker-Rijnoever-verdrag kan reeds in het museum van 
historische curiositeiten worden opgeborgen. Maar het ver 
Frankrijk blijft met gelijken nadruk als ooit Elzas-zwakte 

terugvorderen. In Duitschland is niemand, ook-Lotharingen 
van de partij die België uit haar hoofd heeft gezet, van 
zins Elzas-Lotharingen af te staan. Of Engeland, indien het 
België vrij krijgen kan, ad infinitum voor den Elzas zal 
blijven doorvechten ? 

1) Verklaringen van Ehrlich en Goldenberg aan den correspondent 
der N. R Ct. te Stockholm, 11 September 1917 (N. R. Ct. 15 Sept. 
Ochtendblad A). 


188 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Eene omstandigheid die Painlevé in zijne verklaring niet 
noemde, maar die op den toon der waarschuwing aan Engeland 
en Amerika natuurlijk grooten invloed heeft gehad, is 
de bevestiging der ervaring, dat het gerevolutionneerde 
Rusland als een militaire non-valeur is te beschouwen. De 
Duitschers nemen, naar het schijnt, aan het Oostelijk front 
ten naastenbij wat zij willen. 

Wat zij willen, is beperkt. Zij laten liggen wat zij toch 
nimmer zouden kunnen gebruiken, en ronden af wat zij onder 
hun invloed denken te kunnen houden. 

In Polen begon zich een sterke ontevredenheid te uiten. 
tegen de traagheid der vervulling van gedane staatkundige 
toezeggingen. De leden van de Raad van State namen 
collectief hun ontslag. Thans is, bij beschikking van 12 September, 
het opperste staatsgezag in het koninkrijk Polen, 
„totdat een koning of regent het op zich neemt," „onder

-

inachtneming van de volkenrechtelijke positie der bezettende 
mogendheden", aan een regentschapsraad van drie leden 
opgedragen, welks regeeringsdaden de mede-onderteekening 
van een verantwoordelijken minister-president behoeven. Onder 
medewerking van den Raad van State oefent de Regentschapsraad 
de wetgevende macht uit, behalve in aangelegenheden, „wier 
afdoening nog niet aan het Poolsche staatsgezag is opgedragen ". 
In deze aangelegenheden kan hetzij het generaal-gouvernement, 
na den Raad van State te hebben gehoord, verordeningen met 
wetskracht afkondigen, hetzij een voorstel tot wetgeving 
slechts met goedvinden der bezettende mogendheden in den 
Raad van State worden behandeld. Bovendien kan de gouverneurgeneraal, 
„ter waarborging van gewichtige oorlogsbelangen ", 
beschikkingen met wetskracht uitvaardigen en hun bekendmaking 
en uitvoering door de organen van het Poolschestaatsgezag 
gelasten. De verordeningen van den gouverneurgeneraal 
kunnen slechts op dezelfde wijze als zij zijn uitgevaardigd, 
worden opgeheven of gewijzigd. Wetten en 
verordeningen van het Poolsche staatsgezag zijn niet verbindend, 
wanneer de gouverneur-generaal daartegen binnen 
veertien dagen verzet aanteekent. In aangelegenheden die 
de belangen der bezettende mogendheden raken, kan de 
gouverneur-generaal de revisie van Poolsche vonnissen en 
bestuursmaatregelen gelasten. De volkenrechtelijke vertegen



BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

woordiging van het koninkrijk Polen en het recht tot 

het sluiten van internationale overeenkomsten zal het 

Poolsche staatsgezag eerst na afloop der bezetting kunnen 

uitoefenen. 

De nieuwe Raad van State zal uitgebreider zijn dan de 

oude en de voorlooper zijn van een Poolschen Landdag. 

De eerste taak van den regentschapsraad zal zijn de benoe


ming van een minister-president; de bekrachtiging dezer be


noeming behouden de bezettende mogendheden zich voor. 

De minister-president organiseert het Poolsche staatsbestel 

door onderhandelingen. met de autoriteiten der bezettende 

mogendheden. 

Er is dus op allerlei wijzen voor gezorgd, dat de Polen 
zich gedragen zullen naar het believen der overheerschers. 
Van verkiezingen, licht de Norddeutsche Allgemeine de 
beschikking toe, kan uit den aard der zaak nog geen sprake 
zijn, maar men belooft dat „alle richtingen en schakeeringen 
des lands" in den Raad van State aan het woord zullen 
komen. 

Maatregelen zijn in voorbereiding ter organisatie van het 
thans door de verovering van Riga afgeronde Koerland, en 
van het bezette gedeelte van Litthauen. 

In Rusland is de maand al wederom zeer bewogen geweest. 
Het begon met het congres te Moskou, waar Kerenski voor 
zijn poging om in en buiten het leger orde en tucht te herstellen 
den steun inroepen zou van de meer bezonken 
elementen der Russische samenleving. Nog meer dan Kerenski 
zelf werd de door hem benoemde opperbevelhebber, generaal 
Kornilof, toegejuicht, de man der wederinvoering van de 
doodstraf aan het front. Wat hij over de toestanden in het 
leger te vertellen had, was inderdaad schrikbarend. In de 
maand Augustus nog waren vier regimentscommandanten 
door hunne soldaten vermoord; een der Siberische tirailleurs regimenten, 
die indertijd de zege der omwenteling in de 
straten van St.-Petersburg bevochten, had moedwillig het 
Riga-front verlaten; „niets meer of minder dan het bevel, 
dat het heele regiment zou worden afgemaakt, was in staat, 
het naar zijn stellingen te doen terugkeeren" (maar eene 
week later, toen de stoute onderneming der Duitschers plaats 


190 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

had 1), ging het weder aan den haal.) De voortbrengingskracht 
der fabrieken, die voor de nationale verdediging 
werken, was sedert het najaar van 1916 met 60 0; o gedaald. 
wat kanonnen en granaten aangaat, en met 80 0/0 op het 
stuk van vliegtuigen. Kaledin, de hetman der Don-kozakken, 
voegde er aan toe, dat nu eindelijk het leger buiten de 
politiek moest worden gesteld, door een uitdrukkelijk verbod 
van vergaderingen van soldaten en wedertoekenning aan de 
commandanten van het recht om militaire straffen op te 
leggen. Oorverdoovend gejuich der rechterzijde, dat het 
gemurmel van links overstemde. 

Veertien dagen later (nadat inmiddels Riga gevallen is) 
eischt Kornilof alle burgerlijk en militair gezag voor zichzelven 
op; hij zal een nieuwe regeering instellen. Kerenski 
weigert en beveelt Kornilof, het opperbevel over te geven 
aan generaal Klembofski. Kornilof gehoorzaamt niet; hij 
rukt tegen St. Petersburg op. Times en Morning Post (en, 
op de Humanité na, de geheele Parijsche pers) trekken 
onmiddellijk voor Kornilof partij; Daily News voor Kerenski. 
Door welke binnenlandsche elementen Kornilof gesteund 
werd? Openlijk door sommige kadetten; in het geheim 
zeker ook door nog vefder rechts staande groepen, al schijnt 
hij persoonlijk zich niet de rol van een Monk te hebben 
voorgesteld. 2) Eerder schijnt men te kunnen zeggen dat, in 
deze ure van militairen nood, hij in zichzelf den echten, in 
den burger Kerenski een pseudo-Bonaparte zag, dien hij 
tot de plaats van minister van justitie in een door 
hem, Kornilof, te vormen kabinet wilde doen afdalen. 
Twee dagen lang heeft de wereld in spanning verkeerd; 
toen kwam het bericht dat in de hoofdstad slechts eenige kadetten 
hadden geaarzeld; dat al wat verder links stond zich al's één man 
om Kerenski had geschaard; dat Kornilof zich aan het Petersburgsche 
garnizoen, dat hem tegemoet getrokken was, onvoor


1) De Riga-stelling is door de Duitschers niet genomen; zij is door 

de Russen ontruimd, onmiddellijk na het forceeren der Duna bij Üxküll. 

Die overgang, met zóó geringe macht, zou een roekeloos waagstuk zijn 

geweest tegenover iederen anderen dan dezen volkomen gedesorgani


seerden vijand, van wiens zedelijke ontreddering de aanvaller blijkbaar 

in bijzonderheden kennis heeft gedragen. 

2) De grootvorsten Michael en Paul wachtten hem te Gatsjina op 

maar zijn op bevel van Kerenski tijdig in hechtenis genomen. 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

waardelijk had overgegeven. Is Kornilof slechts een leeghoofd 
geweest, speelbal van drijvers wier bedoelingen hij 
niet doorzag, een man wiens besluit ineenzakte op het 
oogenblik van de daad? 

De eerste maatregel van Kerenski, na zijne overwinning, 
is de proclamatie van Rusland tot een staat met republikeinschen 
regeeringsvorm geweest, over welken staat een 
vijfmanschap (Kerenski voorzitter) het gezag in handen 
neemt; zijn tweede een dagorder tot leger en vloot: „Officieren 
mogen niet dan op bevel der regeering in hechtenis 
worden genomen ! !" Blijkbaar achtte hij het waarschijnlijk, 
dat de soldaten uit het gebeurde zouden opmaken, dat het 
hek weer van den dam was. 

De Engelsche en Fransche pers maken bonne mine a 
mauvais jeu. 

Hoe snel ook levende, aan Brumaire bleek de Russische 
omwenteling nog niet toe. Het is Vendémiaire geweest, en 
men leeft nu onder een Directoire. Een Bonaparte is niet 
in 't zicht. Kerenski zal zich niet spoedig weer tot een 
herhaling van het zomer-offensief laten verleiden, dat voor 
Rusland zulke wrange vruchten heeft opgeleverd. Ook zal. 
hij niet vergeten hoe laag Parijs en Londen de „rechten der 
Russische democratie" aanslaan, zoodra zij er voordeel in 
zien die te laten verkrachten. 

Het Soechomlinof-proces heeft bevestigd dat (gelijk kenners 
van Rusland sinds jaren hadden verzekerd) Tsaar 
Nicolaas een pop was in de handen zijner omgeving; — 
het heeft voorts aan het licht gebracht, dat, toen Duitschland 
31 Juli zijn bekenden maatregel nam, inderdaad, gelijk 
Duitschland vermoedde, in Rusland het bevel tot de alge


mobilisatie onderteekend, en maatregelen van uit--meene 
voering in vollen gang zijn geweest. Het punt, dat ik in 
mijn overzicht van 26 Augustus 1914 i) onzeker liet, schijnt. 
ten voordeele van Duitschland beslist. Wel moeten wij afgaan 
op Wolf telegrammen over de verklaringen die bij het 
proces zijn afgelegd; doch de Entente-pers heeft nu tijd 
gehad die telegrammen uit de Russische bladen te contro


1) Gids 1914, III, 580. 


192 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

leeren, en wat Temps en de schrijver van ,,J'accuse" tot 
dusver tegen die telegrammen opmerkten, raakt de hoofdzaak: 
het algemeene karakter der mobilisatie-maatregelen waartoe 
30 Juli 1914 te St. Petersburg besloten is, niet. 

De onthulling ontheft de Duitsche regeering van 1914 op 
een niet onbelangrijk punt van de verdenking van kwade 
trouw. Haar eigen mobilisatie-(of liever prae-mobilisatie) 
beleid, in Juli 1914 gevoerd, is nog niet door het licht van 
een Soechomlinof proces beschenen. Doch ook wanneer men 
aanneemt dat het zulk licht in geen enkel opzicht zou behoeven 
te duchten, is de schuldvraag daarmede geenszins 
opgelost. Niet slechts zijn militair: zijn politiek beleid tusschen 
28 Juni en 23 Juli 1914 heeft Duitschland te verantwoorden, 
wat het nimmer geheel zal hebben gedaan, zoolang het ook 
maar iets van zijne gedachtenwisseling met Oostenrijk gedurende 
die periode verzwijgt. 

Het nageslacht zal oordeelen. Thans heeft de zieltogende 
wereld beters te doen, en het zou Duitschland niet misstaan 
hebben, zoo besef hiervan den toon zijner beschouwingen naar 
aanleiding van het Soechomlinof-proces eenigermate hadde 
gedempt. Vooral nu Lansing niet ophoudt bewijzen bij te 
brengen, hoe weinig afkeerig ngg gisteren aan den dag de 
Duitsche regeering is geweest van zeer duistere praktijken; 
bewijzen die Kühlmann genoopt hebben Argentinië om 
verontschuldiging te verzoeken wegens hetgeen de agent 
van Zimmermann te Buenos-Aires had uitgespookt. De 
zonde is gemeen geweest aan die binnen en buiten Ilium; 
het lijden is het ook. Wanneer de verlossing ? 

C. 
ERRATUM. 


Op bl. 1 en 2 dezer aflevering moet, voor Maart, gelezen 
worden Mei 1914. 


BIBLIOGRAPHIE. 

Het vraagstuk van de geldruimte in Nederland en de goudpolitiek 
van de Nederlandsche Bank. Met bijlage: Nederlandsch Oost-Indië en 
de gold-exchange-standaard. Door mr. G. Vissering (Instituut voor 
Economische Geschriften, No. 1). Uitgegeven bij Nijgh & van Ditmar's 
Uitgevers-Mij. Rotterdam, 1917. 

Men zal in later tijd vaak grijpen naar dit geschrift van den 
president, die aan de Nederlandsche Bank stuur had te geven 
in jaren van onvoorziene en moeilijk te overziene moeilijkheid. 

Of hij gelijk heeft met zijn stellingen, dat wij in Nederland 
over „inflatie", over een teveel aan ruilmiddel, ons nog niet 
bezorgd behoeven te maken, dat gouddepreciatie een droombeeld 
is dat, misschien, enkel leven kan krijgen als te velen overluid 
ervan gaan droomen, en dat de Nederlandsche Bank verstandig 
beleid toonde die talrijke malen dat zij in de laatste jaren 
gesteld werd voor het nemen van gewichtige beslissingen waarbij 
het gerief der antecedenten ontbrak --stellingen, waarvoor 
dit geschrift inderdaad sterke argumenten aanvoert —, daarover 
zal die lezer van later tijd bezonkener kunnen oordeelen dan 
de lezer van thans, ja, zal ook mr. Vissering over tien jaren zich 
kunnen uitlaten met nog beter gerechtvaardigd zelfvertrouwen. 

Toch is deze bijgewerkte omwerking in het nederlandsch 
van wat een jaar vroeger in het engelsch verscheen in het hier 
te lande uitgegeven internationale jaarboek „Grotius" noch 
voorbarig, noch onnut. Het is goed, dat onze, thans meer dan 
ooit centrale, credietinstelling bij monde van haar aangewezen 
woordvoerder uit haar jongste geschiedenis zelve in bevattelijken 
vorm het voornaamste verhaald, haar gedrag in de oorlogsjaren 
verdedigd heeft. 

Met dit al, het boekje is een gelegenheidsgeschrift. En zonder 
de geringste bedoeling om te misprijzen, dat het Instituut voor 
1917 IV. 13 


194 BIBLIOGRAPHIE. 

Economische Geschriften, eind 1916 geboren, dit koos als eersteling 
zijner uitgaven het is goed, zoo zulk een eersteling 
actueel is en in dit geval gaat actualiteit met belangrijkheid 
samen — mogen hier toch wel hoop en verwachting worden 
uitgesproken, dat het Instituut voortaan aan actualiteit niet te 
groote waarde hechte en nederlandsche bewerkingen van reeds 
in vreemde taal verschenen opstellen, al zijn de schrijvers ook 
Nederlanders van de bovenste plank, in beginsel in den ban doe. 

Beter is het, zich een primeur te verzekeren op de wijze als. 
hier geschiedde met de aan het slot opgenomen bijlage over de 
muntpolitiek onzer aziatische koloniën, die, hier in het neder 

opgenomen, 1 a t e r in een duitsch tijdschrift verschijnen-landsch 
zal. De vreemdeling zal daaruit inderdaad een en ander kunnen 
leeren, dat hem tot bescheidenheid stemmen en den neder 

naam verhoogen kan.-landschen 

v. B. 
Dr. M. G. de Boer. Van waagdragersveem tot modern grootbedrijf. 

P. Noordhoff, Groningen 1917. 
De geschiedenis van het Blaauwhoedenveem. 

Zij zal voor velen een openbaring zijn. 

Van de middeneeuwsche gilden zijn wij betrekkelijk goed op 

de hoogte. De bronnen zijn menigvuldig en de onderzoekers 
dier bronnen talrijk. Wèl past nog niet een „wij zijn er", wat 
dezen tak van ons weten betreft, maar onbevredigend zijn hier 
de stand en de voortgang der kennis niet. 

Ook van het heden, althans van de economische geschiedenis 
tot vóór den oorlog, mag dit gelden. Het statistisch materiaal 
dreigt zelfs onoverzienbaar te worden voor hen, die niet in 
engeren zin mannen van het vak zijn. 

En wie nu hecht aan gebruikelijke indeelingen als: oudheid, 

middeneeuwen, nieuwen tijd, kan meenen, dat sommige soort van 

kennis, althans van de laatste twee dier tijdperken, netjes geloket


teerd, maar voor het grijpen ligt. 

Hij zou zich vergissen. Het zijn brokken kennis, die klaar 

liggen om te worden verteerd. En dankbaarheid voegt jegens 

wie ze ons gereed legden. Maar waar blijft het verband? 

Een voorbeeld, ontleend aan bovenstaand boekje: „Vragen wij, 

hoe het met de opheffing (der gilden) staat, welke gevolgen de 

vrijmaking van het ambacht voor de leden der gilden zelve en 


BIBLIOGRAPHIE. 195 

voor de rest van het volk heeft gehad, dan tasten wij in het 

duister rond en bevinden wij ons op een terrein dat nog geheel 

maagdelijk is. Wij staan hier voor een gaping in ons weten ... " 

Nu bestudeerde dr. de Boer de wordingsgeschiedenis der 

amsterdamsche haven en ontmoette hierbij de vraag, „hoe de 

zoo eigenaardige, zoo echt Amsterdamsche instellingen der 

Veemen zijn ontstaan." 

Die veemen zelven hadden wel beweerd, aftestammen van 

de oude waagdragerscorporaties, doch de heer De Boer was 

niet bereid dit voetstoots aantenemen. Komt het niet vaker 

voor, vroeg hij zich af, „dat een modern bedrijf zich zelve een 

zeker cachet verleent door het aannemen van een naam, die 

nu eenmaal op dit gebied een goeden klank bezit ?" 

Men kan betwijfelen of d e z e grond tot twijfel sterk was. 

Een modern grootbedrijf kan zijn eigen jonge brieven hebben, 

niet minder eerbiedwaardig dan overeeuwde en vergeelde papieren. 

Intusschen, dr. de Boer heeft door zijn scepsis zich niet laten 

weerhouden van onderzoek ten aanzien van een dier pretendenten 

met zijns inziens twijfelachtige aanspraken. En ---wat het belang


rijkste is — hij werd bekeerd. Het huidig Blaauwhoedenveem 

bleek inderdaad „de regelmatige voortzetting van de organisatie 

der eenvoudige Blaauwhoeden." 

Terecht heeft hij openbaarmaking van deze belangwekkende 
vondst „bij wijze van vóórstudie" laten voorafgaan aan zijn nog 
te schrijven grooter werk over de ontwikkeling van de stoomvaart 
en van het moderne havenbedrijf. 

v. B. 
Je maintiendrai. Een boek voor leger en volk, door Albert Vogel, 
Res. kapitein. Uitgave W. Somer, Brummen. 

Dit „boek voor leger en volk" behandelt eerst het volk en 
het leger daarna. In de eerste plaats toch was het voor het 
leger bestemd; dus diende aan het leger te worden verhaald 
wat het weten moest van het volk, alvorens dit, de tweede belanghebbende, 
van legerzaken ietwat op de hoogte werd gebracht. 

Bestond behoefte aan zulk een boek? Ook een half desonkundige, 
die enkel tot het volk behoort en, helaas, van het 
leger nooit deel uitmaakte, hoeft niet te aarzelen met ja 
te zeggen. 

Er zullen niet vele Nederlanders zijn, gelijkelijk tot dit werk 


196 BIBLIOGRAPHIE. 

bevoegd als Vogel, oud-beroepsofficier, artist die Nederland en 
zijn bewoners sprak in alle hoeken en gaten en met den 
vreemdeling hen ruimschoots vergelijken kon, en die thans 
weer als reserve-officier sinds Augustus '14 in dienst is. 

Om te kunnen weten en zeggen wat er in het leger hapert 
aan kennis van land en volk, in het volk aan kennis van leger 

dient men beide te kennen. Hoevele officieren nu-toestanden, 
kennen hun land en hun landslieden goed ? Hoevele burgers 
ons leger ? 

Men kan een uitnemend kenner zijn van vaderlandsche geschiedenis, 
aardrijkskunde en volkskunde en töch niet deugen 
voor het werk, dat Vogel ondernam. Zijn kunstenaars -intuïtie 
heeft hem machtig geholpen. Zonder deze ware het eerste deel 
van zijn boek, waarin het algemeene volkskarakter eerst en 
daarna stuk voor stuk de provinciën behandeld worden, wel 
niet waardeloos geworden, maar toch niet meer dan een handboek 
met historische, geografische en ethnografische gegevens, 
die men beter kon naslaan bij Blok, Beekman, Schuiling, Schrijnen. 
Doch Vogel zette er, met zijn karakteristieken van het volkskarakter 
in de onderscheiden landsdeelen, zijn eigen persoonlijken 
stempel op. Een algemeene waarde is hiermee aan het 
boek verleend en voor onze militaire volksopvoeders een belang 

gebruikswaarde tevens.-rijke bizondere 

Het is een boek om wegwijs te worden, om zich erop te 

inspireeren, niet om van buiten te worden geleerd, niet om --


II bl. 55 brengt het nog even in opzettelijke herinnering — 

»wetende, dat deze of gene een Fries is,... na te slaan wat op 

bl. zooveel van „de Friezen" wordt gezegd ". 

Een boek, dat volk en leger nader tot elkaar wil brengen, 

dat (bi. 111) het dus „zeer wenschelijk (acht) . . ons leger te 

ontdoen van het ons volk onwelkome en ook onnoodig irriteerende 

parade-achtige cachet en dit zooveel mogelijk te vervangen door 

een overwegenden geest van specifiek algemeen nederlandsch 

nationalisme". 

De opmerking is niet nieuw. Maar in dit verband treft zij. 

Treffe zij tevens haar doel. 

v. B. 

LUTHER EN WIJ. 

Er ligt matheid over het Luther-feest. Althans in Nederland: 
Luther is nooit van ons geweest. Wij zien meer tegen 
hem op dan dat hij in ons leeft. Wij erkennen dat zijn daad 
een tijdvak opent in de geschiedenis van de meerderheid 
der Europeesche volken, en zijn tegelijk overtuigd dat die 
bevende ontroering, welke, na eeuwen nog, de continuïteit 
in het leven eener volksziel verraadt, op 31 October de 
onze niet rimpelen zal, en die van onze naburen ook niet, met 
uitzondering misschien van Duitschland. Want Luther, 
voor de anderen een symbool, is voor zijne volksgenooten 
te allen tijde een wezen van vleesch en bloed gebleven. Hij 
was zoo zeer in het bijzonder een Duitscher. Van de Tischreden 
gaat schier alles verloren voor wie ze niet in het 
oorspronkelijke genieten kan. 

Zal er in Duitschland iets, zal er veel natrillen ? 

De herdenking zal wel niet het verloop hebben van de, 
bij het vóór den oorlog voortwoekerend historisme, steeds 
talrijker geworden commemoratiën-in-vredestijd. Geen redevoeringen 
en gelegenheidstentoonstellingen en gedenksteenen, 
of zoo er, van zulk lawijt, töch plaats heeft, zal de geest 
der natie er nauwelijks bij tegenwoordig kunnen zijn. Het 
heden werpt vragen op van zoo barre driestheid, dat men 
zich naar geen verleden lang omwenden zal. Tenzij ... . 

Houdt Luther een belofte in? Reikt hij een sleutel? Kan 
men zich aan hem optrekken, boven het heden uit, tot den 
fel begeerden blik op wat, aan gene zijde der trechtervelden, 
wijder kim omspant ? 

1917 IV. 

14 


198 LUTHER EN WIJ. 

Als Luther maar niet zoo vol tegenstellingen was! 

Deze man, die, in Keizer bij 11 Paus de som der Macht 
trotseerend, alleen dorst staan in het aangezicht Gods, hoe 
heeft hij zich spoedig geleend, zich moeten leenen, tot nieuwe 
knechting! Die van de oude de roede borgde; niet, den 
mantel der chariteit. 

Hij heeft Rome niet gedood. Het leeft nog; en zegt : 
zie zijn werk. 1) 

Luther wordt aansprakelijk gesteld voor veel waaraan zijn 
geest part noch deel heeft. Beleven wij de crisis van het 
individualisme, het is er een dat hij grimmig zou hebben 
veroordeeld. Men kan zeggen dat in de negentiende eeuw 
velerlei rivieren zijn uitgeloopen; daaronder zeker ook de 
bergstroom, die aan den hoogen Luther van Worms ontspringt 
; geen Augsburgsche Confessie heeft dien kunnen 
afdammen. Maar die dam is er dan toch geweest, heeft 
tegengehouden zooveel en zoolang hij kon. Welk een dwaasheid 
inderdaad, op naam van Luther te stellen alles 
behalve het Lutheranisme! 

Luther's slechte kans is, dat onze tijd wel om een gezagsbeginsel 
vraagt, maar met het zijne niets meer uit kan 
richten. Als bouwheer stichter van iets nu ten gronde toe 
vermolmds, wekt hij, als herostraat, den twijfel op van wie 
niet vergeten kunnen hoe snel en droevig een gebeuren is 
verloopen, dat begon, de vrijheid in te roepen van het 
individueel geweten .. . 

Is vrijheid nog eene toekomstleus? Wij allen hebben ons 
voor te bereiden op gebondenheid. Vrij, bleken wij elkanders, 
en daardoor onze eigen, vijanden. Wij zoeken orde 
en willen ons voegen wisten wij maar, onder welken regel. 

Het zal er altijd een zijn, die het individueele, het moge 
zich geweten noemen of niet, onderschikt aan de salus publica. 

Sommigen zien die verandering tegemoet met enkel hoop; 
anderen met enkel weemoed. Is het, na zóó lange ervaring 
als waarover wij volken van Europa nu beschikken moesten, 
niet het veiligst, hoop en weemoed te mengen? Niet het 
menschelijkst ? 

Wij zijn onwillig om, als de kinderen doen, te verguizen wat 

1) Hervormingsnummer van Studiën (Nijmegen, Malmberg). 


LUTHER EN WIJ. 

wij gisteren aanbaden. Wij wenschen niets uit ons verleden 
weg, omdat wij weten nu, dat het eenmaal alles noodzakelijk 
is geweest, alles; — omdat alle vormen waarin eenmaal de 
menschheid hare zegepralen beleefde, heilig moeten zijn voor 
een geslacht dat nog altijd niet weet, hoe het aan zin 
hoogste levenseischen zal kunnen voldoen. Dit eerie bevroedt 
het: hoe zwaar moet er ook toen geleden zin, eer het 
leven zóó hoog opspringen kon! 

Wij kunnen terugdenken aan dien dag vóór Allerheiligen 
te Wittenberg, aan dien 18den April te Worms, en, in vol 
begrip van de begrensdheid dier gebeurtenissen, van de onmogelijkheid 
de oplossing van huidige moeilijkheden elders 
te zoeken dan in de gegevens van onzen eigen tijd, erkennen 
dat het hoogtepunten zijn waarvan blijft afstralen de oogfonkeling 
van dien ernstigen, oprechten, wat onbehouwen Duit schen 
man, die toen een wereld uitgedaagd, en ze in ontzag 
gehouden heeft met dat oog alleen. Dat heeft toen een 
mensch vermocht. Wie vermag het thans? 

Noch Benedictus, noch Stockholm. 

H. T. COLENBRANDER. 

GODSDIENSTIGE REGENERATIE? 

De wereld, haar godsdienst en haar filosofie inbegrepen, 
ligt overhoop. Gij ziet nauwelijks meer hoe het geweest is, 
en nog niet, hoe het worden zal. 

Dat is niet enkel door den wereldoorlog zoo gekomen. 

Sinds lang regeert, ook op geestelijk gebied, de menigte, 
die haar geluk niet zoekt buiten onmiddellijk tastbare resultaten. 
Succes is haar ideaal; de nuttigheidsleer, tot een 
dogma verheven, richtte den enkeling en beheerscht de 
staatkunde. Niet vorstengril: volkerenafgunst heeft ons de 
wapenen tegen elkander in de vuist gedrukt. Het gemeenschapsideaal 
werd hetzelfde als het individueele: bezit, overvloed, 
gemak, genot. 

De vernieling is gekomen, en luid spreekt het verlangen 
naar reconstructie. Herstel niet slechts van verwoeste steden, 
maar ook van leefwijze, van opvoeding, van stoffelijk en 
geestelijk verkeer. De besten zien dat herstel niet aan voor 
een louter uitwendig proces; zij zoeken een stuwkracht, 
roepen om een leid-ster: den Godsdienst. Zij weten, dat het 
niet om reconstructie in de eerste plaats te doen is, maar 
om regeneratie. 

Doch niets zal opgroeien dan hetgeen zijn kiem in het 
heden zelf heeft, en het heden wordt slechts begrepen uit 
het jongste verleden. Wat gaf dit te zien aan nieuwen groei? 

Naarmate de verlichte despoot van den afgesloten tijd, de 
wetenschap, het gezag der gevestigde godsdiensten had afgebroken, 
liet zich een zucht naar practisch bruikbare ethische 
voorschriften ontwaren; naar versterking der zedewet, die 
het geweken geloof moest vervangen. 


GODSDIENSTIGE REGENERATIE ? 

In Frankrijk, onder den drang van politieke en maat 

gebeurtenissen (Sedan en Commune) is die-schappelijke 
beweging begonnen. Renan, Alfred Maury, Scherer, Sabatier 
waren er de pioniers. Andere landen zijn meer of minder 
zelfstandig gevolgd; geen waar zich in de laatste jaren 
merkwaardiger verschijnselen voordeden dan Amerika. 

Daar vertoonde zich op godsdienstig gebied een strooming 
die haar leus rechtstreeks aan de politiek ontleent. Zij noemt 
zich democratisch. Zelfs in de Voorzienigheid wil zij geen 
„monarchalen" of „oligarchischen" geest meer erkennen. Indien 
de democratie overal de oudere begrippen verdringt, waarom 
dan ook niet in, den godsdienst? „De deïstische conceptie 
van een nu geheel verleden tijd," schrijft Rob. A. Woods,1) 
„dat God een verafwonende monarch is, zal verdwijnen met 
het sociale stelsel, waaraan zij haar geboorte dankt; en de 
maatschappij als een bond waarin elk individu en iedere 
menschelijke regeeringsvorm een ruim, vrij en voller leven 
zullen kunnen leiden, zal voeren tot een breeder begrip 
van God in wien wij leven, ons bewegen en zijn." 

Deze beschouwing verwerpt het denkbeeld van een eeuwig 
volmaakt Wezen, waaraan zij geen behoefte meer gevoelt: 
de groote menschengemeenschap werkt strijdend en zich 
vormend, door samenwerking en door tegenkanting haar 
eigen toekomst uit. Evenzoo schrijft de Amerikaansche hoogleeraar 
Harry Allen Overstreet: „Een door en door democratische 
maatschappij kan zulk een radicaal standsverschil 
niet verdragen als dat tusschen een met eeuwige en volstrekte 
volmaaktheid begiftigd Opperwezen en een menigte, die tot 
een lagen strijd in onvolmaaktheid werd gedoemd. De God, 
dien wij ons denken, dien wij en onze tallooze medeschepselen 
ons voorstellen, zijn wijzelf. En dat is ook niet een God, 
zooals idealistische absolutisten wel wenschten, in wien onze, 
onvolmaakte daden in volmaaktheid opgaan, maar een in 
wien uit een onvolmaakt heden een minder onvolmaakte toerkomst 
wordt gewrocht. Deze God is in een opzicht in wording, 
groeiende met den groei der wereld, lijdende en zondigende 
en zegevierende met haar, een God, die in 't kort de wereld 
is, in de geestelijke eenheid van haar levensgeheel." 

1) Rob A. Woods, A new Unfolding of Human Power. (Studies in 
Philosophy and Psychology, Boston 1906.) 


202 GODSDIENSTIGE REGENERATIE ? 

De New Yorksche professor, die voor deze merkwaardige 
ontboezeming verantwoordelijk is, gelooft, dat deze 
zienswijze het „snelverdrijvende monotheïsme van een ver 

sociale orde" zal vervangen; hij is overtuigd dat,-ouderde 
indien de gedachte aan God behouden moet worden, die niet 
anders zal kunnen zijn, dan de conceptie van een „met de wereld 
groeienden God." 

Het „ U w koninkrijk kome" bidt, naar Overstreet meent, 
onze eeuw niet. Niet uit ontaarding, maar omdat zij, die 
steeds meer van den democratischen geest doordrongen is, 
van een koninkrijk niet weten wil en van een eeuwigen 
koning niets begrijpt. De wereldorde, aan welke in de 
toekomst de menschen toewijding, liefde en medewerking 
zullen geven, moet volkomen en consequent democratisch 
van structuur zijn. 

Het koninkrijk van den Vader en het koninkrijk van den 

Zoon worden opgevolgd door de democratie van den Geest. 

„American Democracy as a Religion" heette een artikel, 
eenige jaren vroeger door Thomas Davidson in het International 
Journal of Ethics geplaatst, waarin de godsdienst zelf 
geheel op den achtergrond wordt geschoven. 

Blijkbaar onder denzelfden invloed schrijft in Engeland sir 

Francis Younghusband: 1) „In het bestaan eener uitwendige 

Voorzienigheid, die ons schiep, die over ons waakt en ons leidt 

als een barmhartig Vader is het ons onmogelijk geworden, 

langer te gelooven... Maar van het bestaan van een Heiligen 

Geest, die opwaarts straalt door alle bezielde wezens en die zijn 

volste uitdrukking bij den mensch vindt in liefde en bij de 

bloemen in schoonheid, daarvan kunnen wij zoo zeker zijn als 

van iets ter wereld., En hij gaat voort: „This fiery spiritual 

impulsion at the centre and the source of things ever burning in 

us, is the supremely important factor in our existence. It 

does not always attain to light. In many directions it fails, the 

conditions are too hard and it is utterly blocked. In others it 

only partially succeeds. But in a few it bursts forth into 

radiant light. There are few who in some heavenly moment 

of their lives have been conscious of its presence. We may 

not be able to give it outward expression but we know 

that it is there." 

1) Within, by sir Francis Younghusband (Williams & Norgate). 


GODSDIENSTIGE REGENERATIE ? 203 

Wells in zijn nieuwste boek 1) noemt zich volstrekt onge1 
oovig aan God als Schepper, doch gewonnen voor een 
God als Verlosser. Terwijl Overstreet God en maatschappij 
vereenzelvigt erkent Wells toch een oppergezag. De staat is 
bij hem instrument gebleven. „It is indeed essential to the 
idea that God is the invisible king of this round world 
and all mankind, schrijft hij, that we should see in every 
government great and small, from the council of the world-
state that is presently coming down to the village assembly 
the instrument of God's practical control." Bijzonder merkwaardig 
is de poging van Wells, om God in den Tijd te 
plaatsen („modern religion has a finite God") en niettemin 
God te zien als eeuwig jong, en voorts als de verpersoonlijking 
van Moed, Jeugd, Liefde; als een jongen Veroveraar 
uitgaande om den Dood te verslaan. Zoo schilderden de 
kunstenaars der Renaissance herculische Verlossers aan het 
kruis, bloeiende Vlaamsche maagden als de moeder Gods. 
Het Leven bleef triomfeeren. „Het is niet door Lijden dat 
God den Dood overwint," schrijft Wells „maar door strijden. 
Het symbool der kruisiging, de neerhangende, gemartelde 
figuur van Christus, de smartelijke kreet tot zijn Vader 
„Mijn God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten ?" deze 

dingen strijden met onzen geest ... Wij kunnen het Christelijke 
kruis niet aanvaarden, of bidden tot een beklagenswaardigen 
God. Wij kunnen de opstanding niet aannemen als 
ware zij een terugkomen van een te bitter gevoelden dood ". 
Maar: „wanneer wij ophouden te vereeren, kunnen wij 
aanstonds beginnen lief te hebben en te beklagen." Dit nieuwe 
geloof verwerpt de leer van het dulden. Een Christendom, 
dat als zinnebeeld een Christus verheft, verrezen en zege 

voet op een verbroken kruis zou veel-vierend met den 
meer in den geest zijner vereering vallen. 

En dan volgt wat verder een onbesuisde uitval: „Voor velen" 
schrijft Wells, „is God niet meer dan een prachtige fetish. 
Zij roepen hem aan, zij verrichten bepaalde daden, die een 
bij uitstek geschikte uitwerking op hem moeten hebben, 
zooals het opzeggen van gebeden• en het herhalen van grove 
vleierijen aan zijn adres, of het blind en ijverig lezen in dat 
vreemde mengsel van joodsche en vroeg-christelijke literatuur, 

') H. G. Wells, God the Invisible King. Cassell & Comp. 1917. 


204 GODSDIENSTIGE REGENERATIE ? 

den Bijbel en meer van dergelijke geestelijke zelfkwellingen; 
of door den Sabbath vervelend en onbehagelijk te maken. 
In ruil voor deze offeranden hopen zij, dat God te hunnen 
gunste in den normalen loop der dingen zal ingrijpen .. . 
Hij verhelpt ongelukken, geneest kwalen, verzint onverwachte 
geschenken in den vorm van geneesmiddelen, geld, 
enz., voorkomt faillissementen, bezorgt winstgevende transacties 
en bewijst duizend soortgelijke diensten aan zijn kleine 
kliek van getrouwen. En het heet dat de godheid aldus de 
vromen voortdurend verblijdt met zulke kleine verrassingen, 
zulke ruikertjes en chocolaad-doozen." 

Dat een populair man als Wells zoo schrijft, wiens romans 
en fantasieën de aandacht van wetenschappelijke mannen 
waardig gekeurd, wiens novellen over de geheele wereld 
vertaald worden, bewijst wel, dat een groote menigte in zulk 
een oppervlakkige wijsgeerigheid smaak vindt. Ik zeg dit met 
alle waardeering voor het mooie van Wells' boek, dat in den 
grond getuigt van een moedgevend geloof in het komende. 
Koninkrijk, waarin ieder onzer zijn plaats heeft te zoeken. 
De verwerping van Lijden is bij hem kenschetsend voor onzen 
tijd. Onze tijd zoekt als alle andere ---Geluk, maar vertaalt 
dit met Genot. Geen zorgen, geen bezorgdheid. Begrensde 
verantwoordelijkheid van den huisvader, ruimte voor vreugd 
en vermaak. Jeugdig-schijnen ook op den ouden dag. 

Haar rechtvaardiging vindt deze wereldbeschouwing ten 
deele in de omstandigheid dat zij niet individualistisch is. 
Voorrechten zullen er niet meer zijn, aan ieder worde zijn 
deel gegund. En wat aan allen wordt toebedacht komt ook 
van allen. 

Wat houdt zij vast van het oude? Het christendom. Een 

sterk geloof in de toekomstige en zelfs in de tegenwoordige 

werking der leer van Jezus. Kenschetsend voor vele ge


schriften van de laatste jaren, die van hernieuwde belang 

Christus' lessen, Christus' voorspellingen, het-stelling in 
vraagstuk van Christus' goddelijkheid getuigen is het boek van 
James R. Cameron. 1) Daarin wordt getracht, Jezus' persoon 
begrijpelijk te maken voor den modernen mensch. Cameron 
wil Jezus niet beschouwen als „een uit vele historische 

1) James R. Cameron, The renascence of Jesus. London, Hodder & 
Stoughton. 


GODSDIENSTIGE REGENERATIE ? 205 

figuren, die verdwijnen in de schemering van een ver ver 

maar als een persoon die voor de ontwikkeling der-leden", 
menschheid de eeuwen door een beweegkracht en leider 
was en is, zooals geen vóór of na hem. Van allen kant 
vinden wij tegelijkertijd de meening verkondigd, dat in alle 
eeuwen de ontwikkeling van het Christendom jammerlijk is 
tegengehouden door de dogma's. In dat opzicht stichtte, 
volgens Wells, het concilie van Nicea veel kwaad met de 
opstelling van het leerstuk der Drieeenheid hetwelk Christus 
niet had verkondigd. En de bekende Amerikaansche prediker 

R. W. Trine verklaart dat eerst in de laatste halve eeuw de 
wet van oorzaak en gevolg aanvaard wordt, die ons bevrijden 
zal van mythe, willekeur, en op blind geloof steunend 
gezag. 1) Voor den dogmatischen godsdienst ziet ook hij in 
de plaats komen den godsdienst van den Geest, het werkelijke 
Christendom. In de woorden van Christus, die, zegt hij, 
dikwijls zoo wondervol verduidelijkt worden door zijn levens 
wandel, vinden wij veel dat het Christendom tot-handel en dusver 
niet gaf en missen wij sommige dingen, die men ons 
geleerd had, erin te zoeken. Het heerschende Christendom 
was te veel de formuleering en traditie van vroegere beschouwingen 
en meeningen, was te vol van dogma's over 
Christus, inplaats van te zijn de leven-gevende, de het levenrichtende 
waarheid, zoo eenvoudig en duidelijk door hem 
uitgesproken. 

Trine verwijst naar de groote belangstelling die in alle 
landen ontwaakt is voor alles wat met den godsdienst in verband 
staat en hoe men in het kerkelijk Christendom over 
de geheele wereld aan het vragen en wijzigen is. In het 
denken der menigte en haar opvattingen vertoonen zich 
groote veranderingen; de oude vormen breken en de dingen 
kunnen niet weer zijn zooals ze waren. Het Christendom 
heeft niet gefaald, maar het kerkelijk geloof past niet meer 
voor het tegenwoordige menschdom. Trine onderschat het 
verleden niet; de ladder, langs welke wij opgeklommen zijn. 
Maar een wonderbaar zich ontwikkelende wetenschap heeft 
ons een heel eind voorbij de eeuw van mythe en bijgeloof 
gebracht. 

1) Ralphe Waldo Trine, Uit het innerlijke licht. Vert. H. Gast, bij 

W. Hilarius Wzn., Almelo. 

206 GODSDIENSTIGE REGENERATIE ? 

Het moderne begrip van den godsdienst als dienst der 
menschheid heeft Wells uitgewerkt in zijn hoofdstuk The 
primary duties. Zijn God heeft minder van een universeele 
coöperatie of broederschaps-centrale dan die van Overstreet. 
Het Rijk van den Zoon is nog niet voorbij. Integendeel is 
Wells zeer sterk van den Christusgeest doordrongen. God 
als Christus of Verlosser stelt hij tegenover God als Natuur 
of als Schepper: den inmost-God tegenover den outward-God. 
Het geloof in dien God zal, zegt hij, zich in een halve eeuw 
over de geheele wereld verbreiden. Ieders taak is aangewezen. 
Service and service alone is the criterion that the 
quickened conscience will recognise. Wie tot het inzicht is 
gekomen en zich vreugdevol aan Hem gegeven heeft, moet 
onvermijdelijk bereid gevonden worden, zijn krachten te 
wijden aan de taak, welke wij tezamen met Hem hebben te 
vervullen, zijn uiterste best doen, om kennis, orde en waarheid 
te bevorderen, te strijden tegen overschilligheid, ver 

wanorde, wreedheid, ondeugd; tegen „zijn en onzen-spilling, 
vijand in elken vorm, den dood allereerst, bovenal in onszelf, 
maar ook in het menschdom", en de komst te bevorderen 
van zijn werkelijk en zichtbaar koninkrijk over de geheele 
wereld. 

Zoo moet dan „de theologie nieuw opgebouwd worden." 
De grondslag is de oude en het nieuwe is niets dan ons 
beter begrip van den Christelijken geest. In dezen tijd, 
schrijft Trine, werkt Christus' geest wonderbaar overal in 
de hoofden en harten der menschen. Jezus komt weer in 
eere en een groot bevrijdingsproces is in wording. Of wij 
volkomen in staat zijn, het te bevatten of niet — we staan 
midden in een nieuwe, groote Hervorming, van niet minder 
beteekenis, niet minder grootsch dan eenige hervorming in 
vroeger tijd en van oneindig wijder omvang. Ze is nog maar 
de voorloopster van een groote geestelijke christelijke, 
zoo ge wilt -- Renaissance, die het meest gelijken zal op de 
tijden van het eerste Christendom, maar veel rijker zal zijn 
aan begrip, kennis en invloed. 

Ziedaar Christus' wederkomst. Velen, wier geloof hun heeft 
begeven, zoeken in een nieuwen godsdienst van maatschappelijk 
werk troost voor hun verlies. Een uit velen die deze 
meening uitspreken is de gravin van Warwick in het 


GODSDIENSTIGE REGENERATIE ? 

Hibbert Journal 1). De wereld zal, zegt zij, de tempel zijn, 
voor het werk en den eeredienst der nieuwe religie, en 
Christus' wederkomst niet anders dan de volkomen aanvaar 

goddelijke beginsel door een herboren wereld.-ding van het 

Hoe lang die herboorte ook nog moge uitblijven, boeken 
als die van Wells en Trine, van prof. Leighton, 2) prof. 
Mathews 3) en prof. Rauschenbusch 4) en zooveel andere 
geschriften, vóór en tijdens den oorlog verschenen, getuigen 
van een ethische ontwaking en een godsdienstige belang 

hoopvol en jong. De vernieuwde ideeën zooals ze-stelling 
van over den Oceaan tot ons trachten te komen, zijn 
bovenal practisch. Zij schuwen het Heere! Heere!, eischen 
de daad. „Hebt gij mij lief, weid mijne lammeren." Geen 
zelfnarcose, waarmede wij ons in een staat van vermeende 
heiligheid brengen, bedwelming zóó groot, dat wij er in onze 
voortreffelijkheid niet om denken, 's Hemels wil te doen. 
„ Geen dier," schrijft Jordan 5) „leeft voor zichzelf alleen of 
wordt geduld, wanneer het alleen voor zichzelf leeft. De 
Natuur maakt de hommels af. Zoolang niet de mensch geleerd 
heeft, te leven om te geven en zich daarin te oefenen, 
te werken voor anderen, te denken en plannen te maken 
voor anderen, te leven voor anderen, zich voor anderen op 
te offeren en niets voor zichzelf te behouden, eischt de 
Natuur zijn vleesch pond bij pond, totdat er niets meer 
overblijft dan een fossiel... Al uw geleerdheid, succes, ontdekkingen, 
gelukkige oogenblikken, gezegende ervaring vinden 
eerst hun rechtvaardiging, wanneer gij het hart der menschheid 
hebt geraakt. Onze handen mogen alles verliezen wat 
wij geven ons hart verliest niets. 

Jong is deze beweging, èn om haar kijk op Leven en 
Wetenschap, onbekommerd als zij is om het schon dage


1) July 1917. Reconstruction. The new religion, by the Countess of 
Warwick. 

2) Jesus Christ and the Civilization of Today, by Joseph Alexander 
Leighton, professor of philosophy in Hobart college. — Macmillan 1907. 
3) The Church and the Changing order, bij Shailer Mathews, professor 

of historical and comparative theology Chicago. — Macmillan 1907. 
4) Christianity and the social crisis, by Walter Rauschenbusch, professor 
of church history in Rochester theol. seminary. — Macmillan 1907. 
s) D. S. Jordan, The religion of the sensible American. Hibbert Journal. 
July 1908. 


208 GODSDIENSTIGE REGENERATIE ? 

wesene, alsof niet haar wijsheid in de oudste documenten der 
menschheid ware terug te vinden — èn om haar zelfvertrouwen, 
haar geloof in de mogelijkheid, onder leiding van het goddelijke 
in den mensch, de komst te bevorderen van een gelukkiger 
menschdom, beter toegerust tot den strijd tegen de dommekrachten 
der stof. Hoe jeugdig, bij het naïeve af, is niet die 
Amerikaansche geleerde, die van geen „standsverschil" tusschen 
God en Menschheid weten wil, maar die, atheïst als hij is, 
toch weer pour immoler une victime il faut bdtir un 
autel! een godheid opstelt. In herinnering komt hierbij 
de zoo juiste opmerking van Barth 1) dat geen enkele godsdienst, 
hoezeer ook fliosol'isch atheïstisch, het zonder god 
kan doen. 

Telkens treft het, hoe weinig eenheid van voorstelling er 
is; hoe onscherp belijnd en onvast van vorm de godsdienstige 
begrippen worden aangegeven. Liefde en actie ziedaar 
den geheelen godsdienst van den Amerikaan, die, als hij 
God een aandeel in het bestuur van het Heelal toekent, 
toch minstens een even groot aandeel voor den mensch 
verlangt! De mensch zal zijn lot in eigen hand nemen. De 
maatschappij wil meer wezen dan een inerte grondstof, die 
door den wil van enkele weinigen of een enkele gekneed 
wordt. Zij is actief, aanvaardt de zorg voor zichzelf en is 
zich haar strijdkracht bewust. 

Wat zal er uit dit alles groeien? Wat zal er worden van 
zooveel mooie, al is 't niet nieuwe, dikwijls ware, schoon 
vaak naïeve, oprecht het goede zoekende en in het goede 
geloovende beschouwingen en predikatiën ? Zullen al die 
verspreide krachten iets uitwerken, zullen er daden uit voort 

wellicht ten bate van de eenheid van godsdiensten ?-komen, 

Geen van al die zoekenden schijnt wegbereider. Geen van 

al die herauten, hoe ook hun stem weerklinkt, geeft den 

indruk, met den profetenmantel te zijn omhangen, minder 

nog, bestemd te zijn als Hervormer op te treden. Breed is 

hun blik; zij zien de nooden der menschheid en zien juist 

wanneer zij meenen dat menschenliefde die kan lenigen. 

Maar is algemeene menschenliefde niet een te vaag begrip 

zelfs voor hoog-ontwikkelden ? Is het gevoel der menschen


eenheid tegen de vuurproef, waaraan belangzucht het bloot


1) A. Barth, Les Religions de 1'Inde. 


GODSDIENSTIGE REGENERATIE ? 

stelt, bestand ? Zal de nieuwe godsdienstige geest het 
winnen op de vijandige machten: de moderne nijverheid, 
het stadsleven, de haast en opwinding, die daar het gevolg 
van zijn, de divergeerende krachten in het gezinsleven ? En 
hebben zij, die de nuttigheidsieer tot dogma verhieven, de 
nooden gekend van het menschelijk hart, dat aanbidding 
zoekt en in een dienst in de Notre Dame meer stichting 
vindt dan in alle predikatiën ? 

Jeugd ? Hoop?

oop ? Er is een algemeen verlangen, er is een 
wijd verspreid vertrouwen: na den oorlog komt een nieuwe, 
een betere tijd. Pas op! Ook de dronkaard denkt: nu is het 
nog kermis, met nieuwjaar begin ik een nieuw blaadje. Er 
is ook een jeugd van den ouderdom. Er is een nagroei die 
den landman geen vreugde geeft, daar hij weet dat ze den 
winter niet haalt. 

H. S. M. VAN WICKEVOORT CROMMELIN. 

DE LEEMEN TORENS 

KRONIJK VAN TWEE STEDEN 

DOOR 

HERMAN TEIRLINCK EN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 

EERSTE BOEK. 

VIII. KAREL VAN DE WOESTIJNE AAN HERMAN TEIRLINCK. 
Gent, 19 Maart 1914. 1) 

Mijn beste Herman, 

Wij danken u allen van harte, eerst om uw briefje van 
vóór vijf dagen dat ons het bezoek van Paul Mornar aankondigde 
; daarna om dat bezoek-zelf. Paul is hier nog geen 
drie volle dagen geweest; wat wij van hem verwachtten heeft 
zich helaas niet voorgedaan. Om het even: uwe tusschenkomst 
liet ons toe, onzen plicht te doen, of wat wij daarvoor houden, al 
zij het voorloopig zonder resultaat; Paul brengt het misschien tot 
nadenken; van een andere lucht te hebben ingeademd kan een 
beslissenden keer geven, wie weet, aan eindelijke inzichten: 
Zoodat ook hij u wellicht eens dankbaar te zijn heeft. 

Maar wat is Paul veranderd, Herman! Ik bedoel 
natuurlijk alleen naar het uiterlijke. Want moreel ... Eene crisis 
loopt, op zijne jaren, meestal in eene loutering uit: voor mij 
heeft Paul niets van zijne sterke en schoone innerlijke krach


1) Herman heeft zijn brief, aanvangende Gids 1917, III, 193, verkeerd 
gedateerd: men leze daar 8 Maart voor 8 Mei, en schrappe het Erratum 
op blz. 192 der October-aflevering (N. v. d. R.) 


DE LEEMEN TORENS. 

ten verloren. Toen ik uw aankondigingetje van dertien dezer 
ontving en , aan Paul's moeder ging mededeelen, moest ik 
onderweg weer denken aan wat gij eens schreeft: aan de 
meening van Simone Renier, volgens welke onze vriend 
onwerkelijk zijn zou. Als telkens, en nu weer na de 
smartelijk-vormende levensperiode die hij, naar ik hoop, 
weldra achter den rug zal hebben, kwam ik tot de slotsom dat 
mejuffrouw Renier zich vergist. Neen, al zou een oppervlakkig 
beschouwer er hem ook dezer dagen, dezer bedompte, 
matte dagen voor gehouden hebben, — neen, Paul is geen 
ijle droomer; hij weet heel goed wat hij wil; meer: hij voert 
naar het einde, en tot het einde toe wat hij bedoeld heeft, 
en... is het zijne schuld zoo dat einde niet staat aan een 
middag-klaren horizont ? Steeds heeft hij daar de ongewoonste 
middelen voor gereed: middelen van een artiest, ik geef het 
toe, maar die, merk wel op, daardoor juist scheppersmiddelen 
zijn: het heeft u ongetwijfeld, evenals mij die nochtans in 
veel zijn verwante ben, verbaasd dat hij zelfs geestelijke 
verschijnselen, die bij anderen de innerlijkheid niet verlaten 
en deze soms bevangen tot stikkens toe, weet om te zetten in 
plastische vormen die de waarde krijgen van levende, tastbare 
wils-symbolen. Hoe anders te verklaren, na eene doorzakking 
die maar al te verklaarbaar is, de metamorphose van Germaine 
in Mireille ? Gij zult het eene ziekte der verbeelding noemen; 
ik: eene wonderbare kracht er van, de kracht waar een 
Pygmalion om smeekte, en om boette, bij de blijspeldichters 
althans. Meer dan de Gentsche familie hier belieft toe te geven, 
en die bij afslijting en misschien onbewuste levensvrees helaas 
passief werd, gelijkt Paul met deze buitengewone voortvarendheid 
naar zijn vader. Onlangs nog vertelde Benedictus d' Onghena 
mij toevallig, hoe deze laatste op dieren —, honden en katten, , 
vooral in zijne jeugd eene als magnetische macht uitoefende: hij 
dwong ze, zonder voorafgaande africhting, tot allerlei kunstjes, 
en roste ze daarna af, 'of hij ze om hunne gehoorzaamheid 
straffen wou ... „Een wreedaard !" meende Benedictus; misschien 
alleen bij nature een heerscher, meende ik bij me zelf. Doch,. 
waar Polydore Mornar, naar later en bij rationeele beschaving 
zoo volmaakt blijken zou, een juisten kijk bezit op de hindernissen 
en, waar het past of noodig is, zijne beste krachten pleegt. 
te wijden aan het verwijderen, zoo niet slechten er van 


212 DE LEEMEN TORENS. 

wat den eigelijken bouw ter schade komt, , ziet zijn zoon 
Paul, die weliswaar den eigenlijken levensstrijd in feite nooit 
gekend heeft, over de hindernissen heen, die er dan van 
lieverlede als door vervallen, om zich geheel weg te schenken 
aan wat hij optrekken wil als een zichtbaar teeken van zijn 
innig ik. Schud uw hoofd niet, Herman, die het misschien 
nog houden blijft met de vooropzetting van Simone Renier. 
Want vergeet niet dat geene betere werkelijkheid is dan zelfgevoelde 
innerlijke harmonie. Germaine Theunis, vroeger de 
minnares van Gaston Hougardy, komt op zeker oogenblik dier 
harmonie een slag toe te brengen welke ze bij elk anderen, en de 
besten maar minder-krachtigen dan, voor eeuwig ineen kon 
doen stuiken ? : Paul, door Germaine's schoone oprechtheid, 
door het gas harer liefde tot eene hoogere menschelijkheid 
opgedreven en uitgezet, vermag het ze om te scheppen in 
eene nieuwe realiteit, de zijne, deze die haar weer op den 
troon zet van zijne vurigst-edele gedachten. 

Ach, mij beste, ik weet het wel: er is helaas nog eene andere 
werkelijkheid: er is de wet van het betrekkelijke. Het gif van de 
verveling des vleesches verloomt Paul's aandrift. Hij is heb 
ik het van aanvang af niet gevreesd? — hij is de 
gevangene van eene onontwikkelde vrouw. Maar zie hoe 
hij vecht; hoe hij zelfs in demonische middelen uiting geeft 
aan eene hoop die hij afzweept als een dreigend dier en die 
niet te temmen blijkt. Dat hij het is, ten slotte, de getemde ? 

Helaas, Herman! 

Hij is, nu vier dagen geleden, hier in deze kalme werk 

tegen den avond binnengekomen. I k ontstelde. Heeft-kamer, 
hij het gezien ? Ik hoop van niet: ik zat tegen licht. Maar 
de doffe schemering gleed over zijn gelaat, zijn zenuwachtig glimlachend 
gelaat met den verganen blik in de enorme, 
omwalde oogholten. Ouder geworden, naar vooral meer 
levensverzadigd, en na welke ervaringen! Hij zag er verarmd, 
versloft uit: een indruk alsof hij den weg van Brussel 
naar Gent te voet had afgelegd. Het was mij of hij confectiekleêren 
droeg, en dat ontstemde mij. Zijne hand, toen hij 
naar een stoel greep, leek mij, in hare bleekheid, versmald. 
Toen hij vlak over mij zat, scheen mij zijn voorhoofd veel 
hooger dan vroeger. Dit zijn natuurlijk alles maar begoochelingen 
: onze zintuigen, te onvolmaakt, vervormen de uiter



DE LEEMEN TORENS. 213 

lijkheden naar hetgeen wij weten van het innerlijke. Ik 
dwong me-zelf, Paul te zien zooals hij waarschijnlijk in 
werkelijkheid was; nog wil ik mij dwingen, het aan me-zelf 
te wijten zoo ik daar niet in slaagde. Ik moet trouwens 
zeggen dat ik hem 's anderen daags weer veel gewoner 
vond; al dien ik er bij te voegen dat de overige familie dan aan 
zelfde illusies leed, ook Paul 's moeder. En moederoogen 
zien anders bijzonder klaar. 

— Jk ben maar eerst naar u toegekomen", sprak Paul, 
een beetje gedwongen. „Och ja, nietwaar? En... ik hoop 
maar dat de anderen het mij niet lastig willen maken". Hij 
zei dit laatste vlug en in één adem. Zijn mond verwrong. Maar 
hij overwon daarop zijne nerveusheid. „Gij, mijn vriend ", vervolgde 
hij; hij drukte op het woord vriend, en wasverteederd
-

in zijne stem. Maar verder sprak hij niet. Er kwam toen een 
groote stilte om ons heen; een stilte als opgebouwd uit allemaal 
kleine blokjes die nu voorzichtig éen voor éen uit elkander 
moesten genomen worden. Het leek mij heel lang te duren, 
voor ik tot spraak kwam. 

-„Ja, ik wil wel iets gebruiken", antwoordde Paul op 
mijn bedremmeld aanbod. „Port? Goed! Mij om het even. 
„Hij wreef in zijne droge handen, of hij koude had. ,,En-ne... 
hoe is het met uwe moeder ?" 
Ik kon niet goed antwoorden, dan monosyllabisch en bij 
gebaren. Ik zei, eindelijk, na de noodige inspanning: „Paul, 
ik ben blij dat ik u zie. Wij zijn hier allen blij ..." 

Hij maakte een afwerend gebaar. 

— „Neen," zei ik verder, want het docht mij aldus noodig. 
„Neen, heusch. Wij zijn allen zéér blij. Geloof maar niet, 
dat. . 
— „Ach neen", meende hij, weer wat korzelig. „Neen, 
begin daar maar niet over". Hij wreef over zijn voorhoofd. 
„Nu nog niet". En stiller: „Vooral gij niet". 
Ik ben bang voor zulke tooneeltjes, Herman: zij hinderen 
mij als... nu ja, als komediespel. Sudermann of zoo. En 
verweet me, ze ditmaal zelf te verwekken. Ik stak mijne twee 
handen uit naar Paul, die ze gretig drukte. Zijne handen 
waren inderdaad ijskoud. En ik wist nu niets te zeggen, dan: 

-„Hebt gij dan werkelijk kou, jongen ?" 
-„Ik ?" verwonderde hij zich. En dan: „0 ja, dat zitten in 
1917 IV. 15 

214 DE LEEMEN TORENS. 

den trein, en dan die ergerlijke tram met al uwe lawaaierige 
Gentenaars !" En ineens lachte hij hoog, zoodat ik ook lachte. 

-„Neen maar", zei hij nu met veranderde, met zijne 
stem haast van vroeger, „denkt gij dan dat ik dat reisje 
pleizierig vind ? Herman Teirlinck heeft aangedrongen. Gij 
kent zijne kiesche overredingskracht. Ik heb toegegeven. 
Onderweg heb ik me•zelf zitten overtuigen dat ik daarin 
goed deed. Maar nu weer. .. 
„Komaan !" viel ik hem bemoedigend in de rede. 

— „Ja ja, ze zullen mij natuurlijk niet opeten !" Hij haalde. 
de schouders op. En daarop, zeer bewust en moeilijk gewillig: 
„Maar stel u eens in mijne plaats!" En hij lachte weer, scherp 
en eenigszins valsch. Hij stond op, ging naar de bibliotheek. 
Het bood de afleiding die ik wenschte. Ik toonde hem 
aarzelig en met gemaakten ijver een paar nieuw-aangekochte 
boeken, zeldzame 18d-eeuwsche uitgaven met plaatjes. Maar 
zijne belangstelling was te gedwongen, dan dat ik zou hebben 
aangedrongen. Nochtans was de aanvankelijke gene nu zoo 
goed als geweken. Op mijn vragen, ging hij vertellen over 
u, Herman, en over onze gemeenschappelijke Brusselsche 
vrienden. Ik leidde 't gesprek zóó, dat er wat vuur in kwam. 
Met eenige onnoozel-doende behendigheid, wist ik hem aan 
het betoogen te krijgen. Gij weet hoe hij daar in te vangen 
is, zich-zelf hierbij opwinden kan. Toen ik merkte dat de opwinding 
inzakken ging gij kent de ijle holten die daar op 
volgen! — onderbrak ik hem met een zacht, overtuigend gebod.. 
-- „Paul", stelde ik voor, „gij blijft vannacht hier slapen. 
Neen, dat is heelemaal geen stoornis. En wij soupeeren 
in de stad." 

Hij aarzelde even. 

-„Wij wandelen eerst nog wat. Wilt gij? De stad is 
mooi, in dit seizoen, 's avonds. Een studentenwandeling. 
Gij wilt toch?" 
Ik wist dat mijn voorstel aangename herinneringen zou 
wekken, en Paul raadde dat ik het wist. Hij antwoordde mij: 

-„Als het u pleizier doet !" 
Maar ik zag dat hij schroomig aan het eigen pleizier 
dacht, en... aan vroeger. 
Wij liepen nog eerst binnen bij mijne moeder. 


— „Ha, kwáperte !" verwelkomde zij hem van uit haar 

DE LEEMEN' TORENS. 

leunstoel, terwijl ze hem hare armen opende, en haar pittig, 
ouderwetsch Gentsch waar zij aan hechten blijft, woei als een 
windveeg over een broeiërige middag; „hawel, gij verliest 
uw tijd niet, gij, naar ik hoor! Weldra zult gij lessen kunnen 
geven aan Karel: hij heeft ze waarachtig noodig! Nooit 
word ik grootmoeder met dien jongen !" 

Paul kuste haar op beide wangen. 

-„'t Is niet dat ik u raad wil geven!" zei ze wat 
bezadigder. „Want wie zijn ... broek verbrandt moet op de 
blaren zitten. Maar langs een anderen kant... — Paul, jongen, 
pas op de schietgeweren en wolvenijzers die liggen in het 
huis tusschen de twee kerken: gij weet wat ik bedoel. Neen, 
neen, ik geef u geen; raad, maar ... Marcus; enfin, gij begrijpt 
mij. Alles op zijn tijd, zeg ik: de hond zijn staart is immers 
óók gekomen, en te vroeg getrouwd, te laat berouwd !" 
En tot mij, 'of ik der Onghena's een medeplichtige was: 

-„Il faut cependant que jeunesse se passe," zei ze 
bruusk, als een aanklacht.. . 
De vrijpostige onvoegzaamheid mijner moeder stoorde 
mij, al wist ik wel dat ik er mij van harentwegen aan ver 
moest. Ik moet zeggen dat zij op Paul een tegen--wachten 
overgestelde uitwerking scheen te hebben. Wij liepen over 
straat; vertrouwelijk had hij, als vroeger, mijn arm genomen. 
Het was nog geen volle avond: de gulden schemering 
verfrischte rinsch het uur als een dauw, gleed vochtig-rose 
over de gladblinkende huisgevels, verblankte de straat. De 
pasaangestoken lantaarnlichten stonden 'lijk sulfer-gele tulpen 
in eene traag-duisterende kamer. Naarmate wij de middenstad 
naderden ondergingen wij stilaan, in trillende, geurendoorbeefde 
atmospheer, de ijle voorjaarskoortsigheid van de 
drukker-wordende menigte: dames ijverig aan het winkelen; 
trippel-tredende, minzieke naaistertjes waar oude heeren achter 
aandonkerden; juffertjes met glurende blikken; kuiërende 
studenten. Het was de nog eenigszins huiverende, doch reeds 
breeder-ademende aanvaarding van een nieuw seizoen: een 
der weinige dagen dat de Stad met de Aarde de óm-wenteling 
van den tijd gevoelt en blijde belijdt, hare longen vol van een 
kille ontvangenis-lucht, al de geledingen van straten en pleinen 
vol tinteiingen, onder een hemel waar de avond de wemeling 
van nieuwe lichten nog nauwelijks dempen komt. Ik merkte 


216 DE LEEMEN TORENS. 

dat Paul, wiens hand om mijn arm levendiger drukte, de 
aanzettende gewaarwording onderging, evengoed als ik, en 
zelfs misschien met minder melancholie. Nochtans sprak hij 
niet. Wij drentelden met de menschen mee, wier massa 
dringender werd naar 't latere uur de uitstallingen klaarder 
maakte, de nering bedrijviger, den ijver der voorbijgangers 
grooter. Paul keek veel rond: 'of Gent hem eene onbekende 
stad was. Jk weet niet," zei hij mij plots, „maar het is of 
ik lust had iets te doen, --ik weet niet wat." Ik stelde 
hem voor, Lodewijk de Koninck te gaan opzoeken: ik wist 
dat het zijn Bodega-uurtje was. 

„Neen, neen !", protest: erde Paul, haast guitig lachend, 
„niet bij De Koninck !". Ik verbaasde mij om zijne jool, 
waar ik geen verklaring voor vond. Nochtans deed die 
jeugdigheid mij aangenaam aan., Maar dit duurde niet lang, 
waar Paul ineens in eene zwaardere mijmering verviel. 

Het etensuur naderde. ---- Reeds?" vond Paul, die in de 
straat ging omkijken 'of hij ze noode verliet, 'of hij er iets 
zocht, 'of hij er iets verwachtte. „Nog een straatje omloopen 
dan?" vroeg ik, inschikkelijk. „Ach, wel neen, nietwaar, 
wel neen!" meende hij, doffer weer, en als ontmoedigd. 
Dit alles was wel wat romanesk. Ergerde mij echter niet: ik 
was als een verpleger die zijn zieke rondleidt, dezes nukken 
met zorgelijk 'medelijden verdraagt. Er moest nog zooveel 
gebeuren, voelde ik! En... wie was er beter op voorbereid, 
Paul of ik? Ik gevoelde mij niet sterk, dien avond... . 

Wij vonden in een stil restaurant een hoekje waar wij 
goed rustig konden zitten. „Dat voorjaar!" zei Paul, en 
wreef over zijne beengin. Ja, de vernieuwing," antwoor 
dde ik zonder bijbedoeling, die eveneens de blijde wriemeling 
na ons anderhalf uurtje wandelen in mijne kuiten gevoelde. 
Paul knikte ernstig, en zei met eene zuchtende 
opzettelijkheid: „De vernieuwing." 

Nu was ik eenigszins ontstemd, met de vreesachtigheid 
dat wij dan toch zouden gaan spreken over... Maar de 
gerechten werden aangedragen. Paul at met groot genoegen, 
zag ik. Ik moet zeggen, dat ook ík nu honger ging gevoelen. 
Bij den koffie en de sigaren, nam hij, nadat ik zijn aangezicht 
bij trager eten stugger had zien worden, een besluit. 
-- „Karel," zei hij ineens, terwijl hij met gespannen aan



DE LEEMEN TORENS. 

dacht zijn koffielepeltje bezag, „ik heb uw expressebrief aan 

Herman Teirlinck gelezen. Voor de gevoelens die er uit 

spreken en die hem u hebben ingegeven, ben ik u van 

ganscher harte dankbaar." 

Dat klonk haast koel en heel deftig. Bedremmeld wilde 

ik tusschenkomen. Maar hij lei zijne hand op de mijne, zag 

mij vlak, doch vol diepte in de oogen, en vervolgde: 

„Van ganscher harte, ja. Maar ... Ik zal niet zeggen 
dat ik buiten de meeningen van mijne oomen niet kan," en hij 
glimlachte met eenige bitterheid, terwijl echter zijne blikken 
hun warmen fluweelglans terugkregen. „Hebt gij echter één 
oogenblik kunnen denken, dat ik werkelijk verloren zou gaan?" 

Ik wilde vragen: „Hebt gij daar dan zélf niet voor gevreesd?" 

Hij raadde het. Hij vervolgde: 

-Jk weet wel, natuurlijk ... En nu nog ben ik niet veel 
verder dan het zoeken naar rustpunten, naar steunpunten .. . 
Ja, een steentje, nietwaar, dat over water keilt, het water 
even scherend raakt om verder te kunnen wippen.. . Hewel, 
ik heb zelfs nog dat water, dat Onvaste water niet gevonden..." 
Hij wreef over zijn voorhoofd zooals hij pleegt te doen: 

-„ Gij ziet dat ik oprecht ben," zuchtte hij. „Maar geloof 
mij: ik heb niets opgegeven. En ik voeg er aan toe: ik wil 
niet, dat ik in iets verminderd worde." 
Hij hamerde met zijn gekromden wijsvinger op tafel. Hij 
zweeg, met koppige brauwen. Toen, na een tijdje, herbegon 
hij, veel zachter, als ter sobere bevestiging : 

— „Ziet gij, dat heb ik dan toch reeds verwonnen. En denk 
nu maar niet dat het zoo weinig is. Om me-zelf tot op 
den diepsten grond te kennen, heb ik toch domheden genoeg 
gedaan, zou ik meenen. Ziet gij, het is als bij 't beproeven 
van de draagkracht eener vout: drukken op den sluitsteen. 
En, ik heb er op gedrukt, op mijn sluitsteen, geloof mij,.. . 
tot ik er anderen bij zeer deed..." 
Bij zijne laatste woorden werd hij ineens vuurrood, zijne 
energie, bij sylbe aan sylbe gestegen, brak in een doffen grol; 
tranen sprongen in zijne oogen. Hij duwde twee-driemaal 
krampachtig mijne hand, en, met blikken die smeekten: 

--„Ik ben heel wreed geweest voor Germaine, Karel. 
En gij weet hoe ziek zij nu is, door mijne schuld. Maar 
ziet gij, het was noodig, het was zoo noodig geworden. Ik 


218 DE LEEMEN TORENS. 

moest immers weten wat ik-zelf waard was, wat ik dragen 
kon. En nu, ziet gij," 

hij schudde zijne zwarte lokken: 

-„Nu, wéét ik het. . . " 
Weêr zweeg hij. Het docht me mijn plicht, dat ik vragen 
zou naar Germaine's toestand. Maar ik dorst niet. Zeer 
langzaam, maar met zelf bewustheid, stak Paul weêr zijn eindje 
sigaar aan. Ik dacht er niet aan, er hem eene versche aan te 
bieden. Terwijl hij de lucifer uitblies, hernam hij, haast kalm: 

-„Gij kunt u wel voorstellen wat een strijd het geweest 
is. En... nu nog, nu nog. Ach, het is immers alles zoo 
anders geworden dan in der tijd, te Blankenberghe: gij herinnert 
u. Wij waren nog echte kinderen. Nochtans dacht ik 
toen dat ik de wereld ging verzetten. En sedert dien... Nu 
is het de wereld, die. .. Zij is aan de beterhand. Maar 't 
kan lang duren. Herman Teirlinck is zoo goed geweest voor 
haar, voor ons allebei, Karel. Ik ben haast beschaamd .. . 
Eigenlijk had niemand moeten weten... " 
Hij haalde de schouders op, ontmoedigd: 

— „En een uitweg zie ik niet, ik ben wel gedwongen 
het te bekennen. Goedmaken, ja... Maar... Er zijn immers 
dingen die.. . " 
Hij zweeg, en verzonk in gedachten. Ik wilde iets zeggen, 
van meêgevoel, van.., weet ik, Herman? 

-„Neen, Karel," zeide hij, met meer beslistheid. „Er 
is maar dat ééne : mij niet verminderen, want: het zou immers 
eene vermindering zijn van Mireille, van — Germaine..." 
Er steeg weemoed op in hem, een onbehaaglijke weemoed. 
Ik schonk hem nog een bénédictine in. Hij mompelde „Dank 
u." En dan, plots, met een gebaar of hij alles wég wilde 
vegen, en eene verhoogde, gansch andere stem: 

„Maar wat heb ik vernomen van Arnold d' Haeseleer ? 
Constant heeft mij daar iets van verteld; maar ... gij weet, 
veel zegs is hij niet. Met zijne zuster, nietwaar? Arme 
meisjes, feitelijk allemaal !" 

Het was de verademing: ik vertelde in 't lange en breede, 
en, merkte ik, buiten alle mate zelfs. Paul deed zijn best om 
te luisteren. Van tijd tot tijd viel hij in de ijite zijner bekommerde 
mijmerij terug, maar bemeesterde zich, dwong zich 
tot belangstelling. De kille nachtwind die, toen wij buiten 


DE LEEMEN TORENS. 219 

kwamen, ons langs het gezicht sneed en heel den weg naar 
huis begeleidde, liet geen verder gedroom meer toe. Bij 
het naar bed gaan, was Paul nog wel wat stil, maar, docht 
mij, zoo goed als normaal geworden. 

Toen hij echter 's anderen ochtends beneden kwam, bemerkte 
ik maar al te duidelijk aan de schittering zijner 
oogen, de stijfheid zijner standen, de horten in zijne bewegingen, 
die koortsige geestesonbevangenheid welke ons een 
slapelooze nacht kan schenken, dat hij weêr ziek was. Hij 
lachte, en trok erbij zijne tanden bloot. Hij zei schertsend: 

-- „En nu gaan wij naar de preek van mijn oom den 
bisschop, nietwaar ?" 

Ik had moeite hem een behoorlijk ontbijt te doen nemen. 
Hij gekscheerde, deed daarop gemaakt-barsch, maar wreef 
al te dikwijls over zijn voorhoofd. Toch was hij tot in het 
minste wat hij zei van eene luciede en doorschijnende, klare 
en kille scherpte. 

Buiten was het weder zuur, doorgeeseld en verhakkeld 
van wind. Ik zag Paul merkelijk huiveren. Schouders hoog, 
handen in de zakken, liep hij naast mij met verende automaatpassen. 
In de ochtenduren hebben te Gent de menschen, 
die naar hunne bezigheden spoeden, stroeve, verstoorde 
gezichten: dat is mij dikwijls opgevallen; misschien heb ik 
het ook wel aan me-zelf vastgesteld. Paul scheen het nu 
ook waar te nemen. 

— ,, Gent, stad der vrijheid !" meende hij sarcastisch. 
„Allemaal een gezicht of zij ter dood veroordeeld waren of 
tot beul benoemd. Ik weet niet hoe gij hier kunt blijven 
wonen, Karel. Alle torens hellen er over, zou men zeggen, 
bedreigen u, zullen u begraven terwijl ze zelf puin worden. 
Er zijn trouwens veel te veel torens, en gij waant ze zoo 
vast dat gij er zelf de gevangenen van zijt. De Gentsche 
doem! ja, men moet hier een gewillige ziel hebben ... of 
een hond zijn!" 
-,,Of: er willen boven uitrijzen, juist als die veelvuldige 
torens doen," viel ik, eenigszins gepikeerd, in. „Eene stad 
der vrijheid: gij hebt het zelf gezeid, Paul. De muren druk 
vlerken vast tegen den rug: te grooter de lust om-ken u de 
ze uit te slaan. En als men ze uitslaat ... " 
--„Maar gij slaat ze niet uit, neem mij niet kwalijk!" 


220 DE LEEMEN TORENS. 

En Paul schokschouderde. „Een klein en krenterig bestaan, 
of: de lucht der „serres chaudes" waarin gij-zelf u opsluit. 
Maeterlinck heeft het prachtig doorvoeld. Tenzij gij gemeenteraadslid 
of nobillon zijt! Dan hebt gij de eenige 
vrijheid die hier geldt! Heb ik geen gelijk als ik zeg dat 
een Gentenaar eerst groot wordt als hij uit Gent wegloopt; 
dat hij geen expressief Gentenaar blijkt dan in vrijwillige 
ballingschap ?" 

Ik antwoordde niet. Hij vervolgde: 

-„Lach, zoo ge wilt, en veracht mij. Maar na deze 
laatste weken heb ik het récht aldus te spreken. Hewel: 
nog liever mijn vader te zijn dan mijne twee oomen ... " 
Ik bleef zwijgen, en hij zweeg ook. Maar toen wij langs 
de stillere, deftige straten vol breede, gesloten heerenhuizen 
de woning aan 't naderen waren van d'Onghena's, zette hij 
half mompelend zijne gedachte voort: 

— „Ja, ik weet: de gerustheid, nietwaar, de zielevrede. 
Bidden voor elk maal, en aldus overtuigd zijn dat men een 
rechtvaardige is. Het kruiske van Tante Cornelie; het 
pijpenrek van den overgrootvader dat sedert honderd vijftig 
jaar op dezelfde plaats hangt; de opgevulde papegaai die 
men zich inbeeldt nog „kopjekrabben" te hooren brauwen ... 
Ik onderbrak hem, gebelgd: 

-„Gij gaat te ver, Paul, gij zijt onbillijk: dat had ik 
van u niet gedacht. Stelt gij u dan een hart voor zonder 
herinneringen? Hewel, ik geen huis waar de schim der 
voorouders nimmermeer door waren zou. En godsvrucht 
is nu eenmaal de adem van die schimmen." 
Paul antwoordde niet, getroffen. Of geërgerd, misschien. 
Toen wij aankwamen, vroeg hij: 

-„Wilt gij maar aanbellen ?". Ik bezag hem: hij leek groen 
van kou, en, schraal, bibberde. Toch lachte hij mij toe... 
-„Mijn zoon," ontving hem bisschop Marcus, plechtig 
en met een ietwat gemaakt-droevig gelaat, nadat hij mij 
zwijgend de hand had gedrukt. Paul had eene beweging 
der schouders gehad, eene tegenstribbeling bij zulke benaming. 
Maar monsignor d' O nghena hernam, met meer innigheid 
en meer nadruk : „Mijn zóon;" zoodat Paul het hoofd bukte. 
De prelaat had, ons ter ontvangst, zijn purperen toga met 
den sleep en het moiré-manteltje aangedaan. Aldus kwam 


 ICE LEEMEN TORENS. 

hij mij, binnen de verlepte pracht van zijne studeerkamer, 
smaller, grooter, plechtiger vooral voor dan in zijn gewoon zwart 
jasje en de satijnen korte broek. Zijn vlokkige golf haren waren 
zilver, blinkend-zilver onder het paarse calotje. Hij lei zijne 
twee handen op Paul's schouders, beschouwde hem een 
tijdje, en kuste hem daarop lang op het voorhoofd. 

Paul had zich, gemaakt-nonchalant, op een stoel neergelaten. 
Terzijde, maar naar hem gewend, ging ook de bisschop zitten. 
Wij zwegen allen een langen tijd. 

--„Ik zal u niet vragen of gij mij niets te zeggen hebt, 
Paul," begon Marcus, zacht. „Vrees niet, dit moet geen 
biecht worden. Gij zoudt misschien niet eens dulden dat ik 
van vergiffenis spreek. Zoudt gij: Paul?" 

Deze bezag hem norsch-schuchter, verbaasd daarop dat hij 
de strengheid van Marcus' gelaat weer doorrozigd zag met 
dezes oneindige goedheid. Marcus nam zijne hand in beide 
de zijne. Paul aarzelde, trok die hand daarna langzaam terug. 

— „Non sum dignus ?" ondervroeg zijn oom, en glimlachte. 
Waarna: 
— „Kom jongen, geen spel, nietwaar, en geen kinderachtigheden. 
Ik ben geen rechter, en wil zelfs geen raad 
zijn. U alleen bewijzen dat ik u begrijp. Ja: begrijp,-gever 
Paul. Omdat... ik u lief heb." 
Paul sidderde haast onzichtbaar. Marcus hernam, ingetogen 
en als tot zich-zelf: 

-„Dicarnus bona verba ;" 
en daarop, ineens, met bedaarde beslistheid: 
— „Er is een groote leugen, een der onhebbelijkste leu-
gens waar wij onzen gemakszucht mee plegen te paaien: 
die van de schoonheid der jeugd. Is het ook u niet duidelijk 
geworden, Paul, u vooral in dezen laatsten tijd niet 
opgevallen, dat de jeugd niet schoon is, — eerder onhebbelijk, 
aangezien onvast en vol tegenspraak, zonder een bestanddeel 
dat het houvast der zekerheid biedt, der mogelijke bestendigheid, 
hoeksteen toch van alle schoonheid? Schoonheid, die toch bevrediging 
is, hoe ze te vinden in eene jeugd die niet nalaat dan Onvoldaanheid, 
zelfs na 't sterkste, echtst-gewaande genot ? Zoolang wij 
jong zijn, weten wij niet wat wij zijn, wat wij willen. Wij kennen 
onze waarde niet, noch wat ons werkelijk toekomt. En 
helaas, reeds bij eerste aanraking van het leven, verliezen 

222 DE LEEMEN TORENS. 

wij al wat ons nog met de kindsheid verbond: de bouwkracht 
der illusie. Ha, onze jeugdige begoochelingen, de 
eenige torens die wij ons beijveren af te breken! Vooral 
gij, vooral ' dezen van uwe generatie, mijn jongen. Wij, in 
mijn tijd, nietwaar, dezen ten minste die er zich niet om 
schaamden, dorsten te staan, als goede romantici die we 
waren, tegenover het Absolute. Wij eischten als ons recht, 
wij beleden als onzen plicht het volmaakte en ongerepte; wij 
hieven de oogen op naar 't Allerhoogste en 't alleruiterste,

.

en was het niet tot een gebed, dan was 't tot eene uitdaging. 
Herinner u het kwartiertje dat Musset's held aan God gunde om 
zich-zelf te bewijzen! Toen echter reeds gingen velen zich met 
mindere realiteiten tevreden stellen; misschien wei omdat zij 
niet beters waard waren, spraken zij van den trots hunner 
beperking, die zij niet eens voor zelf-beperking deden 
doorgaan. Zij waren zoowaar om hunne vernederende 
positiviteit fier. Liever één vogel in de hand dan tien in de 
lucht: en --zij stelden zich tot doel, en ten bewijze dat zij, 
alleen gelijk hadden, geheel den hemel van schoone vogelen 
te ontvolken. 0, zij werden mooi beloond, de apostels van 
het geluk der relativiteit! Wat immers is van hunne tastbare 
wisheden overgebleven ? : de ontkenning, de negatiezonder-
meer, bij dezen die hunne onmiddellijke leerlingen, 
hunne geestelijke zonen waren. Van hun scepticisme nog 
slechts de negatieve zijde, de eenige die zulke goede discipelen 
nog dulden, en die zij verzorgen als hun duurste bezit: 
Prometheus die den gier koestert! Nog mooi, als dezen het 
kleed der overgeërfde moraliteit niet voor eeuwig hebben 
afgelegd: hunne negatie wordt dan, eenvoudig, anarchisme, en 
dat is nog zoo kwaad niet, een terugkeer immers tot 
in haar soort eene volstrekheid. Maar de anderen en de 

-

meesten? Het cynisme hunne amoraliteit : welk afschuwelijk 
schouwspel; welk een oppermacht der ijlte, waar alles immers 
volgens hen in vallen moet ! En zij zijn het die, bij gebrek 
aan ideaal, brallen van levensrecht en machtswil: positieve 
leuzen, deze, waar zij onmiddellijk iets aan hebben kunnen; 
zij, de bazuinende herauten van de schóóne jeugd, die 
immers in zich nog de grootste genotskracht bezit!..." 

Bisschop Marcus lachte bitsig. Hij lei zijne hand op 
Paul's knie: 


DE LEEMEN TORENS. 

--„Houdt gij nog van Pascal, mijn jongen? Dan zult gij 
u zijne schoone formule herinneren: „tout le malheur des 
hommes vient de ne pas savoir se tenir en repos dans une 
chambre". Schud maar uw hoofd niet. Zeg mij maar niet, 
gij en uwe vrienden, dat men nog geen Nietzscheaan hoeft 
te zijn omdat men ontkent dat in welke philosophische methode 
ook eene zedeleer kan besloten liggen, en dat de vaststelling 
,der ontoereikendheid van de bekende natuurwetten, de 
bevinding dat hunne noodzakelijkheid slechts waarschijnlijk 

bleek te zijn en alle berekening een kansspel, juist-heid 
een metaphysischen zucht, een zucht in dubbelen zin van 
spijt en behoefte inhoudt. Laat dan mijn antwoord zijn dat 
gij het niet bewijst, en.. . in elk geval niet dan beschaamde 
metaphysici zijt. Wat geeft u trouwens uw dubben en aldoor 
verder twijfelen, als gij de rust — en die sluit ge zelf buiten! 

, de reddende rust niet kent, en de eenige overwinning: 
savoir se tenir en repos dans une chambre ? Ik bedoel: als 
gij den goeden en sterken wil niet bezit, de voorwaarden 
van zulke nederige rust in stand te houden en desnoods op 
te bouwen uit de zelf-neêrgehaalde materialen van uw 
hoogmoed? — 0, wat moet gij lijden, mijn Paul, gij die, 
geestelijk en aan den lijve, aan den lijve helaas vooral, gij 
die den zin van het menschelijke hebt ontdekt en ervaren, 
en... nog het dak niet hebt gebouwd, uw schelp zoo gij 
wilt, waar gij, na de gruwelijke stormen eener leelijke jeugd, 
veilig in zijt zonder daarom egoïstisch hoeven te wezen ! ... " 

Paul had zijn hoofd in zijne handen geleid. 

„Geloof mij," ging Marcus voort met vaderlijke mee 
warigheid, „geloof mij: ik wil u niet ontmoedigen. Ik wil 
u integendeel opwekken tot een zelf gekozen besluit. Ik nam 
daartoe mijn toevlucht tot veralgemeening, en gij kunt het 
mij verwijten, al begrijpt gij beter dan elk ander- dat 
abstractie alleen hier een vasten weg kan wijzen. Maar --ik 
kom tot uw bijzonder geval. En ik herhaal het u, Paul: ik 
wil u niets euvel duiden, waar gij alleen de wet der jeugd, 
der troebele jeugd hebt gevolgd. Het levensaccident dat gij 
hebt te doorworstelen gekregen was hevig: het was uw 
temperament waardig, en daarom zullen wij er niet om 
klagen. Het doel onzer ziel ligt wel in haar-zelf, in haar-zelf-bij-
God : om het even, het is der jeugd eigen dat zij het doel 


2244 DE LEEMEN TORENS. 

elders zoekt, en u persoonlijk geef ik toe dat gij hare levens 

schoon hebt gekozen, alle verschijnselen en-voorwaarden 
tusschengevallen in u hebt opgenomen om er niets dan 
ideaal van te maken. Dat is het rechte niet, maar... gij 

zijt te jong dan dat ik er een aanklacht van maken zou ; 
en dan: onedel is het niet. Doch, nu is de groote crisis gekomen 
; de spankracht is haar uiterste punt genaderd en nu 
vraagt gij u-zelf af: wat moet ik doen ? Gij hebt nog 
uwe verbeelding, Paul: heerlijk potentiëel ! Maar... duizelingen 
moet men niet zoeken, nietwaar ? : dat hebt gij al 
geleerd. En vooral niet: verbeelding tot inbeelding laten 
verstarren, want niets waar verbeelding zoo gauw bij afslijt. 
Gij bemint Germaine nog" (de bisschop bloosde), „en dit is 
voor 't oogenblik uw plicht. Helaas, die plicht, een christenplicht 
!, kan reeds eene veroordeeling van uwe vroegere liefde 
zijn. Dat die liefde in niets is gewijzigd, antwoordt gij ? En 
dat gij ze werkelijk bestendigen wilt ? Maar zoo zeg ik u 
uit de diepte van mijne overtuiging: haast u dan, jongen, 
haast u dan, en bind Germaine afdoend aan u, opdat het 
waarlijk aldus blíjve, gij die van dezen tijd zijt, gij die 

hebt leeren twijfelen ! Want... o, vond ik maar de woorden 
die de waarheid openbaren en bewijzen zouden ! ... Want 
weldra zult gij er aan toe zijn, Paul, mijn arme Paul, uwe 
Germaine... te verontschuldigen, en om inbeeldingen allicht; 
gij, die eerlijk zijt, gij zult bij u-zelf gaan pleiten voor haar, de 
gronden gaan zoeken die... En zijt gij zoover gekomen, mijn 
jongen, zonder het voldongen feit dat gij door een huwelijk 
de zekerheid, de levensvastheid, de inkrimpende maar bevestigende 
bestaansbasis tot eene weldra zoete wet gevormd 
en bekrachtigd hebt, dan..." 

Paul zag niet op. Hij wist iets te moeten zeggen, maar 
slikte alleen hoorbaar. Dan: 

— „Ik wil niet verminderd worden; ik wil de vrijheid 
die.. . 
stokte het schor door de wachtende ijlte. 

— „Pas op, Paul, pas op," vermaande nu streng de 
bisschop. „Vergeet niet dat wij vrij zijn alleen van hetgeen 
wij uit vollen en goeden wil verlaten, door hetgeen ons ver 
gij zegt, en dat ons eigenlijk veredelt."-mindert, zooals 
En zachter: 


DE LEEMEN TORENS. 

Jk smeek u, Paul: denk na. Nog houdt gij van 
Germaine. Maar ik weet, hoort gij, ik weet dat dit veranderen 
zal, zoo gij het aan u-zelf niet belet daar de eenigmogelijke 
oplossing. I k herhaal het: ik zou mij schamen 
-één oogenblik aan uwe eerlijkheid, aan uw waardigheidsgevoel 
te twijfelen. -Ik ben dan ook overtuigd dat gij niet 
afwijken zult van uw zedelijke, zeilgekozene bestemming : 
Germaine's geluk. Maar, volgt gij den weg niet dien ik u 
wijs, dan spreekt het van zelf dat gij uw eigen ongelukkig 
maakt. Tenzij gij háár tot onwaardigheid dwingt en doemt, 
uw geluk van haar verwacht zonder noodzakelijke vergelding 
: het geluk dan gelijk een spinneweb die men weeft 
om er zooveel vliegen mogelijk in te vangen. Maar neem 
mij niet kwalijk : dan zou ik moeten walgen voor u." 

Hij zweeg, en wij. voelden dat hij had uitgesproken. Hij 
hield zijne oogen medelijdend maar vorschend op Paul gericht. 
Deze dorst niet op te zien, bij beurte rood en bleek. 
Zijne lippen bibberden. Eindelijk vroeg hij: 

„ Oom, mag ik mijne moeder niet zien ?" 

Marcus loosde een diepen zucht, als van verlichting. 

-„Maar waarom niet, beste jongen !", deed hij, ineens 
opgewekt. Hij nam Paul onder den arm, hielp hem opstaan. 
Het was zoowaar of Paul die hulp noodig had, Herman. 
Zij gingen aldus naar Marie-des-Anges' kamer, waar ik ze 
volgde. — Deze zat, op een verhoog, aan het raam, gebogen 
over haar borduurwerk. In die kamer was het groen-donker: 
alleen de witte vlek van het zedig-gedekt beddeken. Toen 
wij binnenkwamen, rees zij schielijk, schraal-zwart tegen 't witte 
licht aan der tullen gordijnen. Zij slaakte een nauwelijks gesmoorden 
kreet, sloeg wijd hare armen open. Daar, op 
haar verhoog, de witte klaarte achter zich, stond zij als gekruisigd. 
Paul snelde op haar toe. Hij hikte. Huilend lagen ze in 
elkanders armen. --Ik wilde mij verwijderen, maar Marcus 
fluisterde en hield mij tegen: „wij moeten blijven ", en leidde 
mij de diepe donkerte der kamer in. 

Marie-des-Anges was van haar verhoog naar beneden 

gestrompeld. Nu zaten Paul en zij naast mekaar. Paul had 
opgehouden te schreien: met angstige oogen zag hij zijne 
moeder aan, die bleef snikken in haar zakdoek. Hij was 


226 DE LEEMEN TORENS. 

bedremmeld eerst, en weldra ontstelde hij geheel. Hij nam zijn 
moeder's kleine, kleine hand van vóór haar aangezicht. Hij 
vroeg beschaamd, smeekend, en angstig haast: 

— „Heb ik u verdriet gedaan, mama?" 
Zij zag hem aan; zij haalde zijn hoofd aan hare borst; 
zij jammerde: 

-„Mijn jongen ", 
en nu weenden ze beiden zacht... 
Eindelijk vroeg Marie-des-Anges: 

-„Waarom hebt gij mij dat niet gezegd, jongen ?" 
En toen Paul mismoedig geschokschouderd had: 
— „Ach, 't is waar: als de kinders groot worden... " 
Er duurde en woog eene donkere stilte. Marie-des-Anges 
vroeg : 

-„En... hoe is dat gekomen ?... Maar dat kunt gij 
mij niet zeggen; neen, natuurlijk niet... Arme jongen, gij hebt 
afgezien, nietwaar ?... Ach, hadde ik maar kunnen weten.. ." 
Zij zuchtte diep, lei hare twee handen in Paul's mouw vast. 

-„ Gij zijt vermagerd jongen. En... hadt gij ons geen 
raad kunnen vragen? Aan uwe oomen... Of aan Karel?" 
(Ik voelde wroeging.) „Uw vader heeft het zoo druk met 
zijne zaken, nietwaar ... Wij hadden misschien ... En van 
Cornelietje hebben wij óók zoo weinig nieuws, niet het 
nieuws dat mij zoo blijde zou maken..." 
Zij verzonk in gepeins. Dan: 

—. „Heeft de jongen al iets gebruikt, Marcus? Er is 
bouillon... Wilt gij niet ? ... Het zou u nochtans goed 
doen... Verzorgt gij u goed te Brussel?" 

En, na de korte, weemoedige antwoorden van Paul; en 
een lang wachten: 

-„En, vertel mij, jongen," zij aarzelde: 
— „Hoe ziet dat meisje er uit? Is ze braaf? En... houdt 
ze van u?" 
Zij was bedeesd • in hare nieuwsgierigheid. Wat trouwens 
kon Paul wel vertellen ? Zijne moeder suste: 

-„Ja, ja. Gij kunt dat vandaag niet... Is ze schoon, 
zeg? Jongen, uwe handen gloeiën ... " 
Paul glimlachte nu over zijn rood-bekreten gelaat. 
--„Gij verstaat wel, mama. . . " meende hij; maar hij ging 

niet ver er .. . 


DE LEEMEN TORENS. 

Herman, als wij, op het drukke middaguur, tusschen 
haastig-onverschillige menschen, naar huis gingen, hing Paul 
aan mijn arm als gebroken. Ik had diep medelijden met hem. 
Ik bood hem aan (en nü nog vraag ik mij af hoe ik zoo 
iets doen kon), ik bood hem aan, ergens een apéritif te gaan 
nemen. Hij stemde gewillig toe, en dronk met gulzigheid.

) 
Hij vroeg mij: „Zullen wij alléén zijn aan tafel, vanmiddag ?"

gToen stelde ik voor, weer in een restaurant te gaan eten. 
Dit nam hij aan met een soort gretigheid. 
Wij waren niet lang thuis toen, in den reeds-laten namiddag, 
Arnold d'Haeseleer aanbelde, dien ik, op ingeving van 
Paul, had laten verwittigen. Hij had Lodewijk de Koninck 
medegenomen. Paul had over tafel veel meer wijn gedronken 
dan hij gewoon is. Nochtans zal het evenzeer van koorts 
zijn geweest dat hij blaakte. 
Ik had geprobeerd, het wat gezellig te maken in mijne 
werkkamer: een wit-gedekt tafeltje met sigaren, thee en 
likeuren; roze tulpen, gele Paaschlelies in de vazen; de 
bibliotheek wijd-open waar de gedempt-kleurige boekenruggen 
in rechte richels glansden achter een waas van tabaksrook. 
D'Haeseleer en de Koninck zaten beiden zeer verlegen, 
en het was Paul die ze opwekken moest. Ik had mijn best 
gedaan het gesprek te leiden over onderwerpen die ons aller 
belangstelling hebben: muziek, letterkunde. Hoe gebeurde het 
dat ook Germaine ter sprake kwam? Ik geloof wel dat 
Paul-zelf, misschien uit behoefte, misschien als een soort 
experiment, haar naam had uitgesproken. 
Lodewijk zat er bij te wrikkelen op zijn stoel. Hoog-rood, 
verontschuldigde hij zich: 

-,,Ha, had ik dat geweten, had ik dat maar kunnen 
voorzien !" en met een groot, ontmoedigd gebaar: 
-„Dat vrouwvolk!" 
Paul weerhield zich niet, haast-ondeugend te lachen. 
-„Les passionnés auront vécus," citeerde zuchtend-diep 
-zinnig de bleeke d'Haeseleer. 
--„Tu quoque?" verbaasde zich Paul, gemaakt. En 
Arnold bloosde.. . 
De avond kwam. De vrienden gingen heen. Bij 't afscheid 
zei me De Koninck in 't oor: » Paul heeft de liefde gekend: 
hij kent de vriendschap niet meer." Dat spijtige woord trof 


228 DE LEEMEN TOR ENS. 

mij. Toen zij weg waren voelden Paul en ik eene dikke, 
weemoed-zwangere ijlte. Paul was weer kommervol-ernstig 
geworden. 

-„Ik zou nog wat willen loopen," zei hij. Hij lei zijne 
handpalmen op zijne wangen: Jk gloei ..." 
Wij gingen, in den fabriekwijk waar ik woon, den kant 
uit der armoede: langs modder-grauwe stegen en sloppen, 
voorbij blinde kloostermuren, vies-rood als gestold bloed. 
Boven ons een uitgevreten-smalle lijn rozige lucht; beneden, 
aan de donker-gapende deur der krotten, ineengezakte 
arbeidersgestalten of tegen-den-wand-leunende fabriekmeiden 
die in de ledigte staarden. Binnen gilden, hier en daar, 
vrouwen op huilende kinderen; buiten was het eene 
wezenlooze loomheid. Een lantarenaansteker haastte zich, op 
den schouder zijne lange lans, die zwart den hemel inpriemde. 
Een politieagent, zwaar en breed, stopte geheel den ingang 
der straat, als de Macht-zelve ... Wij drentelden verder; de 
hobbelige keien, ingezakt naar 't midden van het pad waar 
de inktbrei der riool. kronkelend door bewoog, zaten samengesmakt 
tusschen aldoor-hoogere wanden, binnen aldoorsmallere 
wegruimte. Er gaapten schuine keldervallen. Eene kat 
slierde aan langgerekte pooten onze beenen voorbij, want weldra 
waren wij gansch alleen op straat. Een bocht om, stonden 
twee vrijërs tegen elkander aangedrukt, en wij zagen hunne 
gelaten grijs-bleek bij den aangezogen zoen. In een roodlichtend 
kroegje 't gerinkel van stuk-vallende glazen. Een 
stik-geur van roet en azijn. En plots woog over ons, 
gigantisch-massaal, uit al zijne logheid en uitgezet in zijn 
dikken schaduw van roet, geheel het Craven-steen .. . 

Wij keerden terug, zonder spreken zooals wij gegaan 
waren, gedrenkt als het ware met droesemigen mistroost. 
Waarom had Paul dit gewild ? .. . 

Ik heb dien avond geheel alleen gezeten aan de groote 
familietafel: Paul had geen honger. Hij dronk nog slechts 
een groot glas water in één teug leêg. Daarop ging hij 
naar bed... 

-'s Anderen daags trokken wij naar Sinte Martens-
Laethem. Op aanraden van Marcus, die meende dat wij 
aldus kans hadden ook zijn broeder Benedictus te ontmoeten. 
Deze was met zijn landbouwalaam op voorjaarsronde: het 

DE LEEMEN TORENS. 

gewone voorwendsel van zijne zwerftochten, waar eigenlijk 
niemand het fijne van kent. Men schrijft hem rechts en 
links gemakkelijke liefjes toe, die... Maar wat zal ik u 
daarvan vertellen, Herman, tenzij dat Benedictus die legende 
misschien zelf wel het leven heeft ingeblazen? Hoe het 
weze: de tram had ons nauwelijks buiten de stad gebracht, 
en wij wandelden tusschen de zilveren, nog bladerlooze 
beukezuilen van de breede chaussée, of troffen hem aan 
dat hij een herbergje verliet, waar de jockey's komen van 
eene dichtbij-gelegen stoeterij. Benedictus, anglomaan naar 
den ouden dandy-stijl, gaat met dat goedje gaarne om, dat 
hem gelegenheid geeft met zijn moeilijk maar aplomb-vol 
Engelsch uit te pakken. Hij had Jan de Goele, den ongeluk 

krankzinnigen schilder bij zich, die in zijne purperen-kigen, gezwollen 
hand akwarellengerei droeg. Benedictus — reeds 
drie dagen van huis en nog slechts enkele kilometers van 
de stad geraakt , trad op ons toe met d'Artagnan-prxstantie 
; koppeknikkend met zijn pikkenden haviksneus, 
waggelde naast hem op zijn doorgezakte beenen de Goele. 
Zij wilden onmiddellijk eene nieuwe herberg binnen: Paul 
moest Audenaerdsch drinken, tegen heug en meug: zijne 
moreele gezondheid eischte zulks, vond Benedictus. Ik moet 
zeggen dat Paul er veel flinker uitzag dan den vorigen dag: 
een bad en de frissche buitenlucht hadden hem opgeknapt. 
Hij had misschien ook wel het gevoel dat hij nu het ergste 
achter den rug had. Benedictus is er trouwens niet naar, 
de zaken langs den zwaarsten kant aan te pakken: zijne 
aristocratische darneshandjes zijn voor tillen niet zeer geschikt. 
En trouwens, de aanwezigheid van Jan de Goele verschafte 
voldoende zekerheid, dat wij van sermoenen verschoond 
zouden blijven. 

Wij waren nog den weg niet op, tusschen de akkers waar 
dun-sprietig het nieuwe graan groen over te wemelen begon, 
of deze was schor aan 't snappen : 

-Of ik weêr akwarellen ga maken? Ja, natuurlijk. 
Met koeien. De koe geeft ons melk, eiëren en kaas, en 
vijf frank per akwarel. Wat wilt gij ? Ik kan er niet méér 
van krijgen, en ze zijn toch allemaal op voorhand verkocht 
.aan den professor van psychologie. Die heeft er verstand 
van, hij alléén. Begrijpt gij ? Groen is rood, nietwaar ? 
1917 IV. 16 


230 DE LEEMEN TORENS 

Maar de anderen weten dat niet, de ezels, les idiots. Vijf 
frank het stuk: vijf dagen te eten. Melk steel ik, van de koeien. 
Tous des idiots. Vermiljoen met een ietsje laque carminée : 
groen, zeg ik u. Want laque de garance is veel te duur." 
Achter onzen rug hoorde ik, dat Benedictus Paul onder 
luid schallend: -nam, 
„Er is maar éene waarheid: die leeuwerik, daar, die 

levenszat de lucht instijgt. Zie me die lucht, jongen: om 
zijn hoofd duizelig van te drinken. Hij zal weldra vallen, 
loodrecht? Maar zal hij niet weêr klimmen, aldoor maar 
klimmen ? Klimmen, jongen !" 

Naast mij knarste jan: 

-Jk zal ze allemaal kapotslaan. Mijne etsen? Vodden! 
Mijne akwarellen, zeg ik u! Ik schilder niet meer met 
vitriol. Vitriol is goed als er geen whisky meer is. Whisky, 
nietwaar, Benedictus? Ha, ha, ha !" 
Hij greep me bij den arm, vertrouwelijk: 

— „Maar ik zal ze allemaal kapotslaan, en zij in de eerste 
plaats. Nietwaar, Benedictus ? Kom hier Benedictus !" 
Hij strompel-liep nu tusschen ons beiden, zijn album en 

zijn blikken schildersdoosje op den buik gedrukt, zijn enorm 

achterlijf zwaar achter zich aan. 

„Gij moet het óók weten, meneer Mornar. Kom hier: 

gij zult getuigen, gelijk al de anderen. De dokter zal ge


tuigen, en de professor, en Karel van de Woestijne, en 

Benedictus: allemaal geleerden. Als ik ze zal kapot ge 


maakt hebben met mijn waterpot, de slons !" 

En kwijlend: 

-„Ik heb het daar juist verteld aan mijn goeden vriend 
Benedictus. 't Is weêr bal geweest vannacht! En 't is bijna 
lederen nacht zoo. Zij richt de lens op mij. In hare kamer 
heeft zij een schuinen spiegel, begrijpt gij? Zij staat voor 
den spiegel. Zij is geheel naakt. Zij richt de lens op den 
spiegel, de spiegel weerkaatst ze op mijn zoldervenster. Zij 
straalt op mij, op mijn hoofd, op mijn achterste, overal. En 
dan staat ze vóór mij, zij, de ros; naakt, kompleet naakt,. 
de slons; en de lens brandt. Wat kan ik daar nog tegen ?" 
Hij huilde drenzend: 

-„De dokter geeft mij goede fleschjes, en ik ga bouillon 
drinken bij mijne tante uit het papierwinkeltje. Maar als zij 

DE LEEMEN TORENS. 

zóó de lens op mij richt... Wat kan ik nog doen? Ik ben 
bezeten; ik moet mijn bed uit; ze is naakt, niet waar; ik wil 
haar grijpen natuurlijk, en ze is weg. Wat kan ik dan nog 
doen? Ha, 't is een miserie, een miserie, die wijven !" 

Hij kalmeerde even, betoogde: 

-„Ik loop dan maar buiten-huize, op straat, in den nacht. Ik 
praat met de nachtwakers; maar zij mogen niet getuigen, 
niet waar? Le secret professionnel! Zij hebben mij van 
nacht aangeraden, met mijn waterpot in bed te slapen. Komt ze 
nog: de pot op haren kop, de teef! Ha, ik zal ze niet missen 
ditmaal ! En zij zal mij voor den rechter sleuren. Maar 
't kan mij niet schelen: gij zult allen getuigen: allen groote 
mannen. En de rechter zal mij misschien een kaart geven, 
gelijk aan de prostituées: dan kan ik gaan bij de vrouw 
die ik wil! Ik zal mogen kiezen! Ha, Ha!" 
Hij triumpheerde: 

-„Ik ben twee frank zestig schuldig bij moeder Uze. 
Zij is 's ochtends de eerste op, voor de nachtwakers en de 
groenteboeren. Ik drink een borrel of twee, dat helpt tegen 
de alteratie. Ik heb ze la mère Picon gedoopt; zij ver 
dat niet, de dwazekonte!"-staat 

Hij schetterde. Ik maakte van dat goed humeur gebruik, 
om hem weer op zijne vreemde schilderstheorieën te brengen; 
roemde zijn vizionaire etsen; vroeg hem waarom hij ook niet 
die lens-geschiedenis op koper zou brengen. Maar hij wilde 
het alleen nog hebben van zijn groen dat rood is, en toen 
wij een ros paard ontmoetten, juichte hij: „vert cinabre foncé !" 

Intusschen trachtte Benedictus zijn neef uit te hooren. 
Maar Paul, omzichtig en sober in woorden, scheen meer 
aandacht aan het landschap dan aan zijn wel wat uitgelaten 
oom te schenken. Het landschap van deze ongelooflijkvroege 
lente, badend in de neersche atmospheer die in blij vlugge 
golvingen om boomen en heesters spoelde, was één 
stuwkracht, één overtuigende groeiwil. De slooten wriemelden 
reeds van schichtig-schietende stekelbaarsjes en de wemelende 
kloerie der kikkers die weldra geboren zouden worden. 
Achter de duizendvoudig-uitbottende domen der boomgaarden 
tintelden de purperen horizonnen alreè van goudstippen aan 
de ontspruitende lorken. En de vet-gespannen knoppen der 
zwarte kastanjelaars stonden op 't openbarsten in de hard



232 DE LEEMEN TORENS. 

schubbige schutbladeren die den thyrsus torsen zouden van 't 
wit-verfrommeld ontluikend loof. 

— „En wat wist Marcus dan wel te vertellen ?" ondervroeg 
Benedictus, eenigszins spottend. Joe, jongen, schud 
die loomheid af. Is het een weêr om over levensraadselen 
te sikkeneuren ?" 
— „Oom Marcus heeft veel wijze woorden gesproken ", 
zei bezadigd Paul, „en ik zal ze zeker in lang niet vergeten. 
Maar..." 
--„Ja, ja," galmde Benedictus, Jk ken het thema: het 
offer brengen tot het einde toe, nietwaar? Laat u daar maar 
niet aan pakken! Gij kent immers de vrouw, zou ik meenen! 
Een miserie, een miserie, gelijk de Goele zegt. Of zijt gij 
in zooverre geënvouteerd, dat...? Mais alors tu es fichu, 
mon pauvre ami !" 

Hij haalde minachtend de schouders op. 

--„Wil ik u zeggen waar Marcus' -theorie heen leidt ? 
Ik heb daar een kleine parabel op verzonnen. Luister. 
Zekeren dag wandelde de Magdaleensche met den Verkoren 
Meester door de velden. Zij onderhielden zich over de Liefde, 
de éénige die redt. Toen daar een man in hun schaduw trad, 
en iets fluisterde in het oor van Lazarus' zuster. Zij wilde den 
man niet hooren: haar Héér was met haar, en zij kende 
uit Zijn mond het eenige heil dat bestendig is. Doch... die man 
had haar vroeger genoten naar den lijve; hij was haar geliefste 
minnaar geweest, want de schoonste, de sterkste en de meestkiesche. 
Maria wilde niet hooren: zij hoorde de afdoende 
Stem. De man echter, die kende zijne macht, want hij kende 
de hare, drong aan, en naderde ten tweeden male. Ten tweeden 
male zei hij in haar oor wat zij niet meer begrijpen 
wilde. En nu moest Maria van Magdala wel vernemen wat 
was zijn ééns zoo vurig verwachten wensch. Maar zij wendde 
zich tot haren Heer, en smeekte: „O Heer, spreek, spréék, 
dat ik niet en luistere". En de Heer sprak de zaligheden die 
den Hemel openen aan wie doof zijn voor de wereld ... Toen 
nu, nochtans, de man ten derden keere haar nader kwam, en 
zijn kleed wreef langs haar kleed, en zijn wensch keerde in 
smeeking, toen hield Jezus stil en sprak tot Maria: „Mijn 

dochter, hoort gij dien man dan niet? Voorwaar, ik zeg het U: 
wie 't laagste zinkt zal 't hoogste zetelen. Ga, en voldoe hem." 


DE LEEMEN TORENS. 

-„Maar dat is afschuwelijk !", kon ik mij niet inhouden 
uit te roepen. 
— „Afschuwelijk ? jawel!", schaterde Benedictus, „en moest 
ik het aan Marcus vertellen, hij zou spreken van heiligschennis. 
En hij zou, bij God, gelijk hebben. Nochtans, merk wel: 
het is anders niet dan wat hij eischt van Paul. Heiligschennis! 
Maar wat vraagt hij, Marcus, dan eene soortgelijke heiligschennis 
?" 
Paul zuchtte. Gelukkig waren wij gekomen aan de breede 
boerenwoning waar Maarten de Mensch, tegen de sparre 

aan, verblijf houdt. Het brak het gesprek af. Van-bosschen 
uit zijn moestuin, waar hij aan het spitten was, trad de 
beeldhouwer ons te gemoet. Hij verwelkomde ons met die 
wondere waardigheid van hem. — „Het is etenstijd", zei hij, 
„gij middagmaalt natuurlijk met ons. Stribbelt niet tegen. 
Alleen vier borden meer op tafel." 

--„Neen, voor mij niet, voor mij niet!" kwaakte Jan 
de Goele. „Daar is altijd dat naakte wijf in uw atelier!", 
en hij spoedde heen zoo gauw als zijn arme beenen het 
toelieten. 

-„Slachtoffer der liefde !" meende emphatisch Benedictus. 
Wij traden in. Mevrouw de Mensch ontving ons met 
edelen eenvoud. Zij zat niet aan met ons: zij diende ons. 
Telkens zag zij haar man aan. Zij opende den mond niet 
dan op de woorden: „Maarten meent ... Maarten zegt... " 
Zoo ken ik haar nu reeds een kleine twintig jaar, Herman. 
Van elke andere zou zulke nederigheid wrevel wekken: bij 
haar is ze niets dan liefde. Die vrouw is niets dan de 
Begrijpende Liefde. 

Toen wij, na 't sobere maal, het .atelier betraden, kon ik 
mij moeilijk weerhouden, aan Maarten nogmaals mijne be-
wondering over haar te uiten. 

-Ja", antwoordde hij bescheiden, „ik ben een uitverkorene." 
En, of hij zich dezes gemoedstoestand bewust was, 
zich meer in het bijzondere tot Paul wendend, glimlachte 
hij: „Vrouwen zien van den artiest, van den geestelijk 
leeft naar zijne roeping,-hoogerstaande, van den man die 
doorgaans niets dan de gebreken, zoodra zij zijne echtgenoote 
geworden zijn; en, als weerslag, niets dan de deugden in de... 
anderen. Waarom ? Wij bieden haar immers niets dat ze in hare 


234 DE LEEMEN TORENS. 

ijdelheid vleien kan, tenzij, in voorkomend geval, onzen roem, -die 
ze feitelijk dan nog vernedert. Wij hebben alles noodig wat 
aan ons en in ons is om te scheppen, en zelfs ... onze liefde 
voor háár. Zoodat zij van die liefde meestal niets merkt, en 
zich ongelukkig voelt. Alleen een superieure vrouw kan 
voelen, wat wij doorgaans niet uiten dan in onzen arbeid. 
Terwijl de.. . andere vooral pleegt vóór te geven, wat hij 
niet dan in veel geringere mate bezit. Daardoor is hij veel 
overtuigender, en hij wint er een vrouw door vol dankbare 
bewondering." 

----„Waaruit ik besluit, dat wij maar beter doen, niet 
te trouwen," meende Benedictus met triomphantelijke beslistheid. 
„Want superieure vrouwen ... " En hij lonkte 
naar Paul. 

--„Neem mij niet kwalijk ", antwoordde Maarten, „zoo 
ik hierin uw oordeel niet bijtreed. En dit zeg ik geenszins, 
merk wel op, omdat bij mij het huwelijksexperiment goed is 
uitgevallen. Ik houd het er voor, integendeel, dat een kunstenaar, 
of een geestelijk-ontwikkeld man in het algemeen, 
trouwen mot. Niet omdat het hem de noodige verzorging 
verzekert, of hem tot werken dwingt, of welke andere reden 
meer van dien aard. Maar omdat ... Ziehier wat u mijne 
meening zal verduidelijken, hoop ik", en hij wees ons naar 
een werk van hem. Het stelde een ronden, wijden bornput 
voor, om wiens rand vijf geknielde, ranke figuren, de armen 
om de borst gedrukt als tot bewaren van den eigen harteklop, 
schroomvol het hoofd buigen over den diepen, roereloozen 
waterspiegel. 

-„Het is mijne Narkissos-fontein", verklaarde de beeld 
houwer. „Ik heb ze gemaakt toen wij nog ongehuwd waren. 
Ik wilde er in uitdrukken de zelf beschouwing : het onontbeerlijke, 
neen: het éénig-noodige voor den kunstenaar en 
zijne reden van bestaan, zooals te dien tijde mijne overtuiging 
was. Welnu, toen ik het exposeerde, was daar een criticus 
die meende: „Quoi ! ce sont des gosses qui font des ronds 
dans l'eau !" Die uitspraak, zeer oppervlakkig, kwetste mij 
in den beginne, hetgeen gij wel begrijpen zult. Ze bleef mij 
daardoor bij; en... toen ik eenige jaren getrouwd was, 
kwam zij mij al veel minder dwaas voor. Zelf contemplatie : 
des ronds dans }'eau. Indien daar nu toch eens waarheid in 

DE LEEMEN TORENS. 

was?... En nu heb ik, verleden jaar, na negentien jaar huwe


lijk en... negen kinderen, en zorgen genoeg, mijne vrienden, 

nu heb ik dit andere werk gemaakt." 

Het was een onbehouwen rotsblok, dat smaller uitliep, tot 

het, in geleidelijke vormgeving, de romp werd van een man 

die, met heffend gebaar, het hoofd omhoog gericht, den 

steen als het ware van-zelf ontrijst. 

-„Ziedaar wat mijne zorgvuldige zelf-vergoding geworden 
is", glimlachte hij kalm. „Uit den kommer, dóór den kommer 
van het leven, de opheffing tot het licht." 
Hij zweeg, en ook wij. Want hoe te twisten over ervaring? 
Hij vervolgde: 

-„Het is dat onze gave ons misschien eene vergelding 
oplegt, zij weze zedelijk lijden of stoffelijken nood. Het is 
dat wij met het aanvaarden van ons talent, van onze superioriteit 
op anderen die wij alleen misprijzen, beklagen en 
slechts hoogst zelden benijden kunnen, eene verplichting 
aangaan. Tegenover wie of wat? Noem het God of de 
maatschappij, of eenvoudiger tegenover ons-zelf. En dat offer 
brengen wij niet natuurlijker en zedelijker dan in het huwelijk. 
Dat het loon komen zal: daar ben ik van overtuigd, 
weze het alleen een loon voor ons geweten. Hetwelke nog 
rijker is, en voller aan inhoud dan de ijdele roem die ons 
het verbeelden van een schoonen vorm, het uitbeelden van 
een schoone ziel opbrengen kunnen ... " 
Over Paul's bezoek zal ik u niets verders mededeelen, 
Herman: hij-zelf brak het, tot mijn groot verbazen, reeds 
's anderen daags in den vroegsten ochtend af. Hij had beloofd, 
hier eene week ten minste te blijven: nu vertrok hij plots 
zonder wie ook, behalve mij, vaarwel te zeggen. Zijne moeder 
heeft het bedroefd; ik kon haar gelukkig troosten met de 
verzekering, dat Paul bij zijne afreis niet meer zoo opgewonden 
was als toen hij haar had opgezocht. 

Wat er echter met hem zal gebeuren? 

Herman, dat weet gij op dit oogenblik zeker beter dan 
wij. Al durf ik er nauwelijks naar vragen. Kan zijn kort 
verblijf onder ons, die zooveel van hem houden, eenig licht 
hebben gebracht in de duisternis door dewelke hij dwaalt ? 
Toen ik er hem bij het afscheid aarzelend naar vroeg, 


236 DE LEEMEN TORENS. 

antwoordde hij alleen: „Groet vooral mijn oom Marcus en 
Maarten den Mensch van mijnentwege." Maar hij voegde er 
onmiddellijk aan toe: „En mijne moeder natuurlijk ook, en 
de uwe, en oom Benedictus." 

Wat dan? — Ik ben bekommerd, Herman... 

(Wordt vervolgd). 


IN MEMORIAM. 

Zij zijn niet velen, Heer, die zoo te zamen 
wisten te dragen vlam van hun aardsch lijf. 
Zij zijn niet velen, Heer, herinner u de namen. 

Zij wisten saam den weg tot uw beschenen hoven, 
daar zeide hun de stem, die gij aan d'ingang stelt: 
wee hun die niet beseffen dat de wijsheid welt 
uit aardsche lust tot alle lust daarboven. 


238 IN MEMORIAM. 

II. 
Laat mij den weg niet eer betreden, Heer, 
voordat wij samen mogen gaan in duisternis; 
wij zijn vertrouwd, en in onze oogen is 
eendere kracht van licht, eendere liefde, Heer. 


De druk van onze handen kende elkaar, 
wij sliepen saam in uw geheimen hof, 
en onze lijven waren uwen lof, 
die hebt gij nu verbannen van elkaar. 


Laat, als het lijf en zijne eenzaamheid 
gebleven is, den tocht weer samengaan 
laat haar aan laagste grens van uwe scheemring staan, 
en laat ons wederkeeren tot gemeenzaamheid. 



IN MEMORIAM. 

Ik zal den langen tijd in stilte beiden 
en de beproevingen uit uwe hand 
zullen mij zijn als eens uit hare hand; 
zoodat ik U in haar dien, haar in U, en beiden 

een onverdeelde glans zijn dien ik dien. 
Door uwe hand heb ik om haar geleden 
en wat ik diepste in haar heb beleden 
was uwe glans, in hare smart gezien. 

Heer, en ik vrees wel dat ik wankelen zal, 
want ik heb ook gewankeld voor haar oogen; 
want hare oogen waren sterk en zij bewogen 
mijn diepsten wil tot machteloozen val. 


240 IN MEMORIAM. 

IV. 
Hoe klein, hoe bitter en verstoken 
van deemoed blijft het woord waar deze wijs op gaat 
Hoe blijft elk bij zijn eigen leed gedoken 
en keert naar aardes woon het zingende gelaat 

En al dit smeeken, heel dit ziek gebed, 
is armelijk van verlangst om eigen baat, 
en meet uw grootheid naar de eigen maat, 
en deinst voor de erkenning van uw wet. 

Vergeef het lied, vergeef het blinde leed 
de droefenis is hoog in mij gestegen 
Haar voeten waren smal en snel, gij weet 
hoe eenzaam het weer is, op de bekende wegen. 


IN MEMORIAM. 

0 

Gij kunt geen schoonheid bergen 
die andere is dan zij mij gaf, 
want wat wij sidderend bezaten 
was uwe schoonheid die gij in haar gaf. 


Gij kunt geen smarten zenden 
die andere zijn dan zij mij deed, 
want wat haar smalle hand mij bood aan leed 
was om uw wil dien zij niet af kon wenden. 


Gij kunt geen vrede bieden 
die koeler is dan slaap, in schaduw van haar lijf, 
want wat zij bood aan rust in aardsch verblijf 
liet gij door haar aan mij geschieden. 


Gij kunt geen honger geven 
die feller is dan naar haar schoon, 
want wat zij heeft gestild in aarde's woon 
was door uw wil in hare hand gegeven. 



242 IN MEMORIAM. 

VI. 
Zoo teedere schade als de bloemen vreezen 
van zachten regen in de maand van Mei, 
zoo koel en teeder heeft uw sterven mij 
schade gedaan, die nimmer zal genezen. 

Eens, toen wij na den nacht te saam verrezen 
lagen de rozen vochtig en gebroken, ik en gij 
wisten dien langen nacht van regen, ik noch gij 
konden van teerheid immermeer genezen. 

Gij hebt de witte en roode rozebladen 
gebeurd in uwe smalle hand, zij vielen 
vochtig en sidderend weer in 't diepe gras. 

Hoe zal dan 't hart van even teedere schade 
genezen, nu om u de rozen vielen, 
nu uwe handen stil zijn, diep in 't gras. 


IN MEMORIAM. 

VII. 
De oogen, die het hart zich heeft gekozen 
zijn zorgeloos en diep en donker als de rozen --En 
's morgens als de nacht hen heeft bemind 
vochtig en wild, als rozen in den wind. 

Vochtig en bleek als rozen na den regen 
is het gelaat, dat om hen heeft gezwegen 
en huiverende in den morgenwind 
droefenis naast zich op de peluw vindt. 


244 IN MEMORIAM. 

VIII. 
Hij draagt zijn donkere rozen weer, 
de boom geworteld in uw graf. 
Zijn blaadren vielen telkens af, 
zijn bloemen bloeiden telkens weer. 


Zoo is in zijne droefenis 
het hart verwelkt, het hart gegroeid 
en met dit streng beleid besnoeid 
om wat vergeten is. 


Want menig ding ging sinds den dag 
dat rozen lagen bij uw haar 
en 't blinde hart weet dit nog maar: 
dat rozen bloeien waar gij lag. 


En menig bloeien viel om u 
maar God werd goed: hij zond het hart 
dit levende geheim met u: 
den boom geworteld in uw hart. 



IN MEMORIAM. 

Ix. 

Wat rest van 't breede haar en bittere, gouden oogen 
en van de woorden en van de gebaren 
en van de droevigheden en van al het staren 
om dit, dat alles was en is vervlogen. 


Wat meer dan rozen, in den storm gebogen 
en bladerloos geschud boven de eigen blaren 
en oude teederheden, die geteisterd waren 
met droefenis en die geen troost vermogen. 


En soms, in 't bleeke bliksemen na de vlagen 
de keering van het licht, de eb en vloed 
van oeverlooze wateren, en een dagen, 
een kim, een eiland in haar hand behoed. 
Stilte, en als de ziel haar verren tocht mag wagen 
bleef daar al wat ontging en eeuwig leven moet. 


1917 IV. 

17 


246 IN MEMORIAM. 

Ik ben niet eenzaam sinds gij zijt gegaan. 
Zooals het licht gansch om de wereld is 
zijt gij met mij. Alle herinnering is 
vager en verder van mij heengegaan, 
overgegaan, als bloemen in de zon 
en in de aarde. En dit is zoo vreemd 
dat nu al inniger de stilte neemt 
aard van uw wezen, sinds van u begon 
vergetelheid van woord en daad. Van dit gemis 
drenkt zich de lucht om mij van u 
en ik verlies u, en ben gansch in u. 

Lang sinds geleden heb ik droefenis 
zeer liefgehad, om de gelijkenis 
dat zij mij smart en vrede gaf van u. 
Maar zij is heen als gij, en nu 
moest ik toch eenzaam zijn, nu niets gebleven is. 
Maar eenzaam ben ik niet. Ik wist het niet 
ik heb mij gansch op dit geheim bezonnen: 
Ik weet alleen dat in de stilte bronnen 
van licht mij drenken met wat mij verliet. 


iN MEMORIAM. 

XI. 
Als de vlagen wind door de bladen 
gaat de dood in het wemelende leven 
de gezichten keeren en beven 
in de wilde en teedere schade. 

Soms zwoel en soms zilt en beladen, 
soms om zegen en aflaat te geven, 
soms noodlottig en niet te weerstreven 
al naar het verkiest de genade. -^-M 

En het eeuwige groeien ging door 
uit den oorsprong van aarde en wind, 
en de bladeren buigen er voor 
en de boomen breken verlaten, 
daar ben ik in de schaduw gelaten 
en spelende als een kind. 

J. W. F. WERUMEUS BUNING 

ANGELINA'S HUWELIJK. 


In het groote keukenvertrek begon het al zwaarder te 
duisteren; dan, plotseling, gloeide de houtknoest onder de 
schouw met een nieuw leven aan, boven zijn bedje van 
vurige, versch-gevallen asch; de roode kloppingen schoten 
tot in de uiterste stronksels, en de wapperende schijnen 
sloegen op naar de zwarte, balkgeschraagde zoldering, over 
de groot-opdoemende meubelstukken en over de wegwijkende 
vrouwengedaante aan het schemerig raam. 

Op zijn lage bankje dicht bij de warmte gedoken, zat 
Zaccaria. Hij zat, in het onbespiede van dit late avonduur, 
de bleeke, melkig-doffe oogenbollen argloos bloot aan den 
vlammengloor ; zijn bril had hij naast zich op de haardstee 

gelegd ; het zwaar montuur was hem vaak pijnlijk aan-nen 
zijn uiterst teer geworden huid, - die zonder rimpels bijna 
of plooien, in een bloedlooze strakheid, spande over slaap 
en wang. 

En aan het duisterende venster zat Angelina. In de bovenste 
raamhelft stond vreemd nog de avondhemel met zijn vervalend 
groen, maar onderin het raam lag de massale zwartheid 
van den bergketen, waarop de herberg uitzag, zoo zwart al 
van nacht tegen het nazweemend Westen in, dat de ijzeren

,

tralies buiten voor de ruiten niet eenmaal zichtbaar bleven. 

Angelina zat terzijde gewend; haar gelaat, in dien laatsten 
avondschijn, die van bovenaf haar bestreek, was van een 
stille bezonkenheid; de warm-bruine oogen droomden. groot



ANGELINA'S HUWELIJK. 

open, en de lippen, zacht vaneen, wijlden in een verren, 
vagen glimlach. Nauwelijks waren in de schemering meer 
te zien de grillige vlekken aan de bovenlip en naast het oog, 
die telkenmale haar zwangerschap begeleidden. 

Zij wachtte tegen Nieuwjaar haar tweede kind en het was 

nu reeds midden November. 

Zaccaria, vanuit zijn hoek bij den haard, hield het gezicht 
naar haar toegeheven. Het was zóó stil in het vertrek, dat 
hij haar adem meende te speuren, en de zachte ontroering, 
die daarop meegolfde de ruimte in. Hij bewoog niet. Hij 
was bijna bang, dat zij daar aan het raam de stilte zou breken 
en zou spreken gaan met de afwijzende vriendelijkheid, 
waarachter zij zich den laatsten tijd zoo vaak te verbergen 
scheen. 

Het was hem goed, zóó samen te zitten in een stilzwijgende 
eensgezindheid. 

Zaccaria glimlachte. De tijd was nu voorbij, dat hij zich 
wroeging schiep over dit huwlijk van Angelina en Enrico, 
zooals de tijd voorbij was, dat hij zijn dagen verdierf met 
tobben over eigen levenslot. De oude heftigheid en de oude 
veeten hadden zich gelegd; het was rustig geworden in zijn 
hart; misschien ook wel, omdat hij zoo dicht bij den dood 
stond. 

Vertrouwend lagen de beide handen uit op de knieën, zacht 
beschenen en gekoesterd door den haardgloed; zij waren 
mager en fijn, met een vreedzaam spel van dunne aderen, 
waarin een volkomen verstild leven zoo maar zachtjes scheen 
heen te vloeien. 

Dan schrok hij op. Angelina had wat gezegd. 

Nog geen twee maanden meer.... " zei ze voor zich heen, 
in stille verwondering. „'t Is bijna jammer", zei ze even 
later, nog stiller. 

Zaccaria rekte het hoofd om te begrijpen, waar zij op 
doelde. En als hij den zin der woorden meende te hebben 
thuisgebracht, glimlachte hij opnieuw. 

Hij beleefde een groote en zoete vreugde aan dat forsch 
en geduldig gedragen moederschap. Heel de voorspoedige 
doening van blij volbrachte verwachting en gelukkig doorstane 
geboorte, van rijkelijk gevoed en gretig opgroeiend 
jong leven, was als de melk van zijn laatsten ouderdom. 


250 ANGELINA7S HUWELIJK. 

„Komt daar niet iemand ?" vroeg hij, plots waaksch. 

„Ik geloof nog niet", antwoordde Angelina vaag. Zij 
luisterden beiden. 

„Is Enrico thuis?" 

„Neen," zeide ze stil, „Enrico is uit." 

Jeker gaan kaarten aan de Post?" 

Angelina gaf een ontwijkend bescheid. 

Dan dwaalden hunne gedachten weer heen, van elkaar 

weg en toch tezamen. Zaccaria zette den bril voor zijn kleine 
gezicht, als in afwachting. Angelina tuurde naar buiten. 

Maar toen wat later, bij het snelle dalen van nacht op 

avond in de bergen, het niet meer te onderscheiden viel wie 

langs of binnen kwam, was de deur alweer gesloten, voor 

zij die zagen opengaan, en stond hij daar opeens welgemoed 

aan hun haard: „ Goeden avond !" 

„Goeden avond! goeden avond !" groette Zaccaria blij terug. 

„Goeden avond ! ", zei Angelina, opschrikkend. 

't Was of er een teug gezond-prikkelende berg-avondlucht 

met hem was binnengestroomd. Hij stak de groote, roode 

handen dicht naar den vuurgloed, wreef zich de palmen. 

Jrischjes buiten", zei hij. Dan nam hij de zoekend uit 

rechter van den blinde in zijn verwarmde twee.-gestoken 

't Was Tito, de jonge meester van Cavarna. 

Angelina, met de statige loomheid van haar zwaar lichaam, 

kwam langzaam overeind om het licht aan te steken. Maar 

bij het knersend afrikkelen van de lampekettinkjes drong 

Zaccaria: we zouden toch zóó eerst nog blijven zitten, en 

schemeren: ze zaten zoo vaak zoo, enkel in den haardschijn .. . 

't Was hem lief, als bij gesprekken in het avonduur hij 

wist, dat de anderen maar een kleinen voorsprong op hem 

hadden, en hij niet zoo heel veel hulpbehoevender was 

dan zij ... . 

Hij tastte, trok het tweede haardbankje recht voor het 

vuur. De meester ging zitten. Angelina schoof haar stoel 

van voor het raam en zat mee in den kring. En zij praatten 

over de kleine gebeurtenissén van den dag. 

Zoo, avond aan avond, zaten zij, in dezen laten, al winter


schen herfst. Dit uur was het uur, dat heel de blinde dagen 

van den ouden Zaccaria met een weldadigen glans door


. scheen. 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

Sinds een jaar was Tito in Cavarna, en sinds de lente, 
toen zij elkander leerden kennen, gaf hij iederen dag een 
stukje van zijn tijd aan den blinden vriend. In het dorp 
meesmuilde men wel, dat hij zeker niet minder kwam om de 
knappe nicht Angelina, van wie men zei, dat zij niet al te 
gelukkig getrouwd was; maar tusschen henzelf was zulk eene 
gedachte nooit aangeroerd. 

Tot voor een jaar toe had Zaccaria in een hartstochtelijke 
opstandigheid gemord en geworsteld tegen de ellende van 
zijn lot. En niemand had door die worsteling hem heen 
kunnen helpen. Zijn jeugd zag hij vergald door het verval 
der vaderlijke landhoeve; zijn jonge jaren had hij verdaan in 
sloven en zwoegen, om te redden wat niet meer te redden 
was; zijn huwelijk in den vreemde had hem maar weinig 
geluk gebracht ; toen was hem het licht uit de beide oogen 
geroofd. Wat had hem al zijn saamgegaarde geld gebaat, 
toen hij, blind en weduwnaar, weer in zijn land van Montagnola 
was teruggekeerd, waar het vaderlijk erfgoed toch niet 
te herkoopen viel ? De vreemde indringer werkte zich daar 
rustig rijk. En wat had hem gebaat zijn oude, waanzinnige 
drijven, om in een achterafgelegen berglogement dienzelfden 
indringer te vervolgen, terwijl die nogmaals zegevierde in 
het wijdsch hotel op den top ? Angelina's goedheid en haar 
ijver hadden alleen zijn berouw kunnen wekken, dat hij, en 
hij alleen, haar eens tot dit leven en dit huwelijk met Enrico 
dreef ... Vanuit het bestaan van elken dag, waarvan zijn 
verduisterde geest slechts de onzinnigheid vermocht te zien, 
kenden zijn benarde gedachten slechts twee wegen: den 
terugweg omneer naar zijn lief Fulmignano, den weg omhoog 

naar een rijk Kulmhotel, en beide wegen waren onbegaanbaar 
voor hem, gemist, voorgoed afgesloten. Als in een koortsdroom 
voerden zijn gedachten hem rond en rond, en nergens 
was een uitgang. 

Het eerste wezen, dat eene lafenis bracht aan dit verziekt 
en misvormd gemoed, het was een maar ternauwernood gekende 
vrouw, wier leven een zeer korte wijl zijn leven kruiste. 

Toen hij in dat vroege voorjaar daarboven in Cavarna 
'belandde, was er de pastoor ziek. Met zijn overgevoelige 


252 ANGELINA'S HUWELIJK. 

gezondheid verdroeg die slecht de lange, soms barre winters. 
op deze hoogte. Hij zou overgeplaatst worden. Zijn zuster,. 
die bij hem inwoonde, en de Franciscaner, die zijn kerkdienst 
waarnam, verpleegden hem. Die zuster heette Carlotta. 
Het was een eenvoudige vrouw van een veertig jaar, weinig 
geletterd en toch beschaafd, al was zij van boerenafkomst. 
Aandoenlijk was in haar de lieve bezorgdheid voor haren 
broeder en tegelijkertijd haar kinderlijk vertrouwen; en aan 
hare welluidende stem gaven die zorg, die liefheid en dat 
vertrouwen, dooreengemengeld, een ongekende diepe zoet 
een ernstige rust.-heid en 

Het was door deze zoozeer eenvoudige vrouw, die twee 
maanden na Zaccaria's komst reeds Cavarna verliet, door 
de zachte beroering vaak alleen van haar minzamen groet, 
dat voor uren de zwarte gedachten in het blinde hoofd tot 
zwijgen konden komen. Haar stem was vol van haar ziel,. 
en haar ziel was van een engelachtige zuiverheid. 

Voor iederen gang naar het dorp, zoo zij de modderigste 

der bergstraatjes wilde mijden, moest zij Angelina's logement 

voorbij; en iederen voorjaarschen morgen zag zij er, onder, 

den kerselaar, naast de twee hooge ramen van het eetzaaltje, 

den blindeman aan zijn tafeltje zitten. Bij haar eersten gang,. 

in de vroegte, was zij meestal gehaast; het bleef dan, in het 

voorbijgaan, bij een enkel „buon giorno" of een welgemeend 

„goed geslapen, signor Zaccaria ?" Haar teruggang ontsnapte 

hem meestal, of zij te voorkomen zocht, dat hij haar staande 

hield met vragen. Haar zieke eischte des morgens veel ver


zorging, verontschuldigde zij zich een enkele maal. Maar 

tegen het middaguur, of, zoo zij dat oversloeg, na den vesper,. 

kwam zij opzettelijk, scheen het vaak, het veldpaadje van de 

kerk naar het logement nog eens afgewandeld. En dan bleef 

zij wel een oogenblik aan zijn tafeltje staan. Het verzoek tot. 

gaan zitten had zij eens en vooral met een vriendelijke be


slistheid afgeslagen. 

Zij sprak maar zelden over Zaccaria zelf; zijn te weinige 

kerkschheid roerde zij nooit aan; een enkele maal vroeg zij 

wel naar een der kleine dingen, die zij bezwaarlijk voor hem 

wist; een enkele maal ook had zij een rechtstreeksch woord 

van meegevoel voor zijn hulpbehoevendheid. Wat zij hem 

vertelde, dat waren de luttele voorvallen uit de streek, (die. 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

hij vaak van Angelina reeds wist, maar dat deerde hem 
niet); of zij praatte over haar lieven patient: hoe het dien 
ging, en wat de Franciscaner zei, die ook een beetje dokter 
was, en wat de dokter had gezegd, die tweemaal 's weeks 
boven kwam, en wat hijzelf zei, hoe hij nog aan zijn parochianen 
dacht, en hoe ijverig hij zijn brevier las, en hoe hij 
zijn vasten nog wilde houden, ondanks zijn groote zwakte.. . 

En dat was alles. Maar voor Zaccaria Banfi was het als 
heelende zalf aan zijn bitter gekneusde hart. Het bloeiend-lieve 
harer woorden en de zoete welluidendheid dier stem waren als 
een zoele lente-adem, waarin zachtjes, zachtjes iets in hem te 
ontdooien begon. Toch gaf hij zich zelf daar geen rekenschap 
van. In de eindelooze lengten zijner blinde dagen zag hij maar 
met een heftig verlangen uit naar de afleiding dier korte gezelligheden. 
Maar zijn diepste wezen hunkerde naar de sfeer van 
die blanke rustigheid en van die kinderlijk vertrouwende liefde. 

Toen het besluit was gevallen, dat zij heen zouden gaan, 
had een morrende onwil hem vervuld, omdat ook deze laatste 
kleine vreugde, in dit land der ballingschap, hem nog ontnomen 
werd; toen zij heengegaan was, had hij met een 
bevende verwondering herdacht en herproefd al wat zij hem 
aan berustigende innigheid eens gaf. Door Angelina had hij 
zich in bizonderheden haar uiterlijk doen beschrijven; een 
beeld van haar stond in zijn hoofd. Als hij voortaan alleen 

zat aan zijn tafeltje, kon hij dat beeld oproepen in zijn 

zwarten nacht. Het was, boven de boersch stemmige kleeding 
van pastoorszuster, een lieflijk en licht gelaat, en vaak hoorde 
hij de laatste woorden, die Carlotta dien laatsten morgen 
tegen hem gezegd had : 

„Tot weerziens, Zaccaria, daar waar de blinden weer 
ziende zullen zijn." 
Zaccaria dacht toen, dat hij wel spoedig sterven zou, en 
die woorden waren hem van een troostvolle verblijdenis. 
Het tweede heil, dat aan zijn ziel gebeurde, was gekomen 
door Angelina's jonge moederschap. 

Hij wist sinds verscheidene maanden, dat Angelina een 
kind zou geboren worden; hij vroeg herhaaldelijk, hoe zij 
het maakte, of zij zich niet te veel vermoeide of werk deed 
boven haar krachten. Hij had gebeefd van verontwaardiging 
toen Enrico, drie maanden vóór de bevalling, een uitgebreid 


254 ANGELINA'S HUWELIJK. 

werk in Zwitserland had aangenomen en was heengegaan. 
Toch had dit alles hem slechts oppervlakkig beroerd. 

Toen op een middag het was een middag in Maart, 
vol fijnen geur van aarde en gras en jong bottend groen was 
Angelina naast hem komen zitten aan zijn tafeltje. Zij 
had diep gezucht, alsof de luwe voorjaarslucht haar met een 
weldadige loomheid doorzeeg, en zij had iets gezegd van : 
„Kom, ik neem het dezen middag er eens van !" De leuning 
van haar stoel had gekraakt, toen zij zich gemakkelijk zette. 
En na een tijdje van droomerige stilte, plots zich bezinnend, 
had zij gezegd : „Ik heb daareven viooltjes voor je gevonden, 
hier zijn ze !" Zij wist, dat zij hem daar een groot genoegen 
mee gaf, want hij was verzot op bloemen, om hun teedere 
aanvoeling en hun geur op den geur van Maartsche viooltjes 
vooral. Hij had haastig de vingers gestrekt om het toegereikte 
te vinden, terwijl hij den adem reeds opsnoof om den 
reuk te betrappen. Maar zijn hand had te laag getast en 
was, al gretig tastend, gestuit op de hooge bolling van haar 
zwaren schoot. 

Toen was hij hevig geschrokken. Hij had nog nooit bij 
zijn weten zóó het lichaam eener zwangere vrouw beroerd. 
Zijn eigen gestorven vrouw had hem geen kinderen geschonken. 
,,O! Angelina !" had hij gezegd, en zijn hand had 
verwijld waar die neer kwam, met schroom, of hij iets heiligs 
beroerde. Op dat oogenblik eerst was het jonge leven, dat 
in hun huis geboren stond te worden, voor zijn verschrompeld 
gevoel een levende werkelijkheid geworden. 't Was, of 
er plots een nieuw leven in zijn eigen hart mee te borrelen 
begon. 

Angelina had goedmoedig gelachen en gezegd: „Ja, ja, 't 
zal een flinke baas zijn, als hij komt! Hij geeft zijn moeder 
al niet weinig last !" En zij had hartelijk zijn oude, bevende 
hand genomen en daarmede heel den omvang van haar 
breeden schoot bestreken. 

Die gansche middag was aan Zaccaria in een groote beroering 
voorbijgegaan. De jonge, zoete geur dier eerste violen 
en het zoete, jonge leven, dat daar in zijn warme verborgenheid 
nog uit te groeien lag, had zich vermengd voor zijne 
zinnen. Een diep besef van geluk was in hem opgestegen. 

En van dien dag af aan had hij het sterkende gevoel 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

gekend, alsof deze vrouw en het kind, dat haar geboren 

zou worden, ook onder zijn hoede stonden, en of hij, in al 

zijn hulpbehoevendheid, toch goed en vol hulp voor hen 

moest trachten te zijn. 

Later, toen de noodkreten van het moederdier den stillen 

nacht vaneen reten, had Zaccaria, de uren door, wachtend 

voor zijn bed gezeten als een, die hevig ontroerd, doch 

zonder kleine vrees, een ontzaglijk onweder over zijn hoofd 

hoort voorbijtrekken. 

Tegen den morgen hadden ze hem over de gang geleid; 

iemand had zijn hand gevat en gevraagd: „Is hij niet te 

koud ?" en had hem met den vinger een klein, warm 

handje doen tasten, en toen iets anders, warms en rimpeligs; 

en van den kant, waar hij Angelina's bed wist te staan; 

had hij haar hooren zeggen : „Dat is zijn voorhoofdje." En 

de stem, waarmede zij dat zeide, was zoo zacht en teeder 

geweest, als hij dat nog nooit van haar hoorde. Het was 

Angelina's stem, en toch een gansch andere, eene, nog veel 

voller en inniger dan eens een stem was geweest, die hij 

zoozeer had liefgehad. 

Hij had zich voelen glimlachen van verrukking; en met 
den klank dier woorden nog in zijn ooren en met in zijn 
vingertoppen nog den hevigen indruk van dat weeke, warme 
nieuwe leven, was hij, al glimlachende, slapen gegaan. 

En toen waren, de dagen door, gekomen al de nietige en 
gewichtige beredderingen met het kindje, waarnaar zijn gespitste 
zinnen waren uitgegaan, of het wereldgebeurtenissen gold. 
Hij had het klokken beluisterd van het kleine gorgeltje, als 
het de moedermelk zwolg, en het tevreden blazen van het 
adempje, als de slaap inviel daarna, hij had al de geluidjes 
dier veeleischende onnoozelheid leeren onderscheiden, die 
van pijn en van pret en van honger en ongeduld; hij wist nog 
beter dan de moeder zelf soms, wat het wichtje behoefde. En 
op kindje's leden en gezichtje waren zijn fijntastende handen 
eerst met recht helderziende geworden. Nauwkeurig kende 
hij er al de liefheden van, al het nog ongevormde en het 
zich vormende : het puntige sliertje haar op het voorhoofdje 
dat ontrimpelde ; het platte neusje, dat met de breedgespreide 
vleugeltjes als twee stevige bloemblaadjes in het zachte bed je 
van de wangen lag weggedoken; het weeke kinnetje, dat 


256 ANGELINA'S HUWELIJK. 

zoo smal trekken ging voor de eerste huil-schreeuwtjes losbraken, 
en de feilloos zich rondende randjes langs het kleine oor; 
hij kende de polsjes, zooals die, spannend en met malsche 
vleeschplooitjes uit de korte mouwtjes bolden; hij kende den 
vorm der nageltjes, de stevige kniegewrichtjes en de fijne, 
satijnzachte hieltjes, waarvan hij wist, door Angelina, dat zij 
zoo rood zagen als een framboos. Al tastend en strijkend 
hadden zijn oude handen een teerheid van toets, die maar 
een hoogst enkelen keer het kindje verschrikte, maar des te 
vaker de verdrietjes tot bedaren bracht en de tranen stilde. 

En Angelina had het al spoedig begrepen: als Zaccaria 
met een verbeten gezicht zat toe te luisteren in de gelagkamer, 
waar men zich warm maakte over tandradbaan en 
Walterhotel, over het nieuwe personeel, dat daar nog was 
bij gehuurd, en de aandeelhouders, die voor alles crediet 
gaven, en zij zag aan den bitteren grijns van zijn kleingetrokken 
gezicht, dat hij dacht: en wij ? ... en wij ? .. . 
drie van de vijf kamers met moeite bezet gekregen voor 
dezen zomer, een poover rente'tje maken van ons geld met 
wat herbergieren ... vervloekte indringers! dan was een 
enkel: „Oom Zaccaria! het kindje huilt!" voldoende om in 
een bedrijvigheid van zorgjes en toewijding de aandreigende 
zwartheid te bezweren. 

Zaccaria Banfi zou in die dagen zeker geen gelukkig 

mensch te noemen zijn geweest; zijn gemoed was week en 

ontvankelijk geworden voor veel liefs, maar zijn geest stak 

nog vol zwarte holen, waar de somberste gedachten konden 

rondspoken, waar de eeuwig kwellende spijt knaagde, en 

het wrang berouw.. . 

Een week na de bevalling was er van Enrico, in zijn rol 

van jongen vader, een afgemeten briefje van gelukwenschen 

gekomen: hij kon onmogelijk zijn werk in den steek laten 

en bij ontvangst van zijn schrijven zou, hoopte hij, Angelina 

al wel weer de oude zijn ... Maar twee maanden later 

keerde hij, als een triomfante minnaar, voor dien verderen 

zomer naar huis terug. Hij was toen, behalve verliefd, ook 

wel liever voor Angelina, dan hij tot dientoe nog geweest was; 

het onnoozele wichtje echter kon maar een matige belang


stelling bij hem opwekken. En dien winter trok hij nog eens 

weg, naar de-kuststreek van Genua, een zaak van een paar 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

maanden, zei hij; zij werkten daar het kwade jaargetij door 
en hij ontliep er den Cavarna'schen mollenslaap ... En met 
dat hij, in het vroege voorjaar weer opdagen zou, viel ook 
het eerste bezoek van den nieuwen schoolmeester van 
Cavarna aan Angelina's logement. 

Op een Zondagmorgen, — het was zijn naamdag , 
had die zich voor zijn verzet eens op een smakelijker maal 
willen vergasten, dan gewoonlijk zijn boersche kostmenschen 
hem voordischten. In de gelagkamer, die vol was, had hij 
de eigenares niet gevonden, de twee eetzaaltjes aan de 
overzijde der gang bleken leeg, en zoo was hij vanzelf in 
de keuken beland, waar een oud man, met den rug naar de 
deur, aan den haard zat. Hij had niet aanstonds begrepen, 
dat het Zaccaria, de blinde oom, was, en hij had gevraagd: 
„Kunt U mij soms de padrona roepen ?" 

Toen had Zaccaria, verwonderd, het bleeke hoofd en de 
starende brilleglazen in zijn richting gebeurd, en de ander, 
met een lichten schrik, had zich op eenmaal herinnerd ... 
Om het verzuim te herstellen, was hij een oogenblik op het 
leege haardbankje naast den blinde gaan zitten en had een 
gesprekje begonnen. Gewoonlijk was hij niet van een al te 
vlotte spraakzaamheid en zeker niet met onbekenden; het 
bevreemdde hem dan ook, dat ditmaal zijne bedoeling hem 
zoo gemakkelijk afging. Hij vertelde van de groote wandeling, 
die hij den eigen morgen door de bergen deed, en hoe 
mooi alles geweest was, hoe hij nu honger had voor vier, 
en zich eens wilde tracteeren. 

Zaccaria vroeg naar zijn school en naar zijn bevindingen 
over Cavarna. Zoo raakten zij aan het praten. 
Zich vervelen hier in de bergen? Nog geen oogenblik! 
In Milaan, waar hij voor zijn examens had geleerd, en in 

Brescia, waar hij later een betrekking had gehad, ja, daar 
was het wel wat vroolijker geweest ... maar hij hield niet 
van het stadsleven. Hij hield van de natuur, van een woeste 
bergnatuur vooral, als er maar veel groeide, bloemen en 
kruiden en allerlei geboomte... Zeker, beneden aan het 
meer in Montagnola, daar was hij wel geweest: een mooi 
dorp, maar het was er vergeven van de touristen, hij zou 
er niet graag schoolmeester zijn, hem beviel Cavarna veel 
beter ... Dan moest Zaccaria alles weten van Brescia; 


258 ANGELINA'S HUWELIJK. 

Milaan kende hij uit zijn jonge jaren, maar Brescia, was dat 
een mooie stad? Hoeveel inwoners? En de wapenfabrieken, 
die waren zeker belangrijk! Had de meester die te zien 
gekregen? Mocht dat eigenlijk niet? Maar hoezoo dan ?.. . 
Door een toeval ? .. . 

De gretige vragen van den blinde begonnen al dringender 
de bereidwillig gegeven antwoorden te volgen. Met een wat 
stille bevreemding eerst, met een ontroerde verwondering 
daarna, zag de jonge man dat bleeke, fel gespannen gezicht 
naar zich toegestoken. 

De groote, blauwe brilleglazen bolden dood en toch vreemdlevend 
van verschietende lichtglanzen boven den kleinen, 
begeerig speurenden neus en den, tot alweer nieuwe vragen 
even openen, gevoeligen mond; en daar boven stond nadenkend 
en geduldig en zachtzinnig, van zijn twee pijnlijkgerekte 
rimpels doorsneden, het ivoorgele voorhoofd. De 
jonge man kreeg den indruk of zijn woorden vielen als 
druppels in een uitgedroogd land. 

Zaccaria dacht: wat een rustig vertrouwde stem, wat kan 
hij alles duidelijk en eenvoudig vertellen! 

Toen Angelina wat later kwam aangeloopen en het druk 
bleek te hebben met haar herbergklanten, stelde de oude 
man in een aarzelend verlangen voor: wou soms de meester 
eten samen met hen ? Waarop Angelina nog de eer van haar 
huis meende te moeten ophouden, en sprak van gauw een 
tafeltje dekken in de kleine eetzaal en gauw een stukje 
vleesch bijbraden en een eierkoek bakken ... Maar al 
spoedig gaf ook zij zich gewonnen aan de gulle manieren 
van den nieuwen bezoeker. En zoo was op eenmaal de 
vriendschap gesloten. 

In geen tijden had Zaccaria een zoo gelukkigen middag 
beleefd. Zij schoten met elkander op, of zij elkaar al jaren 
ken den . 

Tito heette in Cavarna bij ieder „de jonge meester", 
minder ter wille van zijn jaren dan wel in tegenstelling met 
den voorganger, dien men, grijs en afgeleefd en sinds lang 
ziekelijk, op een goeden winterdag ter ruste had gelegd. 

De jonge meester liep al aardig naar de dertig. Het was 
een eenvoudig mensch, ook wat zijn uiterlijk betrof: een 
breed, rood gezicht, franke warm-bruine oogen, die wat te 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

diep lagen weggezonken onder de onregelmatige brauwen, 
en een wat boerschen mond in het kleine, stugge baardje. 
In jonger jaren had hij vaak geleden onder wat hij zijn eigen 
foei-leelijkheid noemde; hij was te bescheiden van aard om 
de groote hartelijkheid, die wel bijna elke toenadering van 
zijn kant bij anderen dadelijk gaande maakte, aan eenige 
persoonlijke verdienste toe te schrijven. Maar die toenaderingen, 
bij zijn gesloten natuur, waren schaarsch. Hij was 
overigens zeer bevattelijk en weetgierig, niet van een rijkborrelenden 
of levendigen geest, maar van een hechte en 
eerlijke belangstelling voor alles wat in zijn lijn lag. Zoo 
wist hij aardig veel, en wat hij wist, wist hij goed genoeg 
om er klaar en overzichtelijk van te vertellen. En met zijn 
bespiegelende natuur en zijn behoefte aan eenvoud en stilte 
kon een zoo onaanzienlijk ambt als het schoolmeesterschap 
van Cavarna, zoodra hij er zich met al zijn krachten aan 
gegeven had, hem volkomen bevredigen. Toch had hij het 
verre van gemakkelijk. Want zoodra bleek, dat het hem 
ernst was met het onderricht van zijn verwaarloosd kuddetje 
bergkinderen, en hij een eind ging maken aan allerlei wangebruiken 
en nalatigheden, kreeg hij met heel wat onwil en 
verzet te kampen. Tot zelfs de pastoor was tegen hem 
geraakt, omdat hij meer dan eens een bergtocht boven de 

mis had durven te verkiezen .. . 

Den dag na zijn eerste ontmoeting met Zaccaria, wandelde 
hij, tusschen zijn schooltijden in, de herberg eens voorbij, en 
den blindeman ziende, die al tastend met zijn stok langs 
het stoepje voortscharrelde, wilde hij dezen helpend terzijde 
komen. Maar Zaccaria was dien dag in een bijster slecht 
humeur. Zij hadden des morgens het bericht ontvangen, 
dat Enrico eerdaags de thuisreis ging ondernemen; en dit 
bericht, dat hem anders zeker met voldoening zou hebben 
vervuld, scheen hem ditmaal, onbeheerscht als zijn stemmingen 
vaak waren, slechts ergernis te geven en teleurstelling. 

Het was misschien, dat hij den avond te voren, in de 
verwonderde vreugde over de nieuw verworven vriendschap, 
allerlei vaag heerlijke vooruitzichten had zien opengaan; en 
dat de aangekondigde komst van Enrico hem al die schoone 
verwachtingen opeens leek te verduisteren. 

Ja, liep hij te brommen, had de meester het nog niet 


260 ANGELINA'S HUWELIJK. 

gehoord? Enrico kwam thuis, Enrico kwam weer eens 
kijken naar het fraaie hotel, dat zij hier dreven ... alle 
logeerkamers vol... geen tafeltje onbezet in de twee eetzalen, 
zoo'n Zondag... dat had de meester toch wel ge 

Ze moesten binnenkort een kok uit Bellano laten-zien ? ... 
komen ... ze hadden gasten afgewezen, en ze naar boven, 
naar het Walterhótel gestuurd.. . 

De jonge man, weinig nog op de hoogte van de verwik 

probeerde te begrijpen, wat die bittere uitvallen te-kelingen, 
beduiden hadden; en als hij er niet in slaagde, werd hij zelf 
wat kortaangebonden: 

--Wie was nu op zoo'n mooien dag zoo knorrig? Kom, 
hij liep morgen wel weer eens aan, als zijn bezoek wat 
beter viel. 

Toen had Zaccaria hem heftig bij den arm gegrepen, of 
hij hem met geweld verhinderen wilde heen te gaan; en 
zijn kleine, bleeke gezicht had zóó berouwvol en verdrietig 
gestaan, dat Tito er geheel door verteederd werd. 

--„Arme signor Zaccaria," had hij in een opwelling van 
groot medelijden gezegd: „niemand moest ooit boos op je 
worden ... Als je kon zien hoe prachtig vandaag de zon 
over den Monte Gordona schijnt, dan zouden al die sombere 
gedachten zeker geen plaats vinden in je hoofd..." 

„De zon over den Monte Gordona.. . ", had Zaccaria, getroffen, 
hem droomerig nagezegd... „Ja... de zon over den 
Monte Gordona. . . " 

En door zijn verdere aarzelende vragen was het Tito 
duidelijk geworden, dat sinds de blinde uit zijn land van 
Montagnola daar boven in Cavarna kwam, hij zich niet dan zeer 
vaag meer rekenschap geven kon van al hetgeen hem omringde. 

„Vroeger, toen wij beneden woonden," klaagde Zaccaria, 
„toen kon ik mij bij iederen draai van den weg het uitzicht 
voorstellen ... Ik kende alle wegen, en ik kon ze alle alleen 
loopen ... Je hadt me daar moeten zien, meester, daar in 
Montagnola! Maar hier... hier willen mijn voeten niet 
meer leeren... ze kennen nauwlijks den weg door het huis, 
en het paadje er rond..." 

Deze vervreemding en deze opgeslotenheid in zichzelf 

leken den jongen man, die met altijd opene liefde aan alle 

natuurindrukken zich overgaf, een onverduurbare benauwenis. 


ANGELINA'S HUWELIJK. 261 

En met een klein-beklaaglijke stem begon de blinde te 
vertellen van zijn dwaze drijven, nu twee jaar geleden, zijn 
drijven, dat zij allen samen, Enrico en Angelina en hij, dat 
logement zouden koopen... 

„Omdat ze zeiden, dat een Walter het koopen wou .. . 
een broer van den Zwitser, die op ons Fulmignano zit... die 
daar rijk wordt, de indringer! Ik zei maar: geen tweede 
Walter in het land! En nauwelijks hadden Enrico en ik 
hem den koop ontfutseld, naar wij dachten, of wij begrepen 
dat hij het heelemaal niet koopen woü. De plannen van de 
tandradbaan werden ruchbaar, men ging een Grand-Hotel 
bouwen aan het eind van de lijn, een half uur boven Cavarna, 
en daar werd Walter de pachter van.. . Dat is de genadeslag 
voor mijn oude dagen geweest, meester ! ... Een oud 
man komt daar niet meer van. bovenop ! ... In dit Cavarna 
ben ik een vreemde gebleven ... Cavarna is voor mij de 
ballingschap ... " 

„Wij zullen daar verandering in moeten brengen, oom 
Zaccaria," had Tito heel hartelijk maar beslist gezegd. Iets 
van zijn schoolmeesterschap, getemperd door de groote 
gevoeligheid van zijn hart, gaf hem juist dat zakelijk overwicht 
en het rustig-stuwende, dat de lastigheid van den 
blinde noodig had, om geleid te worden ook daar, waar hij 

weigerachtig was te gaan. 

Bij kleine onderdeelen, en in groote trekken daarna, begon 
hij den blinde het landschap uit te leggen, zooals hen dat 
in de onmiddellijke nabijheid omringde, en zooals dat, over 
het meer in de diepte, met zijn verre bergsilhouetten den 
hemel afsloot. 

Hij deed dat met een eindelooze opgewektheid en een 
groot vernuft. Na een tijdje bracht hij den oude het met 
veel geduld in klei gekneed bergpanorama mee, dat uit de 
ramen der herberg te zien was. Met den vinger deed hij 
den blinden alle lijnen volgen; hoe van hier uit de hoogte 
aanschouwd, de verschillende toppen en hellingen zich 
voor en boven elkander geschoven vertoonden, hoe de drie 
spitsen van den San Christophoro zich nog juist boven de 
zware lijnen van den Monte Gordona ophieven; hoe de San 
Leonorda halverwege schuil ging achter den Cavarna-top, 
hoe naar het Noorden de Bigorio als een massaal bergbosch 

1917 IV. 18 


262 ANGELINA'S HUWELIJK. 

op hun hoogvlakte rustte, en hoe zijn uitloopers klein wegzakten 
voor de grillige steilten der rotsen van Castello. 

Hij dwong hem ook al spoedig tot wandelen gaan, kleine 
eindjes eerst, dan grootere, en hij leerde hem de naastbij 
zijnde paden door samen de passen af te tellen. 

Eens, toen Zaccaria hem verteld had van een jong perzik boompje, 
dat hij ieder voorjaar zoo heerlijk te bloeien wist 
op een akkerpunt vlak onder de kerk. van Montagnola, en 
waarvan iedere voorjaarsche wandeling zijn handen hadden 
begeerd de brooze weelde te beroeren, toen was, den 
morgen daarop vóór dag en dauw, Tito naar beneden geloopen, 
had er een der vol-bebloesemde twijgen geroofd en die den 
blinde gebracht. Met een eindelooze teerheid van lief koozing, 
en bewondering waren de aandachtige vingers van bloesem. 
tot bloesem den feestelijken tak langs gegleden, en dagen 
lang, met telkens versch water en wat zout, zooals Tito hem 
dat leerde, hield hij de zoete weelde van zijn geboorteland 
bloeiende in het groene likeurfleschje, dat Angelina er voor gaf. 

Zij hadden, Tito en hij, eenzelfde gevoelige belangstelling 
voor alle kleine natuur-wonderen, eenzelfde geduld in het. 
nagaan en doorzinnen daarvan. 

Tito mocht gaarne kleine wijsgeerige bespiegelingen vast-knoopen 
aan wat hij buiten waarnam en ervoer; het eindeloos-
verscheiden schoon van bloemen en insecten was hem. 
een geliefkoosd onderwerp van uitwijding. Welk een fantasie 
in vorm en tinten! Welk een schoonheid louter maar uit. 
lust tot schoonheid! Waaraan kon men dieper en beter den 
geest van den Schepper kennen? Tot zelfs den duisteren 
nacht tooide hij, op de vleugels der nachtvlinders, met een. 
schijnbaar louter verspilde pracht, in wondervolle teekeningen 
en onwaarschijnlijk schoone kleuren. Was het niet. 
dezelfde geest die ook in den mensch neerlei den drang naar 
schoonheid en geluk? Die verwantschap maakte, hem zoo 
gelukkig, zei hij. Wat kon de kerk geven in vergelijk met 
wat de natuur direct den mensch openbaarde van Gods. 
eigenschappen ? 

En gansche middagen, samen ergens buiten aan een berm 
gezeten, hield Tito den ouden man bezig met de beschrijving 
van al wat daar te zien viel van hagedissen, bonte kevers, 
en vreemde bloemen. 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

Het oude, blinde hoofd raakte vol nieuwe beelden, vol 
kleur en vorm en vertier. 
„Wat kun je toch mooi vertellen !" zei hij vaak... „Je 
schildert alles af ! ... 't is of ik het zie ... !" 

En toen Zaccaria hem op een dag uitvoerig heel de 
geschiedenis van hun erfgoed Fulmignano vertelde, van de 
oude, deftige hofstede, temidden van de uitgestrekte wijngaard-
en olijvenlanden, waar hij tot zijn zeventiende jaar 
geleefd had, en waarvoor hij tot zijn dertigste had gesloofd 
en geschraapt, om er eens terug te kunnen komen toen 
bleek het dat Tito, van kortgeleden wandelingen, de bezitting 
kende, het huis en de terreinen, de groote, zonnige loggia, 
de bron met de dolfijntjes en de hooge cypressen bij de poort. 

„Ben je dat gaan kijken, omdat het vroeger aan ons toebehoorde 
?" vroeg Zaccaria. 

Dat had een groote verknocfitheid tusschen hen gaande 
gemaakt. Zoo was ook al spoedig Zaccaria's Fransche tijd 
eens ter sprake gekomen, toen hij beu van zijn nutteloos 
bespaarde geld en nutteloos verspilde jeugd, het land was 
uitgetrokken, en in Normandië beland, er getrouwd was geraakt, 
een hoefje had gepacht, en wel tamelijk voorspoedig 
had geleefd, tot een ongeval hem het licht uit het eene, dan 
uit het andere oog te blusschen kwam. 

Tito had aardig goed Fransch geleerd, maar Zaccaria, dat 
bleek al spoedig, had er toch meer van onthouden, dan de 
ander zich uit zijn boekjes had kunnen eigen maken. Zij 
vonden aldra een kinderlijk pleizier in het samen koeterwaalschen 
; Zaccaria verbeterde uitspraken, deed soms, in 
sinds jaren afgesloten verten van zijn geest, verrassende 
weervondsten, die hem een vreugde, een schrik en een 
weemoed waren tegelijk; Tito, in twijfelachtige gevallen, 
kwam aandragen met de scheidsrechterlijke zekerheid van 
wat er in zijn studieboekjes stond. 

Angelina zei eens in dien tijd: Je maakt den ouden man 
weer tien jaar jonger, Tito". 

De klaarheid van geest bij den een bracht weer klaarheid 
en orde in het sinds jaren verhaspeld brein van den ander. 
Langzamerhand begon hij zijn vele herinneringen terug te 
vinden; hij werd op zijn beurt rijk aan vertelsels en zijn 
eeuwige morren raakte er gansch door vergeten. 


264 ANGELINA'S HUWELIJK. 

Eens vroeg hij vol vrees: „Je zult hier zeker niet lang 
blijven, Tito, in dit arme dorp ?" 

„Ik hoop nog héél lang". 

„Maar je bent toch veel te knap, om in zoo'n nest van 
onwetend bergvolk tevreden te zijn ... " 

„Zoolang ik er gelukkig ben, verlang ik naar niets anders.. . " 

Een andere maal zei hij: „Je Izult wel gauw hooger-op 
willen, een mooiere betrekking hebben, meer geld verdienen.. . " 

„Mettertijd, ja, misschien wel. Maar ik heb geen haast". 

Wat een benijdenswaardig bestaan! dacht Zaccaria, 
wat een rust! En hij herzag met een verwonderd medelijden 
zijn eigen versloofde en versjokkerde jonge jaren en zijn 
ouderdom, verdaan in kwellingen en haat. 

Bij stukjes en beetjes had Tito, de weken door, Zaccaria's 
levensgeschiedenis te hooren gekregen; hij had zorgvuldig 
de brokstukjes in elkaar gepast en was geschrokken voor 
de schade, die het leven aan dit menschenhart had toegebracht. 
Hij had tegenover deze verwonde en maar al te 
kwetsbare ziel nooit een uiting van nieuwsgierigheid, noch 
deed hij hem ooit een direct woord van troost of raad 
of afkeuring hooren. Eigenlijk was hij zichzelf niet een 

bewust, dat hij, behalve dat weinigje van zijn ver-maal 

kennis, den ander iets van waarde kon bijbrengen-worven 
of bijgebracht had. Hij was belang gaan stellen in dit leven 
en was geeindigd met van den ouden man te houden. En 
de dag, dat hij in volle overtuiging zei :. „Bij mij in de schuld 
staan, Zaccaria? Integendeel! Onze vriendschap is mijn geestelijke 
zonnigheid hier in Cavarna" die dag leek Zaccaria 
de gelukkigste van zijn gansche bestaan. Een kinderlijke 
goedmoedigheid lag vaak over zijn wezen, en argeloos kon 
hij zich overgeven aan een grapje of een plagerij. 

Maar toen Tito de geheele levensgeschiedenis van Zaccaria 
kende, toen had hij ook geweten, wat er misdaan was aan 
de jonge vrouw, wier zuivere levenskracht en waardige 
beheersching hij bij iedere ontmoeting met hernieuwde be-
wondering opmerkte. 

Tot zijn diepe ontsteltenis was het geweest, dat de oude 
man op een dag, toen hun vriendschap reeds tot een zeer 
groote vertrouwelijkheid was gestegen, het pijnlijk punt van 
Angelina's huwelijk en zijn wroeging daaromtrent aanroerde. 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

„Uit eigen beweging had zij misschien Enrico nooit genomen... 
Zij heeft het om mij gedaan, Tito... ik heb er 
haar toe gedreven. Maar je moet het goed begrijpen ... Ik 
alleen kon dat logement niet koopen... Ik moest tot den 
laatsten stuiver alles uitgeven, en wie zou de zaken hier 
drijven? Ik dacht maar: als Enrico en Angelina trouwen, 
en wij betalen ieder de helft. . . mijn helft is toch later de 
hunne... als zij hier groote winsten maken en ons kapitaal 
wordt verdubbeld, dan, eens, zullen zij misschien nog Fulmignano 
kunnen terug koopen. Altijd maar had ik Fulmignano 
in het hoofd !... Ik heb het ze zoo prachtig voorgespiegeld, 
ik heb ze gesmeekt en gedreven... Enrico wou wel, als 
hij zóó Angelina krijgen kon, waar hij al vijf jaar naar vree. 
En opeens wou Angelina ook... Tot op dit oogenblik 
begrijp ik niet, waarom zij opeens wèl wou ... Wij hebben 
samen het geld gestort... maar van de mooie voorspiegelingen 
is niet veel terecht gekomen. Als ik nu maar wist, 
dat Angelina tenminste gelukkig was... Ze is zoo gesloten 
op het punt van haar huwelijk.., nooit een klacht, maar 
ook nooit een woord van voldoening... Haar kind, ja... 
maar hoe kan een vrouw gelukkig zijn met een man, die 
zoo veeleischend is en zóó hard... die haar laat opkomen 
voor al het werk hier, die zijn oude leven van vóór zijn 
trouwen voortzet, drie maanden van huis, een heelen winter 
van huis, aannemerijen in Zwitserland, in Genua, in Hon

-

garije ... veel geld verdienen, veel geld uitgeven, ook wel 
geld thuisbrengen... maar wat is geld zonder meer? 't Is 
alles geloopen, zooals Angelina mij voorhield, dat het loopen 
zou in den tijd, dat zij Enrico niet wou ... alles, wat zij 
toen tegen Enrico had, is uitgekomen... En toch nooit 
een woord van verwijt! ... Geloof jij, Tito, dat Angelina 
gelukkig met hem is ?" 

Tito was er later verbaasd over geweest, met hoe lichtvaardig 
gemak hij die maal de onrust van Zaccaria had te 
sussen gezocht. En waarom? vroeg hij zich af. Zeker niet 
uit waardeering voor Enrico, dien hij, sinds hun eerste ontmoetingen, 
meed, zooals de ander trachtte hem over het 
hoofd te zien, en dien hij eigenlijk hartsgrondig verafschuwde. 
Was het om een nutteloos berouw van den ouden man af 
te wenden van iets, waaraan toch niet meer te veranderen 


266 ANGELINA'S HUWELIJK. 

viel ? Of wenschte hij dit te vertrouwelijk onderwerp eens 
en vooral uit hunne gedachtenwisseling verbannen te houden? 

Toen de herfst vorderde, en, op de hoogte van C avarn a, 
het veel buiten verkeeren voor den oude niet steeds raadzaam 
was, kwam Tito meest in het avonduur aan de herberg. De 
kleine Rino was dan te slapen gelegd, Enrico was gemeenlijk 
uit, in de gelagkamer zaten een paar bezoekers, die geen 
last gaven. Zij zelf hielden zich in de keuken op, en Angelina 
begon een grooter aandeel te nemen in hunne gesprekken. 


Haar geest was niet minder ontvankelijk dan die van 
Zaccaria, voor al de kleine geschenken van kennis en gezelligheid, 
die de jonge man aldoor aanbracht. Zij genoot 
van de boeken, die hij kwam voorlezen; zij had een naïeve 
manier van vragen naar al wat haar niet recht helder werd, 
een manier die argeloos was en verstandig tegelijk. Zij kon 
wel eens wat grappig ruw zijn soms, maar het was altijd 
warm en goed gemeend, en -menige beschouwing van de 
twee mannen eindigde met het juiste inzicht van haar kant. 
Tito begon zich hoe langer hoe meer te verdiepen in dit 
frisch en ongekunsteld gemoed; hij genoot van elk harer 
aardige invallen. 

En op een avond, met een wonderlijke mengeling van 
ontsteltenis en medelijden, zag hij, dat zij voor de tweede 
maal moest zwanger wezen. 

En zoo zaten zij dan, dien Novemberavond, weder te zamen 
in Angelina's keuken aan den haard. Toen Tito, als gewoonlijk, 
zijn verhaal van de kleine wederwaardigheden van 
den dag had ten einde gebracht, en zij een korte wijl stil 
vooroverbogen naar den lichtenden houtgloed, zei hij, zich 
plotseling bedenkend schijnbaar: 

Jk ben voor een uurtje Enrico tegengekomen. Hij ging 
nog naar Bellano, zei hij. Dat zal laat thuiskomen geven 
van-nacht." 

Angelina schrok, en zij kleurde. Maar dadelijk erop zei 
ze heel kalm: Het was noodig, dat hij ging... en straks 
hebben we de maan ... 't zal helder licht zijn als hij 
terugkomt." 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

Poverina! dacht Tito. --Nooit zou zij dien patser af


vallen ... En wat een trieste bedrevenheid had zij gekregen, 

om altijd al zijn ongeregeldheden goed te praten .. . 

Omdat het zoo vaak noodig is, dacht hij nog met 

bitterheid achterna. 

Maar Zaccaria schoot opeens heftig uit: 

„En Enrico was gaan kaarten aan de Post... Waarom 

is hij naar Bellano ?" 

„Hij kreeg een boodschap; ik had er niet meer om ge


dacht. . . ," zei Angelina, zóó strak, of deze vaagheid de laatste 

inlichting was, die zij zich nog verwaardigen zou te geven. 

„ O ! ... " kwam dan de blinde. Het speet hem, aan haar 

stem te hooren dat hij iets miszegd had, en hij vroeg bleekjes 

aan Tito, of ze soms beginnen zouden met lezen. 

„Ja, dat is goed ..." zei de jonge man, afwezig. Sinds 

verscheidene avonden las hij hun de Promessi Sposi van 

Manzoni voor. 

Hij zat met de voorarmen op de knieën geleund, 

zijn hoofd laag naar den vlammengloor. Zijn breed, 

rood gezicht leek wonderlijk rauw in die rosse verlichting, 

maar zijn warme oogen keken zacht bezorgd en vol 

nadenkendheid. 

Angelina was opgestaan. De kleine jongen huilde, meende 
zij. Zaccaria luisterde, knikte van nee, maar zij wou toch 
gaan kijken. En met dat zij de gang inging, kwamen twee 
mannen de voordeur binnen, en stapten naar de gelagkamer 
achter de keuken. Angelina had zich al teruggehaast, de 
tusschendeur door, om het licht aan te steken en wijn te 
brengen, en de dobbelsteenen, die men vroeg. Het waren 
een paar rumoerige kwanten; Tito en Zaccaria luisterden 
naar wat zij praatten. Als even later Angelina's stappen de 

-trap langs klonken, kwam Tito op het daareven afgebroken 
gesprek terug. 

„Ik ben niet zeker, dat Enrico voor morgen thuis komt.. . 
Hij was met nog een ander ... Zij schenen vol rumoerige 
plannen... Wat heeft hij 's nachts in Bellano te halen? 
Blijft hij meer uit ?" 

„Een enkelen keer," zei Zaccaria, met bijna de verontschuldiging 
in zijn toon, of hij voor Angelina zelf sprak. 

„Een vrouw in haar toestand, 's nachts alleen blijven met 


268 ANGELINA'S HUWELIJK. 

een klein kind en een oud man, in een huis als dit, waar 
op elk uur iedereen kan binnenvallen ... " viel Tito kwaad 
uit. „Wat moet zij doen, als haar iets overkomt ?" 

Een nerveuze hoofdbeweging naast hem deed hem spijt 
krijgen van zijn wat ruwe oprechtheid. Hij lei zijn hand op 
's blindemans arm en zei hartelijk: 

Jij zoudt wel alles voor haar doen, wat je kon, oom 
Zaccaria... maar je zoudt haar toch niet veel kunnen helpen, 
als er iets gebeurde." 

„De vorige maal, toen Angelina op bevallen stond, toen 
was Enrico in Zwitserland, wij hadden toen een flinke meid 
uit Montagnola, die bleef slapen. , . maar nu is dat niet 
noodig. Enrico helpt veel tegenwoordig." 

Zaccaria sprak benepen; op zijn bleeke gezicht, dat als 
een onthutst kindergezicht keek, stond heel aandoenlijk en 
onnoozel de kleine, roode neus.. . 

„Waar waren wij gebleven ?" vroeg Tito plots, het 
dikke Manzoni-deel van den schoorsteenrand nemend. Hij 
stond op, om de kaars aan te steken, die hij achter zich 
op de tafel plaatste. Angelina was weer komen zitten in 
den kring. 

Met zijn zachte, duidelijke stem begon Tito te lezen; zij 
waren midden in de toebereidselen van Renzo en Lucia's 
overval bij den pastoor; soms sloeg hij een paar bladzijden 
over, doorvorschte snel de regels om zich te herinneren en 
vatte in enkele korte zoekende zinnen den inhoud saam, 
anders schoot men niet op in het lijvige boek. Maar dien 
avond bracht hij zijn vertellende gedeelten er zóó slecht af, 
dat hij na een tijdje maar aan één stuk bleef doorlezen. En 
ook Angelina en Zaccaria luisterden niet met de verzwonden 
aandacht van altijd. Hun drieër gedachten dwaalden herhaaldelijk 
af naar het duistere rotspad den berg omlaag en 
naar de grillig verlichte bogengangen van Bellano... ' Wat 
had Enrico in Bellano te maken? Zij hoorden den nacht


wind opsteken en een korte regenbui losbreken. Nog een 
andere man kwam binnen, luidruchtig pratend en vloekend 
bij zichzelf over de plotselinge vlagen. Angelina haastte zich 
weder de tusschendeur door, om nieuwen wijn te brengen 
en de tarokkaarten, waarom nu geroepen werd. 

„Ik zou hier bij het vuur kunnen slapen," zei Tito zacht; 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

„ik heb zooveel nachten in mijn leven op twee stoelen 
doorgebracht... " 

De blinde gaf omzichtig zijn instemming te kennen; hij 
voor zich zelf zou wel gaarne zien, dat Tito bleef; het 
rumoer ernaast verontrustte hem; maar hij was niet zeker 
van Angelina's meening. 

Dan, als de jonge vrouw bij hen was teruggekeerd, moest 
hij omstandig weten, wie de bezoekers waren; wist ze dat 
niet? toch goed volk? zouden ze lang blijven? wat deden 
ze? dronken ze veel? 

Angelina stak de groote lamp aan. Tito herbegon te lezen. 
Toen de kerkklok negen sloeg, het uur waarop hij anders 
weg ging, las hij met nog wat meer aandrang voort, om 
over die waarschuwing heen te geraken. 

Zij hadden alle drie de klokslagen gehoord. Uit de gelagkamer 
klonk het driftig tegen elkaar op roepen der tarokspelers, 
boven de doffe kletsen heen der kaarten over tafel. 
Om half tien wilden zij nieuwen wijn. 

Tito vroeg: „Wat doe je, als ze niet weg gaan zooals die 
twee onlangs, die je man moest buiten zetten? Hoe laat 
sluit je anders? En als er dan nieuw volk klopt ?" 

„Er komt geen nieuw volk meer," berustigde Angelina 
met blik en stem. 

Tegen tienen rinkelden de soldi naast de leege glazen, de 
mannen stonden rumoerig op, zooals zij gekomen waren, 
groetten van uit de gang, en trokken de voordeur achter 
zich dicht. 

„ Gelukkig !" zuchtte Zaccaria. 
Ook Tito was verlucht; toch deed een vaag dreinende 
onrust hem nog talmen. 
Toen het tien uur sloeg, zei Angelina, goedig, op Zaccaria 
wijzend: 

„Hij slaapt bijna." 

„Ja," schrok Tito. Hij voelde, dat hij zóó den avond niet 
langer kon rekken. 
Met zijn beschroomdsten oogopslag zei hij: 
„Gaan jullie slapen... dan wacht ik hier, tot Enrico thuis 

komt." 

Jk wacht nooit, tot hij thuis komt," zei Angelina afwerend. 

„Hij heeft den sleutel ... Verleden week moest hij zich ook 


270 ANGELINA3S HUWELIJK. 

verlaten.., een aannemer, die hem werk wou opdragen, 
raakte maar niet uitgepraat... 't Kan nu ook wel heel laat 
worden. Maar wij gaan rustig slapen. Na tienen komt hier 
niemand meer." 

„En als Enrico heelemaal niet thuis kan komen vannacht? 
Hij zal later blij zijn, als hij hoort, dat er gezorgd werd..." 

Toen had Angelina een snellen, onbeheerschten blik van 
pijnlijke verwondering, die Tito trof als een priem. -Zij 
wendde aanstonds de oogen af, herstelde zich; maar hem 
bleef het booze bloed in de wangen branden. Hij haatte op 
dat oogenblik den mooien kerel, die Enrico was, met zijn zorgelooze 
zelfzucht en zijn harteloosheid. Met een kalme overheersching 
in zijn stem besliste hij: „Ik blijf hier een uurtje 
wachten. En komt er niemand, dan val ik van zelf in slaap." 

Hij begreep zelf niet, wat hem tot dit optreden dreef. 

Doch Angelina, opstaande, zei even vastberaden: 

„Er zal ons heusch niets overkomen. Zaccaria en ik gaan 
naar bed. Enrico zou het zeker niet begrijpen... Ga dus 
liever naar huis. Ik vind dat prettiger." 

En zij reikte hem de hand ten afscheid. 

Zij was bijna indrukwekkend, zooals zij, met haar zware 
lichaam, daar rustig en koel voor hem stond. 

„Maar misschien ... ", aarzelde de blinde, die zich altijd 
onzeker voelde, zoodra er van mogelijk gevaar of moeite 
sprake was... „Wij hebben zooveel kamers open... misschien 
zou Tito.. .' 

Maar Tito was al bij de deur. Hij zag bleek. Het kleine 
voorval had hem ver buiten de grenzen van het voorval 
zelf aangegrepen. Hij voelde, dat hij niet verder aan moest 
dringen, om' Angelina geen verdriet te doen. 

„Goeden nacht dan samen, goeden nacht", zei hij haastig, 
en ging heen. 

Dien avond zat Angelina nog lang op den rand van haar 
bed, zonder dat de slaap komen wilde. 

Waarom had Tito haar dat aangedaan? Hij had haar 
vol bitterheid gemaakt over Enrico's gedrag jegens haar, en 
hij had die bitterheid betrapt in haar oogen. Aan niemand 

wilde zij zulke gedachten bloot geven, ook aan Tito niet. 
Zij voelde zich gekrenkt. 


ANGELINA'S HUWELIJK. 271 

Dan,, met een plotselingen sprong van haar gedachten, vroeg 
zij zich af: waarom toch had zij verlangd, dat Enrico, als 
voor haar eerste bevalling, op een groot werk zou uittrekken, 
en eerst terugkomen, als alles weer bij het oude was?. .. En 
Enrico zelf, waarom was hij niet gegaan? In Juli en Augustus 
had zij al gezegd: wat denk je te doen dit najaar ? Onze 
paar gasten zullen vertrokken zijn, Cavarna verlaten, je 
zult het hier niet harden.. . Zij had gevoeld dat zij volkomen 
tevreden zou zijn geweest, zoo zij in het kalm ver 

haar zwangerschap had kunnen-keer met Zaccaria en Tito 
ten einde brengen. Zij had een groote genegenheid voor 
den jongen man... Maar op die genegenheid kon Enrico 
toch niet jaloersch zijn ...? En: bah! verweet zij zichzelf... 
een vrouw in haar toestand ... En zij had er ook den aard 
niet naar, om op iederen man te verlieven, die haar wat vriendschap 
bewees ... Was zij niet acht jaar lang de eenige liefde 
uit haar jeugd trouw gebleven, acht jaar lang , dat zij hem 
zag noch iets van hem hoorde ? ... Tot dien eenen, schrillen 
avond, waarop het haar plotseling was duidelijk geworden, 
dat haar wachten en verlangen daarginder niet eenmaal 
wierd geweten en nog minder gewild, en dat hij nooit van 
zins was geweest uit Amerika terug te komen ... Met een 
woest en leeg hart had zij toen zich gestort in dit huwelijk 
met den mooien Enrico, die al sinds vijf jaar, bij poozen, 
naar haar vree. Zaccaria had dit huwelijk gewild; zij had 
zich door Zaccaria laten overrompelen, op het oogenblik dat 
de groote teleurstelling haar willoos liet... En zij had het 
zich later wel verweten ... haar huwelijk was geen huwelijk 
uit liefde geweest, maar een huwelijk enkel der zinnen; het 
rijke spel van den wellust had haar lange maanden gebons 
den, tot het moederschap zich overwegend gelden deed, en 
zij zich afwendde en terugtrok in zichzelve en tot het ongeborene, 
dat groeide in haar schoot. 

En deze tweede maal was Enrico niet weg gegaan. De 
eerste maal, ondanks een zekere verademing, had toch zijn 
vertrek haar hevig gegriefd ... en nu griefde haar nog veel 
meer elk van zijn nalatigheden en elk van zijn veronachtzamingen 
.. . 

Zij had zich nooit illusies gemaakt over zijn trouw, als 
hij daar maanden in het verre land verkeerde, maar dat 


272 ANGELINA'S HUWELIJK. 

waren altijd vage vermoedens gebleven, waarvan zij de gedachten 
aanstonds weder afwendde; nu hij dichtbij was, 
wondde haar elk vermoeden als een felle beleediging. 

En toch, dacht zij dan weer, Enrico was veranderd in 
den laatsten tijd. Hij deed vaak zijn best haar te ontzien en 
zorgzaam te wezen, al ging hem dat moeilijk af. Hij was 
niet enkel meer de verliefde minnaar, hard van onbewuste 
eigenliefde ... Hij was ook lief voor den kleinen Rino, 
alhoewel hij met kinderen slecht kon opschieten. En soms, soms 
wist zij niet eenmaal, of die veranderingen haar wel 

waren.-kom 

Maar wat wou ze dan toch? Wat wou ze nog meer? Zij 
had immers toch altijd geweten, dat zóó Enrico was, en dat 
zóó haar huwlijk zou wezen en dat zij er zóó gelukkig in 
moest zijn ... of niet gelukkig? Maar stil! stil! daaraan 
niet denken!... daaraan niet denken! dwong ze zichzelve.. . 

En met een nieuwe wending harer gedachte, zag zij plots 

Tito zitten, op zijn plaats aan den haard ... „Kom, oom 

Zaccaria !" hoorde zij hem zeggen, zoo hartelijk en warm... 

Maar Tito was niet meer dan een goede vriend, een vriend 

van Zaccaria. Zij hield van Enrico. .. ! Zij was immers 

van hem gaan houden, in de drie jaren van haar huwelijk. 

Hij Was haar man, en zij droeg zijn kind in haar schoot. 

Was zij dien ander uit haar jeugd niet gansch vergeten,

-

sinds ze Enrico's vrouw werd? Wanneer dacht ze zelfs nog 

maar aan dien ander? En als zij aan hem dacht, was het 

dan niet als aan een vaag en mistig beeld, dat geen zin 

meer had in haar leven, en waarvan zij zich afvroeg, wat 

het ooit voor zin had kunnen hebben voor haar. Zij moest toch 

immers veel van Enrico houden, meer dan zij zelf wist 

misschien, als hij haar zoo geheel en al aan een zoo hechte 

en felle jeugdliefde had kunnen ontrouw maken ... ? 

Zij zat op den rand van haar bed, zwaar en statig, de 

handen afhangend weerszijden den omvangrijken buik. 

En terwijl zij zoo nog peinsde en tobde over Enrico en 

over zichzelf, over hun huwelijk en haar gevoelens daarin, 

kwam zij plots neer te zien langs haar lichaam en ontmoetten 

haar oogen den geheimvollen koepel, waar leefde en groeide 

haar nog ongeboren kind. 

Toen glimlachte zij. Het was een glimlach, die eerst niet 


ANG ELINA'S HUWELIJK 

dan aarzelde over haar trekken, bijna droevig zelfs; die dan 
voller ontlook, en ontbloeide, en van een bloeiende zoetheid 
wierd. Zij bloeide, in zichzelve gekeerd, gansch stralende 
open. Zij zat onbewegelijk. Alle bitterheid en verwarring 
waren weggedreven uit haar hart. Zij dacht noch aan Enrico, 
noch aan een ander. Ni'^ts bestond voor haar, dan die 
wereld in zichzelve. Mec krachtige rukken voelde zij het 
kindje leven in haar sc1,00t. 

Zoo zat zij nog eer. wijl. Dan overviel haar de slaap, en 
lang gestrekt, •loom en gelukkig, sloot zij de oogen tot een 
diepe rust. 

Toen na middernacht het eerste manegloren voller over 
de oosterbergen kwam aanlichten, was Enrico al bijna tot de 
hoogte van Cavarna gestegen en doofde hij de lantaren, wier 
schijnsel geen doel meer had. In den kleinen, ijlen wind, 
die zoo straf van over het nevelig water uit de diepte kon 
opblazen, stapte hij stevig aan, den fellen rooden kop strak 
gespannen tegen de nachtkou. En juist toen hij tot bij de 
kerk was geklommen, klom langzaam met hem mee de 
stralende maan boven den zwarten bergrug uit. Enrico 
sloeg den hoek om, en, van de open rotsflank in de 
luwte der besloten vlakke landjes geraakt, matigde hij zijn 
gang, al meesmuilend om de mal verhaspelde schaduw, die 
het nachtschijnsel, in zijn rug nu, van hemzelf en van zijn 
bungelende lantaarn over de brokkelige velden rekte. 

Dan zag hij langs den maan-verlichten gevel van zijn huis 
iemand voorbij komen, die het pad insloeg, hem tegemoet. 

„Verdomd", dacht hij, ,,'t is de frik !" 

Toen zij elkaar langs stapten, keek hij niet eens terzij, mompelde 
een sarcastisch „goeden morgen", dat bijna vijandig klonk. 
Maar een seconde later scheen hij zich bedacht te hebben. 
„Hei! meester !" riep hij achterom. Zijn oogen blonken 

tergend, en zijn kop stond als een dreigement. „Wil je mij 
ook niet eens een uurtje gezelschap houden? Ik ga nooit 
dadelijk slapen, als ik uit ben geweest. Kom, wij drinken 
samen een heeten wijn voor de kou!" 

Tito had een hevigen lust den ander een „nee" en een 
vloek in 't gezicht te gooien. 't Viel hem mee, dat hij zoo 
vroeg terug kwam, maar hij verbeeldde zich ook, dat hij 


274 ANGELINA'S HUWELIJK. 

lichtelijk aangeschoten moest zijn. „Hond !" dacht hij, „om 
zoo bij zijn vrouw thuis te komen ... " Iets, sterker dan 
hemzelf, dreef hem echter op zijn stappen terug te keeren. 

„Een heeten wijn is nooit te versmaden, als 't bijna vriest ... " 
zei hij met een barsche vriendelijkheid, die hem de grootste 
zelfoverwinning kostte. Hij was op zijn hoede, metend zijn 
kracht tegen de kracht van den ander, want hij begreep 
volstrekt niet, wat deze van hem wilde of tegen hem in het 
schild voerde. 

„Verdraaid, meester, dat valt mij van je mee," zei Enrico 
spottend fideel. „Op weg dan maar." 

En zonder een woord meer, beende hij den ander vooruit, 
tot aan de deur van zijn huis, waar hij zonder veel omzichtigheid 
den sleutel in het slot rondknerste. 

„Slapen ze al?" vroeg hij uitdagend. 

„Ik hoop voor henzelf, dat ze slapen." 

,,Zoo.. . " zei Enrico lichtelijk uit het veld geslagen. 

Tito zag hem speurend de keuken binnen gaan en bij het 
wankele oliepitje, dat daar stond klaargezet, het haardvuur 
monsteren. Hij tastte wat spaanders en klein hout op de 
ingerekende kolen, stak de lamp aan, waarvan hij de hoogte 
der olie met de oogen schatte. 

‚,Ga zitten, ga zitten, meester. Doe of je thuis was. Je 
kent het hier toch ... " 

Dan haalde hij uit de kast den snelkoker en een pannetje, 
waarin hij wijn en suiker en kruiden mengde. Hij deed dat. 
alles met een ingetoomde heftigheid. 

Tito wist niet, welke zijner bewegingen hem het meest 
tegen stond en hem het oproerigst stemde. Hij zat aan den 
weer vlammenden haard, waar hij nog geen drie uur geleden 
met Zaccaria zat en met Angelina. Het was als een dwaze, 
kwade droom. Een weerzin brokte hem in de keel, en een 
angst tegelijk. 

Enrico zei: „Je hebt zeker een apart examen in geduld 
gedaan, meester, dat je zoo iederen avond een vrouw en 
een blindeman komt gezelschap houden ..! Waar hou je ze 
toch zoo zoet mee? Kun je mij dat kunstje ook niet eens leeren?" 

Hij zette twee witte kommen klaar en roerde dan schijnbaar 
met alle aandacht in den wijn, die te dampen begon. 
Tito dacht: De ellendeling! Hij is de baas hier... Een 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

onvoorzichtig woord van mij, en één woord van hem 
maakt voorgoed een eind aan de kleine vreugde, waar een 
oud, blind man den ganschen dag op leeft .. , Voorzichtig 
zijn, terwille van Zaccaria...! 

Hij zei, zoo kalm als hij kon: 

„Ik weet niet, waarom je dat vraagt. Maar ik weet wel, 
dat het volstrekt je plan niet is, die taak van mij over te nemen." 
Met een beleedigende geringschatting keken de felle blauwe 

oogen hem van terzijde aan. 

„Je kon misschien van mij anders leeren, dat je oude 
menschen en zwangere vrouwen niet te laat 's avonds aan 
de praat moet houden. Over twaalven ! ... Ze schijnen gauw 
onder de wol te zijn gekropen, als ze nu al slapen !" 

Ruw greep hij het pannetje wijn en plempte met zoo 
woeste gudsen het brandende vocht in de tweekommen, dat 
de tafel romdom van roode spatten vol vloog. 

„Ik heb hun de nachtrust niet verkort ", zei Tito heesch. 
,,Om tien uur ging ik weg. Om tien uur gingen zij slapen 
Als zij zich tenminste niet wakker hielden om iemand, die 
zich wachten liet". 

„Bedoel je mij ?" viel Enrico uit. „Ik laat mij nooit 
wachten, want ik wil niet gewacht worden. Ik wil vrij zijn 
te komen, wanneer en indien het mij belieft, vroeg, laat, of 
in 't geheel niet ". 

Hij was prachtig, zooals hij daar zat, zijn rijzig, forsch 
lichaam dwars over den stoel gegooid, zijn sterke beenen 
voor zich uit geplant, en zijn blanke, gave kop driest naar 
voren; de hand hield hij krampachtig rond het kommetje wijn 
of hij dat den ander zoo in het gezicht zou willen slingeren. 

Met een fel bedwongen, ineengedoken geweld zat Tito 
tegenover hem; zijn breed gezicht was vol holen; zijn jukbeenderen 
brandden; zijn oogen gloeiden vervaarlijk zwart. 

Zij keken elkander met een gespannen vijandigheid aan. 
Wat kracht betrof, waren zij aan elkaar gewaagd, maar Tito 
wist, dat de ander zijn recht van rechtswege en zijn overwicht 
van mooien kerel in zijn voordeel had. Dat gevoel 
maakte hem kleiner in eigen oog, plomp en onbeholpen; en 
hij boog het hoofd terzij naar de gloeiende haardsintels. 

Toen sloeg Enrico in één adem zijn kom heeten wijn naar 
binnen, en zei, vriendelijk sarrend opeens: 


276 ANGELINA'S HUWELIJK. 

„Natuurlijk ... de meester ging al vroeg hier vandaan .. . 
hij ging wandelen met zijn liefje in den maneschijn ... zijn 
liefje wachtte hem buiten , .. Ik zag toch nog net haar rokken 
waaien om den hoek van ons huis straks... Mooi 
verhaal voor Angelina morgen...: toen ik om twaalf uur 
thuis kwam, zag ik-nog net. . . " 

„Je weet heel goed, dat je liegt !" beet Tito hem getergd 
toe; en op zijn beurt goot hij gulzig den kom heeten wijn 
door zijn droge keel. 

„Waarom maak je daar zoo'n drukte van?" sarde Enrico 
door. „Waarom zou een schoolmeester afkeerig zijn van de 
liefde? Of mag Angelina niet denken, dat je er een liefje op 
na houdt?... Mag ze dat niet weten ?" 

„Als ik een liefje had, zou zeker Angelina het weten 

mogen. Maar je weet, dat je liegt !" 

„Pas op, meester!" waarschuwde dreigend Enrico. Hij 

schoof zijn stoel met een ruk vooruit, en zijn nerveus ge


spannen arm en hand kwam gestrekt over de tafel te liggen. 

Tito voelde een drift zijn spieren doorjagen; dan ... meende 

hij boven niet een geluid te hooren ? En plotseling zag hij voor 

zich, zooals hij deze lange, vreemde nachtwandeling tot zijn 

eigen diepe vervaardheid ze aldoor had voor zich gezien, de 

wilskrachtige en zonnig-doorlichte bruine oogen van Angelina 

in haar ontroerend kalm -lief gezicht; en hij dacht, hoe zij 

misschien op ditzelfde oogenblik met diezelfde oogen in het 

duister zou liggen staren en angstig luisteren naar wat hier 

beneden gezegd werd en gedaan. Er was maar één wil meer 

in hem: de rust dier vrouw niet te vertroebelen, haar zachte 

klaarheid niet te rimpelen... Aan Zaccaria dacht hij niet langer. 

„Waarom zouden wij ruzie zoeken, Rezzonico", zei hij 

sussend: „en waarom vraag je niet rechtuit, wat je weten 

wilt ? Als je zelf niet in den nacht thuis kwam, zou je gezien 

hebben, dat ik hier alleen later dan gewoonlijk vandaan 

ging, omdat je vrouw en je oom met een gezelschap van 

een paar vreemde, woelige kerels zaten opgescheept, die 

het hun moeilijk konden maken. Toen die tegen tienen ver 

ik ook opgestapt ... en toen de maan zoo mooi-trokken, ben 

doorbrak, — met moeite kwam de maar half oprechte verklaring 

over zijn lippen --toen ben ik het dorp omgewandeld, en 

den Bigorio op... dat's zoo een liefhebberij van mij ... " 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

Enrico grommelde wat binnensmonds. Hij plensde nog 

eens de beide kommetjes vol wijn. Dan viel hij uit: 

„Ik zou ook den kerel wel eens willen zien, die midden in den 
nacht nog uit mijn huis kwam, als hij er niets te maken 
had, en als ik er zelf niet in was." 

„Ik heb anders..." zei Tito, die zijn drift weer voelde 
oprijzen, „ik heb anders geaarzeld heen te gaan, en een 
vrouw in haar staat alleen te laten met een blinde en een 
klein kind in een huis als dit". 

„Verdomd !" vloekte Enrico. Hij stond op, of hij zich 
schrap zette. Maar hij ging weer zitten. Hij dronk opnieuw, 
keek met snelle blikken den man tegenover zich aan. 

„Iedereen houdt van zijn vrouw op zijn manier, meester, 
en ik op de mijne", zei hij; zijn stem was heesch en rauw. 

En toen Tito een beweging maakte van verwondering 
over deze wending, begon hij opeens druk en rad te praten, 
of hij van een groote openhartigheid werd. Hij gooide nog 
een houtblok in de vlammen en zette het pannetje wijn in 
,de heete asch. Hij keek den ander recht in het gezicht. 

Hij zei: „Er zijn er natuurlijk genoeg, die denken: zoo'n 
puik, knap wijf en zoo'n vent, die meer van huis is dan 
erin ... wat geeft die om zijn vrouw ? ... hij is 'r niet 
waard... 't is een schobbejak... En 't kan wel zijn, dat 
hij een schobbejak is, en 'r niet waard ... Maar vijf jaar 
lang heeft hij om 'r gevreeën ; vijfmaal heeft ze hem afgewezen, 
en vijfmaal is hij teruggekomen ... Jij begrijpt dat 
zoo niet, meester ... jij bent daar geen kerel naar ... jij 
begrijpt niet wat het is, eindelijk een vrouw te krijgen, waar 
je dol op bent, en dan toch weer weg te gaan, maanden 
lang weg te gaan, en altijd te weten: nou is ze thuis, 
in mijn huis; als ik morgen terug wou gaan, of over 
morgen, of de volgende week, altijd is ze daar, altijd wacht 
zij me... ze is van mij... En verdomd, meester, verdomd! .. . 
als er hier zouden komen met plasdienstjes en likkepotterijen, 
en zijn vuist kwam op tafel neer, vlak onder 
Tito's gezicht verdomd! ik zou ze de hersens inslaan! 
Want weet je, meester, 't is een kranig stuk wijf, waar 
geen bedrog in steekt, en op haar ontrouw zou niemand 
hoeven te rekenen... maar bij mij vallen ook de verknocht 
heden en de innige vriendschappen niet in de flank.. . " 

1917 IV. 19 

,


278 ANGELINA'S HUWELIJK. 

Zijn stem was van een diepe, dompe hartstochtelijkheid. 
Tito keek hem vervaard aan. Zij waren beiden van een 
verschrikkelijken ernst geworden en waren het zich bewust. 

Tito zei: „ Wil je, dat ik hier niet meer in huis kom? 
Dat ik , mijn vriendschap met Zaccaria af breek ?" 
Hij zou het op dat oogenblik goed hebben gevonden zoo 
de ander „ja" had gezegd. 

„Wil ik wegblijven ?" 

Enrico mat hem met een fellen blik, hevig verbaasd over 
wat er aan onwillekeurige bekentenis in die vraag steken 
kon; verbaasd ook ov' r de volmaakte goede trouw van de 
oogen, die hij ontmoette. Hij streek zich met de hand door 
het haar, als om zijn gedachten te ordenen. 

Opeens kwam hij luchtig: „Wie zegt, dat ik persoonlijk 
ben? Trek het je niet aan, meester, als 't niet noodig is .. . 
Waarom zouden wij een oud man zijn laatste vreugde vergallen 
? Dat is dwaasheid. .. Maar je weet nou, hoe ik er 
over denk... Het kan nooit kwaad, dat menschen van elkaar 
weten, hoe ze over de dingen denken.. . " 

Hij dronk zijn wijn leeg. En op eenmaal begon hij te, 
lachen, hoog en snijdend. 

Tito sprong als gestoken op. Enrico bleef zitten. Hij 
monsterde het hoekige gezicht, de breede, boersche gestalte, 
de groote, roode handen, die gebaarden als om te zeggen, 
wat de mond weigerde uit te laten. 

„Wel bedankt voor je gezelschap, meester, en wel te 
rusten," zei hij uit de hoogte. Toen bood hij hem met een 
hoffelijke ironie nog wijn aan: Kom, nog een enkel kom 

stond dan langzaam op, om, al binnensmonds-metje?" 
fluitende, achter den haastig vertrekkende aan, de deur in 
het nachtslot te sluiten. 

II. 
Den volgenden morgen ontwaakte Tito met de hevige 

beroering van het nachtelijk avontuur nog nabonzend in zijn. 

hoofd. Met moeite bracht hij zijn schooluren ten einde. 

En Angelina? dacht hij telkens. Wat deed die nu? Wat 

dacht ze? 

Het was een dier laatste, mooie herfstdagen, die daar


boven, voor het wintertij, in November soms nog aanlichten, 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

een luwe dag onder bedekten hemel, die enkel mildheid 
neerzond, en zoele aardgeuren wekte. 

Tito begreep niet hoe hij te handelen zou hebben; zijn 
hoofd was als saamgenepen, en hij kon zich geen rekenschap 
geven van de ware verhouding der gebeurtenissen. 

Buiten komend viel het hem in: zoo hij Zaccaria eens 
voor een wandeling haalde, inplaats van hem dien avond 
gezelschap te houden in de herberg? 

En nauwelijks had hij dat plan gemaakt en was hij op 
weg gegaan, of hij zag den blinde, die schuifel-de-schuifel, 
den wandelstok voor zich uit schoffelend, hem tegemoet kwam. 

Tito verhaastte zijn stap, en riep al van uit de verte: 
„Braaf zoo, Zaccaria!... braaf zoo!... het mooie weer gaf 
ons denzeifden inval... Waar zullen wij heengaan ?" 

Maar hij had dadelijk gezien, dat het niet het mooie weer 
alleen was, dat den ouden man tot dezen uitgang dreef. 
Stuntelig lei Zaccaria de hand op den toegestoken arm, en 
hij kuchelde: 

„Niet te ver.., niet te ver deze maal." Hij sleepte met 
zijn voeten, of hij nu al te moe was om voort te komen. 

Daar hadt je het al, dacht Tito, de oude baas had 
niet geslapen, had geluisterd ... Wat had hij gehoord ? Wat 
had hij begrepen of meenen te begrijpen ? Wat misschien 
meer begrepen, dan hijzelf? 

Want met het stijgen van de dagklaarte en met het voortgaan 
der koel-gewone en nuchter-dagelijksche dingen, was 
hem hoe langer hoe meer de beduidenis van het nachtelijk 
gebeuren ontglipt. Was Enrico dronken geweest? Of had 
hemzelf de wijn beneveld? En wantrouwde Enrico hem? 
Hij had toch nooit reden gegeven hem te wantrouwen! Wat 
had hij toch voor duivelschen droom gedroomd? 

Dan dacht hij plots weer aan zijn vreemd-doorspookte 
nachtwandeling, en hij zei zich: Enrico had gelijk ... Enrico 
verdedigde zijn recht!... 

— Maar zin gevoelens gingen toch Enrico niet aan ! .. . 
steigerde hij, ... zoolang hij zich wist te beheerschen... 
en beheerschen zou hij zich .. . 
Maar vlijmend duidelijk voelde hij een diepe gekrenktheid, 
en een diepe vernedering door de kracht van den ander. 
En ook deed een hevige onrust hem telkens vragen: En 


280 ANGELINA'S HUWELIJK. 

Angelina ? Weet zij iets ? Heeft het haar kwaad gedaan ? 
Heeft ze moeiten thuis? 
De oude man sprak van niets. Hij bleef stil, kuierde al 
slifferend aan Tito's arm, of hij zich oud en zwak voelde .. . 

„Alles goed bij jullie?" informeerde Tito na een tijd. 

„Ja, ja... ", kwam de blinde. 

„Ik was gisteravond nog even met Enrico terug.. 

Zaccaria knikte. „Angelina is dadelijk gaan slapen, geloof 
ik," zei hij alleen, en sprak over wat anders. 
Het was de mooie, zoele dag, die ten leste hun uitgang 
nog bijna prettig maakte. 

Bij het afscheid nemen, zij hadden gepraat over een 
geschil tusschen familie's in Cavarna — zei Zaccaria onverwachts 
: „Och, als je 't goede voor hebt, wenden zich de 
wonderlijkste dingen wel ten beste, en ontwarren zichzelf. 
Als je 't goede maar voor hebt." 

„En ontwarren zichzelf ... " dacht Tito met een plotselinge 
verademing. 

Hij voelde opeens een zachte verborgen wijsheid in Zaccaria; 
en hij voelde ook, dat hij, Tito, dien steun misschien 
wel noodig zou hebben in dezen tijd, om zich recht te 
houden in het leven. 

En den volgenden dag scheen inderdaad de gudsende 
najaarsregen vanzelf den doorslag te geven. Zaccaria zou 
niet uit kunnen gaan ... hij kon Zaccaria ook niet teleur 

gewone uur ging Tito naar den albergo.-stellen ... Op het 
Het was hem toch nog een moeilijke gang. 

Maar alles was daar gewoon. Zaccaria zat hem te wachten 
op zijn haardbank, Angelina was rustig en hartelijk. Toen 
Tito haar tegenover zich zag met haar zachte, moederlijke 
gezicht boven haar statige moederlichaam, voelde hij enkel 
een diepe, stoorlooze vereering, die zoo en niet anders wel 
voor altijd in zijn hart scheen bevestigd. 

Zij zaten bij den vlammenden haard. Zij spraken maar 
even. Tito begon spoedig te lezen. Hij . las dien avond de 
grappige mislukking van Renzo en Lucia's overval bij den 
bloohartigen pastoor. Zaccaria had een groot vermaak in 
deze episode. Hij zat maar zijn handen te knuffelen en 
Angelina moest herhaaldelijk lachen met haar lief-toegefelijken 
lach, als zij het konijnachtige snuffelen hoorde, dat hij doen 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

281 

kon, wanneer hij een verholen plezier had. Soms braken 
dan opeens zijn grinnikende oude -mannelachjes los, en hield 
Tito even met lezen op, blij over het slagen van elken 
koddigen trek. Eens, midden in een beschrijving, zakte hem 
plotseling het boek op de knieën, en had hij een verbaasden 
opblik, of een booze droom van hem afliet. Beurtelings 
moest hij de twee daar tegenover zich aankijken. Zaten zij 
daar nu werkelijk weer samen, zooals altijd, Zaccaria, en 
Angelina, en hij ... ? Angelina hield de oogen terzijde gewend, 
of ook zij nadacht over iets, maar Zaccaria's zoekende 
hand kwam vragend naar voren: wat was er, dat hij 
niet doorlas ... ? Op den gewonen tijd ging hij heen. Doch 
den avond daarop was Angelina stiller dan anders en leek 
zich meer afzonderlijk te houden. Tito begreep plots, dat 
Enrico in de gelagkamer ernaast moest wezen ... Toen hij 
dat bedacht, en onwillekeurig, in een vage bevangenheid, 
de jonge vrouw bleef aankijken, scheen die volkomen zijn 

gedachten te raden, want zij zei, kalm geruststellend: 

„Je leest nooit luid... wij zullen hem niet storen... hij 
zit hiernaast de boeken bij te houden ..." 

Toen dempte Tito nog wat meer den klank van zijn 
stem, en las gestadig, ook door het lachen der anderen. 
heen, door. 

Eerst tegen het eind van den avond werd hunne rust 
verstoord, als tot tweemaal toe Enrico uit het aangrenzend 
vertrek zijn vrouw riep daar te komen, met een stem, 
die geen verzoek inhield maar een bevel, dat geen tegen 

zou dulden. Beide malen bloosde Angelina. Tito-spraak 
dacht, dat Angelina zich beleedigd voelde door dien ruwen 
roep; hemzelf gistte het bloed naar de slapen. Tot zijn ver 

zag hij, dat zij bereidwillig ging. De tweede maal-bazing 

beweerde Enrico tevergeefs een rekening te hebben gezocht, 

die hij noodig had, en toen het papier was gevonden, kwam 

de jonge vrouw nog niet dadelijk terug. Tito luisterde. Hij 

moest luisteren. Hij hoorde een gerucht, of iemand zacht 

weerstreefde, dan klonk het prangen van een fellen kus in 

week vleesch. 

Toen zij weer terug kwam, zag hij naar haar gezicht, 

maar nog dagen later berouwde hem die blik. Haar oogen 

hadden de uitdrukking van hulpelooze ontsteltenis gehad, die 


282 ANGELINA'S HUWELIJK. 

alleen een tegen haar wil beroerde zinnelijkheid in de oogen 
eener vrouw vermag op te roepen. 

Verstrooid las Tito verder. 

Maar vele volgende avonden verliepen, zooals zoovele 
avonden reeds verloopen waren. Vaker dan anders was 
Enrico thuis; maar vaak was hij ook uit. Een enkele maal 
drentelde hij de keuken binnen, scheen Tito nauwelijks op te 
merken, vroeg iets, bleef ook wel even staan luisteren naar 
wat er gelezen werd of gepraat, ging zonder groeten weer heen. 

Angelina, in haar vorderende zwangerschap, raakte verder 
en hooger van hen weg. 't Was Tito soms, of zij in 
een geheel eigen en teer-verheven sfeer hunne doeningen 
meeleefde, een sfeer waarin zij niet te naderen was, maar 
volmaakt kuisch en onaantastbaar voor zich alleen leefde en 
voor haar ongeboren kind. 

De Kerstmis verliep in veel kleine hartelijkheden, het 
Nieuwjaar bracht zonnige vriesdagen, die ieder verheugden. 

Toen zoo vlak-bij de tijd der bevalling naderde, beleefden 
zij soms avonden van een wonderschoone aandoenlijkheid: 
Angelina in haar teeder-afzonderlijken schijn, Zaccaria kinderlijk 
open-begeerig, als ouden zijn, die nog het laatste willen 
puren uit een geluk, dat hun alreeds ontglipt, Tito vol van 
een zacht-genegen, eerbiedigen schroom. Zij zeiden noch 
deden iets bizonders, doch zij waren zich bewust, zeer gelukkig 
te zijn, zooals zij daar bijeen zaten. 

En alsof iets uit hun drieër midden hem trok met een 
kracht, die hij niet weerstaan kon, zoo scheen ook Enrico 
vaker een voorwendsel te zoeken, om een oogenblik in hun 
gezelschap te verkeeren. Nooit verstoorde hij meer Angelina's 
blanke rust; soms kwam er een stille verwondering in zijn 
oogen, over iets wat hij daar gaande voelde zijn, zonder het 
te begrijpen; dan draaide hij plots op zijn hielen om en ging. 

En weer kwam de nacht, dat de blinde weigerde zich ter 
ruste te begeven, dat hij zat, den nacht door, aan het haardvuur, 
en hevig ontroerd doch onvervaard, uit de verre kreten 
het gebeuren wist, dat zich voltrok. 

Weer was het, nog voor den morgenstond, de vroedvrouw, 
die hem bij de hand over de gang leidde, en de 
kamer binnen, waar Angelina lag... 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

Angelina had begeerd, zeide ze, dat hij dadelijk het 
kindje zièn zou ... En Zaccaria knikte met een tevreden en 
verheugde instemming bij het zonderlinge woord, dat tegen 
hem, den blindeman, gebruikt werd... Weer streken zijn 
oude vingers over het vreemd koel-warme van een handje, 
dat als een nog rimpelig lenteblad was, en over een week 
en harig voorhoofdje, en over een zoel schedeltje, dat 
voelde als een teedere schelp, die men zoo zou kunnen 
indrukken. 

„Maar nu' is het een meisje", hoorde hij Angelina zeggen; 
haar stem klonk vredig en zeer zwak. 

Met een diep in hem grijpende verbazing wedervoer Zaccaria 
al deze dingen, die zoozeer geleken op wat hij reeds 
,eenmaal ervoer, en die toch nieuw waren; en die hem waren 
als de ervaringen van den droom. 

Het was hem zoo vreemd te moede, of hijzelf reeds ge 

kwam een diep weg-ebbende en van heel-storven was. Er 
diep-uit weer aandeinende vreugde in hem; het was ook, 
of er in zeer verre verschieten van zijn bewustzijn een 
geheimzinnige schakel werd uitgeklonken, en verlegd. 

Toen des morgens vroeg Tito aan de herberg kwam, was 
Zaccariá slapen gegaan, en vond hij Enrico op Zaccaria's 
plaats zitten aan den haard. 

Het was de eerste maal dat Tito dezen man onbeheerscht 
zag en verward in zijn aandoeningen. 

„'t Is een meisje", zei hij haastig, of hij blij was met 
iemand te kunnen praten, „een mooi, groot kind! zeven 
pond!... Maar 't is moeilijk gegaan ... heel moeilijk ... !" 

Hij wreef zich zenuwachtig in de handen en zat saamgedoken, 
of hij het koud had. 

„ Héél moeilijk!" zei hij nog eens. 

Tegenover deze nederigheid kon ook Tito voor het eerst 
een wat vertrouwelijker toon aanslaan: „Gelukkig, dat het 
voorbij is!. .. en veel voorspoed, Enrico, met jullie kind. . . !" 

„Je denkt dan wel", zei na een oogenblik, de man vaag 
voor zich heen :.,,alle vrouwen moeten eraan gelooven .. . 
't loopt altijd goed af als ze gezond en sterk zijn... maar 
`t pakt je toch aan ... " 

Dan vroeg hij, of Tito dien middag nog eens terug kwam, 
om den blinde gezelschap te houden. 


284 ANGELINA'S HUWELIJK. 

De oude baas was erg van zijn stukken, maar hij hield 

zich goed ... " 

Enrico stond op, liep de gang in en naar de trap, of hij 
boven wilde gaan kijken, bedacht zich en kwam weer zitten 
aan den haard. 

Een bedonderd koude dag," zei hij, huiverig zich den 
rug schurkend, „gelukkig, dat wij boven goed kunnen stoken !" 
„Je moest zelf wat gaan rusten," kwam Tito hartelijk. 

»Je hebt het wel noodig, man." 

En hij stelde voor, of hij een uurtje op de zaken zou passen.... 
Toen had Enrico, als plotseling ontwakend, een vreemd fellen 
blik naar hem. „Dank je," zei hij kortaf. En hij stond 
weer op, en ging heen, de gelagkamer aan kant maken. 

Maar de dagen daarop onderhield hij zich vaak, en geruimen 
tijd, niet onhartelijk met hem. 

Deze maal beterde Angelina slechts langzaam. Toen zij, 
na meer dan twee weken, weer beneden kwam, hadden 
haar oogen de jonge verwondering van in een nieuw leven 
binnen te kijken, en lag haar mond nog ernstig gesloten als 
van wie gevaarlijke paden heeft gegaan. Zij zag teerbleek, 
met een roze schijnsel hoog aan de smallere kaken, een 
schijnsel, dat daar niet verbleef, maar opscheen en weer verstierf, 
al naar de wisseling harer indrukken en gedachten. 
Haar handen waren lang en wit, of ze nooit hadden. 
gewerkt. 

Tito schrok, toen hij haar zoo zag, zoo mooi, zoo broos,. 
en zoo nieuw. Hij schrok nog heviger, toen zij de groote 
sjaal, die men haar boven had omgedaan, aflei, en hij de 
meisjesachtige rankte zag, die hij zich uit de eerste maanden 
hunner kennismaking niet herinnerde. 

Dan werd hij zich plots bewust, dat Enrico en hij samen 
getuige waren van dit eerste beneden komen; dat scheen 
hem opeens een ontstellende bizonderheid, en hij meende, 
dat Angelina's blik hetzelfde zeide ... Hij zag zich staan 
bij Enrico, en zij samen tegenover de jonge vrouw; met één 
schichtigen zijblik mat hij de stoere gestalte naast zich ; dan 
zag hij, dat Enrico hèm geheel vergat, en alleen op de jonge 
vrouw lette; dat gaf hem zijn bezinning terug. Maar ook 
later nog wist hij geen oogenblik in zijn leven, dat hem zoo 
diep en vreemd doorschokt had als dit. 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

Zaccaria was aandoenlijk van kleine, bedrijvige zorgen, 
die hem hulpbehoevender maakten dan ooit. 

Angelina moest gauw gaan zitten, warm, bij het vuur .. . 
Had zij geen koude voeten? Had zij wel iets om de schouders 
geslagen ?... Enrico liep met een stoel en met een kussen 
om haar te steunen in den rug. 

Al den tijd van haar afwezigheid had Tito zich dubbel 
verdienstelijk gemaakt voor den blinde; en Zaccaria, die 
anders met een fijne bescheidenheid trachtte nooit iets te 
veel te vergen, had zich in deze weken met een onbeheerschte 
heftigheid en veeleischendheid de vriendschap van 
den jongen man toegeëigend. Op elk van zijn vrije oogenblikken 
was hij jaloersch geworden; hij scheen jaloersch 
tot op zijn schooluren toe. Met een vage onrust had Tito 
dezen ommekeer gezien; hij schreef haar toe aan de ongewone 
huiselijke omstandigheden, die den blinde meer dan 
anders zich aan zichzelf overgelaten deden gevoelen. Toch 
bëangstte hem vaak die ziekelijke gespannenheid van gevoel 
in een oud man, dien hij sinds maanden nu al zoo vol 
rustige goedheid had gekend. Op sommige avonden had 
hij Tito als een drenzend kind aan de praat gehouden, 
opzettelijk kleine ongemakken verzinnend, pijn, kwade voorgevoelens, 
slapeloosheid, om hem maar te doen blijven. 

Eens ook had hij een terugval in zijn oude, haatdragende 
opstandigheid, een avond van saamgenepen gedachten en bittere 
klachten; waaraan had hij het toch verdiend, dat in alles 
zijn vijanden zegevierden? De Walters op Fulmignano, de Walters 
in het Grand-Hotel op den top... En waaraan had Angelina 
het verdiend?... Zou dat tot zijn dood zoo moeten duren ?.. . 

Maar den volgenden morgen vroeg hij Tito hem te leiden 
langs het pad, dat achter de kerk om, naar Montagnola en 
Bellano voert; tot een bepaald punt wilde hij dalen, tot daar 
waar een zwenking van den weg plots het gansche panorama 
als openspreidt voor het oog. En stilstaande aan den afgrond 
der berghelling, vroeg hij bijna gebiedend: 

„Zie je de kerk van Montagnola?... Zie je het kastanje 
er boven ? . _.. Zie je daarnaast de rij sparren?... en-bosch 
zie je daarnaast het huis?" 
Het huis kon Tito niet zien, maar hij wist, dat het er 
stond terzijde der sparrenrij. Hij zei: 


236 ANGELINA'S HUWELIJK. 

„Ik zie de sparren, en het huis ligt er naast." 

„Strek mijn hand in de richting," zei Zaccaria. 

En de dun-bëaderde, bleeke hand gestrekt naar de plek, 

die zijn ziel zag, en het bleeke gelaat gewend naar waar 

de hand wees —: Fulmignano, het oud-vertrouwde huis en 

de zonnige loggia, de bron met de dolf j nen, de olijfgaarden 

en wijnlanden en de cypressen aan de poort zoo stond 

hij een lange wijl. 

Tito, bevangen, bezag dat gelaat. Het was van een diepe 

inzichzelfgekeerdheid, en van een diepe rust; het scheen te 

bidden. Hij voelde, dat deze tocht iets was van een boete


doening, van een afscheid, een laatste zelfoverwinning. 

Stil voerde hij den blinde naar Cavarna terug. 

Na dezen dag volgden er vele van een stoorlooze effen


heid. Het kleine kindje en de kleine Rino en Angelina's 

herstel vormden de kern van zijn denken. Hij was zoo 

zacht en geduldig, dat Enrico hem verscheidene malen aan


dachtig bezag en hem vaak een vriendelijk woord gaf, zoo 

maar, zonder aanleiding. 

Angelina's benedenkomst was hem een groot feest. 

Maar den dag daarop had hij een lichte kou gevat; hij 

hoestte en leek -koorts te hebben. Den volgenden dag was 

hij zieker. Enrico ging zelf den dokter uit Bellano halen. 

Die gaf niet veel uitsluitsel... Het was niet eenmaal een 

bronchitis; maar hij zou het bed houden.. . 

Tito verbleef al zijn vrije uren aan de herberg en ver 

zieke. Hij zag Angelina maar zelden, en dan-pleegde den 
in 't voorbijgaan. Zij was nog niet sterk en de twee 
kindertjes samen gaven haar werk genoeg, nu de vreemde 
hulp was verdwenen. Enrico bediende de herberg, en hij 
,was het, dien Tito altijd vond, wanneer hij beneden iets te 
halen of te vragen had. Achter elk van Angelina's afwezigheden 
was het Tito, of hij de ruw bevelende stern hoorde, 
die op een lang geleden avond tot tweemaal toe de jonge 
vrouw van uit hun midden bij zich riep; weer hoorde hij 
het prangen van de kussen in haar weeke vleesch, en zag 

hij de ontsteltenis daarna in haar beschaamde oogen .. . 

Tito was zeer ongelukkig in die dagen. Hij verkeerde 
nu voortdurend in het huis, waarnaar al zijn verlangen 
uitging, en hij gevoelde er zich eenzamer dan op zijn eigen 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

eenzame kamer, hoog in de boerenwoning naast zijn school. 

Zaccaria sluimerde veel; diens toestand gaf hem zorg. 
De enkele maal, dat hij Angelina vond aan het bed van den 
zieke, hield hij zijn blikken in bedwang en overwoog zijn 
woorden. Hij wist, dat hij deze vrouw lief had, met de 
diepste liefde, waartoe zijn aard maar reikte, dat zij met 
den man, die haar man was, niet gelukkig kon zijn, en dat 
toch zijn liefde haar nooit zou mogen baten. . 

De keeren, dat Zaccaria de jonge vrouw alleen bij zich 
had, leek zij hem triest en vol twijfel. Hij dacht: de 
kindertjes zijn gezond; zoo kan mijn ziekte alleen haar toch 
niet maken. En hij vroeg: 

„Is er wat, Angelina?" 

Eens zei hij: „I k ben oud... met mij kan het eiken dag 
sterven geven ... je zou mij alles kunnen zeggen ... " 
En als Angelina zweeg: 
„Enrico is in den grond niet kwaad, Angelina, en Enrico 

houdt van je, hij houdt wel heel veel van je. . . " 
Toen had Angelina gelachen, luchtigjes, bijna te luid, en 
ze zei: 
„Haal je toch geen zwarigheid in 't hoofd, oom Zaccaria... 
dat doet je kwaad ... er is niets ... wat zou er zijn ... ?" 

Ze lei berustigend haar zeer koele hand op zijn voorhoofd; 
maar de zieke had geweten, dat ze slechts lachte en zoo sprak 
om zijn zwakte te sparen. Lang moest hij daarover nadenken. 

Eens, sprak hij met Tito over het geld. Hij zei: „De 
helft van wat ik bezat, heb ik in dit huis gestoken .. 
Enrico is eerlijk voor mij geweest... het heeft mij nooit 
aan iets ontbroken ... ik heb mij over niets te beklagen... 
Maar de rest, die zou ik toch aan Angelina persoonlijk willen 
nalaten, of aan de kindertjes ... Ik weet het ook niet ... " 

De klank van zijn stem, en zijn bevende mond daarna, 
waren vol pijnlijke vragen, die verder reikten dan de 
woorden zelf en de bemoeiïngen over dat geld. 

Tito antwoordde met moeite, en zijn antwoord klonk als 
een, dat de plicht hem gebood te geven: 

„Enrico beheert zijn zaken goed ... in een huwelijk moet 
geld geen oneenigheid geven... je zoudt ze er misschien 
geen dienst mee bewijzen ... Maar spreek er met Angelina 
zelf over. . . Ik weet het niet ... " 


288 ANGELINA'S HUWELIJK. 

Vreemd, dacht Tito, wij zeggen allebei: ik weet het 
niet... Maar hij voelde dat achter de blinde duisternis van 
Zaccaria's oogen een helderheid leefde, waarin veel van wat 
hèm kwelde reeds een oplossing had gevonden. 

Na een oogenblik van aarzeling zei hij: 
„Als er ooit iets gebeurt met Angelina, als het haar niet 
goed gaat... dan ben ik er ook nog." 
„Ik hoop, dat je altijd in staat zult blijven, iets voor haar 
te mogen doen," zei de blinde ernstig. 

En Tito merkte met schrik, dat die woorden niet alleen 
een wensch, maar ook een waarschuwing in hielden; toch 
begreep hij op dat oogenblik niet recht den zin daarvan. 

Een der eerste dagen van zijn ziekte had Zaccaria verzocht: 
Tito zou hem nog eens voorlezen dezelfde boeken, 
die zij de verloopen maanden samen gelezen hadden ... zoo 
zou hij nog eens heel dien gelukkigen tijd overleven, en het 
zou hem geen inspanning kosten. 

De jonge man voldeed met instemming aan dat verzoek. 
Hij las een poos, zag het bleeke gezicht in de kussens 
luisteren, vaag glimlachte de moede mond, glimlachte voller 
door, daar waar vroeger de grinnikende oude-mannelachjes 
hadden opgeklonken ... tot ten leste de trekken wegzonken, 
het hoofd ter zij neeg, en het korte ademblazen den slaap 
der vermoeienis verried. 

Lang kon Tito dan het oude gelaat bestaren, dat hem zoo 
lief was geworden. Het was, sinds de ziekte, al kleiner weggetrokken 
en nog strakker en bleeker geworden dan anders. 
En op dat nog geslonken gelaat stond vervaarlijk de groote, 
zwarte bril met de groote blikkerende brilleglazen. Tot zelfs 
in deze ziekte behield hij een ontroerende schaamte op 
het punt zijner mismaaktheid. Zij wisten, dat vaak het zwaar 
montuur hem pijnde op den neus en langs de strakheid der 
slapen en achter het bijna doorschijnend oor; nooit wou 
hij die pijn ontduiken en wie bij hem was den aanblik geven 
van zijn gebluschte gezicht. Des morgens, als Angelina hem 
wiesch, werd hij ongeduldig, zoo niet spoedig het verhelende 
zwart zijn oogbollen weer kwam schutten. 

Meer dan eens, in die dagen, betrapte Tito zich op het 
heftig verlangen, al was het één enkele maal slechts, van 
ziel tot ziel in die altijd verholen oogen te schouwen, er 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

289 

het diepe antwoord te lezen op de beängste vragen van zijn 
geest. Eens vroeg hij aan Angelina: „Welke kleur oogen 
had Zaccaria toch in zijn jeugd?" 

Angelina keek hem verbaasd aan; dan ondervond zij een 
lichten schrik. 
„Dat weet ik niet", zei ze. Zij had daar nooit aan gedacht, 
en zij begreep niet, dat zij er nooit aan gedacht had. 
joen hij wegging naar Frankrijk, was ik drie jaar; toen 
hij terugkwam, was hij blind." 

Zij sprak langzaam, en Tito voelde, dat zij haar woorden 
rekte in een spijt van toch nog vruchteloos zoeken. Een 
pijnlijke blos lag op haar wangen. 

„Wat is zij toch lief," dacht hij ontroerd. Bijna was hij 
opgestaan; zijn hart begon hevig te bonzen. Hij zag zich 
het hoofd buigen aan haar knieën; hij zag zich haar handen 
nemen, en die kussen met een vroom ontzag.. . 

Maar waarom wendde zij zoo schichtig den blik af ? 
Streed ook in haar ziel een verwarring ? 

Tito duizelde. 

Dan, plotseling, hervond zijn oog het gelaat van den slui


merenden zieke. 

Hij bracht de hand aan het voorhoofd. De verdwazing 

week. Hij had het kunnen uitkermen. 

Angelina ging heen. 

En lang, met een berouwvolle aandachtigheid, beschouw 

hij nogmaals zijn armen vrind, zooals die in zijn vredig-de 

vertrouwen, het kleine, bleeke hoofd daar in de kussens 

leunde. 't Was of iets van de wijze berusting, die wijlde 

achter dat uitgestreden gelaat, zich overgoot in zijn eigen 

verwarde hart... En terwijl hij nog zoo staarde en nadacht 

over nu, en over wat vroeger was, leek het hem opeens 

of hij Zaccaria zag in zijn jonge jaren, steviger, wat grover, 

heftiger, met denzelfden kleinen, speurenden neus en met 

denzelfden zachten, gevoeligen mond, maar daarboven, 

daarboven lichtten de oogen in een oprecht en klaar en 

kinderlijk blauw.. . 

Dat visioen was Tito heel lief; dat wilde hij vasthouden, 

ook voor later, als hij zou terugdenken aan een Zaccaria, 

die er niet meer was. . 

Maar den volgenden ochtend zei Enrico: „Mijn vader 


290 ANGELINA'S HUWELIJK. 

was straks boven; die meende zich te herinneren dat Zac


caria vroeger donker was, bij zwart af, met donkere oogen." 

Toen speet het Tito, er ooit naar gevraagd te hebben, en 

bijna nam hij het Angelina kwalijk, dat zij er met Enrico 

over sprak. 

Het had den zieke wel genoegen gedaan, scheen het, dat 
een van zijn vroegere Montagnoler-vrienden, bij het hooren 
van zijn bedlegerigheid, naar Cavarna was gekomen, wat die 
sinds het huwelijk van zijn zoon nog slechts eenmaal deed. 

Een half uurtje had de gebogen gestalte van den ouden 
Rezzonico aan Zaccaria's bed gezeten; bij tusschenpoozen 
had hij eens wat gezegd in zijn kuchelend en knikkebollend 
oudemanne-gepraat, en dan had hij maar weer stilletjes zitten 
dodijnen zijn goedigen stoppelkop. Al spoedig was hij opgestapt 
; hij wilde de tandradbaan nemen naar beneden —; klim 

dat ging nog wel, had hij maar zeurig zitten beweren,-men, 
maar dalen, nee, dalen, dat kon hij niet meer, daar kreeg 
hij zoo den knik van in zijn knieën ... dalen, dat dorst hij 
niet meer aan .. . 

Toen hij weg was, had Zaccaria met een zachte verwondering 
gedacht aan de nog zoo nabije en toch zoo ver 
schijnende jaren, toen hij daar beneden met die vrienden 
zijn jaren sleet in zelfkwelling en haat. Wat was alles voor 
hem veranderd! En wat voelde hij zich gelukkig nu! 

Hij had koortskleurtjes van vermoeienis, en Tito begreep 
voor het eerst met zekerheid: dit zal het einde moeten worden. 

Dienzelfden dag nog ging hij naar Bellano en hij rustte 
niet, voor hij met den dokter weer boven was. Die scheen 
verbaasd. Alleen wat koorts, en zwakte, maar geen enkel 
ernstig ziektesymptoom ... ; hij zou hem wat geven, om de 
krachten op te houden .. . 

En voor de tweede maal dien dag ging Tito naar bene-
den, om zoo spoedig mogelijk den zieke zijn medicijn te: 
bezorgen. 

Vleugen van lichte opwekking volgden, maar de krachten 
bleven slinken. Het voorlezen vermoeide hem bij de eerste. 
bladzijde reeds, en in een groote berusting vroeg hij, of Tito 
maar liever wat stil bij hem zat. Behoefte aan spreken had 
hij evenmin. Hij begeerde alleen te weten, waar Tito's 
hand ergens lag op den bedrand of op de deken. Even 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

drukte hij die dan met een vluchtig teederen druk, en legde 
zijn eigen hand vlak ernaast, dat alleen een vinger of een 
vingertop luchtig beroeren bleef. Als Tito, hoe voorzichtig 
ook, eens trachtte zachtjes zijn hand weg te nemen, werd hij 
aanstonds wakker. 

„Wat ben je toch goed voor hem," fluisterde Angelina, 
toen zij voor het eerst dien met zoo eindeloos geduld bewaakten 
slaap aanschouwde. 

Zij stond achter hem en lei, één innig oogenblik, de hand 
op zijn schouder. Tito huiverde. 
Weer waren zij alleen, saam alleen, tegenover de plechtige 
rust van den zieke. 

Tito zag Angelina aan. Een groote ontroering maakte 
haar oogen wijd en warm en diep. Zij was buitengewoon 
mooi. En weer, als bij haar eerste beneden komen na de 
geboorte van haar kind, trof het hem als met een slag, hoe 
nieuw zij was en als jong herrezen, en nu niet broos meer 
als toen, maar forscher, bloeiender van leven. 

Dit was niet allereerst de moeder meer, dit was de jonge 
vrouw; -- en, dacht hij met een fellen schrik, dit was niet 
eenmaal nog de jonge vrouw, dit was de maagd. Dit was 
de maagd herboren! 

Tito voelde zich bezwijken. 

„Angelina !" smeekte hij, „Angelina !" 

Toen werd Zaccaria wakker. 

„Ik droomde ... " zeide die met een verre, vage stem, „ik 

droomde..." Maar hij ging niet verder. 

En sinds dien dag kwam Angelina slechts de ziekenkamer 

binnen, wanneer zij daar het zacht gerucht van hunne vredige 

stemmen gaande hoorde. 

Doch bij de korte ontmoetingen op de gangen of buiten 

waren hunne blikken geladen, of zij elkander werelden te 

vertellen hadden. Nochthans bleef het bij een: Wat slaapt 

hij rustig! Het doet hem goed! Hij had geen slechten 

nacht! ---Maar zijn krachten gaan achteruit. 

Eens zei Tito plotseling: „Hoe moet het gaan met ons, 

Angelina, als hij er niet meer zijn zal ?" 

Angelina trok heel bleek. „Stil! stil!" zei ze, en haar 

stem was schrijnend van ontsteltenis, "daaraan nog niet 

denken, Tito... Daaraan niet denken. . . " 


292 ANGELINA'S HUWELIJK. 

Den ganschen verderen dag verklonken schril die weerloos 
naakte woorden door zijn hart. Zij maakten hem niet 
gelukkig. 

En dienzelfden middag, toen zij juist het kindje had te 
slapen gelegd in de keuken, waar nu overdag voor haar 
gemak het wiegje stond, ---- de oudste, het jongetje, speelde 
in zijn kinderstoel aan tafel kwam Enrico binnen, en 
getroffen door het teeder-sterke van haar nog aandachtig 
gebogen gestalte, sloot hij de deur achter zich dicht en bleef 
haar beschouwen. 

Angelina was zeer bekoorlijk, zooals zij, even verward en 
zacht bebloosd, zich ophief van boven de wieg. 

Enrico kwam achter haar en keek over haar schouder 
naar het slapend wichtje; op den anderen schouder lei hij 
met een nadrukkelijke klemming zijn groote, blanke hand. 
Hij zei liefjes: 

„'t Groeit goed ... ! en zoo flink gezond ... Mooi kindje... ! 
mooi poppetje van 'r vader.... !" 

De oogen van de vrouw, diep en warm nog van een 
onbezonken aandoening, keken hem aan, keken weer neer .. . 
Dan, speeisch, met een lokkend aanblazen van zijn warmen 

adem, woei hij het vlokje haar terzij, dat achter het oor 
vandaan in den blonden nek krulde; en plotseling, heet en 
diep, kuste hij haar in dat malsche vleesch. 

Een rilling liep Angelina langs den rug. Zij wendde 
het hoofd af, naar het kindje heen, en vroeg snel: 

„Lijkt het niet precies op Rino, toen die acht weken 
was?... Net hetzelfde mondje, en hetzelfde voorhoofdje 
met dat beetje dons tot boven de wenkbrauwen ... " 

Enrico keek nog even, kwansuis, terug, had een vaag 
knikje van: „ja, zeker ... " 
„Acht weken al !" zei hij dan, en zijn arm omknelde 
heviger haar schouder en rug, en hij fluisterde: 
„Wat hou ik toch van je!... Angelina, wat hou ik 
van je ..!" 
Hij boog zijn gezicht voor haar heen; zij moest hem aan


zien. Zijn adem stootte haar tegemoet met den geur, dien zij 
kende. Zijn oogen hadden het indringend vleiende, waarmee 
altijd zoo vlijmend zijn liefde had kunnen lokken. Zij 
begreep nooit, hoe oogen zoo veranderen konden, van zoo 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

koel en hard en spottend, zoo week worden en vervoerend. 

Zij sloot de hare. Zij smeekte met een bezwijkende stem: 

„Laat mij, Enrico!... toe, laat mij ! .... Hij ligt daarboven 
zoo ziek ... Ik ben nog zoo moe van alles. . . !" 

Maar zij voelde zich wegzinken. Zij wist, dat hij nooit 
haar wenschen telde, als zijn hartstocht haar begeerde. 

Doch voor het eerst sinds zij hem kende als haar man, 
kwam er een inschikkelijkheid in zijn wezen. Hij vierde 
de spanning van zijn arm, kuste haar zachtjes op de wang, 
en glimlachte flauwtjes, of hij wat verlegen was. 

Hevig verbaasd zag zij hem van terzijde aan; en in een 
plotselingen terugslag dacht zij: Wat was die man voor 
haar? Was hij haar niet vreemder dan iedere vreemde? En 
toch was hij haar man; twee kinderen had zij van hem; 
hoe kon iemand haar zoo fel bekend zijn, en zoo vreemd 
tegelijk ? Vreemder dan op den dag van haar huwelijk .. . 

„Zoet poppetje ... zoet poppetje van 'r vader...'', zette 
Enrico, wat benepen, het spelletje van daareven voort. Hij 
werkte zachtjes zijn pink tusschen de gesloten vingertjes 
van het kinderhandje, dat bol en rood op het witte Laker 
lag...; „zoet poesje van 'r vader.... " 

Toen sloeg een wijd medelijden door Angelina's hart. Zij 
pakte haar mans hoofd tusschen haar twee handen en kuste 
hem met een grooten aandrang en een groote hartelijkheid 
op de beide oogen. 

Het was de eerste maal sinds hun huwelijk, dat zij hem 
deze kuische en vertrouwelijke liefkoozing gaf. 

Enrico bloosde; hij draaide zich een beetje jongensachtig 
op zijn hielen om, en ging heen. In de gang hoorde zij 
hem fluiten, en zij wist, dat hij niet gekrenkt was, eerder 
welgemoed. Zij bleef vreemd alleen achter, dankbaar en 
wat leeg. 

Met de hand onder het hoofd zat zij een langen tijd aan 
de tafel. Tegenover zich hoorde zij haar kind spelen in 
zijn stoel, en zonder te zien, zag zij zijn mooi, gaaf gezichtje, 
blank en rood als van den vader, en met diens felle blauwe 
oogen, die in hun jeugdigheid nog enkel blijheid waren en 
gezonde kracht. 

Maar zij zag ook de leege plaatsen aan den haard, waar 
zij drieën dien winter zoo menigen avond zaten. 
1917 IV. 20 


294 ANGELINA'S HUWELIJK. 

Hoe zou zij dat missen kunnen? Het was het leven 

geworden van haar leven .. . 

,,Tito!" dacht zij. 

Een eindelooze teederheid overweldigde haar voor den 
donkeren, stillen man, met zijn knap verstand en zijn groote, 
trouwe hart. 
Zij bleef zitten. Zij kon zich niet losrukken. 

-„En Enrico. . . ?" dacht zij dan weer. Daar was 
immers geen uitweg! Zij had haar keuze gedaan. En Enrico 
hield van haar.. . 
Nee, dacht zij sterk, Enrico zou zij trouw blijven... 
Het oogenblik erna sloeg zij de armen uit in verlangen 
naar een ander, dierbaar hoofd. 
Dan zakte zij voorover op tafel en begon zacht en hevig 
te schreien. 

Het waren heerlijke, zoele dagen in Mei, maar Zaccaria. 
ging bij het uur achteruit. 

De pastoor was voor de tweede maal hem komen bedienen. 
Hij lag in een volmaakte berusting en wachtte vertrouwend 
den dood. 

Op een stralenden morgen, terwijl Angelina en Tito bij 
hem waren, kwam zijn einde. Het zonlicht scheen vlak bij zijn 
gelaat. Het was of hij op iets lag te wachten. Hij wilde 
hun beider hand in de zijnen; hij zei een vreemd woord: 
„Denk aan Enrico." Zoo lag hij een korten tijd zeer stil. 

Toen fluisterde hij plotseling: „Ik zie de zon !" Hij glim 
stierf.-lachte, en 
Angelina snikte aan het voeteneinde van het bed. Tito 
kon het niet gelooven; hij hield de hand aan het nog 
klamme voorhoofd en aan de smalle wangen... Toen die 
kil werden en strak, nam hij met een eerbiedige bevangen 

stalen veeren voorzichtig weg van achter de kleine-heid de 
nog veeke ooren; dan, als een laatste lief koozing, sloot hij 
over de starende oogen de oogleden neer. Eén huivervreemd 
moment had hij, als in een glimlach van vrede, de 
blauwe ballen zien wegdeinzen achter hun waas van wit. 

Lang bestaarden Angelina en Tito de zuivere rust van. 
dat onthuld en ver gelaat. 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

295 

Tito hield den grooten bril nog in de hand. Dan zag hij 
vragend de jonge vrouw aan, die knikte. En voorzichtig 
zette hij de zwarte glazen weer voor het kleine, marmerwitte 
gezicht, boog teer de veeren rond de schelp der 
ooren. 

Zóó hadden zij hem gekend. Zoo werd hij begraven. 

Angelina was bitter bedroefd. De dagen voor de teraardebestelling 
kwam Tito herhaaldelijk aan de herberg. Hij 
zorgde voor alles. Enrico, die, als vele sterke mannen, 
slecht tegen aandoenlijkheden kon, liet hem begaan. 

Toch had het sterven van Zaccaria hem aangegrepen. Hij 
gedroeg zich onwennig en schen veel in zichzelf bezig te 
zijn. Tot tweemaal toe zei hij: „'k Zou nooit gedacht hebben, 
dat het mij zoo veel kon schelen". En zij voelden, dat 
hij oprecht was. 

Den middag na de begrafenis zat Tito aan den haard. 
Wie mee naar het kerkhof togen, waren vertrokken. Angelina 
stond met haar wichtje op den arm aan het venster. 

Zij wisten beiden, dat dit nu het einde van hun geregeld 
samenzijn was. Tito wou iets zeggen, dat hem heel moeilijk 
scheen te vallen. Toen kwam Enrico binnen, en hij ging heen. 

Dien verderen dag dwaalde Angelina verwezen door het leege 
huis. Op Zaccaria's kamertje stond alles aan kant gezet. 
Zijn luttele kleeren hingen in de kast. Zij dekte zijn bed met 
een versche sprei. Op de tafel lag nog zijn oude horloge. 
Dat nam zij; en zij nam ook den zwarten ebben stok met 
de drie koperen bandjes, dien hij, sinds zij hem kende, altijd 
bij zich droeg. Zij nam ze beide mee naar beneden en 
borg ze in een kast. Het horloge wilde zij zelf behouden; 
den stok wilde ze Tito geven, de eerste maal dat zij hem nog 
terugzien zou. Zij voelde een leegte in haar leven, zooals 
zij, in haar jeugd, bij den dood noch van haar moeder 
noch van haar vader had ervaren. Zij zat alleen in de 
keuken bij de zwarte schouw. Haar oogen brandden van 
een fel verdriet. Voor het eerst voelde zij zich geheel alleen 
staan in het leven. Met enkel een herinnering tot steun.. . 
Want Zaccaria's kleine, blinde gezicht was haar een steun 
geweest, dat wist zij nu wel. En toch was het Zaccaria, 
die haar eens tot het huwelijk met Enrico dreef. .. Zij had 

het hem later vergeven. Vergaf zij het hem nog? De 


296 ANGELINA'S HUWELIJK. 

dood had den laatsten prikkel weggenomen. Maar zichzelf 

vergaf zij het misschien niet. 

Het was haar zoo vreemd, of nu, voor het eerst, na het 
heengaan van den ouden man, haar huwelijk van haar alleen 
af hing, -- of zij opnieuw, en vrijwillig, een keus zou 
kunnen doen.. . 

De keus doen? Met felle bonzen joeg haar het bloed 
door de slapen. 
„Tito !" dacht zij. ----Daar lag immers haar werkelijk 
geluk! 
En tegelijkertijd, uit de diepste onbewustheden van haar 
wezen zei ze: Enrico; toch was Enrico haar man. 

Nog tweemaal in die week kwam Tito aan de herberg. 
De eerste maal vond hij er Enrico. Hij kwam een boekje 
terugbrengen, dat den blinde had toebehoord. 

Enrico was vriendelijk, maar met een vriendelijkheid, die 
als, een zichzelf opgelegde houding scheen. Zij spraken 
over onverschillige dingen. Hun oogen waren als uitgezette 
posten van twee vijandige legers, die het bevel hebben een 
botsing nog te voorkomen. 

Wel zei Enrico: „Zoo dadelijk na den dood van den 
ouden man zal het je vreemd vallen niet meer hier te komen. 
Je hebt veel voor Zaccaria gedaan, meester !" 

De tweede maal kwam hij vragen om den ebben stok, 
waarover men hem gesproken had. Die maal was Angelina 
alleen thuis. Zij wisselden slechts weinig woorden, vermeden 
elkaars blik; zij' spraken hoofdzakelijk over Zaccaria, 
als wilden zij zichzelf en elkander opdringen, dat alleen 
in hem hunne verhouding zich had saamgeknoopt, en weer 
ontbonden was. 

Tito zei ook nog, en het was zielig van welbewuste nutteloosheid: 
„Ik zou kunnen probeeren ... om nog eens hier 
te kunnen komen ... wat vertrouwelijker met Enrico te 
worden... maar wij zijn geen menschen voor elkaar ... " 

„Nee", zei Angelina snel, „dat zou niet gaan.... jullie zijn 
geen menschen voor elkaar. , . " 

„En dan ... " zei Tito. Hij brak plotseling af. Het was 
hun beiden zoo volkomen duidelijk, dat hun maar één weg 
open stond. 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

Een oogenblik dacht Angelina : ik houd het niet uit ! .. . 
Maar de oogen van den jongen man waren zóó smeekend 
om bijstand, dat zij zich verwon, en glimlachte. 

Hij vroeg ook nog: 
„Mis je Zaccaria erg ?" Hij bedoelde: „Ben je erg ongelukkig? 
Mis je mij ?" 

Zij antwoordde: „Soms wel, als ik alleen ben. Maar 
Enrico is veel thuis tegenwoordig. Hij is zoo lief voor 
Rino..." 

, Ik ben altijd alleen", zei Tito. Hij had aanstonds spijt 
van die woorden, doch kon ze niet meer ongezegd maken. 
Hij zocht naar een verzachting, vond niets. 

Angelina had de oogen gesloten. Zij zag in een afgrond 
van eenzaam verdriet, zooals zij dat nog niet doorvoeld had. 
Haar bleven immers de kinderen ... En Enrico. 

Tito zat met den zwart ebben stok voor zich uit op de 
knieën; peinzend, en alsof hij daar een bizondere beteekenis 
aan hechtte, streek zijn vinger langs de drie koperen bandjes, 
die den beenen haak in het hout hielden gevat. 

Angelina moest zich aan de tafel, waar zij stond, vastklemmen 
om niet naar hem toe te gaan en zijn lief hoofd 
in haar armen te nemen. Haar lippen waren vol kussen 
voor hem en haar handen vol liefkoozing. 

„Ik zal hem altijd óp mijn wandelingen bij mij dragen", 
kwam Tito eindelijk, „en altijd aan alles blijven denken". 

Zacht streelden zijn vingers het rouw-zwarte hout, of hij 
in dat gebaar een lief en smartelijk gelaat tegenover zich te 
streelen zocht. Zijn hart was zoo vol van alles, en alles wat 
hij zou willen zeggen, moest gezwegen worden. 

En in een plotselinge behoefte, haar wat dan ook te geven 
van zichzelf, iets te geven, dat hij althans geven mocht, 
begon Tito, wat hij nog nooit gedaan had, te vertellen, 
zachtjes en vaag voor zich heen, van zijn jeugd en van het 
eenige meisje, dat hij in die jeugd ernstig had lief gehad .. . 

„Het was een lief meisje, en zij hield ook wel van mij, 
maar niet genoeg ... zij kon het niet helpen ... zij nam 
eindelijk den man, van wien zij meer hield... ik hoop, dat 
hij haar gelukkig heeft gemaakt ... Ik heb er lang verdriet 
van gehad... tot ik hier kwam ..." 

„Hoe heette zij ?" vroeg Angelina. 


298 ANGELINA3S HUWELIJK. 

Jij had een lieven naam ... Anita." 

Angelina knikte. 

En in een gelijke opwelling begon ook zij te vertellen 
van haar acht schoonste jeugdjaren, die verloopen waren 
in wachten en trouw blijven, en van de korte maanden van 
geluk, die zij eens beleefde, vóór de geliefde haar verliet en 
naar Amerika trok. 

„Ik dacht dat hij ook voor mij wegtrok voor ons later 
geluk, om ons leven beter te grondvesten ... Ik wou hem 
niet afvallen, toen het langer duurde dan ik dacht. Ik zei : 
Geduld! geduld !" Tot zijn broer op een dag was thuis gekomen, 
en ik wist, dat hijzelf voor goed daarginder zou blijven 
... En zoo'n verdriet kan toch sterven met den tijd .. . 
volkomen sterven ... " 

„Wie was het?" vroeg Tito zacht. 

„Een Muzzo hier uit Cavarna... Marco Muzzo...'' 

Tito knikte nadenkend. Hij zei : 

Jooiets sterft bij een vrouw, als zij een ander lief krijgt... ; 
bij een man nooit geheel ... " 

Zij schrikten beiden. Zij zwegen een wijl. Zij keken 
elkaar met een hulpelooze weemoedigheid aan. Hun beider 
verhalen hadden hun wat rust gegeven; toch vroegen hun 
oogen : „En moet dat nu alles zijn ... ? Zijn een paar herinneringen 
nu alles, wat wij elkaar nog geven kunnen ?" 

Plots voelde Angelina zich heet worden en koud tegelijk; 
haar gedachten verwarden zich. Zij zei schor: „Ik geloof, 
het kleintje huilt ... " en zij vluchtte naar boven. 

Toen zij een langen tijd daarna weer beneden kwam, zag 
zij Enrico en Tito tegenover elkander bij de deur staan. 
Hadden zij al dien tijd gesproken zamen? Zij waren schijnbaar 
kalm. Toch beving haar een onzegbare angst. Zij 
hoorde Enrico zeggen: 

„Natuurlijk, meester, voor jou is 't jammer, dat de oude 
man er niet meer is, maar ik zou bijna meenen, voor ons is 
't beter zoo... Als het winter was, zou ik je voorstellen : 
laten wij nog eens, tot afscheid, een warm wijntje samen 
drinken. e . Maar misschien is één keer ook genoeg... wij 
weten nu immers, hoe wij denken over de dingen. . " 

Met een heftig uitgestoken hand leek Tito hem het zwijgen 
op te leggen. 


ANGELINA'S HUWELIJK. 

„Het ga je goed, Enrico, het ga jullie goed !" zei hij heet 
en haastig. En met ging hij ijlings heen. 

Angelina duizelde. Zij was op de laatste traptrede staan 

gebleven. „Addio ! Addio!" fluisterde zij hem achterna. Toen 

vluchtte ze weer naar boven. 

Zij zat daar in Zaccaria's kamertje. Het duurde lang 

voor zij haar bezinning herwon. Dit was hun afscheid ge


weest ; dat wist zij ; zij zou Tito niet terugzien. 

De dagen, die volgden, waren vol verwarring en strijd. 
Wrang herproefde zij haar huwelijk, wat het geweest was, 
wat het zijn zou; wrang had zij hervonden al Enrico's hardheid 
en zijn heerschzuchtige liefde voor haar. 

Daar waren uren van verzet, daar waren uren van 
berusting. Al in geen weken ging zij ter kerk, noch ging zij ter 
biecht; God mocht het haar vergeven, zij kon niet anders. 

Enrico bleef van een vriendelijke teruggetrokkenheid, 
jegens haar, en zij ondervond dat met verbazing, en met 
bevrediging tegelijk. Daar lag een waardigheid in, die haar 
nieuw was en trof. 

„Denk aan Enrico," had Zaccaria gezegd, en die woorden 
kwamen haar veel en op allerlei wijzen in de gedachten. 
En Zaccaria zei ook: „Enrico was wel ruw, maar er was 
ook veel goeds in hem, en hij hield van haar." 

Langzaam aan werd het rustiger in haar hart. Vaag bad 
haar ziel: „Laat het Tito niet te zwaar vallen." 

Het was niet zoo heel lang daarna, dat zij in de herberg 
hoorde vertellen: De nieuwe meester ging weer uit Cavarna 
weg. Ze zeiden: Het was jammer, hij begon nu juist met de 
menschen op te schieten, de school ging zooveel beter. . 

En wat later hoorde zij weer vertellen: de jonge meester 
maakte haast om uit Cavarna vandaan te komen ... 't Was 
hem er zeker wel heel slecht bevallen! 

Angelina boog het hoofd. Zij was in die dagen van een 
zoo groote zachtheid, dat het ieder opviel. Wie haar vroeger 
kenden, toen zij nog met Zaccaria in Montagnola woonde en 
daar in haar „grotto degl'amici" de altijd lustige en spottende 
Angelina was, zeiden verbaasd: „Wat is zij veranderd !" 

En op een avond, toen zij de kindertjes het laatst voor 
-den nacht geholpen had, kwam zij stil bij Enrico de keuken 
binnen. Hij zat terzijde aan het raam, waar hij anders nooit 


300 ANGELINA'S HUWELIJK. 

zat; in één blik zag zij zijn zwaren, blanken nek, de lijn 
van zijn gebiedende kaak en zijn sterk en knap gezicht, 
dat, onbespied zich wanend, bedrukt en verdrietig zag. 

En zooals nog niet zoo lang geleden hij bij haar, zoo, 
boog zij nu plotseling haar gezicht voor het zijne, zag hem 
aan, recht in de oogen, en kuste hem zacht op den mond. 

„Gaf je dan toch niet zooveel om den schoolmeester, als 
ik dacht?" vroeg dien avond nog Enrico, terwijl hij - week 
gestemd haar warme wangen streelde; „was ik onnoodig 
jaloersch ?" 

„ Geheel onnoodig", antwoordde Angelina kalm, doch zij 
sloot met haar lippen zijn oogen voor haar blik. 

De eerste zomerweken verliepen. Enrico was gelukkig 
en welgezind en vol moed. 

Tegen ieder, die het hooren wilde, vertelde hij, dat hij 
groote plannen had met hun logement ... hij wou nog 
bijbouwen ; zij zouden eens zien wat reclame was!... hij ging 
vooreerst Cavarna niet meer uit... het reizen en trekken was 
nu gedaan ! ... een getrouwd man was nergens beter dan bij 
honk, bij vrouw en kinderen! Ze zouden eens zien wat hid° 
kon, als hij zich voor een zaak spande! 

Toen op een stillen avond in Juli Tito in het langskomen 
een laatste afscheid aan de volle herberg bracht, hij ging 
den volgenden morgen vroeg weg vertelde hij ; hij had niet 
dadelijk een andere betrekking gezocht, hij ging voorloopig 
naar Milaan, voor een examen nog studeeren... Zaccaria 
zou tevreden over hem zijn, toen antwoordde Angelina 
eenvoudig en innig, doch volkomen kalm: 

„Ja, ik geloof het ook, Tito, Zaccaria zou tevreden over

-

ons zijn"'. 
Later dacht zij vaak, dat dit het eenige rechtstreeksche 
woord was geweest, waarmee zij ooit haar liefde had bekend. 

M. SCHARTEN-ANTINK. 

LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 


Leo Tolstoj is, hoe sterk geprononceerde individuële trekken 
hij ook vertoont, een typies kind van zijn volk. Het is bekend, 
hoeveel raakpunten zijn leer heeft met die van sekten als 
Molokanen en Duchoboren, en dat hijzelf onder de direkte 
invloed heeft gestaan van Russiese boeren als Sjoetajew en 
Bondarjow : Sjoetajew, die de waarheid zocht in „de liefde 
in het gemeenschappelik leven" en een sekte stichtte, welke, 
van dat principe uitgaande, de gewone sociale en gezinsbetrekkingen 
als in de grond verkeerd door nieuwe, anarchistiese 
verving, Bondarjow, wiens geschrift over de 
arbeid Tolstoj met een inleiding van zichzelf heeft uitgegeven. 
Maar de bodem, waarop Tolstoj staat, is niet alleen die van 
het sektantendom en van het modernisme van rationalistiese 
boeren: het „algemeen geluk", dat hij op deze aarde tot 
realiteit wil maken, gehele geslachten van Russen uit allerlei 
lagen der maatschappij hebben er naar gesmacht als naar een 
verloren paradijs, en er naar gestreefd met demoedige zelfopoffering; 
en de meesterwerken der Russiese letterkunde 
zijn één kreet om „algemeen geluk". Wat zijn Gogolj's 
„Dode Zielen" anders dan een protest tegen de slechtheid 
der mensen, die, geschapen tot het goddelike, hun eigen ik 
bezoedelen door de besmetting van het onreine, onmenswaardige 
? Waren de mensen maar beter, deze aarde ware 
een paradijs! En C ogolj's twee edelen van Mirgorod, die 
tientallen van jaren hun levensgeluk verwoesten door toe te 
geven aan een gevoel van trots en toornigheid, zij zeggen 


302 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

ons net hetzelfde als de beide boertjes van Tolstoj's novelle: 
„Laat het vuur vrij spel, dan blus je het niet meer !" : beide 
schrijvers zijn het er volkomen over eens, dat bitterheid en 
toorn tegen de naaste voortkomen uit het niet-begrijpen van 
een grondwet des levens en daardoor het algemeen geluk 
tegenwerken; het enige verschil ligt in de manier, waarop 
zij dit uiten: Gogolj door zijn schaterlach, aanstekelik evenals 
de traan, die zich er achter verbergt, — Tolstoj door zijn 
eenvoudige verhaaltrant, zich aansluitend bij die van volks 

zijn moralisaties. En vindt niet de waanzin-legenden, en door 
van Gogolj's laatste jaren voor een deel zijn verklaring in 
het gevoel van zelfverachting : Ware ik zelf beter geweest, 
had ik mijn taak van liefdevol Godskind beter vervuld, dan 
zou tans het geluk der mensheid groter zijn? Geheel anders 
uitte zich die drang, om de medemensen gelukkig te maken, 
bij de „nihilisten "-generatie van omstreeks 1860: zij loochenden 
alle religie, zij beschouwden de vrije wil van de mens als 
de enige drijfveer tot handelingen, maar onder de leus van 
egoïsme maakten ze hun hele persoonlikheid dienstbaar aan 
de idealen, die de mensheid, naar .hun mening, zouden 
redden; en dezelfde begeerte, om het algemeen geluk te 
dienen, dreef de „berouwvolle edelen" onder het volk om 
samen te arbeiden en te lijden, diezelfde begeerte bezielde 
de terroristen van omstreeks 1880 met de doodsverachting 
van gemartelden om het geloof. Nog één voorbeeld: de 
grote schrijver Tsjechow, wiens literaire werkzaamheid valt 
in de periode na 1880, was, hoewel persoonlik bevriend met 
Tolstoj, allerminst Jolstoiaan", maar ook hij leed er onder, 
dat de wereld, zoals hij is, de mensen niet gelukkig maakt; 
doch er zal een andere wereld komen! „ 0 God! De tijd 
zal voorbijgaan, en wij zullen heengaan voor eeuwig, men 
zal ons vergeten, onze gezichten, onze stemmen, met hoevelen 
wij waren; maar ons' lijden zal verkeren in vreugde voor 
hen, die na ons zullen leven, geluk en vrede zullen aanbreken 
op aarde, en met een goed woord zal men spreken van 

diegenen, die nu leven, en ze zegenen." Die toekomst-dromen 
van Olga geven troost aan de „Drie Zusters", wanneer hun 
het kruis des levens zwaar te dragen valt, en dezelfde 
stemming spreekt uit „Oom Wanja", „De Kersetuin", „Mijn 
Leven", enz. Ook Tsjechow voelde de behoefte aan geluk, 


LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

niet voor één enkel individu, maar voor allen: de eenling 
brenge hieraan zijn eigen, egoïstiese verlangens ten offer. 

Deze begeerte naar algemeen geluk uit zich bij de verschillende 
mensen op geheel verschillende wijze. Men vergelijke 
de nihilist van 1860 met de gelijktijdige agrarfiese 
kommunist, en Gogolj met Ts cchow en Tolstoj. Elk vormt 
zich, niettegenstaande de gemeenschappelike grondtoon, zijn 
eigen konkrete idealen; uit de aard der zaak zijn deze niet 
altijd vast omlijnd. Wat in het biezonder Tolstoj betreft, al 
zijn ideën worden beheerst . door de verstandelik-analytiese 
richting van zijn geest; vandaar de scherpe tegenstelling 
tussen hem en meer mystieke en extatiese naturen. De 
„Slawjanofilen" van het_ midden der 19áe eeuw (Kirejewskij, 
Chomjakow, de Aksakows) bouwden hun idealen op het 
religieuze gevoel, volgens hen een kenmerkende eigenschap 
van het Russiese volk, in tegenstelling tot het rationalistiese 
Europa. Zij construëerden geleerde theorieën der wereld 

om de juistheid van hun leer te bewijzen.-geschiedenis, 
Tegen hun wetenschap zijn ernstige bezwaren geopperd, en 
met recht, maar hun fort lag dan ook niet in deze wetenschap 
doch in „een gevoel van grenzeloze, hun gehele 
leven beheersende liefde voor Russies volk, Russies leven, 
Russiese geest." Het waren hun ,,juiste gevoel voor de 
levende ziel in het volk," hun „instinkt, scherper dan hun 
verstand," die hun een onwankelbaar „geloof in het heil des 
volks" inspireerden: een tegenstander, Alexander Herzen, 
heeft dat getuigd. En Dostojewskij, die zo menig raakpunt 
heeft met Tolstoj, is in de grond van zijn wezen meer dan 
enig ander zijn antipode. Dostojewskij behoeft geen redenering 
om zijn geloof te bewijzen. Zijn extatiese ziel voelt de aanwezigheid 
van God in al het bestaande; vandaar zijn demoedig 
aanbidden van Gods wereld in al haar uitingsvormen, 
zijn medelijden met diegenen, in wier ziel God een zware 
strijd te voeren heeft met de geesten van de duisternis, zijn 
rotsvast geloof aan een hiernamaals van harmoniese schoonheid. 
Geen betoog bewijst u de juistheid zijner levensf losofe; 
overtuigender dan alle betoog werkt de suggestieve kracht 
van zijn religieus instinkt. Hij weet, wat het menselik gemoed 
is; die wetenschap is niet verworven, doch het is de meest 
primaire kracht van zijn geest. Dostojewskij is de bestrijder 


304 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

van de „nihilistiese" levensopvatting, welke de krities denkende 
geest als het hoogste bezit des mensen beschouwt, waardoor 
de mens in staat zou wezen, de problemen des levens 
definitief op te lossen. 

Geheel anders Tolstoj! 

Jk heb 55 jaar op de wereld geleefd, en, met uitzondering 
van 14 of 15 kinderjaren, heb ik 35 jaar als nihilist 
geleefd in de echte zin van dit woord, d. w. z. niet als 
socialist of revolutionnair, zoals men gewoonlik dit woord 
opvat, doch als nihilist in die zin, dat ik alle geloof miste." 
Aldus begint Tolstoj zijn in Januarie 1884 voltooid boek 
„Waarin bestaat mijn geloof?" Ik meen, dat wij nog een 
stap verder mogen gaan en zeggen: Tolstoj is zijn leven 
lang iemand geweest met een nihilistiese natuur. Wel was 
hij de laatste dertig jaar een overtuigd Christen, maar tegelijk 
was hij toch ook een „nihilist." 

Wat is nihilisme? Het is een levensleer, in Rusland opgekomen, 
onder invloed van atheïstiese stromingen en de 
opbloei der natuurwetenschappen in West-Europa, in die 
periode, toen het Rusland van Nikolaas I, gemodelleerd naar 
de drieënige leus van nationaliteit, orthodoxie, autokratie, 
gebleken was een voos en corrupt organisme te zijn, zonder 
innerlike kracht. „Weg met al die inhoudsloze principes en 
idealen," zei jong-Rusland na de Krimoorlog, „zij zijn gebleken 
niets te zijn; laat ons onze eigen wereld opbouwen, 
als enige norm erkennend het gezond verstand." En jong-
Rusland ging, zoals het dat altijd doet, tot de uiterste consequenties. 
„Nihilisme" aldus luidt Herzens definitie -„
dat is --een logika zonder strictuur, dat is een wetenschap 
zonder dogma's, dat is onvoorwaardelike ' gehoorzaamheid 
aan de ervaring en een zonder morren aanvaarden 
van alle consequenties, welke zij ook zijn mogen, als zij 
voortvloeien uit de waarneming, geëist worden door het 
verstand. Nihilisme verandert niet iets in niets, maar toont 
aan, dat niets, voor iets gehouden, een gezichtsbedrog is, 
en dat elke waarheid, hoezeer ze ook moge strijden tegen 
fantastiese voorstellingen, gezonder dan deze en in ieder 
geval bindend is." 

Volgens deze definitie is Tolstoj een typiese nihilist. Hij 
is dat, al heeft hij zich nooit aangesloten bij die groep van 


LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

„denkende realisten," die na de Krimoorlog op ostentatieve 
wijze alle eerbied voor welke autoriteit ook overboord 
wierpen en daarom in de geschiedenis van Rusland prijken 
met het etiket „nihilisten." In het begin van zijn onvoltooide 
roman „De Dekabristen" bespot Tolstoj die eerste jaren 
van Alexander II's regering, „onze tijd van beschaving, 
vooruitgang, problemen, hernieuwing van Rusland enz. enz." 
Geen der vele partijleuzen was toen de zijne geweest, ook 
bij de „nihilisten" had hij zich niet gevoegd, bij die „nihi-
listen", die, trots hun zogenaamde absolute onbevangenheid 
een bepaald type van mensen waren, wel degelik aan elkaar 
verbonden door zekere idealen: Tolstoj was wellicht 
kritieser, beginselvaster dan zij: „plus nihiliste que les nihilistes", 
---getuige zijn pedagogiese proefnemingen van die tijd. 

Een motief, dat door Tolstoj's gehele oeuvre heen telkens 
weer terugkeert, is: de strijd van het „verstandig erkennen" 
tegen de absurditeiten dezer wereld. In „Jeugd" (1855—'57) 
zien we de jonge Tolstoj, onder de naam van Nikolenjka 
Irtenjew, strevende naar „zelf volmaking", maar bijwijlen 
wordt hem de strijd heel zwaar gemaakt door zijn liefde 
voor het „comme il faut." Zo hechtte Irtenjew grote waarde aan 
onberispelik elegante nagels, aan een mooi Frans accent. 
Hoe onschuldig ook op zichzelf, in wezen zijn deze kleine 
vooroordeeltjes identies met de veel grotere verzoekingen 
van de wereld, als daar zijn: bezit, onkuisheid, staat. De 
mens is op deze aarde om zichzelf te volmaken; als iedereen 
dat begreep, dan bestonden al die verzoekingen niet meer; 
-doch helaas is de mensheid nog niet zover gevorderd in 
haar „verstandig erkennen"; zij ziet nog niet, hoe absurd 
wij leven en hoe eenvoudig het is, al deze ijdelheden door 
iets rationelers te vervangen! 

In de strijd van Tolstoj's »verstandig erkennen" tegen 
het „comme il faut", in de ruimste zin van het woord, zijn 
verschillende perioden van eb en vloed waar te nemen; 
maar sedert de tijd van „Anna Karenina" (1875) domineren 
de „verstandige" religieuze ideën zeer sterk. Reeds in „Jeugd" 
schaamt de omstreeks zestienjarige Nikolenjka zich, als hij 
zichzelf voorstelt, wandelend met haar, de uitverkorene 
geliefde, en haar kussende: „Neen, dat is niet goed. Integen,
deel, van vandaag af zal ik niet meer naar vrouwen kijken. 


306 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

Nooit, nooit zal ik in de meidekamer gaan, zelfs zal ik mijn 
best doen er niet voorbij te lopen; en over drie jaar kom 
ik onder de voogdij uit en dan trouw ik onvoorwaardelik," 
--- en al in 1861 houdt het paard Cholstomer (,Linnenmeter"), 
dat toebehoort aan de stalmeester, lange bespiegelingen over 
het irrationele van de eigendom, wanneer een stalknecht 
stijf en kreupel is van de slagen, omdat hij des stalmeesters 
paard heeft vergeten te voeren. » De mensen stelden zich 
van mij voor, dat ik behoorde niet aan God en mijzelf, 
zoals dat natuurlik is voor al vat leeft, maar aan de stalmeester," 
zegt Cholstomer, en enige bladzijden lang mijmert 
hij door over dat thema. Maar eerst na 1875 doorziet 
Tolstoj zo klaar de zinloosheid van het leven van zichzelf 
en zijns gelijken, een leven, dat belachelik is tegenover het 
grootse verschijnsel van de dood, dat hij zich genoopt 
voelt, openlik in een „Biecht" het relaas te doen van zijn 
zondig verleden en van zijn bekering, om van die tijd af de 
profeet te worden van een nieuwe wereldperiode, die als 
centraal levensprincipe zal hebben de grootste waarheid van 
de leer des levens: „Weerstaat het kwaad niet met kwaad ! ", 
en die zich zal ontwikkelen door de vreedzame destruktie 
der tegenwoordige samenleving: immers de vijf grote geboden 
van Mattheus 5, 21-48 moeten de mensheid leren, dat een 
gelukkige, nnenswaardige samenleving slechts mogelik is, 
wanneer men de verderfelike instellingen van staat, rechtbanken, 
leger, huwelik (zoals de tegenwoordige maatschappij 
dat begrijpt!) afschaft. 

Tolstoj komt tot deze leer door redenering. Wel erkent 
hij, dat het besef van goed en kwaad en de vrijheid van wil 
bestaan onafhankelik van het menselik verstand, dat zij niet 
gebonden zijn aan die kategorieën van tijd, ruimte en causaliteit, 
waaraan al ons denken ondergeschikt is, maar hij is 
niet tevreden met dat feit te konstatéren : door allerlei 
redeneringen poogt hij het ook voor het verstand aan 

te maken: men leze zijn „Biecht" van 1879. En de-nemelik 
naasteliefde waarvan de consequentie is de weerloosheid ---wordt 
niet gepredikt op grond van enig mystiek gevoel. 
voor een algemene schuld van het mensdom of van ethiese 
solidariteit aller stervelingen: neen, Tolstoj beredeneert, 
dat iedere mens egoïstiese neigingen heeft en daardoor vaak 


LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

zijn belang moet zien in het benadelen van een ander, dat 
echter iedereen tot het verst doorgedreven altruïsme moet 
komen, zodra hij slechts begrijpt, dat ook zijn medemensen 
egoïsten zijn en ook tegenover hemzelf de neigingen kunnen 
vertonen van een roofdier: Tolstoj staat hier veel dichter bij 
Herzen in zijn beroemde artikel „Omnia mea mecum porto" 
(slothoofdstuk van „Van de andere oever") en bij Pisarew, 
de voornaamste woordvoerder der „nihilisten" of „verstandige 
realisten" dan bij Dostojewskij. Autoriteiten erkent Tolstoj 
allerminst: hij gelooft niet aan de vijf grote geboden van 
jezus, omdat jezus ze heeft gesproken; neen, omgekeerd: 
die vijf geboden stemmen overeen met de ideën, waarin 
Tolstoj door eigen geestesarbeid de hoogste wijsheid des 
levens heeft leren zien; de Christus, die geen God was, 
doch een mens als wij, voelde die hoge waarheden eveneens, 
en zijn verdienste is het, dat hij ze zo klaar doordacht en zo 
goed geformuleerd heeft. Doch stellen de evangelisten op Jezus' 
naam uitspraken, in strijd met die vijf geboden, dan berust 
dat Of op onjuiste overlevering Of Christus heeft ongelijk. 
In dergelijke gevallen beschouwt Tolstoj het eigen „verstandig 
erkennen" als een hogere autoriteit dan de overlevering. 

Voor deze hoogste rechtbank van verstandig begrepen 
Christendom plaatste de grijsaard Tolstoj de vele vragen, 
opkomende in zijn eigen geest of hem gesteld door bezoekers 
en correspondenten. Van de moeizame, dageliks zich her 
halende geestesarbeid, die daarvan het gevolg was, krijgen 
wij de duidelikste voorstelling bij de lektuur van zijn Dagboek, 
waarvan het eerste deel, omvattende de jaren 1895 
1899, onlangs — in Russiese taal verschenen is. 1) 

II. 
In verschillende perioden van zijn leven heeft Tolstoj een 
dagboek gehouden, doch in deze editie van Tsjertkow verschijnen 
voorlopig slechts de jaren 1895-1910; dat hangt 
samen met de onverkwikkelike twisten over de literaire 

1) Dagboek van Lew Nikolajewitsj Tolstoj, 2de editie, onder redaktie 
van W. G. Tsjertkow. Deel I: 1895-1899. (Met een portret van 1897), 
Moskou, 1916. De voorrede bij de eerste uitgave is van September 1915. 

[Nadat mijn artikel geschreven was, verscheen een Duitse vertaling, 
be `werkt door L. Berndl.] 


308 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

nalatenschap van Tolstoj, waarover in de bijlagen bij het 
tans verschenen eerste deel een en ander wordt meegedeeld. 
Of er reeds meer verschenen is dan dit éne deel, weet ik 
niet; de postverbinding met Rusland is tans van die aard, 
dat men boekzendingen wel eens een half of een heel jaar 
te laat ontvangt. 

Deze uitgave is met grote zorg bewerkt. Zij bevat behalve 
een inleidend woord van Tsjertkow en het dagboek van 
28 Oktober 1895 tot 20 Desember 1899 welks tekst op 
blz. 183 eindigt -- nog redaktionéle aantekeningen in de 
vorm van 481 noten, twee bijlagen : „Over de testamentaire 
beschikkingen van L. N. Tolstoj" door W. Tsjertkow, met 
vijf kopieën en facsimiles, „Kort overzicht van het leven 
van L. N. Tolstoj in het eind der negentiger jaren" door 

K. Shochor-Trotskij, -- ten slotte een uitvoerig alfabeties 
register. In de tekst wordt met de grootste nauwkeurigheid 
telkens aangegeven, hoeveel woorden wegens de censuur 
of wegens hun te intieme karakter zijn weggelaten. 
Uit dit Dagboek leren wij meer dan uit enig ander ge 

zijn hand, meer dan uit correspondentie en uit-schrift van 
gesprekken met vrienden en interviewers de intieme geestesarbeid 
van Leo Tolstoj kennen. Kort zijn in het algemeen 
de opmerkingen over de lotgevallen van hemzelf en zijn 
naaste familie; meedelingen, gewoonlik kort, over de eigen 
gezondheidstoestand herhalen zich tot vervelens toe. Wij 
lezen, wie op bezoek zijn geweest, van wie brieven zijn 
ingekomen. Natuurlik komen namen als Tsjertkow, Birjoekow 
(gewoonlik „Posha" genoemd), Skarvan (een Slovaak, offisier 
van gezondheid, dienstweigeraar) veel voor. Over de literaire 
arbeid van Tolstoj vinden wij talrijke, gewoonlik zeer korte 
notities; natuurlik hebben deze nauwkeurig gedateerde gegevens 
voor de Tolstoj-specialisten een onschatbare waarde: bedenken 
wij slechts, dat een gewichtig werk als „Opstanding" (in 't 
Dagboek vaak als „Konewskaja" aangeduid, daar hij het 
motief van A. F. Koni ontvangen had) en een groot aantal der 
postume geschriften in deze periode werden geschreven of altans 
overdacht. Nog meer gegevens dan voor de belletristiese werken 
bevat dit Dagboek voor het ontstaan van de merkwaardige 
verhandeling ,,.Wat is kunst?" Wij zien de daarin neergelegde 
ideën geleidelik hun definitieve vorm aannemen. Ook over 


LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

309 

andere brochures en didaktiese geschriften wordt met meerdere 
of mindere uitvoerigheid gesproken. Maar de grootste aandacht 
wordt gewijd aan al wat Tolstoj in de eenzaamheid 
overdacht. Op wandelingen had hij gewoonlik een opschrijfboekje 
bij zich: daarin noteerde hij invallende gedachten of 
perioden uit een of ander denkproces van langere adem. Als 
hij dan thuis kwam, schreef hij dat alles in zijn Dagboek. 
Hetgeen hij in één of een paar dagen overdacht had, deelde hij 
in in punten, die genummerd werden. Soms bestaat er tussen 
enige op elkaar volgende nummers een band, elders oritbreekt 
die. Paradoxen wisselen af met wat men in 't Hollands 
noemt: waarheden als koeien, en met langere redeneringen; 
deze zijn vaak verward en weinig begrijpelik. Hoewel Tolstoj 
aan eventuële publikatie na zijn dood gedacht heeft, bekom mert 
hij zich weinig om zijn stijl --trouwens, ook in brieven 
en daar waar hij in zijn boeken redeneren gaat, is de stijl 
veelal lelik —; in betogen van langere adem raakt men 
verward in de lange zinnen; elders is hij hyper-kort. Om 
een idee te geven van deze wijze van schrijven, vertaal ik 

de aantekeningen van één dag, 6 November 1896. Getallen 
tussen haakjes duiden het aahtal weggelaten woorden aan. 
5 November schrijft Tolstoj reeds de datum op voor 
de volgende dag: „6 November 96. ja. P. je. b. zh.", 

d. w. z.: „6 November 96. Jasnaja Poljana. Jesli boedoe 
zhiw", d.i.: „als ik nog leef": de gedachte, dat de mens steeds 
bereid moet zijn te sterven, verliet Tolstoj blijkbaar geen 
enkele dag. Op 6 November schreef hij het volgende: 
„Ik leef. De derde dag ga ik voort met over de kunst te 
schrijven. Mij dunkt: goed. Altans, het schrijft genoeglik en 
gemakkelik. 

„(21). Ik ontving een mooie brief van Vanderveer.1). Ik 
schreef nog een brief aan de bataillons-kommandant in de 
Kaukasus. 2) Tsjertkow zond mij kopie van een dergelijke 
brief van hemzelf. 

„Vandaag reed ik te paard naar Toela. Een heerlike dag 
en nacht. Dadelik ga ik de meisjes tegemoet wandelen. 
Jk dacht: 

1) Een Nederlander, destijds Tolstoiaan en dienstweigeraar. 
2) Naar aanleiding van Duchoboren (sektanten), wegens dienstweigering 
ingedeeld bij het disciplinaire bataillon van Jekaterinograd. 
1917 IV. 

21 


310 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

„ 1). De natuurwetenschappen vervallen, wanneer ze het 
eigenlik wezen der dingen willen bepalen, in grof materialisme, 

d. i. onwetendheid. Zo, behalve de tourbillons van Descartes, 
ook atomen en ether, en de afkomst der soorten. Alles, wat 
ik kan zeggen, dat is dit, dat het mij zo voorkomt, net 
evenals het gewelf van de hemel mij rond voorkomt, maar 
ik weet, dat het niet rond is, maar mij slechts zo voorkomt, 
daar mijn gezicht naar alle zijden toereikend is voor één en 
dezelfde straal. 
„2). De hoogste volmaaktheid der kunst dat is haar 
kosmopolitisme. Doch bij ons isoleert zij zich nu integendeel 
al meer en meer, al is het ook niet naar de volken, dan 
tdch naar' de standen. 

„3). De verfijning der kunst en haar kracht zijn altijd 
omgekeerd evenredig. 
„4). „Het konservatisme bestaat daarin" ... Zo schreef ik 
op, maar verder herinner ik het mij nu niet. 
„5). Waarom is rijden pleizierig? Omdat dit net het 
embleem van het leven is. Het leven is: je rijdt. 

„Ik wilde gaan wandelen. (4). 

„7 November 96. Ja. P. Je. b. zh." 

Bladzijden van deze soort volgen elkaar bij tientallen op. 
Telkens weer keren de grondstellingen van het Tolstoïanisme 
terug, toegepast op de heterogeenste kwesties van het maatschappelik 
en familieleven: een voortdurend worstelen naar 
waarheid. Het is nog steeds de „nihilistiese" Tolstoj van 
jongenstijj" en jeugd", die alle zaken onderzoekt met 
kritiese blik, en zelfs de grote waarheden des levens, sedert 
door hem ontdekt, zijn niet in staat de geest van twijfel en 
onzekerheid te doden. 

De theorie is hier gemakkeliker dan de praktijk. Onder 2 
Desember 1897 vertelt Tolstoj van een gesprek met Makovicky, 
een Slovakies dokter, die later zes jaren op Jasnaja Poljana 
heeft gewoond en Tolstoj vergezeld heeft, toen hij in de 
nacht van 28 op 29 Oktober (10/11 Nov.) 1910 voor goed 
zijn woning verliet. Makovicky had om een soort handleiding 
gevraagd, daar hij immers onwillekeurig Tolstoj's vertegenwoordiger 
in Hongarije was geworden. Hij kreeg ten antwoord, 
dat van een handleiding geen sprake kon zijn, daar er immers 
geen „Tolstowstwo" (Tolstoïanisme) als leer bestaanbaar is: 


LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

311 

„er bestaat alleen een eeuwige, algemene, universele waarheidsleer, 
die voor mij, voor ons biezonder klaar uitgedrukt 
is in de Evangelieën. Die leer noopt de mens tot de 
erkenning van zijn C ods-zoon-zijn, en derhalve van zijn 
vrijheid of slavernij (noemt het, zoals gij wilt) : vrijheid van 
de invloed der wereld en slavernij tegenover God en Zijn 
wil. Zodra de mens slechts die leer begrijpt, treedt hij vrij 
in onmiddellik kontakt met God en behoeft hij niemand 
meer iets te vragen." En dan volgt de vergelijking met een 
roeier op een rivier met overstroomde uiterwaarden. Zolang 
de roeier nog op het verdronken land is, heeft hij een gids 
nodig, die hem de richting aanwijst; doch zodra hij in de 
stroom is gekomen, beweegt hij zich van zelf stroomafwaarts. 

„Hoe zou ik vragen, waarheen te varen, wanneer de stroom 
mij met onweerstaanbare kracht meesleept in een voor mij 
vreugdevolle richting? Mensen, die zich aan één gids 
onderwerpen, hem geloven en gehoorzamen, dolen ongetwijfeld 
in de duisternis samen met hun gids." 

In deze passage spreekt Tolstoj een onloochenbare waar 

uit en wel deze: dat de rechte Tolstolaan niet hij is,-heid 

die de eed weigert of de militaire dienst, omdat de meester 

hem dat geleerd heeft, maar hij, die zich in niets door de 

autoriteit van mensetaal of menselike instellingen laat leiden. 

Maar dat de kennis der allereerste levensleer, zoals 

Tolstoj die opvat, ons bij elke stap, die wij doen moeten, 

als van zelf de weg wijst, dat gaat niet op, zelfs niet voor 

Tolstoj zelf. 

Soms zijn de moeilikheden, waarvoor het leven ons stelt, 

gemakkelik op te lossen. „De gehele zaak bestaat daarin, 

dat gij u altijd herinnert, wie gij zijt. Er is niet zo'n moeilike 

situatie, of gij moet dadelik een uitweg zien, als gij u slechts 

herinnert, dat gij zijt niet een tijdelik, stoffelik verschijnsel, 

doch eeuwige, overal -aanwezige essentie. „Ik ben de op


standing en het leven. Wie in mij gelooft, zal in eeuwigheid 

niet sterven, en ook als hij sterft, zal hij herleven. Gelooft 

gij dat?" Ik liep op straat, een stakkerige bedelaar vraagt 

een aalmoes. Ik vergat, wie ik was, en liep voorbij. En 

toen herinnerde ik 't mij opeens, en even natuurlik als een 

hongerige zou eten en een vermoeide gaan zitten, keerde ik 

om en gaf een aalmoes. Evenzo bij aanvechtingen van twist, 


312 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

belediging, ijdelheid." Aldus het Dagboek op 23 Des. 1895. 
Doch veelal wisselen de stemmingen met de dag. Zo voelde 
Tolstoj zich de 21. Oktober 1897 biezonder gelukkig. Hij 
had zich de vraag gesteld: „Wie ben ik? Waarom ben ik?" 
En het antwoord luidde: „Wie of wat ik ook zijn moge, ik 
ben door iemand gezonden om iets te doen," en dit antwoord 
gaf hem het zalige gevoel van samenvloeien met Gods wil 
„0, welk een geluk --- de eenzaamheid! Nu is het zo 
goed: je voelt God." -- En dan lezen we de volgende 
dag: „Nu is het avond. Ik ben alleen, en vreselik somber. 
Ik heb geen twijfelingen, geen smart, maar ik ben somber, 
zou willen schreien. 0, ik moet mij meer, meer voorbereiden 
voor mijn nieuwe bestemming." -- En lang niet altijd zag 
Tolstoj de wegGods klaar afgebakend voor zich. Ik zou hiervan 
meerdere voorbeelden kunnen aanhalen, zo zou ik kunnen 
wijzen op de veelal niet volkomen duidelike, soms elkaar 
tegensprekende uitlatingen over huwelik en zinnelike liefde; 
maar ik wil liever alleen stilstaan bij het allergewichtigste 
punt, dat hier besproken kan worden: de verhouding van 
Tolstoj tot zijn echtgenoot en zijn gezin. 

Gravin Tolstoj heeft nooit de veranderde overtuigingen 
van haar man gedeeld en nooit toegestemd in de verwezenliking 
zijner idealen in het praktiese leven. Wat voor hem 
de hoogste waarheid en een vanzelf sprekende waarheid 
was, dat beschouwde zij als ideën van een zonderling. 
Natuurlik griefde hem dit, en niettegenstaande zijn grote 
liefde voor haar zal hij wel degelik ook aan haar gedacht 
hebben bij het neerschrijven van opmerkingen als deze: 
» Een verstandige overtuiging is nooit volledig. Een volledige 
overtuiging komt alleen onverstandig voor, in het biezonder 
bij vrouwen" (26 Junie 1899), --„Vrouwen achten de eisen 
van het verstand niet bindend voor zich en kunnen zich in 
hun bewegingen niet hierdoor laten leiden. Dat zeil is bij 
hen niet gespannen. Zij varen met riemen, zonder roer" 
(16 Februarie 1897), „Vrouwen zijn verstoken van zedelik 
gevoel als beweegkracht. Dat zeil is bij hen niet gespannen, 
en daarom varen ze er niet op" (17 Februarie 1897). De 
uitgever heeft het nodig gevonden, bij de voorlaatste 
dezer plaatsen een lange noot te voegen, waarin wij onder 
meer lezen, dat Tolstoj wel degelik verstandige, religieuze 


LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

vrouwen wist te waarderen. Er worden dan enige 
opgenoemd, maar daaronder is niet gravin Sofja Andrejewna. 
Zou Tolstoj vrede hebben met die noot, als 
hij ze nog lezen kon ? In de biografie der jaren 
1895 '99, die aan dit Dagboek is toegevoegd, worden 
verschillende plaatsen bijeengebracht, die toespelingen op 
het leven in de familiekring bevatten, en dan wordt, onder 
verwijzing naar twee van die plaatsen 1), meegedeeld, dat 
het leven om hem heen voor Tolstoj een kwelling was en 
hem gedrukt en energieloos maakte, dat echter de standvastige, 
rustige stemming terugkeerde door de „gedachte aan de liefde 
tot onze vijanden". Zeker ligt hierin een zekere waarheid, 
--hoewel de biograaf het wel wat heel cru heeft uitgedrukt. 
Indien Tolstoj deze uitgave van zijn Dagboek had beleefd, 
zou hij dan geen spijt gehad hebben, dat er niet meer in 
voorkomt over de eerbied voor de overtuigingen van anderen, 
zelfs al schijnen die ons wel eens „onverstandig "? Het 
„Oordeel niet, opdat gij niet geoordeeld wordt" was een der 
fundamentele wetten van zijn levensbeschouwing. Aan deze 
wet gehoorzaamde hij ook in het familieleven, en dat zal 
wel een van de oorzaken zijn, waarom hij tot verbazing 
van velen zo lange jaren in de rijke sfeer is blijven 
leven, die in strijd was met zijn idealen, -- al leefde hij 
hier dan ook minder als heer des huizes dan wel als „an 
honoured guest in his wife's house", gelijk W. T. Stead het 
uitdrukte. Ongetwijfeld is in Tolstoj's leven het huwelik een 
tragies moment geweest: iemand met een zo sterk ontwikkelde 
geest van kritiek en analyse moet in moeilike situaties 
komen, wanneer hij zijn leven bindt aan dat van een ander, 
zodat niet meer alleen de eigen gedachten wet zijn. Lopen 
de meningen zeer ver uiteen, dan heeft het samenwonen zijn 

1) „Triest, naar. Alles stoot mij af in het leven, dat men in mijn om geving 
leidt. Nu eens maak ik mij vrij van wanhoop en pijn, dan verval 
ik er weer in. In niets zie ik zo sterk, hoe ver ik ben van datgene, 
wat ik wil wezen. Als mijn leven inderdaad geheel opging in het dienen 
van God, dan zou niets het kunnen verstoren" (18 Jan. 1897). --,,
Voor standvastigheid en gemoedsrust is er één middel: liefde, liefde 
voor de vijanden. -^ Ja, zeker, mij is die taak opgelegd van een speciale, 
onverwachte zijde, en hoe slecht verstond ik het, haar te vervullen. Ik 
moet mijn best doen. Help, Vader" (1 Maart 1897). 


314 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

grote bezwaren. Doch het uiteengaan heeft ze niet minder, 
wanneer men overtuigd is, dat wij dwang, door anderen op 
ons uitgeoefend, moeten beantwoorden met toegeven, met 
het toekeren ook van de tweede wang. En gravin Tolstoj 
was, al deelde ze haar mans veranderde ideën ook niet, al 
werkte ze hem, meer om der wille der kinderen dan uit 
egoïsme, tegen in het tot werkelikheid maken van zijn idealen, 
een voorbeeldig zorgzame en liefhebbende echtgenoot; ook 
dat zal Tolstoj hebben weerhouden haar te grieven. Wij 
weten, dat hij telkens met zichzelf gekampt heeft, dat hij 
meerdere malen, voordat hij eindelik zijn woning verliet — 
een tiental dagen vóór zijn dood —, plan heeft gehad het 
te doen ; eenmaal zelfs schreef hij aan zijn vrouw een afscheidsbrief 
die niet verzonden werd —; tans, na zijn 
dood is deze brief verschenen in de uitgave van Sergejenko. 
Het is een schrijven van 8 Junie 1897, dus uit de periode 
van ons Dagboek. Dit bevat er echter niets over: op 16 
Julie lezen wij: „Niet een maand, doch reeds twee en een 
halve schreef ik niet. Veel doorleefde ik, veel heel moeiliks 
en veel goeds. Ik ben ziek geweest. Heel erge pijnen, 

ik meen, begin Julie". Zijn allerintiemste geheimen 
vertrouwde Tolstoj blijkbaar zelfs niet aan zijn Dagboek 
toe! Deze maanden Junie en Julie zullen een zware tijd 
voor hem geweest zijn, en wij mogen twijfelen, of de eindoplossing 
der krisis diegene was, die hemzelf het gemakkelikst 
viel. De verhouding tot vrouw en gezin was voor Tolstoj 
een onoplosbaar probleem: de ene uitweg deugt niet, de 
andere ook niet; wat is hier de wil Gods? Over deze vraag 
tobde Tolstoj jaar-in-jaar-uit, zoekend naar de waarheid, zonder 
dat deze zich in klare gedaante aan hem openbaarde. 
Iets van zijn zware tweestrijd toont ons het postuum uitgegeven 
drama: „En licht glanst in de duisternis"; ook het 
Dagboek geeft ons een blik op deze zijde van Tolstoj's 
zieleleven, misschien nog 't allermeest door de korte 
notitie van 16 Julie '97. Wij mogen heus niet menen, dat 
Tolstoj het zich gemakkelik gemaakt heeft, door in zijn 
gezin te blij ven : het kruis, dat hij vrijwillig droeg, dertig 
jaren lang, het kruis van een kwellende tweestrijd, zal 
zwaarder geweest zijn, dan een leven van ballingschap had 
kunnen zijn. 


LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

Het Dagboek is de meest typiese uiting van de eenzame 
Tolstoj. 

Tolstoj was enerzijds bedeeld met een grote liefde voor 
het menselik leven in zijn meest uiteenlopende vormen: hoe 
had hij anders oompje Jeroshka uit „De Kozakken" en het 
verrukkelik familieleven der Rostows kunnen beschrijven, 
met de lieve Natasha als centrum ? anderzijds met een 
sterke neiging tot „grübeln", zoals de Duitsers het noemen. 
Reeds in zijn prille jeugd wisselen vlagen van onbesuisd 
genieten van de wereld af met perioden van inkeer: de 
eenzaamheid brengt berouw en toekomstplannen van ingetogenheid 
en deugd; en de Russiese brede geest peilt en 
analyseert deze begrippen tot in hun diepste wezen. Zelfs 
langere perioden van moeizame denkarbeid kwamen voor. 
„Gedurende een jaar, waarin ik een eenzaam, in mij zelf 
geconcentreerd leven leidde", zegt Tolstoj-Irtenjew in Jongenstijd" 
1) (1854), „kwamen reeds alle abstrakte vraagstukken, 
van de bestemming des mensen, het toekomstig leven, de 
onsterfelikheid der ziel bij mij op.... Deze gedachten zag 
1k vóór mij met zulk een klaarheid en verbluffende helder 
heid, dat ik zelfs mijn best deed, ze in het leven toe te 
passen, mij voorstellende, dat ik de eerste was, die zulke 
grote en nuttige waarheden ontdekte". Zo bedacht Nikolenjka 
eens, dat „het geluk niet afhangt van uiterlike oorzaken, 
maar van de wijze, waarop wij ons tegenover deze stellen ", 

en hij ging zichzelf kwellen, door lang achtereen zware 
lexica te torsen of zich de ontblote _ rug te geselen. Een 
andermaal bedacht hij, dat ieder onzer elk ogenblik kan 
sterven, en dat dus het enige middel om gelukkig te zijn, 
bestaat in „het profitéren van het tegenwoordige, zonder te 
denken aan de toekomst", en drie dagen leerde hij geen 
lessen, doch hij las in zijn bed romans en at honigkoeken. 
Een derde keer peinsde Nikolenjka over het wezen der 
symmetrie: „waarom is symmetrie aangenaam voor de ogen ?" 
Antwoord: „Het is een aangeboren gevoel". — „Doch waarop 
is dat gebaseerd? Is er soms symmetrie in alles in het leven ?" 

1) De „jongenstijd" (otrotsjestwo) eindigt met het vijftiende jaar. 


316 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

En Nikolenjka tekende op het schoolbord een ovale figuur, 
voorstellende het leven. Aan de ene kant trok hij een lijn: 
de eeuwigheid, waarin de ziel na de dood zal ingaan. .Maar 
waarom is er aan de andere zijde niet net zo'n lijn ? Ja, 
inderdaad, hoe kan er een eeuwigheid bestaan aan één zijde: 
wij bestonden zeker al v©or dit leven, hoewel wij de herinnering 
daaraan verloren hebben". Dadelik wil Nikolenjka 
deze nieuw-ontdekte waarheid te boek stellen, doch een 
wilde stroom van gedachten maakt dat onmogelik. Hij staat 
op en gaat door de kamer lopen. Daar ziet hij op eens door 
het venster een sleeppaard en al zijn gedachten concentreren 
zich in de vraag : „In welk dier of welke mens zal de ziel van 
dat paard overgaan, wanneer het dood gaat ?" In deze 
chaos van ideën, waarin Nikolenjka Irtenjew een jaarlang 
leefde, domineerde er een: de gedachte, dat er buiten hemzelf 
niets bestond, dat de voorwerpen om hem heen slechts 
voorstellingen waren van zijn eigen geest. Deze „idee fixe" 
vervulde zo zijn gedachten, dat hij soms zo snel mogelik 
zijn hoofd omdraaide, hopende, het „néant" op heterdaad 
te betrappen, daar waar hijzelf zich niet bevond. 

Mij dunkt, ik herken deze jonge dromer terug in de 
zeventigjarige Leo Tolstoj, eenzaam ronddwalend in de velden 
om Jasnaja Poljana, met notitieboekje en potlood in de hand, 
gereed om alle invallende gedachten ogenblikkelik op te 
tekenen, ten einde ze thuis in chronologiese volgorde, elk van 
een nummertje voorzien, in het Dagboek bij te schrijven. 
Ook tans is er een centrale idee, waaraan elke afzonderlikegedachte 
zich poogt aan te passen: wat voor het kind Irtenjew 
zijn huisbakken Schellingianisme was, dat is voor de oude 
Tolstoj het oer-Christendom, door eigen assiduë denkarbeid 
ontdekt en daarna teruggevonden in de Bergrede. Wij 
kunnen niet zeggen, dat dat Christendom hem gelukkig 
heeft gemaakt: het gaf hem niet de religieuze extase, die bijminder 
nuchtere naturen pleegt voor te komen; integendeel, 
het voerde hem steeds verder in de doolhof van onoplosbare 
raadselen. „Stumperige, nietige drijfveer van morele arbeid geest 
des mensen ! ... Van al die zware morele arbeid heb 
ik niets meegenomen, behalve een plooibaarheid van geest,. 
die mijn wilskracht verzwakte, en de gewoonte van voort 

mijn frisheid van gevoel en-durende zedelike analyse, die 


LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

klaarheid van oordeel heeft te niet gedaan." Zijn deze woorden 
van Tolstoj-Irtenjew geen profetie der eigen toekomst? 

Doch de jonge Tolstoj had ook andere kiemen in zich; 
hij was bezield van dezelfde joie de vivre, die hij zo 
meesterlik wist te schilderen in zijn romans en novellen. 
Zijn vrienden uit de Sebastopolse periode hebben ons Tolstoj 
beschreven als een joviale makker. En ook Nikolenjka 
Irtenjew, wiens jeugdjaren hij juist in deze zelfde tijd te boek 
stelde, wist zich in de omgang met zijn kennissen te ontworstelen 
aan de fantastiese ideën, die zijn eenzaamheid 
verontrustten. Al hield de geest van analyse en kritiek zich 
ook niet geheel schuil, Nikolenjka stond even dicht bij het 
type van de „normale jonge man" als de tijdgenoten, met 
wie hij verkeerde. Gelukkig kunnen wij ook naast het beeld 
van de ouder geworden moralist, van de auteur van de 
„Biecht", de „Kreutzer-sonate", de „Dood van Iwan Iljitsj" 
en het t „Dagboek", een ander beeld plaatsen, beminneliker 
en veelzijdiger-menselik: dat van de levende Tolstoj, zoals 
vrienden hem ons hebben geschilderd. Gelukkig! Al ware 
het maar alleen, omdat deze Tolstoj beter dan de schrijver 
de leer in praktijk brengt: „Oordeel niet, opdat gij niet 
geoordeeld wordt." Een typies voorbeeld is het volgende. 

In zijn „Biecht" verhaalt Tolstoj ons van zijn omgang met 
Russiese schrijvers, na de jaren van de Krim-oorlog. In 't 
begin deed hij mede aan de „admiration mutuelle" dezer 
heren, doch toen hij ze aandachtiger gadesloeg, ontdekte hij, 
dat zijn nieuwe vrienden bijna allen „onzedelike mensen, en 
de meesten van hen slechte mensen, nietswaardig van karakter" 
waren. Nu weten wij precies, met wie Tolstoj in deze tijd 
omging. Diegene van hen, die men openlik het meest 
van onzedelikheid heeft beticht -- èn tijdens zijn leven èn 
na zijn dood is de dichter Nekrasow: aan hem zal 
dus Tolstoj zeker wel gedacht hebben, toen hij zijn oude 
vrienden zo wreed karakteriseerde! Wat lezen we nu echter 
in A. F. Koni's herinneringen aan Tolstoj, die behoren 
tot het allerbeste, wat over deze geschreven is? Bij een 
dier lange avondgesprekken, wanneer Koni reeds te bed lag -in 
Tolstoj's werkkamer op Jasnaja Poljana en de gastheer 
heen-en-weer liep, om ten slotte zich neer te zetten op de 
rand van het bed van zijn gast, bij een dier echt-Russiese 


318 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

gesprekken komt men op 't onderwerp: Nekrasow. Koni, 
die deze persoonlik goed gekend heeft, deelt mee, hoe hij 
over Nekrasow oordeelt; hij eindigt aldus: „ Hij (d.i. Nekrasow) 
was behept met de hartstocht voor spel, die, als u wilt, tot 
een zonde is geworden, maar een zondige mens is niet altijd 
een slechte mens. Menigmaal tonen ons zondige mensen, 
buiten het enge gebied van hun verderfelike hartstocht, zulke 
zijden hunner ziel, die veel goedmaken. Omgekeerd vertonen 
zogenaamd brave mensen soms bij een uiterlike volmaaktheid 
een grof egoïsme en harteloosheid. Menigmaal bevestigt ons 
dat de praktijk van 't leven. Spelers zijn vaak kloeke en 
grootmoedige mensen, vrij van lage schrielheid en harteloze 
berekening; dronkaards onderscheiden zich veelal, als zij 
nuchter zijn, door ware goedheid. Niet voor niets zeide 
Dostojewskij, dat in Rusland de goede mensen bijna altijd 
dronken mensen zijn en dronken mensen altijd goede mensen. 
Ten slotte heeft de historie ons voorbeelden overgeleverd 
van „schuldig bevonden overspeligen", bezield met een 
diepe menseliefde, en die, waar ze geen slaaf waren van 
hun hartstochten, ons het model tonen van burgerdeugd en 
diepheid van gedachte." Tolstoj luistert en zijn gezicht straalt 
van geluk; hij zet zich op de rand van het bed en zegt met 
vreugde in zijn stem: „Nu, kijk, kijk! en ik heb dat altijd 
net zo gedacht en gezegd; dat verschil moeten wij nood 

maken," „en wederom begonnen wij een lang-zakelik 
gesprek over dat thema, waarbij wij faktiese bewijzen en 
voorbeelden aanhaalden tot staving onzer gemeenschappelike 
mening." 

Koni's opstel, waaraan deze passage ontleend is, behoort 
tot het allerbeste, wat over Tolstoj geschreven is, ') en ik 
geloof een goede keus te doen, wanneer ik uit de rijke 
literatuur over Tolstoj's leven op Jasnaja Poljana speciaal 
Koni's artikel nog een tweede maal citeer. Dezelfde eigenschappen 
van de mens Tolstoj — speciaal zij gewezen op 
zijn respekt voor anderer mening —, die Koni ons beschrijft, 
kunnen wij ook uit de geschriften van Sergejenko e.a. leren 

1) Ook voor de voorgeschiedenis van Tolstoj's laatste roman, „Opstanding", 
is Koni's artikel van groot belang. Koni had namelik aan 
Tolstoj het thema met talrijke dankbaar door de schrijver aanvaarde 
détails meegedeeld. 


LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

kennen, hetgeen een overigens geheel overbodig bewijs 
is van Koni's oprechtheid. 

Koni kwam voor 't eerst in 1887 op Jasnaja Poljana, dus 
in de periode der langere propagandistiese geschriften en der 
tendentieuze belletrie. Het was met een zekere vrees, dat hij 
het huis der Tolstojs naderde. Immers, hoe vaak gebeurt 
het niet, dat een groot man ons bij de persoonlike kennismaking 
tegenvalt? Zou dat ook niet het geval kunnen 
wezen met deze „Homerus der Russiese Ilias, de schepper 
van Oorlog en Vrede" ? Tolstoj gold veelal als een „heftig 
debater, als een man, die geen mening, afwijkend van zijn 
,eigen ethiese en religieuze inzichten, gedoogde." En onverdraagzaamheid 
is datgene, waarvan Koni de allerdiepste 
afkeer heeft: ieder, die deze waarachtig grote man enigszins 
kent, zal het beamen. En wat vond hij op Jasnaja ? Een 
gastheer, wiens eenvoud vrij is van alle aanstellerij, wiens 
ongedwongen negeren van onnodige conventie ogenblikkelik 
de weg baant tot vriendschappelike omgang. En die eerste 
indruk werd bevestigd door een langduriger en grondiger 
kennismaking. „Zelfs zijn onverdraagzaamheid tegenover 
anderer mening, waarvoor ik mij bang gemaakt had en 
waarover men zoveel heeft geschreven, bleek inderdaad 
slechts te zijn: een gedecideerd uitspreken der eigen opinie, 
en wel in de meeste gevallen, zelfs bij een ernstig meningsverschil, 
in een uiterst kiese vorm." Toen Koni na vijf of 
zes dagen Jasnaja verliet en uit de trein nog lang keek naar 
dat „onvergetelike Russiese, boerse gezicht" op het perron, 
was hij dankbaar gestemd: het beeld, dat hij zich zo schoon 
had voorgesteld, wanneer hij „tussen de regels door van 
zijn grootse werken de ziel des schrijvers trachtte te zien," 
was overtroffen door de werkelikheid, en toen hij terug 

waar een drukke arbeid hem wachtte,-kwam in Petersburg, 
was het hem benauwd in deze wereld, hoewel ze hem elk 
moment in aanraking bracht met gewichtige zaken en belangwekkende 
personen. ,,Alles leek zo klein, zo conventioneel 
en, vooral, zo... zo onnodig... Ik voelde mij in deze 
gewone zedelike atmosfeer zo als iemand zich moet voelen, 
die van de reine hoogten der Alpen snel is afgedaald in een 
rumoerige en stoffige stad en binnengegaan in een dompige 
kamer, sterk doorrookt met tabak, waar het ruikt naar een niet 


320 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

afgelopen maaltijd en waar men de geïrriteerde stemmen 
van redetwistende mensen hoort. Dat gevoel ging niet gauw 
over en het liet het klare besef bij mij achter, dat men, 
zelfs al is men 't niet in alles met Tolstoj eens, als een 
biezondere gave van het lot moet beschouwen de mogelikheid 
om hem te ontmoeten en te verrichten hetgeen ik later 
meer dan eens genoemd heb: een desinfectie van de ziel." 

De beminnelike grijsaard, die ons hier geschilderd wordt,. 
lijkt een geheel andere persoon te zijn dan de grimmige, 
eenzelvige wereldhater van het „Dagboek". Zodat zelfs de 
vraag zou kunnen opkomen, wie van de twee de echte, de 
meest oprechte Tolstoj is. Deze vraag berust echter op een 
verkeerd begrijpen. De tegenstelling tussen de twee grijs 

Tolstoj wordt ons tot zekere hoogte klaar, als we het-aards 
dubbel-leven van Nikolenjka Irtenjew gadeslaan; doch wij 
verstaan haar eerst recht, wanneer ons een merkwaardige 
contradictie in de fundamenten der Tolstoïaanse levensopvatting 
is opgevallen. In zijn ruim driehonderd pagina's 
lange geschrift: „wat moeten wij dan doen ?" geeft Tolstoj 
op deze vraag het volgende antwoord: „Ten eerste: niet 
liegen tegenover ons zelf; hoe ver mijn levenspad ook moge 
afiggen van dat waarachtige pad, hetwelk het verstand mij 
openbaart, niet vrezen voor de waarheid. — Ten tweede: 
afstand doen van 't besef van mijn gelijk-hebben, van mijn 
superioriteit en biezondere eigenschappen boven andere mensen,. 
en mijzelf schuldig erkennen. Ten derde: die eeuwige,. 
onloochenbare wet des mensen nakomen: met de arbeid 
van mijn gehele persoon strijden met de natuur tot onder 

mijn eigen leven en dat van andere mensen ".-houd van 
Tolstoj meende, dat de tweede eis, die wij ons zelf stellen 
moeten, regelmatig voortvloeit uit de eerste; inderdaad echter 
zijn de laatste decennia van zijn leven een wanhopig, doch 
vergeefs pogen geweest, deze twee eisen met elkaar in overeenstemming 
te brengen. Wanneer wij absoluut afstand doen 
van de idee van eigen superioriteit, ons in niets voor een 
biezondere mens houden, die tegenover anderen zekere 
rechten mag doen gelden, dan moeten wij onszelf er toe 
dwingen, niet toornig te zijn tegen onze medemens, en wanneer 
een ander wrok koestert tegen ons, hem de hand van 
verzoening reiken. Dat zet Tolstoj ons duidelik uiteen in 


LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

zijn boek: „Waarin bestaat mijn geloof ?" en, vervuld van 
de behoefte om niet te liegen tegenover zichzelf, bracht hij 
deze leer in praktijk in de omgang met zijn medemensen. 
Hier was een compromis tussen de eerste en tweede levens 

voor de-eis betrekkelik gemakkelik. Moeiliker was het 
eenzame Tolstoj: zijn eerste plicht was eerlikheid tegenover 
zichzelf : de eigen leer moest worden doordacht tot in de 
uiterste consequenties. Wanneer echter anderen, zelfs de 
naaste omgeving, deze consequenties niet aanvaarden? „Dan 
moet gij hen trachten te overtuigen, en als dat niet gelukt, 
berusten," gebiedt de tweede levensplicht. Tolstoj poogde 
die plicht te vervullen, maar menigmaal ging de natuur boven 
de leer, en dat is heel begrijpelik. Om consequent te zijn 
in zijn eigen ideën en tegelijk geen ontevredenheid of wrevel 
te gevoelen, als onze omgeving ze niet accepteert: tegenover 
deze theoretiese eis zal iedere mens in de praktijk tekort 
schieten, vooral wanneer men, zoals Tolstoj, van de algemene 
erkenning zijner leer geen geringere resultaten verwacht 
dan de gouden eeuw der mensheid. Ook plegen „nihilistiese" 
naturen, die generlei autoriteit erkennen, doch met het eigen 
verstand zich een eigen levensfilosofie willen scheppen, de 
superioriteit hunner leer zeer sterk te gevoelen, en in de 
bestrijding van dat gevoel kan de rede bezwaarlik altijd 
zegevieren. Bedenken wij verder nog, dat Tolstoj zijn eigen 
overtuigingen telkens met geweld moest verdedigen tegen 
aanvallen van twijfel, en dat desillusies in het leven die 
strijd nog zwaarder maakten, 1) dan begrijpen wij, dat de 
beminnelike grijsaard van Jasnaja Poljana en de grimmige 
auteur van het „Dagboek" een en dezelfde persoon zijn, 

1) In het postuum uitgegeven, niet voltooide drama „En licht glanst 
in de duisternis" geeft Tolstoj ons een beeld van zijn eigen huiselik 
leven, zo onpartijdig als dat mogelik is; zichzelf beschrijft hij even 
objektief als de andere personen. Het vierde bedrijf, het laatste, dat 
is afgemaakt, eindigt daarmee, dat Saryntsow-Tolstoj achtereenvolgens 
drie jobstijdingen verneemt: een jeugdige adept, die wegens dienst 

lang in een krankzinnigen-afdeling is opgesloten geweest, is-weigering 
tans naar een disciplinair bataillon gezonden, — Saryntsow's dochter, 
eenmaal verloofd met deze jonge man, schonk tans haar liefde aan een 
ander, — een ontrouwe priester is tot de kerk teruggekeerd. „Dwaal 

ik dan ?" zegt Saryntsow, „dwaal ik daarin, dat ik aan U geloof? Neen. 

Vader! Help mij." 


322 LEO TOLSTOJ EN ZIJN DAGBOEK. 

vóór alles bezield met een onlesbare dorst naar waarheid 
voor zichzelf en waarheid voor de samenleving. Dat is het 
ideaal van heel zijn leven, nergens zo;;schoon uitgesproken 
als in de slotwoorden van „Sebastopol in Mei [1855]". De 
schrijver heeft ons een veelzijdig beeld getekend van het. 
Sebastopolse leven: hij schilderde ons de verdedigers met 
al hun menselike ijdelheid en daarnaast hun doodsverachting 
in de strijd voor geloof, troon en vaderland. Ten slotte is 
er een wapenstilstand gesloten ; in de met lijken bezaaide 
vlakte tussen het Franse leger en de stad komen Russen 
en Fransen bijeen en converseren als de beste vrienden. 
„En zullen deze mensen en Christenen, die één grote wet 
van liefde en zelfopoffering belijden, niet, nu zij zien naar 
wat zij gedaan hebben, opeens berouwvol op de knieën 
vallen voor Hem, Die, toen Hij hun het leven gaf, in elks 
ziel legde, tegelijk met de vrees voor de dood, de liefde 
voor het goede en schone, en zullen zij elkaar niet met 
tranen van vreugde en geluk omarmen, als broeders? De 
witte vlaggen zijn opgeborgen en wederom fluiten de werktuigen 
van dood en lijden, wederom wordt onschuldig bloed 
vergoten en hoort men gekreun en verwensingen." Ware 
het wellicht beter, van zulke zaken te zwijgen, niet te raken 
aan die waarheden, die rustig sluimeren op de bodem van 
elks ziel? Waar is in dit verhaal het slechte, waar het 
goede? Wie is de held, wie de booswicht? „Allen zijn goed 
en allen zijn slecht... Maar de held van mijn verhaal, die 
ik liefheb met al de krachten mijner ziel, die ik poogde uit 
te beelden in al zijn schoonheid, en die altijd schoon was, 
is en zal zijn, het is de waarheid. " 

N. VAN WIJK. 

JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE 

LETTERKUNDE. 


Meer dan welk ander Nederlands auteur is de schrijver 
van de Hollandsche Spectator met de Franse geest gedurende 
lange jaren in innige aanraking geweest. Onder de Fransen 
hier te lande, réfugié's en andere, had hij vele goede vrienden; 
Franse schrijvers Boileau, La Bruyère en Molière 
waren, tot de Engelsen ze zouden verdringen, zijn invloed 

leermeesters. ZO zeer had hij de Franse taal lief, dat-rijkste 
hij er zijn eerste werken in schreef. 

Van de Franse geschriften van Justus Van Effen, waarvan 
de merkwaardigste zijn de weekblaadjes le Misanthrope, la 
Bagatelle en le Nouveau Spectateur fran^ais, worden gewoonlik 
in de handboeken voor Nederlandse letterkunde 
slechts de namen vermeld. In de eerste plaats natuurlik 
omdat ze niet in 't Nederlands geschreven zijn. Maar in de 
tweede plaats waarschijnlik omdat men ze de moeite van 
het bespreken niet waard acht. Ze zijn immers slechts een 
merkwaardig gevolg van de „verfransing", die deze auteur 
gedurende enige tijd heeft ondergaan, maar waarvan hij zich 
tenslotte geheel zou bevrijden om in springlevend Hollands 
zijn spectatoriale vertogen te schrijven! Tot die onverschilligheid 
of minachting voor de Franse geschriften hebben zeker 
ook bijgedragen zekere uitlatingen van Sayous en Rossel 
waarop ik later terugkom. 

Bisschop is de enige die, in zijn Justus van Effen geschetst 
in zijn leven en werken, vrij uitvoerig over Misanthrope, 
Bagatelle en Nouveau Spectateur heeft geschreven,. 


324 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

maar dit boek is meer een droge titelopgave en inhoudsbeschrijving 
dan een levendige sympathiewekkende studie. 

Een aandachtige lezing van de Franse geschriften van 
Van Effen heeft mij de aangename verrassing bezorgd van 
de kennismaking met een Hollandse La Bruyere, die in 
veel achterstaat bij zijn grote voorganger, maar die toch, 
door zijn inzicht in de menselike geest en ziel, door. zijn 
tekening van verschillende karakters, ook buiten onze grenzen 
gewaardeerd zou kunnen worden, en die, zoals ik hoop 
aan te tonen, in sommige opzichten ruimer en milder denkt 
dan La Bruyere; wiens kritiek bovendien enkele instellingen 
en toestanden treft, die de schrijver der Caractères te zeer 
bezag met het oog van een tijdgenoot, van Lodewijk XIV. 

Een grotere. verrassing nog, maar een negatieve ditmaal, 
gaf mij de verge'ijking van de miskende Franse geschriften 
met de vermaarde Hollandsche Spectator. 

Ware het niet dat men er enkele motieven van de Franse 
geschriften in terugvindt, men zou nauweliks kunnen geloven 
dat beide van een en dezelfde hand zijn. De stijl van Misanthrope 
en Bagatelle is over 't algemeen eenvoudig en beknopt; 
de behandelde onderwerpen hebben veelal iets algemeenmenseliks, 
dat ze interessant moet maken ook voor een 
niet-Hollander. En de Hollandsche Spectator:' De onder 

daarvan zijn zeer nationaal-beperkt, dikwels van een-werpen 
jammerlike alledaagsheid; de stijl is op die van enkele 
aardig-gekleurde tafereeltjes en typen na zeer langademig, 
de gerekte stijl van iemand die meer bladzijden moet vullen 
dan de belangrijkheid van zijn -stof verdragen kan. Het 
kontrast is veelal te groot tussen het pieterige onderwerp 
en 't aantal zinnen dat er aan gewijd wordt. 

Vóór zijn reis naar Engeland, die bij hem de liefde wekte 
voor de Engelse geest evenals bij vele zijner grote tijd genoten, 
Voltaire en Montesquieu b.v. leefde Van Effen 
voortdurend in de atmosfeer der Franse gedachte. Zijn om-
gang met de redakteuren van 't Journal litteraire, Sallengre, 
Prosper Marchand, Saint-Hyacinthe, later die met zijn Rotterdamse 
vrienden Potin en Cartier de St. Philip, aan wiens 
Je ne sais quoi hij medewerkte, heeft er natuurlik veel toe 
bijgedragen zijn liefde voor Franse auteurs te versterken. 

De schrijvers die hij bij voorkeur moet gelezen hebben 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 325 

waren de „moralisten", auteurs van „maximes", „pensées", 
„réflexions", de makers van „ caractères" en „portraits", 
zedenbeschrijvers, beoordelaars van hun tijdgenoten en de 
mens in 't algemeen: La Bruyère, La Rochefoucauld, Boileau. 
Verder hij die de karakters en portretten van zijn tijd in 
levenden lijve deed spreken en bewegen: Molière. 

In Boileau vond hij die liefde voor Natuur en Rede, 
waaraan ook hij alle gedragingen der mensen toetst. Her 
haaldelik noemt hij hem met bewondering. Zo o. a. in de 
,droom die hij vertelt in de Misanthrope van 7 Maart 1712. 1) 
Ingesluimerd bij de haard onder 't lezen van Horatius, wordt 
hij naar de Parnassus gevoerd, waar Apollo, met behulp der 
negen Muzen, richt over Franse en Latijnse dichters. 2) 
Maecenas stelt telkens een Latijnse dichter voor; Van Effen 
beantwoordt hem met het portret van een Franse. Tegenover 
-de Horatius van Maecenas plaatst hij Boileau: 

Despréaux éclairé des lunzières d'Horace, 

Donne à ses traits railleurs plus de tour, plus de grace; 

Son fertile genie, au bon sens épuré, 

Sur la route du vrai court d'un pas assure. 

De Franse verzen van Van Effen zijn niet meer dan het 
gerijmel van een Hollander, die uitstekend de zeventiende eeuwse 
Franse dichters kent, en ze vrij aardig weet te imiteren. 
Indien ik ze nu en dan aanhaal, is 't alleen om de geest 
van onze auteur beter te schetsen. In het portret dat Van 
Effen van Boileau geeft, spaart hij hem zijn — vrij onschuldige 
kritiek niet. Handig tracht hij elders hemzelf uit te 
spelen tegen de bewonderaars van de Ouden, waartoe Boileau 
behoorde. Heeft Boileau aan de navolging van de Romeinse 
en Griekse klassieken zijn opgang te danken? vraagt hij in 
de Misanthrope van 11 April 1712: „Je sais bien qu'ils ont 
souvent proité des pensées des Anciens (en quoi ils croient 
etre moins plagiaires que ceux qui pillent les Modernes), 
mais j'ose avancer qu'ils se contentent de louer le gout des 

1) Voor de citaten gebruik ik de eerste uitgave: Le Misanthrope 
contenant des réflexions critiques, satyriques et comiques sur les défauts 
des hommes. A La Haye chez T. Johnson libraire anglois, 1711, 1712, 1713. 

2) Van Effen heeft waarschijnlik 't idee van die droom ontleend aan 
de Histoire poétique van de Callières, een tijdgenoot. 
1917 IV. 22 


326 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

Anciens, et qu'ils s'en éloignent autant qu'ils peuvent ... "} 

„Je ne connais point de poéte dont le style soit plus figure 

et plus rempli de tours hardis et brillants que celui de 

Despréaux ... " En Van Effen haalt een kenmerkend staaltje 

van die stijl aan. 

Ergens anders prijst hij in een kritiek op overdreven 
„puristen" de durf van Boileau om een uitdrukking te 
bezigen die de grammaire schijnt te veroordelen: soupirer des 
vers (Misanthrope van 25 April 1712). En hij voegt er bij: 
,,On n'est pas Boileau tout d'un coup, et on ne le devient 
jamais quand on rampe sous l'exactitude sterile de la grammaire". 
Van Effen's kritiek op romans waarin Jes conquérants 
francais ont tonte la politesse francaise" (Misanthrope 
van 6 Junie 1712) herinnert aan Boileau's Dialogue sur les 
heros de roman. Zijn bewondering voor de Franse satiricus 
heeft Van Effen evenwel niet belet diens oordeel over 
sommige tijdgenoten onbillik te vinden: dat over Quinault 
en over Boursault, „écrivain judicieux et bon poéte," en. 
hij meent dat Boileau zichzelf meer benadeeld zou hebben 
dan zijn slachtoffer als hij, zoals zijn plan was, Fontenelle, 
„1'illustre défenseur des Modernes", in de Ode sur la prise 
de Namur had aangevallen (Misanthrope van 22 Aug. 1712). 

Wat La Rochefoucauld betreft, Van Effen heeft diens 
„Maximes" ernstig overdacht, maar zijn milde geest kon 
zich niet verenigen met de pessimistiese beschouwingen van 
de Fransman. Tegenover La Rochefoucauld houdt hij vol dat 
eigenliefde niet altijd de drijfkracht is van onze daden, en 
dat, wanneer ze 't is, ze zeer wel ten goede kan voeren. 
Volgens de Franse moralist heeft de eigenliefde alleen ten. 
doel een uiterlike bevrediging, in 't oog van de mensen, of 
is ze slechts synoniem met grof eigenbelang: elke menselike 
handeling is op eigenbaat gericht. Zo hebben we de gerechtigheid 
lief, omdat we bevreesd zijn zelf onrechtvaardig door 
anderen behandeld te worden. De dankbaarheid is slechts 
een verlangen om dankbaar te schijnen, of belangrijker 
weldaden te ontvangen. De soberheid is de zorg voor de 
gezondheid, of de onmacht om veel te eten. De deugdzame 
eigenschappen bezitten dus slechts de schijn van deugd, hun 
behendig door de eigenliefde gegeven. La Rochefoucauld 
zonderde reeds de kristelike deugden uit, maar Van Effen. 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 327 

gelooft dat ook de goede daden, die hun oorsprong vinden 
in Menselikheid en Rede, Of zuiver werktuiglik zijn: „fort 
souvent on aime et on exerce la justice, par une espèce 
de sympathie naturelle avec ce qui est juste; tout comme il 
y a des personnes qui par un effet de leur naturel aiment 
fordre et l'arrangement", Of voortkomen uit een innerlike 
redenering, die ons het geluk doet vinden in tevredenheid 
over onszelf, in een goed geweten: „la vertu n'est qu' un 
amour-propre qui raisonne juste: c'est cette force d'esprit qui, 
dissipant les ténèbres de la prévention, sacrifie des intérêts 
grossiers et extérieurs à une utilité intérieure et delicate." 
En dan: Van Effen is te sociabel om niet te vinden dat er 
geen schande in steekt om bij onze handelingen rekening te 
houden met de achting van onze medemens: „nous sommes 
unis trop étroitement avec nos prochains pour que leur 
estime puisse ne nous toucher en aucune maniere'' (Misan


thrope van 8 Aug. 1712). 

Van Molière was Van Effen een groot bewonderaar: 

A Terence imité notre age doit Molière. 

Le jargon précieux craignit de se montrer, 

Le marquis a 1'excès n'osa plus se parer. 

Bientót montrée aux doigts 1'orgueilleuse pédante 

N'étala qu'en tremblant sa sottise savante. 

Cotin impunement ne prona plus ses vers, 

Le bourgeois gentilhomme abjura ses faux airs. 

Osant braver le Ciel l'hypocrite execrable 

De Molière craignit la plume redoutable. 

(Misanthrope van 28 Maart 1712.) 

Maar ook uit sommige navolgingen blijkt die bewondering. 
Van Effen had over navolging en plagiaat de ideeën van 
zijn tijd. 't Motief mag men aan anderen ontlenen, mits men 
't op eigen wijze verwerkt. Hij was overtuigd dat er geen 
nieuwe ideeën mogelik zijn: „Le seul moyen légitime de 
s'approprier les idees d'autrui, eest de les digerer par la 
méditation. Elles deviennent alors les notres, de la même 
manière que les aliments se changent en parties réelles de 
notre corps." (Bagatelle van 27 Maart 1719). 1) De Misan


1)1k gebruikte de tweede editie: La Bagatelle on discours ironiques, 
oû Von prête des sophismes ingénieux au vice et à l'extravagance pour 


328 JUSTUS VAN Ei FEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

thrope van Molière vinden we bij Van Effen op deze wijze 
vrijelik nagevolgd. In de eerste plaats ontleende hij er de 
titel van zijn weekblaadje aan. Dan zien we Alceste, de 
oprechte, te midden van kwaadsprekende, kokette en vrome 
dametjes, zooals ook Molière's held in de kring van Célimène's 
vrienden en vriendinnen stond: „Son air ëtait austère, 
chagrin, et même bourru; appuye sur le Goude, il regardait 
fixement et sans dire mot les acteurs de cette scène. De 
moment a autre il haussait les épaules, et marquait par sous 
ses gestes qu'il écoutait impatiemment et avec horreur tout 
ce qui se disait". (Misanthrope van 7 September 1711)... 
En even later horen we hem uitbarsten zoals de Alceste van 
Molière 't deed. .. De ellende van de eerlike jaloerse man 
vinden we terug in de schildering die Van Effen van de 
kokette vrouw heeft gegeven. Het portret doet onmiddellik 
aan Célimène denken (Bagatelle van 9 Januarie 1719) en de 
gehele lijdensgeschiedenis van Molière's held wordt treffend 
weergegeven in deze zin: Joujours malheureux dans ses 
conversations générales, toujours satisfait dans Ie tête-a'-tête, 
ii sent avec dépit _sa passion s'augmenter au milieu de ces 
troubles, jusqu'à ce qu'une vigoureuse resolution le rende 
enfin maitre d'un attachement qui empoisonne toutes les 

douceurs de sa vie". Ook elders in Van Effen's werk ontmoeten 
we Molière's invloed. De naam „Bagatelle" die hij 
aan zijn halfwekeliks blaadje gegeven had, en die hij misschien 
aan La Bruyère ontleende, bij wie 't woord enige 
malen in de betekenis van „frivolités agréables" voorkomt, 
had aanleiding gegeven tot afkeurende opmerkingen. Immers, 
't woord „bagatelle" kan ook „minnarij" betekenen. Om die 
kritiek bespottélik te maken, verzint Van Effen een dialoog 
in een salon tussen Uranie, de verstandige vrouw, en Célimène, 
de preutse-. (Bagatelle van 9 Junie 1718). Uranie 
vraagt of Célimène het geschriftje gezien heeft, maar deze 
antwoordt: Ce titre seul defend d'en avoir la pensee. 

Uranie. Eh! qu'a-t-il donc, Madame? apprenez-moi pourquoi 
il vous déplait si fort. Célimene. Ah! fi done. Uranie. 
Dites-moi ... Célimène. Ah! fi, vous dis-je. Uranie. En 

en faire mieux sentir le ridicule, par Mr. van Effen, docteur en droit 
et membre de ia Societe Royale de Londres. Nouvelle Edition, revue 
,et corrigée. A Amsterdam chez Herman Uytwerf 1742. 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 329 

quoi vous aurait-il blessée? Vous êtes, delicate: est-ce qu'il 
est trop bas? Céliméne. Quoi! son obscénité ne vous alarme 
pas ? Et vous n'en sentez pas la pudeur offensée? Uranie. 
Non, Madame. Célimène. Oh! pour moi j'en suis scandalisée, 
et j'ai compris d'abord ce qu'il offre a l'esprit.. . 
Waarop Uranie natuurlik Célimène geestig de les leest over 
haar scherpzinnigheid, en Van Effen's ware bedoelingen 
uiteenzet. 

Wie de moeite wil doen het geestige toneelstukje op te 
slaan, waarin Molière zijn Ecole des femmes verdedigde 
door verschillende personen er over te laten babbelen, --ik 
bedoel la Critique de l' Ecol e des femmes zal daar het 
door Van Effen overgenomen motief van de ji" roepende 
en onzedelikheid ruikende dame vinden. En ook bij Molière 
heet de gezond denkende en sprekende vrouw: Uranie. 

Hoe Van Effen over andere Franse schrijvers denkt, blijkt 
vooral uit de zoëven genoemde Droom. Daarin stelt hij 
La Fontaine naast Phaedrus, Fénelon, Racine, Chapelain 
naast Virgilius, Saint-Evremond naast Petronius, Régnier 
naast Juvenalis. Aan Racine verwijt hij dat diens Romeinse 
en Griekse helden te veel „verfranst" zijn: „le Romain et 
le Grec qu'un fade amour domfine Dans ses timides vers 
ont le cur de Racine". Hij spreekt af keurend over Plautus, 
ce „comique bouffon" : „I1 eut beaucoup d'esprit, peu d'art 
et point de gout," en stelt Dancourt en Poisson boven hem. 
Naast Ovidius plaatst hij een tijdgenote, Madame Deshoulières, 
beminnelike dichteres van idyllen en eklogen. Voor 
Lucanus vindt hij geen pendant. De Romeinse dichter was 
in de ogen van Van Effen een moedige vernieuwer. Heeft 
hij niet 't epos verlost van de goden en godinnen, heeft hij 
niet de menselikheid, de eigenwaarde van ,,de held" hersteld? 
Misschien zou Lucanus in roem de dichter van de Eneis 
overtroffen hebben, als Homerus, door Virgilius nagebootst, 
niet voor altijd de smaak van de lezer had vastgelegd. 
Dezelfde gedachte vinden we reeds in een Dialogue entre 
Virgile et Lucain, l'auteur de la Pharsale (Misanthrope van 

20 Julie 1711). Daarin spot Lucanus met Virgilius, die beweert 
dat de grote kunstregel is de toestand verward te maken, en 
die zegt godin en godinnen nodig te hebben om zijn helden 
en heldinnen te redden uit de afgrond waarin zijn ver



330 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

beelding ze heeft gestort.... Het is geen onbekend geluid 
dat we hier bij Van Effen horen. Het zijn de bekende 
spotwoorden der „modernen" over het paganisties wonderwerk" 
van de Olympiese goden, dat ook door tijdgenoten 
nog steeds slaafs werd nagevolgd. Van Effen laat 
Lucanus tot Virgilius zeggen: „Puisque vous mettez les dieux 
au-dessus des hommes les plus infames, quel tort fais-je a 
ces belles divinités, en mettant au-dessus d'elles des hommes 
vertueux et integres ?" Saint-Evremond had reeds hetzelfde 
gezegd: „ Dans Virgile, les dieux ne valent pas des heros : 
dans Lucain, les heros valent des dieux." (De la tragédie 
ancienne et moderne), en men weet hoe Swift, van wie 
Van Effen A Tale of a Tub in 't Frans vertaalde, over de 
machinerie der goden wereld in een kunstwerk dacht. 

Van Effen leefde in een kring die vrijer en ruimer ver 

literaire, sociale en morele problemen behandelde-schillende 
dan dit in Frankrijk 't geval was. Naar Nederland stroomden 
van alle kanten de nieuwere ideeën, en werden er 
gretiger ontvangen, met meer vrijmoedigheid besproken. De 
atmosfeer van Parijs en Versailles was benauwder om in te 
ademen, bezwangerd met veel duffe overgeleverde denkbeelden. 
Hier, waar Bayle een toevluchtsoord gevonden 
had, werd alles gezegd en gedrukt: Basnage besprak er in 
zijn Histoire des ouvrages des Savants zonder schroom 
alle vooruitstrevende ideeën. Van Effen bewonderde oprecht 
verschillende Franse tijdgenoten, overtuigd dat voorkeur voor 
Griekse of Latijnse schrijvers slechts steunt op eerwaardige 
traditie, kunstig in het leven gehouden door van 
estheties gevoel geheel ontblote kommentatoren. Hij 
aarzelt niet Corneille boven Sophocles en Euripides te 
stellen, wier werken hem te verschrikkelik lijken: Jeurs 
heros sont pour la plupart des scélérats odieux dont le crime 
fait horreur, et dont le malheur ne touche point." Ik haal 
dit oordeel slechts aan om te doen zien hoezeer Van Effen 
-----uit reaktie zich kantte tegen de blinde ingenomenheid 
met de klassieke schrijvers. 

Reeds in 1707 had hij in een geschriftje, getiteld Dissertalion 
sur Homere et sur Chapelain, niet ongeestig de 
draak gestoken met de kommentatoren-waanzin, die de 
banaalste uitdrukking bij een klassiek schrijver weet te ver



JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 331 

heffen tot een juweel van enige schoonheid. Chapelain 
heeft zijn heldendicht la Pucelle voor het nageslacht ge 

aldus Van Effen. „Il faut seulement qu'une vingtaine-schreven, 
de siècles passent par-dessus eet ouvrage pour le rendre 
l'étonnement de l' U nivers, pour qu'on y trouve les mystères 
les plus cachés de la nature, le sublime le plus merveilleux, 
les expressions les plus energiques, et la cadence la plus 
sonore et la plus majestueuse." Men begrijpt de ondeugende 
bedoeling: de Pucelle is een slecht gedacht en slecht geschreven 
werk, en Van Effen vond dit ook. ZO is 't met 
de goden gegaan. Ze mogen verdorven en twistziek genoemd 
worden, dikwels de minderen van hen die dwaas hun hulp 
afsmeken, men vergete niet dat, nu al twee duizend jaar, uit 
deze fikties de geheimzinnigste geheimen worden gehaald, de 
verstandigste zedelessen, de nuttigste leerstellingen van de 
politiek ! ... Hij neemt Chapelain in bescherming, die de 
,goden en godinnen door engelen en duivelen vervangen 
heeft: „le merveilleux palen" door Ie „merveilleux chrétien". 
Belsebuth, Lucifer en Astaroth worden afschuwelike namen 
genoemd, in staat een geheel gedicht te bederven, maar Van 
Effen voert hiertegen aan: „Votre oreille trouve les noms 
païens les plus doux et de grace qu'il soit permis à la 
mienne d'être plus arnie des noms chrétiens; et croyez 
je vous prie, que ce n'est pas faire Ia gageure d'un fou 
que de parier ma tête que dans mille ans d'ici, quand Astaroth 
sera mieux établi dans le poème epique, toutes les oreilles 
savantes seront de mon sentiment". Daarna gaat de schrijver 
enkele gezwollen en gezochte verzen van Chapelain ,, verklaren", 
een toespraak van de Maagd van Orleans tot de koning 
van Frankrijk, om te bewijzen dat Chapelein even schoon 
is als Homerus. Meer is niet noodig om aan te tonen: 

Que l'excellence d'un auteur, 
Dépend de son commentateur. 


In 1714 werd -dit geschriftje uitgegeven achter in le Chef 
d'oeuvre d'un inconnu,'t aardige boekje waarin Saint-Hyacinthe, 
door een uitgebreide kommentaar van een banaal minnedichtje, 
,de uitlegwoede van vele geleerden belachelik maakte. 

Ook in zijn latere geschriften komt Van Effen voortdurend 
op dit onderwerp de kommentaar-ziekte terug. Zo laat 


332 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

hij in de genoemde dialoog tussen Virgilius en Lucanus, de 
laatste de kommentatoren hekelen, die nooit in de „woorden 
de betekenis vinden die er natuurlik uit voorkomt, maar er 
steeds een gedachte uit wringen waaraan de schrijver nimmer 
gedacht heeft," waarop Virgilius antwoordt: „Monsieur Lucain,. 
laissons les pauvres commentateurs en paix, je vous en prie ; 
ce sont de bonnes gens a qui nous avons bien de 1'obligation. 
S'ils nous rendent quelquefois un peu ridicules en nous 
prêtant leurs pensées, ce n'est pas faute de vouloir nous. 
rendre service; ce sont des modèles de charité que ces 
messieurs-lá, et ils savent toujours trouver un bon sens dans 
nos paroles, quelque peu susceptibles qu'elles en puissent 
être." Aardig illustreert Van Effen die bewering met een 
voorbeeld uit zijn eigen werk. In de eerste Misanthrope had 
hij geschreven: Je n'irai pas, imitateur de la frénésie, féliciter un, 
Alcibiade moderne de ses vices, que je vois croitre tous les 
jours pour la perte de sa patrie." De korrektor had van 
„vices" „services" gemaakt. Lachend veronderstelt Van Effen 

in de Misanthrope van 8 Junie 1711 --dat een dergelijke: 
plaats eens bij een antiek schrijver was aangetroffen. Zou 
het de geleerden dan niet gelukt zijn aan te tonen -dat wel 
degelik de expedities van Alcibiades tegen Sicilië en de 
Lacedemoniërs diensten waren, die groter werden ten verderve 
van het vaderland? 

Over verschillende tijdgenoten heeft Van Effen geschreven, 

o. a. uitvoerig en nauwgezet over Houdart de La Motte en 
Voltaire in de Nouveau ,Spectateur, maar de grootste bewondering 
had hij voor Fontenelle. Het is een bewijs van Van 
Effen's onbevangenheid van oordeel, dat hij Fontenelle's 
belangrijkheid heeft begrepen. Dichter van herderszangen 
en tragedies, auteur van de Lettres galantes du chevalier 
d'Her... , vol fijne psychologiese opmerkingen en trekjes, 
maar vóór al een wegbereider voor de eeuw van 
twijfel en onderzoek : de achttiende, door zijn Histoire des 
oracles en zijn Entretiens sur la pluralité des mondes. 
Door aan 't goddelik gezag der orakelen te tornen, vestigde 
hij de aandacht op de aantastbaarheid van kristelike wonderen 
en dogma's; door zijn causerieën over het systeem van. 
Copernicus bracht hij voor 't eerst de astronomie onder 't 
bereik van de weetgierige leek, en wist hij bij deze evenals 

JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 333 

later door zijn Eloges van Boerhaave, Ruisch, Newton, 
Leibnitz, Malebranche en anderen liefde te wekken voor 
de vondsten der geleerden en vertrouwen in de onderzoekende 
geest. In de Misanthrope van 12 Oktober 1711 noemt Van 
Effen Fontenelle, met Pascal, La Bruyère en La Motte, 
onder de „esprits sensés et fleuris", en stelt hij hem zelfs 
boven die drie anderen. In de genoemde „Droom" vindt hij 
geen Romein die met Fontenelle vergeleken mag worden, 
en later bezingt hij hem dan ook alleen, zonder naar parallellen 
te zoeken, in een gedicht dat verre van schoon is, 
maar waarin verscheiden geestesuitingen van de veelzijdige 
Fransman tot hun recht komen, zelfs, aan 't einde, de Eloges 
waarover ik hierboven sprak. 

•Het beste bewijs dat Van Effen een bewonderend lezer 
was van La Bruyère, is zeker wel dat we bij hem verschillende 
gedachten of portretten van de Caractéres terugvinden. 
Doch ook heeft hij zich hier en daar direkt over La Bruyere 
uitgelaten. In de Misanthrope van 22 Augustus 1712 spreekt 
hij over „ses caractères admirables, oè taus découvrent, 
comme dans un miroir sincère, leurs extravagances." Maar 
hij verdedigt zich tegen de beschuldiging van La Bruyere 
te copiëren (in de Misanthrope van 3 Augustus 1711). 
Volgt hij La Bruyère na omdat hij ondeugden en belachelikheden 
schildert? Maar dat zijn „des sources intarissables de 
critique." En, voegt Van Effen er bij, de tijden -zijn veranderd, 
men is anders dwaas en anders verdorven dan men 't ten 
tijde van Molière en de navolger van Theophrastus was. 
In de eerst plaats enkele gedachten en karakters, die Van 
Effen aan La Bruyère schijnt ontleend te hebben. Deze 
spreekt over de dwaasheid van ouders die hun kinderen een 
positie geven die niet overeenkomt met hun aard: „Votre 
fils est bègue : ne le faites pas monter sur la tribune. Votre 
kille est née pour le monde: ne l'enfermez pas parmi les 
vestales" (Du Merite personnel). Van Effen heeft deze gedachte 
ontwikkeld, natuurliker, en meer modern (in de Misanthrope 
van 25 Julie 1712). „Le riche Cléobule a trois fils. Avant 
qu'il put encore juger de leur caractère, il a résolu que 
l'ainé serait conseiller; le second, avocat; et Ie troisième, 
homme de guerre. A present que Page a développé les 
qualités de leur esprit, et les inclinations de leur coeur, on 


334 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

voit que 1'ainé est brave et petit-maitre, qu'il aime la parure 
et l'équipage; en un mot, qu'il est fort propre aux emplois 
militaires". De tweede is verstoken van alle Intellekt, de 
jongste is buitengewoon laf, maar zeer geslepen, brutaal en 
welsprekend: moest hij niet advokaat worden? In een 
Bagatelle van 27 Oktober 1718 komt later Van Effen, 
geestiger, op dit onderwerp terug. Hij geeft daar grappige 
voorbeelden van kinderen, die hun vader, volkomen ten 
onrechte, in diens beroep zijn opgevolgd: „Le petit prince, 
par exemple, qui par son regard sombre, noir et farouche, 
semble marquer un naturel cruel et sanguinaire, aurait un 
air charmant, si on le voyait traverser les rues la hache sur 
l'épaule et avec tout 1'attirail d'un boucher. I1 est très apparent 
même qu'il brillerait dans cette utile profession. Avec quelle 
gráce, avec quelle justesse un coche ne serait-il pas conduit 
par l'illustre Lycidas ? Ce jeune seigneur qui aime tant les 
chevaux, et qui fait ses délices de s'enfermer dans sa chambre, 
pour s'y occuper des heures entières à faire claquer dix 
fouets différents, qu'il a eu soin d'acheter lui-même". En 
zo is er Cléandre, een edelman met zestien kwartieren, een 
reuzelichaam, een stentorstem en Hercules-kracht. Hij verzwakt 
zich door allerlei uitspattingen. Waarom is hij niet 
kruier ? „Quel ordre, quelle harmonie, si l'on voyait faire 
le métier d'áne à un homme qui a un si heureux naturel 
pour cela !" 

In het hoofdstuk Des biens de fortune van de Caractères 
staat deze gedachte: „Un homme est laid, de petite taille, et 
a peu d'esprit; Pon me dit a 1'oreille : „Il a cinquante mille 
livres de rente." Cela le concerne tout seul, et il ne m'en 
fera jamais ni pis ni mieux. Si je commence a le regarder 
avec d'autres yeux, et si je ne suis pas maitre de faire 
autrement, quelle sottise!" Bij Van Effen is deze menskundige 
opmerking tot een klein verhaaltje geworden, ter 
illustratie van die „instinct invincible, qui nous porte aveuglément 
à chérir les richesses, a les estimer; et a les considérer 
comme la source du bonheur et du mérite" (Bagatelle van 
28 November 1718). Van Effen komt een café binnen, en 
ziet er een man met een ongunstig uiterlik zitten. Een vriend 
fluistert hem in 't oor: „Zie je dat jongemens? 't Is de 
enige zoon van een van onze rijkste kooplieden. Hij is op 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 335 

't punt een meisje te trouwen, dat vierhonderdduizend francs 
meebrengt" ... „A peine ces paroles sont-elles láchées que 
je sens une révolution subfite dans mon coeur; une estime 
involontaire gagne dans un moment le dessus sur le penchant 
que j'avais senti a mépriser ce favori de la fortune; mes 
yeux s'obscurcissent, je ne vois plus cet air bas, et ces 
membres mal emboités qui m'avaient d'abord choqué la vue. 
Je m' approche insensiblement de lui...'' Ik breek hier de 
aanhaling af, die in dezelfde geest nog enige tijd voortgaat. 
Een vergelijking tussen Van Effen en La Bruyère valt hier 
niet ten gunste van de eerste uit: hij overdrijft schromelik 
een niet te lochenen neiging bij de meeste mensen. Hoe veel 
natuurliker en inner wordt die getekend door La Bruyère! 

Ook over de oorlog en het krijgsmansbedrijf dacht Van 
Effen als La Bruyère. De laatste was niet verblind door de 
heroïeke glorie, waarmee de Zonnekoning zich omgaf. Hij zag 
zeer duidelik de achtergrond, de verschrikkelike ellende van 
het slagveld, en schilderde die op de wijze waarop ook een 
Montaigne 't gaarne deed : een vergelijking met dieren die ten 
nadele van de mens uitvalt: „Que si Fon vous disait que 
tous les chats d'un grand pays se sons assemblés par milliers 
dans une plaine, et qu'après avoir miaulé tout leur soul, 
ils se sons jetés avec fureur les uns sur les autres, et ont 
joué ensemble de la dent et de la griffe; que de cette mêlée 
il est demeuré de part et d'autre neuf a dix mille chats sur 
la place, qui ont infecté fair a dix lieues de là par leur 
puanteur, ne diriez-vous pas: „Voilà le plus abominable 
sabbat dont on ait jamais ouï parler ?" ... En als de wolven 
evenzo deden? En als de katten en wolven u zeiden dat 
ze de roem beminnen, zoudt ge dan niet van ganser harte 
lachen om de onnozelheid van deze arme beesten? (Des 
Jugements).... Ze hebben weer een huiveringwekkende 
aktualiteit gekregen, de bladzijden waarin La Bruyère met 
bijtend realisme de helse werktuigen opsomt die het redelike 
dier dat „mens" heet, uitvond om zijne medemens te vernielen, 
en als een Callot met felle lijnen de verschrikkingen 
van de oorlog tekent. 1) 

Ook Van Effen heeft over de oorlog geschreven, maar 

1) Ook elders, in Du Souverain ou de la République, beschrijft La 
Bruyère de oorlog. 


336 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

hij ziet vooral als schuldige de veroveringslust van de een 
of andere vorst. La Bruyère spreekt in zijn kritiek op de 
oorlog niet over de vorsten in 't algemeen, daarmee zou 
hij ook Louis XIV aangetast hebben, — maar striemt met 
zijn nationalistiese haat „un homme pale et livide qui n'a 
pas sur soi six onces de chair": Willem III. In de Misanthrope 
van 13 Junie 1712 zegt Van Effen: „La moindre 
offense et même un simple désir de régner étouffe dans 
1'áme de nos princes, une pitié efféminée, qui pourrait les 
arrêter dans la route de Ia gloire. Its ravagent des pro-. 
vinces entières et font une infinité de misérables, sans exciter 
en nous que des sentiments de respect et d'admiration pour 
l'héroïsme qui cause tous ces glorieux malheurs. Que 
peut-on imaginer de plus riant qu'une campagne couverte 
de trente mille cadavres immolés a la gloire d'un héros ?" 
En elders laat hij zich, evenals La Bruyère, minachtend uit 
over de roem: Jamour de la gloire et de l'élévation, la 
peste la plus pernicieuse de l' Univers" (Misanthrope van 
30 Nov. 1711). 

Laat ik er bijvoegen dat hij in diezelfde Misanthrope 
de personen „qui se font un emploi de tuer leur prochain"

} 

besprekend, tenminste nog een woord van bewondering heeft 
voor hen die strijden voor hun vaderland. Ik geloof niet 
dat men zulk een lof bij La Bruyère vindt. 

Over het duel dachten La Bruyère en Van Effen gelijk. 
Bij de eerste lees ik in het hoofdstuk De la Mode, dat het 
gebruik „a attaché de 1'honneur et de la gloire à une action 
folle et extravagante." Van Effen beklaagt in de Misanthrope 
van 18 Januarie 1712 de militairen, die, hoe zij ook handelen 
met betrekking tot de eer, altijd bloot staan aan ongeluk. 
„S'ils suivent les lois du christianisme ils passent pour les 
derniers des hommes, et s'ils obéissent aux lois de l'honneur 
ils courent risque de porter la tête sur un échafaud." 
't Is al de schuld van de dwaasheid der mensen ... „On 
attache la gloire au vice, et 1'infamie a la vertu, et l'on 
prescrit aux hommes des lois qui les forcent a vivre déshonorés 
ou a mourir glorieusement par la main du bourreau." 

Psychologiese opmerkingen bij beide treffen dikwels door 
een grote overeenkomst. La Bruyère spreekt in Des Jugements 
over mensen die de meest nabij liggende en natuur



JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 337 

likste plichten verwaarlozen, omdat ze geen eer aanbrengen, 
maar daarentegen onnodige dingen doen wijl ze hun een 
aureool van glorie bezorgen. Dezelfde gedachte vinden we 
in de Misanthrope van 30 Mei 1712: „On fait simplement 
son devoir en payant ses dettes, c'est une action qui n'est 
suivie d'aucune gloire. Si Lysippe satisfait ses créanciers, 
qui prendra la peine de dire dans le monde: Lysippe a 
satisfait ses créanciers? La générosité est une vertu de 
tout un autre ordre, eile s'éleve au-dessus du devoir, et son 
élévation l'expose a la vue et à 1'admiration de tous ceux 
qui ont du gout pour les grands sentiments." 

Sommige portretten vertonen een verrassende onderlinge 
gelijkenis. La Bruyère tekende een geleerde, Diognète, die 
historiese penningen verzamelt om de penningen zelf, en 
vergeet welk voordeel hij voor het inzicht in de geschiedenis 
uit zijn verzameling trekken kan. La Bruyère, die de 
waarde kent van 't kleurige techniese woord, zegt dat 
Diognete „salt d'une medaille le fruste, Ie flou et la fleur 
de coin". Van Effen imiteert, behalve deze tekenende woorden, 
bijna het gehele portret, en maakt het nodeloos uitgebreider. 
Maar voor hem is ook dit 't belangrijkste: „Enfin, il se 
conna^t en medailles, il sait distinguer les vraies des fausses. 
On en jettera une vingtaine sur la table; celle-ci, dira-t-il 
d'abord, est du siècle d'Auguste; cette autre du siècle de 
Neron, et ainsi du reste; mais il n'a jamais songé a éclaircir 
par ce moyen une difficulté d'histoire, ni a rectifier un point 
de chronologie." De bibliophiel van La Bruyère, wiens 
huis met een marokijn-lucht doortrokken is die doet bezwijmen, 
maar die de inhoud van zijn kostbare banden niet kent, 
herkennen we in de bibliophiel van Van Effen, die eenmaal, 
na zijn dood, voor in een katalogus vir eruditissimus genoemd 
zal worden (Misanthrope van 26 Oktober 1711). Ieder kent 
het portret van de tulpenmaniak bij La Bruyère: de levendige, 
lichtspottende tekening der manie met de drukke opsomming 
van tulpennamen (De la Mode). Van Effen's tulpenlief 
hebber is een slechte bleke kopie van dat kleurige portret 
(Misanthrope van 28 Sept. 1711). 

Merkwaardig is 't de wijze te vergelijken, waarop ze 
beide eenzelfde belangrijke onderwerp, b. v. dat der vrijdenkers, 
-de Esprits-forts, behandeld hebben. La Bruyère heeft 


338 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

't weinig over de esprits-forts. Véél meer over het bestaan 
van God. Om dat aan te tonen gebruikt hij gevoelsargumenten: 
„Je sens qu'il y a un Dieu, et je ne sens pas, 
qu'il n'y alt point, cela me suffit" ... Maar daar laat hij. 
't niet bij. Zijn hoofddoel is te treffen door 't argument dat. 
de denkende geest van de mens zijn oorsprong niet vindt 
in de materie, en evenmin in zichzelf, en door 't andere. 
't welbekende, van de wonderschone geordende inrichting 
van 't heelal en van alle schepselen, waarop 't woord 
„toeval" niet van toepassing is. De bladzijden over die orde 
zijn van een doordringende overtuigende schoonheid. Van 
Effen houdt zich voortdurend met de esprits forts bezig. 1) 
Hij ziet in hen --evenals La Bruyère de lust om af te 
wijken van het gewone, algemeen-aangenomene: „la vanité, 
les pousse a mettre la subtilité a la place du bon sens ". 
La Bruyère heeft 't zelfde bedoeld met: La singularité leur 
plait dans une matière si sérieuse et si profonde." Verder 
spreekt Van Effen over hun minachting voor de grote geleerden 
onder de gelovigen, terwijl er onder henzelf nóch natuur 

noch wiskundigen van betekenis worden aan--kundigen 
getroffen. Men heeft gezegd: „De mens laat zich niet leiden 
door zijn beginselen, zijn wil, zijn overtuiging, maar door 
zijn temperament." Van Effen ontkent dit, en verheft de 
Rede en de Opvoeding. Vandaar ook dat hij zich voortdurend 
richt tot 't verstand van de „esprits-forts." Wat hij 
wenst, is een „religion raisonnée" ; hij houdt niet van hen 
die geloven „omdat ze geloven". De „vrijgeesten" verwerpen. 
de argumenten der gelovigen, maar 't gelukt hun niet de 
onjuistheid van die argumenten formeel te bewijzen. Op die. 
waarheid baseert hij zijn pogingen om hen tot ander inzicht. 
te brengen. 

Er is zoals uit 't voorafgaande moge gebleken zijn 
groot verschil tussen La Bruyère en Van Effen, bij opmerkelike 
overeenkomst. De eerste is een scherp pessimisties 
psycholoog, die door voortdurende aanschouwing een milieu 

1) De Misanthrope van 17 Okt. 1712 behandelt reeds dit onderwerp. 
Maar in de tweede druk van de Misanthrope, die in 1726 verscheen, 
staat een veel uitgebreider verhandeling: Réflexions sur le caractère 
de. esprits-forts et des incrédules (Discours 23 tot en met 28.) 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 339 

kende, waar, onder bedrieglike glans verborgen, donkere 
hartstochten woedden: de zeventiende-eeuwse Franse hofkringen, 
„la petite cour de Chantilly", waar hij leraar in de 
geschiedenis en aardrijkskunde was bij de kleinzoon van de 
grote Condé. Niet alleen was hij dieper beschouwer, 
met treffender inzicht, maar ook zijn uitdrukkingsvermogen, 
zijn stijl, waren met dat inzicht in overeenstemming, verrassen 
telkens door aangrijpende kracht. Eenvoudig en met 
grote zelfkennis begiftigd als hij was, heeft Van Effen 
moeten voelen hoe zeer hij in beeldend stijlvermogen bij 
La Bruyère achterstond. Aanhanger van „la forme c'est 
l'idée" was hij niet. Hij was van oordeel dat La Bruyère 
en Rochefoucauld dikwels aan gewone gedachten door hun 
stijl een bekoring weten te geven, die ze geheel nieuw doet 
schijnen. „Dépouillez une maxime de Mr. de la Rochefoucauld 
de la beauté des expressions, de la délicatesse du tour, et 
d'une certaine obscurité mystérieuse, vous trouverez souvent 
que dans le fond c'est un proverbe dont tout le monde se 
sert et dont pour la méme raison vous n'osez pas vous 
servir (Misanthrope van 20 Junie 1712). Op dezelfde wijze 
laat hij zich over de stijl van La Bruyère uit (in de Bagatelle 
van 9 Mei 1718). Men behoeft geen kennis of fantazie 
te bezitten — aldus Van Effen ---om te weten dat l'esprit 
de discernement est quelque chose de fort rare. Maar hoe 
kan men die bekende gedachte voorstellen als iets schitterends 
en buitengewoons ? Zie hoe La Bruyère dat aanlegt: Après 
l'esprit de discernement, ce qu'il y a de plus rare, ce sont les 
diamants et les perles ... En Van Effen voegt er bij dat men 
dat „denken" noemt, terwijl 't eigenlik slechts een borduurselis van diamanten en paarlen over een oud kleed geworpen. 

Er is enige overeenkomst tusschen de wijze waarop La 
Bruyère en Van Effen in de gelegenheid waren de mensen 
te observeren. Ze waren beide opvoeders van jonge aan 

leefden daardoor in kringen waar véél viel waar-zienliken en 
te nemen. Maar in die gelijkenis toch ook weer welk een 
verschil! De adellike Hollandse kringen der Van Wassenaars 
en Van Welderens waren pover klein-burgerlik vergeleken 
bij de vorstelike kring der Condé's. Maar ook de gehele 
Franse maatschappij was feller van verdorvenheid dan de 
Hollandse. Onze regenten en onze op zoete winsten beluste 


340 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

kooplieden waren onschuldige lammeren vergeleken bij de 
roofgieren van belastingpachters, de hebzuchtigen van niet 
tot macht en weelde gekomen. „Laissez faire Ergaste, et ii 
exigera un droit de tous ceux qui boivent de l'eau de la 
rivière, ou qui marchent sur la terre ferme; il sait con vertir 
en or jusques aux roseaux, aux joncs et a Portie. (Des biens 
de la fortune). Of: JI y des ámes sales, pétries de boue et 
d'ordure, éprises du gain et de 1'intérêt, comme les belles times 
le sont de la gloire et de la vertu... De telles gens ne sont 
ni parents, ni amis, ni citoyens, ni chrétiens, ni peut-être des 
hommes: ils ont de 1'argent". Zulke schilderingen zijn bij Van 
Effen niet te vinden. Op één uitzondering na. In zijn afkeer 
van de alle idealen verstikkende geldzucht bij vele onzer kooplieden, 
heeft hij eens, evenals La Bruyère 't de landbouwers 
deed, de helft van de bewoners van Amsterdam met dieren 
gelijk gesteld. „ C etre superbe ville est habitée moitié par des 
créatures humaines, et moitié par de certains animaux, qui 
pour l'extérieur ressemblent extrêmement a des hommes; 
mais qui au lieu d'être animés par un esprit raisonnable, 
n'ont qu'un instinct aveugle qui les pousse vers la richesse, 
comme les autres brutes sont poussees vers les choses 
nécessaires pour leur conservation." Ziedaar de inleiding tot 
de Misanthrope van 7 December 1711, een satire waarin 
verteld wordt hoe deze dieren elk teder gevoel voor zwakheid 
uitmaken, omdat „1'amitié ne doit point aller jusqu'à la 
bourse", en op welke zonderlinge ruwe wijze de jongeren 
onder deze wezens zich plegen te vermaken. Hun huweliken 
zijn met hun onmenselikheid in overeenstemming: een voornaam 
deel van hun handel, „et Pon ignorerait presque entierement 
parmi eux le commerce de tendresse, si quelques flues, 
a l'aide des commis de leurs pères, ne faisaient souvent 
leurs preuves de fertilité avant que d'être revues dans 
1'hyménée." 

Zo'n sombere satire is enig bij Van Effen. Meestal is hij 
de glimlachende beschouwer, die zonder hevigheid de praktiese, 
van kunstgevoel verstoken aard van zijn landgenoten hekelt. 

Er is ook verschil in de tijd waarop en waarover La 
Bruyère en Van Effen schreven. De Caracteres verschenen 
van 1687 tot 1694, de Misanthrope begon in 1711, de 
Bagatelle zeven jaar later. De schrijver van de Bagatelle 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 341 

had gedurende vele jaren reeds de invloed van Engeland 
on dergaan, door zijn reis daarheen, door zijn lezen van Swift, 
de Foe en de Spectatoriale geschriften. 

Voor La Bruyère, hoezeer hij ook de nadelen van 't 
koningschap ziet, is geen andere regeringsvorm mogelik. 
„ Rêpublique" betekent voor hem alleen „de Staat". Maar 

'an Effen, de verlichte Hollander, kent en eert de republiek. 
In een drietal vertogen van La Bagatelle (van 22 
en 25 Aug. en van 1 Sept. 1718) heeft hij op geestige 
wijze de ironiese lof gezongen van het erfelik koningschap ten 
koste van het besturen van de staat door de verdienstelikste 
burger. De Bagatelle is niet altijd geestig, en dat de ironie 
ervan meestal niet werd begrepen door de lezers, ligt zeker 
enigermate aan hèn, maar in groter mate aan de auteur zelf, 
die het fijne wapen niet voldoende wist te hanteren. Maar 
de bladzijden over de ‚, Royaut° hèrèditaire", die wordt geprezen 
en het hereditaire professorschap, dat wordt afgekeurd, 
behoren tot de beste van Van Ellen's geschrift, en zijn ongetwijfeld 
waard nu nog gelezen te worden. 

Hetgeen Van Effen over de liefde, en de vrouwen ge 
heeft, is ook belangrijker en fijngevoeliger dan vat-schreven 
Boileau en La Bruyère daarover zeiden. 

Natuurlik vinden we ook bij Van Effen ondeugende oprnerkingen 
over de vrouw, over de kokette die op handige wijze 
haar mooie boezem weet te vertonen 1), over de vrome die 
haar welgevormde blote arm niet verbergt 2), over „les devotes 
galantes", die de vraag bij u doen opkomen: „si le plus sur 
moyen de goüter en reps les plaisirs de la terre, n'est pas 
de faire semblant d'être unique rent occupê des affaires du 
Ciel" -3); over de gevoeligheid van de schone sekse voor het 
geld: Jupiter meme aurait beau prendre la figure de toutes 
sorter d'animaux, a moins que ce ne fut celle d'un riche 
luit', toutes ces mètamorphoses ne lui serviraient de rien 
pour conduire heureusement ses tendres entreprises" 4) ; over 
de minachting die in 't biezonder Hollandse vrouwen en 
meisjes kenmerkt voor wie beneden haar staan in stand of vermogen 
5) ; over de genegenheid van vrouwen voor militairen. 6) 

1) 2) Misanthrope van 7 Sept. 1711. 3) Bagatelle van 20 Okt. 1718. 
4) Misanthrope van 3 Okt. 1712. 5) Bagatelle van 12 Sept. 1718. 
6) Misanthrope van 5 Dec. 1712. 
1917 IV. 23 


342 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

Maar daartegenover staat bij Van Effen een ruim begrip 
van 't aantrekkelike in de vrouw, de sympathie van hem die 
de vrouw oprecht liefheeft:: „Pour moi je vous ai fort aimées. 
aussi, et comme mon cur et mon esprit ont eu toujours 
part a ma tendresse pour vous, je vous garde encore une 
estime tendre et delicate" 1). Aldus Van Effen, met beminnelike 
ondeugendheid zich op achtentwintigjarige leeftijd 
voor een grijsaard uitgevend. 

Ik vind die warme genegenheid o. a. in het hoofdstuk. 
over L' esprit des femmes et celui des hommes, 2) waarin 
Van Effen zo duidelik het emotionele van het vrouwehart 
doet uitkomen. „D'ailleurs, c'est plutot leur coeur qui croit 
que leur esprit, et elles sont plutót convaincues par celui 
qui raisonne que par ses raisonnements". De vrouw vertelt 
beter dan de man: „Elle laisse agir son imagination seule, 
qui dépeint les choses plus ou moins fortement, selon qu'elle 
a été plus ou moms frappée. I1 n'y a dans ce qu'elle raconte, 
rien de sec, de forcé, de trop méthodique". Ze vinden 
onmiddellik 't juiste woord, dat de mannen met zo veel 
moeite nalopen. Ze zijn uitstekende brieveschrijfsters: 
„Elles ont un certain talent pour dire les petites choses sans, 
bassesse, et les grandes sans enflure". Ook in de elegie 
en de hartstochtverzen zijn ze de meerderen van de man. 
Maar in Maximes, Réflexions en Caractères staan ze bene-
den hem. Daarvoor is te veel geestesinspanning, te veel 
afleidend inzicht nodig. Die gevoelige emotionaliteit doet de 
vrouweziel ook trillen onder de stem van een prediker: 
„Le ceeur du beau sexe, généralement parlant, est un instrument 
monté sur le ton de la tendresse: et dès que la voix 
sonore et flexible d'un prédicateur touche cette corde, ce 
coeur sensible roule dans une variété de mouvements qu'il 
croit dévots parce qu'ils sont produits dans l'Eglise, et par 
un Ministre de l'Evangile. Ces mouvements sont pourtant pré


cisément les mêmes que ceux que la tendresse inspire". 
(Bagatelle van 11 Aug. 1718). Ruim denkt Van Effen ook 
over de studie der vrouwen, en een beschouwing daarover 
eindigt hij met deze woorden: ,,,Je conclus donc qu'une raison 
épurée, un esprit cultivé, une mémoire plutót enrichie


1) Misanthrope van 25 Jan. 1712. 

2) Misanthrope van I Augustus 1712. 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 343 

que ehargée par la lecture, doivent de necessité contribuer 
au mérite du sexe". (Misanthrope van 8 Junie 1711). 

Zijn sympathie voor de vrouw en het vrouwelike blijkt 
ook op andere wijze. Uit de bladzijden waarin hij Dorinde 
verdedigt, die moeder geworden is te kort na de huweliksdag 
1); uit zijn woorden van medelijden met de prostituée. 2) 

Uitstekende dingen heeft Van Effen op verschillende 
plaatsen gezegd over de liefde en de kunst van liefhebben, 
die vooral de afwisseling niet moet versmaden. 

Er is een grote bekoring in het nieuwe: ,. Prodiguez cet 
aliment a leur tendresse," zegt Van Effen tot de vrouwen, „et 
vous leur Perez goüter dans le plus fidele attachement toute 
la douceur de I'inconstance (Misanthrope van 25 Jan. 1712). 
Geen „languissante uniformité d'humeur", maar „une certaine 
irrégularité, qui parait moms l'effet d'un esprit bizarre que 
d'une vivacité propre a varier votre mérite, et à le presenter 
toujours sous une face nouvelle." Ook tot de mannen richt 
hij die raad; wil men zeker zijn van de standvastigheid der 
geliefde, dan moet men naar de afwisselende gedaanten van 
een Proteus trachten, want: „etre constant en amour n'est 
autre chose, a mon avis, que renfermer 1'inconstance naturelle 
de nos désirs dans une seule personne qui puisse toujours 
donner a notre passion quelque occupation nouvelle." 3) Ook 
het vraagstuk van de trouw in het huwelik heeft Van Effen 
onder de ogen gezien. Is die trouw mogelik ? Van Effen 
gelooft dat „une constance matrimoniale entre deux personnes 
raisonnables et vertueuses qui n'ont pas gáté la simplicité 
de leurs idées naturelles" wel degelik mogelik is, en wijst 
er op hoe veel kwaad allerlei komedies, galante anekdotes, 
vertellingen en brieven bedrijven door de blijvende liefde 
tussen echtgenoten als iets belachelik-burgerliks voor te stellen. 4) 

Wie daartoe lust gevoelde, zou uit de Franse geschriften 
van Van Effen een aardige bundel kunnen samenstellen van 
gedachten en portretten, die zeker ook buiten onze grenzen 
de aandacht zou trekken, waarin veel zou voorkomen dat 

1) Misanthrope van 28 Sept. 1711. 2) Bagatelle van 30 Jan. 1719. 

3) Misanthrope van 26 Sept. 1712. La Rochefoucauld had gezegd: 

„La Constance en amour est une inconstance perpétuelle". 

4) Bagatelle van 13 Okt. 1718. 


344 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

ook de moderne mens met belangstelling kan lezen. In die 
bundel zou niet moeten worden opgenomen wat te onmiddellik 
naar 't Frans geïmiteerd lijkt: de telkens terugkerende 
kritiek op pet its-malt res, of op het leven van Parijs, dat 
Van Effen niet door eigen aanschouwing kende. Heel veel 
onbeduidends zou verder worden weggelaten, maar behalve 
hetgeen ik reeds hierboven besprak, zou ik er in willen 
vinden enige karakteristieke gedachten en portretten: O pmerkingen 
over de „puristes", die ook door La Bruyère getekend 
zijn, de slaven van de grammatika, „qui n'ayant pas la force 
de penser bien et de raisonner juste, se bornent a parler 
exactement"; 1) over de dichterlike geest, die niet verward moet 
worden met de gemakkelikheid van rijmen te vinden2); over hen 
die beweren dat men de etymologie van een woord moet kennen 
om de betekenis volkomen te doorvoelen: J'ai été toujours 
persuadé que savoir bien définir un mot, c'était connaltre 
précisément le sens que l'usage y attachait, et que cet usage 
était un capricieux qui ne voulait dépendre que de ses 
propres fantaisies". 3) Portretten, van Lygdamis, wiens vrouw 
verliefd geworden is op een monster en die 't zich niet 
aantrekt: on se console assez facilement d'une infortune 
qui n'intéresse point notre vanité" : 4) van de banneling, die 
de onverschilligheid welke 't publiek toont voor zijn boek, 
erger straf vindt dan zijn ballingschap; 5) van Clitandre, die 
zijn beminde verliefd wil maken op zijn knechts en zijn 
paarden: „il parle a sa belle d'une calèche d'une nouvelle 
invention, de chevaux tigres, de livrées magnifiques, et il se 
prevaut de toutes ces choses comme d'autant de qualites 
aimables" 6); van Biophile, de op het leven verliefde: „ses 
adorateurs n'osent pas prononcer le terme de mort devant 
lui: échappé par hasard a quelqu'un, il est capable de rendre 
un homme si indiscret odieux a" ce délicat epicurien" 7). 
Ironiese opmerkingen over de biezondere krankzinnigheid 
der bewoners van de Petites-Maisons : Jeur folie n'est pas 
assez suivie ni assez systématique pour pouvoir se lier avec 
la masse générale de la folie humaine". 8) Een portret van 

1) Misanthrope van 25 April 1712. 6) Misanthrope van 10 Okt. 1712. 
2) Bagatelle van 14 Julie 1718. 7) Misanthrope van 14 Nov. 1712. 
3) Misanthrope van 5 Sept. 1712. 8) Bagatelle van 4 Aug. 1718. 
4)5) Misanthrope van 16 Mei 1712. 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 345 

Lycidas, die de aardigste verhalen bederft door ze te ver 

een tekening van de vertellers van geestigheden,-tellen, 1), 
Jes diseurs de bons mots", qui s'en font une profession, et 
qui prétendent faire rire de source. De tous les mauvais 
plaisants, ce sont là les plus sérieux" 2). En denkend aan de 
onrust waarmee ze hun geestigheid dragen, vóór ze er van 
verlost worden, voegt Van Effen er bij: „On dirait qu'ils 
sacrifient leur joie particulière a la joie publique". Scherp 
heeft Van Effen de réfugié's beoordeeld, in een Arabiese 
vertelling. 3) Velen van hen gaven zich hier, tot ledigheid 
gedwongen, aan onderlinge kwaadsprekerij en twisten over, 
of vertoonden hier oude of nieuwe ondeugden. Door die ene 
daad: 't offeren van hun vaderland, meenden zij voor alle 
verleden en toekomstige misdaden geboet te hebben. Velen 
hadden geen inzicht in de godsdienst: „Tout ce qu'ils savaient, 
tout ce qui les avait portés a prendre un parti Si rude et si 
diffcile, c'est qu'une mosquée n'est pas une pagode, et qu'une 
pagode est fort différente d'une mosquée". 

Ik zei reeds dat onze literair-historici weinig notitie genomen 
hebben van de Franse geschriften van Justus van Effen. 
Evenmin hebben ze in Frankrijk de aandacht getrokken die 
ze m. i. verdienen. Er is wel over geschreven, maar meesal 
ongunstig. Sayous zegt in zijn Flistoire de la littérature 
fian^aise a l'étranger 4) dat Van Effen ver achter staat bij 
zijn beide landgenoten Sallengre en 's Gravesande, wat geest 
en talent betreft. „L'abondance et Ia facilité, qualités pré 

dans 1e métier de journaliste servent peu a elles-cieuses 
seules pour prolonger la durée d'un écrit par delà le jour 
qui I'a vu paraitre". En Sayous voegt er bij dat le Misant 
rG_p.he, la Bagatelle, le Nouveau Spectateur franeais en 
le Spectateur hollandais, „toutes ces imitations de Steele et 
d'Addison, n'ont pas vécu jusqu'a nous". Dat le Misanthrope, 
't belangrijkste werk van Van Effen, geen navolging 
van Steele en Addison was, zal uit de voorgaande bladzijden 
duidelik genoeg gebleken zijn. Volgens Sayous zou Camuzat, 
de „puriste" van de Bibliothèque francaise, tot Van 

1) Bagatelle van 29 Sept. 1718. 3) Bagatelle van 24 Nov. 1718. 
2) Bagatelle van 6 Okt. 1718. 4) Dix-huitième siècle, 1861. 


346 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

Effen gezegd hebben: „Vous écrivez passablement pour un 
étranger, mais le gout du terroir ne se perd jamais, et á 
vos transpositions forcées, it vos constructions Touches, it vos 
termes impropres et bas, nous reconnaitrons toujours que 
notre langue ne vous est pas naturelle". Virgile Rossel, in 
zijn Histoire de la littérature fran^aise hors de France, 
noemt na Sallengre en 's Gravesande, Van Effen, „qui avait 
plus d'adresse et de facilité que de savoir et d'esprit". Men 
behoeft niet te vragen aan wie Rossel dit oordeel ontleent. 

Als Camuzat zich werkelik zo tot Van Effen heeft uitgelaten 
over diens Frans, heeft hij ik aarzel geen ogenblik 
't te zeggen schandelik overdreven. In bovenstaande 
bladzijden komt herhaaldelik Frans van Van Effen voor, en 
naar die citaten mag gerust de taal van zijn gehele werk 
beoordeeld worden. 

Er zijn zeer zeker enige on-Franse woorden en zinswendingen 
in aan te tonen: „une vertu de tout un autre 
ordre", in plaats van „une vertu d'un tout autre ordre", 1) 
„dans un moment", waar „en un moment" beter lijkt, 
„fertilité" waar „fécondite" behoort te staan, „de moment 
» á autre" voor „de temps a autre", maar over 't algemeen 
is het Frans van die citaten korrekt, zeer opmerkelik voor 
een Hollander die nooit in Frankrijk geweest was. Bij hét 
beoordelen ervan vergete men niet dat als maatstaf van 
juistheid moet worden aangelegd het spraakgebruik van de 
zeventiende en 't begin van de achttiende eeuw. „Nous 
sommes unis trop étroitement avec nos prochains pour que 
etc." Tans zou het enkelvoud notre prochain gebruikt 
worden, maar ook Bossuet schrijft: „Les Juifsqui voulaient 
bien avouer qu' ils devaient de l'amour it leurs prochains". 
Van Effen schrijft: „pour le rendre 1'étonnement de l' Uni 

Ook Racine gebruikt een substantief na „rendre" in-vers". 
Andromaque: „De combien de remords m'ont•ils rendu la 
prole?" Van Effen zegt: „de certains animaux", evenals La 
Bruyère : „de certaines gens". 2) 

1} Men vergelijke evenwel: L'ami de Boileau, de Racine et'même 
de Molière est tout un autre homme (André Beaunier, in Revue des 
deux Mondes, Ier juillet 1916, p. 213.) 

2) De heer Emile Boulan, die zo vriendelik was mij zijn oordeel mede 
te delen over bedoelde citaten, is het met mijn appreciatie eens. Hij 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 34 7 

Reeds in de Franse geschriften bemerken we hoe lang 

bewondering die Van Effen voor de Franse-zamerhand de 
schrijvers en de Franse geest gevoelde, overgaat in een 
bewondering voor Engeland en de Engelse geschriften, die 
van Steele en Addison vooral. 

Men zie b.v. in de Bagatelle van 9 Februarie 1719, naar 
,aanleiding van 't Nederlandse blaadje De Mensch ontmaskert 
en de Engelse weekbladen, de verklaring waarom de Spectator 
zo veel sukses gehad heeft. Geen volk ter wereld is er 
waar gezond verstand en fantazie meer algemeen zijn bij 
personen van elke stand. „On entend souvent avec surprise 
sortir de la bouche d'un batelier de ce royaume des paroles 
opa la raison et la vivacité s'accordent avec une harmonie si 
juste et si naturelle qu'un bel-esprit de profession pourrait 
s'en faire honneur sans -se ravaler trop". Wat Van Effen 
bovenal verrukt, is dat ook gewone handwerkslieden de 
Spectator gedeeltelik kunnen begrijpen. De Mensch ontmaskert 
evenwel wordt bijna niet gelezen. Wat is de reden 
daarvan? We zijn te ernstig, — „nos occupations ordinaires 
nous jettent dans un sérieux trop épais pour ceder a ce qui 
est simplement agréable, badin, enjoué". De dosis moet 
sterker zijn. Om vrolik te worden, hebben we het burleske, 
het potsige nodig. En voegt Van Effen er ondeugend bij

 


voor vermaken van het lichaam, gevaarlike soms, willen we 
wel sparen, maar voor vermaken van de geest, de blaadjes, 
vinden we enige stuivers reeds te veel. In het begin van 
de Nouveau Spectateur fran^ais (1724) vergelijkt Van Effen 
de Spectateur fran^ais van Marivaux met de Engelse geschriften, 
en duidelik blijkt dat hij meer en meer iets gaat missen bij 
de Fransen: het blad van Marivaux is wel geestig, maar 
geen voldoende zedemeester. De zeden der Fransen vragen 
dringend om verbetering, maar daarvoor zijn genees 

nodig. Het beste geneesmiddel voor dwaasheid en-middelen 
ondeugd is Rede en Gezond Verstand. De Franse zedemeester 
moest beginnen zijn landgenoten schertsend te onderhouden 
over hun gebreken, en daarna langzamerhand de dosis 
scherts verminderen en vervangen door ernst. 

In deze geest gaat Van Effen voort. Men ziet het: hier 

schrijft mij: „Mais tel quel, le style de V. Effen est tres tres honorable, 
parfois même d'ur*e energie personnelle". 


348 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

is niet een La Bruyere aan 't woord, hier spreekt een 
moralist, beinvloed door 't sukses van de Engelse Spectator; 
„le Spectateur Anglois a produit d'heureux changements dans 
les meeurs de la Grande Bretagne." In de Nouveau Spectateur 
fran^ais worden die ideeën nog weinig toegepast. 
Wel is 't tijdschriftje reeds minder levendig, minder belangrijk 
dan de vorige. Er staan enige uitgebreide kritieken in 
(over Voltaire's Henriade en La Motte), veel lange liefdes 

ontleend aan 't blad van Marivaux ;.-verhalen, gedeeltelik 
verder de uitgebreide Let tre d'un homme d'dge, waarin 
wellicht enkele auto-biografiese biezonderheden voorkomen. 

Eerst in de Hollandsche Spectator zou Van Effen voor 
Nederland trachten te doen wat de Engelsen voor hun volk 
hadden gedaan. Hij werd eel schilder van de zeden van 
zijn land, maar met de bedoeling tevens een zedenverbeteraar 
te zijn. 

Twee grote verschillen merken we op tussen de Franse 
geschriften, in 't biezonder de Misanthrope en de Bagatelle,. 
en de Hollandsche Spectator: 

1 o. 't Werk wordt speciaal Hollands. 20. De schrijver wil 
moraliseren. 

Nu is eigenaardig-Hollands zeer zeker een voortreffelike 
eigenschap, als daarin een algemeen-menselikheid aanwezig 
is, die 't werk ook belangrijk maakt voor niet-landgenoten. 
Er zijn gedichten van Verhaeren die Vlaanderen bezingen, 
en specifiek-Vlaamse eigenschappen bezitten van ruigheid en 
weelderigheid tevens, maar die tegelijk door de breedheid 
van vizie en de diepte van psychologies inzicht, door schoon 

klank en ritme, behoren tot 't beste wat de literatuur-heid van 
van alle tijden heeft voortgebracht. 

Vele „Caracteres" van La Bruyère zijn voor alle tijden 
en voor alle volken geschreven door de felheid en 
kleurigheid waarmee het type is geschilderd, de diepte 
waarmee het menselik karakter doorgrond wordt. Dergelijke 
eigenschappen vonden we enigermate in de Franse geschriften 
van Van Effen terug. Maar in de Hollandse? 

Ik geef gaarne toe dat er hier en daar een aardig toneeltje 
in voorkomt, dat misschien in vertaling een vreemdeling zou 
bekoren. Niet voorzeker het weeë verhaal van Cobus en 
Agnietje, maar b.v. vertoog No. 164 van de vrome meisjes 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 349 

en hun moeder, die vaak herenbezoek krijgen, maar bij 
tussenpozen stemmig-zwart gekleed in devotie zijn; of No. 178 
van moeders, die 't altijd over hun kinderen hebben; of de 
Spectators over de liefde en het huwelik (Nos. 72, 75 en 78), 
waarin we een nagalm horen uit de Franse geschriften ; of enkele 
karakters, zoals dat van Garrulus (No. 169), die zich overal 
meester maakt van de konversatie, Hippophilus (No. 275), 
de paardenbezitter, die met zijn beestjes in gemeenschap leeft 
van verdienste en eer, Pictorius, (No. 275), die trots is op 
zijn verzameling schilderijen alsof hij ze zelf gemaakt had. 

Maar over 't algemeen zijn de verhandelingen, eigenaardig 
voor de kennis van Hollandse zeden en gebruiken van die 
tijd, te weinig doorgloeid van 't universele licht om voor de 
wereldliteratuur ook maar de minste waarde te bezitten. En. 
zelfs voor de geduldige Hollandse lezer hebben ze een lengte 
en een detailtekening, die vermoeit en verveelt: vertogen 
over het afjakkeren van paarden, over lompe bedienden, 
over brave huismoeders die de was aan huis houden, over het 
gezag dat bidders en aansprekers zich aanmatigen, over het 
overdreven gebruik van titels enz. Van Effen toont in de 
Hollandsche Spectator die merkwaardige breedsprakigheid, 
die een van de vervelendste eigenschappen van de Hollanders 
is, die onze preken en zelfs onze romans, tot op den huidigen 
dag toe, dikwels onleesbaar maakt. Er staan ook preken in 
de Hollandsche Spectator, maar vergelijk ze eens met een 

„sermon" van Bossuet! 

De kritiek van Van Effen is in de Hollandscle Spectator 

veel goedmoediger geworden. Men voelt herhaaldelik in 

Misanthrope en Bagatelle de minachting die hij had voor 

de van elk edel gevoel ontblote, door winstbejag vermateriali


seerde kooplieden. Als staaltje gaf ik de brief over de 

mensdieren van de koopstad. 

Vergelijk daarmede eens de verdediging van de kooplieden 

in No. 13 van de Hollandsche Spectator, of No. 36, waarin 

vernuftig wordt betoogd dat 't de kooplieden wel veroorloofd 

is te „misleiden", maar niet te „bedriegen". Ik zei reeds 

dat we hier en daar motieven of ideeën van Misanthrope 

en Bagatelle terugvinden, b.v. in de verhandeling over de 

Mode (Nos. 35 en 39), over de behoefte van te heersen bij 

iedere mens, zelfs bij een schoenlapper die zijn hond 


350 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

kommandeert (No. 62), over 't reizen van Hollanders naar 
Parijs (No. 65), over imitatie (No. 69), over een altaar met 
„ken u zelven" (No. 89), over de adel (No. 54), over 
„vrijgeesterij" (No. 239), over het aanzien dat bezit van 
geld verschaft. Men herinnert zich de opmerkingen daarover 
in de Misanthrope, die ik vergeleek met de veel levensechter 
woorden van La Bruyère. In de 1-lollandsche Spectator 
(No. 102) is de overdreven beschouwing van de Misanthrope 
terug te vinden, maar uitgebreider, met nieuwe details, die 
't toneeltje nóg meer doen verschillen van 't sobere voor 

verteld. De geleerde penningkundige-val door La Bruyère 
vinden we ook weer in de Nederlandsche Spectator (No. 40). 
Hij verschijnt daar voor de rechterstoel van Radamanthus, 
die hem vraagt of zijn geleerdheid, zijn nasporingen hem 
ook bèter gemaakt hebben, tot een „eerlijk man, een trouw 
en gedienstig vriend, een zachtzinnig en vreedzaam gebuur, 
een treffelijk burger". Dat blijkt niet, en „de geleerde beuzelaar 
zonder reden en deugd" wordt aan de linkerhand van 
Radamanthus teken van misnoegen --weggeleid. Daarop 
verschijnt een oude afgeleefde „huisman", die een braaf 
relaas doet van zijn steeds nuttig leven. „Op dit verhaal 
vereerde Radamanthus de zoete eenvoudigheid van den 
vromen arbeider met een vriendelijke lach, en door eene 
bevelende wenk, liet hij hem naar zijne rechterhand weg 
leiden." Hoe ver is Van Effen ook hier weder afgedwaald 
van de „médailliste" van La Bruyère! Welk een genoeglikburgerlike 
zedemeester is hij geworden! 

De jongste beschouwer van de Nederlandse letterkunde, 
Dr. J. Prinsen, oordeelt niet biezonder gunstig over de Hol

-

landsche Spectator. 1) Hij kan waarderen dat Van Effen 
zo aardig heeft gekeuveld en geleerd in eenvoudige, klare, 
betrekkelik frisse en levendige taal, dat de tekening van de 
ridikule sujetten in 't Cobus-en-Agnietje-verhaal wel „aardig 
en secuur" is. Maar daarbij blijft zijn lof. „Hij had niets 
geniaals; hij is slechts een verdienstelijk navolger en dan 
nog slechts verdienstelijk voor het Holland zijner dagen ". 
Dat klinkt als het scherpe oordeel van Potgieter 2), die zich 

1) Dr. J. Prinsen. Handboek tot de Nederlandsche letterkundige 
geschiedenis. 

2) In Bijdragen uit het tijdschrift „De Muzen" (achterin Studiën en 


JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 351 

eveneens op Sayous beroept wat de Franse geschriften 
betreft, en daarna Van Effen met La Bruyère gaat vergelijken, 
naar het uiterlik vooral. 't Bekende portret van Des 
Angeles wordt gelegd naast een beeltenis van Bruyère, en 
,de vergelijking valt zeer ten nadele van Van Effen uit. 
Bij La Bruyère is alles sympathiek: de achteloos om de 
hals geknoopte das, het eenvoudige gewaad zonder tooisels, 
,de wijd geopende ogen. Dat Van Effen's ogen zwarte stippen 
zijn geworden, is volgens Potgieter — de schuld 
van de graveerstift, maar „wat echter aan hem te wijten 
valt, dat is de kleingeestig groote keurigheid van den hom 
,des hemds, dat is de bloemrijkheid van het vest". De ver 

tussen beide konterfeitsels brengt Potgieter tot het-gelijking 
volgende oordeel: „Van Effen had, wij gelooven het gaarne, 
in les Caractères de schetsen van le courtisan, l'homme de 
robe, le financier du siècle de Louis XIV bewonderd; doch 
bezielden hem die voorbeelden tot maar omtrekken uit het 
tweede stadhouderlooze tijdvak van den staatsman, den regent,
den koopman, den leeraar ?" Men heeft gezegd dat Van Effen 
La Bruyère parafrazeerde, aldus Potgieter; en hij voegt eraan 
toe: „zou verwaterde niet het juister woord zijn geweest ?" 

De te grote keurigheid van uiterlik, de gemaniëreerdheid, 
die Potgieter treft, als hij het portret van Van Effen bekijkt, 
trok ook de aandacht van vreemdelingen. De Fransman 
Bruys, die hem persoonlik gekend heeft, zegt in zijn Memoires: 
1,M. Van Effen connait toutes les délicatesses de notre langue. 
C'est un homme d'un esprit fin et délié, d'un jugement solide, 
d'un entretien aimable, d'une conduite sage et réglée". Maar 
hij laat er op volgen: „I1 est fácheux qu'il n'ait pas voyagé 
en France pour y prendre des manières plus naturelles et 
plus aisées. Trop d'affectation fait tort a son mérite, aux yeux 
de ceux qui ne jugent de 1'homme que par l'extérieur. Je 
lui trouve le caeur droit, bon, généreux et compatissant". 

Ik hoop dat hetgeen ik hierboven over de Franse geschriften 
van Van Effen schreef, 't bestaan zal hebben geopen-

Schetsen van Bakhuizen van den Brink, IIe deel). Potgieter maakt in 

zijn studie La Bruyère tot leermeester in de geschiedenis bij de Due 
de Bourgogne, de kleinzoon van Lodewijk XIV, en verwart hem dus 
met Fénelon. 


352 JUSTUS VAN EFFEN EN DE FRANSE LETTERKUNDE. 

baard van een Hollands auteur, die, geprikkeld door voort^ 

omgang met uitnemende Franse schrijvers, zelf in-durende 
de Franse taal gedachten heeft neergeschreven en karakters 
getekend, waarvan er verscheidene tot op deze dag hun 
waarde hebben behouden. Op die auteur is het strenge 
oordeel van Potgieter en Prinsen niet van toepassing. Wel 
op de Van Effen, die het doorluchte voorbeeld van Steele 
en Addison volgend, maar niet met hun geestige pittigheid 
begiftigd, een Hollandse zedepreker werd, wiens beschouwingen 
en beschrijvingen voor de moderne lezer niet meer 
te genieten zijn. 1) 

Hilversum. P . VALKHOFF . 

1) Dit artikel is aan de Gids-redaktie gezonden kort nadat in de 
Revue de Hollande (2e année, No. 4) 't begin verschenen was van een 
studie van de heer R. Oomkens, getiteld Les écrits fruncais de J. Van 
Effen. Deze studie is voortgezet in de Nos. 5, 6, 8 en 10 van dezelfde 
jaargang. Men zal er een vrij volledige inhoudsbeschrijving in vinden 
van de geschriften die in mijn artikel worden besproken. 


DE STRIJD TUSSCHEN FREDERIK DEN 
GROOTE EN ENGELAND OVER 
DE VRIJE ZEE. 


The Silesian Loan and Frederick the Great bij the Right Hon. 
Sir Ernest Satow, Oxford, Clarendon Press. 1915. 

De geschiedkundige gebeurtenis, in het hier aangekondigde 
boek, na deugdelijk onderzoek, verhaald en uiteengezet door 
een Engelsch diplomaat, die in 1907 zijn land op de Tweede 
Vredesconferentie te s'. Gravenhage heeft vertegenwoordigd, 
zal voorzeker in onze dagen de aandacht trekken. Zij is 
wel niet te vergelijken met wat wij thans zien gebeuren, flu 
de strijd niet op het papier, maar met de wapenen wordt 
gevoerd; maar uit de hardnekkigheid waarmede Frederik de 
Groote dezen strijd streed -- al had hij geen duikbooten 
en zelfs geen oorlogsschip te zijner beschikking kan 
\vorden opgemaakt hoe groot reeds zijne baloorigheid was 

over Engeland's overmoed ter zee. Op dat element was 
Engeland oppermachtig en Pruisen volkomen weerloos, maar 
dit weerhield den Koning niet om zich te bedienen van de 
middelen, die het toeval te zijner beschikking had gesteld, en 
hij wist daarvan op zoodanige wijze partij te trekken, dat 

Engeland zich genoodzaakt zag met zijne eischen rekening 
te houden. 
De toedracht der zaak kan in weinige woorden worden 
medegedeeld. 
Dadelijk nadat, in de lente van 1744, de oorlog tusschen 
Frankrijk en Engeland was uitgebroken, gelastte Frederik de 


354 DE STRIJD TUSSCHEN FREDERIK DEN GROOTE 

Groote zijnen gezant te Londen, Andrié, om aan den 
Engelschen minister van Buitenlandsche Zaken te vragen 
welke artikelen door de Engelsche regeering als contrabande 
zouden worden beschouwd. Het antwoord was niet onbevredigend; 
Carteret, die in ditzelfde jaar den titel van Lord 
Granville verkreeg, de toenmalige minister van Buitenlandsche 
Zaken, gaf de verzekering, dat de Pruisische schepen niet zouden 
worden bemoeilijkt, zoolang zij geen oorlogsbehoeften naar 
den vijand of naar een door de Engelschen belegerde of geblokkeerde 
haven vervoerden. Als oorlogsbehoeften zouden worden 
beschouwd de voorwerpen als zoodanig vermeld in de 
tractaten tusschen Engeland en de Republiek der Vereenigde 
Provinciën onder anderen in .1674 gesloten. 

De Koning nam met deze verklaring, die mondeling werd 
gegeven, omdat het, volgens den Engelschen minister niet 
de gewoonte was dat Engeland over soortgelijke zaken 
schriftelijke verklaringen aan onzijdige mogendheden gaf, 
volkomen genoegen; ook werd zij in het eerste jaar van 
den oorlog zorgvuldig in acht genomen. De Engelsche kapers 
evenwel, die volgens het oorlogsrecht van dien tijd persoonlijk 
belang hadden bij het nemen van schepen, begonnen eerlang 
te handelen alsof die verklaring nooit. was gegeven, zij schijnen 
zelfs hunne toevlucht te hebben genomen tot de gemeenste 
streken. Zóó gingen onder andere 'twee kaperschepen gezamenlijk 
uit, het eerste hield een vreemd koopvaardijschip aan, liet 
het ongemoeid, maar gaf de vertoonde scheepspapieren niet 
terug; daarna bracht het tweede kaperschip den koopvaarder 
op, als hebbende geen scheepspapieren. Toen de klachten van 
reeders en kooplieden over deze eigendunkelijke handelingen 
der kapers het oor van Frederik den Groote bereikten, was 
de verbolgenheid van den vorst groot. Hij liet zijnen gezant 
te Londen een krachtig vertoog bij de Engelsche regeering 
indienen, dat echter weinig uitwerking had, men antwoordde 
den gezant, dat Engeland den Koning van Pruisen niet kon 
bevoordeelen boven andere onzijdigen. 

De Koning was echter door een toevallige omstandigheid 
in de gelegenheid om zich zelven te bevoordeelen. Hij was 
de schuldenaar van Engeland en vatte het denkbeeld op, om, 
indien de Engelsche regeering hem niet in staat stelde om 
de benadeelde kooplieden en reeders schadeloos te stellen 


355

EN ENGELAND OVER DE VRIJE ZEE. 

voor de hun ontnomen goederen, dit zelf te doen uit het 
door hem aan Engeland verschuldigde bedrag. Zoodoende 
was het toch Engeland dat de schadeloosstelling betaalde. 

De schuld, die Frederik op het oog had, was een gevolg 
geweest van de aanhechting van Silezië aan de Pruisische. 
monarchie. In 1734 bij gelegenheid van den Poolschen 
successieoorlog had Karel VI, keizer van Duitschland en 
Hertog van Silezië, wiens schatkist door het langdurige 
oorlogvoeren was uitgeput, zich tot zijnen bondgenoot en 
vriend, Koning George II van Engeland, gewend, met het 
verzoek om in diens land een leening te mogen sluiten. 
Zoodra de toestemming daarvoor was verleend verstrekten 
vijf Engelsche kooplieden: Horatio Townsend, Sir Theodore 
Janssen, Sir John Heathcote, Samuel Holden en Thomas. 
Gibson, den Keizer £ 250,000 ter leen, tegen een rente van 
7 0/o. Voor deze schuld werd een plecht gelegd op de 
keizerlijke domeingoederen in Silezië, terwijl ook de Staten 
van het Hertogdom zich borg stelden voor de schuld; ten 
gevolge hiervan werd deze leening in Engeland met den 
naam `van Silezische schuld bestempeld. Toen Keizer Karel 
in 1740 kwam te overlijden, had hij nog nimmer een penning 
van de sedert zes jaren verschuldigde rente betaald. Spoedig 
na zijn overlijden maakte Frederik de Groote zich van 
Silezië meester; nadat de hoofdstad Breslau hem in handen 
was gevallen bood de Koning van Engeland zijne bemiddeling 
aan, ten , einde tot een vredesverdrag tuschen Karel's 
dochter, de Keizerin Maria Theresia, en Frederik te geraken. 
De Engelsche gezant, Lord Hyndford, die met de onderhandelingen 
belast werd, bracht ook de belangen der houders 
van de Silezische schuldbrieven ter sprake. Hij betoogde dat 
Pruisen, nu het de Silezische landen voor zich behield, ook 
gehouden was de verplichtingen na te komen, die op die 
landen rustten. In beginsel' ontkende Frederik de Groote dit 
niet, zijne bereidwilligheid om zich van zijnen plicht te 
kwijten volgde evenwel op gelijken tred Engeland's gezindheid 
om voor Pruisen's belangen op te komen. Eenmaal 
verklaarde hij zelfs, dat hij de schuld als de zijne erkende 
alleen uit dankbaarheid jegens Engeland, omdat het als bemiddelaar 
was opgetreden. Toch verbond hij zich bij het vredesverdrag 
van Berlijn van 1742, dat aan den eersten Silezischen. 


356 DE STRIJD TUSSCHEN FREDERIK DEN GROOTE 

oorlog een einde maakte, tot het betalen van de schul-
den aan de onderdanen van Engeland en van Nederland, 
met dien verstande, dat van de betaling aan de Nederlanders 
.zoude worden afgetrokken het. bedrag, dat de Republiek aan 
den Koning van Pruisen schuldig was. Bij den vrede van 
Dresden, na den tweeden Silezischen oorlog, en bij de, een 
jaar later, vernieuwde waarborging van Pruisen's bezit van 
Silezië door Engeland (1745 en 1746) herhaalde Frederik 
de gedane belofte ten opzichte der Silezische schuld. 

Het denkbeeld, om deze {schuld als dwangmiddel tegenover 
Engeland te gebruiken, schijnt bij den Pruisischen Koning 
het eerst te zijn opgekomen gedurende den veldtocht der 
Engelschen en IN ederlanders tegen de Franschen, in de Zuidelijke 
Nederlanden, in 1747. In de heerlijkheid Montfort bij 
Roermond, die tot zijne bezittingen behoorde, hadden Engelsche 
soldaten groote vernielingen aangericht; Frederik eischte 
hiervoor schadeloosstelling van Engeland en verklaarde, dat 
hij, zoo zij uitbleef, zich schadeloos zoude stellen uit de 
gelden bestemd voor rente en aflossing der Silezische leening. 

Hoe deze zaak afliep, meldt de schrijver niet, toen 
echter in ditzelfde jaar, en in het volgende, de klachten der 
Pruisische reeders en kooplieden over de ongeoorloofde 
geweldenarijen der Engelsche kapers zich steeds vermenigvuldigden, 
gaf de Koning aan de Engelsche regeering te kennen, 
dat hij zijne onderdanen, die door deze onwettige handelingen 
schade hadden geleden, voor het geval dat Engeland die niet 
vergoedde, zelf schadeloos zoude stellen, uit de gelden die 
hij aan Engeland moest betalen. In 1752 diende de Pruisische 
regeering een uitvoerig stuk te Londen in, waarin op volkenrechtelijke 
gronden de onwettigheid van verschillende aanhoudingen 
van schepen werd betoogd en de juistheid van 
uitspraken van Engelsche prijsgerechten werd bestreden, 
terwijl ten slotte het recht van den koning, om zijne onder 

schadeloos te stellen uit de gelden der Silezische-danen 
leening werd verdedigd en alle verband tusschen de erkenning 
dezer schuld en de waarborging van het bezit van Silezië 
door Engeland, werd ontkend. Het antwoord van de Engelsche 
regeering was even uitvoerig en ging vergezeld van een 
verslag van de rechtsgeleerden van de Kroon (law officers 
of the crown). Zeer belangrijke volkenrechtelijke vragen 


EN ENGELAND OVER DE VRIJE ZEE. 

357 

worden in deze stukken behandeld; zoo de vraag, of de 
Engelsche kapers recht hadden om Pruisische schepen, die 
volgens de scheepspapieren en cognossementen geen contrabande 
aan boord hadden, of onzijdige schepen, die door 
Pruisische kooplieden waren bevracht, aan te houden en 
naar Engelsche havens te brengen, waarna de belanghebbenden 
dikwijls langer dan een jaar moesten wachten, eer het prijzen 

te hunnen aanzien een beslissing nam. Wat vooral-gerecht 
in het Pruisische stuk zal treffen, is de ontkenning der 
bevoegdheid van de Engelsche prijzengerechten. Frederik 
de Groote had door Pruisische rechtsgeleerden de klachten 
zijner kooplieden doen onderzoeken en voor zoo ver deze, volgens 
die uitspraken, schade hadden geleden door de vonnissen 
der Engelsche prijzengerechten, verklaarde hij van plan te 
zijn de geleden schade te vergoeden uit de bedragen, die hij 
Engeland schuldig was uit de Silezische leening. 

Naar aanleiding van dezen diplomatischen strijd treedt de 
schrijver in een zeer belangrijke ontwikkeling der beginselen 
van volkenrecht, wat betreft contrabande en den handel der 
onzijdigen, zooals die destijds door de verschillende handel 

landen van Europa werden toegepast. Hij wijdt-drijvende 
een afzonderlijk hoofdstuk aan de Republiek der Vereenigde 
Nederlanden, waarvoor het Nederlandsch Rijksarchief hem 
belangrijke bijdragen heeft verschaft. Vier jaren geleden, 
toen wij nog in den schoonen waan verkeerden, dat de 
regels van het Congres van Parijs, van 1856, als wet golden 
voor alle oorlogvoerenden ten opzichte van den zeehandel 
der onzijdigen, zouden wij deze beschouwingen alleen om 
hunne geschiedkundige waarde hebben gewaardeerd; thans 
doen zij ons pijnlijk aan, wanneer wij bedenken hoe gedurende 
den tegenwoordigen oorlog praktijken in zwang zijn 
gekomen, die door hare strengheid en onmenschelijkheid 
ons aan de onbeschaafste tijden doen denken. De volken 

vragen, die Frederik de Groote opwierp, hoe-rechtelijke 

gewichtig ook, worden minbeteekenend bij de vragen, die 

de tegenwoordige oorlog doet oprijzen, vragen, die niet over 

den eigendom van het schip en het goed, maar over het 

behoud daarvan en over het leven der bemanning loopen. 

Uit de mededeelingen des schrijvers over de toepassing 

van de regels van het volkenrecht hier te lande, waarvan 

1917 IV. 24 


358 DE STRIJD TUSSCHEN FREDERIK DEN GROOTE 

wij hierboven gewaagden, komt een niet onaardige bijzonderheid 
aan het licht, met betrekking tot de onderhandeling 
door de regeering der Republiek in 1753 met Frankrijk 
gevoerd over een handelsverdrag ; onzerzijds werd toen 
gestreefd naar het verkrijgen eener bepaling, die ook door 
Frankrijk zeer gewenscht werd, waarbij het vijandige goed 
in het onzijdige schip werd vrijgelaten. In ons verdrag met 
Groot-Brittannië van 1674 stond een dergelijke bepaling en 
dientengevolge werd aan de Engelsche regeering gevraagd om 
een verklaring te willen afleggen aangaande de nog altijd 
voortdurende kracht van deze verdragsbepaling. Hierin had 
de Engelsche regeering weinig lust, zij antwoordde dan ook, 
dat men deze bepaling niet op zich zelve moest beschouwen, 
maar dat zij in onverbreekbaar verband stond tot het verdrag 
tusschen Engeland en de Republiek gesloten in 1678. 
Bij dat verdrag was bepaald, dat, indien een der twee verbonden 
staten door den aanval van een derde in oorlog 
geraakte, de andere verplicht was binnen twee maanden 
zijn aangevallen bondgenoot ter hulpe te komen. Het voor 

dat men door een milde afwijking van de bestaande-deel, 
regels van het volkenrecht, aan de Republiek had toegekend, 
hing dus volgens de Engelsche opvatting nauw te zamen 
met de verplichting haar opgelegd om Engeland, zoo het 
werd aangevallen, als bondgenoot te steunen. Aan deze ver plichting 
werd men te 's Gravenhage liever niet herinnerd, 
men gaf dan ook aan Engeland te kennen, dat men zich bij 
de Fransche onderhandelingen niet op het verdrag van 1674 
zoude beroepen en wendde het te Parijs over een anderen 
boeg. i

) 

Den loop der onderhandelingen tusschen Pruisen en 
Engeland zal ik, om niet te lang te worden, Sir Ernest 
Satow niet navertellen. Zij werden beëindigd door het verdrag 
van Westminster in 1756. George II, die als koning van 
Engeland niet voor Pruisen behoefde te vreezen, vergat 
niet dat hij ook keurvorst van Hannover was, en Frederik, 
die de aansluiting van Frankrijk aan Oostenrijk met bezorgdheid 
had waargenomen, gevoelde de behoefte om zich Enge


1) Men vindt een brief op deze zaak betrekkelijk -- die ook door 
Sir Ernest Satow in zijn boek is opgenomen -- in de Archives de la 
Maison d'Orange-Nassau 4ième Serie II p. 269 


EN ENGELAND OVER DE VRIJE ZEE. 

land tot vriend te maken. Vandaar dan ook dat het verdrag 
aan beide partijen iets gaf. Pruisen kreeg een schadeloosstelling 
van £ 20.000 en erkende de Silezische schuld. Zij 
was een doeltreffend wapen geweest, dat door Frederik den 
Groote bij de onderhandelingen met veel talent werd gehanteerd. 
Men ziet hieruit, wat wellicht bij den eersten oogopslag 
aan de aandacht zoude ontgaan, dat een machtige staat, die 
schuldenaar is van een anderen, als zoodanig een sterken 
druk bij onderhandelingen kan uitoefenen, en derhalve een 
voordeelige stelling tegenover zijnen schuldeischer kan innemen. 

W. H. DE BEAUFORT. 

EDGAR DEGAS. 

1834---, 1917. 

Hij was uit een Parijsche familie in Parijs geboren en 
woonde bijna zijn gansche lange leven in dat woelige brand-
punt der moderne schilderkunst. Hij was habitué geweest 
in het Café Guerbois, in het Café Nouvelle Athènes, in 
het Café de la Rochefoucauld, waar de luidruchtige voor 

impressionisme samenkwamen, en hij had-mannen van het 
met Manet, met Renoir, met Pissarro, maar ook met Gustave 
Moreau en Whistler omgegaan. Hij was een trouw bezoeker 
van de opera, van het circus, van de renbaan, en een 
wandelaar langs de boulevards. En hij schilderde, zijn 
gecultiveerde zinnen gretig te gast latende gaan aan wat er 
rondom hem vreemd gemeenzaams opflitste voor zijn oogen 

wat men het moderne leven pleegt te noemen. 

Niettemin was hij een eenzame. Een eenzame door de 
hooghartigheid zelve van zijn waarneming, maar ook door 
zijn algeheele, alles wat wereldsch is fanatiek verzakende 
overgave aan zijn kunst en aan haar alleen. Om „what would 
people say" bekommerde hij zich minder dan ooit iemand. 
Tegenover de moderne schilderkunst stond hij, de grootmeester 
der modernen, met afwerend gebaar. Men kan geen 
grondiger geringschatting hebben voor het publiek dan die, 
welke hij koesterde. Hij weerde alle bezoek in zijn werk 

Hij schuwde tentoonstellingen. Hij tartte smaad en-plaats. 
minachtte den roem. Toen, niet zoo héél lang voor zijn dood, 
zijn „Danseuses a la barre" in het openbaar voor den hoogsten 
prijs, dien ooit eenig werk van een levend meester in 


361

EDGAR DEGAS. 

Frankrijk had opgebracht, verkocht werd, heeft men geen 
voldoening bij hem kunnen opmerken. Evenals dien Chineeschen 
kunstenaar uit vijftienhonderd, had men hem wel 
waarlijk Lieou-jou, den meester die in afzondering leeft, 
kunnen noemen. 

Hij schilderde het moderne leven, dat wil zeggen, hij 
schilderde het leven in die aspecten van overbeschaving, 
welke vroeger tijden niet kenden. Tegen een landschapschilder 
neide hij eens: A vous il faut la vie naturelle, a 
moi la vie factice. Hij schilderde een opgeverfde café-concert-
zangeres in een zomer-theater, huiselijke strandscènes 
op een badplaats, balletdanseressen in haar school, bij haar 
repetities, of wiegend op de muziek en pirouetteerend, knielend, 
neigend en zwevend op het tooneel en bij voetlicht. 
Hij schilderde vrouwen, die zich uitkleeden, die zich afsponzen, 
die uit de badkuip kruipen, die zich de haren laten 
kammen, of zich in allerlei lichaamswringing het lijf afdrogen. 
Hij schilderde boulevard-café's en renbanen, waschvrouwen, 
strijksters of modistes in hun gewone doen, of een plein met 
flaneerende dandys .. . 

Intusschen: La danseuse n'est qu'un prétexte pour le 
dessin, verklaarde hij zelf. En ten slotte waren al zijn, door 
bewonderende litteratoren veel te zwaar gewogen, moderne 
sujetten hem slechts voorwendsels tot het geven van een 
eigen karakter in nieuwe koppelingen van lijn en kleur, 
tot het op papier of op het doek trekken eener elastische 
plastiek in rauwe ritseling van schrijnende fijnheid, — tot 
het op nieuwe en verrassende wijze zich wijden aan zulk 
rigoureus teekenen, als waarvan Ingres getuigd heeft, dat in 
haar la probité de l'art gelegen is. 

La probite de l'art, niemand sinds de groote tijden der 
kunst, die haar hitsiger heeft nagejaagd dan Degas. Haar 
ter wille werd geen moeilijkheid ontzien. Integendeel werd 
deze in haar schuilhoek opgezocht en niet losgelaten voor 
zij overwonnen was. Heel zijn werk is een opsporen van 
de levenszenuw, is blootgelegd mechanisme. En dan geen 
toegift, geen overgangen, geen bijvocht. Louter rhythmische 
synthese. 

Substraat zonder starheid vol van de trilling zelve, die 

uit de spanveer van het leven wordt geboren. Bij het koelste 


362 EDGAR DEGAS. 

overleg, het taaist volgehouden werk-beleid, (van temperament 
wilde hij niet hooren) bewaart Degas den indruk van het 
plotselinge, van het voor 't eerst aanschouwde. Al wat naar 
bravour kon zwemen wordt verre gehouden. In zijn schilderijen 
merkt men geen toets op, geen empatement, en om 
zoo te zeggen geen tegenstelling. Toch, terwijl hij aan zijn 
figuren nauwelijks licht-en-schaduw of relief-modelé bijzet, 
bereikt hij de meest onverwachte uitdrukking van ruimte. 
Bij louter lijnen en vlakken, overal diepte en lucht. Bij een 
decoratieve effenheid, zooals die trouwens in al het picturale 
van hooger orde uitteraard reeds gelegen is, de 
meest nerveuze spanning. Geen roes-impressionisme, bloot 
uit vizueële aandoening voortgekomen, maar een organisch 
met felheid doorleefde visie van ademende arabesken, niet 
zelden uitgegroeid tot iets lichtend monumentaals. Want zijn 
vaak slangachtig gewrongen, acrobatisch uitgerekte, kaleidoscopisch 
kantelende menschbeelden zijn uit zoo helle teekenkoorts 
getogen, dat zij aan de wonderbaarlijke kunst van 
Ingres' Bain turc doen denken, doch deze dan van het 
ideale naakt overgebracht op het pulseerende der ontkleede, 
en als uit een hinderlaag beloerde werkelijkheid. 

Het is wel eens bij mij opgekomen, dat, wanneer er 
inderdaad op Mars of op welk ander hemellichaam dan ook, 
fijnbesnaarde wezens mochten wonen, en deze de schepselen 
onzer aarde, in hun krieuwend beweeg en gedoe, van uit 
de verte konden bespieden met die aandacht, waarmede wij 

b. v. door een microscoop diatomeeën gadeslaan, of ons vermeien 
in de teedere geledingen van een vlindervleugel, 
. 

dat dan het resultaat van hun buitenaardsche observaties 
aan de vermetele levensuitbeeldingen van Degas verwant 
zou zijn. Ons dagelijksch wroeten en wentelen beschouwt deze 
geduchte kunstenaar in een meedoogenloozen tooverspiegel, 
die het achter deuren en grendels gebeurende onopgemaakt 
terugkaatst met de felheid van flitsende verschijningen, zooals 
die kunnen opspoken onder scherp scherend zoeklicht, 
beschouwt hij met een onverbiddelijkheid, welke daarom 
zoozeer ontstelt, omdat het ons ongeloofelijk toeschijnt, dat 
een mensch zelf menschen zoo nijpend nauwlettend, zoo 
doordringend, ja zoo doorborend -kan aanschouwen en 
kennen, terwijl hij zich daarbij menschelijk zoo wonder-hoog 


EDGAR DEGAS. 

vreemd van hen houdt. Onze standen, onze bewegingen en 
onze gebaren zijn voor hem als de allures en de mimiek 
van een aap of een kat, en in de scherpte van zijn kijk, 
die het schijnbaar meest voor de hand liggende, dat echter 
door een ieder werd voorbijgezien, in zijn aristocratisch 
vizier neemt, -- in het sluik snerpende van zijn lijn en het 
kruimig knerpende van zijn kleur, ligt een element, dat over 
de optische onzijdigheid heen aan het satanische komt te grenzen. 
In hem lijkt het grimmige van een gothieken kerk 

hakker door de straffe school van Mantegna te zijn-spouwergegaan, 
om met de vastheid van rhytme van een Outamaro en 
de schuimende tinteling van een Watteau, het meest ephemere 
levensbeweeg vast te leggen in den schier hieratischen stijl 
eener waarlijk klassiek-gestaalde moderne kunst. 

JAN VETH. 


HET TOONEEL. 


De generaalsdochter Hedda Gabler speelt met pistolen; 
haar laatste schot is geen spel, maar zelfmoord; toch verpersoonlijkt 
zij de lafheid : het karakterlooze, de haltheid. Na 
mevrouw Mann—Bouwmeester heeft mevrouw Tartaud 
Klein de figuur wenschen uit te beelden; en deze voorstelling

-

is ons geboden, nadat een eigen Hollandsch werk, ; zoomin 
als dit van Ibsen nieuw, eveneens halfheid ons getoond, en 
daarmee aan Jac. van Looy's niet-vergeten klacht over den 
„houdingloozen tijd" herinnerd had. 

Behoefte aan vrijheid bij gehechtheid aan banden, liefde 
voor schoonheid bij drang naar verbodens, lust tot sterk 
leven bij gebrek aan den moed, zoowel om het leven te 
nemen gelijk het is, als om, alles wegtrappend, zich uit te 
leven is er in Hedda Gabler, schirrt er in De Tuin der 
Droomen. 

De voldoening, dat dit nu eens „waarlijk van ons" is, 
kunnen we bij de „houdingloosheid" van den tijd helaas 
niet doen gelden. Om van Hamlet's geweifel te zwijgen, toen 
Musset verhaalde van Béatrice Lorédan : hoe zij zich gaf 
aan Tizianello, Tiziano's zoon, om dezen van lediggang te 
redden, waren we op hetzelfde domein van kunst en liefde,. 
van den zwakken artiest. Multatuli was oprecht, toen hij 
vóór den Max Havelaar uit Henry de Pène overschreef: 
Jai souvent entendu plaindre les femmes de poète, et 
sans doute, pour tenir dignement dans la vie ce difficile 
emploi, aucune qualité n'est de trop." Hebben we niet ook 
Christine, uit Zola's L'Oeuvre, en kennen we niet allen d'An



HET TOONEEL. 

365 

nunzio's Gioconda en hoorden we de klacht van den Hans 
uit dezen Tuin niet tegelijk met meer recht en meer nadruk 
formuleeren door Rubek in Ibsen's Wanneer wij dooden

-

ontwaken : „ Wat ik mis, is een vrouw, mij innerlijk verwant?" 


Overtuigd van het belang van zijn werk, durft een kunstenaar 
aan het lot die aanvulling vragen, waardoor hij in 
eigen leven de compleetheid zou gaan voelen, die hij wil 
in zijne kunst. Zooals een moeder niet denkt aan bescheidenheid, 
wanneer ze haar wichten honger ziet lijden; zoo 
durft de kunstenaar indiscreet zijn, vervuld dat hij is met 
zijn kind, het kunstwerk. Claude uit L'Oeuvre verstoot zijn 
vrouw, in den regel moet de vrouw concurrentie dulden. 

Ook Hans uit den Tuin heeft aan een niet genoeg. Zijn 
vrouw heeft hem lief, maar wat vindt ze in zijn kunst? Zoo 
zoekt hij naarstiglijk naar een muze. Eigenlijk doet hij niet 
veel anders. Een lange lijst wordt ons opgesomd, het is 
een rij van barokke bontheid. 

Met hiervan te gewagen, vallen we direct op het van de 
wijs brengende in dit tooneelstuk. Droomer, mooimaker 
van de werkelijkheid, aanvaardt deze schilder, die een 
koopmanszaak heeft laten failliet-gaan, ontstellend on-muze 

vrouwtjes voor de betrekking, bij hem vacant. Ook-achtige 
Olga, die wij bij hem ontmoeten, deugt in geen enkel opzicht 
daarvoor. Of hij dan louter zinnelijks zoekt ... ongelouterde 
zinnelijkheid ? Mijn hemel, het zou te begrijpen zijn,. 
zelfs bij een lieve ega als Lientje, gegeven hun leven van 
broer-en-zuster. Maar neen, dat is het, noch wordt het, noch 
zou het dit voor zijn besef moeten zijn. 

Wat dan wel? „Dat is de vraag." Voor de tweede. 

maal, bij dit schrijven, kom ik aan Hamlet, d. w. z. aan 

aarzeling en weifelen te denken. En nu niet om den Hamlei 

van dit stuk, maar om het stuk zelf. Alles erin is weifeling,. 

alles van deze toestanden: kunstenaar, weinig geloof in 

zichzelf, ergernis dat de vrouw niet gelooft, behoefte aan 

onbezorgdheid, aan zorgeloosheid, brave gebondenheid aan 

den plicht; behoefte aan een zuster-der-ziel en verlangen, 

naar iedere vrouw; drang naar extase met Olga en ge


dachte aan Line, zoodra Olga maar kikt van samen-weggaan 

alles is er een weinig in, elke situatie, elke eigenaardigheid. 


.366 HET TOONEEL. 

van karakter, elke consequentie van gevoelens, wordt aan,
geroerd ... en daar blijft het bij. Hier is niet, als in Hedda 
Gabler, halfheid geteekend: de stijl van het werk zelf is 
.halfheid, het is uit de halfheid geboren. 

En nu is het zonderlinge, dat het nochtans hééft bekoring; 
dat men bijna deze halfheid aanvaardt, doordat zij aandoet 
.als innig zuiver, èn dank zij Van Suchtelen's schrijvers 

welke men zelfs voelt zin voor tooneel. Want-gaven, in 
-de taal kómt over het voetlicht en dit op waarlijk voorname 
wijze. Hier is geestigheid van een aristocraat, die nooit een 
aardigheid debiteert, die weliswaar velen vaak doet lachen, 
-doch bij hen die taal verstaan, veeleer wekt een „stillen 
:lach", een telkens verheugd-zijn over dood-gewone brokjes 
.zin, welke niettemin het voetlicht passeeren en niettemin 
vol van fijnen geest zijn. 

Humor is er in dit stuk, en misschien is het ook humoristisch, 
dat Van Suchtelen versmaad heeft het voor de 
:hand liggende middel om iets te maken, dat niet was: half; 
idoor met Hans den draak te steken, en, in Hans, met ons 
.allemaal, die, schrijvend of schilderend, denken ons . helden 
,en Hamlet's ons weten uit Lilliput. 

Over de vertooning, over andere verrichting van het 
frisch begonnen Hofstad-tooneel; ook over het schoons in 
de Vroolijke Vrouwtjes, bij Het Tooneel met Driekoningen ,
avond afwisselend; en over nog meer ... een volgende maal. 

J. DE MEESTER. 

BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

26 Oct. 1917. 

Krijgsbedrijven: in Vlaanderen uiterst langzame vorde-
ringen, maar vorderingen dan toch, der Engelschen naar en 
eventjes over den rand van het Houthulsterbosch. Bij de 
Franschen lang rust; nu, op eens, een flinke stoot naar de 
zijde van Laon. 

In de Oostzee: vermeestering, door de Duitschers, met 
behulp hunner vloot, van Dagö, Oesel en Mohn, en ver


.rijving der Russische vloot uit de doorvaart tusschen Mohn 
,en het vasteland, zoodat zij nu de Golf van Riga beheerschen 
en er over kunnen denken in Esthland te landen (volgens 
niet bevestigde berichten zou die landing al zijn begonnen). 
Dringen de Duitschers Esthland binnen, dan zouden zij Reval 
kunnen bedreigen van de land- en zeezijde tegelijk. Mocht 
Reval vallen, dan is ook de Finschè Golf geopend en staat 
Kroonstad aan een aanval bloot. Er was reeds een bericht, 
dat Kerenski de ontruiming van St. Petersburg door de 
Russische regeering voorbereidt, en het Kremlin te Moskou 
tot de ontvangst der bureaux in gereedheid wordt gebracht. 

In Istrië : Duitsche troepen komen de Oostenrijkers te 
hulp en drijven benoorden Oörz de Italianen wat terug; 
verhinderen voor het minst hun verderen voortgang. 1) 

Redevoeringen: Asquith te Leeds, 26 September: Frankrijk 
moet Elzas-Lotharingen terughebben. — Kühlmann 28 

1) 27 Oct. — Volgens Berlijnsch bericht van heden zouden de 
Italianen benoorden Gärz een verpletterende nederlaag hebben geleden. 


368 BUITENLANVSCH OVERZICHT 

September: „ik weiger te gelooven dat Engeland zóó iets 
ten antwoord zou durven geven aan den Paus". — Kühlmann 
9 October: er is geen twijfel meer aan of Engeland heeft 
zich jegens Frankrijk verbonden, zóó lang in de bres te 
staan, als Frankrijk zelf bij zijn eisch omtrent Elzas-Lotharingen 
blijft. „Op de vraag of Duitschland met betrekking tot 
Elzas-Lotharingen eenige concessie kan doen, is het antwoord 
Neen, nooit !" Asquith te Liverpool, 11 October: de 
berooving van 1871 was de bron van alle kwaad: de 
Duitsche diplomatie zal er niet in slagen, ten aanzien 
van Elzas-Lotharingen, tusschen Engeland en Frankrijk „verdeeldheid 
te zaaien ". 

Er liepen in de laatste dagen geruchten, die, als zij waarheid 
behelzen, Kühlmann's „nooit" in 'een eigenaardig licht zouden 
stellen. Er zouden, sommigen beweren aan de Westelijke 
mogendheden, anderen: aan Frankrijk in het bijzonder, voorstellen 
tot een afzonderlijken vrede zijn gedaan, op voorwaarde 
dat men Rusland aan zijn rampzalig lot overlaat. Frankrijk 
zou Elzas-Lotharingen terug kunnen krijgen, mits Duitschland 
zijn slag moge slaan in Oost-Europa. Het verdonkeremanen

-

dezer voorstellen zou de oorzaak zijn van den val van bibot. 
(men weet dat deze, in het kabinet-Painlevé, als minister van 
buitenlandsche zaken vervangen is door Barthou). De voorwaarden 
heetten, in Zwitserland, door Billow aangeboden te 
zijn aan Briand, die er Ribot van in kennis zou hebben 
gesteld. De geruchten kwamen uit de sinds lang befaamde 
eendenkooi te Milaan. Het stroomde aanstonds rectificatiën. 
Billow was niet in de zaak gemengd geweest, en Briand 
had geen voet in Zwitserland gezet. Een Belgisch diplomaat 
zou als tusschenpersoon hebben gediend. Thans heeft Lord 
Robert Cecil in het Lagerhuis verklaard, dat geen enkel 
Duitsch vredesvoorstel aan de Westelijke geallieerden ooit 
te Londen is ontvangen; en de Norddeutsche verklaart alle 
geruchten die geloopen hebben voor verzinsels. Daarentegen 
Barthou, in de Fransche Kamer: „De vijand is bezig aan 
een hevig diplomatiek offensief, om de geallieerden te ver 

veiligst zal men gaan, door te veronderstellen-deelen." Het 
dat, in den een of anderen vorm, bepaaldelijk Frankrijk 
gepolst is over de mate, waarin het zich van Russische 
belangen zou kunnen of willen losmaken. De Fransche 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

369 

Kamer blijft zenuwachtig. Tegen eene motie van vertrouwen 
in het met Barthou aangevulde kabinet-Painlevé stemden 
gisteren 137 leden. 

In Duitschland zelf houdt men zich bezig met de vraag of 
Michaelis aftreden zal en wie zijn opvolger zal zijn. De 
debatten in, den Rijksdag over de machinatiën der vader 
partij hebben de positie van den Rijkskanselier zeer-landsche 
verzwakt. Sommigen roepen om Bülow, maar de meerder 
zijn machteloos zonder de socialisten, en dezen-heidspartijen 

zullen Billow nooit nemen. 

In Italië, waar de voedselschaarschte hevig nijpt, is gisteren 
een motie tegen Boselli aangenomen met 314 tegen 96 
stemmen; het kabinet zal aftreden. 

In Engeland heeft de arbeiderspartij een relletje veroorzaakt, 
door op een oogenblik dat er weinig leden in het 
Huis waren, de regeering op een binnenlandschen maatregel 
(premie toegekend aan de landeigenaars voor elke ton petroleum 
die de regeering uit hun grond haalt) in de minderheid 
te brengen. Luid gejuich der Labour members, en geroep 
van „Demission". De zaak is onbelangrijk, behalve in zooverre 
zij de stemming der arbeiders ten opzichte van Lloyd 
George's kabinet aan den dag brengt. 

Nergens wandelen de regeeringen op rozen. Durven zij 
vrede maken, niet voor hun tegenstanders, maar voor hun 
eigen volken ? Het krijgsgeschreeuw dient wellicht nog in 
de eerste plaats om iets te overstemmen. Iets dat niet van 
buiten komt.. . 

De eenige regeering die niet als een miles gloriosus spreekt 

is (behalve de Russische, die dit al sinds maanden niet meer 

doet) de Oostenrijksche. Czernin hield 3 October te Budapest 

eene redevoering die woord voor woord door den president 

eener pacifistenliga zou kunnen worden overgenomen. 

Als men te Berlijn zoo iets beproeft, klinken er altijd 

andere tonen bij; heel bekende tonen. Zij ontbraken te 

Budapest. 

Nu de wereld niet naar Stockholm is gekomen, is Stock


holm tot de wereld gegaan met een vredesmanifest, dat aan 

de sociaal-democratische partijen in de oorlogvoerende en 

neutrale landen is opgedragen. Het herhaalt de Russische 


370 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

leus: „geen inlijving; geen oorlogsschatting", beveelt -herstel: 
van verwoeste gebieden uit een internationaal fonds aan, en 
oplossing der nationaliteitsvraagstukken in de richting van. 
internationale garantie voor nationale zelfbesturen, die in. 
Oost-en Zuidoost-Europa zich vereenigen tot federatiën. 
Een lange lijst van bijzondere voorwaarden volgt, waarvan 
sommige den smaak der Entente, andere dien der Centralen. 
kunnen vleien. Het lot van Elzas-Lotharingen wordt geregeld 
bij volksstemming. 

Een goed deel van dit alles zal ter sprake moeten komen. 
te Parijs, waar Skobelef de lang uitgestelde conferentie der 
bondgenooten over de herziening van hun oorlogsdoel naar 
aanleiding der omwenteling in Rustand gaat bijwonen, 
niet als afgevaardigde der Russische regeering, maar als. 
gemachtigde van den Raad van Arbeiders en Soldaten. De 
„Sowiet" is zoo machtig gebleven dat men hem niet zal 
kunnen afwijzen; het is zelfs nog onbekend of er, namens 
Rusland, een ander dan haar gemachtigde ter conferentie 
verschijnen zal. De Sowiet heeft zijne instructie openbaar 
gemaakt en tracht daarmede een nieuw tijdvak in de. 
geschiedenis der diplomatie te openen. Skobelef zal zelfbestuur 
van Polen, Litauen en Koerland mogen aanbieden 
in ruil voor de ontruiming dier landen door de 
Duitschers; hij zal het herstel van België, Roemenië, Montenegro 
en Servië eischen; een toegang voor Servië tot de 
Adriatische Zee; eene zelfstandige positie voor Bosnië en 
Herzegowina en voor de Italiaansche provinciën van Oosten 

voor Elzas-Lotharingen een volksstemming. Engeland-rijk, en 
zal moeten berusten in eene internationalisatie der zeestraten 
en in teruggave van alle Duitsche koloniën. 

De Duitsche officieuse pers glundert (hoewel te verstaan 
gevende dat de Centralen op ettelijke punten bezwaar zullen 
maken) ; de Ententepers zwijgt. 

Den tijd dien zij over hebben eer zij Skobelef moeten 
ontvangen, kunnen de bondgenooten misschien besteden aan 
het nagaan der rekensom die -Dr. Karl Ritter von Leth, lid 
van het Oostenrijksche Heerenhuis en oüd-minister van 
financiën, daareven in de Neue Freie Presse opstelt. De 
staatsschulden der oorlogvoerenden tezamen zullen eind 1917 
tot het zes-of zevenvoud van die vóór den oorlog zijn 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

gestegen. Groote mogendheid te zijn, beteekent thans, sedert. 
Aug. 1914 een schuldenlast op zich te hebben geladen van 
tusschen de 60 en 130 milliard kronen, d. w. z. een nieuwen.

, 

rentelast van tusschen 3 en 7 milliard. Vrede zonder ontwapening 
beteekent voor ieder der zes (vergeleken bij de 
cijfers van vóór den oorlog) eene verhooging van het oor 

a 8 milliard kronen. Dat is te zamen-logsbudget met 6 
9 a 15 milliard 's jaars meer dan vóór 1914, zonder nog 
iets in rekening te brengen voor herstel van al wat vernietigd 
of beschadigd is. Welk Europeesch volk kan zulke 
bedragen blijven opbrengen? 

Mars steekt in een slecht vel. Hij blijkt meer versterkende 
middelen noodig te hebben dan de aarde oplevert, en zal. 
van den arme moeten worden begraven. 

C. 

BIBLIOGRAPHIE. 

Typen en Curiositeiten uit Italië, door C. en M. Scharten-Antink, 
Amsterdam, Mij. v. Goede en Goedkoope Lectuur. 

Juist was ik een avond prettig begonnen met de herlezing 
van een der stukken uit dezen bundel, toen de heer Jan van 
Mijlen me kwam ergeren, door in Groot-Nederland te beweren, 
dat de Goncourts zouden afgedaan hebben. Zou de gedachte 
aan wat ons -land, immers onze literatuur dezen dankt, zonder 
den aanstoot dier Vlaamsche onbezonnenheid waarschijnlijk niet 
zijn opgekomen; nu bleef achter 't genot van het proza der 
Schartens de heugenis van de broeders hangen: samenwerkend, 
gelijk dit echtpaar, als zij ciseleurs van taal en immers ook van 
Italië vol. 

In een noot onder Monsieur Chut gewagen zij van „un travail 
qui devait être Ia reunion d'une série d'anecdotes connues, mais 
des anecdotes dont le montage, Ie travail des milieux, la savante 
et jolie recherche du detail, auraient fait une petite histoire 
intime". Ik laat hier enkele woorden weg, welke het geschied 

hun arbeid aanduiden — dat is het derde in een-kundige van 
vergelijking, welke overigens past bij dit boek. En zou de bescheiden, 
de op het nuchtere af zakelijke titel van den bundel 
der Schartens de Goncourts niet hebben behaagd, zoowel om 
het gedistingeerde in de behoefte minder te beloven dan men 
geeft; als omdat die woorden „typen en curiositeiten" iets kenschetsen 
als documenten? Een bijkans voltooid boek over Italië 
na hun reis uit '55 hebben de Goncourts verbrand, als „une 
conception trop lyrique et trop excentrique". Hoe zouden zij 
genoten hebben van de rust, de soberheid, waarmede in den 
bundel der Schartens dichterlijke ontroeringen van zonne-natuur 
en zonne-menschen, doch ook de indrukken of herinneringen 
-van allerlei ongewoons worden geboden ! 


BIBLIOGRAPHIE. 373 

Hunne waardeering waarschijnlijk te achten, beteekent hoog 
hun lof te stellen; constateert slechts het blijven van invloed; 
is toe te schrijven aan het besef van overeenkomstigheid in 
conceptie: „la savante et jolie recherche du detail" — een 
zoeken als naar bibelots door verfijnde verzamelaars —; en 
druischt niet tegen een wenk van den criticus Scharten in, die, 
speurend naar Hollandsch „proza der toekomst", de „taal der 
kunst" slechts viable achtte, zoo die van het volk werd „opgevoerd, 
zonder haar in het minst geweld aan te doen." 

Inderdaad mist men bijkans volkomen, wat Maupassant met 
duidelijke adresseering gispte, toen hij, pleitende voor „simplicité," 
zich tegen het „vocabulaire bizarre" verzette; juist als de criticus 
Scharten deed, toen hij een boek met „een schat van intense 
schilderingen" nochtans „een vergissing" noemde. Proza verlangde 
hij daar „van doorgaands hooge waarde, dat tevens het 
eenvoudigste en zuiverst-mogelijke Hollandsch is," 

Een voldoening moet het zijn, zelf zulke taal te geven en 
daarin even levendig van de ruzie om een Hollandschen zinkput 
te vertellen, als van de eendrachtige wreedheid bij geestelijken, 
die een Italiaanschen herfstmorgen misbruiken om uit vogelen 
te gaan; zoowel een gestalte van humor te beelden gelijk den 
agent der wagons-lits, als felle roman-stof knap saam te dringen, 
gelijk gedaan is in Clorinda en schooner nog in De Vrouw met 
de Pruik. J. D. M. 

De Boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17e eeuw. Biographische 
en geschiedkundige aanteekeningen, verzameld door M. M. 
Kleerkooper, aangevuld en uitgegeven door W. P. Stockum Jr. -- Twee 
deelen, verschenen in vijf stukken. — Den Haag, Nijhoff, 1914—'16. 

Deze uitgave is de tiende in de reeks „Bijdragen tot de Geschiedenis 
van den Nederlandschen Boekhandel", welke de Ver 

bevordering van de belangen des Boekhandels-eeniging tot 
bezorgt; eene reeks waarin vroeger werken van Sautijn Kluit, 
Bodel Nijenhuis, A. C. Kruseman verschenen zijn. De arbeid 
is er een van zeer aanzienlijken aanvang: twee deelen van 
tezamen een kleine tweeduizend bladzijden. 

Krachtens een besluit van 1908 was de heer van Stockum 
aan het werk gegaan tot het verzamelen van archiefgegevens 
omtrent Nederlandsche boekdrukkers, uitgevers en boekhandelaars. 

1917 IV. 25 


374 BIBLIOGRAHPIE. 

Te Amsterdam was reeds de heer Kleerkooper met een dergelijken 
arbeid bezig; na zijn overlijden verrijkte het product 
daarvan des heeren van Stockum's materiaal. Uit dat materiaal 
aangevuld, verschijnt het thans als een afzonderlijk werk, in 
de eerste plaats betrekking hebbende op den boekhandel van 
Amsterdam en uit de archieven van die stad geput, maar 
waaraan de heer van Stockum eenige gegevens uit Haagsche 
en Leidsche archieven toegevoegd heeft. 

Meer dan de helft van het werk wordt ingenomen door een 
(naar de namen der drukkers enz. waarop zij betrekking hebben) 
alphabetisch gerangschikte verzameling aanteekeningen, voor 
het overgroote deel enkel van biographischen aard: op dien en 
dien dag is in de Oude Kerk gedoopt Jan, zoon van Egbert 
Adriaensen, boekverkooper, en de moeder Lijsbet Jans. Eenig 
algemeener belang heeft slechts eene minderheid der notities, 
doch zoo zij in aantal niet overwegen, zij doen het in omvang. 
Hier en daar zetten zij de verbeelding aan het werk. Waren, 
in een inleiding of in excursen, de cultuurhistorische gegevens 
gereleveerd (zooals dit op zoo uitnemende wijze door Elias in 
zijn Vroedschap van Amsterdam geschied is), het werk zou van 
hooger rang zijn geworden. Nu is het enkel gedrukt archief; 
een boek om in te pluizen, maar waaruit men geen enkele 
bladzij zou willen of kunnen voorlezen. 

De uitgever zal opmerken dat het hem dáár niet om te doen 
is geweest. Die iets over den Amsterdamschen boekhandel der 
17e eeuw schrijven wil, vindt thans een uitgebreid studiemateriaal 
gereed liggen, en zal dankbaar zijn dat anderen het 
„vuile werk" voor hem hebben gedaan. Het hoogere van schiften 
en construeeren blijft hemzelf overgelaten. 

C. 

DE LEEMEN TORENS 

KRONIJK VAN TWEE STEDEN 

DOOR 

HERMAN TEIRLINCK EN KAREL VAN DE WOESTIJNE. 

EERSTE BOEK. 

VIII. KAREL VAN DE WOESTIJNE AAN HERMAN TEIRLINCK. 
Gent, 23 Maart 1914. 

Neen, mijn beste Herman, ik zal het noodlot niet zegenen 
dat mij gisteren tot ééne dier avonturen dreef, waar ik naar 
blijkt niet voor geschikt ben. Maar waarom ook moest het 
,overspannend-vroege voorjaar op mijn neef Benedictus zulk 
een verderfelijken invloed uitoefenen ? 

Hij stormt hier, Zaterdag, eergisteren dus, binnen. Hij 
klaroent: „Oij gaat morgen meê naar het bal van Half-vasten, 
in den Grooten Schouwburg!" Ik antwoord: „Neen" ; maar 
ik moet het te slap, te weinig-overtuigd hebben gezegd, want 
hij orakelt: „ Gij gaat meê, op bevel uwer moeder ! " En 
inderdaad, hij had beneden mijne moeder ontmoet, en het 
was hem niet moeilijk haar te overtuigen dat ik te weinig, 
véél te weinig uitga. Het is vreemd hoe mijne moeder, 
naarmate ' zij ouder wordt en minder-gezond, hare sterke 

levens-energie op mij als het ware overdragen wil. Zij vindt 
mij te stil, te ingetogen, en ik weet dat het haar bij vleugen 
verdriet doet. Om harentwille dan, Herman, ben ik gisteren 
naar het bal gegaan. 

1917 IV. 26 


376 DE LEEMEN TORENS. 

Het regende bij trommelvlagen : in mijne taxi zat ik als 
in eene kist waarin men spijkers door mekaar zou schudden. 
Niet alleen mijn gehoor: mijne huid, mijn tastzin werden 
dusdanig aangedaan, dat ik over heel het lijf als duizenden 
prikken kreeg. Het was half-elf van den ijslijken piknacht: 
reeds vond ik Benedictus achter het blanke tafeltje, dat hij 
voor ons in een restaurant naast den schouwburg voorbehouden 
had; in den molligen schijn van 't rood-bekapte 
lampje stond de zilveren emmer met den Rudesheimer zacht 
te glanzen; drie melk-matte aronskelken in een groen-krystallen 
vaasje; lichtscheuten over het verlokkelijke tafelgerei. 
De maitre d'hôtel wachtte blijkbaar op mijne komst: op zijn 
teeken droeg, over het diepstille vloerkleed, de kelner de 
obligaat-oesters aan en den gelen glans der citroenen. Dat 
wij naast een radiator zaten verwarmde mij geweldadig. Maar al 
die aanminnigheid kon de geleden indrukken en hun gevolgenlijken 
mismoed niet stillen. Spijs en drank zouden mij zeker 
hebben verkwikt; doch, waarlijk, Benedictus was mij te luidruchtig 
om de spanning mijner zenuwen niet nog meer te 
tergen. --- Het was dan ook voor mij een troebele, een 
pijnlijk-ongezellige vooravond geweest. Gij kent dat misschien, 
het eenzame late wachten thuis op het vertrekuur dat al te 
traag aankruipt; dan de koude feestkleêren aantrekken en 
het witte dasje dat niet behoorlijk gestrikt wil worden; die 
tocht daarop in een rammel-taxi. Ik had trouwens in den 
namiddag, bij naderende schemering, aanhoudend aan Paul 
zitten denken. Hij was nu misschien aan het bed van Ger 

viezigheid van ziek-zijn; Paul die daarbij-maine. Phenolgeur, 
over afbreken te dubben zit: eene, haast-physieke, noodzakelijkheid 
geworden. -- De ijle woorden van zulke laatste 
stonden! Onmogelijkheid voortaan van vertrouwde gesprekken, 
en alle liefde ontaard in niets dan medelijden, waar 
men zelf als onteerend voor walgt ! 't Geluk was eens 
grenzeloos; men heeft zich uitgeput de grenzen ervan aldoor 
verder te willen verschuiven ; en nu is men onmachtig zóó, 
dat men niet eens meer eerlijk kan zijn, noch zelfs de tranen 
storten van een gewone ontmoediging. Men glimlacht: men 
liegt, en men wéét het. Men is vereend: het is niet eens 
eene vereende ballingschap. Men ziet nog in elkanders oogen: 
men vreest zelfs niet meer er het eigen verraad in weêr



DE LEEMEN TORENS. 

spiegeld te zien, want ook wroeging is nu dood, al is 
men nog zoo vér van de zelf overwinning. Ha, gij zult het 
handje niet meer kunnen drukken dat gij in uwe hand genomen 
hebt; uw kus zal uwe lippen droog laten als schors ; 
doch gij zult antwoorden, „wel ja, wel ja," op de nederige 
vraag van: „bemint ge me nog ?" -- Want gij zijt twee, onvermijdelijk 
twéé, gij die nooit meet: één zult wezen. Treedt gij 
dan de trappen af naar den afgrond van het lijden? -Zelfs 
dat niet; nimmermeer zal het mogen, want het ware 
te gezond, begrijpt gij? te normaal. De giflucht alleen binnen 
deze nimmer-ontkluwbare onwaarheid; het schouwspel van 
uw eigene vervalschte gevoelens, waar gij vooral niets aan 
veranderen moogt; en in uw lijf de kilte van een dood, 
waar het voor het opperste leven moet spelen.. . 

Aldus had ik mij hersenschimmen zitten weven in de 
vallende duisternis: nog was ik ervan geïntoxiceerd. En 
Benedictus scheen waarlijk zijn best te doen, om de onrust 
te bevestigen. Stel u voor, Herman : deze bovenzaal van 
het restaurant met niets dan verwachte gasten; waar het 
geheimzinnig-hoofsch toegaat tusschen heeren in frak en al te 
gesluiërde dames; over de klank-doode tapijten de diplomatisch-
stille bediening; niets dan fluisteren en in de maskeroogen 
kijken; met, plots, nu en dan den in-servet-gesnioorden 
knal van een champagne-kurk; en in zulk gedempt mysterieleven, 
waar ik misschien aan mee' had kunnen doen en dat 
mij traagzaam zou hebben gesust als vreemd-teére droomaandoeningen 
in den slaap die op schokkende momenten 
volgt; in de gratie eindelijk, de gratie die maar een mom 
was op ploerterij, maar dan toch in sierlijke buigingen waarde 
door deze discrete souper-zaal; binnen zulke gratie vond 
Benedictus noodig, lawaaierig te worden, luidop te praten, 
en dan nog wel... over politiek. 

Gij moet weten: een dag drie -vier geleden heeft hier in 

den Circus een meeting plaats gehad, een monstermeeting 

tegen de nieuwe Schoolwet. De Vlaamsche volksvertegen


woordigers hadden het land verraden: zij hadden het van de 

regeering niet gedaan weten te krijgen dat het onderwijs in 

Vlaanderen voortaan uitsluitend -Vlaamsch zou zijn, en dat 

op gebod der regeeringsbureelen elke „père de famille" 

-„peerdefamilie" heet de vertaling ---zich door en door 

378 DE LEEMEN TORENS. 

Vlaamsch zou betoonen. En de flaminganten — Benedictus haalde 
smalend de schouders op, de flaminganten hadden hunne 
woede ter dege lucht gegeven. Het immense gebouw had, 
onder het koepelgewelf waarop, door Montald liefdevol geschilderd, 
Attische paardjes met nerveuzen adel galoppeeren 
en schoone Grieken vol rustige waardigheid aan 't worstelen 
zijn, een bomvolle circus had gedreund van weinig-Helleensche, 
maar vermaledijdende welsprekendheid. Karelke 
Waeri, het blaffende journalistje, had groote vlakken transpiratie 
onder zijne jasoksels verwekt, ten duidelijken bewijze 
dat Frans van Cauwelaert door de Woestisten was omgekocht; 
Ferdinand Reper, zijn dichten zwarten baard vol cijfers, 
citeerde honderd statistieken ter opheldering van een betoog, 
dat feitelijk niemand, immers ten volle overtuigd, noodig had; 
Aerseele, wethouder en kamerlid, had, hij een socialist, zich 
in stroomen nijdige ironie uitgeput ter verdediging van zijn 
katholieken confrêre : zijne hooghartig-geeselende minachting 
had niet vermocht dan het joelend geraas op te zweepen van een 
menigte, waarover Lodewijk de Koninck, weêr eens in een 
zijner woelingsdagen, de rol speelde van een ijvervol kapelmeester. 
Maar de „clou" van de vergadering, gelijk Benedictus 
zei, was het optreden van Amnestie geweest. Eerst was hij, 
zwarte kiel om het machtige lijf, knuppel in de vuist, vilt tot 
over de oogen, op het podium verschenen: bliksemvlug had 
men er hem afgekegeld. Geen vijf minuten later stond hij, 
mastodontesk, daar vlak tegenover, op de bovenste galerij, 
omringd door een honderdtal van zijne trawanten. En van 
daar uit had hij gedonderd: „ U w schoolwet? een vuilbak! 
Uw Vlaamsch? een stuk drek in een lantaren! Wat zal uw 
leerplicht maken ? : bourgeois of aspirant-bourgeois, zoolang 
hij niet aan ieder den weg opent van zijne klaarblijkendnatuurlijke 
ontwikkeling. Ha, gij gaat aan een koewachter leeren 
dat Blesse een herkauwer is en vijf magen bezit ? Het is 
het beste middel om hem te beletten nog te zien dat ze 
balgpijn aan 't krijgen is van te veel te eten! En of hij 
dat nu afleert in 't Vlaamsch of in 't Fransch: wat geeft 
het? Wat gij hem in de eerste plaats verschaffen moet : 
zijne natuurlijke koewachtersfierheid; het gevoel dat hij zooveel 
waard is als een pennelikker, op voorwaarde dat hij 
maar evenveel onafhankelijkheid van geest en, binnen de 


DE LEEMEN TORENS. 

379 

perken van zijn zelf gekozen plicht, van handelen bezit! Zal 
het hem dat geven, uw leerplicht? Neen, want uw leerwijze 
deugt niet, want uw leerkrachten deugen niet, want de 
maatschappij deugt niet, want gij deugt niet, of gij flamingant 
of franskiljon zijt: boel met bourgeois! boel met 
smeerlappen !" 

Benedictus bracht mij, armzwaaiend, deze woorden letterlijk 
over, — hier aan dit tafeletje, bij oesters en zeldzame 
bloemen, tusschen die bedaard-hoofsche, mysterieus-beminnelijke 
feestmenschen. Hij kraaide het daarop uit van pret: 
„Quel type, ton ex-professeur d'énergie !" Het kwam mij 
voor dat hij aldus de aandacht van heel de zaal op mij 
vestigde: mijne wrevelige ontreddering steeg erbij. Had hij, 
in den namiddag al, te veel gedronken? Het werd mij echte 
ergernis, als ik hem champagne hoorde bestellen voor bij 
de getruffeerde kip. Ik zei het hem. Hij bezag mij in de 
oogen: zei daarop: „tu as raison"; ging beteuterd zitten 
eten; schaterde echter weër als hij zag dat ik de eerste 
mijn perelende fluit leêghad, want ik had dorst. 

Nu zat hij een voor éen de dames op te nemen, met eene 

brutaliteit die, aanvankelijk, telkens in hare schulp kroop, 

wanneer er éene was die hem met eene gelijke aandacht beje


gende. Vele waren eenvoudig vrouwen van katoenbarons 

en andere nij verheidsaristokraten : zij zaten dicht-gewikkeld 

in haar domino en aten behoedzaam met den zwart-fluweelen 

loup vóór het aangezicht, tegenover haar rood-glanzenden, 

geeuwenden echtvriend. Onder dergelijke echtvrienden waren 

er echter die gekomen waren, eenvoudig, met hunne mai


tresse, en deze maitresse erkende men uit de. aanwezige ge 

vrouwen in hoofdzaak aan het toilet: gepailleteerde-trouwde


gommeuses of vaporeus-tullen piërrettes, trouwens even


zorgvuldig gemaskerd, en die vaak, onder veel te korte 

rokken, beenen vertoonden dewelke helaas een gevorderden 

leeftijd verrieden; wat trouwens naar bleek niets van de teeder


heid hunner cavaliers vermocht af te doen. Eindelijk zaten 

daar ook nog met náákt aangezicht, en geen mom dan 

poeder, rouge en mouches: de verleptste exemplaren van 

onzen demi-monde, naast de bleekst-geblaseerde vertegen


woordigers der jeunesse dorée. Benedictus kon zich niet weêr


houden van haar te vertellen : ik moest immers weten dat 


380 DE LEEMEN TORENS. 

hij alle bevoegdheid bezat om haar Brantóme te worden. 
Die vette melkblonde daar, in „Claudine-á-l'Ecole ?" Maar 
dat was Mie Reederer, uit de Wellington-Bar! Dat zwarte 
fourreau moest haar teint doen gelden, --comme si ga nous 
rajeunissait! Twintig jaar geleden reeds pochte ze erover 
dat zij Georges Rodenbach ... ontnuchterd had, toen zij-zelf 
veertien jaar oud was; Georges Rodenbach, toen vijf en twintig, 
heette te dien tijd te Gent, „l'avocat-cravate" ; zoodat zij thans 
wel-geteld heel diep in de vijftig oud moest zijn, deze school-
Claudine!... En de drie zusters daar met inktoogen, de 
drie sapphische Chariten, dochters van zijn oud-professor 
van Grieksch die winter en zomer een enormen en dood vermoeiden 
panama droeg: Benedictus-zelf had ze eens gedoopt 
met de Ionische benaming van den maagdengordel; kostelijk, 
nietwaar? en... ' ze waren zóó blijven heeten --zonder 
dat hij trouwens op dat peterschap fier was... En 
die lange, magere, zwarte met slaap-oogen als Réjane : 
verbeeld u, Benedictus had een vriend, dien noemde men 
Spinoza, omdat zijn vader brillen verkocht; dat meisje nu 
kreeg een kind van hem, en hij was er zoo verlegen meê 
dat hij zich vergiftigde met strychnine; maar per testament 
maakte hij haar over aan een ander vriend, die men Shakespeare 
had gedoopt, omdat... omdat hij Maeterlinck 
plagiëerde ! .. . 

Benedictus proestte het uit; hij had om zijne flauwe en 
slijmerig-vertelde moppen de kostelijkste pret; en telkens 
vulde en leegde hij zijn glas. Hij vulde ook het mijne: 
helaas, ik protesteerde weldra niet meer, dronk zonder goed 
te weten mee, en voelde weldra doffe verlamming in mij 
zakken. Mijn neef bemerkte mijn uitgestreken gelaat: „Kom," 
zei hij, „geef de deftigheid maar op vandaag. Degelijkheid 
en wij: mooie koppeling! Wij zijn immers van het ras niet 
waar men biefstuks uit snijdt! Hoogstens de saus die ze 
doet slikken. En die saus moet gekruid worden !" 

Hij dronk maar. Ik-zelf, ik hoorde hem nu nog nauwelijks. 
Mijne overprikkeling van daareven was als het ware uit 

mij in een dik-wollen maillot van verdooving ge--gewazemd, had 
kleed, mijn lichaam over geheel de oppervlakte bijna ongevoelig 
gemaakt. Alleen: in mijn hoofd werd het traagzaam kil-helder. 
Ik werd, buiten Benedictus' gesnap om, buiten de trage 


DE LEEMEN TORENS. 

omwieling van gasten en kelners, buiten den gesloten, enger 

kring van roode wanden en aangeslagen spiegels-wordenden 
met verdoezelend-blank licht, van lieverlede als verplaatst 
in eene sfeer, waar alles eene andere beteekenis kreeg, van 
dewelke ik mij ging afvragen of zij niet de eenig-definitieve 
was. Ik moet zeggen dat daar eene reden toe bestond, iets 
als eene hypnotisatie. Schuin over mij zat aan een tafeltje 
eene vrouw, dicht-gesloten in, laag-bekapt door een vuur 

Zij at niet; zij dronk niet. Het hoofd-rood fluweelen domino. 
geleund op de samengestrengelde vingeren van hare witte 
handen, staarden hare groote, gitten oogen mij aan uit de 
gaten van haar rood-satijnen maskertje waarvan de kanten 
barbe mond en kin verborg. Wie mocht ze zijn? Ik vroeg 
het mij nauwelijks af. Want welke vrouw die in mijn per-
soon belang kan stellen? Zij zag mij aldoor aan: zij ging 
zich als eene stille aanduwing in mijn hersenen drukken en 
afteekenen als een bloedige sfinx, die nimmer spreken zal. 

Toen Benedictus merkte dat hij heelemaal geen antwoord 
meer kreeg, zocht zijn blik het voorwerp van den mijne. 
Aan de vrouw schonk hij weinig aandacht: hij had haar 
cavalier bemerkt, en dat was hem voldoende, want eene 
nieuwe gelegenheid tot verhaal. Het was immers baron 
Floris d'Uytschaete van der Voght. He ja, hoe deze nog 
rechthield ? ! Zie, de patrijzen liggen te vervriezen in hunne 
gestolde saus; onaangeroerd de schalen druiven en bananen. 
Natuurlijk: de baron voedt zich nog alleen met kwikzalf. 
Zie maar dat lood-grauwe gezicht in de arabesken der duizenden 
rinipeltjes, die groen-witte doorschijnende tanden 
onder het droge katersnorretje, die doode ooren bezijden de 
bakkebaardjes en het zorgvuldige petit-fer-haar. weer was 
hij met zijn onafscheidbare lijfarts, natuurlijk! -- de 
sardonische dokter Géhenne en zijne vierkante schouders 
en zijne harde handen; zonder hem durft hij niet buiten te 
komen: kon hij hem niet elk oogenblik noodig hebben voor 
eene kamferolie-inspuiting? Band trouwens eener wel-verplichte 
erkentelijkheid: welke en hoevele diensten had de 
dokter hem niet bewezen bij en aan zijne maitresses : het bij 
hem altijd-veranderende ewig-weibliche ? Dat echter, dat eeuwigveranderende 
kon Benedictüs heel goed billijken: de baron 
sedert dertig jaar gebonden door een „mariage Blanc" aan 


382 DE LEEMEN TORENS. 

deze, die heel Gent de „dame blanche" noemde, die van 
haar echtgenoot totaal-abstinentie eischte, maar, in haar 
eeuwig wit gewaad, heelder nachten de staat afliep, op zoek 
naar den bruidegom harer kinderjaren, welken ze wel eens 
in éen of anderen dronken student had meenen te herkennen 
en beminnen .. . 

Ik liet de kinema dezer „chronique scandaleuse" aan mij 
voorbijgaan, doodendans door het waas heen van een droom. 
Voor mij was daar nog slechts het ééne : die zwart-stralende 
oogen in een rooden, strakken skeletkop, boven handen die 
geen gebaar hadden dan om lippen en kin toch vooral zorgvuldig 
onzichtbaar te houden. 

En dan: ik dronk. Ik dronk óók, Herman, en het werd 
lengerhand glas aan glas een roes vol helsche bewustheid. 
Die geheimzinnige vrouw en de Heidsieck-extra dry dreven 
mij op tot een wonderen toestand, eene verscherping van mijne 
zelfstandigheid, eene sublimiseering van mijne psychische vermogens, 
zooals ik ze slechts drie-viermaal in mijn leven, hij 
cocaïne-gebruik en de geestelijke bevrijding die ze verleent, 
ondervonden heb. Herinnert gij u, Herman, uit „La Peau 
de Chagrin" de prachtige bladzijden over „la débauche" ? 
Dien avond ervoer ik hoe Balzac, die onze moderne 
prikkels, hard en gezond werker als hij was, niet wilde 
kennen, in zijne ontleding onvolledig of althans ordeloos 
geweest is. Vóór mij zat mijn neef Benedictus, eenvoudig 
bedronken ot althans aangeschoten, daardoor nog wat praatzieker 
dan gewoonlijk, zonder zeer duidelijk besef van wat behoorde, 
en stilaan, zooals doorgaans met alkohol-verhitte mannen 
gebeurt, aangehaald naar den draaiënden gedachten-cirkel 
waar de vrouw het starre middenpunt van is. Ik, daarentegen, 
het was of ik de ijs-klare en -gure kim ging bereiken die 
alleen de echte en verfijnste débauchés mogen naderen. Die 
ronde, glanzende oogbollen waren nog steeds op mij gericht: 
ik voelde het; het hinderde mij echter nog nauwelijks; ik 
kwam er uit los; bij poozen verdwenen zij zelfs in gaten 
van mijn geheugen. Ik werd met zeldzame puurheid vrij, 
als uit eene oplossing die mijn wegdeinend lichaam was. 
Neen : er wies iets uit mij dat een ander ik werd, een dun, 
doorzichtig, doorziend, doordringend wezen: een engel die 
een duivel zou zijn geweest. Ik had, als een terugroep der 


DE LEEMEN TORENS. 

natuur, geheugenis aan orgiëen waar ik van gelezen had, 
alleen nog mogelijk bij geselectionneerden adel uit zeer oude 
autocratieën, ontsnappend aan beuheid door zorgvuldig 
doseeren, geleerd en stijlvol keuren van het genot: systematiseeren, 
daarna opleiden tot grondelijke algemeenheid van 
het gekozen en nagestreefde levensbezit dat eigenlijk berust 
op misprijzen maar feitelijk de meest-esthetische levenstragcedie 
is. En zie, ditmaal werd ik, zonder opzet, zonder wilskrachtige 
minutiëuze oefening, zonder alle averechtsche ascese en alleen 
door een verbazingswekkend bewijs der genade, evenzoo 
bemachtigd met het anderen-teisterend geheim dat mij aldus 
verplaatste, plots, in 't midden van een mystieke kennis die 
was van de Hel. Vrij van instinct en van zinnelijkheid, was 
ik in het bezit van eene intuïtie zóó acuut, dat zij alle ratio 
als belachelijk moest verwerpen, en zich daar niet eens 
de moeite toe gat. Benedictus zat daar vóór mij, Benedictus 
binnen den hollen, soms traag van-onderen-naar-bovenwentelenden 
kogel die deze roode, thans bijna geheel-ledige 
feestzaal geworden was, en hij kreeg voor mij de waarde 
van een symbool. Hij werd, voor mijn heerschersvermaak, 
de andere débauche. Ha, zij ontkent, zij tart de rede niet, 
zij ! : ze is alleen moeheid, hoe dan ook één oogenlijk dier 

bevrijding ervan, bevrijditig die ze echter koopt met-lijke 
den dood van den wil, van de innerlijke aanschouwing, van 
de bestemming die men voorvoelt als eene macht. Geene 
ten einde gedreven ontkreising, geene ten top opgestuwde 
loutering van de sensatie, geene verijlende maar verdiepende 
ontstoffing van het gevoel, doch het verrafelen erin, het 
afbotten ervan, en het aanklonteren van de logste aardschheid; 
niet het koel-triumphantelijke overwinnen van alle 
duizeling; het vergaan in afgronden van de donkerste en 
dikste modder.. . 

Aldus zat ik te denken, neen: mij te exalteeren in eene 
verbijsterde zekerheid. Intusschen was het Benedictus die, 
in zijne meer-menschelijke dronkenschap, nog het meeste 
besef der noodwendige contingentie bleek te bezitten. Tweemaal 
trok hij aan mijn mouw; eerst bij zijn verschrikt: „zijt 
gij dan ziek ?", begreep ik. Wij stonden op; ik was volkomen 
meester over al mijne bewegingen; alleen krakend-stram 
aan de gewrichten en ook, docht mij, in de beenderen van 


384 DE LEEMEN TORENS. 

mijn schedel. Wij kwamen buiten. Het had opgehouden te 
regenen, maar de wind zweepte, van de daken en het lijst 

aan deuren en ramen, dikke, lange druppen weg die-werk 
't lantarenlicht voorbijvlogen als zonklare perels. Het was 
nijdig-koud, en Benedictus, die op dit uur nog sigaretten 
wilde gaan koopen, dwong mij een straat om te loopen. 
Eigenlijk deed de nachtlucht mij goed, frischte mij op. Ik 
kreeg het duidelijke besef dat mijn eenzamen en doffen, club

-

zieken namiddag, dat mijn kommer om Paul, dat de ijle 
afwachting van het vertrekuur en de verdrietige vrees voor 
een wuft-verloren avond mij maar al te goed gepredisponeerd 
hadden tot mijne tijdelijke verdwazing. Deze was nu, gelukkig, 
verwaaid. Behalve de opkomende alkohol-zwaarte, was ik 
me-zelf weer de baas. 

Aldus docht mij althans. Toen wij echter de vies-roode 
schouwburgzaal en haar dikken wazem van stof en stank 
binnen waren, voelde ik, in de aandrommende dichtheid der 
menigte, dat ik maar half verlost was. I-Iet sloeg juist middernacht, 
en de armzalige meisjes van het ballet „le corps 
des balais", meende Benedictus bedenkelijk-geestig, kwamen 
binnen voor de gebruikelijke kwadrilje. Men pakte opeen in een 
leêge ronde om haar plaats te maken. Korte gilletjes van vrouwen 
die men nijpt of kittelt. Verhitte koppen met wit-bolle dronkemansoogen. 
Deinen van vrouwelijke dominolijven. De verschietende 
schijn, vierkant, van eene blank-naakte borst. Lazzi's boven 
gegrol uit. En daar omhoog, in roerlooze orde, verdoezeld 
en verdompt in een gulden wolk, achter het wemelend rag 
der uitverende of slingerende serpentins, de bovenloges en 
hare vaag-bewegende gestalten. Aangestompt door de 
aêmechtig-stootende muziek, stonden wij gekneed binnen de 
menschenvolte die transpireerde, blies en luchtig wilde doen. 
Ik had het benauwd, en voelde dat een vreeselijke migraine 
mij bedreigde. Gelukkig liep de kwadrilje ten einde; men 
geraakte los; er kwam speling. Benedictus trok mij, onder 
de huif van het balkon, langs de diep-duistere baignoires 
voorbij, op loer naar schuine geheimzinnigheden. Moeilijk om 
ontdekken waren zij niet: oude heeren met kwijlende, vormloos-
paarse knoedel-koppen die hingen over 't welwillend 
décolleté van wrikkelende dames; zuchtend gefezel of gesmoord 
drift-gekijf; smachtend gekus of een schater die van 


DE LEEMEN TORENS. 385 

uit de diepte plots uitschoot. En daar vlak tusschen in, 

, vreemdst nog van al, het onaangeroerd-bleeke gelaat van de 
danseuse-etoile Rosalba Passia, zuiver van lijnen en afgetrokken-
sereen als de Cecilia van Carlo Dolci, waar, binnen 
zijn blauw-glimmenden Merovack-baard, in diepe contemplatie 
baron Conrad d' U ytschaete van der Voght tegenover zat, de 
extatische numismaat, wien zulke platonische liefde naar ieder 
wist duizend frank in de maand koste... 

Het was echter in de zaal-zelve, op de deinende golflijnen 
der dansende koppels waar de gemeen-wellustige wals-muziek 
matelijk door roerde als door een pap, dat de geile jacht op 
het vrouwelijf zich het duidelijkst openbaarde. Ik liep `achter 
Benedictus aan, die door de dansers heendrong als een 
speurhond, opgehitst en laag-sarcastisch. Ik-zelf, in deze 
troebele lucht vol reukwerk en lichamelijke geuren, voelde 
mij weer ontwezenlijken. Ik werd niet den minsten sensuëelen 
aandrift gewaar. Ik moest denken aan mijn verklaarden toe-
stand van daareven, maakte aan me-zelf de opmerking hoe dat 
soort zwelgerij -- het mijne geheel buiten de vrouw omgaat, 
die er in betrokken is alleen als het aanvankelijkste en gemeenste 
middel tot de omgekeerde zuivering. Met deze, de andere 
debauche, ging het juist andersom: zij stelt zich de vrouw 
tot doel, zoolang van doel nog spraak kan wezen; karikatuur 
van een verhoogd leven dat van banden los zou zijn en in 
den grond misschien schrik is voor dood, maakt zij van den 
schoot der nageslachten de wieg der zekerste onmacht; in 
hare ontuchtige vernietiging is de vrouw haar tevens prikkel 
en oogmerk; uit het verste atavisme — het is hare theologische 
beteekenis! weet hij, de gedoemde, de vrouw zijne doods 

te zijn: nu wil hij de eindelijke scheiding niet-beschikking 

in zonder haar; als hare straf jaagt hij ze vóór zich uit; zij 
zal vergaan voor hij vernield wordt. En helaas, zij zal het 
weten, zij; in haar vernietiging zal zij bewust blijven; en... 
zij zal liggen huilen, als hij, verwonnen, snorkt. 

Ik ging op, weldra en opnieuw, in deze macabere bal-lyriek. 
I k, koel in den aanvang, zweepte mij op tot een satanisch 
sardonisme. Ik had het besef, de eenige te zijne die te lezen 
wist in deze verhitte tronies, in deze bezwijmende vrouwegezichten 
vol van den schrik eener doorziene bedreiging. Weer 
voelde ik mij een heerscher; mijne ijskoude hand kromde samen 


386 DE LEEMEN TORENS. 

als om een wapen, een karwarts, een zevenstaartigen knoet. 
-- Tot daar opeens, achter mijn rug aan, eene stem klonk,.. 
eene bekende stem in een joviale discussie : „Un produit comme 
le sucre et le vitriol ? Mij goed, als gij dan deugd door 
vitriol vertaalt. Weet gij echter wat ze voor mij is, de deugd ? : 
de schaduw afgeworpen door een politieagent! Meer niet !" 
Ik keerde mij om. Ik had mij niet vergist: het was Lust

-

van Gendt, in hoogst-ethisch gesprek met Corneille Lenormand.. 
Hij droeg, opzichtelijk-ongegèneerd, een ros colbertje en een 
appelgroen dasje, en zag er aldus beter verkleed uit dan de 
meeste hier-aanwezige maskers. Aan zijn arm hing Propke,. 
zijn Propke, het verschrompelde maar beminnelijke jongstedochterke 
van Amnestie, en lachte mij als smeekend tegen uit 
hare groote, zuivere oogen. Zij had een vreemd toilet aan, veel. 
te wijd voor haar en laag uitgesneden op pijnlijke nietigheid,. 
eene uitdragers-„dame aux camélias” van groene, als verzuurde 
zijde waarvan de sleep oneindig-veel last gaf aan 
hare kinderbeenen. Lenormand zag er uit als een veel te 
jonge, een al te smalle dominé in zijn dicht-geknoopten, langen 
Zondagsjas. Dat hij hier het terrein had meenen te ontdekken 
voor een zedekundig dispuut, verwonderde mij allesbehalve. 
Waar mijne eigene geestesgesteldheid mij daar een gunstige 
gelegenheid toe voorkwam, ging ik er hem ironisch over 
feliciteeren. Toen mij over zijn hoofd heen eene wuivende 
hand werd toegestoken: deze van Lodewijk de Koninck. 
„Ha ja, we zijn wij ook eens komen zien, nietwaar? Ge 
zijt gij hier wel!" verontschuldigde hij zich gul, want hij. 
gevoelde zich hier blijkbaar weinig op zijne plaats. Hij noch, 
trouwens, dikke Fiene die, in haar lustre domino met de hooge 
puntkap en achter het volle, zwarte masker, veel had van een 
loggen en kantigen klompsteenkool. Ook zij gaf mij, van tusschen 
de verwikkeling der dichte plooien, een hand die, gemarmerdrood, 
er uit zag als de nijper van eene kreeft. En eerst dan 
merkte ik den laatste im bunde: een Arnold d' Haeseleer die 
had geprobeerd zich onkennelijk te maken. Zijne hooge, 
lenige gestalte droeg met zeldzamen zwier den feestelijken. 
rok. Een mauve odontoglossum vlekte sierlijk zijn kraag. 
Hij droeg onberispelijk-witte handschoenen. Hij had echter 
zijn lorgnet afgelaten zoodat zijne bijzichtig-wimperende oogen. 
wit waren als van een blinde; en hij had een neusje vóór,. 


387

DE LEEMEN TORENS. 

een wassen neusje dat in zijn deeg-bleek gelaat bol stond 
en rood glom als een klaasappelken. 

Ik was om de ontmoeting haast blijde: zij schonk mij het 
besef terug van den gevaarlijk-hellenden weg dien ik aan 't 
afrollen was. Ik trachtte gewoon -geestig te worden. Benedictus, 
hij, zag er de voorbestemming in van nieuwe champagneflesschen. 
„Allen meê naar het foyer !" armzwaaide hij, „nonkel 
Benedictus trakteert !" 

Lenormand echter hield mij achter. --» Ik heb u eene 
belangrijke mededeeling te doen, meneer van de Woestijne," 
sprak hij gewichtig, of wij op eene geleerde congres-vergadering 
waren. „Willen wij wat wandelen in het couloir der 
eerste loges? Het is er minder druk." 

Wij deden het, en ik moet zeggen dat het, hoe gek ook, 
mij niet onaangenaam was. Het was mij aanvankelijk een 
voorwendsel tot hoogere ironie, volkomen in mijne rol. 
Maar dat duurde niet zeer lang. Want al behield ik mijne intuïtie scherpte, 
toch keerde ik, onder Lenormand's betoog, lengerhand 
tot mijn normaal redeneersvermogen terug. Hij vertelde 
mij dat zijn blad, het met Constant Hoeck ontworpen blad, 
weldra verschijnen zou en „De Vlaamsche Fakkel" heeten. 
Hij hoopte, er zich na een jaar geheel te kunnen aan 
wijden; hij zou dan zijn leeraarsambt neerleggen om nog 
alleen ten dienste te zijn van het Vlaamsche Volk (hij zei dit 
niet zonder eenige emphase). Met mijn verlof, stel u dat 
voor, Herman, in deze Halfvasten-zaal ! wilde hij mij 
hier geheel zijn programma ontvouwen, overtuigd als hij 
was dat het bij ieder alle bezwaren tegen de Vlaamsche 
Beweging wegnemen zou. Die bezwaren, hij wist het wel, 
waren bij de burgerij instinct- en klassebezwaren. Voor 
burgers is liefde voor het volk niet natuurlijk; zij kan het 
des te minder zijn voor de taal van dat volk. Er was, daarenboven, 
gebrek aan traditie; wij, menschen van den midden-
stand, zijn sedert het huis van Burgondiê in Vlaanderen 
vastgeknoopt aan eene overlevering die niet de onze is; 
waar wij echter aan vasthouden, eerst omdat wij dan toch 
een houvast moeten hebben, ten tweede omdat wij om ons 
heen geen der bestanddeelen zien van eene eigene traditie. 
Welke zijn die bestanddeelen? Volgens Barrès : een leerstoel, 
een kerkhof, en genieën. Een leerstoel?: de universiteit te 


388 DE LEEMEN TORENS. 

Gent, evenzeer haast als die van Brussel en die van 
Leuven, is Fransch en blijft het brandpunt van eene politieke 
partij. Een kerkhof ? : helaas, wij hebben geschiedenis geleerd, 
en het is gebleken dat vele van onze nationaal-Vlaamsche helden 
niet waren waar men ze voor hield of nog houdt. Genieën ? : 
maar een genie hangt af van zijne opvoeding, en daarenboven: 
wat doet men in België voor onze dichters? Ziet U: dit 
moeten wij alles luid op en in volle breedte zeggen, hoe schril 
het ook klinken moge in het oor van zelfs sommige flaminganten. 
Diagnose beteekent immers genezing, en een goedgesteld 
vraagstuk is een opgelost vraagstuk. Er komt bij dat 
men eindelijk moest gaan begrijpen, hoe de Vlaamsche Beweging 
boven alles uit eene kultuurbeweging moet zijn. Zij 
was het in den beginne: nooit vonden onze schrijvers meer 
lezers dan tusschen de jaren '40 en '70, en het verklaart 
den triumph van Conscience. Zij werd eene politieke beweging 
en... ons volk ging kultureel achter. Ja, niettegenstaande 
de wetten op lager en middelbaar onderwijs, die 
het Vlaamsch ten bate moesten komen. Dat duidelijk te 
bewijzen leidt ons naar de traditie terug, naar de onontkomelijkheid 
der traditie en dus het aanvaarden, louteren 
en versterken harer bestanddeelen: wij leeren er ons 
volk weer door lezen, en dan is alles gewonnen. En 
trouwens: daarin alleen vinden de jongeren weer gebruik 
voor hunne ziel. Hunne opleiding heeft ze van hun volk 
vervreemd, en het is de tijd niet meer dat de politiek ze 
naar dat volk terug kan voeren. Ze zijn vreemd geworden 
ook aan politiek, aan het betrekkelijke eraan: hunne ziel 
wil immers weer eene volstrektheid, en die vinden zij in 
het kultureel ontbolsteren van hun volk. — „wij kennen 
geen gerévéleerd geloof meer, meneer van de Woestijne", 
zei Lenormand, al beefde zijne stem van innig vertrouwen, 
„wij gelooven niet meer in eene openbaring; maar wij hebben, 
evenals onze grootvaders, behoefte aan het absolute, en 
daarom scheppen wij-zelf dat absolute uit de nooden van 
ons volk." 

I k was door Lenormand's lange rede diep getroffen: hij 
had in mijn binnenst weer overtuigingen gewekt die mij 
walgen deden voor mijn gedrag van dezen avond. Ik wenschte 
hem geluk met zijne plannen. Ik wilde hem nog alleen vragen 


DE t,EEM N TOR s. 

389 

naar de middelen tot uitwerking ervan; in hoeverre hij nog 
hechtte aan sommige ideeën die ik hem in der tijd had hooren 
verdedigen, over bestuurlijke scheiding b.v., over wat hij 
begreep onder meer toenadering tot Noord-Nederland. 

Toen daar opeens, van uit de laagte, 't geschal opging 
van een relletje. „ U ne rixe !", galmde het door het couloir; 
„une attrapade !" gichel-gilden opgewonden-blijde vrouwen. 
Met de menigte holden wij de trappen af, snelden door eene 
smalle, opgepropte deurgeul naar de zaal. Weer had de, 
schaarscher-geworden, massa van maskers en habiet-heeren 
een cirkel gevormd, die in het midden eene plaats open liet. 

„K'ss ! K'ss !" joegen stemmen de herrie aan. „Tirezle 
par le nez, le morveux !" schalden anderen. „L'aura, 
l'aura pas !" stampte een groepje. Wij konden niet zoo 
onmiddellijk zien. Ik weet niet welken drang wrocht mij 
tusschen de ruggen in. Onwillekeurig werd ik echter in 
eene dubbele duwing-naar-voren opgenomen. Ik werkte mij 
als tot zelf behoud een baan met mijne ellebogen, en... 

Weer sloeg, Herman, de kille hitte, als een plotse hallu


cinatie, naar mijn hoofd; een felle priem doorflitste mijn 

slaap als opnieuw eene in-bezit-neming: de roode vrouw, 

de groote granaat-fluweelen vrouw van uit het restaurant, 

mijn bloed-sfinx, die daar, midden in den kring sarcastische 

dronkelappen, te kronkelen stond als een vuurtong, hoog-Op 

langs eene palle mannegestalte; langs. -ik kon niet twij


felen : langs Arnold d' H aeseleer. Hij verroerde niet; zijne 

witte blindemansoogen rolden, rolden. Zijn gelaat was krijt 

onder het platte, vlasblonde haar. Maar middenin-bleek 

stond het neusje, het bolle wassen neusje dat rood glom als 

een klaasappelken. 

Het was mij waarlijk of bliksems om mij heen sloegen. 

Maar ik vermande mij; ik moest mij vermannen. En nu 

hoorde ik, door het gegons heen, 't geschal der vrouwestem: 

„Neen, neen, nu geraakt gij mij niet meer kwijt, Arnold, 

mijn Arnold!... Ha, het heeft te lang geduurd met hem 

daar, met den smeerlap, le saligaud! Mais c'est fini. Schud u 

maar niet : gij zult mij niet kwijt geraken! Je suis ta femme, 

entends-tu? Ta femme it toi soul, rien qu'a toi! 'k Heb te 

veel afgezien! En gij, hoort ge mij, ge zult van mij niet 

meer los komen !" 


390 DE LEEMEN TORENS. 

Achter haar aan bewoog de zwarte Fiene. Aan hare 
voeten lag het Camelias-Propke. „Dol, Dolphine toch!" 
smeekten zij. Maar, terwijl baron Floris, nijdig aan zijn 
amaranten wandelstok knabbelend, binnen den gesloten cirkel 
op korte pasjes rondliep en een uitweg zocht, gevolgd door 
den schokschouderenden dokter Géhenne, schopte zij hare 
zusters weg: „Neen, laat mij gerust, laat mij gerust, zeg ik 
u! Ik laat hem niet meer los! Loopt achter den andere, gij: 
er is weer plaats in zijn bed!"... 

D'Haeseleer trachtte ze zacht af te stooten; telkens ging 
zijn mond open, maar de woorden kwamen niet. De gebroken 
odontoglossum bengelde aan zijn knoopsgat. En hij 
was met zijn neusken waarlijk belachelijk. 

-„Neen, neen, verstoot mij niet," smeekte Dol, die zich 
aan hem vastklampte, als eene spiraalvlam om hem heen 
slingerde, hem met hare witte armen omhelsde: „Neen, 
neen, laat mij bij u blijven ! ... " 
En, waar ik, in hunne verbijstering, Lodewijk de Koninck, 
Gust van Gendt en mijn neef Benedictus tegen de joelende 
menschen aangedrukt zag staan, bemerkte ik achter hen 
aan, roerloos als mummiën in hunne baignoire, de extatische 
baron Conrad en de onaanroerbare Rosalba Passia, danseuse 
étoile .. . 

Waarom ik u dat verteld heb, Herman ? Ik weet het 
niet... Ik heb een looden hoofd vandaag; ik voel mijne 
polsen kloppen als stugge hevels. --Neen, waarlijk, wij 
kennen het hier niet om te fuiven, en ik vooral moest daar 
nooit aan meedoen ... Mijn Herman, beklaag uw zieken 

KAREL. 

(Wordt vervolgd). 


MODERNE EVA. 

En weer stond Eva voor den kennis-boom, 
Waar, hoog, nog ongekende vruchten hangen; 
En stond, en rekte zich in zoet verlangen, 
En rekte, en plukte, — en at, met vreemden schroom. 


En Adam dwaalde ver; --verbaasd en loom 
Verschool zij zich, en voelde een nijpend bangen. 
Waarom geen klank van trotsche zegezangen, 
Moest dit vervulling heeten van haar droom? 


Toen dreunde opnieuw de donder-stem van God: 
(En zij stond siddrend in haar lange haren;) 
„Ten tweeden male braakt gij mijn gebod, 
Om te doorgronden, wat mijn wondren waren. 
Nu treffe u het wreedste vrouwenlot, 
Want nimmer, nimmer zult gij kind'ren baren." 


1917 IV. 27 


392 MODERNE EVA. 

II. 
0, kindren, kindren, die nooit wezen zult, 
Omdat uw moeder alle warmte weerde, 
En liever 't hart door eigen gloed verteerde,


-

Dan u te dragen in een schoon geduld. 


Hoe heeft uw liefheid toch mijn droom vervuld, 
Als in den nacht de schimmen wederkeerden, 
Die daags ik uitdreef, naar 't mijn wil begeerde, 
En die dan kwamen, klagend hoogmoed's schuld. 


0, kindren, kinderen, die nooit zult zijn, 
Wat baat het eer en roem en glans te dragen, 
Als niets ons bijblijft, dan een droge dorst .. . 


Omdat de martelendste barenspijn 
Toch nooit zoo wreed kan wezen als het knagen, 
Dat nooit 'k uw lippen voeldë aan mijn borst. 


ANNIE SALOMONS. 


LIBELLEN. 

Is 't blauw, is 't goud, is 't zonneglans, 
gevangen in een staaf van blauw, 
zoo teer als de oogen van een vrouw, 
luchtwezen, gij, die zwiert in dans, 
en over 't wijde water zweeft 
en trilt, omdat gij leeft? 


Wie heeft uw wonderkleed geplooid, 
wie wierp het uit en lachte blij 
om al die mooie goudkleedij, 
door 't teere blauw vermooid? 
Een met een lente-blijden wil 
volbracht het wonder stil. 


JOANNES REDDINCIUS. 


AFSCHEID. 


Terwijl het afgejakkerde paard met geschamp van ijzer 
over keien ruggelings tot staan kwam, zoodat hij in de 
donkere vigelante bijna voorover tuimelde, werd de straatdeur 
geopend. Hij was er en men verwachtte hem; zijn 
telegram was dus nog aangekomen. 

Hij nam zijn hand-tasch van het bankje tegenover, Andries 
rukte het portier open en tegen het licht uit de smalle 
gang stond Marie, blootshoofds en zwart, in den waaienden 
regen. Zijn moeder was er niet. 

Nog met zijn hand in die van Andries en teruglachend 
tegen Marie, zag hij zijn moeder, onaanzienlijk in de diepte 
van het gangetje. Ze was grijzer geworden en in haar kommervolle 
trekken miste hij met een lichte teleurstelling eenig 
blijk van vreugde over zijn komst. Hoe waren dan hare 
laatste brieven zoo vol verlangen geweest ? 

Opzettelijk wendde hij zich naar den koetsier. Maar Andries 
had al afgerekend. De vigelante ratelde weg in de laatste 
onwezenlijkheid der lange reis. Zijn komst hier was voldongen! 

Druk-achteloos pratend tegen die uit kieschheid nog wat 
achterbleven, ging hij in het portaaltje al langzamer zijn 
moeder tegemoet. „Dag moeder", zeide hij met een flauwe 
poging om toch vooral gewoon opgewekt te schijnen. „Zoo 
jongen", begroette zij hem gelaten ben je daar". Toen hoorde 
hij de straat-deur achter zich sluiten en nog bezig zijn hand 
uit de hare los te maken, had zij hem vluchtig op de wang 
gezoend. Hij moest zich wel uit eigen beweging hebben 
gebukt. Hoe dan ook, die eerste begroeting, waar hij zoo 


AFSCHEID. 395 

tegen opgezien had, was gelukt en hij merkte zich al aanstonds 
in zijn verlof op dreef komen. Goed, dat hij het 
doorgezet had. 

Terwijl de anderen de huiskamer begonnen binnen te gaan, 
bleef hij nog dralen voor den bamboe-kapstok met onder een 
soort afdakje een geslepen spiegeltje. Hij was er. Met de 
handen in de zakken, blootshoofds, zich geheel thuis voelend 
thans, schreed hij door het benauwend smalle gangetje. Verbeelding 
week voor werkelijkheid. Juist zoo, zoo bedompt 
en klein, met het blikken olie-lampje, het goedkoope pleister 

hij het zich die jaren gedacht.-werk, had 

Aan het portaal-einde stond de donkere keuken half aan 
en hij kon de kleine verzoeking niet weerstaan er nog even 
binnen te gaan, zóó zeker wist hij, dat de splitsing in zijn 
wezen van gindsch en hier dan pas zou worden voltrokken. 
In den gootsteen lekte nog immer de kraan. Over nat-glanzende 
schuttingen der aangrenzende tuintjes stonden doodsche achter 

laag hier alles was. Een verwilderde nacht-huizen op. Hoe 
grillige wolken-koppen en wakken kil-vol maan-licht-lucht van 
zwoegde boven de zwarte daken. Ja, dat was het wel. 

Het keukentje verlatend had hij weder aan Berta gedacht 
en reeds met den knop der huiskamer-deur in de hand, moest 
hij een lach van leedvermaak bedwingen. Hier was hij voor 

veilig...-loopig 

Zijn moeder zat op haar oude plaats in haar leunstoel 
naast de kachel aan tafel. De anderen spraken over de 
kamer, die men in de buurt voor hem gehuurd had. Hij nam 
een sleutel in ontvangst en durfde ondertusschen zijn moeder 
van terzijde opnemen. 

Zij nam haast geen deel meer aan het gesprek. Terwijl hij 
op een stoel bij de alcoof plaats nam had zij hem nog ietwat 
spottend gewaarschuwd, dat hij te dik werd. Daarna bleef zij, 
met de handen onder haar zwarte schortje, enkel ingespannen 
luisteren, als vertrouwde zij hare omgeving niet recht. 
Ook had zij een hem vreemde manier van de bloedlooze lippen 
opeen te knijpen, als bedwong zij zich nog op het allerlaatst 
om iets te zeggen. Zoo laat nog in haar zwart-zijden 
japon met het dunne grijze haar in golfjes gekamd, zag zij 
er wel als een krasse oude dame uit. Maar vooral wanneer 
zij het hoofd afwendde om met de oogen te knippen als 


396 AFSCHEID. 

hadden die in een te straf licht getuurd, werd het hem smartelijk 
bewust, dat zij in haar laatste brieven geenszins overdreven 
had. Ze was hard achteruit gegaan. 

Nog verslag gevend over de reis, voelde hij een schaduw 
vallen over het ternauwernood aangevangen verlof. En hoe 
benauwd klein-burgerlijk het hier was. De kachel, de tafel, 
de kastjes, alles stond er even beangstigend dicht op elkaar. 
Hoe flauw en mat was het licht der bronzen hang-lamp 
zoo laag op het donker-pluche tafel-kleed. De kleine serre 
met de rieten stoelen en de palm-potten bleef in kil halfdonker. 
De regen striemde er uit het zwarte buiten aan de 
ramen. Een onbestemde angst dreigde hem de keel te snoeren. 

„Maar aan welk station ben je dan eigenlijk aangekomen ", 
onderbrak toen Andries onverhoopt, en tegen Marie: „Maar 
hoe kan je daarbij in godesnaam zitten lachen, terwijl je 
moeder nou als een malloot aan het staatsspoor zit". 

Dit gaf aanleiding tot een overhaast vertrek van het verloofde 
paar en nog voor hij wist waarom het eigenlijk ging, 
bleef hij op het aller-onverwachtst met zijn moeder alleen. 

Zij volhardde weer in haar geheimzinnige luistering, de 
wind rukte aan de serre en eerst toen de straat-deur dicht 
geslagen werd, vond hij met moeite enkele woorden om de 
hatelijk-vreemde spanning te onderbreken. Een laffe ontstemming 
krieuwelde in hem op, zoo onafwijsbaar-streng had 
hij het heilloos dreigement van den eersten avond onderkend. 
Dat werd dus zijn verlof. 

Zonder overgang begon dan ook zijn moeder over hetgeen 
haar die laatste maanden eenzaam had vervuld. Hij 
liep met driftig afwerende passen langs de lage hanglamp, 
waarachter zij met haar halsstarrig het ergste voorspellen 
veilig schuil ging. Het leek als was hij, in plaats van jaren, 
slechts enkele weken weg geweest. Want hij kende deze 
gesprekken, maar ontkende thans voor het eerst tegen beter 
weten in. 

„Nee, moeder", weigerde hij korzelig haar geloof te 
schenken, „nee, heusch, zoo mag u niet praten; u moet ..." 

„Ik weet wat ik weet; ik voel wat ik voel ", weerde zij 
hem, fijntjes-lachend, ^ijna triomfantelijk, af. ,,Het zijn de 
nieren, het is het hart en het is de lever". „Pfoe, pfoe", 
lachte hij geringschattend, „wel zeker, wat nog meer soms ". 


AFSCHEID. 397 

Toen nam hij aan tafel plaats en zeide, haar kille hand even 
beroerend: „Nee, heusch, moeder, u moet wat opgewekter 
zijn". Ze antwoordde niet dadelijk, want de oude rustige 
innigheid was tusschen hen ontwaakt. Een warmte van 
tranen was aan zijn oogen gedrongen, tot hij haar hoorde 
vragen : „En je ondergoed, Henk, hoe is het met je ondergoed". 
Hij herstelde zich met een schok, sprak gewildonverschillig 
over onbeduidende dingen, waarnaar zij zich 
moeite gaf te luisteren, maar beiden toefden nog huiverend 
bij de nieuwe zekerheid. 

Zoo werkte het als een verlossing toen de straatdeur 
werd ontsloten en even later zijn zuster Johanna, de moeder 
van Marie, verwaaid en rood, de huiskamer binnenkwam. 
Als terugslag op die eerste wreede ontnuchtering, begroette 
hij haar veel hartelijker dan het hem te voren mogelijk ware 
geweest en toen kort daarop Andries en zijn meisje van het 
station waren teruggekeerd, heerschte er eindelijk die luchtige 
weerziens-vroolijkheid, zooals hij die in de donkere vigelante 
had uitgedacht. Maar niet zonder dat thans zijn moeder er 
door hun bedreigde onbewustheid van uitgesloten werd. 

Dien eersten morgen, ontwakend door het schreeuwen 
van een papegaai, wist hij ook aanstonds stroef en zonder 
bevreemding, waar hij was. 

De bezorgdheid om zijn moeder scheen zich, tijdens den 
vasten slaap na de lange reis, reeds eigenzinnig te hebben 
bestendigd. Dat was nu iets voor het gansche verlof, dichtbij 
en om angstvallig op te letten. Berta bleef veraf. Maar 
beide beproevingen hadden zich ergens, als donkere plekken 
vol onrust, vastgelegd, ook zonder dat hij er aan behoefde 
te denken. Berta, het verwijtend-zwijgend wachtende, dat 
hem onder behoedzame vleugelen wilde toedekken. Dat hij 
niet zonder kille huivering immer weer van zich afdeed en 
waarvoor hij wellicht de vlucht genomen had. Zijne moeder, 
het donker-liefdevolle, dat hij onbewust zocht en dat hem 
thans zoo smartelijk dreigde te ontvallen.. . 

Nog terwijl hij zich aankleedde werd zijn groote koffer 
boven gebracht en vergat hij de nieuwe zorgen tijdens het 
opbergen zijner kleeren. Ook kwam de juffrouw af en toe 
nieuwsgierig praten. Het was dezelfde kamer, waar hij 


398 AFSCHEID. 

gedurende zijn vorig verlof gewoond had, en zij lachten 
nog samen over den papegaai, die hem bij de eerste ontmoeting 
al dadelijk „zwijnsjak" gescholden had. Ha, ha, zoo 
bont als toen hoopte hij het ditmaal niet te maken. 

Toen stond het ontbijt al in de zonnige voorkamer gedekt. 
Hij had nog snel zijn reispak voor een nieuwe pandjesjas 
verwisseld, maar eenmaal aan tafel tusschen de Zondagsche 
meubeltjes en de vreemde familie-portretten, was het toch 
onmiskenbaar, dat zijn verlof, in het klein, het oude zelfbedrog 
dreigde te worden, waarop tot nu toe zijn gansche 
leven uitgeloopen was. 

.... Had hij verlof genomen om het leven van uit de 
verte te bespieden en voor een goed deel armer terug te 
keeren ? 

Twee dingen leken waardevol tegen zijn verworpenheid 
in de groote stad daarginds. Dat hij eenzaam was. En dat 
hij in iets grof smartelijks werd betrokken. In het laatste 
vond de hem als toevallig hier aangewezen levenshouding 
hare rechtvaardiging. 

Tijdens die eerste morgen-wandeling door de binnenkom 
van het stadje, had hij gemerkt, desnoods ook wel, aan een 
samenspel tusschen menschen te kunnen deelnemen. Maar 
hij doorzag het, van uit de stilte waar hij met zijn moeder 
reeds was binnen gegaan, als niet meer ernstig genoeg. En 
naar buiten schoot het leven hier al evenzeer te kort. Het 
leek meer dan het was. Het was niet wat hij zag en er 
aan mede te doen moest ook uiterlijk teleurstelling zijn. Het 
was de heldere nabijheid van de zee, die aan menschen en 
dingen hier een fijnere doorschijnendheid gaf. Maar die toch 
slechts een schijn was... 

Nog nimmer was hij uiterlijk zoo dicht aan het leven, er 
innerlijk zoo ver verwijderd van geweest. 

Dat merkte hij dien eersten morgen al. Hij had zijn 
ouden rondgang door het stadje gedaan. Dezelfde straten, die 
hij, nog als jongen op de hoogere burgerschool, placht te 
gaan. Langs een paar boekwinkels naar den kunsthandel. 
Voor den schilderijen-winkel waren de roodgestreepte markiezen 
neergedaan. De platen en etsen achter het groote 


AFSCHEID. 399 

raam waren duidelijk zichtbaar. Het andere venster glansde, 
zoodat men schuin terug moest treden om tegen den donkeren 
achtergrond het tentoongestelde schilderij, zonder 
weerkaatsingen van straat, gaaf en afzonderlijk, te zien te 
krijgen. Achteruit tredend kwam hij tusschen een heer en 
een dame te staan. Ze stonden een wijle zwijgend samen 
in beschouwing van een kleine studie. Een zonnig slootje 
met wat eenden. Terwijl hij zich nog moeite gaf iets van 
een wezenlijk-zomersche atmosfeer in zijn kijken te ondervangen 
--maar het was een te onbeduidend stukje — waren 
de vreemden ongemerkt heengegaan. Dat gaf een kleine 
teleurstelling, want hij had zich ook wel als de kunstliefhebber 
mede opgemerkt gewaand. Hij had een ondeelbaar oogenblik 
zijn maar tijdelijke overkomst in het stadje vergeten. Hij 
woonde er al weder sinds jaar en dag en kende die beiden 
van zoo straks heel goed. Hij had slechts verzuimd het eerste 
woord te spreken, anders waren ze nu reeds met hun drieën 
ergens heen, en was zijn verlof gevuld geweest. Zoo dicht 
voor het grijpen lag het leven. 

En toch, daarbij. Wanneer hem thans onverwacht een 
bekende hier op den schouder geslagen en gevraagd had: 
„Wat doe je hier ?" Dan had hij het niet geweten. En zijn 
weg vervolgend doorzag hij zijn verlof reeds enkel als een 
korte onderbreking van zijn bestaan daarginds. Het werd 
een wachten op iets. 

Zijn moeder! Was hij gister-avond bij het weerzien niet te 
stroef geweest? Thans aan haar denkend voelde hij zich 
ongedwongen in staat tot de omhelzing en hartelijke woorden, 
waarop zij stellig gerekend en ook aanspraak had. Gisteren, 
tijdens hun korte samenzijn in de avondkamer, was hij diep 
getroffen geweest en had niet kunnen spreken. Thans vond 
hij de verzuimde liefdevolle bejegening, doch innerlijk sprak 
daarbij een levend gevoel niet meer aan. Waren de laatste 
jaren daarginds niet immer zonder haar geweest? Ze was 
heel ziek. Men moest zich op het aller-ergste voorbereid 
houden. Het was maar goed, dat hij nog overgekomen was. 
Zoo had ze zelf gezegd .... . 

Na het koffiedrinken was hij met zijn zuster Johanna alleen 
gebleven. Zijn moeder had reeds dien eersten morgen het bed 


400 AFSCHEID. 

niet kunnen verlaten. Ze was juist wat ingeslapen toen hij 
kwam en hij had haar nog niet gezien. 

Ze heeft zich nog met hand en tand tot gister-avond op 
de been gehouden", fluisterde Johanna, die in de huiskamer 
kopjes waschte, telkens met een zijdelingschen blik naar de 
gesloten alcoof. 

Hij zat in de kleine serre met wat kranten en had juist 
bemerkt, hoe de fijne doorschijnendheid, die hier in de 
buurten naar zee nog zoo veel helderder was, een zeer 
eigenlijk deel van zijn verlof begon te worden. Want hij 
zocht bij ingeving reeds steun en voelde hoe dat nieuwe, 
zuivere hem een toevlucht voor sombere dagen bieden wou. 
Ook had de ziekte zijner moeder hem al dadelijk met zijn 
oudere zuster veel nader gebracht. Hij wist de zieke in liefdevolle 
handen. Ook was Johanna zoo flink en immer opgeruimd 
; zij gunde den dood, als het ware, geen voet terrein. 

Hij stond uit de serre op, maar was verwonderd haar 
dien eersten middag lichtelijk ontstemd en als zonder toeverlaat 
te vinden. „Je moest eens weten, Henk", klaagde zij, 
„hoe lastig het oude mensch soms wezen kan. En dankbaar 
is ze ook niet. Lang niet. Nee, wanneer dat zoo nog lang 
moet duren, houd ik het niet vol." 

„En wat zegt de dokter", vroeg hij, om langs dien omweg 
aan de bedekte toespeling op haar eigen meening tegemoet 
te komen. „Die bromt maar wat, daar wordt je geen wijs 
uit. Maar ze wil geen andere hebben." 

In de alcoof schrompte domp gehoest. Tegenover elkander 
aan tafel zaten ze een wijle in bedrukte luistering. Toen 
met den kopjes-boel op het punt naar de keuken te gaan, 
zeide Johanna, kort besloten: „Ja, Henk, ik voor mij, ik 
heb er een heel zwaar hoofd in. En , daarom ben ik zoo 
blij, dat je nog gekomen bent." 

Ook zijn zuster verheugde zich dus over zijn komst. 

Weer in de kleine lichte serre zag hij op eenmaal de 
heldere splitsing, die er tusschen zijn bestaan van hier en 
ginds gevallen was. Ginds kon hij naar willekeur ten onder 
gaan; hier werd reeds angstvallig op hem gelet. Ja, zoo 
deerlijk als zijn moeder in de minderheid geraakt was, zoo 
snel en tegen zijn wil had hij aan levensstelligheid gewonnen. 
Zou het dus toch bestaan: een sterven voor anderen? 


AFSCHEID. 401 

„Nou Henk, verveel je je al?" Het was Marie. Hij zat in 
de kleine serre met wat kranten. Op punt om weg te gaan 
stond Marie, met haar hoed op, in de half-donkere huiskamer. 
Hij wist het niet. Hij had nog bijster weinig ondernomen. 
Een paar maal had hij Marie in de stad ontmoet. 
In de middag-straten of tegen den avond. Later had zij hem 
dan uitgelachen omdat hij garen handschoenen droeg. Voor 
Marie was hij wel de losbol gebleven. Ze gaf zich ook geen 
moeite hem voor die enkele weken nader te komen. Dat 
beviel hem in haar. Ze was heen gegaan. 

Van zijn verlof waren reeds acht dagen verstreken. Acht 
gelijkmatige dagen, die hem nochtans niet dichter aan het 
leven hier hadden gebracht. Wel was hij tot een sterke 
rust gekomen, maar trachtte, al evenmin als de anderen, de 
scheiding dier laatste jaren ongedaan te maken. Hij voelde 
bij ingeving, dat het een redeloos beginnen was; zij hadden 
onbewust hunne gezonde en krachtige verstandhouding tegen 
de zieke en haar zoo terloops aanwezige zoon, te nuchterder 
saamgetrokken. Soms deed het nog pijn zich onherroepelijk 
buiten gesloten te weten, en vooral toen zijn moeder uit de 
nadering van haar verjaardag nieuwe levenskrachten bleek 
te zamelen, zoodat deze drukkende bezorgheid gaandeweg 
afliet, begon hij naar het einde van zijn verlof te verlangen. 
Misschien wanneer hij nimmer uit hun midden heen gegaan 
was? Want het was een beter leven, dat zij voerden, sterk 
en innig en te goeder trouw. Vooral Marie, die hij nog als 
kind gekend had, leek de zuivere draagster ervan. Door 
haar had zijn verbiijf hier een hem sinds jaren vreemde, 
reine, genegenheid ontmoet, omdat hij in haar binnenste 
dezelfde helderheid vermoedde, die hem bij zijn komst in 
het stadje zoo zeer getroffen had. Hoe onbevangen ook was 
zij in haar verkeer met Andries. Maar daar wilde hij toch 
liever niet aan denken. En waarom zou hij dieper ingaan? 
Ja, dat was het wel. Aan dit sterk natuurlijk leven, dat 
alles er onder hield wat niet aan de oppervlakte mocht 
komen, was hij sinds lang voorbij. Of ver ten achter. Hoe 
dan ook, het bleef hem thans even klein verwijderd, als 
bevond hij zich eenzaam tegenover de uitgegraven resten 
eener doode stad. Zóó leefden zij! Juist dezelfde bevreem



402 AFSCHEID. 

ding trof hem, wanneer hij, zoo terloops hier aangekomen, 
hun doen en laten gadesloeg. 

Ook met zijn moeder was sinds dien eersten avond geen 
dieper toenadering meer gevolgd. Ze kwam nu weer tegen 
het middag-eten op en na zijn wandeling vond hij haar dan 
op haar oude plaats aan tafel. Dikwijls was er bezoek en 
spraken zij slechts als door bemiddeling dier vreemden met 
elkander. Trof hij haar alleen, dan moest hij teruggaan in 
zijn herinnering om de houding te vinden, die hen als vroeger, 
zonder te spreken, te inniger vereenigd hield. Werd het 
zwijgen pijnlijk, zoo nam hij haar uiterlijke beterschap of 
kort op handen zijnden verjaardag te baat. Maar daar wilde 
zij niets van hooren. 

Dan lachte zij fijntjes en triomfantelijk: „Ik weet, wat ik 
weet". En toen hij aanhield haar te bemoedigen, had ze hem 
van den hond verteld, die haar sedert den eersten dag van 
haar ziekte stelselmatig gemeden had, terwijl hij toch anders 
avonden lang aan hare voeten bij de kachel lag. Van dien 
dag af hadden zij samen niet meer over haar lijden gesproken. 
Thans ging het wezenlijk beter, was ook volgens den 
brommigen dokter onmiddellijk gevaar voorshands geweken 
en dreigde alleen hun hopeloos afscheid. Daar wilde hij 
niet aan denken. 

„Nou Henk, verveel je je al". Het was Johanna, die 
met een waschkom en over haar arm een handdoek de 
huiskamer binnenkwam. Uit de alcoof schrompte domp 
gehoest. „En hoe je boft met het weer", fluisterde zijn 
zuster. Hij stond uit de serre op. „Ja, Jo, wat denk je" 
vroeg hij, tegenover haar aan tafel met een blik van verstandhouding 
naar de alcoof, „zou dat nou niet eens kunnen, 
met dat rijtoertje ?" Johanna volgde hem in het portaaltje, 
nog immer fluisterend. Daar was geen denken aan. Wanneer 
iemand, dan kon zij het toch weten. Het was alles kunsten 
vliegwerk voor den verjaardag. 

Ja, dan werd het wachten en wachten. Hij zette zijn 
hoed op en betrapte zich op een kille onverstoorbaarheid .. . 

Hij verveelde zich en voelde toch hoe in zijn binnen 
rauwheid bij voortduring een zachte warmte schrijnde. Hij-g


AFSCHEID. 403 

leefde zonder innerlijke waardeering en wist toch hoe iedere 
dag hier doorgebracht hem later onvergetelijk moest worden. 

Van zijn groote plannen van voor het verlof was niets 
gekomen. Geen dagmarschen met boterhammen mee. Ook 
niet de stil-aandachtige zittingen in een hooge bibliotheekzaal. 
Innerlijk volhardde hij in zijn leven van de groote 
stad daarginds en liet zijn verlof als iets onwezenlijks zachtjes 
aan zich voorbijgaan. Een onbestemde vrees hield hem van 
deze kortstondige werkelijkheid verre, omdat hij doorzag 
het wel het oogenblik komen moest, dat hem met het 
donker geweld eener vloedgolf uit zijn eenzaamheid weg 
zou sleuren. Dat hem zonder erbarmen neer zou smakken, 
hem troosteloos-klein en bloedend-kwetsbaar vinden zou. 
Dan, dan moest hij de sterkere blijken tegenover zijn omgeving 
en mocht, al vergingen hem hooren en zien, dit wreed 
gebeuren niet tot zijn binnenste dringen. Dààrom volhardde 
hij in een gelaten glimlach zonder deelname en gaf angstvallig 
aan die koele innerlijke stem gehoor: „dat is het 
nog niet, maar straks". Daarom ook liet het vrouwelijke 
hem veilig en sterk. In een welwillend oogenpaar kon hij 
geen neven-bedoelingen meer ontwaren. En waarom zou 
men hier, in deze helderheid, elkander niet onbevangen en 
vol genegenheid durven aanzien. Hoe zuiver dit alles was, 
zoo in het voorbijgaan en als op één afstand verder van 
het leven. Onwezenlijk en toch met de bevestiging van 
het werkelijke. Besef van levensvolheid, zonder er op 
eenige wijze aan deel te nemen. Daarin lag wel het geheim 
van deze gestadig groeiende rust. Onschendbaar tot dat 
gevreesde oogenblik zou komen. Bij beetjes en heel 

voorzichtig ... . 

Er gebeurde niets bijzonders. Hij had verlof en zijn 
moeder was wat sukkelend. De ziekte had een gewoon 
verloop. De verjaardag was gevierd. 

's Middags thuis komende vond hij de huiskamer vol 
menschen. De kaartclub. Kennissen uit de buurt. Oude 
tantes, waarvan hij het bestaan vergeten was. Dranklucht 
en gebakjes. Een benauwende middag met buiten valen regen. 

Zijn moeder, gevierd en eigenzinnig besloten het vol te 
houden, zat als dien eersten avond van hun wederzien in haar 


404 AFSCHEID. 

zart-zijden japon aan tafel. Haar geheimzinnige luistering 
al vermoeider, -telkens hem zoekend, zichtbaar ontstemd 
over zijn stroeve terughouding. Een middag van lichamelijke 
pijn. Ook met het geschenk beschamend in de minderheid. 
Het roezige middageten na wat bittertjes. 's Avonds nieuwe 
gasten en bij de lage hanglamp een gezelschapsspel met 
dobbelsteenen. Toen was het al niet meer om aan te zien. 
Johanna werd boos van ingehouden angst. De zieke verzette 
zich als een eigenzinnig kind. Wilde men soms verder feest 
vieren zonder haar. Vooruit dan maar. Maar wie had de 
taartjes betaald. Dan knipoogde zijn moeder tegen het licht 
en volgde gretig den verloop van het spel. Maar ze kon de 
getallen niet meer onthouden, hield telkens koppig vol gewonnen 
te hebben en strekte dan een hand, van binnen 
reeds met de zwarte nadering. van het einde, naar de begeerde 
centen uit. Pas toen de laatste penningen veilig in 
haar bezit waren, liet zij zich overreden om naar bed te 
gaan. Maar triomfantelijk lachend om de verslagenheid der 
anderen, van wie zij geloofde, dat ze hun verlies niet konden 
verdragen. Klein-zielige medespelers in het levensdrama, 
die fluisterend de hoofden tezamen staken, als zaten ze er 

voor het lot der zieke onbereikbaar... 

Dien Zondagavond verdwaalde hij voor het eerst in de 
binnenkom van het stadje. Hij was beducht geweest om 
eenzaam in zijn leege huurkamer te gaan. Het was onloochenbaar, 
dat hij de trieste werkelijkheid reeds in zich 
omdroeg en hij vreesde, zonder toezicht aan zich zelf overgelaten, 
niet meer sterk te kunnen zijn. Eenmaal in de kille 
achterkamer met het ziellooze licht, het bed en de meubelen 
van enkele dagen, was hij aan het doods-afhangende witte 
gordijn gegaan, in roerlooze afwachting of het hem de mindere 
vinden zou. Maar de gelaten glimlach bestendigde zich. Neen 
het kon hem niet meer breken, al versmolt de kille onverstoorbaarheid 
tot warm-wellend binnen-leven. Hij leefde weer 
en die daar kommervol verkwijnde bevrijdde hem uit zijn 
zondige verstoktheid. Maar huilen kon hij niet. 

Ze stierf om hem tot nieuw en beter leven op te wekken, 
om hem aan zich zelve te genezen dat merkte hij wel -

-

en sinds dien armzaligen feest-avond, was de oude vertrou



AFSCHEID. 405 

welijkheid innig en ongeschonden teruggekeerd, zoodat zij 
in hun wedervinden het dreigend afscheid schier vergaten. 

Maar ze kwam niet meer aan tafel en hun laatste gesprekken 
gebeurden nog slechts toevallig, wanneer hij aan haar 
bed in de schemere alcoof werd toegelaten. Zij verlangde 
niet zoo buitensporig naar hem als hij wel gedacht had en 
vooral wanneer hij een morgen tevergeefs kwam, benijdde 
hij Johanna, die zoo naar willekeur bij haar af en aan mocht 
gaan. Dan voelde hij door deze afgunst hoe binnen hem een 
nieuwe liefde was gegroeid, die onbewust al meer dan deze 
hopelooze verkwijning vroeg, want hoe vreemd, ja redeloos, 
leek hier jaloezie. Daarbij duurde het zonder eind en ook 
haar lijden verergerde zich iederen nieuwen dag. De zieke 
werd onhandelbaar veeleischend en Johanna vermagerde met 
norsche trekken. Een druilige middag had hij Andries betrapt, 
bezig in de alcoof zijn moeder kort-aanmatigend terecht te 
wijzen. Een dompe ruzie volgde, daarna een zakelijke bespreking 
en nog dienzelfden avond had een verpleegster 
haar gelaten intrede gedaan. 

Stil-grauwe ernst viel weder over het beproefde huishouden. 
Ieder oogenblik kon thans het einde brengen. Sterke 
momenten waren nog wanneer het kleine gezin zich voor 
het middag-eten vereenigde. Zijn zwager, een i-n zich zelf 
gekeerde, die dag en avond in een fabriekskantoor verzwoegde, 
zat aan het hoofd der tafel tegen het licht der serre. Marie 
naast de verpleegster. Johanna, om het eten te kunnen verdeelen, 
had den vrijen kant der tafel naar de deur. Hij zat 
naar het licht gekeerd met achter zich de gesloten alcoof. 
Over de dampende schotels werd eerst een kort gebed gedaan. 
Maar zijn zwager was de eenige die wezenlijk bad. De 
anderen wachtten slechts op zijn „amen" en ontmoetten 
elkander bij verstolen blikken als uit een vreemden slaap. 
Door de kort-ernstige aanwezigheid zijns zwagers kregen deze 
maaltijden een stroeve wijding, vooral daar deze zich van 
het verloop der ziekte geenerlei illuzie meer maakte. Zoo 
gewende men zich gaandeweg aan den leegen leunstoel. Het 
werd een nuchtere overgangstoestand en ook hij zelf voelde 
zich niet meer gaaf in zijn mededoogen met de zieke. Wat 
baatte dit wachten hier? Kon het niet 's nachts gebeuren, 
terwijl hij weg was? 


406 AFSCHEID. 

Zoo zocht hij die avonden afleiding in de straten. Van de 
enkele kennissen, die hij er toevallig trof, vernam hij-ongevraagd 
de bevestiging dezer gemakkelijke nuchterheid .. . 
Eenenzeventig jaar. Ja, dan moest men op alles voorbereid 
zijn. Er is nu eenmaal een tijd van komen en van gaan. 
Trouwens, hij behoefde niet te veinzen. Er was wel degelijk 
ook deze hardheid binnen hem. Ieder voor zich ten slotte. 
Zijn leven moest nog verder. En waarom zou hij 's middags 
ook niet eens blijven bitteren ? ,,Ga gerust je gang", meende 
Johanna. „Het zal je goed doen. Je zit hier maar te moffepotte. 
En we weten waar je ben. Is dat een verlof !" 

Op weg naar het koffiehuis viel het hem als een nachtmerrie 
van het lijf. Zulk wachten werd onmenschelijk. In dit 
tergend-langzaam gebeuren had een wreede macht de hand. 

Zelf gaf hij het voorbeeld de zieke te vergeten. Als gast 
kon men toch niet storend werken. Er had zich een gansche 
kring van bittertjes-drinkers gevormd. Meest vreemde gezichten, 
maar toch vertrouwd als vrienden van zijn vriend 
George, die hij reeds uit zijn jongensjaren kende. Wat deed 
het er ook toe. De tijd van het middag-eten thuis was lang 
verstreken en buiten klonken de geluiden reeds als ergens 
vreemd. Toen was van Lier nog onverwacht gekomen. Van 
Lier, met wien hij een jaar lang in de groote stad had 
samengewoond. Door een blind toeval geleid kwam hij er 
binnen stappen en nam tusschen de drinkers plaats als had 
hij hen reeds jaren gekend. Eigenlijk was van Lier een beter 
slag en de anderen zagen dan ook wel tegen hem op. Ja, 
hij was trotsch op van Lier. Zijn vriend. Er werden telkens 
rondjes omgediend en daarna was de verwarring gekomen 
van hier of gindsch. Met kennissen eten was wel ginds, 
maar in de kille buitenlucht knelde een dompe bezorgdheid 
weer tot hier. En hoe kwam George bij hen? Maar juist, 
die was zooeven onverwacht overgekomen. Ha, ha. Dus 
voor alles zorgen niet beschonken te worden, anders miste 
hij den trein, wanneer er morgen vroeg ongunstige berichten 
van zijn moeder waren. Dat kon wel eens misloopen. 

Na een koortsige doezeling op wielen-geratel was in het 
variété alles weer dood-gewoon. Een dronkemanspartij. Van 
Lier en George, die elkander al jij-en jouwden, waren 


AFSCHEID. 407 

hinderlijk luidruchtig. Nauwelijks gezeten stond dan ook een 
der blauwe suppoosten reeds opzij. Maar van Lier stopte 
met sigaren en George sliep in. 

Het werd een korte luwte in den rumoerigen avond. 
Ze zaten in een half donkeren omgang onder de loges met 
het strakbelichte tooneel schuin opzij. Van Lier vroeg naar 
George, vertelde van zijn zaken, van zijn huwelijk, ze 
spraken over de zieke en toen de ander voor hem naar 
het koffiehuis telefoneerde en bericht bracht, dat zijn zwager 
had laten zeggen, dat thuis alles wel was, kwam het 
denken aan zijn moeder in een donkeren achtergrond van 
rust. Het was niet meer de gewilde onverschilligheid van 
zijn heengaan; hij voelde zich opnieuw in dat dof-smartelijke 
betrokken, maar hield het op een afstand, omdat de 
laatste dagen er meer dan menschelijk van hadden gebracht. 
Hier was een rustpooze als van zelf geboden, waaraan hij 
zich niet onttrekken mocht. Hij voelde zich rusten, terwijl van 
Lier hun samenwonen weder verlevendigde. Weet je dat nog 
Henk; en dat nog wel. Door het gesprokene heen beluisterde 
hij dan zijn eigen benepen overwegingen. Hoelang zou het 
nog duren. Zou hij het gevreesde afscheid moeten nemen. 
Maar als op een afstand; als een tweede gesprek door 
vreemden gevoerd. Ook de voorstelling in de zaal gebeurde 
zoo als iets bijkomstigs. Hij bespeurde een kleine genoeg 

dezen uitgang te hebben gewaagd. Iets van zinnelijk-doening 
genot kwam in zijn kijken. 

De groote zaal vol menschen met de open gaanderijen 

werkte als een bevrijding op de klein-behuisdheid dezer beide 

weken. Na de benepen bezonkenheid in het besloten binnenste 

herkreeg het ruimelijke zijn volle bekoring van het onge


bondene. Van onder de loges ontwaarde men over de dichte 

menschenrijen achter zwaar af hangende portières het verre 

perpectief van een kleinen foyer, waar ook weer rhenschen 

zaten, zoodat het een helder spiegelbeeld van de donkere 

zaal geleek. Op het tooneel volbrachten zonder begeleiding 

der muziek twee kamer-acrobaten in smetteloos wit schier 

achteloos hun laatste zware toeren. Dan lette hij weder op 

van Lier en George. Van Lier den jongen rijkaard zichtbaar 

dragend, te meer nog door zijn zuidelijk type. George ver


loopen wel, met zijn gore gelaatskleur en van nicotine ver


1917 IV. 28 


408 AFSCHEID. 

bruinde druipsnor. Maar twee vrienden toch. Ja, hij was te 
eenzaam geweest.... En Berta, waar zou Berta in dit

-

oogenblik zijn. Hoe zou het gaan in het kantoor daarginds., 
Dat alles was het leven, dat, ongeacht verkwijning en hopeloos 
afscheid, zijn rechten hernam. Kon het ook anders? 
Morgen, overmorgen, zou hij weder op dien post blijven. 
Thans was er dit tintelend welbehagen zich zonder zijn eigen 
toedoen veilig ergens opgenomen te weten. 

Maar George ontwaakte met een onbevangen dronkemanslach, 
die opschudding teweeg bracht, daar juist een gevierd 
komiek was opgetreden. Twee blauwe suppoosten kwamen 
dreigend ter zijde en sigaren hadden geenerlei uitwerking 
meer. Van Lier probeerde George tot kalmte te vermanen, 
maar moest dan zelf onbedaarlijk lachen, wanneer deze als 
een eigenzinnig kind bleef dreinen : » Wat heit ie gezeid ; 
wat heit ie gezeid", en dan pas begon te snottergieren, terwijl 
de zaal al zwijgend op een nieuwen mop gespitst zat. Reeds 
wilden de suppoosten toetasten, toen onverhoopt de gang der 
voordracht in George's beneveling drong, zoodat zijn vervaarlijk 
lachen mede op tijd kwam en hij als razend met het 
slot-applaus kon instemmen. Maar reeds het volgend nummer 
bracht de onvermijdelijke uitwijzing. Want George had zich 
van den aanvang af verzet hier binnen te gaan. Dat was 
geen variété. Volgens hem vergastte zich hier het dufste 
fatsoen van het stadje aan tricot beenen, dubbelzinnige 
flauwiteiten en tamme narigheden. Toen dan ook het scherm 
weer opging en een soort Indianen hoofdman een aan den 
wand gekluisterd meisje met dolken begon te gooien, vond 
hij geen geluiden onmenschelijk genoeg om zijn heldere 
ontzetting kond te geven. Bij iederen nieuwen worp kromp 
hij met blind-afwerend gebaren rauw krijschend te zamen. 
In de zaal begon een aanstekelijk lachen door te breken, 
toen grepen de suppoosten kortbesloten toe en restte slechts 
behoedzaam volgen. 

„Zie zoo", zeide George, zijn hoed uit de modder rapend, 
„en nou een gat verder, daar kunnen jelui wat beleven". 
Het gat verder was een armoedig variété in diezelfde straat, 
waar George vermaardheid scheen te hebben. Want de ondernemer 
kwam de nieuwe bezoekers bezorgd-onderdanig 
tegemoet en begon reeds dadelijk: „Nee, waarachtig niet, 


AFSCHEID. 409 

meneer George, verdomd, het gaat niet, nee, van avond niet". 
Toen had van Lier de smerige portières al uiteen gedaan 
en lag er het smalle zaaltje wezenloos belicht, met in het 
kwalmig einde de harde kleuren -overdaad van het kleine 
bordpapieren tooneel. Op straat had zich de spontane 
kameraadschap tusschen van Lier en George opnieuw 
bevestigd en eenmaal aan een tafeltje terzijde gezeten, leken 
die beiden in geheimzinnige eendracht een klein programma 
te hebben uitgedacht, berekend om zorgelijk peinzen luchtig bescheiden 
te verstrooien. Nu moet gezegd worden, dat er 
allerhand ongestraft geduld werd en het schaarsche publiek 
alsook de medewerkers een gemoedelijk welgevallen aan de 

onderbrekingen der eigenlijke voorstelling vonden. 

Het werd genoegelijk en vaag. George en van Lier 
wisselden elkander als bij ingeving af. Er was bijna geen 
onderscheid meer tusschen hen. Zat de een bezorgdindachtig 
nog aan tafel, dan stond de ander voor het kleine 
tooneel en gaf te rooken aan een heer in frak, maar zonder 
dat diens voordracht eronder leed. Probeerde George, tot 
ongerief van stoelen en tafels, het tooneel te bereiken, dan 
zat van Lier weer achteloos-deftig op zijn plaats, als ging 
hem deze onstuimigheid verder niets aan. Toch kwam er 
een oogenblik dat beiden verdwenen waren, maar toen het 
scherm weer opging, traden zij elkander uit de coulissen 
schier toevallig tegemoet en hernieuwden hun vriendschap 
onder luidruchtigen bijval van het zaaltje. Na dit zoozeer 
geslaagde samenspel bood zich geen gelegenheid meer tot gezamenlijk 
optreden. Tenminste het leek zoo. Ook ontbrak er ten 
slotte iemand, maar hij moest toch naar het station zijn mede 
gekomen, want nog lag er de witte voering van een hoed... 

Den middag na dien avond kwam hij in de half donkere 
huiskamer te staan, waar zijn zuster en de verpleegster bezig 
waren de zieke moeizaam om te bedden. Johanna beduidde 
hem de kamer te verlaten, maar zijn moeder bleek hem al 
gehoord te hebben. „Is mijn zoon daar", vroeg zij, in 
hortende uitputting, de verpleegster. „Ja, moeder, dag 
moeder, nou, hoe gaat het nou", gaf hij zich moeite haar 
bemoedigend toe te roepen, en nog met den nadreun van 
den rumoerigen avond in zijn denken, bleef hij in de deur



410 AFSCHEID. 

opening aarzelen of ze iets antwoorden wou. Maar de zieke 
was in een leege flauwte verzonken en terwijl de zwoegende 
vrouwen elkander domp-heete fluisteringen toevoegden, 
hoorde hij een jammerlijk -verlaten kreunen en hoe vanuit 
schier onbereikbare verten klagelijk zijn naam gestameld 
werd. Toen stond hij al in het smalle gangetje, nog met 
den nadreun van den rumoerigen avond in zijn denken, 
nog met een heimelijk lachen in de mondhoeken, maar de 
kaken saamgeknarst, de nagelspitsen borend in de kloppende 
handpalmen, reddeloos ontnuchterd, zonder een zweem van 
hoop meer. Het was op eenmaal voorbij. De zekerheid 
van haar dood-gaan drong naald-fijn, kil, dan stillend-onafwijsbaar 
tot hem door. Hij wist het nu en om dit te 
kunnen dragen was hem die korte rustpooze vergund geweest. 
Met een laatste bevende inspanning dwong hij de volle 
kracht van zijn huiverend denken op die eene gruwbare 
zekerheid te zamen als om haar zwarte hardheid smartelijkst 
aan te voelen en te vermorzelen tevens. 

Het was Johanna, die behoedzaam naar de keuken ging. 
Ze liet hem wel opzettelijk aan zich zelve over. Een deerlijk 
zelf-beklag brak in hem open, een blinde angst voor 
wat hier reeds zoo openlijk begon om te waren, snoerde 
hem de keel, maar eenmaal op straat drong hem een warm-' 
weldoend tranenfloers aan de oogen. Zijn smart werd vol 
en wezenlijk, maar juist omdat zij doorbrak niet meer te 
onderscheiden van die enkele oogenblikken, dat hem een 
boek ontroerd had of muziek. Het schrijnde al niet meer 
en terwijl hij liep en liep, voelde hij alleen nog maar zijn 
binnenste als een kelk vol liefde opengaan. 0, wanneer zij 
toch weten mocht, fluisterde het in hem, hoe ver ik thans 
met haar in liefde ben. Maar neen, hij behoefde op niemand 
meer jaloersch te zijn. Hij wist dat hare gedachten immer 
om hem toefden en ook thans. 0, moeder! Het was zijn 
antwoord op haar roepstem uit die onbereikbare verten en 
zij vonden elkander in een vluchtig-eeuwige omhelzing. 

Hij wilde er niet aan denken, dat dit alles veel te laat 
kwam en er voor jaren reeds op die handdrukken, op die 
warme stembuiging gewacht was. In zijn kil egoïsme drong 
dit niet meer door. Hij voelde een geheel nieuwe spanning 


AFSCHEID. 411 

in zijn wezen en wist ook, dat iets anders dan hij zelf de 
sterkere zijn wou en hem breken. Maar dan trok die glimlach 
in zijn mondhoeken en deed hij het zachtjes van zich 
af. Dit innerlijk gebeuren voltrok zich eigenzinnig en zonder 
ophouden en wel omdat hij het zoo angstvallig tegen hield, 
leek het buiten hem door te breken, als de gloedvolle wederbeleving, 
die hij thans overal vond. Ook had zijn moeder, 
evenals tegen haar verjaardag, uit het naderend afscheid 
nieuwe krachten geput; de brommige dokter gaf weer hoop 
op maanden, en zoo stonden hun laatste dagen nog in doorschijnenden 
weemoed als het kwijnende najaar zelve. 

Het werd een voorzichtig tastend leven. Zijn zinnelijkheid 
was eigenzinnig ontwaakt en om aan de hopeloos-trieste 
tegenstelling zijner stemmingen te ontkomen, kon hij soms 
niet zonder lichte verdooving van wat drank in zijn nachte 

huurkamer terugkeeren. Of wel hij bleef met koel-lijke 

slechte voornemens in de drukke binnenkom slenteren,-bloedigverdwaalde 
een enkele maal in donkere achterbuurten, maar 
zat dan spoedig weer ergens eenzaam in een bierkroeg. 
Want wat het stadje aan galant avontuur te zien gaf, was te 
hard-armzalig, te brutaal-zwart. Dat gebeurde in zondigste 
tegenstelling met de doorschijnende helderheid van overdag, 
schier ongelooflijk openlijk, wonderlijk dood -gewoon. Niemand 
dan hij leek zich te verwonderen over de ellendige paria's, 
die met heesch gestem aan de leege straat-hoeken opdoken. 
Een tip van het zwarte achter de helderheid opgelicht? 
Maar ja, zoo leefden zij immers voor tweeduizend jaar. 
Hij hield het van zich af, zooals hij die laatste dagen al het 
andere van zich afhield. Hij glimlachte er tegen. 

Het werd een voorzichtig tastend leven. Terwijl hij de 
bekende wegen door en om het stadje ging 's morgens 
langs een paar boekwinkels en den kunst-handel, 's middags 
in het bosch of door de polders ---dacht hij voortdurend 
aan dat eene, maar zonder er aan toe te geven. Hij wist 
het nu, maar zonder dat die felle momenten van folterend 
beseffen zich herhaalden. Dat wilde hij niet meer. Hij wilde 
het nog niet. Dan dacht hij toch weer met een nauwbedwongen 
glimlach aan dat eene, aan niets anders meer en 
werd daarbij zoozeer door zijn niet-willen opgehouden, dat 
hem hooren en zien verging, en hij als een slaapwandelaar 


412 AFSCHEID. 

de overbekende wegen volgde. Pas wanneer hij in de kleine 
heldere serre was teruggekeerd, viel het van hem af. Dan 
pas leek al hetgeen waaraan hij in blinde bekommernis 
voorbij gekomen was, helder tot hem door te dringen en 
leefde hij zijn verlof, zooals hij het zich in de groote stad 
gedroomd had. Want juist zooals het hier in de kleine serre 
tot hem doordrong, wezenlijk nog en toch voorbij, moest 
ook de herinnering later zijn. Toefde hij zoo even wel aan 
den ingang van het koele schier licht-benomen bosch met 
voor zich de gloedvolle strekking der alom open gras-vlakte. 
Zoo even? Behoedzaam stond hij op en rekte de armen. 
Aan de uiterste grens der weide tusschen al donkerend 
loover flakkerden middag-vensters in het herfstlicht. Had hij 
dat zoo even wel gezien? Hij wist het niet, maar nu stond 
hij hier en zag het. Het leek alles bereids herinnering. 

Domp hoesten schrompte in de alcoof. Hij merkte zich uit 
duizelende verten teruggesneld. Hij had meer gedaan dan het 
van zich afhouden, als "dood verleden was hij er aan voorbij 
gegaan om zijn zelfzuchtig bestaan daarginds ongestoord te 
kunnen hervatten. Maar een vlijmende schrik riep hem tot 
de leeg-grijnzende werkelijkheid op. Slechts enkele dagen 
nog scheidden hem van het einde. Nog enkele dagen 
slechts ! 

... Nu gebeurde, waarnaar hij van uit zijn kil egoïsme 
onbewust en zonder ophouden heen gestreefd had. 

Een der laatste middagen, van plan de huiskamer binnen 
te gaan, hoorde hij dat er bezoek was en bleef onwillig in 
het smalle portaaltje dralen. Iemand had zijn naam genoemd 
en na een doodsche pauze was het Johanna, die met gedempte 
stem beaamde: „Die arme Henk". Eenmaal in de 
kamer bleek door zijn naderend vertrek het groote heengaan 
van de zieke als iets schier bijkomstigs op den achtergrond 
geraakt. Het werd aanvaard en verworpen tevens. 
Met woorden trachtten zij hem voor het dreigend afscheid 
hoopvol te stemmen, maar in hun dofbekommerde blikken 
vond hij nog slechts de bevestiging van het nimmer wederzi 
n. Zijn zwager was er rond voor uitgekomen. „Ja Henk," 
waarschuwde hij stroef ernstig in de borne stilte na het dankgebed, 
„je tijd begint hard op te schieten en zooals de toestand 


AFSCHEID. 413 

nou is, moet je daarginds wel met alles rekening houden." 
De anderen zwegen somber en ook de verpleegster zocht 
geen woorden van bemoediging meer, maar hij voelde toch 
hoe innige deernis hem als een tintelende warmte bleef omhullen. 
Met het zwakke licht uit de serre aan zijn donkere 
kleeren, met zijn bleek-bekommerde trekken, merkte hij zich 
zeer beklagenswaard te midden hunner beschermende goed 

zelf-medelijden brokte in zijn kloppende-moedigheid. Wee 
keel en toen de lamp was aangestoken, bleef hij schier 
onbewust volharden in de rol van dien ander, voor Wien 
het komende, het aller-allerergste. Ook ging hij, geheel tegen 
zijn gewoonte, eerst nog bij de zieke binnen, alvorens de 
rest van den avond in de stad door te brengen. Hij had 
verwacht haar als de laatste dagen zonder merkbare deelname 
aan het leven, in haar verhoogde kussens rustende 
te vinden en liet de alcoof deur half-open om, als de sterkere, 
die hij thans was en meer tot steun der anderen, die enkele 
bemoedigende woorden te zeggen. Maar zijn moeder had 
hem met een krachtelooze hoofdbeweging herkend en beduidde 
hem de deur meer te sluiten, daar het licht haar 
hinderde. Hij nam in het bijna donker aan het bed plaats. 
Ze had zijn. hand gevonden en drukte die soms even, 
wanneer een poging om zich verstaanbaar te maken in haar 
moeizaam ademen verloren ging. Geheel verslagen bleef hij 
in nieuwe zelf-vergetelheid stom wachten tot hij haar hoorde 
vragen hoeveel dagen nog en hoe zij in de kussens terug 

„arme jongen" klaagde.-gezonken 

Zoo kwam hij ongemerkt tot dat laatste zelf bedrog, waarin 
hij zonder het zich te durven bekennen aan de zieke niet 
meer als beklagenswaardig dacht. Het groote heengaan gold 
hem meer dan haar. Wat was dat sterven ? Op haar vergevorderden 
leeftijd een natuurlijk beloop der dingen, maar 
wat met hem, wanneer zij er eenmaal niet meer zijn zou. 
Een huivering doorvoer hem, zoodra hij thans aan zijn zielloos 
bestaan dacht in de groote stad, kil en eentonig, een 
grauwe leegte tusschen de eindeloos-grauwe huizenrijen. Wat 
moest daaruit worden, zonder de liefdevolle leiding harer 
brieven? Een starre angst vervulde hem bij de herinnering 
aan zijn vale huurkamer daarginds, in de vreemd-bedrijvige 


414 AFSCHEID. 

arbeidersbuurt. Ongeloofelijk leek, dat hij reeds over enkele 
dagen daar eenzaam zou zijn teruggekeerd. Wat moest hij 
er aanvangen, zonder de rustige genegenheid zijner verwanten, 
die hier als een zachte koestering om hem was? Hoe was 
het mogelijk, dat hij de liefdelooze verdorring van dat leven 
niet eerder onderkend had? Met pijnlijke helderheid zag hij 
zich teruggekomen in die kamer, zich zelf in leegste vervreemding 
doelloos aan een venster dralen, tot zijne verbeelding 
terugschrok als van een zwarten afgrond. 

Zoo kwam hij er toe te gelooven, dat hem noodlottiger heengaan 
dreigde dan de zieke. Hij herinnerde zich een zijner eerste 
gesprekken met zijn moeder, toen zij bij volle kennis was en 
hoe zij, zonder eigenlijk verband met wat vooraf ging, hem 
had gewaarschuwd voor zijn vereenzaamdheimelijk leven. 
„Zoo mag je niet verder leven ", had zij eenvoudig gezegd, als 
gold het een hun beide bekende zaak. En weer bekroop hem 
de schaamte, die in het half donker van de alcoof gloeiend 
naar zijn aangezicht geslagen was. Weer leek het hem, als was 
zij tijdens die enkele woorden bij ingeving getuige geweest 
van al wat hij zoo veilig verborgen waande. Hoe was het 
mogelijk, dat hij zich zóó ver had laten gaan? Hoe zou hij 
alleen nog de kracht vinden met dat verval te breken ? 

Zoo hield hij ook zijn eigen heengaan van zich af. Hij 
kon er niet aan gelooven en leefde den doorschijnenden weemoed 
van het late najaar als de herinnering aan een droom. 
Hij voelde alleen nog maar, dat iets ten einde ging... 

Wanneer de ijle herfstwind een teere rimpeling aan het 
klare water liet, bleef hij met nauw-bedwongen lachen wachten 
tot het spiegelend oppervlak zich weder gaaf te zamen 
trok. Dan was het voorbij; ten einde; weggevaagd. Dan 
stond hij in den gloedvollen herfst op een der buiten wegen 
aan het tintelend polderland met alom rijzende de heldere 
openheid der straffe luchten en wist zijn kille gevoelloosheid 
niet meer onmenschelijk. Dan verbeeldde hij zich dat het 
ergste gebeurd was en merkte een verheuging, weidsch als 
het lichte buiten in zich gaande worden, zoo warm-doordringend 
bleef haar beschermende goedheid reeds voor hem 
alleen. Eerst door haar heengaan werd hun scheiding voorgoed 
te niet gedaan, leek zij hem bij iedere schrede te volgen 
en al durfde hij daarover met anderen niet spreken, 


AFSCHEID. 415 

zoo vond hij toch evenmin de diepe verslagenheid om aan 
hun troostvolle deelname tegemoet te komen. 

Die beide laatste middagen viel er een berustende stilte 
binnen hem, zonder vraag of antwoord en leefde hij slechts 
de fijne bezonkenheid van den gulden herfst, die als een 
koele spiegeling van zijn donker-levend innerlijk werd. En 
schier onbewust had zijn verlangen hem aan zee teruggevoerd. 
Het was al laat geworden en de smalle duinweg 
met de wit-beschilferde berkjes lag loom en doel-verloren 
in het zachte glanslooze licht. Hij had zich nog eenmaal 
omgekeerd, zijn denken afgewend van het kille donker, dat 
hem voor morgen reeds bedreigde, maar vond zich te dieper 
kwetsbaar in de zoele stilte tegen het vallen van den avond, 
den laatsten avond voor zijn vertrek. Het leek als hoorde 
hij iets vereenzaamd in zich zelf ten einde gaan, zwakke 
accoorden verzweven, het allerlaatst menschelijke verstommen 
en een wonderlijk verlangen klom in hem op het zoo 
berustend in de gelaten avondstemming mede te beeindigen. 
Waarom terug te keeren naar de steden en opnieuw te beginnen 
? Het scheen als overzag hij met de trage glooiing van 
de grauwe lage duinen zijn eigen armzaligen levensgang, hij 
vond er niets bemoedigends of waardevols meer in en wilde 
het stille landschap al verlaten, toen bij den aanblik van het 
lichte zilver-licht-groen van den fijn-gedreven maansikkel, 
die als een scheepje met vollen wind in den teeren avond-hemel 
stond, ontroering als van vergeten geluk hem zacht vervulde. 
Zijn bekommernis viel als een nachtmerrie van hem af, zijn 
starre bedrukt-zijn woei helder uiteen en met een zucht van 

verlichting merkte hij hoe alles om hem in gestage, als 
smeulende, beweging was. Het was de zuiverende openheid 
van over zee, die tot hier doordrong, die het ruimtelijke 
speelsch tot eigen leven bracht. Het glinsterend loover van 
de boschjes werd klinkende echo van verre lichtmuziek, en 
met een nieuw-bedwongen lachen was hij de zachte schaduwen 
over het dorre gras gevolgd. Wat toch beduidde 
sterven in dit onophoudelijk gebeuren. Want als door gebroken 
stralen schrijnde nieuwe schoonheid levend op. 

Aan het einde van den smallen duinweg lag voor hem de 
zee, schier zomer-avondsch met het doffe breken van de 
branding op het verlaten strand, met het lichte zilver-licht



416 AFSCHEID. 

groen van de maan in de bloemblad-murwe luchten, zoo 
zacht-eenvoudig, zoo liefdevol-eenzaam, dat hij het met een 
lichte neiging moest begroeten, -omdat het de bevestiging van 
zijn denken zonder eigen toedoen was. 

Dien laatsten morgen, ontwakend door het schreeuwen 
van den papegaai, merkte hij aanstonds dat hem zelf bedrog 
niet meer kon baten. Het was te vroeg om op te staan, 
nog twee volle uren duurde het tot de vigelante kwam voorrijden. 
Hij trachtte weer in te slapen. Maar in zijn denken 
leek iets opgeschrikt, dat hem geen rust meer laten wou. 
Hij zou haar nimmer meer terugzien. Onwillig keerde hij 
zich met gejaagd-kloppend hart op de andere zij, trachtte 
zich te overreden, dat hij slechts wat zenuwachtig was om 
de vigelante, die te laat kon komen. Maar het rijtuig zou 
op tijd zijn; het was de oude stalhQuderij. In verbeelding 
zag hij de zwarte vigelante met zijn grooten koffer erop door 
de vale morgen-buurten het station naderen. Het afscheid 
was gebeurd. Dan schrok hij overeind en terwijl de herfstwind 
aan de vensters rukte, bleef hij in de vreemde vroegte 
angstig wachten of soms ergens in zijn denken nog een 
zweem van hoop wou doorbreken. Wanneer het rijtuig te 
laat kwam zou hij den trein verzuimen en kon hij eerst den 
volgenden morgen vertrekken ... Toen hoorde hij den man 
van de juffrouw beneden in het kabinetje. Kort-afgebeten 
woorden in de kille vroegte. In hevig-gespannen luistering 
kwam hij zich zelve te vergeten en keerde voor een oogenblik 
weer ongevoelig in de werkelijkheid terug. Het regende 
buiten. De ander telefoneerde. De wind bonsde met hoekige 
vlagen aan de vensters. Maar wat nu...? Het ging om 
hem... „dus vast, niewaar, anders mist meneer zijn trein." 
Het rijtuig zou er zijn en met een lichte aanvechting van 
onpasselijkheid in de kussens teruggezonken, voelde hij zich 
onafwijsbaar-wreed tot het blinde einde gevoerd. Geen zelf 
bedrog meer! Dit werd dus de laatste maal, dat hij nog met 
zijn moeder zou kunnen spreken. Weer schrok hij op 
en verloor schier het bewustzijn, zoo wild-vertwijfeld begon 
er in zijn bevende denken een radeloos zoeken naar een 
straal van uitkomst. Waartoe dit uitzichtslooze duistere einde? 
Voor het allerlaatst ! ? Hij kon het niet vatten. Waartoe dan 


AFSCHEID. 417 

begonnen ? Weer zag hij zijn moeder dien eersten avond 
van zijn verlof, onaanzienlijk in de diepte van het smalle 
gangetje, hoe zij hem als beschaamd tegemoet gekomen was 
en hij haar schuchtere omhelzing koel ontweken was. Hij 
zag haar in haar zwart-zijden japon aan tafel zitten en hoe 
hij haar ziekte schertsend geringschatte. Daarna was zij in 
de donkere alcoof bedlegerig geworden. Innerlijk was het 
hem steeds mislukt haar nader te komen en zooals die eerste 
avond moest wel zijn gansche verlof voor haar een grauwe 
teleurstelling geworden zijn. Zijn verlof ! Hij onderkende 
het weer als het oude zelfbedrog, waarop tot nog toe zijn 
gansche leven uitgeloopen was. Ongrijpbaar, nutteloos, was 
het aan hem voorbijgegaan, want iedere nieuwe dag bracht 
slechts de bevestiging zijner levens-onmacht. Van dag tot 
dag ook voelde hij zich thans schuldiger in zijn harteloos 
verzuim tegenover de zieke. Hoe was hij in alles ten achter 
gebleven, hoe had hij in gewetenlooze vergetelheid het variété 
kunnen bezoeken. En straks.... Maar hij wist te goed, dat 
hij ook dan weer door zijn kille zelfzucht te kort moest 
schieten. Misschien dat zij nu wakker lag en dit alles voorzag. 
Hij durfde niet verder denken. 

Eenmaal opgestaan hervond hij in de nuchtere morgen 

uiterlijk zijn zelfbeheersching. Er dreigde iets, maar-heid 
het was nog niet zoo ver. Het begon zich af te wikkelen, 
het werd langzaam minder. De juffrouw stond al met de 
rekening in de kamer en zelf zat hij in zijn reispak aan de 
ontbijttafel. Zijn opstaan en aankleeden leek hem in een diep 
verleden geschied. Hij herinnerde het zich nauwelijks meer. 
Het ging alles buiten zijn wil; het snelde hem vooruit. In 
de Zondagsche voorkamer op het rijtuig wachtend monsterde 
hij de vreemde familie-portretten, stuk voor stuk, opmerk ,
zaam en toch gedachtenloos. Zich naar het venster keerend 
ontwaarde hij tot in de fijnste bijzonderheden de beide witte 
kamer-acrobaten van dien avond in het variété. Hij zag het 
strak-belichte tooneel. De muziek speelde niet meer. Hij 
glimlachte. In de regenstraat ratelde een rijtuig nader en 
met een zucht van verlichting begon hij de kamer te verlaten. 
Maar het rijtuig ging voorbij en een doodsche spanne 
tijds was er alleen nog maar de beklemmende leegte van 
den nuchteren morgen. Wat deed hij hier bij deze twee 


418 AFSCHEID. 

menschen in het vreemde huis? Bijna had hij nog ruzie 
met den man van de juffrouw gekregen. Want hij was 
niet kalm meer. Wie ter wereld zou thans kalm kunnen 
zijn! Hij kon zijn stem niet meer bedwingen. Die laaide 
in schrille vertwijfeling van hem uit. Wanneer hij den trein 
miste en ditzelfde nog eens moest beginnen! 

In de donkere vigelante, met zijn handtasch op het bankje 
tegenover, was het hem als werd hij met vernederend stompen 
ter neder gedreven. Hier baatte geen zelf bedrog. Thans ging 
het ras ten einde. Met iedere nieuwe wending van het ratelende 
rijtuig kwam het al nader. Zijn keel klopte heet en droog 
en de lippen saamgebeten staarde hij schier met leedvermaak 
naar het verzwinden van de oude vertrouwde buurten. Toch 
was hij nog bijna voorover getuimeld toen met geschamp van 
ijzer over keien de vigelante in een korten ruk tot staan kwam. 

In huis leek alles nog te slapen en even bleef hij in den 
fijnen regenwind op het afgespoelde troittoir dralen, met boven 
zich de zachte morgenlucht als smeltende sneeuw. Maar de 
deur stond op een kier en in het smalle portaaltje kwam 
Johanna in een valen morgenrok hem reeds tegemoet. Ze 
ontweek zijn blik en verontschuldigde zich wat verlegen dat 
haar man en Marie niet waren opgestaan. Hem was dat 
een weldoende geruststelling. Het bracht voor een oogenblik 
het dreigend gebeuren tot iets plat-alledaagsch terug en 
hij volgde gewoon weg-sprekend zijn zuster in de half-donkere 
huiskamer, waar de glazen van hun afscheid nog optafel stonden. 

„Het rijtuig was mooi op tijd", zeide Johanna, met een 
blik naar de alcoof, „ga je niet even zitten? Wil je 'soms 
een glas melk?" Marie kwam binnen met een bleek-verslapen 
gezicht en verontschuldigde haar vader, die stakker, 
die zich zoo afbeulen moest. Toen volgde een gedempt 
niets-zeggend praten, hij merkte zich onderzoekend opgenomen 
door beide vrouwen, die als in geheime verstandhouding 
teleurgesteld leken over zijn kalmte. Johanna keek nu telkens 
naar de klok, Marie leunde met iets van ingehouden nieuwsgierigheid 
in de oogen met haar kin in de handen over tafel. 

Toen stond hij kort-besloten op en keerde zich, zonder 
een woord van overgang, naar de alcoof, waarvan de deur 
wat aanstond. Zijn moeder lag dus wakker en verwachtte 
hem. Waarom was hij niet onmiddellijk bij haar binnen 


AFSCHEID. 419 

gegs an. Maar hij had nog tijd; hij kon den trein verzuimen, 
morgen eerst vertrekken. Of ja, hij zou van het 
station terugkeeren en haar verrassen. Dit was hun afscheid 
niet. Zoo overleggend gelukte het hem zich zelf te blijven, 
terwijl hij in de bedompte schemering aan het bed plaats 
nam. Hij dacht aan zijn zwager, hoe die thans rustig sliep 
en het trof hem, dat ook de zieke zoo dof-gelaten, schier 
zonder deelname, in haar verhoogde kussens wakker lag. 
Ze had hem met een krachtelooze hoofdbeweging nauwmerkbaar 
begroet en bleef thans voor zich uit staren met 
een zweem van spottende geringschatting om haar pijnlijk 
saamgetrokken dunne lippen. Zijn denken verlamde, hij vond 
geen woord meer, maar toen zij eindelijk blijk gaf te willen spreken, 
boog hij zich vol gierige verwachting tot haar over. Ze 
vroeg moeizaam of hij den sleutel der huurkamer wel had 
afgegeven. Hij lachte verward. Een kille teleurstelling sneed 
hem den adem af, dan kroop de hoop weer op, dat zoo 
toch het einde niet kon wezen en met zijn hand in de hare, 
was er nog slechts het gejaagde tikken van een hem vreemd 
horloge, dat zij dien laatsten morgen wel opzettelijk op het 
bed-kastje had. Zij maakte haar hand los en beduidde hem 
de lade van het kastje open te trekken. Hij was opgestaan 
en ook zij kwam wat overeind. Een innige genoegdoening 
flikkerde in haar grijze oogen, terwijl hij het laadje weer 
geruischloos toeschoof en zonder aarzeling een kleine zwarte 
portefeuille in zijn jaszak stak. „Voor de terugreis, Henk, 

mijn jongen" fluisterde zij gebroken, in de kussens teruggezonken. 
Buiten schampte het paard in ongeduldige steigering 
de keien. Ze wees op het horloge en zijn jas dicht staande 
boog hij zich haastig over het bed. Ze bleef roerloos liggen, 
een warme donkerte omhulde hunne gezichten, tot er uit 
onbereikbare verten, jammerlijk-zwak en toch ontstellend 
helder, een eenzame stem „Kom niet te laat, kom niet te laat 
terug" vermaande. „Nee, moeder; lieve moeder ", hoorde hij 
zich in stijgende verheuging antwoorden, toen vonden zijn 
lippen in het beschermend donker vluchtig haar gelaat, een 
geweldige kracht leek als een stuwende vloedgolf van hem 
uit te gaan, zijn denken stond in strak-doorschijnend licht. 
Er brak iets en vereenigde hen als nog nimmer. 

J. VAN OUDSHOORN. 

LIEFDES AANGEZICHT. 


DE MEESTER. 
DE LEERLING. 
DE VROUW. 


Steenen bank in bosch bij vijverkom. Kronkellanen, waarin 
nu en dan een gestalte zich toont, voeren naar de plek. 
Mei. Vogeldoorzongen stilte. Meester en leerling zitten nevenelkander 
op de bank, de Meester rustig en recht voor zich 
ziend, de leerling in speurend peinzen gebogen.. ...

ebogen .... . 

DE LEERLING: Dit is een vreemd uur. Saamvattende herdenking 
doet een nieuwen bouw in mij rijzen. Maar ik vermag 
dien niet te overzien ... Ik wacht een laatste woord van u, 
dat ik nochtans niet vragen wil. Het is of ik den top bereikt 
heb, doch een floers mij de oogen dekt. En een terugbeven 
blijft in mij voor het oogenblik, waarin het vallen zal... . 
Laat mij terugzien: uwe leeringen heb ik gevolgd tot ze 
beleving mij werden, uwe voorzeggingen duidde ik tot ik 
haar diepst bedoelen verstond... 

DE MEESTER: Ook deze leering, dat ik louter uw vragen 

heb ingelost? Voor vormgeving van antwoord, dat in m 
gesproken werd ? En déze voorzegging, dat gij alles volbracht 
zult zien, zoodra uw wezensbouw ganschelijk verklaard u is? 

DE LEERLING: Steeds heb ik verstaan, hoe gij gemeenschap 

hieldt met den oneindigen voortgang en mijn meestverholen 
verlangen wist te heffen tot besef ... En onvermoeid liet ge 
mij nemen uit u te mijner voltooiing .. . 

DE MEESTER: Hoe zoude ik anders kunnen, waar mij 


LIEFDES AANGEZICHT. 

zonder ophouden gegeven wordt. Ben ik niet de alzijdsopene, 
het doorstroomde vat... 

DE LEERLING: Gij ligt in de liefde. Ik moet het al dieper 
erkennen. Het voert mij tot staag-inniger toewijding ... . 
En schooner doorschouwing. Zoo leerde ik hoe uw gestrengheid 
een schijn was, verhullend de wijste leiding .. . 

DE MEESTER: Want ik verbood u niets, doch louter gebood 
u in liefdes naam, om te beproeven of gij volgen zoudt 
zonder mededoogen voor d' eigene weerstreving .. . 

DE LEERLING: Toch aanvaardde ik uw geboden in strengheid 
en leerde zelfkastijdend afstand doen van de begeerte, 
stijgende in de vervoering van het ontzeggen .. . 

DE MEESTER: Tot gij ook die als begéérte herkende .. . 

DE LEERLING: En vermocht haar neder te leggen telkenmale, 
dat zij zich in mij verhief... . 

DE MEESTER: Om te breken in overgave, al stiller .. . 

DE LEERLING (droomerig herhalend) : Al stiller... En het 
mij scheen of ik nauw was veranderd. Schoon ik toch mijn 
oud zelf verloren had.. . 

DE MEESTER: Tot een gelouterd hervinden .. . 
DE LEERLING (opziend tot des Meesters gelaat) : Gij zegt 
het. (Zijn blik gl ijdt weder omlaag). Telkens wist ik het 
verleden te ontsterven. En aldoor nog. Nu ik het uitspreek, 
ontwaar ik een nieuw heenschemeren ... Blijft dit? 

DE MEESTER: Niets blijft én alles. . Eens zult gij u alle 
verledens ontstorven weten .. . 

DE LEERLING: Wanneer ? 

DE MEESTER: Als gij de ervaring van hun eeuwig bestaan 
hebt doorgroefd... En de waan uwer ontstervingen is 
afgevallen.. . 

DE LEERLING: Dus is het waar, dat niets uit het bewustzijn 
wordt weggenomen .. . 

DE MEESTER: Louter in 't stroomen der liefde ligt vergetelheid 
.. . 


422 LIEFDES AANGEZICHT. 

DE LEERLING: (Zijn eigen gedachte-lijn volgend): Ik wist 
het. Ik zag het. Alleen... 
DE MEESTER: Hebt gij het niet doorleefd. 

DE LEERLING: (met straffe gespannenheid) Zal ik dat ooit? 

DE MEESTER: (met glimlach-vleug) Gij zUlt het. 

DE LEERLING: (sidderend-van-inhouden). En is dat de 
opperste verklaring .. . 

DE MEESTER: Haar bógenblik. Dat durend keert. Doch u 
bij ieder keeren wijdere omvaming en dieper herkennen 
blijkt .. . 

DE LEERLING: (na een uithijgen). Bijna scheurdet gij den 
laatsten sluier. Vlidderingen van vreemde smart doorvaren 
mij. Wat wil die droefenis... Als het uur vol is, zult gij 
mij dan verlaten? 

DE MEESTER: (ZWU**gt. Zijn aangezicht toont geen afschijn 
van ontroering). 

DE LEERLING: (Stil). Of zal ik heengaan van u... 

DE MEESTER: Den nieuw-gekomene zult gij volgen. Om 
hooger mij te hervinden. En nader tot u. Dies verlaat ik 
u niet. 

DE LEERLING: (in plotsen smarthuiver). Vader .. . 

DE MEESTER: (eenvoudig). Mijn zoon. (Een stilte). 

DE LEERLING: (na een tijd). Is deze scheiding onvermij 
delij k ? 

DE MEESTER: Vraag uw eigene diepste beleving. Is onze 
samengang u lief óm het wandelen met mij of terwille van 
den staat, waartoe gij hoopt te worden opgevoerd? 

DE LEERLING: Gij leidt en ik volg u geduriglijk. 

DE MEESTER: Om te volgen of ter bereiking? 

DE LEERLING: Ziende dat ik zoo bereiken zal.. . 

DE MEESTER: Alzoo om de toespitsing van uw begripsbouw, 
om blijvende vormvatting van het nu vormeloos 
ervarene. Een aanschouwing wilt gij, die u het woord doe 
spreken, dat bevestigt en géén ontkennen wekt.. . 


LIEFDES AANGEZICHT. 

DE LEERLING: (begeerig). Bestaat dat woord? 

DE MEESTER: Het is er voor ü. 

DE LEERLING: Louter voor mij ? Niet voor û? 

DE MEESTER: Ik zie de liefde als de eeuwig-stroomende, 
Ade eenig-volstrekte. In haar vindt alle bevestiging een ontkenning 
en alle ontkenning hoogere bevestiging. Want haar 
volstrektheid gedoogt geenerlei beperken, dus iedere bepaling 
moet worden opgeheven door het onbepaalde daartegenover. 
En dit sluit in haar twéé-zijn, doch ook de eenheid van dit 
twee-zijn én de veelheid als de ontkenning van eenheid-intwee-
zijn. En het niet-zijn als ontkenning van het zijn.. . 
Zóó gaat haar durende stroomen het Niet vervullend van 
het Al en den schouwer is het of achter ieder gebeuren rijst 
een immer-wijkende geheimenis, die hij ontwaart als grond 
van het grondelooze en wier naamloozen vorm hij zich noemt 
geloof... Ik weet, hoe er een weifelen in u blijft, om meer, 
dan het schemerige dezer wóórden. Want zij kunnen het 
niet duiden, noch het verbeelden, louter een benadering 
brengen. Als alles kunnen zij zich heffen in den stroom 
en dien zóó meerder doen gevoelen. Maar dat uw stand mij 
noopt woorden te zoeken tot een begripsverwezenlijking van 
het strengst-verzwegene, dat enkel stilte vol kon doen overgolven, 
wijst op een onbevredigdheid, zich verscherpend 
door onzen samengang. Gij wilt in den eindeloozen voortgang 
het stokken „ om te overzien, in den stilstand wilt gij 
omvatten het bewegende, het oogenblik uitlengen tot duur .. . 
Toch weet ik, dat gij dien naam behoeft te uwer voltooiing 
en het verlangen voert u den nieuwen Meester toe, die u 
brengt, wat ge uit mij niet winnen kunt, den Meester, welke 
u nader is en waarin gij mij voor uwe beleving honger 
hervindt.. . 

DE LEERLING: (na een peinzend zwijgen). In mij is dezelfde 
stille huiver gewekt, die mij beving bij ons eerste ontmoeten. 
Het is of dat uur wéérkwam. Schoon anders: verdiept. Toen 
stOnden wij aan het water, eenzaam ik, in dolende gepeinzen, 
tot mijn blik werd opgetogen naar den uwen en een vreemde 
herkenning mij bewoog. Ik zag, ontstellend en rustgevend in 
éénen, hoe gij waart, die alles van mij wist. En aarzelloos 
ging mijn geest uit tot den uwen... Aldoor stijging bracht 

1917 IV. 29 


424 LIEFDES AANGEZICHT. 

gij. Uw eerste aanraking bewerkte een heftigen ommekeer en 
sindsdien onderging ik steeds nieuwe wezenskantelingen. 
Wat is erover van dien ik mijzelf noemde, vóór ik u kende .. . 

DE MEESTER: Alles en gij spreekt dit slechts uit om mijn 
bevestiging te erlangen. Er is alleen dit verschil: thans kunt 
gij overzien. Gij moogt omvatten. En wat star in u stond 
werd in den voortgang verlegd... . 

DE LEERLING: Uw woord klinkt diep in mij door... Ik 
moet steeds hetzelfde gezocht hebben, schoon het mij onder 
verschillenden vorm begeerlijk scheen. Thans volgroeit in 
mij het besef, dat ik klaar zal kunnen uitspreken wat ik 
verlangde én dat die uitzegging mij het bereiken brengt. 

Ik zie, hoe ik durend onbewust gedreven ben, door hetgeen 
nu in bewustheid zich ontvouwt. Toen ik voor 't eerst u 
gemoette, was ik gevlucht van een der festijnen, die hartstocht 
aanricht ter bedwelming van 't ééne verlangen, wijl ik 
een oogwenk had mogen doorzien. Danser wilde ik zijn, in 
zwijmel van vervoering gaande van armenpaar tot armenpaar, 
streeling vergetende door streeling, de ééne gebondenheid 
prijsgevende om de andere. En een rijk-levende geloofde ik 
mij, tot ik opeens geslagen werd door het vernederend besef 
een diep-afhankelijke te zijn, rustloos-doorstorrnd van begéérten, 
een, die zich dronken maakte'door zijn eigen ver 

naar dronkenschap. En ik zocht eenzaamheid, om te-langen 
doorspeuren, waaruit het besef stamde, dat mij geslagen had. 

DE MEESTER: Het was uwe ontkenning van de veelheid 
der begeerten, die haar één-zijn bevestigde. 

DE LEERLING: Toen hief zich uw aangezicht en ik wist 
mij doorschouwd. Maar tegelijk een schrede verder. Ik leerde 
ontzegging. I k beleed u als schuld, wat ik eens uit diepste 
aandrift gedaan had. En ik geloofde in het wandelen met u 
de ééne gebondenheid te hebben verkregen, die ik behoefde .. . 
Doch in mijn bloed roerden zich weder de oude neigingen.. 
Opnieuw gaf mij het diepe branden van een oogenpaar den. 
hartklop der onrustkoorts, opnieuw kon mij het lokkend 
borstbeweeg of de heupdeining eener voorbijschrijdende vrouw 
doen rillen van begeerte naar een zelfvergeten uitvieren der 
felste leefdrift ... Ik verwon deze opvlagingen. Maar nimmer 


LIEFDES AANGEZICHT. 

volkomen. Telkens keerden zij en ik trachtte te vinden welke 
dan haar wezenskern was, die ik mij had te ontzeggen. Ik 
vermocht deze niet ganschelijk bloot te leggen. Doch bleef 
strijden. En steeds dieper werd de behoefte aan uw inwijding. 
Schoon tegelijk het besef u ál meer te moeten afvragen mij 
begon te beklemmen. Desondanks ging ik ermede voort.. . 
Ik kon u dit nimmer zeggen, omdat het altijd lag Onder het 
andere. Het andere: dat ik de wijsheid van uw gebod ging 
verstaan en al vervoeringloozer breken kon in ontzegging, 
dat het opdansen der oude begeerten als tot een spél in mij 
werd, of mij de zekerheid was gegeven hoe ze mij slechts 
getoond werden en ik door haar niet meer kon worden 
meegesleept .. . 

DE MEESTER: Loutering is al wat geschiedt in u. De 
noodwendigheid der begeerte erkent gij ... na de ontzegging. 
Alleen verstaat gij niet de bedoeling van dit spel-der-bewustheid 
.. . 

DE LEERLING: Ik versta dit, dat gij mij alles geeft en 
toch een onbevredigdheid in mij blijft ... Ik wil u niet verlaten 
en toch. . 

DE MEESTER: Zijt gij naar uw diepste aanvoeling reeds 
van mij vervreemd .. . 

DE LEERLING (zelf-opzweepend): Zég mij dan, dat ik u 
volgen moet zonder onvoldaanheid ... Gebiéd mij te buigen 
voor uw gezag, zonder tegenstand. Bréék in mij het laatste, 
diepste, onvatbaarste, dat zich tegen uw leiding blijft verzetten. 
Want ik wil niet dan wandelen met u, ik wil niet 
dan Opgaan met u, er kan niets zijn buiten u. . . 

DE MEESTER: Vanwaar deze vrees? Dit wanhopig vastklemmen 
aan wat gij verzinken voelt? Weet gij wel, wat 
gij mij vroegt? 

DE LEERLING: Ik ben tot alles bereid. Dat wilde ik u 
zeggen. Tot eiken doorgang... Er is een nieuwe beleving 
in mij geworden, die ik niet duiden kan, schoon ik weet, 
dat zij samenhangt met den bouw, dien ik gerezen wist... 
Geef mij nu antwoord. Thans vraag ik u het láátste. 
Scheur den sluier weg. 


426 LIEFDES AANGEZICHT. 

DE MEESTER: Wat gij mij vraagt, zult gij u zelf zeggen. 
(Met vreemden nadruk). Richt u op. 

DE LEERLING (verheft zich onwillekeurig en ziet voor 
zich uit. Door de kronkellanen dwaalt een vrouw met af gewend 
gelaat. Zijn blik hecht zich even aan heur haar en 
de buiging van haar hals. Een korte droom bindt hem. 
Dan) : Waarom weest gij mij deze vrouw? 

DE MEESTER: Gij deedt het u zelf. Ik zeide alleen, dat 
gij u oprichten zoudt uit een wezenshouding, die u naar den 
neergang deed zien. Met een schok wierpt gij u omhoog. 
Toen zaagt gij die vrouw. En het kan u geweest zijn, of 
zij het beeld was, dat ontsprong en uw bewustzijnsgroei 
verwerkelijkte. 

DE LEERLING: Zij was het beeld. De verleiding van haar 
hals zag ik. En de geheimenis van heur haar. Ik zeide mij, 
hoe ik nu de begeerte kon hebben dat hoofd te omvatten 
en mijn lippen te doen dalen tot de blanke schemering van 
haar vleesch, zwijmelende in verrukking. Maar tegelijk dat 
deze begeerte zich nimmer in mij heffen zou, noch die duizel 
mij bevangen, zelfs dan niet, wanneer ooit mijn lippen 
haar beroeren mochten... En even omving mij een droom, 
die geen droom was... 

DE MEESTER: Gij mocht stijgen tot de aanvoeling van 
droomlooze daad, onvatbaar geworden uit diepste drijven des 
geestes, dat aan het hart den warmsten belevingsbloei ontzéggen 
wil, doch onmachtig is iets anders te bewerken, dan 
wat het te weerhouden poogt... Uw geestesdrijven trachtte 
zich te binden aan mij, doch zijn daad-van—uitspreken 
bevrijdde u... 

DE LEERLING: Het is waar: ik ben in ijle klaarheid. Er 
was een bevrijding. Doch niet van u. Want ik voel mij 
nader tot u gebracht. Het lijkt of gij den sluier hebt weggenomen 
en alleen dit weten mij genoeg is, zoodat ik glimlachende 
kan blijven droomen met gesloten oogen .. . 

DE MEESTER: Een waan des harten. Dat aan den geest 
het voortgaand streven ontzeggen wil. Ook deze zal breken 
in droomlooze daad .. . 


LIEFDES AANGEZICHT. 

DE LEERLING: Steeds weer moet ik denken aan die vrouw. 
Is het niet een wonder dat zij verscheen, juist toen gij uw 
woord had gesproken ... Dit is wél een vreemd uur. 

DE MEESTER: De vrouw was er van den beginne. Alleen 
zaagt gij haar niet, omdat uw blik bleef neergewend. En 
zoo gij haar al gezien had, zou het u niet zóó ontroerd 
hebben als in het ééne oogenblik, waarvan nog de geur u 
vervult... 

DE LEERLING: Aldoor zégt gij het nu. Ieder woord draagt 
het. En het is in de doorruischte stilte tüsschen de woorden... 
Wat is het goed neven u te zijn... 

DE MEESTER: Toch breng ik u geen enkelen vorm, geen 
enkelen waan. Want in liefdes eeuwigen doorgang .,vermag 
ik niet deze te bestendigen. Ook kan ik u geen woord 
schenken, dat macht heeft voor u... Dit zult gij uzelven 
vin en. 

DE LEERLING: Onder de velen, die ge mij gaaft .. . 

DE MEESTER: Door uw zwijgend verlangen uit mij ge 
gij kiezen zult uit het diepst-eigene.. .-broken. Zoodat 

DE LEERLING: (blijft verzonken in glimlachende bestaring 
van een herinneringsbeeld.) 

DE MEESTER: Wat is u 

DE LEERLING: Een herinnering. Ik weet niet, wat haar 
opwekte... Het was een waan, die mij eens gebonden hield. 
Ik wilde u gelijk zijn en zelf een Meester. Om te dwalen 
met een eenigen leerling, dien ik alles geven zou, wat hij 
vroeg. Ik wilde den opgroei bespieden van het zaad des 
woords, dat ik in hem ging werpen. Ik wilde in hem vorm 
zien verkrijgen, wat zich vormeloos in mij verhief, tot beleving 
zien worden, wat ik slechts in geestesdoorgang 
ervoer ... Vreemd, dat ik dit nu zéggen moet .. . 

DE MEESTER: Géénszins. Wat eens waan was, werd nu 
bevestigd. Gij zijt die Meester. Gij hebt dien leerling. Maar 
beiden liggen in uzelf. En hun namen noemdet gij reeds: 
geestesdoorgang en hartservaren. Slechts één ding zaagt gij nog 
niet: aldoor wisselen zij van stand. De Meester wordt leerling, 


428 LIEFDES AANGEZICHT. 

leerling de Meester. En deze voortdurende kanteling is uw 
groei... . 

DE LEERLING: Mijn groei... (Hij ziet den Meester aan 
in zwijgende dankbaarheid.) 

DE MEESTER: Dank niet. Thans breekt ge geen woorden 
meer uit mij. Gij hebt het ééne verstaan ... Nu mag mijn 
spreken weer zijn als het strooken van wind door lichtbewogen 
riet .. . 

DE LEERLING: Zonder bedoeling en toch mij doorhuiverend 
als een geheime duiding... Dit is ons schoonste samenzijn .. . 

DE MEESTER: De bereiding van een blank uiteengaan tot 
hooger hervinden .. . 

DE LEERLING: En mij is het, of wij nimmer gescheiden 
zullen wezen. Aldoor spreken wij van uiteengaan, terwijl 
voor mijn besef een steeds hechtere band wordt gelegd. 
(Even verliest hij zich. Zijn stem klinkt anders). Ook dit 
heeft die vrouw mij gebracht, dat er een trilling nableef, 
zwevender nog dan de echo van muziek.. . 

DE MEESTER: Ook dát. Eerst geloofdet gij haar louter 
beeld. Thans opent zich de erkenning, dat zij u méér was... 

DE LEERLING: En opnieuw moet ik gevoelen, dat gij haar 
langs mij gevoerd hebt. Al deedt gij mij zeggen, dat ze verschijning 
was en niets meer ... Want zóó is uwe leiding: 
gij wijst, zonder te duiden en wacht tot de duiding rijst in 
mij. Dan voert gij haar op tot besef .. . 

DE MEESTER: Dus mag het U zijn. Ik wijs nimmer een 
vorm. Ik zag deze vrouw langs u treden. En merkte de 
ontroering, die over u viel. Uw bewogenheid ligt in den 
voortgang. Haar kon ik herkennen. 

DE LEERLING: (af brekend), Is het niet vreemd, dat ik 
telkens gedreven wordt over haar te spreken? Terwijl toch 
een andere vervulling in mij kwam .. . 

DE MEESTER: Welke vervulling zou er zijn buiten deze, 
dat gij volkomen verstild zijt en in uw wezen de bewogen 
spiegeling speuren moogt der wisselende vormen, waarin 
liefde u aldoor voorbijgaat.. . 


LIEFDES AANGEZICHT. 

DE LEERLING: Wederom wijst gij op haar ... En toch 
niet, versta ik thans ... Eens heb ik verlangd, hoe gij mij 
het aanschijn der dingen verklaren zoudt. Ik wilde lezen, 
wat in wolkrunen aan den hemel geschreven wordt. Ik wou 
de klankbeelden verstaan, die de open vogelschal oproept. 
Doorvoelen het geheim van den stilstijgenden avond. Ganschelijk 
zijn opgenomen in de verklaring van den nacht. En den 
vrede erlangen uit het droomloos beschouwen van aardes 
aanwezen.. . 

DE MEESTER: Gij wildet uw begripswezen doen overneigen 
in ontroering, die een hoogere begripswerkelijkheid 
zou mogelijk maken .. . 

DE LEERLING: Maar ik zie nu, hoe dit verlangen een 
vaag voorvoelen was. Gij hebt mij hooger geheven. Langs 
een wonderen weg mij geleid tot een staat, waarin het vervuld 
werd, schoon ik het nauw bemerkte... Nóg kan ik niet 
klaar uit zeggen wat dit is, snaar het nadert onweerhoudbaar 
... (Een verzweven.) Ik denk aan de winding van heur 
haar en vraag mij waarom. Wordt een herinnering in mij 
levend, die zich bindt aan een voorvoelen? Wat wil ik? 
Hoe is het, dat ik telkens den draad van mijn denken 
verlies en toch een voortweven merk... (Hij ziet op, of 
niet de vrouw door de lanen naderdwaalt, even den Meester 
vergeten). 

DE MEESTER (met verre stem) : Zij zal komen .. . 

DE LEERLING (wendt zich verward terzijde. Hij ontwaart, 
hoe een hooge bleekheid het gelaat des Meesters 
heeft overtogen, wijl zin oogen in staren zich verwijdden. 
Het is of een ander wezen bezit nam van zijn vorm... 
De leerling aarzelt. Eerbied weerhoudt een vraag. En nog 
een. Tot hij weet maar één ding te mogen uitspreken, dat 
alles omvatten zal. Gedachte-scharen doorstormen hem. 
Nieuwe bewogenheén doen hem sidderen. Hij duizelt voor 
de verklaring, die aanslaande is. Dan komt zijn stem, als 
buiten den eigen wil om :) Wie zijt gij .. . 

DE MEESTER: Zij zal u antwoorden. (Hij verheft zich en 
beroert lichtelijk den schouder zijns leerlings. Zwijgend gaat 
hij tot om den vijver heen. Van de overzijde wenkt zijn 


430 LIEFDES AANGEZICHT. 

hand een groet. Dan treedt hij verder, langzaam en recht, 
tot zin gestalte in kronkellanen zich verliest.) 

DE LEERLING (blijft roerloos achter, in het doorsidderci 
wachten, dat de vervulling voorafgaat. Hij ziet de vrouw 
komen, doch kan haar enkel bestaren. Eerst als zij tot aan 
z ijn z öde genaderd is vermag hij zich om te wenden en 
schouwt haar in de oogen. Een schuchtre vraag ontzweeft 
hem:) Waarheen gaat gij? 

DE VROUW: Weet het de wind, waarheen hij gaat of het 
blad op den wind? Weet het de stroom of de halm op den 
stroom? Weet het de bloem, waarheen zij groeit, al reikt 
zij op haar stengel naar het licht! 

DE LEERLING (is opgestaan. Hij steunt met den rug 
tegen de bank, wijl de vrouw tegenover hem blijft:) Welk 
is het licht, waarnaar gij reikt? 

DE VROUW: Hetzelfde, dat uw oogen in staren hield, toen 
ik naderde... 

DE LEERLING: Kunt gij het benoemen? 

DE VROUW: Waartoe? Zoo wij ons maar heffen mogen 
in zijn milde klaarte. (Een zwijgen.) 

DE LEERLING: Zijt ge tot mij gekomen? 

DE VROUW: Ik moet het gelooven, wijl ik bij u ben. 

DE LEERLING: En blijven wilt ? 

DE VROUW: En blijf. (Weer ztivijgen.) 

DE LEERLING: Vréémd zijt gij mij en toch diep-bekend. 
Gij brengt mij veel, schoon anders dan de Meester ... Kent 
gij hem? 

DE VROUW: Ik zag hem neven u en gemoette hem, toen 
hij u verlaten had. 

DE LEERLING: Wat neide hij u? 

DE VROUW: Hij heeft niét tot mij gesproken. (Even glijdt 
glimlachsch ijn haar om de lippen.) 

DE LEERLING: Doch gaf u iets ? 


LIEFDES AANGEZICHT. 

DE VROUW: Zijn groet... (Hun blikken hechten zich 
aan elkander.) 

DE LEERLINO: Uw oog verdiept zich. Het was u veel: 
die groet.. . 

DE VROUW: Een hooge uitwisseling: binding en scheiden 
in éénen.. . 

DE LEERLING: Er ging iets van den Meester door u heen 
bij dit herdenken ... (Zijn blik glijdt af langs haar aangezicht.) 
lk kan u niet blijven aanzien. Uw gelaat deinst weg 
van mij als in een ijle verte. Nóg weet ik de kleur uwer 
oogen niet... Gouden geloof ik ze .. . 

DE VROUW: Zij hebben de kleur van wat er zich in weer

-

spiegelt.. . 

DE LEERLING (na stilteweven) : Hoe weinig verhaalt ge 
van uzelf. En toch rijst zooveel in mij. Want uw zang klinkt 
tot mij door... 

DE VROUW: Het is het lied der eeuwigheid, dat zwak in 
mij weergalmt .. . 

DE LEERLING: Gij houdt mij in wondere ontroering: rust 
en onrust in aldurend wisselen .. . 

DE VROUW: Dat is de vervulde stilte, die ons omstroomt.. . 

DE LEERLING: Wat ik doorproef is een zoete rijpheid, 
zonder overneiging tot vergaan. 

DE VROUW: Uw wezens-wasdom .. . 

DE LEERLING: En als een ijle geur omstijgt er en doordringt 
mij: het is of gij ganschelijk mij overwoikt .. . 

DE VROUW: Uw eigen bloei is het, dien gij speurt .. . 

DE LEERLING (na een tijd) : Verleden is nu zoo vér .. . 
Een matelooze waan, die mij omving. Of ik het ééne, dat diepst 
mij dreef, kon doen uiteengaan én besluiten in vormenveelte, 
een wanhopig worstelen tot alzijdsch omvatten in verlorenheid 
... . 

DE VROUW: 't Begéérte-zelf .. . 


432 LIEFDES AANGEZICHT. 

DE LEERLING: Een vreemd bevesten klinkt mij tegen uit 
uw woord. Of gij meent, dat deze staat niet zou voorbijgegaan 
zijn .. . 

DE VROUW: Wijl ik zijn eeuwigen naam noemde ? ... Zijt 
gij dien staat dan niet ontstegen in het besef ? 

DE LEERLING: Waarin de éénige bevrijding ligt, meent gij ? 
Ik versta u... En zoo is het. Besef ontvoerde mij uit den 
doolhof der rustelooze begeerten. Ik zag de baan van het 
ééne verlangen, dat leidde omhoog ... Den Meester wilde ik 
nabij zijn... Toch mocht ik niet durend wandelen met hem. 
Ik moest hem te veel ontnemen. Hijzelf moest aldoor mijn 
betrouwen voeden ... Eerst zijn heengaan heeft mij het 
láátste gebracht. De ziel zijner woorden is in mij gebleven. 
En zijn voorzegging spant mijn verlangen niet meer ... . 
Een hoogere Meester zou mij worden toegevoerd. Mij beweegt 
geen smachten naar zijn komst... Wat is geeft de 
bewogenheid, welke ik zocht... Ik leef in ontzegging van 
alle verlangen... En ik kan gelooven, dat zijn duiding bééld 
was en in mijzelf de nieuwe leeraar kwam .. . 

DE VROUW: Vanwaar dan uwe ontkenning, telkens toen 
ik het u bevestigde ? 

DE LEERLING (of een sluier valt) : Gij ... (met al stijgender 
ontroering.) Het is waar, aldoor trachtte ik te verbeelden, 
wat mij beving door uw bijzijn en steeds voerdet gij het tot 
mijzelf terug... Hoe kon ik zoo verzonken zijn in 't verleden 
om één oogwenk te vergeten, hoe gij het zijt, die mij 
eindeloos beweegt, hoe met ûw komst deze wondere droomhof 
mij ontsloten werd... (Hij ziet haar aan, doch opnieuw 
glijdt zijn blik af.) Wederom herken ik u. Al blijft ge vreemd 

mij... Wie zijt gij .. . 

DE VROUW: Gij alleen kunt benoemen wie ik ben in ü... 

DE LEERLING (na peinzen) : Het is of ge mij zegt, dat 
ook de Meester louter in mij was... 

DE VROUW: Wijl die hij is in u bleef en gij den heengegane 
niet kent? 

DE LEERLING: Wonderlijk verwijdt gij mijn besef... Of 


LIEFDES AANGEZICHT. 

het zichzelf ontwiekt ... Gij brengt mij verklaring als een 
suizende opvlucht. (Een schok doorvaart hem.) Gij ZIJT 
DE MEESTER, DE HOOGERE, DIE KOMEN ZOU. (HU blijft 
haar bestaren in vervoering.) 

DE VROUW: Omdat gij mijn beeld in u schouwt door de 
verklaring, die in u gewerd... 

DE LEERLING: Wié legt dan de binding tusschen ons, 
waaruit mij deze dingen openbaar worden, zoo gij het niet 
zijt? Kwaamt gij niet tot mij juist toen mij de Meester 
verlaten had... 

DE VROUW: Zeide ik u niet reeds, dat ik nimmer weet, 
waarheen ik ga? 
DE LEERLING (verward). Gij wéét het niet? (opeens) 
Hoe ziet gij mijn beeld in u? 

DE VROUW: Gij zijt de Eéne, tot wien ik gevoerd ben. 

DE LEERLING (in opperst verbazen) : Gij ziet mij uw 
leerling niet. 

DE VROUW: Ik zie u mijn Meester .. . 

DE LEERLING (wankelend): Dus wij spiegelen in elkander? 
Als ziel in wederziel ... Dáárom kon ik u niet blijven 
aanzien, noch uwer oogen kleur bepalen. Daarom herken 
ik al dieper u, zonder dat ik u benoemen kon ... En nader 
tot u, heeft hij gezegd. Thans versta ik ganschelijk zijn 
woord, dat levend werd voor mij. En ook, hoe ik dit 
immer gezocht heb. Gij zijt het te wier ontmoeting ik was 
uitgetogen. Eeuwen der ziel doorreisde ik om uwentwille 
alleen ... Dit is het opperste uur. Ik zie, dat ik u kende 
van den beginne, want aldoor viel uwe weerspiegeling in 
mij. Maar ik mocht haar niet klaar erkennen, aleer ik door 
reeksen van offeranden gezuiverd was. En in het oogenblik 
van stralendst besef rijst gij voor mijn aangezicht en ik 
weet niet meer wat waarheid is. . . De werkelijkheid is 
opgeheven in 't innigst-eigen beeld en 't beeld des harten 
staat vóór mij in de wereld. Ik zal volgen u, die ik ben en 
mijzelven, die gij zijt ... (Hij tracht haar oogendiep te 
peilen.) Toch wil ik u éénmaal blijven aanzien. Nu ik 

weet, hoe wij gaan zullen langs wegen der lente, om een 


434 LIEFDES AANGEZICHT. 

zang te zijn of louter een gedein van muziek, wil ik één maal, 
éénmaal ... (H^ moet afbreken) ... Ik dacht, dat dit 
het einde was... Dat ik den top bereikt had. En wederom 
begint een bouw in mij ... Wat is dit ... (Een ontzaglijke 
siddering grijpt hem aan.) Wie zijt gij ? ... Waarom vraag 
ik dit opnieuw? Heft zich een hóóger antwoord? Slaat mij 
een dieper herkenning ? Ik zag u zóó in oogenblikken van 
onttogenis, die zich samenrijen thans tot een verklaring, welke 
zichzelve ontstijgt... Er is toch een woord en ik moet het 
spreken. Gij zijt toch de verwachte en ik moet u benoemen. 
Thans eerst weet ik, waarom ik u nimmer vermocht te bin-
den met mijn verlangenden blik. Gij hebt Liefdes Aangezicht... 

(Dan geschiedt zin droomlooze daad des harten: hij vlucht 
aan haar borst. Nog omvat zij hem niet. Want aan de 
overz öde is de Meester verschenen en over het gebogen 
hoofd des mans schenkt zij Hem eerst den glimlach-groet der 
hoogste verstandhouding. Doch als de Meester zich opnieuw 
in kronkellanen aan 't oog ontlogen heeft, neemt zij het 
hoofd des mans tusschen hare handen en in den ernst der 
overgave buigt zij zich tot hare lippen hem beroeren. Een 
huiver grijpt hem en machtiger windt hij zijn armen om 
haar heen.) 

KAREL WASCH. 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

I. 
Het is al een oude geschiedenis, en toch blijft zij altijd 
nieuw; ook op het probleem, waarop ik hoop, in de volgende 
regelen eenig nieuw licht te kunnen werpen, het 
probleem „van den vrijen wil", is bovenstaand dichterwoord 
van toepassing. Inderdaad: zoo tallooze malen is het de 
eeuwen door gesteld, behandeld, en Of in dezen Of in dien 
zin opgelost, dat men bijna geneigd zou zijn, te zeggen 
(uitgaande van de veronderstelling, dat een schrijver slechts 
schrijft, als hij iets nieuws te zeggen heeft, en een lezer 
slechts leest, als hij reden heeft, iets nieuws te verwachten), 
dat het even naïef is, om er nog iets over te willen lezen, 
als aanmatigend, er nog iets over te willen schrijven. En 
toch zijn er weinig problemen, zoo boeiend, zoo vol per 
spectief, zoo belangrijk ook, als juist dit eeuwenoude probleem 
van den vrijen wil, zoo belangrijk, dat wij ondanks alles 
er steeds weer toe terugkeeren, dat het steeds weer opduikt, 
opnieuw wordt gesteld en opnieuw wordt beantwoord. En 
wanneer dan bedacht wordt, dat wij een tijd doormaken, 
waarin de grondbeginselen en grondbegrippen van wetenschap 
en wijsbegeerte door een groot aantal origineele denkers aan 
een grondige herziening worden onderworpen (ik denk aan 
mannen als Mach, Pearson, Boutroux, Poincaré, aan de 
pragmatistische beweging in Amerika en Engeland, aan de 
school van Bergson in Frankrijk), dan kan het ons niet 
verwonderen, dat ook het vraagstuk van den vrijen wil 


436 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

nieuwe belangstelling ondervindt, en dat met behulp van het 
nieuw ontstoken licht getracht wordt, ook hiervan de nog 
steeds duister gebleven hoeken te verlichten. 

Als een zoodanige poging is hetgeen in de volgende 
regelen aangeboden wordt te beschouwen: als een studie, 
aan den eenen kant in opzet en uitwerking zelfstandig, aan 
den anderen kant niettemin sterk onder den invloed staande 
van de philosophische stroomingen, die ik zooeven noemde. 

Wat bedoelen wij, wat willen wij eigenlijk, wanneer wij 
het vraagstuk van den vrijen wil aan de orde stellen? Wij 
wenschen te weten of niet alleen ons willen, maar 't willen 
in 't algemeen en nog beter het handelen in 't algemeen 
vrij is of gebonden. Doch vrij of gebonden ten opzichte 
waarvan ? 

Ziedaar dadelijk een vraag van het hoogste belang, die 
zich in twee richtingen laat beantwoorden en die, alnaar zig 
in deze of in die richting beantwoord wordt, aanleiding geeft 
tot zeer verschillende problemen, zóó verschillend, dat men 
bijna zou kunnen spreken van twee vraagstukken van den 
vrijen wil. 

Immers, het zal reeds bij weinig nadenken duidelijk zijn, 
dat alle handelingen (in den meest algemeenen zin genomen) 
met elkaar in tweeledig verband staan: een ruimtelijk en 
een tijdelijk, dat zij komen na elkaar en plaats hebben naast 
elkaar, dat er dus de mogelijkheid van een vrijheid en gedetermineerdheid 
in ruimtelijken en in tijdelijken zin bestaat. 
Laat ons de vragen naar het wezen van tijd en ruimte hier 
laten rusten en ons houden aan de niet tegen te spreken 
bewering, dat de gebeurtenissen in het heelal naast en na 
elkaar plaats grijpen, en dat er dus sprake kan zijn van een 
vrijheid of gebondenheid ten opzichte van iets er buiten in de 
ruimte en iets er achter in den tijd. 

Laat ons eerst onze aandacht schenken aan de eerste van 
de twee vragen, waarin het probleem van den vrijen wil zich 
nu voor ons gesplitst heeft, deze: in hoeverre zijn niet 
alleen onze, maar alle handelingen en gebeurtenissen gede



VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

termineerd door hetgeen, in den tijd met hen samenvallend, 
zich in ruimtelijken zin van hen onderscheidt? 

Dat is de vraag, die onvermijdelijk is, die noodwendig 
moet optreden in elke wereldbeschouwing, waarin het individu 
geheel en al verdrongen dreigt te worden door de kosmische 
macht of machten buiten (of in) hem. Zij zal zich stellen 
aan den theoloog, eerst den scholasticus, later den protestantschen 
theoloog, die worstelt met het probleem, om de toerekenbaarheid 
en verantwoordelijkheid des menschen te 
vereenigen met de „souvereiniteit Gods", de menschelijke, 
zelfstandigheid met de goddelijke almacht. Zij zal zich later 
voordoen in philosophische beschouwingen, waarin, zooals bij 
Spinoza, het individu dreigt verzwolgen te worden door de 
Substantie 1). En nog later zal zij zich opdringen aan den 
natuurphilosoof en econoom der negentiende eeuw, wanneer 
de mensch in steeds meerdere en meerdere mate, ja op 
benauwende wijze een „product" zal blijken te zijn van 
physische, biologische en maatschappelijke factoren. Maar

-

dan 'zal intusschen ook het antwoord gerijpt zijn in het inzicht, 
door Hegel met de klaarste bezonnenheid uitgesproken, dat 
het bepalen en het bepaald-worden altijd en overal ongescheiden 
onderscheiden samengaan. Hoe is het mogelijk, zoo kunnen 
wij thans zeggen, gedrenkt met het weten en begrijpen van, 
hen, die ons zijn voorgegaan, hoe is het mogelijk, te ver 

dat iets in „absoluten" zin product zou zijn van-onderstellen, 
wat ook, in „absoluten" zin passief in de handen van wie 
ook, louter bepaald, zonder eenige zelf bepaling ? Zal iets 
bepaald worden, dan moet iets anders er op werken, doch. 
dáárvoor alleen moet het reeds iets bepaalds zijn. Een een 

werking van iets op iets anders zonder tegenwerking-zijdige 
van dat andere op het eerste is een wanbegrip: men kan 

1) Misschien zal hier iemand bezwaar maken, om de verhouding van 
God of de Substantie tot den mensch te beschouwen als een verhouding 
in de ruimte. Het zou ons natuurlijk te ver voeren, dit bezwaar, 
dat ik niet geheel deel, te behandelen. Laat ons daarom bij wijze van 
compromis opmerken, dat het er voor ons betoog niet toe doet, of 
men de verhouding van ons zelf tot iets anders, het van-ons-onder-scheidene, 
in de ruimte of buiten alle ruimtelijkheid om denkt. De 
hoofdzaak is, dat hier verscheidenheid zonder tijdelijke opeenvolging 
aanwezig is. 


438 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

niet duwen tegen iets, dat geen weerstand biedt. Actie kwéékt 
niet alleen reactie, actie veronderstélt reeds reactie, werking 
veronderstelt tegenwerking en de ware, de volledige werking 
is wisselwerking. Hoe zouden wij dan ooit door en door 
bepaald kunnen worden door iets anders? Wat men wel 
kan zeggen, is, dat wij misschien b dna geheel bepaald worden 
door iets anders of dat wij iets anders b dna geheel zouden 
bepalen; doch zonder een zekere mate van zelfbepaling, van 
zelfstandigheid, van vrijheid, is iets, zijn dus ook wijzelf, 
niet te denken. 

In beginsel, in algemeenen zin, mogen wij hiermede ons 
vraagstuk als opgelost beschouwen. Maar wij kunnen nog 
iets meer in bijzonderheden treden. De evolutie, zoo kunnen 
wij zeggen, heeft den tendens, onze vrijheid, onze zelfbepaling, 
te vergrooten. Vergelijk eens de afhankelijkheid in alle opzichten 
van het kind met die van den volwassene, de afhankelif 
kheid van het dier, wat betreft weer en wind, 
voedselschaarschte e.d., met die van den mensch. De evolutie 
is klaarblijkelijk, beschouwd uit den gezichtshoek, waaruit 
wij haar thans beschouwen, een gang van onvrijheid tot 
vrijheid te noemen, waarbij de absolute vrijheid en de absolute 
onvrijheid de limieten zijn, de laatste die aan het veronderstelde 
begin, de eerste die aan het veronderstelde einde van 
de ontwikkelingsbaan. Naarmate de macht van den mensch 
over de natuur grooter en grooter wordt zal de in 
materialistische richting denkende onderzoeker zeggen 
naarmate de mensch meer en meer nadert tot God, zich 
meer en meer vereenzelvigt met de geestelijke macht, die 
de evolutie leidt zal de in idealistische richting denkende 
beschouwer zeggen -- in diezelfde mate ontwikkelt zich de 
mensch tot grooter en grooter vrijheid, d.w.z. tot vollediger 
zelfbepaling, vollediger zelfstandigheid. 

III. 
Zooveel over de vrijheid en gebondenheid van onze en 
anderer handelingen ten opzichte van datgene, wat, in den 
tijd met hen samenvallend, in ruimtelijken zin van hen verschillend 
is. Wij moeten ons nu wenden tot de tweede, 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

439 

straks aangekondigde vraag, die vrij wat moeilijker op te 
lossen is en daarom ook een vrij wat uitvoeriger bespreking 
vereischt, de vraag nl. naar de vrijheid en gebondenheid 
van die handelingen ten opzichte van datgene, wat, in ruim 

zin met hen samenvallend, in den tijd aan hen is-telijken 
voorafgegaan, korter gezegd: hun verleden. In hoeverre zijn 
heden en toekomst (niet alleen van ons, maar ook van de 
wereld in het algemeen) reeds onherroepelijk bepaald door 
het verleden? In hoeverre wordt over ons en der wereld 
lot ieder oogenblik opnieuw beslist? 1) 

Laat ons de mogelijkheden, die ten opzichte van dit probleem 
denkbaar zijn, even onder de oogen zien. 

Daar is in de eerste plaats de consequent deterministische 
beschouwing, voor welke ten eerste de toekomst in beginsel 
berekenbaar, ten tweede de tijd louter een subjectieve aan 

derde het causaliteitsbeginsel overal-schouwingsvorm en ten 

en altijd geldende is. 

Elke gebeurtenis is volgens deze beschouwingswijze het 
onvermijdelijk gevolg van een voorafgaande of van een aantal 
voorafgaande, en is op haar beurt weer een van de factoren, 
die met ijzeren noodwendigheid volgende gebeurtenissen 
bepalen. In theorie is derhalve het geheele wereldproces 
berekenbaar. Praktisch is het natuurlijk voor ons vol onbe


1) Het is opmerkelijk, dat dit vraagstuk (of dit onderdeel van het 

vraagstuk), dat toch zeker niet minder belangrijk is dan het voorgaande, 

en in de geschiedenis van het denken geen geringere rol speelt, door 

verschillende schrijvers in onzen tijd zoo geheel op den achtergrond 

wordt gedrongen ten koste van het andere. Komt het, doordat de 

oplossing zooveel moeilijker is? Niet onmogelijk. Niet onwaarschijnlijk 

is ook, dat bij velen het geloof aan een onwrikbaren causalen samenhang 

zóó sterk is, dat zij er zelfs niet aan wagen te twijfelen, en dat zij dan, 

te veel gehecht aan „de vrijheid" om haar te kunnen opgeven, en 

gevoelende, dat er in een streng causalen samenhang geen plaats voor 

haar is, zich met voorliefde bezig gaan houden met het zoo straks 

behandelde probleem, waarin haar een behoorlijke plaats wordt ingeruimd. 

Wij zullen in den loop van deze studie nog een derde oorzaak ontmoeten 

van de geringe aandacht, die door sommigen aan dit toch zoo belangrijke 

probleem van den samenhang in den tijd wordt geschonken. Intusschen: 

welke psychologische oorzaken hiervoor ook mogen bestaan, de V raag 

naar de gedetermineerdheid of onzekerheid van de toekomst heeft daarom 

niet minder recht van bestaan of is daarom niet minder belangrijk, en 

het is aan haar, dat de geheele rest van dit artikel zal worden gewijd. 

1917 IV. 30 


440 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

rekenbaarheden, vol toevalligheden, maar dat komt eenvoudig, 
doordat wij alle werkende factoren niet kennen; zouden wij 
ze slechts kennen, dan zou de toekomst van ons zelf, ja van 
de geheele menschheid, van de geheele kosmische evolutie 
zelfs, in alle onderdeelen vooruit te berekenen zijn. 

De tijd speelt. in deze opvatting geen rol, evenmin als de 
ruimte klaarblijkelijk doet. Wanneer van een cirkel een sector, 
al is het er maar een van één graad, gegeven is, dan is de 
cirkel in alle opzichten daardoor volkomen bepaald : het 
overige deel van den cirkel kan nergens anders liggen dan 
uit het gegeven gedeelte valt af te leiden. Op dezelfde wijze 
is volgens de deterministische beschouwing het geheele wereldproces 
eens en voor al gegeven. Dat alles is, zooals het is, 
daarvoor is geen oorzaak of reden op te geven en in zooverre 
kan alles toevallig genoemd worden (evenals in het 
zooeven gegeven voorbeeld de plaats, waar de cirkelsector 
lag, de grootte van den straal en van den hoek als een bloot 
toevallig-gegeven moest worden geaccepteerd); eenmaal echter 
den toestand van den kosmos, zooals die op zeker oogen= 
blik is, als feit aanvaard, is de rest ervan bij voldoende 
kennis (die theoretisch zeer wel is te denken, al zien wij in, 
dat zij praktisch nimmer te bereiken is) met absolute zekerheid 
daaruit af te leiden, zoowel naar de zijde van het ver 

als naar die van de toekomst.-leden 

De deterministische opvatting, zoo kunnen wij in de derde 
plaats zeggen, houdt vast aan de absolute geldigheid van het 
causaliteitsbeginsel. Dat elke verandering een oorzaak heeft 
en ook een gevolg, dat oorzaak en gevolg equivalent zijn 
en dat alle verandering ten slotte een wijziging is van het 
reeds van te voren bestaande en geen werkelijke schepping 
van iets nieuws, deze beweringen zijn voor haar onbetwistbare 
waarheden, geldende niet alleen in de zgn. levenlooze 
natuur, maar even goed in het menschelijk zieleleven. 

Wenden wij ons nu tot de tweede mogelijkheid, die... 
denkbaar is. Denkbaar is de tegenovergestelde opvatting, 
deze ni. dat heden, verleden en toekomst niet den geringsten 
samenhang vertoonen en dus op geen enkele wijze uit elkaar 
zijn af te leiden. Deze opvatting zou men de anarchistische 
kunnen noemen, kunnen noemen, zeg ik, omdat niemand 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

441 

haar zoo noémt, wijl niemand haar huldigt. Terwijl de deterministische 
opvatting de opvatting is en geweest is van tal 
van de scherpste en diepste denkers, is de zoo te noemen 
anarchistische beschouwing nooit door eenig mensch, althans 
niet door eenig ernstig mensch verkondigd of verdedigd. 
Zij wordt hier dan ook louter ter wille van de volledigheid 
en de duidelijkheid genoemd. 

Wel aangehangen en verdedigd is de derde mogelijkheid,. 
die tusschen de beide vorige instaat: de beschouwing, dat 
er wel is waar samenhang bestaat tusschen de gebeurtenissen, 
maar dat die samenhang een zekere onzekerheid en 
toevalligheid niet uitsluit. Wij zullen dit de indeterministische 
opvatting noemen, een naam, die misschien met meer recht 
zou toekomen aan de zooeven geschetste, maar die voor 
iemand, die niet aan woorden blijft hangen, ook op deze 
zeer wel toe te passen is. 

Ten opzichte van de berekenbaarheid der toekomst is in 
de praktijk het verschil tusschen deterministen en indeterministen 
al zeer gering 1) (althans wanneer wij ons aan die 
berekenbaarheid zelve houden en niet vragen naar de gevolgen, 
welke het al of niet berekenbaar-achten van zekere 
handelingen voor onze verdere levensbeschouwing kan hebben) 
: deterministen en indeterministen zullen beiden moeten 
erkennen, dat sommige gebeurtenissen (die bv. welke behooren 
tot het gebied der physica, der chemie of der astronomie) vrij 
gemakkelijk, althans met groote zekerheid, andere daarente


1) Het schijnt voor deterministisch denkende naturen dikwijls moei 

zich van deze eenvoudige waarheid te doordringen. „Het optreden-lijk, 

van absoluut niet in verband met elkaar staande elementen, van op 

zichzelf staande wilsuitingen, die niet in causalen samenhang met ver


leden en toekomst zouden staan", zoo... valt niemand -minder dan 

Paulsen in zijn Einleitung in die Philosophie (bl. 244) tegen de indeter


ministische opvatting uit, „zou een uiteenrukking van den wil betee


kenen, ja een volledige verwoesting van het zieleleven. Bestond er in 

't geheel geen (überhaupt keine) bepaling van het volgende door het 

voorafgaande, dan bestond er natuurlijk ook geen oefening en geen 

ervaring, geen werkzaamheid van algemeene beginselen en beslissingen, 

van opvoeding en openbare voorschriften ". Paulsen schijnt zich geen 

andere mogelijkheden te kunnen denken dan Of een nauwkeurig en 

volledig gedetermineerde wereld Of een soort tooverwereld waarin zoo 

maar vanzelf muizen veranderen in paarden en pompoenen in statiekoetsen. 


442 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

gen, (die, welke liggen op het terrein der biologie of psychologie) 
zeer moeilijk of althans slechts onder voorbehoud te berekenen, 
te voorspellen zijn. Daarover loopt tusschen deze twee 
opvattingen de strijd niet. De strijd loopt over de oorzaak 
van dit verschijnsel. De determinist schrijft de oorzaak van 
ons niet-kunnen-berekenen van de toekomst toe aan de 
onvolledigheid onzer kennis en de bijzonder groote ingewikkeldheid 
van b.v. de biologische en psychologische 
processen. Voor den indeterminist ligt de verklaring in den 
aard van het wereldproces zelf, waarin een werkelijke onzeker 
een wérkelijke toevalligheid meeheerscht of meedoet.-heid, 

Voor den determinist, zagen wij, is het wereldproces eens 
en voor al gegeven: het „ontrolt" zich slechts in den tijd, 
evenals een bioscoop-film. Het is niet toevallig, dat de 
indeterminist Bergson zulk een enormen nadruk legt op de 
realiteit van den tijd „1' etoffe même de la vie", dien hij als 
la durée onderscheidt van le temps, het ruimtelijk symbool 
van den waren duur. Wij kunnen op deze onderscheiding 
hier natuurlijk niet ingaan; het gaat er op 't oogenblik slechts 
om, op te merken, dat voor de indeterministische beschouwing 
de realiteit niet van den tijd te scheiden is, dat het tijdelijke 
het eenig reëele is, en dat in den tijd het wereldproces ieder 
oogenblik gemaakt wordt, natuurlijk in verband, zelfs in 
zeer nauw verband met het verleden, maar niet uitsluitend 
volgens de aanwijzingen en instructies van dat verleden. 

Het causaliteitsbeginsel ten slotte, dat voor den determinist 
de beteekenis heeft van een beginsel, dat alom en altijd geldt, 
heeft voor den indeterminist die beteekenis niet. Hoe dan? 
zal men zeggen. Hebben wij het dan volgens de indeterministische 
beschouwing op te vatten als nu eens wel en een 
oogenblik later weer eens niet geldende, al naar het toeval 
wil ? Een dergelijke opvatting schijnt in hooge mate ongerijmd. 
Intusschen, hoe „de" indeterministen zich de geldigheid, de 
werkingssfeer van het causaliteitsbeginsel ook gedacht mogen 
hebben, zeker is dat de leiders van . de hedendaagsche indeterministische 
„beweging", als wij daarvan mogen spreken, James 
of Bergson b.v., die geldigheid niet op de boven aangegeven 
wijze denken. Het causaliteitsbeginsel geldt volgens hen 
niet nu eens wel en dan eens niet; maar nooit geheel wel 
en nooit geheel niet: men kan het, kort gezegd, beschouwen 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

als de limiet, waartoe de natuur in haar minst spontane, 
meest machinale processen nadert. 

Ziehier de twee opvattingen, die elkaar den voorrang 
hebben betwist van (om maar niet nog verder 
terug te gaan) de Grieksche Oudheid af tot op den huidigen 
dag. Het is waar: voor het Grieksche denken had het 
probleem nog niet die beteekenis, die het voor ons heeft: 
de twee opvattingen waren nog niet zoo duidelijk geformuleerd, 
de tegenstellingen nog niet zoo scherp tegenover elkaar 
geplaatst. Toch komt reeds bij Plato, maar vooral bij Aristoteles, 
een even duidelijke neiging tot het indeterministische stand-
punt voor den dag, als bij Epicuristen en Stoïcijnen eene 
tot het deterministische. Aristoteles' aandacht is geconcentreerd 
op de doelstelling, niet op de veroorzaking; de natuur streeft 
onophoudelijk en overal doeleinden na, kneedt en herkneedt 
de trage stof tot hooger en hooger vormen. Het aldus over 
wegend teleologisch ..opgevat wereldproces krijgt vanzelf als 
overheerschend karakter het karakter van elk teleologisch 
proces, n.1. onzekerheid. Wie spreekt over een doel, spreekt 
over iets, dat gewenscht en nagestreefd en. . . misschien 
bereikt, misschien ook niet bereikt wordt. Wel is waar 
sluit dit een causalen samenhang niet uit: doelbeooging en 
veroorzaking zijn zeer goed samen te denken en worden 
ook reeds door Aristoteles inderdaad samengedacht. Maar 
dat neemt niet weg, dat ze door hem niet op één lijn 
gesteld worden, en dat in de eerste plaats het wereldproces 
door hem opgevat wordt als een teleologisch proces, waar 

onzekerheid en toevalligheid sterk op-mee het element van 
den voorgrond treedt. 

Blijkt dus de hoofdvertegenwoordiger of althans een van 
de twee hoofdvertegenwoordigers van het Grieksche denken 
tot de indeterministische beschouwing over te hellen, zoo 
kan toch deze opvatting niet die van het Grieksche denken 
zonder meer genoemd worden: in het bijzonder treedt in de 
latere ontwikkeling daarvan de doelmatigheid op den achtergrond 
en de wetmatigheid naar voren. Bij de Stoïcijnen en 
de Epicuristen neemt de mechanisch-causale samenhang een 
veel grooter plaats in dan bij Aristoteles, maar tot scherpe 
formuleeringen van het deterministische standpunt komt het 


444 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

ook bij hen niet door de onvolledigheid hunner natuurkennis 
en de gebrekkigheid van hun natuuronderzoek. 

Wanneer de antieke kultuur begint onder te gaan, en de 
Kerk de taak der wijsgeerige scholen gaat overnemen, treedt 
het vraagstuk van den vrijen wil in een nieuw stadium en 
wordt het tot eer. der brandendste moreele problemen. Tegelijk 
echter wordt het zoodanig samengedacht met allerlei Christelijk-
theologische vooropstellingen, die thans in vele kringen (en 
ook, naar ik vermoed, in de kringen der meeste Gids-lezers) als 
onhoudbaar beschouwd worden, dat wij als het voornaamste 
resultaat dezer ruim duizendjarige ontwikkeling beschouwen 
moeten, niet de oplossingen van een Augustinus of een 
Thomas, maar het van alle kanten bezien van het vraagstuk, 
het onder het oog zien van de consequenties van deze of 
die oplossing, kortom de verdieping van het probleem zelf. 
Het feit intusschen, dat Aristoteles „de" philosoof is van de 
philosophie der Katholieke Kerk in de Middeleeuwen, van 
de zgn. Scholastiek, kan overigens niet nagelaten hebben, 
een zekere neiging tot het indeterminisme te veroorzaken, 
die duidelijk aan den dag treedt bij den grootmeester der 
Scholastiek, Thomas van Aquino. 

Opnieuw breekt een geheel nieuwe tijd aan met de 
Renaissance en de Hervorming, een tijd, die in de eerste plaats 
de twee opvattingen scherper zal formuleeren en duidelijker 
tegenover elkaar stellen dan tot nog toe was geschied en in 
de tweede plaats bij monde van zijn meest eminente ver 

een besliste voorkeur zal toonen voor de-tegenwoordigers 
deterministische beschouwing. Niet tot de vertegenwoordigers 
der wijsbegeerte in engeren zin hebben wij ons intusschen 
in de eerste plaats te wenden, wanneer wij vragen naar 
den oorsprong van de in den loop van anderhalve eeuw 
geheel veranderde denkwijze, maar tot die van de natuurwetenschap. 
Het zijn bovenal Kepler en Galilei, deze twee 
sterren van de eerste grootte aan den zeventiende-eeuwschen 
hemel, die deze omwenteling haar beslag doen krijgen. 
Kepler, die volgens zijn eigen woorden de natuur, en in 
't bijzonder den makrokosmos, gaat bestudeeren als een 
„mechanisme," waarin de veranderingen volgens bepaalde 
wetten plaats hebben, en die, voortbouwende op hetgeen 
Copernicus had geleerd, regelmaat en berekenbaarheid ontdekt 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

in den loop der hemellichamen. Galilei, praktisch onderzoeker 
en theoreticus beide, die regelmatigheid en berekenbaarheid 
ontdekt in het geschieden op aarde, die de valwetten opspoort 
en de wetten der mechanica uiteenzet. Had de Kerk, aan 
haar traditie getrouw, nog door het verbranden van Vanini 
en Bruno getracht, de opkomst der nieuwe ideeën tegen te 
houden, na Kepler en Galilei kon zij veilig den strijd 
beschouwen als beslist in haar nadeel: van nu af aan was 
de Aristotelische, teleologische natuurbeschouwing verdrongen 
door de mechanisch-causale. 

Niet alleen in de wetenschap inmiddels, ook in de wijs 

trouwens, vooral in den beginne, nauwelijks-begeerte (die 
-van de wetenschap wordt gescheiden gehouden) begint het 
besef van den causalen samenhang der gebeurtenissen te 
heerschen. De geheele zeventiende en achttiende eeuw door 
blijft deze tendens dan aan kracht winnen, doordat zij bevruchtend 
blijkt te werken op den vooruitgang der natuurwetenschappen 
en in overeenstemming blijkt te zijn met de 
resultaten daarvan, om tegen het einde der achttiende eeuw 

11 

een krachtigen ruggesteun te krijgen in Kant's theorie van 
de subjectiviteit van den tijd. De tijd, leert Kant, is slechts 
de vorm, waarin voor ons een ontijdelijke werkelijkheid 
zich openbaart. Het is waar, „op zichzelf", an sich, is de 
realiteit niet aan tijd gebonden: zij is niet in den tijd, maar 
de tijd is in haar, en naast of boven een „phaenomenale" 
gedetermineerdheid neemt Kant daarom aan een „intelligibele" 
vrijheid. Wij behoeven ons hier niet te verdiepen in 
de vraag, of deze intelligibele vrijheid veel meer is dan een 
woord; vast staat in elk geval, dat bij Kant (en bij Schopenhauer, 
ten opzichte van dit vraagstuk een overtuigd aanhanger 
en min of meer populariseerder van Kant) de wereld, 
zooals wij die in tijd en ruimte kennen, streng causaal ge 

inmiddels aangebroken negentiende-determineerd is. In de 
eeuw krijgt dan het veldwinnen van de deterministische 
opvatting het karakter van een waren zegetocht. Wel keert 
in de Duitsche wijsbegeerte meer en meer het Aristotelische 
besef terug, dat de causaliteit de bijv. bij Spinoza zoo hardnekkig 
ontkende teleologie niet uitsluit, dat het wereldproces 
zoowel causaal als teleologisch is op te vatten, maar aan de 
volstrekte geldigheid van de oorzakelijkheid névens de doel



446 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

beooging wordt niettemin vastgehouden; en de ongeëvenaarde 
vlucht, die de natuurwetenschappen gaan nemen, waarbij het 
causaliteitsbeginsel steeds verondersteld en steeds opnieuw 
weer bevestigd wordt, schijnt het laatste restje van twijfel aan 
de juistheid van de deterministische wereldbeschouwing te 
zullen wegvagen, wanneer ... in het laatst der negentiende 
eeuw en het begin der twintigste eeuw een geheel onverwachte 
reactie optreedt. Uit de kringen der exacte wetenschap 
gaan stemmen op, die ernstigen twijfel uitspreken aan 
de exactheid, waarmee de natuurprocessen zouden plaats 
hebben, aan het objectieve karakter van de natuurwetten en 
zelfs aan de geldigheid van het causaliteitsbeginsel, dat door 
een hunner (Mach) een fetish van de tegenwoordige natuur 

genoemd wordt. En evenwijdig en in nauw ver--wetenschap 
band daarmee komt in de wijsbegeerte een krachtige strooming 
op en, niet beschroomd en a. h. w. in afwerende houding 
als onze landgenoot Bellaar Spruyt 1), maar met groote beslistheid, 
en agressief tegen het determinisme optredende, 
spreken denkers van grooten naam, als James of Bergson, 
zich uit ten gunste van een indeterministische wereldbeschouwing, 
een niet strikt causalen samenhang in het wereldproces. 

Of deze reactie van slechts tijdelijken of van duurzamen 
aard zal zijn, valt thans nog niet uit te maken, maar in ieder 
geval is het merkwaardig, dat, terwijl het tot voor korten 
tijd scheen, alsof de definitieve verwerping van het indeterministische 
standpunt slechts een kwestie van tijd scheen — 
en van officieele erkenning juist datzelfde standpunt in 
onzen tijd weer verdedigd begint te worden door die weten 

-schappelijke en

philosophische scholen, die in opkomst zijn. 2) 

Iv. 

Een merkwaardig verschijnsel, deze opleving van een 
beschouwing, die in vele en daaronder zeer gezaghebbende 
kringen reeds werd beschouwd als vrijwel afgedaan te hebben. 

1) Prof. C. Bellaar Spruyt: Geschiedenis der Wijsbegeerte, blz. 91-118. 

2) Ik kan in dit verband wijzen op de artikelen van Dr. R. A. 

Reddingius in „De Gids" van 1916, getiteld: Een wereldbeschouwing, 

welke wereldbeschouwing een duidelijk uitgesproken indeterministisch 

karakter draagt. 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

En zelfs afgezien dààrvan is de lange duur van den strijd 
zelf merkwaardig genoeg voor een op 't oog zoo eenvoudig 
en dichtbijliggend vraagstuk. 

Maar, deze gedachte zal wellicht bij een enkele opkomen, 
waarom eigenlijk dit probleem niet op dezelfde wijze „opgelost" 
als dat, wat in den aanvang van dit artikel werd besproken 
? Kunnen wij ook hier niet zeggen, dat het wereldproces 
noch volledig gedetermineerd, noch volledig spontaanscheppend 
is, maar zoowel het een als het andere? 

Zeker, antwoord ik, waarom zou men dat niet kunnen 
zeggen? Maar philosopheeren beteekent niet het bij wijze 
van spelletje opheffen van woordtegenstellingen tot woord 

schijnt het in zekere kringen daarvan soms niet-eenheden, al 
ver verwijderd. Wat ons in het probleem, dat wij in den 
aanvang van dit artikel behandelden, recht gaf tot de daar 
gegeven oplossing, was niet het bestaan van de woorden 
handelen en ondergaan, passiviteit en activiteit, maar dit, dat 
bij nauwkeurige beschouwing in alle geschieden een handelen 
en een ondergaan, activiteit en passiviteit bleken samen te 
gaan. Hier echter staat de zaak heel anders. Vooreerst zijn 
determinisme en indeterminisme in den zin, waarin ze hier 
voortdurend gebruikt worden, geen zuivere tegenstellingen, 
als activiteit en passiviteit: de tegenstellingen zijn determinisme 
en „anarchisme", en het indeterminisme is reeds 
een vereeniging van die beide. Wat er nu verder nog weer 
te vereenigen, samen te vatten valt aan den eenen uitersten 
term en den middelsten, is ver van duidelijk: voor zoover 
ik zien kan, komt deze gewaande samenvatting neer op het 
partijkiezen voor een der twee gestelde mogelijkheden: het 
indeterminisme. Maar de wijze, waarop deze partijkiezing 
tot stand gekomen is, zal vermoedelijk noch de deterministen, 
noch zelfs de indeterministen erg bevredigen. De laatsten 
niet, omdat bij het woordenspel, waardoor zij „gelijk gekregen" 
hebben, het volkomen duister is gebleven hoe het willen, hoe 
het wereldproces, nu eigenlijk in zijn werk gaat, in hoeverre 
de causaliteit nu eigenlijk wèl en in hoeverre zij nièt geldt. 
En de deterministen zullen natuurlijk nog veel minder bevredigd 
zijn en terecht opmerken, dat de schijnbaar hoogere 
eenheid van hunne en de vlak tegenovergestelde beschouwing 
een eenheid is niet van twee tegenstellingen, die werkelijk 


448 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

in de ervaring voorkomen (als passiviteit en activiteit), maar 
van twee tegenstellingen, waarvan de eene (de hunne) in de 
ervaring voorkomt, terwijl de andere (de „anarchistische ") 
heelemaal niet in de ervaring voorkomt, maar een product 
is van zuivere fantasie. Met dezelfde fantasie, met dezelfde 
onwerkelijkheid, zullen zij zeggen, is, al is het dan in minderen 
graad, natuurlijk ook de samenvatting behept. 

Laat ons dus aan deze schijn -oplossing geen verdere aandacht 
schenken en zien, of de lange duur van den strijd om 
den voorrang tusschen de deterministische en de indeterministische 
opvatting ons ook wellicht altemet iets zegt. 
Het komt mij voor, dat dit inderdaad het-geval is. Twee 
zaken schijnen te midden van al de onvastheid, ja juist op 
grond van al de onvastheid, die wij konden opmerken, vrij 
zeker. In de eerste plaats, dat beide opvattingen zich met 
sterke argumenten laten verdedigen: hoe had anders elk 
hare zich tegenover de andere zoo lang staande kunnen 
houden? In de tweede plaats dat de uitgangspunten van deze 
twee groepen van argumenten verschillend, ja zéér verschil 

zijn: tusschen verwante betoogen toch zou het allicht-lendop den duur tot een keus of een compromis gekomen zijn. 

Wanneer wij nu de argumenten van deterministischen en 
van indeterministischen kant beschouwen, dan zullen wij deze 
tamelijk voor de hand liggende conclusies werkelijk bevestigd 
zien. Wij zullen dan zien, dat elke der beide opvattingen zich 
grondt Op, harmonieert, correspondeert mét een bepaalde 
klasse van verschijnselen uit ons zieleleven: de deterministische 
met de uiterlijke ervaring, de waarneming en denkende 
bearbeiding van het waargenomene, de indeterministische met 
de innerlijke ervaring, ons onmiddellijk levensbesef. De deterministische 
opvatting grondt zich op de beschouwing van de 
objectieve wereld en maakt deze gemakkelijk, brengt systeem, 
eenheid en klaarheid in ons wereldbeeld maakt geheel 
ons willen en handelen daarentegen tot een absurditeit ; de 
indeterministische opvatting op haar beurt vindt haar oorsprong 
in de onmiddellijke bewustwording van hetgeen wij 
al willende, strevende en handelende doorleven, is daarmee 
geheel in overeenstemming maakt echter ons wereldbeeld 
ondoorzichtig, raadselachtig en ongerijmd. 

Laten wij deze gedachten eens wat nader beschouwen. 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

Dat de deterministische opvatting inderdaad correspondeert 
met de uiterlijke ervaring, de waarneming en denkende bearbeiding 
van het waargenomene, is niet moeilijk in te zien. In 
de eerste plaats suggereert reeds om zoo te zeggen de alle 

uiterlijke ervaring dat er niets nieuws ontstaat;-daagsche 
dat elk ding, dat elke werking ontstaat als resultante van 
vroegere dingen en werkingen. Een voorwerp breekt — de 
stukken blijven over; een ding wordt gemaakt uit materiaal. 
Alles ontstaat --uit iets anders en vergaat tot iets anders. 
En niet alleen dingen, ook werkingen blijken in verreweg 
de meeste gevallen terug te voeren te zijn tot vroegere 
werkingen of weder terug te vinden in latere. 

Wanneer de wetenschap derhalve de onvernietigbaarheid 
van stof en energie leert, dan preciseert zij slechts (met dit 
„slechts" wordt overigens de groote waarde en de groote 
verdienste van deze preciseering niet aangetast), wat de 
denkende beschouwer der stoffelijke wereld reeds van nature 
vermoedt. 

Maar er is meer. Terecht heeft Heymans in zijn „Gesetze 
und Elemente des wissenschaftlichen Denkens" (blz. 333 e.v.) 
opgemerkt, dat wij ons eenvoudig niet kunnen denken, dat 
er iets werkelijk nieuws tot bestaan zou kunnen komen, en 
dat men eerst het causaliteitsbeginsel als denkbeginsel heeft 
erkend, alvorens het empirisch als feit te hebben geconstateerd. 
1) Anders gezegd : het denken is met groote stelligheid 
van de geldigheid van het causaliteitsbeginsel overtuigd, 
reeds voordat de empirische gegevens tot een dergelijke 
vastheid van overtuiging recht geven, afgescheiden nog van 
de vraag, of deze strikt genomen wel ooit in staat zijn dat 
te doen. Onze overtuiging van de geldigheid van het causaliteitsbeginsel 
derhalve berust niet slechts op ervaring, maar 
schijnt veeleer reeds van te voren geweven in de structuur 
van onzen geest, zoodat wij krachtens die structuur niet 
nalaten kunnen, een causalen samenhang te veronderstellen. 

1) Ook in zijn andere werken: Schets eener kritische geschiedenis 
van het causaliteitsbegrip in de nieuwere wijsbegeerte, en: Einführung 
in die Metaphysik, zet Heymans deze gedachte uiteen, dat ons denkend 
beschouwen niet alleen causaliteit opmerkt, maar evenzeer causaliteit 
eischt, en pas tevreden is, wanneer in de (schijnbare) verandering de 
identiteit is aangetoond. 


450 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

Deze twee denkbeelden overigens, dat van de subjectieve 
en dat van de objectieve geldigheid van het causaliteitsbeginsel 
zijn zeer goed samen te denken, ja, hun samengaan 
spreekt eigenlijk vanzelf voor iemand, die doordrongen is 
van laat ons maar losweg zeggen, van de innige verwant

-

schap tusschen geest en natuur, tusschen de wijze, waarop 
de natuur werkt en die, waarop de mensch denkt. 

Bij de beschouwing nu van ons wilsproces is het niet de 
eerste, maar de laatstgenoemde, de subjectieve causaliteitsovertuiging, 
die zich doet gelden. Het is niet de ervaring, 
die uitwijst, dat er bij dit proces slechts omzetting, geen 
schepping van energie plaats heeft, maar het is het denken, 
dat zegt: het kan niet anders gaan dan zoo: er zijn in elke 
wilsuiting, waarbij een keus of een schijnbare keus plaats grijpt, 
op zijn minst twee krachten: laten wij ze noemen p en q, 
die een resultante r geven, volkomen bepaald, niet alleen in 
grootte, maar ook in richting, volgens het zoogenaamde parallelogram 
van krachten, waarvan p en q de zijden zijn en r 
de diagonaal is. En is, vragen wij ons (en anderen) af, waar 
elke keus op die wijze te ontleden is, de toekomst nu bepaald 
en bij voldoende kennis van de p's en q's berekenbaar of niet? 

Wat het gezag, wat de autoriteit der deterministische opvatting 
verhoogt, is het feit, dat het niet alleen de denkende 
beschouwing is, die met haar harmonieert ; al is het harmonieeren 
van de deterministische opvatting en het disharmonieeren 
van de indeterministische opvatting met déze beschouwing 
wel het meest volledig uitgesproken. Het is niet 
alléén een gevoel van intellectuééle bevrediging, dat, om een 
voorbeeld te nemen, de uiterlijk zoo droge definities, axioma's 
en stellingen van Spinoza, den meest consequenten monistischen 
determinist, dien de Westersche wijsbegeerte heeft 
voortgebracht, bij den ontvankelijken lezer wakker roepen. 
Het is ook een aesthetisch genot, de verwarde massa gegevens 
der gewone ervaring te zien als onderdeelen van een 
weldoordacht, goddelijk bouwwerk. Het geeft ook een wat 
men zou kunnen noemen moreele bevrediging, te overwegen, 
dat het wereldproces niet afhankelijk is van toevallige, onvoorziene 
gevaren, maar van eeuwigheid af onwrikbaar vastgesteld 
en veilig. Er zit iets buitengewoon rustgevends in 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

451 

deze gedachte, dat het wereldproces, wat wij ook mogen 
doen, van eeuwigheid her vast staat, zooals de inhoud van 
een boek vaststond, voor wij het lazen. 

En toch, hier, waar wij, nog meer dan in de aesthetische 
beschouwing, het gebied der belangelooze beschouwing ver 

beginnen te beseffen, dat wij niet alleen publiek,-laten, en 
maar tegelijk acteurs zijn op 's levens tooneel, hier doet ook 
de eerste wanklank zich hooren. Veilig ? Is dat inderdaad 
het woord, dat het eerst in ons opkomt, wanneer wij den 
blik wenden naar de rookende puinhoopen van België, Noord-
Frankrijk en Servië, wanneer wij met het oor des geestes 
luisteren naar het gegil van de slachtoffers van pijnbank, 
Inquisitie, heksenprocessen en meer dergelijke, van eeuwigheid 
her vastgestelde, onderdeelen van het goddelijk bouwwerk? 
Wat wacht ons, wat wacht onze nakomelingschap nog 
met onverbiddelijke, onafwendbare zekerheid in dit veilige 
heelal ? 

De vraag, of de deterministische opvatting, wanneer wij 
niet blijven staan bij de zuiver belangelooze beschouwing, 
maar de gevoelens van de acteurs op 's leven tooneel mee 
laten tellen, de vraag of zij in ons een gevoel van veiligheid 
wakker roept of niet, hangt, zooals men ziet, geheel af van 
ons waardeeringsoordeel over de wereld in het algemeen. 
Valt dat gunstig uit, dan is inderdaad „veilig" het meest 
gepaste woord. Valt dat ongunstig uit, dan is het eerder een 
gevoel van benauwdheid, van beklemming, dat de deterministische 
beschouwing in ons wakker roept. 

Wij zullen nu de „derde oorzaak" verstaan, waarvan in 

,de noot op blz. 439 sprake was, de derde oorzaak n.l. van 

de geringe aandacht, die door sommigen aan het probleem 

van den samenhang in den tijd wordt geschonken. Wanneer 

immers in den kosmos wordt gezien de openbaring van een 

goddelijk wereldprincipe, dat niet anders kan handelen dan 

.goed en wijs, welke behoefte aan een 'vrijheid in den tijd 

kan er dan nog bestaan? Welk gebruik zouden wij van die 

vrijheid moeten maken? Het goddelijk wereldbeginsel open


baart zich toch reeds op de „meilleure des manières possibles"? 

Het is niet, voordat de avond is gevallen, dat de sterren 

.zichtbaar worden, en het is niet, voordat de kille, donkere 


452 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

twijfel aan de universeele goddelijkheid dezer wereld over 
ons is gekomen, dat de behoefte begint te ontwaken, het 
probleem van de vrijheid in den tijd onder de oogen te zien 
(dat er niettemin, evenals de sterren over dag, al dien tijd 
geweest is), in de hoop, dat onze bijdrage aan het kosmisch 
proces er toe moge medewerken, de krachten ten goede te 
versterken, die ten kwade te verlammen. En wij verstaan 
nu de behoefte van sommige naturen aan wat James noemt 
een melioristische wereldbeschouwing, een wereldbeschouwing, 
waarin de vrijheid , van het individu, de niet volledige gebondenheid 
aan het verleden wordt gepostuleerd, als wenschelijkheid 
wordt gesteld, ter wille van de mogelijkheid, dat de 
toekomst beter zij dan het verleden was met aanvaarding 
natuurlijk van de kans eener mislukking. 1) 

Maar, zal misschien de een of ander zeggen, zijn wij met 
dit praten over voorkeur en tegenzin, over hetgeen bevredigt 
en hetgeen niet bevredigt, niet wat ver afgedwaald van het 
onderzoek naar de waarheid van de deterministische of in 
deterministische opvatting ? 

De vraag, of deze voorkeuren of tegenzinnen een rol mogen 
spelen of niet (dat ze een rol spelen, en een groote ook, is 
intusschen buiten kijf!) deze vraag zou tot haar beantwoording 
misschien een geheel artikel vereischen. Laten wij ons .daarom 
liever bepalen tot deze twee opmerkingen. Ten eerste, dat in elk 
geval, zoolang de juistheid van een beschouwing of theorie 
niet onomstooteljk vast staat (en dat is zoo goed als nooit 
het geval)., het een eisch is van gezond verstand, de oogen 
open te houden voor elke reactie die zij in ons opwekt: deze 
kan ons immers op het spoor brengen van mogelijke fouten of 
desnoods eenzijdigheden in onze beschouwing. En ten tweede, 
dat ons nu gebleken is, dat de deterministische opvatting, die 
zoo bevredigend is, waar het de intellectueele of aesthetische 
belangelooze beschouwing betreft, daar, waar de beschouwing 
van ons willen, gevoelen en handelen in het spel begint te 
komen, op gaat houden, iedereen onverdeeld te bevredigen. 

Maar waar wij komen in de sfeer van het willen, gevoelen 
en handelen zelf, daar blijkt de deterministische opvatting 

1) W. James, Pragmatism, lezing VIII. 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

453 

heelemaal niet te handhaven en is de indeterministische opvatting 
de eenige veronderstelling, die in overeenstemming 
is met de feiten. 

Om te beginnen: al ons willen, streven en handelen, niet 
zooals het gezien wordt door onze intellectueele schema's 
heen, maar zooals het zich in ons onmiddellijk levensbesef 
openbaart, is alleen rationeel, wanneer de toekomst nog onzeker 
is, niet onzeker louter voor ons, maar onzeker op zichzelf. 
Als de toekomst nog gemaakt moet worden, werkelijk gemaakt, 
hier en nu, dan ligt het voor de hand, dat wij genoodzaakt 
zijn te handelen, te handelen als het moet met inspanning 
van al onze krachten. 

Maar wanneer de gang van het wereldproces reeds volkomen 
is gedetermineerd, wanneer de tijd de vorm is, waarin een ontij 

zijn zich als een geschieden vertoont, wat is dan al ons-delijk 
willen, streven en handelen meer dan een zinledige vertooning? 
Van heel dit ingewikkelde psychische leven blijft hoogstens 
het enkele omhulsel over, nl. het veranderen. Aan de kern 
ervan, aan datgene, wat ons bewuste handelen onderscheidt 
van het louter mechanisch veranderen, de inspanning, den wil 
om te bereiken, wordt elke redelijke zin volledig onttrokken. 

En nu moge de determinist zeggen: maar ik beweer toch 

niet, dat gij u niet moogt inspannen, integendeel die inspanning 

is dan blijkbaar ook gedetermineerd; --doch daar gaat het 

niet om. Het gaat hierom, of het zin heeft, „zich druk te 

maken." Dit moet de determinist ontkennen: het zich-druk


maken is onverbrekelijk verbonden aan het besef, dat van 

ons handelen de toekomst afhangt, en kan geen zin hebben, 

wanneer van ons handelen, hier en nu, de toekomst niet 

afhangt. En wanneer wij deze gedachte nog wat verder uit 

moeten wij dus zeggen, dat iemand des te meer in-denken, 

een waan bevangen is, met hoe meer ernst hij zijn taak 

opvat, met hoe meer ernst hij streeft. 

Laat ons van het onmiddellijk ervaren van ons willen, 

streven en handelen overgaan tot het verstandelijk milieu, te 

midden waarvan het plaats heeft, tot de intellectueele schema's 

die er leiding aan geven. Toevalligheden, mogelijkheden, 

waarschijnlijkheden, onwaarschijnlijkheden, kansen, gevaren, 

successen, mislukkingen... wat zijn ze bij het licht van de 

deterministische opvatting anders dan even zoovele waan



454 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

en wanbegrippen, zwijgende getuigen van onze onwetendheid? 
Er is immers in werkelijkheid geen gevaar? Er zijn immers 
geen mislukkingen? ja,voor ons bestaan er gevaren, 
mislukkingen, successen, zooals voor onze kinderen Sinterklaas 
en zijn knecht; maar de wijze, ja, ieder normaal-verstandig 
mensch heeft zich van de gedachte daaraan zoo 
spoedig mogelijk los te maken. Vandaar, dat wij hier opnieuw 
komen te staan voor de „Umwertung aller Werte," die wij 
zooeven ontmoetten: dat diegene, die het meest serieus met 
kansen en mogelijkheden rekening houdt, die zijn wikken 
en wegen het meest ernstig opneemt, het meest in den 
waan verstrikt is. 

De indeterministische opvatting daarentegen harmonieert 
ook ten opzichte van de intellectueele schema's met hetgeen 
wij al handelende doorleven. Voor haar heeft het inderdaad 
zin, te rekenen met mogelijkheden en waarschijnlijkheden, 
te berekenen, te wikken en te wegen. Voor haar zijn het 
in allen ernst overwegen van kansen, schatten van waar 

geen bewijzen van dwaling, maar van inzicht.-schijnlijkheden 

Nog een derde en laatste punt moeten wij bespreken: de 
vraag, of ons willen en handelen, en het willen en handelen 
in het algemeen, een moreele beteekenis heeft of niet. 

Welken loop de gebeurtenissen nemen zullen, laat ons van 
nature niet onverschillig: wij meenen en kunnen niet anders 
dan meenen, dat het eene behoort gedaan en het andere 
behoort nagelaten te worden, dat het eene goed en het andere 
verkeerd is. Over de vraag, wat goed of kwaad is, en waarom 
het eene goed en het andere kwaad is, loopen de meeningen 
nogal uiteen, maar unaniem is men het hierover eens, dat 
sommige handelingen of althans sommige wilsbesluiten goed 
en andere verkeerd zijn en dat deze wijze, om de wereld en 
onze daden te beschouwen, niet alleen een allerbelangrijkste, 
maar ook een noodzakelijke, onvermijdelijke wijze van zien is. 

Voor wie de indeterministische beschouwing is toegedaan, 
spreekt dit alles van zelf: de opvatting van het leven als 
een proces met moreele beteekenis is volkomen rationeel, 
wanneer de toekomst nog gemaakt moet worden en beter 
of slechter kan uitvallen alnaarmate wij beter of slechter 
handelen. Maar voor wie de deterministische beschouwing 
huldigt, is dit moreele karakter van het leven heelemaal niet 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

rationeel. Welke redelijke zin toch valt er voor hem te 
hechten aan de begrippen goed en kwaad? Het goede is, 
om welke reden ook, het wenschelijke, maar wat ter wereld 
valt er te wenschen in een reeds volledig door het ver 

gedetermineerd heelal? Het is in dat geval dwaasheid,-leden 
te spreken van goed en kwaad: al ons willen on handelen 
is dan moreel indifferent, mist alle moreele bLeekenis. En 
ten derden male blijkt de indeterministische beschouwing 
zich geheel aan te sluiten bij alles, wat wij handelende doorleven 
en wat aan dat handelen leiding en waarde geeft, en 
blijkt de deterministische beschouwing zich slechts te kunnen 
handhaven door ons geheele handelend leven en wat daarmee 
in onmiddellijk verband staat, botweg te verklaren tot een 
schijn, een begoocheling, een illusie. 

De straks geuite bewering, dat de indeterministische 
en de deterministische opvatting passen bij twee verschillende 
wijzen, waarop wij de werkelijkheid ervaren, is nu wel 
voldoende toegelicht. Wij doorleven een - indeterministische, 
wij aanschouwen een deterministische wereld. Ons willen en 
handelen veronderstelt en onthult een wereld, die elk oogenblik 
gemaakt, gewijzigd en bepaald wordt; ons denkend aanschouwen 
eischt en toont ons een wereld, waarin iedere verandering 
slechts een reeds van te voren vaststaande herschikking 
van aanwezig materiaal door aanwezige krachten beteekent. 
Wij verwonderen ons nu niet meer over den hardnekkigen 
strijd tusschen twee opvattingen, die beide zoo stevig zijn 
gegrondvest. En toch... kunnen wij bij deze tegenstrijdig heid 
niet blijven staan. De wereld, die wij strevende beleven 
en die, welke wij denkende aanschouwen, zijn ten , slotte toch 
één wereld. En is deze nu gedetermineerd of niet? 

V. 
Ja, is de wereld gedetermineerd of niet? Die vraag is 
hier al eens eerder gesteld, en iemand zou de knorrige 
opmerking kunnen maken, waartoe nu eigenlijk al ons 
redeneeren had gediend, als we tenslotte nog even ver zijn, 
als we bijna twintig bladzijden hiervoor ook al waren. En 
toch zou deze opmerking onbillijk zijn. Want wij zijn niet 

1917 IV. 31 


456 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

even ver. Wij zien, doordat wij de moeilijkheid aandachtig 
hebben bekeken, thans duidelijk een weg uit de impasse, 
waarin wij ons bevinden. Er moet nl. blijkbaar iets haperen 
Of aan ons onmiddellijk levensbesef, Of aan onzen denkenden 
kijk op de wereld, Of aan beide. 

Door zeer veel philosophen en nog meer beoefenaars der 
wetenschap zijn de bezwaren van het onmiddellijk levensbesef 
opgeofferd aan die van de theoretische beschouwing, den 
denkenden kijk, hetgeen vooral van de beoefenaars der 
wetenschap zeer begrijpelijk is. Het resultaat is echter, zooals 
wij in ons historisch overzicht gezien hebben, ver van 
bevredigend, en te verwonderen behoeft dit ons niet, wanneer 
wij bedenken, dat de uiteenzetters van de deterministische 
opvatting nooit een fout in het onmiddellijk levensbesef 
hebben aangetoond. Zij hebben het eenvoudig genegeerd of 
in een hoek gedrongen en gezegd: gij zijt begoocheling, 
verschijnsel, schaduw, gij zijt de ongerijmdheid zelve; en 
waardoor gij er nu toe komt, u zelf voor het meest werkelijke 
te houden, gaat mij verder niet aan. Dit is intusschen 
wel een manier, om tegenstanders tijdelijk den mond te 
snoeren, maar niet om ze duurzaam te overtuigen. 

Aan den anderen kant heeft het niet ontbroken aan denkers, 
die twijfel hebben uitgesproken aan de juistheid van onze 
theoretische wereldbeschouwing, aan de overeenstemming 
tusschen de werkelijkheid (d. w. z. de werkelijkheid buiten ons) 
en onzen denkenden kijk daarop. Maar zelden of nooit is 
het daarbij tot een werkelijk grondige kritiek op dien kijk 
gekomen. Een van de meest grondige en principieele kritieken 
is misschien die van Hegel. Toch is deze voor ons 
doel onbruikbaar en staat m. i. ook in andere opzichten 
achter bij de kritiek, die in onzen tijd geleverd is door de 
Amerikaansche pragmatisten en den Franschen philosoof 
Bergson. Beter dan Hegel, beter ook dan eenig ander 
philosoof laat vooral Bergson, waartoe ik mij hier zal be 
palen, zien, niet alleen, waarin het överheerschend karakter 
van het menschelijk intellekt bestaat, doch ook, hoe het 
menschelijk intellekt tot zijn kijk op de wereld gekomen is 
en waartoe deze kijk leidt: volgens hem tot verschillende 
dwalingen, waarvan het geloof aan de gedetermineerdheid 
van het wereldproces wel een van de belangrijkste is. 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

Bergson heeft zelf een studie geschreven over het probleem 
van den vrijen wil, onder den titel van : Essai sur les données 
immédiates de la conscience. Het is niet alleen daaruit evenwel, 
dat Bergson's opvatting van de rol, die ons intellekt speelt, 
de oorzaken en de gevolgen ervan, geput moet worden; van 
minstens evenveel belang daarvoor zijn zijn latere werken, 
en in 't bijzonder L'évolution créatrice. 

Een van de hoofdgedachten van Bergson's philosophie, 

m. i. wel de hoofdgedachte, is deze: ons intellekt is in hoofd 
een werktuig om ons handelen • bij te lichten. Op 't-zaak 
eerste gezicht schijnt deze gedachte noch zeer belangrijk, 
noch nieuw. Ook aan Schopenhauer b.v. is de opvatting, 
dat ons intellekt een licht is, dat de wil zich te zijnen behoeve 
aangestoken heeft, niet vreemd. Doch welke gedachte 
is nieuw in dien zin, dat ze nog nooit is uitgesproken? Het 
komt er niet op aan (deze opmerking is ook van Schopenhauer), 
een gedachte uit te spreken, maar haar uit te spreken 
met volledige bewustheid, en te zien, waartoe zij leidt. Welnu, 
zegt Bergson, nog nimmer is werkelijk ernst gemaakt met 
de gedachte, dat het menschelijk intellekt niet in de eerste 
plaats een speculatieve, doch een praktische taak heeft, 
praktisch gebruikt in den etymologischen zin van het woord : 
op handeling betrekking hebbende. Steeds heeft men het 
intellekt kunstmatig geïsoleerd van iets, waarmee het niet 
alleen om zoo te zeggen van kindsbeen is opgegroeid, maar 
waardoor het (dikwijls met harde hand) is opgevoed. 

Nu veronderstelt een dergelijke uitspraak een zekere 
geneigdheid bij den hoorder of lezer, om te willen begrijpen. 
Het spreekt van zelf, dat het min of meer ongerijmd is, te 
veronderstellen, dat iemand, wiens beroep het is te speculeeren 
en met zijn verstand theoretisch werkzaam te zijn, 
zou bedoelen, dat het verstand nergens anders toe dient en 
nergens anders toe dienen kan dan ons leiding te geven bij 
het omhakken van boomen en het inslaan van spijkers. 
Natuurlijk is er in ons veelzijdig menschelijk intellekt een 
zuiver speculatieve drang aanwezig en het vermogen om 
aan dien drang te voldoen. Maar dat neemt niet weg, dat 
die speculatieve functie, zij moge „hooger" staan dan de 
praktische, ja juist omdat zij „hooger" staat, ons denken 


458 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

oneindig veel minder heeft in beslag genomen dan de andere. 
Gedacht in dienst van handeling hebben vele reeksen van 
geslachten sedert de mensch door en onder het maken van 
werktuigen (een belangrijke gedachte!) zich verhief uit het 
dierenrijk of althans uit een toestand, die van den dierlijken 
maar weinig verschilde. Tegenover de geweldige kracht en 
invloed van dit praktische denken verdwijnt die van het 
speculatieve denken bijna in het niet. En „wanneer wij ons 
konden losmaken van allen hoogmoed, wanneer wij, om 
ons ras aan te duiden, ons strikt zouden houden aan hetgeen 
de historie en de voor-historie ons doen zien als de constante 
karakteristieke eigenschap van den mensch en zijn intellekt, 
dan zouden wij misschien niet spreken van homo sapiens, 
maar van homo faber". 1) 

Wat beteekent dat nu? Beteekent dat alleen, dat de 
mensch op speculatief gebied, met betrekking tot het doorgronden 
der natuur, minder gepraesteerd heeft dan op 
praktisch gebied, met betrekking tot het beheerschen der 
natuur? Neen, zegt Bergson, dat is wel zoo, maar dat is 
betrekkelijk een kleinigheid. Een veel belangrijker gevolg 
is, dat het domineeren van het praktische denken bepaalde 
denkvormen, een bepaalde denkstructuur heeft geschapen, 
die het menschelijk intellekt ook daar aanwendt, waar het 
zuiver speculatieve doeleinden nastreeft. Anders gezegd: 
dat de wijze, waarop wij denken, de vormen, de schema's 
waarin wij de werkelijkheid denkende beschouwen, in de 
eerste plaats beantwoorden aan de behoeften van ons handelen, 
maar niet noodwendig aan die van ons inzicht. En 
dat is juist hetgeen wij zien, wanneer wij de vormen en 
schema's van ons denken beschouwen. 

Om te beginnen: handelen kunnen wij slechts met datgene 
wat weerstand biedt, , wat vast is, met de vaste stof, vaste 
lichamen in letterlijken, vastomlijnde begrippen in figuurlijken 
zin. Handeling veronderstelt voorts berekening, en wel als 
grondslag berekening met vaste, constante, afzonderlijk bestaande 
grootheden. Berekening veronderstelt verder dat de, 
gedetermineerd of niet, maar in elk geval ons onbekende 
toekomst in bepaalde opzichten op het bekende verleden zal 

1) L'évolution créatrice, blz. 151. (faber = werkman). 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

gelijken en houdt zich alleen bezig met deze punten van 
overeenkomst. Gemeenschappelijke handeling maakt gemeenschappelijk 
overleg noodíg, m. a. w. taal, d. w. z. vaste 
formules voor steeds wederkeerende onderdeelen van ervaring. 
Kortom: een op handeling gerichte, om zoo te zeggen van 
handeling doortrokken, theoretische beschouwing van de 
wereld is genoodzaakt, om de vloeiende en immer in iets 
anders vervloeiende werkelijkheid te verstarren en te versnipperen, 
op te vatten als een veelheid van vaste, onbeweeglijke 
panorama's 1). Een geliefkoosd beeld van den uitnemend 
styleerenden Bergson voor de natuurlijke, overheer 

neiging van ons denken is de bioscoop, of, zooals-schende 
hij zegt, de kinematograaf. De kinematograaf vangt de 
veranderende werkelijkheid op als een reeks vaste beelden 
en stelt daaruit dan op het doek een schijnbaar veranderende 
werkelijkheid te zamen. Zoo neemt in den regel ons intellekt 
de werkelijkheid niet zuiver en onbevangen waar, doch hakt 
haar stuk tot duizend brokstukken, om daaruit bij gelegenheid 
weer een beeld van de werkelijkheid samen te stellen, 

met het gevolg, dat het wezen van het eigenlijke gebeuren 
ons volkomen ontsnapt 2). Het menschelijk intellekt, zegt 
Bergson, wordt gekenmerkt door een natuurlijke onbekwaamheid, 
om het leven te begrijpen 8); Om het te begrijpen 
moeten wij recht tegen de natuurlijke neiging van het 
intellekt ingaan 4). 

„Het intellectueele leven des menschen", zegt een schrijver, 
die in verschillende opzichten zeer nauw aan Bergson ver


1) Zie voor de afleiding van den aard van onzen theoretischen kijk op 
de wereld uit de behoeften van ons handelen in het bijzonder L'&volution 
créatrice, blz. 166 ev. 

2) Zie een duidelijke toelichting hiervan in : Essai sur les données 
immédiates de la conscience, blz. 81-90. 

„De wetenschap kan slechts met tijd en beweging werken, op voorwaarde, 
dat zij er eerst het wezenlijke en karakteristieke element uit 
verwijdert: uit den tijd het duren en uit de beweging de beweeglijkheid .. . 
De mechanica houdt slechts van den tijd de gelijktijdigheid over, van 
de beweging de onbeweeglijkheid ". 

3) L'évolution créatrice, blz. 179. 

4) Ibid. blz. 32. 


460 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

want is, i) „bestaat bijna geheel in het vervangen van een 
wereld van gewaarwordingen, in welken vorm zijn ervaring 
van nature komt, door een wereld van begrippen." En deze 
vervanging heeft zoowel haar voor-als haar nadeelen. Door 
middel van haar kunnen wij vroegere ervaring gemakkelijker 
vasthouden in ons geheugen of vastleggen in geschrifte, 
kunnen wij met elkaar van gedachten wisselen, kunnen wij 
den tijd en de ruimte doorvliegen, inplaats van ze moeizaam 
te moeten doorwaden. Maar als het niet gaat om het behandelen, 
doch om het zuiver theoretisch begrijpen en beoordeelen 
der ervaring, dan laat ons begrippensysteem ons niet alleen 
grootendeels in den steek, doch hebben wij zelfs daarin en 
daaraan een hinderpaal, die uit den weg geruimd moet worden. 

VI. 
Een gewaarschuwd mensch, zegt het spreekwoord, geldt 
voor twee. Laten wij nu nog eens de argumenten beschouwen, 
waarop de deterministische wereldbeschouwing zich, om haar 
juistheid te staven, beriep. Laten wij ze in omgekeerde 
volgorde nemen. Daar is in de eerste plaats de redeneering, 
waarin met behulp van p, q en r de deterministische opvatting 
werd bewezen. Steunt deze redeneering, al blijkt haar juistheid, 
zooals reeds werd opgemerkt, niet uit de werkelijkheid, 
---steunt deze redeneering althans wat haar elementen betreft, 
op de werkelijkheid ? Volstrekt niet: zij stemt overeen met een 
logisch schema van de werkelijkheid. Er zijn, om te beginnen, 
in het wisselend, vervloeiend zieleleven geen twee nauwkeurig 
in grootte gedetermineerde krachten p en q; de psychische 
krachten, als men ze zoo mag noemen, zijn telbaar noch 
meetbaar, ook vormen ze geen parallelogram, een diagonaal 
r bestaat derhalve ook heelemaal niet en dat r gelijk zou zin 
aan een veronderstelden diagonaal, is niet anders dan een 
losse bewering: nog nooit heeft iemand het nagemeten. Als 
wij praten over dergelijke dingen, dan praten wij over het 
stabiele logische schema, dat wij over het geschieden heen


1) W. James: Some problems of philosophy, blz. 51. Dit laatste werk 
van James is bijna geheel gewijd aan een bespreking van de oorzaken 
en gevolgen, de voor-en nadeelen van de vervanging van de ,,perceptual 
order" door de „conceptual order". 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

spannen, in navolging van hetgeen geschiedt in de mechanica, 
de wetenschap bij uitnemendheid van onze behandeling, 
bewerking der vast-stoffelijke lichamen. De krachten, de 
resultante, het parallelogram, het „ik" zelf, het zijn evenzoovele 
houterige abstracties, uitgesneden uit de concrete 
levende -werkelijkheid, die bestaat in een willen, dat wankelend, 
tastend en grijpend in verband met het verleden, in nauw 
verband met het verleden zelfs, zich ontwikkelt. Wat ons op 
een dwaalspoor brengt is het feit, dat dit houterige, kunst 

„ik" „oneindig veel beter beantwoordt aan de eischen-matige 
van het maatschappelijk leven in het algemeen en van de 
taal in het bijzonder" 1), dan het werkelijke „ik" en daarom 
in den regel dit vervangt. 

Maar en hiermede komen wij aan de opmerking, dat 
ons denken identiteit van oorzaak en gevolg eischt --ontstaat 
iets dan uit niets? is onze onwillekeurige tegenwerping. 
Neen, zal de indeterminist in den geest van Bergson hierop 
antwoorden, iets komt niet maar zoo uit de lucht vallen. 
Maar dat neemt niet weg, dat iets reeds bestaands kan 
.groeien tot iets grooters, dat een flauw wenschen kan aan 

aanzwellen tot een krachtig willen. Doch, zal de-groeien, 
determinist hier weer op antwoorden, dat is maar een verschuiving 
van de moeilijkheid. Want het verschil tusschen die 
twee wilsuitingen komt dan toch wel degelijk uit de lucht vallen. 

Daar heb ge nu juist een voorbeeld, zal de indeterminist 
in den zin van Bergson zeggen, van het gebruikelijke kinematographische 
redeneeren. Ge legt den veronderstelden eersten 
wil vast, den veronderstelden tweeden wil fixeert ge evenzoo en 
dan gaat gij die gefixeerde grootheden aftrekken (in theorie 
tenminste). Maar ziet ge nu niet, dat datgene, waar het ten 
.slotte om te doen is, het wilsproces, u door de vingers glijdt ? 
Gij redeneert op de wijze van den Griekschen philosoof 
Zeno 2), die o. m. de ongerijmdheid van het begrip beweging 

1) Essai sur les données immediates de la conscience, blz. 97. 

2) Zeno's paradoxen (waarvan de meest bekende die is van Achilles 
en den schildpad) genieten de bijzondere belangstelling van Bergson. 
Herhaaldelijk brengt hij ze ter sprake. En geen wonder, want de gebreken 
der „kinematographische" denkwijze treden uiteraard nergens zoo 
duidelijk aan den dag als bij die philosophen, die haar het meest bewust 
en consequent hebben toegepast, en dat zijn de philosophen der zgn. 
Eleatische school, waarvan Zeno een der hoofdvertegenwoordigers was. 


462 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

trachtte aan te toonen door den zoogenaamden paradox van 
den vliegenden pijl. Een vliegende pijl, zei Zeno, is achtereenvolgens 
een oogenblik in alle punten van zijn baan, hetgeen 
niet anders kan beteekenen, dan dat hij achtereenvolgens 
in elk punt een oogenblik in rust is, want anders was die 
pijl daar niet. Maar als hij achtereenvolgens in elk punt in 
rust is, hoe speelt hij het dan klaar, zijn baan al vliegende 
af te leggen? 

Doch de pijl, zoo kunnen wij Zeno beantwoorden, is niet 
een tijdsduur ergens, en beweging ontstaat niet door de 
optelling van een zeer groot aantal rustperioden, veeleer 
ontstaat rust door de stremming van beweging. En zoo is 
ons willen niet samengesteld uit een zeer groot aantal wilstoestanden: 
de wilstoestanden zijn veronderstelde stremmingen 
in het willen. Wie zich twee constant blijvende, inerte, 
stabiele wilstoestanden a en b voorstelt en dan vraagt, hoe 
het mogelijk is, dat de stabiele wilstoestand a uit zichzelf 
verandert in den even stabielen wilstoestand b, die moet 
natuurlijk zichzelf antwoorden, dat dit onmogelijk is, een 
zuivere contradictio in terminis. Maar de veronderstellingen, 
waarop dit oordeel gebouwd is, zijn volkomen onjuist en 
daarmee vervalt ook de conclusie. Immers: er zijn geen 
stabiele wilstoestanden, die met hun allen het menschelijk 
streven vormen: er is een streven, dat men kunstmatig 
in stabiele wilstoestanden uiteen kan laten vallen, doch in 
welks natuur het blijkbaar ligt, niet stabiel te wezen, steeds 
te veranderen, aan te zwellen, af te nemen, ondanks onze 
axioma's omtrent wat kan en niet kan, opgesteld door een 
denkwijze, die, zooals Bergson zegt, gekarakteriseerd wordt 
door een natuurlijke onbekwaamheid om het leven te begrijpen. 


Maar, zal de determinist zeggen en hiermede komen wij 
aan het eerstbesproken argument ten gunste van de deterministische 
wereldbeschouwing, het argument, ontleend aan de 
empirie, al dat praten over een willen, dat zich niet laat tot 
staan brengen, berekenen, kortom logisch behandelen, is bijzonder 
vaag en zwevend en het is toch niet te ontkennen, dat 
de moderne wetenschap haar schitterende resultaten goeddeels 
te danken heeft aan haar vast vertrouwen aan de onvernietigbaarheid 
der stof en energie. . Inderdaad, dat is ook niet 


463

VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

te ontkennen. Men vergeet bij het verwijzen naar dit feit 
evenwel een zeer belangrijk ding, nl. dat het in natuur-en 
scheikundige processen niet gaat om de evolutie der stof zelve, 
maar om verplaatsingen van grooter of kleiner stofmassa's, 
die buiten de eigen evolutie dier stofmassa's (als die er is) 
omgaan. Men stelle zich eens voor, dat een duizendtal landverhuizers 
wordt opgesloten in een door geen menschelijk 
wezen bewoonde streek in het verre Westen van de Ver 

Na een jaar of tien zal men alle menschen-eenigde Staten. 
veranderd vinden, velen gestorven, maar waarschijnlijk over 
't geheel de bevolking vermeerderd, levende te midden van 
nieuwe instellingen, nieuwe gebruiken, nieuwe ideeën. Dat 
is de werkelijke evolutie, de verandering, al levende ondergaan 
en teweeggebracht, die niemand nog heeft kunnen 
berekenen ondanks de bewering, dat ze in abstracto bereken 

zou zijn. Maar nu stelle men zich eens voor, dat die--baar 
zelfde menschen niet naar Amerika getransporteerd zouden 
worden, doch dat men ze, na ze op de een of andere magische 
wijze gesteriliseerd en onkwetsbaar gemaakt te hebben, tien 
jaar lang in allerlei retorten zou laten koken, afkoelen, door 
elkaar schudden, enz. dan zou met de noodige gegevens inder. 
daad de ligging van al die menschen te berekenen zijn, dan 
zouden er ook, wanneer ze na tien jaar uit hun betooverden 
toestand verlost waren geworden, nog juist evenveel zijn als 
er bij het begin waren. Welnu, dat is precies, wat er gebeurt 
in het natuur-of scheikundig laboratorium met de moleculen, 
atomen, electronen of welke andere eenheden ook. De stof 
evolueert hier niet of zóó weinig, dat de invloed van die evolutie 
niet het minste gewicht in de schaal legt : er heeft louter een 
herschikking plaats van hetgeen al dien tijd daar onveranderd 
aanwezig blijft. En men zal nu inzien, dat het behoud van 
stof en energie in natuur-en scheikundige processen absoluut 
niets bewijst voor het behoud van de „psychische energie" in 
het zieleleven. 

VII. 
De voornaamste gegevens en argumenten, waarop de 
deterministische beschouwing steunt, schijnen mij hiermee 
wel behandeld, en wel niet weerlegd, maar dan toch 


464 VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

minder dwingend gebleken te zijn, dan zij op het eerste 
gezicht schenen. Welke aanmerkingen men op Bergson's 
philosophie moge maken (en het zou wel wonder zijn, 
wanneer alles, wat Bergson geschreven heeft, onomstootelijke 
waarheid zou blijken voor alle tijden), zoo komt het 
mij toch voor, dat zijn kritiek op het menschelijk intellekt, 
de psychologische basis om zoo te zeggen van zijn geheele 
philosophie, in verschillende opzichten van een verrassende 
juistheid is, al komt ook deze kritiek niet geheel ongedetermineerd, 
zonder dat voorgangers haar voorbereid hebben 
of tiidgenooten haar steunen, uit de lucht vallen. Doch 
dan is daarmee meteen de zwakheid van de deterministische 
wereldbeschouwing erkend en schijnt er voor ons geen 
enkele reden om de uitspraak van ons onmiddellijk levensbesef 
te wantrouwen. Laten Wvij dus, zonder daaromtrent 
te gaan dogmatiseeren, ons houden aan deze duidelijke 
uitspraak, en de wereld beschouwen als in proces van wording, 
werkelijke wording, steunende op het verleden, doch 
niet daardoor of dienovereenkomstig gedetermineerd. 

Bij één zaak ten slotte, die niet het principe raakt, doch 
niettemin van groot belang is, moeten wij nog een oogen blik 
onze aandacht bepalen: den graad van ongedetermineerdheid, 
van onzekerheid der toekomst, de grootte, om zoo 
te zeggen, van den hoek van mogelijke afwijking. De bewering, 
dat het wereldproces ongedetermineerd is, dat het 
wereldproces is een „évolution créatrice", een scheppende, 
voortdurend zichzelf determineerende evolutie, is vereenigbaar 
met de aanneming van alle graden van ongedetermineerdheid 
van dat wereldproces en het is de ervaring, die ons 
dien graad moet leeren kennen. 

Nu leert de ervaring in de eerste plaats, dat wij in hooge 
mate gedetermineerd worden door de anorganische stof, die, 
wanneer zij al evolueert, dat toch doet in een tempo, van 
welks langzaamheid wij ons geen voorstelling kunnen maken, 
zoodat de wijze, waarop zij werkt, praktisch niet van die 
van een volkomen gedetermineerd proces is te onderscheiden. 
Maar ook de organische stof, ook het leven, dat die organische 
stof „bezielt" (het doet er niet toe, op welke wijze 
wij ons deze „bezieling" denken) handelt veel mechanischer, 


VRIJHEID EN GEBONDENHEID. 

veel automatischer dan wij in den regel denken. Ik heb in 
den loop van dit artikel het goed recht van het onmiddellijk 
levensbesef verdedigd, om beschouwd te worden als betrouw 

werkelijkheid en niet als illusie, begoocheling; doch-bare 
niettemin moet erkend worden, dat ten opzichte van den 
graad onzer vrijheid, onzer spontaneïteit het onmiddellijk 
levensbesef zeer misleidend is. Op het oogenblik, dat wij 
handelen, voelen wij ons in hooge mate spontaan-werkend, 
maar wanneer wij naderhand op ons leven terugzien, blijkt 
die spontaneïteit zeer klein geweest te zijn. En wanneer wij 
ons niet bepalen tot de gebeurtenissen van ons eigen leven, 
maar stelselmatig en in 't groot reeksen van gevallen beslis 

nagaan, vooral die beslissingen, die toch wel zeer-singen 
nadrukkelijk en op onverwachte wijze schijnen te breken 
met het verleden, statistieken van zelfmoorden b.v., dan 
wordt al spoedig op afdoende wijze de waan verstoord, 
alsof wij in eenigszins beduidende mate ons leven „in onze 
hand" zouden hebben. Of het een reden is tot treuren of 
tot juichen? Wie zal het zeggen? 

Het is de gewaande miskenning van deze geringheid der 
afwijking van hetgeen uit het verleden met ijzeren nood wendigheid 
voortvloeit, die het indeterminisme in veler oogen 
antipathiek maakt. Een op indeterministische wijze zich ontwikkelende 
wereld, zoo meent „men" dan, moet een wereld 
zijn van louter willekeur en toeval. Mogen zij, die zoo 
denken of gedacht hebben, er door deze laatste opmerkingen 
toe gebracht zijn geworden, het ongerechtvaardigde van hun 
antipathie in te zien en hun eigen deterministisch standpunt 
aan de hand van de hierboven geleverde kritiek op onze 
denkvormen nog eens aan een ernstige kritiek onderwerpen. 

J. DE JAGER. 

HOMERUS' GULDEN KETEN. 


Toen Hermann Kopp in 1886 te Heidelberg zijn boek 
liet verschijnen „Die Alchemie in älterer und neuerer Zeit" 
en daarin onder menigvuldige merkwaardige vraagstukken 
van cultuur-historische beteekenis, ook dat van Homerus' 
Gulden Keten besprak, kon hij eenige uitbreiding geven 
aan de resultaten van een reeds te Brunswijk in 1880 
gepubliceerde korte verhandeling Aurea Catena Homeri, 
maar in hoofdzaak was hetgeen zijn speurzin had weten te 
verzamelen en zijn ordenende geest had weten te schiften 
reeds neergelegd in de Brunswijksche verhandeling. Dat er 
gapingen bleven bestaan in het historisch verloop, werd 
door Kopp volmondig erkend en waar zulk eene gaping 
door hypothese was aangevuld, was dit niet geschied dan 
onder zorgvuldig afwegen van al hetgeen er voor, al hetgeen 
er tegen de veronderstelling viel op te merken. Kopp mocht 
tevreden zijn, en wij mogen hem dankbaar zijn: er was 
heel wat licht gekomen en men mag betwijfelen, of er meer 
chemici zouden geweest zijn, die met opoffering van zooveel 
tijd en geld zich hadden willen bemoeien met eene 
vraag, die laboratorium noch apotheek raakt. 

Het is toch eene vraag, die menigvuldig gebied bestrijkt. 
Uitgaande van nog heden bestaande doch tot in grijze 
voortijden opklimmende folkloristische gebruiken, voert zij 
van Homerus door de antieke mythologie en literatuur, van 
deze door de antieke philosophie naar neoplatonische speculaties, 
om dan de middeleeuwen in te gaan, vermaardheid 
te erlangen als mystisch-theologisch probleem, op te duiken 


HOMERUS' GULDEN KETEN. 

in de werken der alchimisten, te vernevelen in den geest 
van zeventiende-eeuwsche theosophisten, om eindelijk in het 
eerste kwartaal der achttiende eeuw neer te slaan in een 
boek van magische speculatie. Dit boek zien wij in Goethe's 
handen. Het vraagstuk boezemt hem eene zelfs voor dezen 
geest ongewone belangstelling in: wij zien het opflikkeren 
in de Faust, geworden tot een machtig beeld van de door


werking van het goddelijke door het universum. Dan keert 
de homerische voorstelling nog eenmaal bij Tennyson terug 
en de loop door de eeuwen is besloten. 

Niet dit alles kwam onder Kopps bekwame handen tot 
zijn recht. Zoo is hem de mystisch-theologische beschouwing 
der middeleeuwen en haar antieke bron geheel ontgaan, 
waardoor een hiaat van meerdere eeuwen in zijn betoog 
kwam; zoo vermoedt hij niets van de mythologische scha 

beeld in de oude literatuur aannam en is-keeringen die het 
voor hem de folklore, die in Homerus nawerkt, een nooit 
vermoed gebied. Ook in zijne beschouwingen over de herkomst 
van het werk, dat Goethe in handen kwam, zou 
wellicht nog wel eenige gissing op goede gronden haar 
plaats kunnen vinden. Het is daarom niet van belang ontbloot, 
de kwestie over Homerus' gouden keten nogmaals 
ter overdenking voor te leggen, opdat door samenwerking 
van velen op velerlei gebied werkzaam eens het volledige 
licht moge worden ontstoken. 

In „Aus meinem Leben, Dichtung und Wahrheit" achtste 

boek leest men, hoe Goethe in September 1768 de Academie 

te Leipzig vaarwel zeide en ziek „gleichsam als ein Schiff 

brüchiger" in den huiselijken kring te Frankfort terugkwam. 

Het was noodig, dat geestelijk en lichamelijk eenige rust 

intrad. De patient was hypochonder, de wereld beschouwde 

hem als den mislukten student. Onder de dames, in wier 

kring Goethe' s moeder voldoening zocht voor haar gemoeds


leven bevond zich ook een Fräulein von Klettenberg, 

dezelfde uit wier gesprekken en brieven de Bekenntnisse 

einer schönen Seele stammen, die in Wilhelm Meister zijn 

ingelascht. Doch tevens en het is voor de persoon van 

eenige beteekenis — was zij eene achternicht van den be


faamden alchimist Johan Hector von Klettenberg, die op 

het schavot te Königstein een leven van zwendel en van 


468 HOMERUS' GULDEN KETEN. 

geniale bedriegerijen had geeindigd. Reeds in 1684 wegens 
manslag te Tübingen ter dood veroordeeld, ontvluchtte hij, 
ging in Russischen dienst, keerde als alchimist terug en 
maakte zilver te Ilmenau voor den hertog van Sachsen-
Weimar. Ontmaskerd schrijft hij eene brochure „Die entlarvte 
Alchemie" met de stelling, „dat God alleen aan hem de hermetische 
kunst openbaart, die een heilig leven leidt." Daarop 
verleidt hij de vrouw van een alchimist, laat door haar de 
pra:;paraten van haar man stelen en begeeft zich. tot August 
II van Polen. Te Dresden belooft hij den koning het tinctuur, 
dat zilver in goud verandert en den mensch hoog 
bejaard maakt zonder kwalen. Daarvoor bedingt hij een 
royaal leven, leeft vlot, maakt schulden en weet steeds 
opnieuw het tijdstip der fabricage uit te stellen. Eindelijk 
benoemt de zoo vaak bedrogen vorst een commissie van 
onderzoek. Klettenberg wordt gekerkerd, tracht tweemaal te 
ontvluchten en wordt in 1720 onthoofd. 

De Hernhuttsche freule Von Klettenberg was onder den 
invloed van den huisarts, die aan daarvoor ontvankelijke 
patienten mystieke, chemisch-alchimistische boeken aanbeval 
en zich in het bezit van een zeker zout, een geheim universeelmiddel, 
verheugde, ook overgegaan tot het bestudeeren 
van Wellings Opus magico-cabbalisticum et theosophicum, 
het boek van den eerlijken, maar zeer duisteren gewezen 
directeur van mijnwerken in Baden. Evenals andere werken 
van dien aard, zegt Goethe, kon het zijn stamboom in rechte 
lijn vervolgen tot de neo-platonici. Het steunde onder meer op 
de geschriften van Paracelsus en Basilius Valentinus, de laatste 
een alchimistische Benedictijner, de eerste een Baseler hoogleeraar, 
die de alchimie minder tot goudniaken dan tot 
medicinale hulp wilde aanwenden en dus toen reeds begin 
16e eeuw in het schuitje voer der latere Rozenkruisers. 
Doch, zegt Goethe, die zich evenzeer op deze lectuur geworpen 
had: „mir wollte besonders die Aurea catena Homeri 
gefallen, wodurch die Natur, wenn auch vielleicht auf phantastische 
Weise, in einer schönen Verknüpfung dargestellt 
wird." Hij vertelt verder, hoe zijne ongesteldheid hem aan 
den rand van den dood dreigde te brengen; hoe toen zijne 
moeder den arts smeekte het wonderzout te halen, dat oogenblikkelijk 
zijne wondere werking deed en genezing aanbracht. 


HOMERUS' GULDEN KETEN. 

Nadien begon hij zich, evenals juffrouw Von Klettenberg 
reeds deed, toe te leggen op chemische onderzoekingen, die 
hem onder meer brachten tot de lectuur van Boerhaave's 
chemisch compendium en aphorismen. Voor het vervallen tot 
de achttiende-eeuwsche zwarte kunst was in die dagen, zelfs in 
een verlicht gezin als van Goethe's vader, niet veel noodig. 

Wat was echter dat boek, waaraan de jonge onderzoeker 
aanstonds reeds eene grootere waarde toekende en waarvan 
hij onmiddellijk den neo-platonischen stamboom herkent? 

In 1723 verscheen bij Johann Georg Böhme te Frankfort 
en te Leipzig een werk: .Aurea Catena Homeri. Eine 
Beschreibung von dem Ursprung der Natur und natürlichen 
Dingen, wie und wozu sie geboren und gezeuget, auch was 
das Ding sey, welches alles gebäret und wieder zerstöret." 
Met een zinspreuk: 

Wenn ihr nicht verstehet was irdisch ist, 
Wie wollet ihr denn verstehen was himmlisch ist. 


Dit zou de eerste druk zijn geweest, naar de inleiding 
vermeldt, van een tot dusverre slechts in afschrift verbreid 
boek, welk afschrift met duizend Thaler en het enkele 
inzien er van met zestig Thaler placht te worden betaald. 
Een rijksvorst zou voor de Catena 30000 Thaler hebben 
geboden. Ook na den druk had men nog veel over voor 
een afschrift en dit stond in 1786 nog met twintig gulden 
genoteerd. 

In 1762 verscheen eene uitgave gewijd aan Frederik II 
van Pruisen, in het latijn, door een Zwitser Ludovicus Favrat: 
„Aurea Catena Homeri, id est concatenata naturae historia 
physico-chymica". Met devies: Sol veritatis tenebras fugat. 

Doch merkwaardiger is de nieuwe editie van 1781 te 
Berlijn en te Leipzig met den titel: ,,Annulus Platonis oder 
physikalisch-chymische Erklärung der Natur nach ihrer Entstehung, 
Erhaltung und Zerstörung von einer Gesellschaft 
ächter Naturforscher aufs Neue verbessert". Dit was wel eene 
vereeniging van Rozenkruisers; de onderteekenaar van de 
voorrede he: tte zich Phlebochron. Reeds de eerste uitgave 
droeg den ondertitel Annulus Platonis, die hier tot hoofdtitel 
geworden is. Tevens vermeldt de voorrede der uitgave van 
1781: „der in Gott ruhende Verfasser nannte sich Herwerd 


470 HOMERUS' GULDEN KETEN. 

von Forchenbrunn, war Lehrer der Arzneikunst zu Cromau 
und Landphysikus in Mähren, auch ein würdiges Mitglied 
unserer geheimen Verbrüderung, in welcher er den Namen 
Homerus führte". Zoo zou het boek van een Rozenkruiser 
zijn. De eerste uitgave spreekt van een onbekenden schrijver; 
ook de uitgave van Favrat noemt den schrijver anoniem 
hoewel uit de zeventiende eeuw. H. Kopp heeft bij naspeuring 
omtrent dezen Herwerd von Forchenbrunn niets 
kunnen ontdekken; wel vond hij in een catalogus van 1786 
bevattende titels van alchimistische werken de opgave van 
een exemplaar der Catena, waarbij als auctor verus werd 
vermeld Antonius Josephus Kirchweger de Forchenbron gestorven 
8 Februari 1746 in Gmünden (Oostenrijk) van beroep 
physicus. Tevens vond Kopp een euphoristisch werk getiteld 
Microscopium Basilii Valentini op naam van Ant. 
Josephus Kirchweger de Forchenbron, Doctor in Mährisch 

Kromau, waarin de schrijver meermalen spreekt jan „meine 
Aurea catena". Kopp is derhalve op goede gronden geneigd 
dezen Kirchweger te houden voor den echten auteur en de opgave 
van den naam Herwerd in de uitgave van 1781 voor 
eene mystificatie of vergissing te houden. De Catena zou geschreven 
zijn in de eerste twintiger jaren der achttiende eeuw. 
Wij komen hierop terug en vragen eerst naar den inhoud 
der Catena. Voorop sta dit, dat de twee deelen van 1723 
zich niet met het echte alchimistische doel, de transmutatie 
van metalen, bezig houden. Wel wordt in de voorrede gezegd, 
dat men er een derde deel de Transmutatione Metallorum 
aan had kunnen toevoegen, wijl de bezitters van het handschrift 
ook dit deel aan den auteur toeschrijven , doch men 
ging daartoe niet over. Ook Favrat vertaalde slechts twee 
deelen. Dit neemt niet weg, dat het z.g. Derde Deel reeds 
spoedig --doch blijkbaar ten onrechte — aan het werk 
werd toegevoegd. 

De beide eerste deelen bevatten eene kosmogonie. Het 
begint met eene generatio rerum: God schiep uit niets een 
dampvormig iets, dat zich tot chaotisch water verdichtte. Uit 
deze oersubstantie werd alles. Want in haar materieele sub


straat werkte een geest, die tot fermentatie en putrefactie 
aanleiding gaf: zoo worden de vier elementen geboren, die 
zelf weder chaotisch water vermogen voort te brengen. De 


HOMERUS' GULDEN KETEN. 

471 

wedergeborene chaos, ook spiritus mundi genoemd, laat het 
animale, het vegetabile, de mineralia ontstaan. Maar alles 
kan tot alles overgaan, het vluchtige kan tot zuur, dit weer 
tot alkali worden. Dan volgt eene verhandeling de corruptione 
rerum. Uit het minerale wordt het vegetabile, daaruit het 
animale; dit nu kan niet direct tot het minerale overgaan -dan 
zou men kringloop hebben --maar wordt daartoe eerst 
door het vegetabile heen. De ezel putref eert in de aarde en 
wordt tot plant; de plant door de koe gegeten wordt tot 
koe; de koe door den mensch gegeten legt hare specificatio 
bovina in den mensch ner, maar getransformeerd in substantia 
humana. Als echter het geputrefleerde animale wordt 
tot sal essentiale nitrosum en dit per aquae dissolutionem 
wegvloeit ad centrum ontstaat het minerale. Een en ander 
wordt toegelicht door chemische excursen. Alles is in de 
natuur onderling verbonden en alles is geordend van het 
firmament tot de aarde, beginnende met het chaos confusum 
en eindigende in de perfectio consummata seu quinta essentia 
universalis, terwijl al het animale, vegetabile, minerale geordend 
is onder de materia prima omnium corporum sublunarium, 
dat in het midden der aaneenschakeling zich bevindt. „Das 
Oberste soll das Unterste seyn, Das Unterste wird das Oberste 
feyn;" dit is de idee neergelegd in de dertiende-eeuwsche 
Tabula smaragdina Hermetis: quod est inferius est sicut quod 
est superius et quod est superius est sicut quod est inferius 
ad penetranda miracula rei unius. Alexander de Groote toch 
zou op een zijner tochten het graf van Hermes hebben ge 

waarin de geheimzinnige Tabula lag, die de diepste-vonden, 
geheimenissen leert doorgronden. 

Op Goethe heeft dit blijkbaar indruk gemaakt. Als Faust 
het boek van Nostradamus opslaat en het teeken ziet van den 
macrocosmus -- het mystiek-kabbalistische teeken duidende 
op de goddelijke kracht in de opperste wereld, wier emanaties 
uitstralen in de hemelsche en van daar in de elementaire 
wereld, roept hij uit: Wie Alles sich zum Ganzen webt, 
Eins in dem Andern wirkt und lebt! Wie Himmelskräfte 
auf und nieder steigen, Und sich die goldnen Eimer reichen! 
Mit segenduftenden Schwingen, Vom Himmel durch die Erde 
dringen, Harmonisch all' das All durchklingen !" Waarbij 
de oud-literator denkt aan Heraclitus' leer van den weg op


1917 IV. 32 


472 HOMERUS' GULDEN KETEN. 

en nederwaarts en aan de aristophaneïsche wolkendaemonen, 
die in gulden kannen het water scheppen uit de mondingen 
van den Nijl om het opwaarts te dragen tot in de hemelsche 
sfeeren. Ook Tennyson's woorden op het einde van The 
passing of Arthur: „For so the whole round world is every 
way, Bound by golden chains about the feet of God" herinneren 
aan de gedachten der Aurea catena, gelijk in zijn 
jeugdgedicht „The Hesperides", op de plaats waar naar 
eeuwenoude voorstelling hemel en aarde elkander raken, in 
den tuin der Hesperiden, the golden chain van vurige: 
schakels geslagen ligt om den wonderboom. Trouwens, gelijk 
nader zal blijken, kon Tennyson het beeld ook uit Homerus 
zelf hebben gegrepen, want het is bekend dat de fijne dichter 
levenslang vertrouwdheid met Homerus onderhield. 

Merkwaardig is, dat precies in hetzelfde jaar als Kirchwegers 
Aurea Catena, dus in 1723, een boek verscheen getiteld 
„Experientia Naxagorae secundum annulos :Platonicos et 
catenam auream Homeri." De schrijver was een Johann 
Neidhold, met den bijnaam Anaxagoras (gelijk meer klassieke 
namen als philosophische bijnamen voorkwamen, vergelijk den 
bovengenoemden Rozenkruiser, die Homerus werd bijge-naamd); 
zijn vruchtbare pen gaf onder meer in het licht een 
werk: „'t Gulden Vlies". Ook deze titel was den alchimisten 
geliefd, daar reeds bij den byzantijnschen lexicograaf Suidas van 
omstreeks 1000 n. Chr. ons wordt medegedeeld, dat de bekende 
gulden vacht waarom eens de Argonauten waren uitgevaren,. 
toen Jason Medea schaakte, eigenlijk was een boek op dierenvellen 
geschreven leerende hoe door chemische kunstgoud kan 
worden bereid. De vraag is, of Johann Neidhold en Kirchweger, 
die in ''hetzelfde jaar gelijksoortige geschriften onder 
ongeveer gelijken titel pübliceerden, niet van dezelfde reeds 
in omloop zijnde geheime paperassen hebben gebruik gemaakt; 
dat zij dezelfden zouden zijn geweest is naar den inhoud 
der geschriften door Kopp onwaarschijnlijk genoemd. Dat 
wij ons ook met hem in den kring der Rozenkruisers zouden 
bevinden, kan niet meer dan eene gissing heeten. In de uit 

wordt de auteur een Rozenkruiser-gave der Catena van 1781 
genoemd; onze Naxagoras noemt zich ridder, wat door 
vroegeren wel als Johanniterridder werd verklaard. Zeker 
is het dat de secte der Rozenkruizers, die sinds 1614 in het 


HOMERUS' GULDEN KETEN. 

473 

volle licht trad door de uitgave der Fama Fraternitatis Roseae 
Crucis, symbolen en geheime middelen van communicatie 
gebruikte, die reeds onheuglijke tijden onder astrologen en 
alchimisten in zwang waren. In de bewering, dat hun zoogenaamde 
stichter in 1387 zich in het verre Oosten liet 
inwijden in de mysteriën van een College van Arabische 
wijzen, (the House of Wisdom te Cairo ?) en over Spanje 
naar Duitschland terugkeerde, ligt de bekentenis van hunne 
verplichting aan gnostische leering.') Omstreeks 1720, juist 
in de dagen van de verschijning der Catena, doorleefde de 
secte een gewichtig oogenblik doordien uit haar verrees de 
Maconnerie in Engeland, terwijl in Duitschland hare leden 
in afgelegen hoeken zich verscholen en niet dan door gemas


keerde handelingen van zich lieten hooren. 

Voornamelijk in medicinale richting, tot genezing der 

menschen, niet tot goudmakerij hadden de Rozenkruizers de 

alchimistiche studiën gewend. Wij zagen, hoe ook Paracelsus 

dit had gedaan. Paracelsus, wiens invloed Goethe nog in de 

magische werken zijner dagen meende te kunnen bespeuren. 

Onmogelijk is het zeker niet, hoewel directe bewijzen 

schijnen te ontbreken, dat de leer der Catena eenige 

eeuwen lang door occulte secten, als die van de Rosea 

Crux, is gedragen. 

Een eerste literaire aanduiding vinden wij eerst terug bij 

den merkwaardigen C. Agrippa van Nettesheim, den tijdgenoot 

van Luther en Zwingli, die, reeds vroeg door de geheime 

wetenschap aangetrokken, op twintigjarigen leeftijd in Frank


rijk zijn romantisch leven aanving en ondanks zijn zwerven 

zich eene verbazende belezenheid verwierf. De sage heeft 

zich van zijne figuur meester gemaakt; door hulp zijner 

zwarte kunst zou Karel V slagen hebben gewonnen. Teleur


gesteld door het leven schreef hij zijn boek Declamatio de 

incertitudine et vanitate omnium scientiarum et artium, een 

wanhoop aan de resultaten van het geleerde onderzoek: 

over niets zijn de wetenden het eens en reeds daaruit blijkt 

het ijdele streven door menschelijke kracht de waarheid te 

vinden. Voorts dient wetenschap tot menigvuldig euvel, 

ijdelheid, ongerechtigheid, bedrog, onderdrukking van arge


1) De Gnosis heeft, zooals meer en meer duidelijk wordt, veel te danken 
aan de oud-oostersche babylonische cosmogonie, astrologie, astronomie. 


474 HOMERUS' GULDEN KETEN. 

loozen. Vóór dien had Agrippa te Würzburg den prikkel 
gekregen tot het schrijven van zijn eerste groote werk De 
occulta philosophia, een overzichtelijk systeem van alle geheime 
wetenschappen en haar innerlijken samenhang 1). De onderscheiding 
in een geestelijke, een hemelsche en een 
elementaire wereld doet neo-platonisme herkennen. De goddelijke 
almacht werkt door de hoogere lagen tot in de lagere. 
Alles verbindt eene wederzijdsche sympathie. De drager van 
de werking van het geestelijke op het aardsche is de spiritus 
mundi, de quinta essentia. De sympathie van het Universum 
laat alle wonderbaarlijke gebeurtenissen begrijpen. Daardoor 
werkt het gelijke op het gelijke, wordt dapper wie het hart 
van een haan eet en kan niet rustig slapen wie een vleermuis 
op het lijf draagt. 

In het 2e boek caput 32 handelt hij over de zon, de maan 
en haar magische verhoudingen en eindigt aldus: „en hoewel 
de maan de onderste aller sterren is, begint bij haar onder 
het hemelsche die „rerum series quam Plato vocat catenam 
auream", waardoor elke zaak dof oorzaak aan eene andere 
verbonden af hangt van eene hoogere, totdat bereikt wordt 
die suprema omnium causa waarvan alles af hangt. Daarom 
kunnen wij zonder tusschenkomst der maan de kracht van 
het hoogere volstrekt niet tot ons trekken". Hier keert de 
aurea catena terug. Opmerkelijk is, dat de schrijver niet 
spreekt van de Catena Homeri en van de Annuli Platonis 
doch van de Catena Platonis. Deze verwarring zal in het 
vervolg worden opgehelderd. Alchimist in strengen zin is 
deze Agrippa niet geweest; de man toch, die hem tot het 
schrijven der Occulta Philosophia had gewekt, was de abt 
Van het klooster St. Jacob te Würzburg Johannes Trithemius 
van wien de uitspraak is: ,,est autem Alchimia casta meretrix, 
quae amatores plures habet, sed delusis omnibus in 
nullius unquam pervenit amplexus". „Alchemie", zeide hij 
„begint met begeeren, gaat over tot liegen en eindigt met 
bedelen of hangen". Nu laat de traditie ook Paracelsus 
werken in het laboratorium van den abt Tritheim. Moge 

1) In de Occulta Philosophia wijst hij op de verhouding van gesternten 
tot menschen en verraadt kennis van Plato's Phaedrus, niet eene directe 
doch eene indirect-neo-platonische. 


475

HOMERUS' GULDEN KETEN. 

dit al dan niet waar zijn, er spreekt toch uit eene geestesverwantschap 
tusschen beide mannen. Dit voert de 
gedachte tot die mannen, die voor Paracelsus eens de bron 
zijner speculaties zijn geweest, den zeer door hem geroemden 
Spanjaard Raymundus Lullus, den doctor illuminatissimus en 
kruistochtprediker uit de dertiende eeuw en Marsilius Ficinus, 
den vertaler van Plato en Plotinus aan het hof der Medici 
te Florence, die drager is der neoplatonische philosophie. 
Te Florence onder Cosimo de' Medici was door Gemistos 
Plethon deze wijsbegeerte in bloei gekomen. Ficinus werd 
het middelpunt der Florentijnsche Academie : in de villa te 
Careggi las hij zijne overzetting van Plato's Symposium voor. 

Doch welke is de schakel geweest tusschen de Neo-Platonici 
en de Middeleeuwen? De beantwoording dezer vraag 
zal wederom, doch nu meer dan in het voorbijgaan de homerische 
gulden keten ons voor oogen brengen. In het 
kloosterdomein van Chartres leeft in de twaalfde eeuw Bern-
hard Sylvester, wiens cosmographie een beeld ontwerpt van 
de groote en van de kleine wereld, van het Universum en 
van den mensch. De Universitate libri duo sive Megacosmus 
et Microcosmus is de titel van zijn boek. In zijne uitvoerige 
studie over de Ecoles de Chartres heeft de Abbé A. Clerval 
(1895) er op gewezen, hoe deze Bernhard Sylvester van 
Tours neo-platonici had bestudeerd o.a. Chalcidius (4e eeuw) 
den vertaler van Plato's Timaeus. 1). Bernhard „qui connoissoit 
toz les langages des esciences et des arts" schreef 
een werk in den trant van Boéthius' Consolatio deels in 
proza deels in verzen, een moeilijk proza naast een krachtig 
vers. Hij bewoog zich daarbij in de richting door de school 
van Chartres ingeslagen, waarbij gestreefd werd naar ver 

humanistische Platonisme, zij het ook onder-breiding van het 

bijmenging van eene pythagoreisch-neoplatonistische getallen


mystiek en met een zekeren hang naar arabische natuur


wetenschap. De wereld is voor Bernhard Sylvester een 

samenhangend iets, een quiddam continuum, gelijk een keten, 

waarin geen schakel is los te maken noch is afgerukt „in ea 

catena nihil vel dissipabile vel abruptum". Door die gulden 

keten werkt het hoogere in het lagere, ééne sympathie 

1) Een andere commentator van den Timaeus nl. Proclus vermeldt 
de catena: 2e helft der vijfde eeuw. 


476 HOMERUS' GULDEN KETEN. 

gaat door het geheel en als spiegel van het Universum staat 
de mensch, die evenzeer van boven de leerbegeerte en geest 
ontvangt, waardoor hij uit de banden der zinnenwereld moet 
worden losgerukt. 

Ziet hier de Catena aurea in volle schittering. Het is omstreeks 
1150, ruim zes eeuwen voordat de jonge Goethe 
door het beeld werd bekoord. Tevens zijn wij thans in staat 
op grond van geduldig onderzoek der allerlaatste jaren den 
man aan te wijzen, wiens geschriften directen invloed hebben 
gehad op de studiën der theologen van Chartres en wiens 
geschriften dan ook met name Homerus' gouden keten vermelden. 
Daarmede doen wij dan een aanmerkelijk aantal schreden 
in de reeks der eeuwen terug, want de bedoelde schrijver 
is Macrobius, een Romein van 400 na Christus. Aangetoond 
is, dat zoowel op de wordende als op de ontwikkelde scholastiek 
zijne boeken hebben ingewerkt, ja, wat hij in het 
latijn had neergeschreven werd in het midden der dertiende 
eeuw tot meerdere verbreiding door den laat-byzantijnschen 
monnik Maximus Planudes in het Grieksch vertaald. 

In het veertiende hoofdstuk van het eerste boek van zijn 
Somnium Scipionis lezen wij: „daar uit den „hoogsten god" 
de „geest" stamt, uit dezen de „wereldziel", die al het vol 

leven vervult ') ; daar alles door dien éénen glans-gende van 
wordt bestraald, die in het heelal weerspiegelt als één gelaat 
in eene rij van vele spiegels; daar voorts alles van den hoogsten 
rang tot den laagsten in onafgebroken opeenvolging samenhangt, 
zal iemand, die scherper toeziet, ontwaren, dat van den 
hoogsten god tot de geringe materie één band van in elkander 
grijpende, nergens onderbroken schakels, het al verbindt. 
Dit is Homerus' gouden keten, die naar 's dichters woord 
de godheid uit den hemel beval neer te laten tot op aarde". 
Haec est Homeri catena aurea quam pendere de caelo in 
terras deum jussisse commemorat. 

Schrijvers bedoeling is klaar. De godheid als absolute 

causaliteit is begin en oorsprong van alles, zoowel van de 

wereld der gedachten als van die der zinnen. Vol van zijn 

1) De godheid beweegt niet en geeft geen beweging ('akineton), de 
wereld wordt door een oorzaak buiten haar bewogen (heterokineton); 
tusschen beiden staat een uit zich zelf bewegend iets, de ziel (autokineton). 



HOMERUS' GULDEN KETEN. 477 

verheven wezen brengt de god een ander iets en weder een 
ander voort in gestadige opeenvolging tot het laatste lid, dat 
het onvolmaaktste is. Zoo wordt het al, naar neo-platonische 
voorstellingswijze, eene rij dynamische emanaties uit het oer 

onafgebroken trapvormige daling. Het is de leer-wezen in 
van den letterkundigen neo-platonicus der 4e eeuw n. Chr. 

Wie van Macrobius spreekt denkt aan de reactie toen 
lidoor het stervende heidendom tegen den meer en meer verchristelijkten 
romeinschen staat gevoerd, op het einde der 
vierde eeuw onzer jaartelling. Eenerzijds een nobele vorst, 
-Gratianus, die, bevriend met den Milaanschen bisschop Ambrosius, 
het waarachtige recht der kerk als draagster der 
hemelsche genadegaven met wereldsche middelen steunt. 
Doch als de Spaansche generaal Theodosius zich naast hem 
,op den troon heeft gezet en tevens de fijne politicus op den 
stoel van Petrus, de Spanjaard Damasus, den milderen 
Gratianus weet te leiden, wordt de gewetensvrijheid meer 
en meer ingesnoerd; aan den heidenschen cultus worden fiscale 
toelagen onthouden, privilegiën, immuniteiten afgeschaft, hei 

grondbezit aan den fiscus toegewezen. Anderzijds de-densch 
,schitterende redenaar Symmachus de beden formuleerend der 
heidensche partij in naam der oude religie (Relatio tertia), 
gesteund door Praetextatus en Macrobius. De laatste grijpt 
naar Cicero 's Staat en schrijft een commentaar op het slot 
ervan, de apotheose op het wezen van den staat, waarin de 
jongere Scipio in den droom zijn ouderen naamgenoot voor 
zich ziet om hem te wijzen op de tegenstelling tusschen de 
hoogere sfeerenharmonie en de nietigheid van het aardsche, 
de onbeduidendheid van menschenlof en menscheneer. Ma


-

erobius zet zich neer om dit Somnium Scipionis toetelichten, 
èn voor zich zelf en voor anderen; ook om zijne 
aandoeningen omtezetten in „literatuur". Om de geresigneerde 
wereldwijsheid uit Cicero's pen gevloeid weeft Macrobius 
eene eschatologie, die sterk aan Plato's Timaeus herinnert. 
Vrij willekeurig knoopt Macrobius aan Cicero's 
woorden gedachten vast, die van wereldontvlieding en transscendentie 
spreken. Put hij direct uit Plato? Dat doen deze 
geleerde schrijvers niet: zij volgen Plato's fantastische, scholastische 
verklaarders en genieten van allegorische bespie 
bron, en als Macrobius-gelingen. Porphyrius is Macrobius' 


478 HOMERUS' GULDEN KETEN. 

in de boven aangehaalde plaats over de catena blijken geeft 
simpele woorden van Homerus in zeer vertheologiseerden 
geest te hebben opgevat en de poëzie te hebben doen wijken 
voor allegorie, dan schuilt de oorzaak voor geen gering deel 
in zijne geestesverwantschap met de veelal verwonderlijke 
vertolkingskunst, die neoplatonisten als Porphyrius op den 
ouden Homerus toepasten. Voor geen gering deel, zeggen 
wij ; niet ten volle. Immers, reeds de antieken der vijfde 
eeuw, om maar Plato zelf niet te noemen --waren 
voorgegaan in het aanwenden van Homerus' woorden in 
een mystiek-philosophischen trant, waarover de oude zanger, 
had hij er kennis van kunnen nemen, in hooge mate verwonderd 
ware geweest. Wij zullen thans beginnen Homerus 
zelf op te slaan; te laten zien uit welke verzen heel dit 
geesteswerk der eeuwen is voortgekomen, hoe de geslachten 
na Homerus de opvatting hebben voorbereid, die bij Macrobius 
vermeld staat, opdat de aansluiting aan het voorafgaande 
deel van ons betoog worde verkregen. Ten slotte zullen wij 
dan nog eene poging doen de homerische voorstelling uit 
folkloristische gebruiken te verklaren. 

In het achtste boek der Ilias wonen wij eene godenvergadering 
bij op den Olympus. Alvader Zeus neemt het 
woord om allen goed in te scherpen, dat er geen sprake 
van mag zijn hetzij voor Grieken, hetzij voor Trojanen 
partij te kiezen. Wien hij van goden of godinnen mocht 
aantreffen handelende tegen zijn gebod, zal hij aan den 
lijve straffen, of werpen in den Tartaros. Dan zal men 
inzien, hoe hij de krachtigste der goden is. Betwijfelt iemand 
dit soms? Welaan, men neme de proef. „Hangt een gouden 
koord van den hemel uit en grijpt dit allen vast, gij 
goden en godinnen. Maar ik zeg u, het zal niet gelukken 
Zeus, den hoogsten raadsman, uit den hemel ter aarde te 
trekken, zelfs al wildet gij u nog zoo inspannen. Indien ik 
daarentegen er mij toe zette eens flink te trekken, ik haalde 
u allen met aarde en zee naar boven, sloeg dan het koord 
om een spits van den Olympus en liet u zweven in net ijle. 
Zoo zeer win ik het in kracht van goden en van menschen". 
Men ziet eene krachtproeve, meer niet. Zoo heeft Zeus 
eens zijne vrouw een gouden band om de handen geslagen 
en haar tot straf in het luchtruim laten zweven met aam



HOMERUS' GULDEN KETEN. 

beelden aan beide voeten; straf ontleend aan de practijk van 
het dagelijksche leven, waarvan de Odyssee een voorbeeld 
biedt in de kastijding van den ontrouwen slaaf Melanthius. 
De spotter Lucianus in zijne Godengesprekken (21) lacht om 
die bravour van Zeus en wijst hem er op, hoe elders in de 
Ilias, Zeus door samenzwering van slechts drie godheden 
overmand zou zijn en gebonden, indien niet een honderdarmig 
krachtwezen Briareos zich naast hem had gezet. Of 
wel herinnert hij den oppergod aan de almacht der schikgodinnen 
en merkt op, dat Zeus met zijn geheele gouden 
keten en wat daaraan hangt, zelf zweeft aan het dunne 
draadje, dat levensdraad heet. 

Het aardigst echter is Lucianus, als hij den braven Hermotimos 
teekent, die reeds twintig jaren dag en nacht philosophie 
bestudeert, er mager en vaal bij geworden is, doch 
vol houdt, wijl het „gelukkige leven" zijne belooning zal zijn. 
Daar gaat hij weer peinzende en gesticuleerende. „ Gij moet u 
haasten," roept iemand hem toe, „anders weet ik niet, of ge 
nog aan het gelukkige leven toekomt. Of zijt ge er reeds 
aan toe ?" Hermotimos erkent er bij lange nog niet te zijn. 
„Hij is net onder aan den berg, thans wacht hem nog het 
glibberigste deel." Waarop de wedervraag luidt: „Waarom 
dan zijn leermeester, die natuurlijk op den top gezeten is 
niet een gulden Homerus-keten van philosophische schakels 
naar omlaag laat, om den zwoegenden leerling tot zich en 
de Deugd op te trekken?" 

Doch dit is alles spot van een Lucianus. Meer benieuwt ons, 
hoe Plato zelf over de aurea catena heeft gesproken. In 
den dialoog Theaetetus uit hij zich er over op allermerkwaardigste 
wijze: „beweging is leven," zegt hij, „rust is 
dood." „Zoolang de zonneloop voortduurt, is er behoud 
voor al het zijnde; kwam de zon tot staan, als gebonden, 
alles zou vergaan en het onderste zou boven komen. De 
gulden keten, waarvan Homerus spreekt, is niets anders 
dan de zon." Het is moeilijk in te zien hoe Plato uit Homerus' 
woorden deze opvatting kon putten. Men moet zich 
losmaken van elke poging om uit de deelen van het homerische 
beeld de platonische zienswijze te construeeren. „De 
zon," zoo heeft Plato gedacht, „is schakel tusschen het zinlijke 
en het bovenzinlijke; de vastgelegde schakel of keten is de stil



480 HOMERUS' GULDEN KETEN. 

staande zon. Homerus die keten zegt, meent schakel." Zoo ge 
in den platonischen dialoog het betoog volgt, zult gij inzien, dat 
Plato met deze wondere opvatting zijne toehoorders heeft 
verrast en zichzelf er van bewust was, dat hij hen zou 
verrassen. Er was dan ook, voor zooverre wij naar de 
overlevering vermogen te oordeelen, slechts voor hen aan 

om op Plato's geestessprong verdacht te zijn, die-leiding 
zich eene passage uit Euripides' tragedie Orestes en de leer 
van den philosoof Anaxagoras 1) herinnerden. Anaxagoras 
noemde de zon een gloeienden steen, die deel had aan de 
wervelbeweging van den hemelaether. Deze werveling zou 
steenmassa's van de aarde hebben weggesleurd en deze 
steenen, in gloeienden staat geraakt door de draaiing, vasthouden 
in de lucht. Op dezen gedachtengang voortgaande 
beschrijft Euripides het volgende.: Tantalos moest -tot boete, 
niet gelijk de homerische overlevering luidt, verhongeren en 
dorsten staande in een poel met appels boven het hoofd, 
maar zweven tusschen hemel en aarde met een vervaarlijken 
rotsklomp boven het hoofd. Dan spreekt de dichter van 
den tusschen hemel en aarde zwevenden steen, als van een 
klomp, die aan „gouden ketenen" van den hemel afhangt en 
in werveling verkeert. Het is een billijk vermoeden, dat 
achter deze ietwat uiteengerukte mededeelingen de gedachte 
rust aan den gloeienden zonnesteen van Anaxagoras, den 
wervelenden zonnesteen, die nu niet in den aether aequilibreert, 
doch aan een gulden keten hangt. En nu stellen wij 
ons voor oogen die derde opvatting omtrent Tantalos, zooals 
zij bewaard is gebleven in de grie k sehe lyriek. Nabij 
Smyrna op een duizelingwekkende hoogte zetelt in een steenen 
troon boven op den Sipylosberg machtig doch eenzaam 
koning Tantalos. Boven hem zweeft een geweldige steen 
en houdt den vorst in angstige spanning. Eens zal de steen 
neerploffen alles verpletterend, medevoerend in ijzingwekkenden 
val tot in het ravijn. Verdwijnen zal de vorst onder 

1) Wij weten, dat een leerling van Anaxagoras, Metrodorus van 
Lampsacus in een boek over Homerus „alles allegorisch verklaarde." 
Plato hoont hem in den Phaedrus, doch de platonische godenmaaltijd 
in denzelfden Phaedrus is een ander voorbeeld, hoe Plato zelf homerische 
episoden (het maal bij de Aethiopiërs) allegoriseert. 


HOMERUS' GULDEN KETEN. 

het zwarte vulkaanmeer, waaroverheen droevig de witte 
zwaan-arenden zullen strijken. 

Dit is de poëzie uit den mond van een dichter dier streken. 
Wij zien, hoe de plaatselijke voorstelling van den hoog in 
het luchtruim tronenden koning 1), de wijsgeerige-natuurkundige 
bespiegeling van Anaxagoras en de herinnering aan 
het homerische beeld van de gouden keten in een zijn ge vloeid 
tot de schildering van Euripides. Bedenken wij voorts, 
hoe voor Plato de zon niet alleen een der goden is, die 
alles door bestraling kenbaarheid geeft, maar tevens symbool 
en afstammeling is van het hoogste wezen, dan gevoelen 
wij hoe de neo-platonische emanatieleer, waarbij van het 
hoogste Wezen door de gulden keten de universale kracht 
op het ondermaansche werkt, reeds begint door te breken. 
De Stoicijnen, die tot allegorische en physische verklaringen 
zeer geneigd waren, hebben aan de ontplooiing dezer gedachte 
medegewerkt. „De aether is Zeus", lezen wij, „de 
zon de gouden band"; tot de zon stijgt de uitdamping der 
zee op. Wanneer eenmaal de, zee zal te kort schieten in 
water, zal de vurige gloed het vocht tot zich trekken, dat 
in de diepten der aarde huist, en de aarde uiteen doen 
vallen. Zoo zal niet Zeus worden neergehaald, doch door 
de overheersching van het vuur zal wat beneden was in 
zwevenden toestand geraken. Deze stoïsche uiteenzetting 
van Homerus' gedachte is ons door den geleerden aartsbisschop 
van Thessalonike Eustathius bewaard. 

Maar vanwaar kwamen de middeleeuwsche theologen er 
toe om niet van Homerus' gouden keten, doch van Plato's 
keten te spreken? Hoe kon het boek over de Catena ook 
worden genoemd: de Ringen van Plato? Dit kwam hier 
vandaan, dat men de oude schrijvers zelf niet meer las, 
doch slechts met commentatoren werkte. Zoo heeft de 
herinnering hier nagewerkt, de onklare uit haar verband 
gerukte herinnering, aan eene bekende passage uit Plato's 
Io, waar Socrates om de geestelijke werking, die de Muze 
op eene reeks van menschen oefent door een beeld te verduidelijken, 
zijne toehoorders op den magnetischen steen 
wijst. De magnetische of herakleïsche steen trekt niet slechts 

1) Overgenomen door Pindarus in de eerste Olympische Ode. 


482 HOMERUS' GULDEN KETEN. 

de ijzeren ringen aan, maar legt zijne kracht in de ringen 
zelf, zoodat zij hetzelfde vermogen als de steen, op hunne 
beurt andere ringen aantrekken, zoodat soms een lange rij 
van ringen aan elkander hangt, wijl die eene kracht, welke 
van den steen uitgaat, door alle heenwerkt. De verwarring 
van deze ringenketen met Homerus' gouden keten lag, waar 
scherpe herinnering aan onmiddellijke lectuur ontbrak, voor 
de hand. 

Ten slotte een woord over de vermoedelijke herkomst 
van het homerische beeld. Tot de grieksche kinderspelen 
behoorde ook het in onze gymnastische spelen nog zeer 
geliefde helkustinda-spel: het trekken in twee partijen aan 
een touw om den tegenstander te krijgen over de schreef. 
Plato vermeldt het spel in zijn Theaetetus. Doch meer dan 
spel is de zoogenaamde „tug of war". Zeus en zijn broer 
Poseidon spannen over de strijdende Trojanen en Grieken 
het oorlogstouw en trekken wederzijds. Het onverbreekbare 
touw breekt in den wisselenden wedstrijd de knieën van 
menigen strijder. Of wel trekken de Grieksche staten -
Aristophanes beschrijft het aardig oneendrachtig aan een 
touw, want hunne verdeeldheid belet hen saarn te werken 
ten einde met het koord het Vredesbeeld naar boven te 
halen, dat nog onder het aardvlak verscholen ligt. 

Nu heeft Frazer in zijn Scapegoat menigvuldige voorbeelden 
aangehaald uit de meest uiteenliggende deelen der 
wereld, waarin wij zien hoe de trekkende partijen (uit de 
volksmenigte geroepen) zomer en winter voorstellen en het 
van het winnen van deze of van gene partij afhangt, hoe 
de toekomstige weersgesteldheid zijn zal. Soms stellen de 
partijen goede en kwade daemonen voor en het doel is den 
regendaemon, die zich in zijne woning verborgen houdt, 
naar buiten te trekken. Het touw is vaak gespannen over 
een rivier; vaak ook trekken mannen tegenover vrouwen. 
Soms geldt de wedstrijd, of goede dan wel kwade geesten 
het lijk van een gestorven priester zullen bemachtigen. De 
variaties zijn vele, doch de hoofdgedachte blijft in den aangegeven 
, kring. Ook uit Europeesche streken worden voor 

aangehaald; al zullen dan -ook de inwoners van-beeldenShropshire in Engeland, of die van gemeenten in Normandië, 
terwijl zij zich wederzijds zoo sterk inspanden dat de jassen 


HOMERUS' GULDEN KETEN. 

op de gespannen ruggen barstten, zich niet meer bewust 
zijn geweest, wat hunne heidensche voorvaderen met deze 
krachtproeve beoogden. Nog in 1852 moest de overheid 
ingrijpen om aan een strijd, die te warm werd, een einde 
te maken. Uit onze I ndiën heeft Van Hoevell belangwekkende 
herinneringen medegedeeld. 

Lang niet onwaarschijnlijk mag dan ook worden geacht, 
dat aan Homerus' beschrijving van Zeus' krachtproef een 
soortgelijk volksgebruik ten grondslag ligt. Het zou niet de 
eenige plaats zijn bij den ouden dichter, waar volksgebruiken 
met ritueele bijbeteekenis in poëtische omkleeding zijn bewaard. 

J. VÜRTHEIM. 

BIOLOGISCH ONDERRICHT EN 
GYMNASIALE HERVORMING. 


Er is een tijd geweest — menigeen zal zich dat nog met 
tegenzin herinneren dat de kern der plantkunde op de 
scholen bestond uit systematische kenmerken en opsomming 
van vormen. Het is de tijd, dien we kunnen karakteriseeren 
als de periode van het onderstandige en bovenstandige vruchtbeginsel, 
van bol en knol, van het omgekeerd-eironde, 
dubbel-gezaagde, zeefvormig-geaderde blad, en van schotverbrekende 
doosvruchten. En al is menige goede botanicus 
uit dien tijd voortgekomen, omdat hij zelf systematischen 
zin en herbariumliefhebberijen had, het was toch geen ver 

kost voor de meeste leerlingen, en zij namen er-teerbare 
weinig goeds van mee voor hun verdere levert. Naast mij 
ligt een bekend schoolboek van omstreeks 1880 van een 
destijds zeer verdienstelijk plantkundige. Het was bestemd 
voor de lagere klassen van H. B. S. en Gymnasium. Daar 
van eenige behandeling van physiologie, van sporeplanten en 
dergelijke stof volgens den schrijver op dezen leeftijd „weinig 
vrucht te wachten" was legde deze plantkundige voor zijn 
leerlingen de grondbeginselen, ja zelfs de „eerste grond 

plantenkunde" neer in bijna 300 bladzijden-beginselen der 
uitsluitend gewijd aan bovenbedoelde uiterlijke vormverschillen. 
Hoe de leeraar zich optimistisch gestemd kon voelen 
over de vruchten van dat onderwijs, is niet recht duidelijk, 
en men behoeft maar te vragen aan de ouderen onder ons 


BIOLOGISCH ONDERRICHT EN GYMNASIALE HERVORMING. 485 

naar hun herinnering van de lessen in plant- en dierkunde 
om overtuigd te worden, dat men zich destijds Of verveelde, 
Of al te veel amuseerde. Ik wil nu maar onderstellen, dat 
die tijd werkelijk overal zoo lang geleden is. 

Voor ik verder ga moet reeds hier geconstateerd worden, 
dat verreweg de meesten van hen, die thans de aangewezen 
personen zijn om hervormingen in ons onderwijs aan te brengen, 
de oud-leerlingen zijn van het bovenbedoelde onderricht 
in de Natuurlijke Historie, en dat die lessen ook door het 
meerendeel van hen werden ontvangen op een Gymnasium 
en wel uitsluitend in de eerste en tweede klasse. Er zijn 
er maar weinigen in die generatie, die nog het voorrecht 
hebben gehad in een nieuwe periode de „natuurlijke historie" 
te hooren voordragen als Jevende natuur". 

Want weldadig was de invloed, die door de mannen van 
de Levende Natuur is uitgeoefend op de methode van onderwijs 
in de plant- en dierkunde, in het bijzonder in de lagere 
klassen en op de volksscholen. Doordat zijn hart vol was 
van de fijne wonderen in het leven van bloemen en insecten 
bracht Heimans licht en gloed in zijn onderricht en vooral 
in zijn geschriften, waarmee hij een grooter en dankbaarder 
staf van leerlingen heeft gevormd dan hij zelf vermoedde. 
Doordat zijn oog en zijn gemoed open stonden voor wat 
schoon was in vorm en rijk in wezen, heeft hij de natuur 
ons beschreven met nieuwe bezieling en ons zoo leeren 
aanschouwen, dat wij door de eenvoudigste dingen om ons 
heen konden bekoord worden. En dit was ook daarom 
zoo te prijzen, omdat hiermee een ruim veld werd geopend 
voor genoegens, die voor de eenvoudigsten te bereiken 
zijn, omdat hiermee de bloempotten gingen leven 
voor klompenjongens op een bovenkamertje, omdat slooten 
en plassen of hei en dennen voor ieder hun wonderen 
vertoonen, waarvan Heimans en de zijnen ons in hun 
boekjes vertelden. Wat bovendien nog een groote verdienste 
was, zij gaven ons ware wonderen; zij vertelden ons wat 
werkelijkheid was en fantaseerden niet. Dat kwam, doordat 
zij zelf zóóveel hadden gezocht en gezien, dat ze te zeer 
overtuigd waren van het wijde veld en de diepe gronden, 
waar altijd nieuwe dingen op ontdekking wachten. Dat zij 
niet fantaseerden was daarom een verdienste, omdat ze zoo



486 BIOLOGISCH ONDERRICHT 

doende geen verwarring brachten. Zelfs als hun woord zich 
tot de eenvoudigsten of de jongsten richtte, het was waar, en 
als oudere jongens die geschriften lazen, zij zouden er slechts 
bij winnen voor hun latere wetenschappelijke studie, want 
op een zuiver fundament kan de wetenschap het beste 
bouwen. Moge daarom het werk van de Levende Natuur 
en de in weinige jaren zoo wijdvertakte invloed eener 
Natuurhistorische Vereeniging zonder door eenzijdigheid 
te kort te doen aan andere geestelijke eischen -- op dien 
weg doorgaan, waarop wij twintig jaar geleden door Heimans 
en zijn vrienden gebracht werden. Dat is de weg, waarop 
onze jeugd werkelijkheids-wonderen leert aanschouwen met 
een frisch verstand en gespaard blijft voor een Bölschelectuur 
vol weeë wereld-omvattende wetenschaps-fantasieën. 

Zoo heeft het onderwijs reeds veel gewonnen, doordat 
er leven in gebracht is, doordat het liefhebberijen wekt van 
goed gehalte, doordat het de jeugd leert zoeken en aanschouwen 
en liefde geeft voor veel dingen, die het vorige geslacht 
zonder eenige attentie of vermoeden voorbijliep. Maar het 
spreekt vanzelf, dat bij de ontwikkeling en voorbereiding 
van hen, die na de schooljaren hun studies in eens of andere 
richting zullen voortzetten, nog andere en strengere eischen 
gesteld worden aan hun kennis, dan enkel door natuurlief 
hebberij (in goeden zin bedoeld!) bereikt wordt. In de 
laatste tientallen jaren is bovendien het studie-terrein der 
plant- en dierkundigen zóó uitgebreid en verdiept, en de 
resultaten en problemen van de biologische wetenschap 
raken zoo menigmaal de belangrijkste levensverschijnselen 
van ons eigen bestaan, dat ook zij of juist zij --die 
niet de exacte wetenschappen gaan beoefenen, niet volkomen 
onkundig mogen blijven omtrent datgene, wat terecht hoofd 
en hart vervult van hun toekomstige medearbeiders in de 
hen wachtende maatschappij. 

Nu moet men niet beweren, dat het bespreken van natuur 

onderwerpen op de scholen toch maar „uit-wetenschappelijke 
het hoofd leeren" wordt, en dat het veel te oppervlakkig 
blijft voor ieder, die er niet zijn speciale studie van maakt. 
Men kan met véél minder uit-het-hoofd-leerwerk gevoel 
opwekken voor de levensverschijnselen dan voor oude talen; 
men kan in een korten tijd hier boeiende onderwerpen op 


EN GYMNASIALE HERVORMING. 

zoo'n wijze bespreken en den korten inhoud ook als 
leerstof laten opnemen dat de volle belangstelling wordt 
opgewekt en er iets goeds wordt meegenomen, wellicht voor 
het leven. Dit is geen illusie, geen phrase, want ik zal er 
de voorbeelden van noemen. 

Meer dan het leeren van alle vogel-orden, is het waard 
de ontwikkeling van één vogel uit het ei te hooren beschrijven. 
Noodiger en schooner dan het inprenten van honderd 
namen, is het inprenten van één waarheid, dat gelijk een 
vogel uit één eicel ontstaat, zoo alle wezens zich ontplooien 
uit den eenvoud van één cel. Is het goed dat de meeste 
leerlingen van een Gymnasium (en H. B. S.?) dit ternauwernood 
beseffen, wellicht nooit gehoord hebben, en daarover 
de wonderlijkste of in het geheel geen voorstelling hebben 
in hun leven ? Zij zijn er waarlijk niet te jong voor in de 
5e en 6e klasse. Daar het meerendeel der Gymnasiasten 
deze lessen reeds in de 2e klasse voorgoed achter zich laat, 
heb ik van zulke dingen menigmaal iets verteld aan 14- tot 15. 
jarige leerlingen, en het trof mij steeds, dat de attentie het 
sterkst is, als er wordt uigelegd, hoe de dingen ontstaan en 
veranderen. Vele vragen bewijzen dan, dat er drang is om 
verder te denken en te willen weten. En dan moet men 
hun niet antwoorden, dat zij daarvoor te jong zijn. Want 
het komt er bij het onderwijs in de natuur nog niet in de 
eerste plaats op aan, of er veel feiten blijven hangen, maar 
of het denken ontwikkeld wordt en het verlangen naar zelf 
weten en zèlf zoeken. 

Zulk een eenvoudige schets van embryologische verschijn 

(wondermooie gebeurtenissen van elken dag!) wordt-selen 
een ander maal nog verder uitgebreid. Want meer dan vele 
tandformules is het mij waard, als oudere leerlingen iets 
gevoeld hebben van de vergelijking van het dooierrijke, dus 
reservestof-bevattende ei der vogels, de eierenleggende laagste 
„zoogdieren" met soms een broedzak, — de buideldieren 
met hun zeer gebrekkige levende jongen, maar dan ook 
steeds met een verzorgende buidel, en eindelijk de verdere 
zoogdieren, waarbij de ontwikkeling dan nog langer en 
,en beter in het inwendige plaats heeft. Waarlijk het is geen 
overdaad als de vele leerlingen, die later geen biologische 
vakken beoefenen, althans een enkele maal in hun opleiding 

1917 IV. 33 


488 BIOLOGISCH ONDERRICHT 

over zulke zaken hooren spreken. Het is de grond van 
belangrijke levensverschijnselen, waarmee zij later bijna allen 
in aanraking komen, en waarover maar al te veel onkunde 
en veel te weinig bewondering gevonden wordt. 

Wij willen waarlijk geen kwaad spreken van een goed 
begrip van vormen en ontwikkeling van systematische kennis. 
Ook dat is van veel belang, vooral om later op te kunnen 
voortbouwen. Maar voor wie later geen botanie meer beoefent 
en ik denk weer aan mijn „volleerde" leerlingen 
van de tweede klasse Gymnasium, waar men zoo moet 
woekeren met den korten tijd voor hem acht ik het 
belangrijker, dat hij eens goed heeft vernomen, hoe ontzaglijk 
gewichtig die groen gekleurde bladen voor ons aller leven op 
aarde zijn, dan dat hij gedurende een paar weken tal van 
bladvormen kan opdreunen. Het is goed, dat hij ééns heeft 
leeren bewonderen, waarom de bladen zoo gebouwd 'zijn, 
hoe die bladcellen onze meelfabrieken zijn en hoe een 
zorgvol transport het daags gemaakte voedsel voert naar al 
wat groeien moet. 

Tot de allerbelangrijkste hoofdstukken der moderne biologie 
behooren de verschijnselen der erfelijkheid, grootendeels in 
wording, vol van open vragen en onbegrepen geheimen, 
maar toch ook reeds met tal van ingrijpende resultaten en 
verrassende uitkomsten van ver-strekkende beteekenis. Zen-
den wij de juristen en theologen naar hun speciale vakstudie, 
verstoken van eenig besef van wat er op dat gebied omgaat? 
De school kan niet alles en we moeten hopen, dat ook het 
verdere leven de menschen leert, maar toch de algemeene 
opleiding vóór de speciale studie mag niet zwijgen van de 
schoonste resultaten, die het menschelijk denken reeds heeft 
opgeleverd, niet enkel om vereering van dat menschelijkewerken, 
maar ook om de diepere wegen te laten zien, 
waarlangs de ontwikkeling van de levende wezens door 
sterke machten wordt gevoerd. Een opwekken van gevoel 
en gedachte voor deze problemen is voldoende; want als 
dit maar voor enkelen aanleiding tkan worden om later 
eens dieper over deze onderwerpen te denken en ze althans 
niet in volslagen onkunde te miskennen, dan is er reeds, 
veel gewonnen. 

De bevruchting bij de varens, de bestuiving en versmel^ 


EN GYMNASIALE HERVORMING. 

ting bij hoogere planten, zij geven bij een goede bespreking 
genoeg stof tot nadenken. Als vervolgens met oudere leerlingen 
de resultaten van Mendels eenvoudigste kruisingen 
worden besproken en uitgelegd, dan is er genoeg basis ge 

om het gewicht van zulke onderzoekingen en om de-vormd 
groote beteekenis der celkernen voor erfelijkheidsverschijnselen 
te doen gevoelen op een leeftijd van ongeveer 18 jaar. 
Ook kennis van het eigen lichaam en zijn belangrijkste 
functies is bij den A-leerling, die het Gymnasium verlaat, 
doorgaans geheel onvoldoende. Wat kan er ook zijn overgebleven 
van die lessen op zijn 12e 13e jaar? Eenig begrip 
van de bron van energie en lichaamswarmte, van de aanleiding 
der moeheid na arbeid, van de oorzaak van eenige 
bekende ziekten ontbreekt dikwijls volkomen. 

Naast deze biologische onderwerpen, deel van een behoor 
ontwikkeling, staan evenzeer eenige algemeene onder-lijke 
uit de physica, de chemie en de geologie. Dat onze-werpen 
juristen en theologen, leerlingen van een Gymnasium, de 
scheikunde mogen versmaden, en meestal niets vernemen 
over fundamenteele begrippen omtrent den bouw der stof, 
die in en om ons wordt en weer vergaat, dat is opnieuw 
een bewijs voor hun eenzijdige opleiding. Over vele jaren 
zullen zij nog niet weten, als een der beste ontdekkingen 
van de natuurwetenschap, dat de atomen werkelijk bestaan 

(tenminste, heeren wijsgeeren, voor zoover ook de Eifeltoren 
bestaat), en zij zullen als theologen nog wel langen 
tijd de wetenschap verwijten, dat de atomen toch ook maar 
hypothetisch zijn. 

Ten slotte worde in het algemeen bij het natuuronderwijs 
gewezen op den ontwikkelingsgang. Wij staan daarbij thans 
niet meer bloot aan verwijten van ketterij of voorbarige 
hypothese. Want ook van katholieke zijde wordt --afgezien 
van de wijze hoe de wezens uit elkaar ontstaan geen 
bezwaar gezien in de evolutie-gedachte, en nog onlangs is 
het van onverdacht-Calvinistische zijde, door een leerling 
der Vrije Universiteit, uitgesproken, dat het aannemen eener 
ontwikkeling der soorten uit eenige weinige eenvoudige 
grondvormen geen bezwaar is voor een rechtzinnig geloovige. 
Welnu, voor toekomstige leden van de maatschappij acht 
ik het van groot belang, dat zij door de inkleeding van het 


490 BIOLOGISCH ONDERRICHT 

onderwijs gaan beseffen, dat de natuur is gebouwd van 
lager tot hooger, d. w. z. van eenvoudiger tot meer samengesteld. 
Langs dien weg kunnen zij ook leeren gevoelen, 
dat zij zichzelven kunnen opbouwen, en dat Ook onze 
maatschappij verder gebouwd moet worden. Het is een 
weg, waarlangs zij zich bewust worden van de innerlijke 
kracht, die ons van oudsher daartoe drijft. Besef van den 
ontwikkelingsdrang in het groote rijk der natuur kan het 
geloof geven aan de ontwikkeling van den mensch en de 
maatschappij, en zelfs in den donkersten tijd met een practisch 
optimisme doen voortwerken naar een betere toekomst. 

Ik hoop te hebben aangetoond, dat het biologisch onderricht 
in zijn modernen vorm recht heeft op een goede 
plaats in het onderwijs, en dat een Gymnasium, dat hiermee 
generlei rekening houdt, de A-leerlingen eenzijdig opleidt. 

H. 
Hoezeer het ook in 't algemeen gewenscht is op de beteekenis 
van het biologisch onderricht te wijzen, het is ook 
om redenen van direct practisch belang, dat ik hierover 
eenigszins heb uitgewijd. 

Want het schoolonderricht in de exacte vakken is thans 
juist in een kritiek stadium gekomen. De wet-Limburg geeft 
het jus promovendi aan hen, die het eind-examen H. B. S. 
hebben afgelegd, en wel terecht, omdat de voorbereiding 
tot de studie in de natuurphilosophische, medische en technische 
vakken daar althans voldoende kennis bijbrengt. Er 
is voor het Middelbaar Onderwijs zeer veel gedaan en bij 
een behoorlijk leerplan voor de natuurkundige vakken hebben 
ruime subsidies het mogelijk gemaakt goede leermiddelen 
aan te schaffen. Anderzijds is een verplicht eind-examen 
tevens waarborg geweest, dat zoowel leeraar als leerlingen 
hun taak in dezen met ernst beoefenden. De resultaten zijn 
gunstig geweest en er is daardoor een recht veroverd, dat 
bijna ieder den Hoogere-Burgerschool-student gaarne gunt. 

En nu het Gymnasium? Zooals ik aantoonde (en zooals 

trouwens door niemand betwijfeld wordt, is het onderwijs 

op het Gymnasium voor drie-vierde van de leerlingen, die 

deze vakken in hun verdere studie niet meer zullen ont



EN GYMNASIALE HERVORMING. 

moeten, totaal onvoldoende. Voor enkele weinige leerlingen 
is het als voorbereiding voor hun toekomstige studie alleen 
onder gunstige omstandigheden wel toereikend, in den regel 
echter niet. 

Vragen wij naar de oorzaken der kleine B-afdeelingen, 
dan zijn deze gemakkelijk aan te toonen. Het was altijd 
een moeilijke keuze voor de ouders, of zij hun kinderen 
naar de H. B. S. of het Gymnasium zouden zenden, en 
als het maar eenigszins scheen op dien jeugdigen leeftijd, 
dat de voorkeur van den leerling of van zijn ouders! — 
naar de -exacte zijde overhelde, dan schrikte al heel licht 
het Gymnasium af met zes in plaats van vijf schooljaren, 
met zijn zware eischen en verplicht eindexamen in twee 
klassieke talen en met zijn slecht programma zonder examenernst 
voor de biologie, natuur-en scheikunde. Dit is de 
eerste oorzaak. Een tweede aanleiding wordt m. i. gevonden 
in het dwaze leerplan, waarbij de leerlingen na gedurende 
twee jaar twee uur natuurkennis te hebben gehad, vervolgens 
in de 3e en 4e klas volkomen van alle natuur-onderwijs 
vervreemd worden. Men moet maar eens het vuur en de 
ambitie hebben gezien van die lagere klassen, hun toenemend 
gevoel voor deze dingen tegen het einde der tweede klasse 
en hun juiste vragen, om te begrijpen aan welke wakker 
geworden gedachten vervolgens weer alle voedsel wordt 
onthouden, en hoe die gedachten, zoo pas nog gekiemd, wel 
uitgedoofd worden als in de vierde klasse 25 van de 28 uur 
aan talen en oude geschiedenis wordt besteed! Vraag ik in 
de eerste en tweede klasse, wie meent te zullen studeeren 
in de B-richting, dan is dit procent al worden de velen 
die onbeslist zijn als A-leerlingen geteld vrij wat hooger 
dan het procent der B-leerlingen in 5e en 6e klasse blijkt 
te worden. 

Zoo ontstaan er dan eindelijk kleine B-afdeelingen, en 
omdat ze zoo klein zijn heeft men meest weinig subsidie 
over voor de exacte vakken op het Gymnasium en worden 
in dat opzicht de Gymnasia benadeeld in vergelijking met 
het Middelbaar Onderwijs. Bovendien ontbreekt hier een 
eindexamen in deze onderwerpen, waardoor een stelselmatige 
en ernstige beoefening in gevaar wordt gebracht, terwijl 
daarenboven de natuur-vakken (wiskunde uitgezonderd) bij 


492 BIOLOGISCH ONDERRICHT 

beoordeelingen als vanzelf sprekend een derde-rangs plaats 
innemen. Zoo heeft de slechte regeling en de geringe bevolking 
van het B-onderwijs elkaar tot dusver automatisch in 
de hand gewerkt. 

Nu de wet aan de Hoogere Burgerschool een belangrijk 
recht heeft toegekend, komen de Gymnasia zonder dat 
dit bedoeld is — in nog veel ongunstiger conditie daar hun 
hiermee het monopolie juris promovendi ontnomen is. Het 
aantal B-leerlingen zal zacht uitgedrukt -- nog een weinig 
dalen, --maar dat kan op het tegenwoordig reeds zoo geringe 
aantal niet meer lijden ! 

Dit is het stadium, waarin wij thans gekomen zijn. 

En nu de vraag, moet dit nu maar zoo op zijn beloop 
gelaten worden, of zal het Gymnasium — zonder om eenig 
recht te verzoeken --zichzelf hervormen? Wij zouden eerst 
kunnen vragen : „doet het er eigenlijk veel toe als op het 
Gymnasium lessen en leerlingen in exacte vakken eene bijzaak 
blijven en meer nog bijzaak worden, terwijl dan immers 
de H. B. S. als opleidingsschool voor de exacte vakken 
openstaat en ook als zoodanig op het punt van feitenkennis 
voldoet ?" 

Het is wel jammer, dat juist van de zijde van een hooggeleerden 
classicus in een aangename dagblad-causerie deze belangrijke 
vraag op eene wijze is behandeld, die zoo heerlijk steun 
geeft aan de velen, die liever alles maar laten loopen 
zooals het gaat, steun aan de vele leeraren, wien het voor 
hun persoonlijk leven niets deert, of er nu wat minder leerlingen 
op het Gymnasium zullen komen, en of de leerlingen 
der exacte afdeeling verdwijnen naar een H. B. S. Zij die 
vreezen voor het „leeg loopen" van het Gymnasium worden 
vergeleken bij, „een kruidenier, die bang is zijn klandisie 
kwijt te raken." Is dat het oordeel van een classicus over 
hen, die de lessen in de klassieken op prijs stellen voor 

a. S. medici en natuuronderzoekers en over degenen, die de 
exacte vakken op een Gymnasium waardeeren? De aesthetische 
wijze waarop dit onderwerp, „de toekomst der klassieke 
opleiding" besproken werd, kan nooit vergoeden het 
gemis aan practischen ernst, daar de schrijver door het 
gezag van zijn persoon schade zou kunnen doen aan het 

EN GYMNASIALE HERVORMING. 493 

bereiken van een goede en noodige hervorming. Als de 
schrijver van dat artikel met een klassieke kalmte vele leerlingen 
naar de Hoogere Burgerschool ziet verhuizen, stelt 
hij zich tevreden met de illusie, „dat ware klassiekvoelende 
naturen tegelegenertijd zich nog wel eens eenige klassieke 
ontwikkeling zullen eigen maken." Dit, en het Gymnasium, 
dat thans in hoofdzaak nog een school is „waar niemand 
zucht omdat hij Latijn en Grieksch moet leeren, maar ieder 
juicht in 't onschatbare voorrecht van Latijn en Grieksch 
te mogen leeren," dat zijn studeerkamerillusies, die remmend 
werken bij het bereiken van goede hervormingen. 

Evenmin mogen wij ons neerleggen bij het Jeeg loopen" 
der Gymnasia op grond van de verzekering, dat geen vader, 
die weet, dat zijn kind aanleg heeft voor een klassieke 
opleiding, dat kind toch naar een H. B. S. zal zenden ! 
want dikwijls zal die aanleg pas door de kennismaking 
komen en menig exact-gevormd vader zal den literairen 
aanleg van zijn kind vooral op zoo jongen leeftijd niet 
herkennen. 

Deze dingen op hun beloop te laten, wil zeggen dat wij 
er te onverschillig onder zijn, als op den duur medici en 
natuuronderzoekers bijna uitsluitend eene H. B. S.-opleiding 
zullen volgen. Het komt mij voor, dat merkwaardigerwijze 
sommige classici hier onverschilliger onder zijn dan vele 
menschen van de exacte studie. Maar in de tweede plaats 
komen de beoefenaren der literaire vakken dikwijls niet 
op de gedachte, dat het omgekeerd ook voor hen en voor 
hun leerlingen van belang zou kunnen zijn met exacte vakken 
en exact-denkende naturen om te gaan. Er wordt dikwijls 
al te zeer vergeten, dat als Gymnasium- en H. B. S.-opleiding 
nog meer zouden divergeeren, dan ze thans reeds doen, 
niet alleen voor de a. s. medici en natuuronderzoekers de 
opleiding eenzijdiger zou worden, maar evenzeer of in nog 
sterker mate voor de Gymnasium-leerlingen. Het wordt 
tijd in te zien, dat in vergelijking met den H. B. S.-leerling 
die de klassieke vorming heeft ontbeerd, de Gymnasiast der 
A-afdeeling, tengevolge van zijn verregaande onkunde omtrent 
natuurwetenschap en biologische verschijnselen, langzamer 

tegenover de moderne en toekomstige maatschappij veel-hand 
eenzijdiger komt te staan. 


494 BIOLOGISCH ONDERRICHT 

Als nu van natuurwetenschappelijke zijde de drang komt 
om de klassieke opleiding te moderniseeren en daaruit 
spreekt, dat er onder hen nog gevoel leeft voor de Gymnasiale 
ontwikkeling, dan mogen de classici weil bijtijds die 
waardeering voor hun vak op prijs stellen en hun Gymnasium 
herscheppen in een instituut, dat levensvatbaar is 
en dat aan de maatschappij jongelieden bezorgt, die niet 
eenzijdig zijn, maar die ook gehoord hebben de klanken 
van hun eigen tijd. 

Toch wil ik nog iets nader beschouwen die verhouding 
van een exacte en een abstracte richting in ons onderwijs 
en in ons zelven. 

Wij zijn er aan gewend, dat aan de Universiteit de exacte 
en de abstracte vakken streng gescheiden zijn door faculteitsgrenzen 
; op jongeren leeftijd trachten wij de jeugd reeds te 
determineeren als Gymnasium- of H. B. S.-type, en de 
leiding dezer beide inrichtingen voert zeer ver naar die 
scheiding, die wij bij de academische studie als ' vanzelfsprekend 
aanvaarden. Ook heb ik er op gewezen, dat 
onder deze nieuwe omstandigheden de divergentie van die 
beide ontwikkelingsrichtingen nog scherper zal uitkomen. 

Daarom is het van belang er aan te herinneren, dat deze 
scheiding in een exacte en een abstracte richting, ofschoon 
zij op die wijze in ons onderwijs steeds verder doorgevoerd 
wordt, bij een sterke doorvoering in de jaren der jeugd 

psychologisch fout en daardoor maatschappelijk-ontwikkeling 
ongewenscht is. 

Want exacte en abstracte neiging zijn niet gescheiden over 
de verschillende individuen, maar zijn in aanleg beide aanwezig 
in den mensch. Een kind is niet Of exact Of abstract 
aangelegd, maar bij het eene kind is de neiging naar het. 
exacte krachtiger, bij het andere de aanleg voor het abstracte 
grooter, bij zeer velen is tusschen die beide neigingen op 
den leeftijd van 12-13 jaar volstrekt nog geen duidelijk 
verschil merkbaar, eindelijk kan de verhouding tusschen 
de twee richtingen op lateren leeftijd bij een bepaalden per-
soon duidelijk omslaan, zooals dit menigmaal pas in den 
studententijd gebleken is. 

Het is daarom psychologisch foutief om op zoo jongen 


EN GYMNASIALE HERVORMING. 

leeftijd te moeten vaststellen, wat de aanleg van een kind 
is, omdat daarbij vergeten wordt dat ook de tegenhanger 
van dien aanleg aanwezig is, zij het ook zwakker. En al is 
het dan ook op ouderen leeftijd --als die verhouding zoo 
blijft --voor zoo'n persoon aangewezen een maatschappelijke 
richting te kiezen, die strookt met zijn aanleg en voorkeur, 
het is zeer de vraag, of het goed is onze kinderen op 

12-, 13-jarigen leeftijd reeds speciaal te laten ontwikkelen 
in die richting, waarheen zij van nature de sterkste neiging 
vertoonen en aan den anderen zwakkeren aanleg het voedsel 
nog meer te onthouden. Wij verlangen voor den 12-17jarigen 
leeftijd toch ruime algemeene ontwikkeling, geen 
vak-opleiding in de eerste plaats. En als wij dan op dien 
leeftijd opmerken, dat bijv. het taalgevoel gering ontwikkeld 
is van nature, zullen wij dan bij voorkeur dat maar zoo 
laten, terwijl ook de latere studie die eenzijdigheid nog zal 
bevorderen ? 

En is het omgekeerd voor een ruime ontwikkeling gewenscht 
dat een leerling met theologischen of literairen aanleg reeds 
in zijn jonge jaren bij voorkeur een school moet afloopen, 
waarop hem ternauwernood iets omtrent exacte vraagstukken 
en onderzoekingen ter oore komt? 

Al moeten wij voor het welslagen van een kind rekening 
houden met zijn bevattingsvermogen voor bepaalde vakken, 
het is toch wel te betreuren, wanneer wij (al of niet door de 
school-inrichtingen gedwongen) bijna als regel de eenzijdigneigenden 
in hun eenzijdigheid reeds vanaf het 12e jaar 
steunen. Want dan miskennen wij den tweezijdigen aanleg 
en helpen onderdrukken de zwakkere macht, die bij een 
voldoende ontplooiing voor altijd een heilzame kritiek zou 
blijven uitoefenen op de overheerschende levensrichting! 

Maar als wij dat inzien, dan moet de regeling van beide 
onderwijs-inrichtingen ook niet zoo zijn, dat wij als ouders 
wel gedwongen worden die eenzijdigheid-bevorderende selectie 
op onze kinderen toe te passen. Wij kunnen ten slotte ook 
niet de soms geprononceerde neiging en begaafdheid voor 
speciale vakken bij een kind geweld aandoen en hem dwingen 
tot geheel anders gerichte ontplooiing. En dat doen wij thans 
vrij wel, als wij een jongen met sterk-exacten aanleg naar 
het Gymnasium zenden, waar hem jaren lang ontbreekt de 


496 BIOLOGISCH ONDERRICHT EN GYMNASIALE HERVORMING. 

blijdschap over vakken, waar hij veel van houdt, en waar

; 

zijn hooge cijfers in exacte kennis nauwelijks meetellen bij 
zijn overgang. En toch zullen wij menigmaal juist zoo'n 
leerling zoo gaarne een Gymnasiale opleiding geven vóór hij 
zich geheel gaat wijden aan de studie der natuurwetenschappen. 

Wij leven in een tijd, waarin het onderwijs steeds meer 
gericht wordt op vak-opleiding, en algemeene vorming te 
veel op den achtergrond komt. 

Laat nu althans onze oorspronkelijke opleidingsschool voor 
de universiteit, het Gymnasium, zóó veranderd worden, dat 
het, onder de gewijzigde omstandigheden van onzen tijd, in 
zich kan blijven vereenigen leerlingen bestemd voor alle vijf 
faculteiten en voor de technische en landbouwkundige vakken, 
en dat die leerlingen zóó onderlegd worden, dat zij elkanders 
studierichting kunnen begrijpen en waardeeren. 

Zoo'n school zal een goeden invloed kunnen uitoefenen 
tijdens de vorming van de toekomstige maatschappelijke 
leiders en zal gunstig kunnen zijn voor hun latere samen werking. 
Het is thans mogelijk deze school te ;scheppen. 
Maar een weinig traagheid en een weinig onverschilligheid 
voor deze geestelijke belangen en de deuren van het 
verleden slaan achter ons dicht en de gelegenheid is voorbij. 

Haarlem. A. H. BLAAUW. 


HET ..VERVOLG." 

Herinnert ge u nog Gaspard? Gaspard van den prix 
Gonconi t ? Wat een boffert! Zoo heel in het begin, vóór de 
loopgravenellende zijn been te verliezen! Nu zit hij lekkertjes 
te Parijs, met geëchte vrouw en geëchte kinderen. Bij 
een goudbron! Denk eens: stadsreiziger in kunstbeenen! 
Wel vermeldde hem geen legerorder, prijkt geen ridder-of 
oorlogskruis op zijn borst, maar hij is geborgen. GEBORGEN! 
Wat dit zeggen wil? Hoeveel zouden niet, om met hem 
te ruilen, nog gaarne eenige ledematen toegeven. Stellig 
Barbusse's rotgezellen 1). En de ruil ware voor hen zelfs 
zeer voordeelig geweest. Immers de meeste hunner zijn 
reeds... Niet gevallen, dat woord klinkt sentimenteel, herinnert 
te zeer aan den goeien ouden tijd toen kogeltjes 
rond als Edammer kaasjes den tegenstander omverduwden. 
„L'autre jour une marmite tombait sur sa tranchée. Le brave 
petit (een sergeantje) qui, la meme, deux heures avant me 
parfait devant ses hommes du bon Dieu et de la communion, 
volait en morceaux. On dut renoncer a recueillir quoi 
que ce soit de son corps, sauf un morceau de la tête, encore 
reconnaissable." Niet gevallen derhalve ik weet voor de 
uitwerking van dat duitsche geschut enkel een duitsch woord: 

v erp u f t ! 

Vergeef, lezer! Mijn hoofd duizelt van al die oorlogslet


1) H. Barbusse. Le Feu. Journal d'une escouade. Flammar;on, Paris. 


498 HET „VERVOLG." 

terkunde, en wart de boeken door elkaar. Eene aanhaling 
uit Barbusse met daarin le bon Dien!! Hij zelf zou 
er van schrikken. Neen, zóó hoog kijken zijne rotgezellen 
niet. Zij zien eigenlijk niets dan. , . zich zelven. Haast 
zoude men denken dat zij ronddwalen zonder leiding. Officieren 
worden nooit genoemd; onderofficieren bijna evenmin. 
Alleen heel eventjes wordt de sergeant vermeld: „Grace a. 
Bertrand, obsédé par la haine de 1'alcoolisme, de cette 
fatalité empoisonnée qui joue avec la multitude, notre 
escouade est une de celles qui sont le moins viciées par le 
vin et la gniole" (de jongste benaming voor brandewijn, 
grootste binnenlandsche vijand van Frankrijk). Zeer kort 
is ook de lijkrede, waarmede deze later op het slagveld 
wordt toegedekt: ,,celui-là, c'était vraiment un bonhomme! 
Ah, on avait pourtant bien besoin de lui !" 

Barbusse's boek is als het vervolg op René Benjamin's 
Gaspard. Gaspard was grappig, hield er den moed in. Van 
René Benjamin's boek sloeg men haastig de bladzijden om 
van pret. Nog sneller die van Barbusse's boek — doch 
uit verveling; zuchtend zich afvragend : zou er dan nooit 
iets gebeuren ? 

Want niettegenstaande den vlammenden titel is Barbusse's 
boek grauw. Grauw als kleeding en uitrusting der escouade, 
grauw als de modder der loopgraven, waarin de voeten. 
vastzuigen ---gelukkig al zoo zij er niet in bevriezen! Even 
onbeduidend als de verhaalde voorvalletjes, zijn de geschetste 
krijgsmakkers van den schrijver. „Préoccupations pitoyables, 
instincts d'enfants, ignorance d'esclaves." Hoe de meesten 
hunner de médaille militaire of ten minste een eervolle 
vermelding konden verdienen, is den lezer volkomen onbegrijpelijk 
: Barbusse lost het raadsel niet op. 

Zorgvuldig onthoudt de schrijver zich van alles wat ons 
hart sneller kan doen kloppen. Zelfs laat hij ons niet griezelen 
dat immers wekt ook op door terugslag? Blijkbaar 
wil Barbusse den oorlog dooden door... verveling. Niets 
dan doodelijke verveling is dan ook voor hem het „Vervolg." 
Voorbij zijn de dagen van spanning, van schrik, van 
hoop, de dagen van België en van de Marne. Drie dikke 
jaarboeken heeft de Tijd sedert volgepend; uit iedere bladzijde 
gaapt voor Barbusse slechts verveling. Verveling, 


HET „VERVOLG." 

499 

welke onverschillig maakt. Als Cocon l'homme-chifr-e opsomt 
wat ieder van het troepje in dit tijdsverloop heeft versleten: 
vier kapotjassen, twee broeken, zes paar schoenen, en dan 
al doortellende vervolgt: „Depuis le commencement de la 
campagne douze mille hommes sont passés par le régiment, 
qui en a deux mille", dan zijn wij geneigd hem evenals 
Blaize toe te duwen: hou je mond! Niet door Barbusse gehypnotiseerd, 
zouden wij wel geschrokken zijn over dat zesmaal 
vernieuwen der vechtende menschenmassa. Want hoeveel 
dooden, verminkten, voor goed geknakten, hoeveel 
rouw, hoeveel ellende, óók achter de linie, vertegenwoordigt 

niet die kleine rekensom van 6 X 2000 ? 

Eindelijk, gelukkig, eene afwisseling: le feu! De storm-
loop, waaraan liet boek den titel dankt; het langste hoofd 

zelfs het eenige lange. Want terwijl de drie-en-twintig-stuk; 
overige elk gemiddeld dertien bladzijden beslaan, telt dit er 
zestig. Nu moet Barbusse wel zijne nevenbedoelingen ter 
zijde laten en verre van te vervelen, sleept hij onwillens 
mede. Toch zien wij geen heldenfeiten bedrijven: dat zoude 
ingaan tegen Barbusse's doel. De gewonnen vijandelijke 
loopgraaf is leeg: bijtijds hebben de Duitschers die ontruimd. 
Wel heeft de ren over het onbeschutte veld, heuvel af, 
heuvel op, onder het hevig kanonvuur velen bestormers het 
leven gekost -- zoo den reeds genoemden sergeant. Nu 
moeten de zwaargewonden vervoerd worden naar het Hulp 

Ook dit dwingt den schrijver in actie te blijven.-verband. 

Zelfs wordt in dit hoofdstuk de eenige hooger klinkende 

toon gehoord: ook die diep ingegraven poste de secours is 

niet veilig. Een hospitaal-soldaat (een geestelijke) wordt te 

midden zijner werkzaamheden doodelijk getroffen. „On lui 

place la tête sur un sac a pansements. Ce sac est aussitdt 

imbibé de sang. Un infirmier crie que ca va gáter les paquets 

de pansement, dont on a besoin. On cherche sur quoi mettre 

cette tête qui produit sans arrêt de l'écume legere et teintée. 

On ne trouve qu'un pain, qu'on glisse sous les cheveux 

spongieux." 

Weldra is het met den getroffene afgeloopen en Barbusse 

verwijt zich in stilte, nu en dan zich over hem te hebben 

vroolijk gemaakt, zich geërgerd te hebben aan zijn clericale 

bemoeizucht en bekrompenheid. „Je me rappelle la fois oü 


500 HET „VERVOLG." 

il m'a tant exaspéré avec son explication sur la Sainte-
Vierge et la France. I1 me paraissait impossible qu'il émit 
sincèrement ces idées-lá. Pourquoi n'aurait-il pas été sincère ? 

Est-ce qu'il n'était pas Bien réellement tuéé aujourd'hui? 

de schrijver zelf cursiveert „Je me rappelle aussi 
certains traits de dévouement, de patience obligeante de ce 
gros homme dépaysé dans la guerre comme dans la vie et 
le reste n'est que details. Ses idées elles-mémes ne sont 
que des détails a cote de son coeur, qui est là par terre, en 
ruines, dans ce coin de géhenne. Get homme dont tout me 
séparait, avec quelle force je l'ai regretté." 

Doch het is haast de eenige lichtstraal in het heele werk. 
Want l'Aube aan het einde van Barbusse's boek, is niet het 
morgengloren van een bevrijdenden dag. Op die enkele, 
hierboven aangehaalde regelen alléén is toepasselijk de slotzin 
: „Entre deux masses de nuées ténébreuses, un éclair 
tranquille en sort, et cette ligne de lumière, Si resserrée, si 
endeuillée, si pauvre qu'elle a l'air pensante, apporte tout 
de meme la preuve que le soleil existe". 

Barbusse's schildering moge getrouw zijn, zijne waarheid 
is niet de geheele waarheid 1). Een leger toch kan niet bestaan 
uit enkel dolende escouades. Slechts als het vormt één lichaam 
met één ziel kan het stand houden in den orkaan van ijzer 
en bloed. Men raadplege dus eveneens, alvorens een oordeel 
te vellen, andere oorlogsdagboeken. En deze zijn er 
vele, wellicht te vele. Vooral officieren zelfs zeer hooggeplaatste 
namen de pen op, doch allen zonder onderscheid 
(en daarom is het niet noodig hier eenigen boektitel te 

noemen) zijn vol bewondering voor den franschen soldaat 
als hem voortdrijft wat een nederlandsche keukenkrant 
smalend noemde „oorlogswaanzin ", maar wien het hart klopt 

1) Dit voelt men ook in Frankrijk, niettegenstaande Le Feu zoo gretig 
wordt gelezen, dat er al evenveel drukken verschenen als er dagen 
verliepen sedert het boek voor het eerst van de pers kwam (nu ik dit 
schrijf: de 161 ste druk!) In een vraaggesprek met een Zwitser, opgenomen 
in de Neue Zürcher Zeitung van 15 Oct. 1917, protesteert dan 

ook Maurice Barrés tegen Barbusse's voorstelling, en verwijst naar zijn 
eigen boek: Les diverses families spirituelles de la France, samengesteld 
uit brokstukken van brieven en dagboeken geschreven aan het front, 
hem door familieleden ter beschikking gesteld. 


HET „VERVOLG." 

op de rechte plaats, voelt te zijn de beste gave Gods: het 
niet achten van den dood, als de hoogste belangen om verdediging 
vragen. Wat beter bewijs tevens voor onze onsterfelijkheid, 
dan deze ingeboren doodsverachting? 

Wat er omgaat in het gemoed van wie hun leven offeren 
voor het vaderland, leeren echter niet hunne brieven, noch 
zelfs hunne dagboeken. Ieder mensch huivert voor beken 

stelt zich een masker voor het gelaat. Dat glijdt slechts-tenissen, 
af, als de priester wijdt ten doode; ook later als de geneesheer 
staat aan het hospitaalbed van den machteloos daar 
neerliggende. Hieraan ontleenen hare beteekenis verzamelingen 
als die van L. de Grandmaison: Impressions de guerre 
de prétres-soldats 1), en aanteekeningen als die van den 
medicus G. Duhamel: Vie des martyrs 2). 

Grandmaison's -priesterbrieven zijn alle in of vlak achter 
de vuurlinie geschreven door jezuïetenpaters. Sommige 
---niet weinige -- der epistels zijn voluit onderteekend. 0, 
niet uit ijdelheid! Het is de laatste eer door den verzamelaar 
bewezen aan de schrijvers. Vele paters toch sneuvelden: 
reeds vóór 1915 ten einde ging, waren 63 jezuïeten den hel 

gestorven, hetzij als aalmoezenier, het zij als soldaat-dendood 
of officier. Geenszins klagend gingen zij onder; integendeel, 
hoe getuigt iedere bladzijde van wat men ten onzent noemt 
„roomsche blijmoedigheid." 

Maar welk een zegen dan ook rustte op hun werk! Hoe 
stroomden de kerken vol! Hoevele belijdenissen werden 
gehoord! Hoevele bekeeringen verkregen! Met welk een 
geestdrift verhaalt een der paters van een jong soldaatje, 
zoon van een vrijdenker en eene jodin, door toeval met een 
priester in aanraking gekomen, nu vol ijver voor het katholieke 
geloof, zelf priester 'willende worden, en die, als hij 
gedoopt wordt, zijn peter een officier als enkele gunst 
vraagt steeds op den gevaarlijksten post te worden gesteld. 
Wat er van hem is geworden ? Natuurlijk allang ter ziele. 
Vergeet niet die rekensom 6 X 2000! 

Duhamel's martelaren zijn niet allen helden. „Il y met de 
la mauvaise volonté" zegt een hospitaal-sergeant, doelende 
op Grégoire; een zwaar gewonde, die daarenboven Jastig" 

1) Pion, Paris. 2) Mercure de France, Paris. 


502 HET „VERVOLG." 

is. Doch Duhamel weet wel beter; Grégoire geeft zich wèl 
moeite, maar: „il ne sait pas faire l'effort nécessaire. Si l'on 
vous demandait de soulever une locomotive?"... 

Maar anderen, welk een voorbeeld geven zij! Niet enkel 
door hunne berusting, maar ook door hunne liefde. Zoo de 
mensch inderdaad geschapen is naar Gods voorbeeld, dan 
waarlijk is God groot! 

De priesterbrieven werden echter geschreven in het begin 
van den oorlog; en de hospitaalaanteekeningen gaan 

-

niet verder dan 1916. Welhaast schrijven wij 191.8. Hoe is 
de gemoedsstemming nu van den poilu? Ten eerste: hij is 
niet meer een poilu. Die stoppelbaard stond „gekleed ", in 
den aanvang, toen men het te druk had, te zeer elk oogenblik 
den dood verwachtte, om aan scheren te denken., Tegen 

noemt men zich „bonhomme", of korter nog en-woordig 
krachtiger, enkel „homme". In de loopgraven leeft men 
weder een menschwaardig bestaan, en wordt dus ook weer een 
„gewoon" mensch. Uitwendig en inwendig. George Bonnet 
heeft de moeite genomen te peilen l'áme du soidat 1) van den 
nieuwsten tijd. Hoe de soldaat nu denkt over de kerk? Over 
het pacif sme ? Over sociale vraagstukken ? Wel, het antwoord 
luidt heel eenvoudig: het meerendeel denkt niet. „Il ne 
faudrait pas que cette littérature de guerre fit illusion. 
Même dans Ie domaine moral ou religieux il est rare malgré 
tout, qu'on constate une teile révolution de pensée. Elle ne 
peut se produire, en effet, que chez ceux qui réfléchissent, 
et ils ne sont pas tellement nombreux. Les autres qui se 
contentent comme les plus humbles de vivre sans souci du 
lendemain its n'ont pas tort, peut-être sont restés tels 
qu'au jour de leur départ." 

Weg dus onze mooie droomen! Maar hoezeer dan ook 
lieten wij onze verbeelding vrij spel! Waarom lachen wij 
over dat onnoozele sprookje der oudheid, d.at geharnaste 
strijders doet ontspruiten uit den akker waarop drakentanden 
zijn gezaaid? Alsof niet in die fabel oorzaak en gevolg 

1) Payot. Paris 1917. 


HET „VERVOLG ". 

logischer verbonden zijn dan ons gebazel over het paradijs 
van volkerenmin, hetwelk uit den huidigen oorlog zal ontstaan. 
Alsof inderdaad volle garven van christelijke broederliefde 
gemaaid zullen worden op den met bloed gemesten 
akker ! 

Is dan tot dwaasheid geworden de wijsheid onzer vaderen: 
wie wind zaait, zal storm oogsten ? Want tot een orkaan 
zullen aangroeien de stormen van den na-oorlog. Het meerendeel 
der uitgetrokkenen moge geestelijk gebleven zijn wat zij 
vroeger waren, hoevelen achter de vuurlinie zijn niet door 
den oorlog in den grond verdorven ? Wat zal er worden 
van al die jongelingen en meisjes, uit het gezin, uit de school 
gehold naar de munitie-fabrieken, zelfstandig geworden door 
het hooge loon, straks op straat geworpen onbedreven in 
de werken des vredes? Hoevelen en het zijn waarlijk 
niet allen millionnairs! heeft niet de oorlogswinst, de te gemakkelijk 
behaalde buit, gemaakt tot dieven en dobbelaars? 
De boozen zijn door den oorlog boozer geworden: als het 
water heftig beroerd wordt, komt de modder boven. 

Wie staat, zie dus toe dat hij niet valle ! Wie niet ontworteld 
zal worden door den orkaan ? Het antwoord gaf 
reeds honderden jaren geleden een heidensch dichter, die op 
luchtigen toon om zijn hoofsgezind gehoor niet te doen 
schrikken --diepe waarheden verkondigde. En de Neder 

mag zich te meer zijne woorden inprenten, waar zij-lander 
in de folterkamer een onzer beste burgers sterkten: Cornelis 
de Witt. „Nooit zal wankelen, zelfs niet bij den wereldval, 
de man van groot geloof, vasten wil en rein van harte." 

Justum et tenacem propositi virum ... 

Daarom is het na al die oorlogsletterkunde zulk een hartsterking 
en verademing te lezen wat Pierre Maurice Masson 
schreef, wèl in de loopgraven, en met hart en ziel deelende 
in de algemeene ellende, doch slechts met de voeten in den 
modder, de geest hoog daarboven zwevende. 1) 

Brieven, allerminst bestemd voor het groote publiek, en 
dan ook alleen als een monument bedoeld van den gesneuvelde. 
Want ook dezen Fribourgschen hoogleeraar in de letterkunde 
nam een kogel weg. Een legerorder na zijn overlijden 

1) Lettres de guerre (aoüt 1914—avril 1916). Hachette, Paris. 
1917 IV. 34 



504 HET „VERVOLG." 

uitgevaardigd noemt hem „officier de la plus haute valeur 
morale et militaire. A donné en toutes circonstances les 
preuves d'une grande bravoure et d'un mepris absolu du 
danger en face du devoir." 

Een geloovig katholiek, gelijk uit die brieven blijkt. Een 
man met warm hart voor zijne eenvoudige lotgenooten, van 
welken velen niet hooger stonden dan Barbusse's rotgezellen. 
Met een open oog ook voor de mooie natuur. En onderwijl 
de laatste proeven naziende van zijne dissertatie. (Gelijk 
men weet, wordt met promoveeren in Frankrijk dikwijls 
lang gewacht.) Drie dikke deelen over Rousseau's godsdienst, 
een arbeid, voor welken hem de letterkundige -Parijsche faculteit 
posthuum den doktershoed toekende, en welken de 
Fransche academie zich haastte te bekronen. Niet als een 
soort aalmoes reeds twee zijner vroegere werken had zij 
een eereprijs toegekend ; één dezer (over Lamartine) verwierf 
den prijs voor welsprekendheid. 

Wèlsprekend, hoezeer zijn dat deze brieven, waarvan de 
meesten gericht zijn aan zijne vrouw; vele ook aan bloedverwanten 
en vrienden, die hij -- met zelf den , dood voor 
oogen troosten moet over het verlies van dierbaren. 
Berustend is de toon; als een effen, diepe stroom vloeien 
zijne gedachten en zijne woorden. Zóó klassiek doen deze 
brieven aan, dat zijn uitgever m. i. terecht voorspelt, dat 
vele hunner een blijvende plaats zullen vinden in eene bloemlezing 
der letterkunde van dezen tijd. 

Zoo brengt deze oorlog velen binnen onzen gezichtskring 
voor één oogenblik, om dan voor altijd te verdwijnen. Hoe 
waar is Barbusse's slotwoord: telkens zien wij in de diepe 
duisternis de wereld één oogenblik door een straal verlicht. 
Doch het is geen nieuwe wereld, welke onze verbaasde oogen 
ontwaren. Het is de wereld aller dagen, waarop wij echter 
in gewone tijden geen acht meer slaan. De heldenmoed en 
doodsverachting van het slagveld zijn geene vreemde verschijnselen. 
Zi -, slechts rondom u, heel dichtbij zelfs, in eigen 
huisgezin. Welke moeder offert niet lijf en leven voor haar 
kroost? Hoogstens zoude men dus kunnen zeggen: in dezen 
oorlog toont de man niet te zijn de mindere van de vrouw. 
Doch ook dit ware onbillijk jegens de vele mannen, die in 


HET „VERVOLG." 505 

vredestijd zich opofferen voor hunne naasten. Zoo zoude dus 
de oorlog eigenlijk niets leeren, indien hij niet dwong tot 
nadenken, tot scherper opletten. 

En daaruit komt de grootste troost voort. Werden hierboven 
enkel Fransche boeken in oogenschouw genomen, wij 
weten ook zonder te lezen wat in andere talen verschijnt dat 
wederzijds van de vuurlinie, allerwege, dichtbij en veraf, 
dezelfde onverwoestbare banden huisgezin en maatschappij 
omsluiten. Dat is de groote, eeuwige waarheid en rotsvaste 
steun. 

R. P. J. TUTEIN NOLTHFNIUS. 

OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE 
LETTEREN. 


XXXVII. 
DE UITBLOEI ONZER POËZIE. 

P. C. Boutens. Lente-maan (C. A. J. van Dishoeck). 
Aart van der Leeuw. Herscheppingen (W. Versluys). 
J. Jac. Thomson. Orplid (J. Ploegsma). 
Hélène Swarth. Eenzame Paden (Van Holkema & Warendorf). 
Annie Salomons. Nieuwe Verzen (Nederl. Bibliotheek).. 
Geerten Gossaert. Experimenten (C. A. J. van Dishoeck). 
Dr. H. W. Ph. E. van den Bergh van Eysinga. Roode rozen (L. J. Veen). 
Albertine SteenhoffSmulders. Holland (J. W. van Leeuwen). 

Miek Jansen. Aan 
--
de Bron (L. J. Veen). 

Jules Schürmann. Chineesche Verzen (C. A. J. van Dishoeck). 

J. L. Walch. Het Wonder, lyrisch toekomstspel (W. L.& J. Brusse). 
„ „ „ Mysterie-spel (C. A. J. van Dishoeck). 
M. Nijhoff. De Wandelaar (W. Versluys). 
René de Clercq. Terwe (S. L. van Looy). 
„ „ » De Vlasgaard (S. L. van Looy). 
De Noodhoorn (Dietsche stemmen). 


A. van Collem. Liederen van Huisvlijt (C. A. J. van Dishoeck). 
Toen ik dat stapeltje poëzie (de drie bundels van De 
Clercq en de liederen van Van Collem hield ik terzij, voor 
later) nog eenmaal, vóór dezen overblik, had doorgebladerd, 
toen vond ik, ónder het Mysterie-spel van Dr. J. L. Watch, 
een sleuteltje, dat er uitzag of Maeterlinck het verloren had -



OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 507 

immers, het scheen van goud --- met de bedoeling, dat het 
niet teruggevonden zou worden. Nu ik er de deur van 
ons aller durende bevreemding mee openmaak ... nu begrijp 
ik, waarom. Want zie nu eens deze „Lente-maan" van Boutens 
: nevels, te ijl om te vatten, of eindeloos verglijdende 
ondoordringbaarheden rond meestentijds onzichtbaar blijvende 
bergtoppen; zie dezen Aart van der Leeuw, dezen Thomson, 
leerlingen beide van Verwey, voor nog geen derde natuur, 
voor drie kwart: woorden, rijm-en beelden-sier, „kunst" ; 
zie den jongsten hunner, Nijhoff, geobsedeerd kind van 
Baudelaire, doorspookter dan zijn vader nog... Zie zelfs 
Leerten Gossaert, een sensitivist van zeldzame felheid, en 
een onvermurwbare reactionnair terzelfder tijd. Zie eindelijk, 
hunkerend bij het late vuur dier priesteres der Liefde, Hélène 
Swarth, het immer weifelende en wachtende liefde-dichteresje, 
Annie Salomons. 

Ofwel, zie den modernen predikant Van den Bergh v. 
Eysinga, die, mysticus van alles behalve kouden grond, het 
wildste leven, via de ondoorgrondelijke gruwelen des heelals, 
met Gods alwijsheid te verzoenen tracht ; of deze twee 
Roomsche dames, Albertine Steenhoff—Smulders en Miek 
Jansen, die ook langs de lieve dreven der Hollandsche 
poetrije weer Roomsche kapelletjes pogen te bouwen ; zie 
Jules Schürmann, die door Duitschen of Franschen bril in 
China's oude dichters uitkomst zoekt; of, daartegenover, 

J. L. Walch, die in zijn beide „lyrische" spelen de avontuurlijke 
wegen eener mystiek-van-eigen-vinding bewandelt, 
van Adam af tot in de verre Toekomst... 
En daar steekt, in de open deur, het geheimzinnige gouden 
sleuteltje : — Ziet ge wel, dat dit-alles alle de kenmerken draagt 
der kunst... fin-de-siècle? De negentiende eeuw, mijne 
vrienden, is niet dood. Wij leven nog altijd op de uiterste 
grenzen van haar einde, dat maar niet sterven wil. Werd 
ooit een eeuw honderd en zeventien jaar ? Daarom is onze 

poëzie zoo rank van krankte en zoo uitgeput, omdat zij de 
poëzie is, het „fln de siècle" van zóó stokoud en doodmoe 
een eeuw.. . 

Ik scherts maar uit ernst. Want bemerken wij niet, inderdaad, 
in de dichtkunst der laatste vijftien of twintig jaar,

-


508 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

dat wij vertoeven aan een uiterste grens, aan de uiterste grens 
van een wereld, aan de grenzen van sterven en geboorte, 
van avondverbloeden en aanbleekenden dageraad ? Straks, 
zoo gevoelt men, daalt voor immer de nacht over de bizarre 
gebaren en de onwezenlijke leegten dezer kunst, die breken 
gaat in een hartstochtelijken snik. Of wel: de benauwde 
verwarring van velerlei benarrenden droom wijkt vaneen, 
en uit het smeulend licht, nooit gansch gebluscht onder de 
asch van den verteerden tijd, rijst aarzelend een nieuwe. 
morgen. 

De stand der kunst weerspiegelt het tijdsgewricht met 

eene opmerkelijke nauwkeurigheid. En hoe kan het anders, 

daar immers de verhouding, waarin de kunst tot de samenleving 

staat, noodwendig den aard der kunst, zoo niet geheel bepaalt, 

dan toch sterk beïnvloedt. 

Onze materialistische maatschappij brengt als het ware 

zelve de kunst voort, waaraan zij behoefte heeft: liet schilderij 

in gouden lijst voor haar salons, de romans voor haar

-

ontspanning, de comedic, de opera, de feeërie, het concert, 

voor den avond-uitgang. Daar zij de schande harer materia


listische genotzucht gaarne wat bedekt, ziet zij aan schilderij, 

roman, theater en concert liefst namen van wijdschen klank 

verbonden, mits die slechts in de mode zijn. En de uitheem 

naam leent zich voor mode het best. Om het oorspron--sche 

kelijke bekommert zij zich allerminst, daar het opzienbarende 

haar volstaat. En het land van het schandelijkst ma


terialisme, Duitsehland, schermde dus ook het opzichtigst 

met zijne meer geruchtmakende dan wel oorspronkelijke 

Kultur". 

Doch dat daar noch hier de moderne cultuur een waarachtige 

hoogheid had, dat bewijst het ontbreken, zoo hier als ginds, 

van eene natuurlijk-bloeiende poëzie, warm en edel, van het 

veroverende dramatische dichtwerk en van monumentale 

schilders-vizioenen, waarin geheel een volk zijn idealen zou 

zien verbeeld. 

Waar het ideaal niet werkelijk leeft in het hart der volkeren, 

daar blijft alle hoogere poëzie, en de echte dichtkunst in de 

eerste plaats, vanzelve uit. Er was in het moderne leven 

naar verzen geen vraag, en het was dien hoogsten kunst 

dus ook niet waardig. Slechts uit de herboren-vorm 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 509 

harten van een heroischer tijd, die de weelderige gouden 
boeien van het materialisme verbroken zou hebben, valt 
eene nieuwe, groote dichtkunst te verwachten. En slechts 
in die verjongde samenleving, wier edeler levens-dramatiek de 
dichters bezielen kan, kan ook eerst het tooneel ontstaan, dat 
wederom een volk bezielt; bezielt, inplaats van --- „verstrooit." 

En daar zien we dan de dichtkunst dezer jaren, nog immer 
tastend op de grenzen van den talmenden tijd, een dichtkunst 
nog immer.... fin de siècle, een dichtkunst waarnaar geen 
sterveling omziet en die zich dus — schoon er uitzonderingen 
zijn in zich zelve opsluit. Zoo zij dan uitermate zelfvervuld 
is en, zwelgend in geheimzinnige verfijningen, zich om geen 
verstaanbaarheid bekommert, vergeet niet dat het is, omdat 
deze maatschappij zich nog minder bekommert om haar. 

Gij houdt het mij ten goede, geduldigde lezer, dat ik u 
en mij niet opnieuw vermoeien ga met karakteristieken van 
de ons-beiden oude bekenden onder al deze moderne dichters, 
noch van degenen, wier soort ons maar al te vertrouwd werd. 

Waarom bijv. nog weer van voren-af-aan de subtiel 
ons ontvluchtende kunst van Boutens na te jagen, hoe bekorend 
die fijne jacht ook zij, en het ontraadselings-spel in zijne 
doorschijnende schemeringen ? Wij kennen die verheven 
droomsfeer, waarin de nacht-bedolven golven nog fosfores 

een heimelijken gloed. Wij kennen den ijlen trek-ceeren van 
van deze stem, die nochthands de stelligheid heeft van den 
lichtvoetigsten godentred. Wij kennen dien allerlichtsten aanslag, 
waaronder echter immer meetrilt een sonore ondertoon, 
hoewel zóó zacht soms als het „onmiskenbaar zingen van 
het donker bloed." Doch óók kennen wij die damp verdichtingen, 
waarachter het vlies-dun vliegtuig van zijn zelfgenoegzaam 
lied niet meer te volgen is... 

En waarom, desgelijks, zouden wij nogmaals de nieuwe 
rhetoriek van eenige Verwey-adepten ontleden? Wij kennen 
immers die verdrietige mengeling van een onbetwijfelbare 
natuur-gave (zoo fijn en eenvoudig in Aart van der 
Leeuw, als de Gids-lezer zich misschien van zijn bekoor 

Hinde" herinnert) en eene hoeveelheid Verweysche-lijke „ 
vreemdsprakigheid van woordkunstige uitbeelding, welke 
deze natuurgave, insteê van haar (hetgeen de bedoeling is) 


510 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

een kunst-matig gewicht bij te zetten, integendeel loodzwaar 
belast met een modernen bombast, minder bolderig, doch 
juist daarom vrijwat gevaarlijker dan de bombast der oude 
rethoriek. 1) 

En dan is daar ook Hélène Swarth, de onuitputtelijke. 
Toch zou men haar overbekende kunst nogmaals toonen 
willen, om naast deze gedragenheid den zooveel kleineren 
klank der jongere dichteres Annie Salomons te doen hooren. 
Juist waar die een wijkplaats zoekt achter de luisterrijke 
namen van Sappho of Isoude, klinkt menigmaal haar 
poëzie zoo nijpend-persoonlijk. En vinden wij bij deze 
soms pijnlijk-oprechte, doch dan ook nimmer valsch gevoelde 
uitingen, verscheidene levenswarme en enkele werkelijk 
mooie gedichten en gedichtjes, is het zeker haar groote 
verdienste, niet meê te zijn gegaan met de omwindings- en 
inwikkelings-manie der Verweyers, het is tevens hare 
zwakheid, dat zij zoo weinig hare gevoelens wat breeder 
heeft weten te styleeren. In vorm en wezen is Annie 
Salomons, meer dan wie ook, een kind van haar tijd een 
tijd die geen middenweg meer wist tusschen de omslachtige 
zielsmaskerade en de schamele naaktheid, en het zuiver-stijlvolle 
kleed te dragen had verleerd. 

Gij kent echter ook reeds die geheel afzonderlijke figuur 
onder onze jongere dichters, wiens naam u hierbij onmiddellijk 
in de gedachte kwam, omdat zijn uitermate kunstvol vers 

te geserreerd somwijlen! den strakken stijl heeft, die, 
zelden een arabesk buiten noodzaak duldend, den edelsteen 
van het klassieke beeld (zoo vaak banaal geheeten) in zijne 
schoon-gesmede vormen tot nieuwbezielde straling hief: -den 
dichter van het stoutste gebed, in onze taal geschreven, 
de „avondbede", welke zijn „Verloren Zoon" besluit: 

„Ik dank U, dat Uw licht mijn weelde heeft ontstoken; 

Ik dank U voor den trots van mijn ontuchtig hart ; 

Ik dank U, dat Uw tucht zijn tarten heeft verbroken ;. 

Ik dank voor elke zonde: Ik dank voor elke smart. 

1) Ik zette dat nogmaals uitvoerig uiteen in mijn Kroniek der Neder 
-landsche

Letteren 1916 (uitg. Em. Querido) blz. 183 e.v. (De Telegraaf 
van 21 Jan. 1917). 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 511 

Ja, 'k dank U, omdat Gij, met 's levens lust en lijden, 

(Tweesnijdend kouterzwaard van Uw volmaakten spot) 

De steenrots van mijn hart ten akker woudt bereiden 

Voor 't langzaam kiemend zaad van Uwe liefde, o God !" 

Het dichtwerk van Geerten Gossaert omvat slechts een 
goede honderd bladzijden, doch verscheidene daaronder 
dragen gedichten van zeer zeldzame waarde x). 

Die waarde is drieledig: vooreerst zijn hier voortreffelijke 
verzen, wier gloedvolle harmonie van strengen rhythmus en 
edel-gedreven, metaal-klankige woordkunst, in onze letteren 
nauwlijks haar weerga vindt; die verzen, vervolgens, zijn 
evenzoovele bewijzen van de vereenigbaarheid van den 
statigsten stijl en het felste leven, de vereenigbaarheid ook 
van de verfijndste kunst en, somwijlen, den klassieksten eenvoud 
; en als zoodanig hebben zij, bij den aanvang van een: 
nieuw tijdperk, naast het werk van zéér enkele anderen, 
onmiskenbaar eene wegwijzende beteekenis; -- ten leste 
echter, moog' hunne calvinistische strekking reactionnair zijn, 
blijft ons vooral de stèrking der buitengewone, ja heroïsche 
zielskracht van gedichten als het bovenafgeschrevene, alle 
geesels als zegeningen aanvaardende Gebed. 

In de bewoordingen van het versleten dogma, bezit dit 
vurig credo het felle bloed en het merg van alle echte 
vroomheid, al echt idealisme: het geloof, de . teisteringen der 
zonde ten spijt, in de zegepraal van een Geest van Liefde, 
over de oer-wreedheid der Materie. 

Ik zie er geen voordeel in, u verder nog te gaan onderhouden, 
bijv. over de „Roode Rozen" van Dr. H. W. Ph. 

E. van den Bergh van Eysinga, die (onder dien zachtzinnigen 
titel) op zijn wijze het raadsel van wreede aardschheid en 
hemelsche liefde op te lossen tracht, doch in het vuur zijner 
bezieling zijn verzen, eilacie, liet aanbranden; -- of over, die 
twee katholieke dichteresjes, de niet onzuivere, maar weinig 
beduidende Albertine Steenhoff Smulders, en de onmachtig1) 
Zij werden vereenigd in den bundel „Experimenten" — merk de 
schoone reserve van den echten trots! -- van welken bundel ik de 
eerste uitgave besprak in mijn opstel „De Roeping onzer Dichtkunst" 
(„De Gids" van 1913). 


512 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

knoeiende Miek Jansen, wier zonden alleen vergeven mogen 
worden om de verrukkelijke werken van Toorop, waarvan 
de reproducties aan haar ontoonbaar-schamel woord de wel 
hoognoodige absolutie verleenen; — of wel over de beide 
„geestelijke" tooneelproducten van Dr. J. L. Walch : het 
„mysterie spel", een dichterlijk-philosophische paraphrase der 
goddelijke tragedie, een paraphrase, die, hoewel niet onharmonisch, 
echter als alle paraphrases bij het geparaphraseerde 
een weinig ijl aandoet en niet weinig afvalt; het „lyrisch 
toekomstspel", een allegorie, met al het bedachte, beredeneerde 
en redeneerende, aan allegorieën eigen. 

De Chineesche verzen, door Jules Schürmann in het 
Hollandsch vertaald, zouden ons allicht een oogenblik langer 
doen toeven, had die vertaling er een directe kunnen-zijn, in 
stee van een bewerking uit de derde hand, gedweeëlijk volgende 
hetgeen Hans Bethge in zijn „Chinesische Flöte", of Judith 
Gautier en Polario in hunne proza-vertalingen, van de 
Chineesche poëzie mogen hebben terechtgebracht. 

Wat ons in dezen bundel treft, is de eenvoud en het eeuwig 

gevoel, met even soms een eenvoudig-diep inzicht,-nenschelijk 
vlottend, gelijk een verschuivende wolkenlucht opent op het 
peilloos heelal. — En men zou er dus den nadruk op willen 
leggen, hoe zelfs in het land van wijsgeeren als Khong-Fu -Tse 
en Lao Tsz, de dichters blijkbaar al niet anders zongen'.dan 
van de liefde en haar leed, van eenzaamheid en verlangend 
zwerven, en van de oneindige schoonheden dezer aarde. 

Echter,. hebben Judith Gautier en Hans Bethge góed vertaald, 
heeft Jules Schürmann goed bewerkt? ik heb thands 
niet de gelegenheid. tot een vergelijking, die trouwens weinig 
nut zou hebben, daar ik toch stuiten zou, achter Duitsch 
en Fransch, op den Chineeschen muur --- en dan, bovenal, 
welke was hun kéuze, en welke was weer de keuze uit 
die keuze, van den Hollander, wiens mandarijne-mijmeringen 
wel heel dicht bij zijn De Vigny'sche „tasse de the" *) 
bleven... ? 

*) „Un mandarin ne fait de mal à personne, il jouit d'une idée et. 
d'une tasse de thé" was het motto tot zijn bundeltje kalender-spreuken : 
„Mijmeringen van een Mandarijn." 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 513 

De „Liederen" van A. van Collem en „De Wandelaar" 
van. M. Nijhoff, flankeerende René de Clercq's Jerwe" en 
„Noodhoorn", ziedaar onder het kortelings verschenen 
dichtwerk de drie, in hun onderlinge verscheidenheid meest 
kenmerkende uitingen op de grens van twee tijden. 

René de Clercq was en is de dichter van de daad, de 
dichter van het Heden, of dat Heden het volle Vlaamsche 
leven van vóór den oorlog was, ofwel het Vlaamsche lijden 
is van nu... en van straks. Hij is de dichter van en voor 
zijn volk, en zijn vers is even gezond van geest als van 
lichaam. Het „fin de siècle" kent hij niet; maar evenmin 
behoort hij tot de heerlijke droomers, die in de diepten van 
het heden het verre gezang al meenen te hooren, ja, in de 
lucht den hoogen hartslag voelen beven, en aanschouwen 
de levens-verrukking eener verloste toekomst. 

Een dezer teedere zieners is A. van Collem. Zeer verwant 
aan Henriette Roland Holst, is hij echter een figuur van 
lang niet zoo grooten stijl; zijn stem is veel minder edel en 
gestadig van draagkracht, zijn gebaar minder wijd en gepassioneerd, 
en zijn vorm... nag onvolmaakter; maar 
hij heeft, in sommige verzen, een levensgevoel, dat èn vollerzinnelijk 
èn, tegelijk, misschien cosmisch-dieper is dan het hare. 

Doch tegenover dezen al wat oudere (zijn eerste bundel 
verscheen meer dan tien jaren her) staat, aan de andere 
zijde van De Clercq, en schijnbaar geheel naar het verleden 
gekeerd, een onzer allerjongste dichters, M. Nijhoff. Niette. 
min, hoewel van afkomst een echte decadent fin-de-siècle, 
blijkt hij, nakomeling niet voor niets van Baudelaire, naar 
den vorm volkomen aan het littérair anarchisme van „tachtig", 
waar Van Collem nog al te veel van overhield, ontgroeid. 

Het vers van De Clercq is u bekend: in zijn twee landelijke 
gedichten, „De Vlasgaard", het aI vijftien jaar oude, 
thands herdrukt, en het jongere ,,Terwe" bezingt hij nogmaals 
de welige Vlaamsche aarde; in zijn ,,Noodhoorn" het huidig 
oogenblik. 

En nogmaals, bladzij aan bladzij, getuigt hij van zijn onvervalschte 
trouw aan Koning ... èn Volk! Voor het aangerande 
België, kan hij zijn Vlaanderen, ook na den vrede 
onverlost, niet vergeten. En ik houd van dien kloeken klank



514 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

van-verzet in dat: „Aan die van Havere 1) toen zij vergaten 
dat ook Vlaanderen in België lag". 

„Wij houden van trukken noch tirelantijnen, 
Heeren van Havere, weet het goed! 
Wij zijn Germanen, geen Latijnen, 

Opene harten, zuiver bloed! 
Heb ik geen recht, ik heb geen land; 
Heb ik geen brood, ik heb geen schand ; 
Vlaanderen, Vlaanderen, met hand en tand 

Sta ik recht voor u, 
Vecht voor u !" 


Onmiddelijk zijn wij gepakt door dien mannelijken rhyth. 
gnus, die prachtig wordt in den derden en vierden regel der 
slotstrophe : 

„Weet de Koning, onze Koning 
Dat men zijn Volk tot slaven drilt? 

Vlaanderen wordt onz' eigen woning 
Of de Leeuw springt uit zijn schild! 

Heb ik geen recht, ik heb geen land; 
Heb ik geen brood, ik heb geen schand; 
Vlaanderen, Vlaanderen, met hand en tand 

Sta ik recht voor u, 
Vecht voor u !-" 


A. van Collem, gelijk ik reeds zei, is veel dieper. Doch 
hij is ook wel zéér ongelijk. „Liederen van Huisvlijt" heet 
1) Le Havre. — Intusschen las men van een optreden te Brussel, 
een serie lezingen in Duitschland, die, oppervlakkig beschouwd, aan niet 
minder dan „landverraad' doen denken. Doch is men wel precies een 
landverrader, wanneer men, geen schurk maar een man met een hoog 
ideaal: de vrijheid van heel een volk, — aan het bestaansrecht twijfelt 

van een land (in casu het Koninkrijk België) dat met dit ideaal geen 
rekening zou willen houden? Toch, dat De Clercq, zelfs bij dien twijfel, 
in zijne middelen ernstig dwaalt, staat, dunkt mij, vast. Ook in zijn 
Vlaanderen heeft de vijand huisgehouden en houdt nog huis op een 
wijze, die alle toenadering onmogelijk moest maken. En de dichter 
had zeker beter gedaan, zoolang de oorlog duurt althands, onwrikbaar 
te blijven bij zijn sterk: 

„Geen vriendschap, geen vriendschap, 
Geen vriendschap onder den helm 
Wie met hen hand in hand kan gaan, 

Is in zijn . hart een schelm ". 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 515 

deze eerste van drie beloofde bundels; en die eigenlijke huis 

gedichten, aanklachten tegen de uitbuiting der loonslaven-vlijtdoor 
het kapitaal, zij zijn in wezen niet anders dan in 
ultra-naturalisme de taal verflodderende, ellende-schilderingen 
op rijm. 

Diametraal daartegenover echter staan de verzen, waarin 
de dichter de schoone natuur van den vrijen mensch ver 

meermalen stijgt deze levens-verheerlijking tot-eert, en 
hymnen aan de Al-liefde, die alle leven bezielt en van 
seconde tot seconde, en van eeuwigheid tot eeuwigheid, 
herschept. 

De negatieve, verouderde huisvlijt-liederen spaar ik u 
liever. Doch van de positieve gedichten wil ik u den overvloedigen 
verrukkingsklank doen hooren, die de dikwijls 
gebrekkige taal meevoert in zoo hooge stroomen, dat zij 
ons onverminderd hunne verrukking mededeelen. 

Hiet is een dier levensvolle poëemen, --een duidelijk 
voorbeeld tevens, hoe Van Collems taal embroyonair is, 
omdat zij zijne ontroering, in haar heerlijke wording nog, 
zóó versch, trillende tot ons overdraagt; en hoe, in den 
jubel zijner bezieling, de beelden geboren worden om, onvolvormd, 
gedurig door nieuwe te worden verdrongen. 

DE LICHTENDE AARDE. 

„Als de vroege zon, weer in den morgen, 
Wordt nieuwsgierig tot het donker land, 
In de doeken van den nacht geborgen, 
Paars omwaduwd en met schemer-rand; 


Lacht hij en met stralenhand maakt open, 
Windsels, waarin zij gewikkeld lag, 
Weg valt vouw en kreukel en de knoope, 
Aarde rijst naar den blaauw-lichten dag. 


En hij groet haar en zij vaart te leven, 
Opent sluierloos haar weidschen schat, 
Heeft zich uit den nevel opgeheven, 
In haar haren klimop, bloem en blad, 


Laat het zilver van haar leden lichten, 
Toont de sombere vachten van haar woud 
En de tintelende vergezichten 
Harer heuvelen, die zij ontvouwt. 



516 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

Kus mij zonne, kus de bergentoppen 
Aan mijn borsten, van teelvochten zwaar, 
Ik ben ziek van liefde naar de droppen 
Van het goudvocht, dat uw lijf bewaar. 

Splijt' uw straal mijn donkre ingewanden, 
Raak' uw stralenhand mijn heimlijkheid; 
Maak me drachtig, zonne, door het branden 
Van de pijlen uwer heerlijkheid. 

Kus mij, kus mij, want ik wil voortbrengen 
Hemelwezens op mijn aardebaan, 
Kinderen die de gouden vreugde brengen 
En als zonen van het zonlicht gaan." 

Deze cosmische liefde-extase vervult de beste van deze 
gedichten; den zeer schoonen zang der Vrouw bijvoorbeeld, 
in den dialoog bij het tweede der nieuwe paneelen van 

R. N. Roland Holst, in het gebouw van den A. N. D. B. 
te Amsterdam. En vol van dien teeder• diepen levensmin zijn 
ook vooral de intieme gedichten als „In de kamer", „De 
Moeder", „De Heilige Familie", in alle welke meer in 't 
bizonder de weelden van het moederschap worden gevierd, 
en waaruit ik reeds vroeger dien heugelijken regel ophief: 
„Het kind ligt bij haar hart ten heilig maal". 

Het sonnet „De Werelden" zet dan weer in met deze 
vreugdige kwatrijnen: 

„Vol zijn de werelden der moederweelde, 
Het ruischen der geboorten overal, 
In alle sferen beving en neerval 
Van de atomen, die atomen teelden. 


Blijdschap mag niet ophouden te zingen 
En kleuren haasten zich den langen dag, 
Alle de nieuw verschenen dingen 
Aan te kleeden met gezang en lach." 


Ten slotte schrijf ik voor u af het gedicht „De Zaaier", 
met de weervraag of, door zijn ontroerde vragen, deze bescheiden 
en in 't geheel niet „meesterlijke" dichter, zich 
zelven niet één dier vizioenaire zaaiers betoont, die, de nieuwe 
tijden ziende, ze helpen ontstaan: 


OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 517 

„Ziet gij de toekomst lichten als een vlies ? 
Hoort gij de wording kloppen aan het heden? 

Ziet gij den nacht, waaruit een ster opwies ? 
Ziet gij den einder, die zich gaat verbreeden ? 


Ziet gij de schoonheid die uitkomen zal? 
Zijt gij de hooge bergen opgeklommen? — 
Aan hunne toppen schuiven wolken-drommen; 
Snel gaan uw voeten, want gij weet het dal. — 


Hebt gij de poort verlaten en de tent ? 
Werdt gij te gaan een verre tocht, bewogen ? 
Hoort gij den klank die hare boodschap zendt ? 
Ziet gij het licht dat ziet met duizend oogen ? 


Hebt gij Uzelve afgelegd van u? 
Hebt gij het bevend Al in u gevonden: 


De wolken, d'aarde en het spiegel-luw 
Kristal der borrelende water-monden ? .. . 


Zoo ga hoog-uit, want in u is gerijpt 
Het vonkend zaad der nieuwe wereld-orde; 
Strooi hare korrels, dat de wind ze grijpt 
En d' ingeslapen akkers wakker worden." 


Naast dit teêre tasten naar het heilige leven, van den, 
oudere, flakkeren de macabere dansen van den jongere 
wél schril. Echter, het is, van Baudelaire's doem-getroffen 
dichtergeslacht, onmiskenbaar een prins-van-den-bloede die 
hier spreekt; want wèlk een decadente, maar ook, welk. 
een prinselijk -eigen sonnetten zijn deze beide: 

SONATE. 

„Hoor de sonate der clavecimbale! 
De maan kijkt met verschrik'lijk wit gelaat 
Vlak voor het raam dwaas-lachende de zaal in 
Waar naast het boek de vlam der waskaars staat. 


ik hoor de stilte hijgend ademhalen, 
Hoor hoe het leven in een dans vergaat — 
Hoor de sonate der clavecimbale! 
De maan kijkt met verschrik'lijk wit gelaat. 



518 OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 

Terwijl jij de marm'ren nocturne slaat, 
Laat ik mijn handen langs je lichaam dalen. 
Er drijft een geur van welken en verschalen. 


Wij moeten sterven met den dageraad 
Wanneer de wind waait door de vale straat — 
Hoor de sonate der clavecimbale!" 


POLONAISE. 

„Welkende bloemen in het bloedloos licht, 
Branden nog de lantarens in de straat. 
Boven de huizen grauwt de dageraad, 
Een groene grijns van Gods gruwlijk gezicht. 


Wij grijpen angstig naar een laatste daad. 


De vaart der wereld wordt in ons verricht; 

Ons leven, in verwildering ontwricht, 
Heeft nog de rust niet die zich sterven laat, 


'k Zie in jouw oogen, in dien bruinen glans 
Den waanzin als in de oogen van een aap 
En het rumoeren van een dooden-dans — 


En als mijn hand je gele naaktheid streelt, 


Wring 'k een vertrokken glimlach als de knaap, 
Die met zijn moeders doode lichaam speelt." 

En nog, uit „De Eenzame": 

„Het maanlicht zingt mijn bloed tot dansen wakker 
En als ik dans, danst mijn schaduw met mij — 
Schaduw, mijn schaduw, mijn eenige makker; 
Wij dansen zie, ik ben niet meer dan gij. 


Ik ben een stille man waar God mee speelt ... " 


Hoort gij den nieuwen toon: „waar God mee speelt." ... ? 
'En inderdaad, er is in Nijhoff' meer dan spleen alleen.. Krimpt 
in menig vers een verwoester geest dan in het werk van 
één zijner tijdgenooten, die geest is krachtiger tevens dan 
die van de meesten hunner. In andere gedichten is diezelfde 
wanhopige een fel doorpeiler van het Raadsel, dat 
schemert tusschen de „harde oneindigheid" en het zachte, kwetsbare 
leven, al heeft hij er niet, als Gossaert, eene harmonische 
oplossing voor gevonden; doch in zijn schoonste oogen



OVERZICHT DER NEDERLANDSCHE LETTEREN. 519 

blikken blijkt de dichter de goedheid en den weemoed van 
dat leven zoo innig te gevoelen en zoo van diep uit heen te 
zingen, als men dat, ten onzent, maar zelden te lezen krijgt. 
Gij kent waarschijnlijk reeds dat warme: „Zingende soldaten ?" 

„De keien zijn zoo puntig op de straten: 
Blonde soldaten, doen je voeten pijn, 
Smoor je verdriet met een naïef refrein: 
„Marie, Marie, ik moet je gaan verlaten." 


Wij zien vooruit naar 't verre doel der torens 
En loopen met z'n vieren naast elkaar, 
Melancholie, uw vondsten zijn bizar: 
„De duivel heeft twee hoeven en twee horens." 


Waar is de tamboer, waar is de muziek ? 
God heeft ons op den weg alleen gelaten, 
Ons lijf gaat breken en ons hart is ziel: — 


Zingt van een ring en van liefde en van smart, 
Zingt van verachting voor een paar granaten! 
Een goed soldaat heeft een groot kinderhart." 


Dáárin is dan toch, behalve in den beheerschter vorm, 
Nijhoff de sterkere en vooral de modernere dan Van Collem: 
dat hij niet, als de sociaal-democratische dichters van een 
oudere generatie, enkel maar de schoonheid der menschelijke 
natuur blindelings verheerlijkt, — doch dat hij de goede 
zachtheid ervan wéérvindt... op den bodem harer eerst 
volledig aanvaarde verdorvenheid. 

Van het nieuw en heroïscher idealisme, dat zich zal oprichten 
door de erkentenis heen van dat ingeboren en 
onuitroeibaar verderf, ziet Nijhoff moog'lijk nog de scheme-
ring niet. Maar toch is het reeds een rustpunt voor onze 
aanschouwing, dat een zoo morbide geest als de zijne 
zich onweerstaanbaar heen voelt voeren tot die stille mildheid 
des levens, die deze verscheurde en verscheurende tijd 
in ongekende smarten barende is. 

Het is late herfst in onze poëzie; doch aan de zich al schraler 
ontbladerende takken ontwaren wij, met datzelfde heugelijk 
ontstellen, waarmee wij, opeens, eene vrouw zwanger zien, — 
de kleine, glanzende knoppen van het nog verre, nieuwe leven. 

CAREL SCHARTEN. 

1917. IV. 35. 


HET TOONEEL. 


Met Hedda Gabler vergeleek ik de vorige maand Nico 
van Suchtelen's tooneelstuk. Ibsen's werk moest nog worden 
vertoond. Chrispijn Senior heeft zijn kracht en zijn genegenheid 
aan de regie gegeven, en wel grievend is de uitslag, 
dat althans te Rotterdam zelf het spel na één avond afgebroken 
en vervangen werd door een Hollandsche klucht, 
waaraan de schrijvers hun reputatie beter niet hadden gewaagd, 
en de directie een ernstig ondernemen als de vertooning 
van Hedda Gabler allerminst mocht opofferen. De bezwaren 
of gevaren van het ,,coupon"-stelsel legde zij daarmee al te 
schril bloot; een dergelijk toegeven aan den wansmaak is 
verraad aan het zelfbewustzijn des kunstenaars. Dat het 
publiek kan worden geleid, heeft Royaards met Shakespeare 
en Vondel bewezen. Dit zwichten is een droevig seizoensbegin 
geweest van hardwerkende menschen, - die te vaak 
vergeten, dat het publiek naar hen behoort te komen en de 
schouwburg is hun huis. Hedda ' Gabler, dat drama der 
halfheid, hield een waarschuwing immers in zich ! ... Doch 
laat ik me haasten, den onvoldoenden bijval, dien éénen 
eersten avond gevonden, vooral te verklaren uit de rol van 
Eilert, waarvan de tragiek als de achtergrond is van Hedda's 
lot en welke vervuld werd met voos vertoon. Hoe kwam 
de regie dit te gedoogen? Het geheel gaf van ernstig 
streven blijk. Superieur was het spel van de beide Tartaud's. 
Ook uiterlijk was mevrouw zéér mooi. Als gegleden 
kwamen de woorden uit dat strakke gelaat, uit een mom van 
demonische kracht, die het ondergaan in halfheid verhulde. 


HET TOONEEL. 

Het fundamenteele verschil tusschen Royaards' uitvoering 
van Driekoningenavond en die van de Vrooljke vrouwtjes 
was, dat bij de eerste het voortreffelijke werk van den 
heer Frits Lensvelt te veel beteekende; bij de Vrouwtjes 
de tooneelschikking in haar pièce de résistance, het park, 
tekortschoot; en de zege der schoone vertooning te danken 
was aan het spel: aan den geest, waarin het geheel werd 
gespeeld. Luchtig als een dansspel was het. Ik herinner 
mij een handbeweging van Royaards, waarmee hij, jaren 
geleden, in een gesprek al aangaf na een vertooning door

,

het „Nederlandsch" van een ander blijspel door Shakespeare dat 
fantazie en luchtige bevalligheid voor het welslagen in 
onzen tijd van dergelijke stukken noodig zijn. Stijl van vlugge 
schoonheid in kluchtigheid van Shakespeare: stijl in het spel, 
dat kregen we hier; en prachtige creaties, zoowel van 
Hubert la Roche, den Falstaff, als van Saalborn in de rol 
van Evans. Eerst Royaards heeft La Roche gelegenheid geschonken 
zijn talent ten volle te ontplooien; en eenzelfde 
verdienste heeft hij jegens de kunst gehad, door mevrouw 
Anna Sablairolles terug te brengen op het plan, waar zij 
hoort te staan, en waar zij nu als Juffrouw Haastig, aantrippelend 
op den wulpschen gek, iets gaf, dat fijn en hoog 
-komiek was. 

Met cabaret-verrichtingen, die, als „voorgerecht" geboden, 
bijna geheel Nederlandsch fabrikaat waren, is het Hofstadtooneel 
frisch en dartel begonnen. Thans zijn we aan het 
derde Hollandsche stuk! Aan het tweede, van den heer 
Broedelet, hebben zij, die het pas in Groot-Nederland 
hadden gelezen, kunnen ervaren, hoevéél goed spel wel 
waard kan zijn voor wat om gespeeld te worden is geschreven. 
Kasbloem, kort na den Tuin der Droomen, met er 
tusschen den zorgeloozen tooneelspeler van Broedelet, kan 
ouders, wier kinderen neiging toonen naar kunstenaarsleven, 
slechts stijven, in weigerachtigheid! Tilly Lus in Van Suchtelen's 
stuk heeft een allerliefst beeld gegeven van toewijding 
in een kunstenaars-vrouw. Van der Lugt heeft in Kasbloem 
verrast, toen hij een Hans Borg deed zien, even sterk en 
diep-rustig, als zijn droomende schilder slap en zenuwachtig 
geweest was. Else Mauhs, in den Tuin vóór een ondankbare 
taak geplaatst, door speciale wenken des schrijvers nog 


522 HET TOONEEL. 

bemoeilijkt, heeft als „Kasbloem" een zuster-figuur van 
Olga uitgebeeld, doch een hoeveel klaarder figuur! 
Toch is de titelrol niet het krachtige element in dit ver 
werk van mevrouw Simons—Mees. Blijkens-dienstelijke 
een karakteristiek, waarschijnlijk door den heer Simons ge 

achter in het boekje gedrukt, moet men Eva-schreven en 
Waal, de dichteres, beschouwen als een „praaljonkvrouw," 
in welke men „iets vindt van de ironie, die de schrijfster 
in haar satyriek blijspel Een Paladijn zou uitstorten over 
den goochelaar met mooie zinnen en dito gevoelens Van 
Erckelens." Die spot, het eerste bedrijf lardeerend, is van 
lageren huize dan de leuke, als zonder eenige opzettelijkheid 
aan den man gebrachte geestigheid, de humor, bij 
Van Suchtelen. 

Ware Eva geen bespotte figuur, er zou eenheid zijn in 
Kasbloem. Nu is er een kluchtig eerste bedrijf, waarop er 
drie volgen van schoonen ernst. Door dezen ernst mengt 
zich wel humor, poëzie van aandoenlijke fijnheid. Een bezoek 
meer is het niet: bezoek aan de eenzaamheid in 
de bergen, gevolg eener vlugge verloving, welke een korte 
vergissing is, met lang, diep leed voor den verliefde. 
Die berglucht der eenzaamheid, dat is het mooie. 't Gezinsleven 
van dat oude kind, argeloos-egoist als een kind, den 
sterrenkijker professor Borg. Ko Arnoldi heeft van dezen 
gelukkigen eenzaamling een onvergetelijke creatie gegeven 
en mevrouw Chrispijn—Mulder verrast door een spel vol 
innigheid als vrouw-en-moeder in dat ongewone, fijn gebeelde 
familiebestaan. 

Rotterdam heeft den 23en de eerste vertooning gehad van 

een „trilogie" door eene Rotterdamsche, mevrouw Goed 

lezers van dit tijdschrift uit de novelle-hart—Becker, den 

De oude mevrouw Van Leeuwen bekend. De zoogenaamde 

„bijwagen" of tweede afdeeling van Het Tooneel is die drie 

werken van één bedrijf komen geven. Jan C.. de Vos 

was daarbij de leider en heeft voortreffelijk de voornaamste 

rol vervuld in den langen Einakter: De Vaders, welke kan 

doen denken aan Pierre et Jean, den prachtigen roman van 

de Maupassant. Deze vertelling van den toch niet licht 

vervaarden Franschman is sentimenteel, vergeleken bij de 

conceptie onzer jonge landgenoote, waarin op den dag der 


HET TOONEEL. 

begrafenis van eene vrouw-en-moeder de weduwnaar ,, aarzelend" 
tegen den huisvriend zegt: 
Een vrouw... bemint geen twee mannen tegelijk. 
En de vriend met al te veel zekerheid antwoordt: ---
Zij deed het. 
Misschien zou het geval, uitvoerig behandeld, in het ver 

meer dan één bedrijf bepleit, hebben getroffen.-band van 
Nu zag-en-hoorde men overbluft, doch geraakte wel sterk 
onder den indruk van de mentaliteit der schrijfster, die de 
huwelijksmoraal als het ware buiten beschouwing hield, het 
geval voor zichzelf liet spreken, zoo bondig mogelijk polygamische 
neigingen bij een vrouw vaststelde en een blijvende 
aandacht afdwong, hoewel niet al het gebeurde en gedane 
voldoende werd gemotiveerd en twee van de vier rollen 
onvoldoende werden vervuld. 

Het eerste stukje van den avond, Oesters, deed weliswaar 
aan Schnitzler denken, doch is niettemin een werkelijk eigen 
meesterstukje van fijnen spot, in een vluggen dialoog, even 
luchtig als raak rakettend. Zoowel door die tegelijk fijne 
en scherpe, korte zinnetjes, als door het verrassende, onverwachte 
in de tournure van al dit tooneelwerk, heeft mevrouw 
Goedhart aan de voortreffelijke stukjes in één bedrijf 
doen denken, waarmee Speenhoff, de veelzijdig begaafde 
„dichter-zanger," eenige jaren geleden een „zomer-tooneel" 
tot iets van literair belang gemaakt heeft. Mevrouw Gusta 
de Vos—Poolman en de heer Van Kerckhoven Jr. hebben 
zeer goed spel gegeven. 

J. DE MEESTER. 

BUITENLANDSCH OVERZICHT. 


26 Nov. 1917. 

-

De nederlaag bij Tolmein is voor Italië een ramp gewor

den: de Centralen staan nu aan de Piave, en pogen, uit 
hunne bergen, de nieuwe Italiaansche stelling in de flank te 
vallen. Gelukt dit, dan moeten de Italianen tot achter de 
Etsch terug. 

De Engelschen hebben op de steeds minder terreinwinst 
opleverende pogingen tegen de Duitsche duikbootenbasis 
in Vlaanderen een forsch ingezette beweging tegen 
Kamerijk doen volgen, die niet door roffelvuur was aangekondigd 
en de Duitschers blijkbaar heeft verrast. De 
tanks hebben de Engelschen over de zwak bezette eerste 
linie heengeholpen, en zij hebben daarop gebruik kunnen 
maken van hunne ruiterij. Over • een frontbreedte van 
15 K.M. hebben zij , 8 K.M. diepte gewonnen, en feitelijk de 
Hindenburg-linie doorbroken. Tot eene omvattingsbeweging 
hebben zij het evenwel niet kunnen brengen: de Duitschers 
zijn in staat gebleken de beide einden weer aan elkander te 
knoopen en houden den aanvaller nu met goed gevolg tegen. 
Gelijktijdige aanvallen der Franschen op andere punten van 
het front hebben evenmin eene beslissing ingeleid. Men kan 
zeggen dat de geallieerden hun vijand op het Westelijke 
front handen vol werk geven, en hem dus beletten van dit 
front troepen naar Italië te verplaatsen; maar een beslissing 
op het Westelijke front zelve schijnt volstrekt 
niet nabij. 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Italië heeft een zwaren slag opgeloopen, maar is niet 
ineengezakt. Sedert zij aan de Piave stand hielden vechten 
hunne troepen blijkbaar met hardnekkigheid, zoowel dáár 
als in de bergen tusschen Piave en Brenta, en op de hoogvlakte 
van Asiago. Fransche hulptroepen rukken aan en 
ook eenige Engelsche; hoeveel, is niet bekend gemaakt. 
Lloyd George en Painlevé zijn 'naar Rapallo geweest, en 
daarna heeft, in eene redevoering te Parijs, de Engelsche 
premier verkondigd, dat er voortaan van Nieuwpoort tot 
Venetië maar één front staat, en dat Engeland, Frankrijk en 
Italië het in samenwerking te bedienen hebben. Zij zullen dit 
doen door middel van een nieuw orgaan: een maandelijks 
bijeenkomenden oppersten oorlogsraad, te vestigen te Versailles, 
bestaande uit de drie premiers, uit drie andere kabinetsministers 
der respectieve landen, en uit drie vertegenwoordigers 
der respectieve generale staven. Bij gelegenheid 
dat hij dit nieuwe lichaam aankondigde, heeft Lloyd George 
uitdrukkingen gebruikt, die moesten doen gelooven dat 
voortaan de militaire leiding bij dezen raad zou berusten. 
De oorlogvoering der Entente, die noch België heeft weten 
te behouden, noch Servië, noch Roemenië, en zooeven een 
eerste aanzienlijk stuk der Italiaansche laagvlakte aan den 
vijand had moeten prijsgeven, werd door den Engelschen 
premier niet gespaard. ,,Op dit oogenblik hangt de mate, 
waarin wij kunnen verhinderen dat de nederlaag der Italianen 
tot eene catastrophe wordt, van de snelheid en volledigheid 
af waarmede wij breken met ons verleden en voor de eerste 
maal in onze actie de werkelijke eenheid van al de fronten 
der bondgenooten verwezenlijken. Ik geloof dat wij ten 
laatste deze groote les geleerd hebben. Dit is de beteekenis 
van dezen oppersten raad. Wanneer mijn opvatting juist is, 

dan zal de raad werkelijk met macht worden bekleed ..." 

In Engeland aanvankelijk algemeene ontstemming, die bij 
de liberalen buitengewoon ernstig scheen. De Daily News 
noemde de rede „voor ons land een grove, wreede, valsche, 
boosaardige smaad; wij worden er door te schande gemaakt 
voor Europa en voor de wereld". Anderen gaven te verstaan, 
dat Robertson en Haig nu wel hun ontslag zouden nemen. 
Asquith kondigde een interpellatie aan, en het heette dat hij 
bloed wilde zien. Het is alles heel kalm afgeloopen; maar 


526 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

Lloyd George heeft door zijn Parijsche rede vrijwel een 
streep gehaald. Over Engelsche veldtochtsplannen zal steeds 
de Engelsche regeering in hoogste instantie beslissen; over 
Fransche plannen dus de Fransche, over Italiaansche plannen 
de Italiaansche regeering. Het nieuwe orgaan zou zeker niet 
de macht krijgen tot het benoemen van een generalissimus 
over de gezamenlijke legers der drie bondgenooten: zoo iets 
had hij met zijn Parijsche rede nimmer bedoeld. De raad? 
„een lichaam dat op den uitkijk blijft"; hij zou de kabinetten 
voorlichten, maar de kabinetten zouden het laatste woord 
hebben. Hij had „een onaangename rede" willen uitspreken 
om de openbare meening in Amerika, Italië, Frankrijk en 
Engeland te noodzaken zich bezig te houden met de teleurstellingen 
in den oorlog ondervonden, en er zich van te 
doordringen ,dat er iets veranderen moest ". 

Een aantal sprekers hebben nog na hem het woord 
gevoerd, maar het debat is verloopen. 

Buiten Europa is de Entente fortuinlijker geweest. 
Generaal Allenby heeft Gaza en Jaffa bezet en staat nu voor 
Jeruzalem, dat spoedig door de Turken schijnt te zullen 
worden ontruimd. En in Oost-Afrika hebben de Duitschers 
gevoelige verliezen geleden; --maar het overblijfsel hunner 
krijgsmacht is er nog altijd niet geheel omsingeld. Het uit 

handjevol Europeanen, nu al zóó-houdingsvermogen van het 
lang van de verbinding met het moederland afgesneden, 
grenst aan het wonderbaarlijke. Hoe is het mogelijk dat zij 
hunne munitie nog niet hebben verschoten? 

Duikbootenoorlog: October had ongunstiger cijfers voor 
de Entente, dan September. Desniettemin geven de Engelschen 
op, dat zij aanhoudend meer duikbooten tot zinken 
brengen. Er zullen er echter ook wel aanhoudend meer 
worden gebouwd. Duitschland heeft het versperde gebied op de 
Noordzee nog wat uitgebreid, om met meer succes de vaart 
van Engeland op neutrale havens, en omgekeerd, te kunnen 
tegengaan. De neutralen zuchten en dulden. 

Tot zoover de oorlog; de vrede is nog niet op komst. 
In Rusland hebben de maximalisten het gezag vermeesterd, 
ten minste in de groote steden. Het begon te St.-Petersburg, 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

waar het winterpaleis, laatste toevlucht van Kerenski's regeering, 
van de land- en waterzijde tegelijk is beschoten; de 
laatste verdedigers waren vrouwen. Toen deze het opgaven 
vonden de belegeraars Kerenski gevlogen. Hij heeft getracht 
troepen tegen St.-Petersburg op marsch te brengen, maar er 
slechts weinigen verzameld, en met die weinigen heeft hij de 
nederlaag geleden; sedert is er niet meer van hem gehoord. 
Over het algemeen onderscheiden zich de berichten uit Rus 

onsamenhangendheid en groote partijdigheid.-land door groote 
Voor zoover zij tot ons komen onder Reuter's controle, hebben 
zij de blijkbare strekking de zaak der maximalisten als wanhopig 
voor te stellen. Intusschen duurt deze nieuwste phase der 
Russische omwenteling nu bijna drie weken, en de regeering van 
Lenin en Trotzky bestaat nog. Van het Oostenrijksche front 
kwam aanstonds een bericht als zou deze nieuwe regeering een 
afzonderlijken vrede aan de Centralen hebben aangeboden. 
Dit is niet bewaarheid: zij heeft onmiddellijke vredesluiting 
in overweging trachten te geven aan alle oorlogvoerenden 
tegelijk. De Entente erkent haar echter niet als de landsregeering; 
zij betitelt haar als misdadigers en landverraders. 
Eerst daarna heeft deze regeering den opperbevelhebber aan 
het front den last gegeven aan de legeraanvoerders der Centralen, 
die hij tegenover zich vindt, een onmiddellijken wapenstilstand 
te vragen ter inleiding van vredesonderhandelingen; 
de opperbevelhebber (Doechonin) heeft geweigerd aan dien 
last te voldoen, en is daarna door een vaandrig, Krilenko, 
vervangen. Welk werkelijk gezag die vaandrig aan het front 
uitoefent op het oogenblik dat wij dit schrijven, is geheel 
onbekend. 

Ook te Moskou hebben de maximalisten overwonnen, in 
een strijd waarin de historische gebouwen van het Kreml 
eene beschadiging ondergaan hebben die door de maximalistische 
telegrammen onbeduidend, door die van de verslagen 
partij onherstelbaar wordt genoemd. Een gemeen soldaat is 
benoemd tot gouverneur der stad. 

Toen het niet meer aanging den val der Bolsjewiki als 
onmiddellijk aanstaande voor te stellen, begonnen de Reutertelegrammen 
te verzekeren, dat Kaledin (de generaal der 
kozakken van den Don) hen wel klein krijgen zou door 
hun den toevoer van levensmiddelen af te snijden. Sedert 


528 BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

stellen de telegrammen van de andere zijde Kaledin voor 
als in zijn eigen district ten zeerste in het nauw gebracht door 
de boeren der Oekraine, door het sedert eenigen tijd te Kiev 
zetelende „parlement der Oekraine" tegen hem opgeroepen. 
Wat Finland betreft, daar beschouwt men nu het gezag der 
Russische regeering als geheel en al vervallen aan de 
Finsche organen zelve, die echter een toonbeeld van tweedracht 
schijnen op te leveren. De partijen schijnen daar in 
de verworven vrijheid vooral de gelegenheid te waardeeren 
elkander op het scherpst te bevechten. 

Een aanwijsbare kern van reactie bestaat er in Rusland 
nog niet. Kerenski is Of dood Of zwijgt; in ieder geval 
schijnt zijne rol voor het' oogenblik uitgespeeld. Wat verder 
rechts stond dan Kerenski (kadetten, octobristen, grootvorsten) 
zwijgt; werkt vermoedelijk in het duister. Spreken doen 
alleen de socialisten en revolutionnairen van andere denominatie 
dan de Lenin-groep, die het gezag veroverd heeft: de 
„mensjewiki", de „sociaal-revolutionnairen". Zij komen op 
voor een algemeen-socialistisch concentratie -bewind, en verlangen 
een electoraal accoord om gezamenlijk de verkiezingen 
te kunnen beheerschen voor de constituante. 

Het schijnt niet dat men in Duitschland de levenskansen 
van Lenin's bewind hoog aanslaat. Bereikt een vredesvoorslag 
van Lenin in een of anderen officieel-lijkenden vorm de 
Duitsche regeering, dan is het wel mogelijk dat deze te kennen 
geeft, dat men zich slechts uiten kan over een vredesvoorslag, 
van de constituante uitgegaan. Deze wordt dan verkozen, 
hoopt Duitschland, op den vrede als eenige leus, zooals de 
Fransche Nationale Vergadering in 1871. Het komst er niet 
zoozeer op aan Lenin en Trotzky voor den vrede mede te 
krijgen, als anderen, en het met de uiterste partij alleen aan 
te leggen, zou die anderen in de armen der Entante terug 
kunnen drijven. 

Het ontbreekt van de zijde van Lenin c. s. niet aan opwekkingen 
aan het Fransche en Engelsche proletariaat, om het 
voorbeeld der Russische broeders te volgen. In Frankrijk 
wil men op alles voorbereid zijn en heeft Painlevé vervangen 
door Clemenceau. Diens naam beduidt: scherpe waakzaamheid 
tegen samenzweerders van binnen, en oorlog tot het uiterste 
tegen Duitschland. De socialisten hebben hem natuurlijk 


BUITENLANDSCH OVERZICHT. 

geen votum van vertrouwen willen geven, maar bleven nagenoeg 
alleen. 

En wat beteekent het optreden van Hertling in Duitschland? 
Dat de Keizer er nu eindelijk van afgezien heeft, 
Rijkskanseliers te benoemen van eigen keuze, in het goed 
vertrouwen, dat de Rijksdag wel met hen zal willen samenwerken. 
Vóór hij benoemd werd, is Hertling naar de 
meerderheid gestuurd om te vragen of hij acceptabel 
was. Van een Rijksdagsresolutie „zooals de regeering die 
opvat" was bij Hertling's overleg met de fractieleiders 
geen sprake meer, doch van de Rijksdagsresolutie tout court. 
In Oostenrijk is men blijde. Men wenscht daar hartstochtelijk 
den vrede, ook in regeeringskringen, en stelt zich voor dat 
Hertling er meer voor zal kunnen en willen doen dan 
Michaelis. 

Het is echter thans niet zoozeer de vraag wat Hertling, 
als wat Lloyd George en Clemenceau willen. En die willen 
geen vrede eer beproefd is of hij met Amerika's hulp 
aan een verslagen Duitschland kan worden opgelegd. Alleen 
nieuwe Duitsche zegepralen van een kaliber als die van 
Augustus '14 zouden, in Frankrijk althans, dien wil kunnen 
doen wankelen. Doch aan de Piave of Etsch zal zulk een 
zegepraal wel niet meer worden bevochten. Trouwens, zij 
zou de Duitschers op zijn best kunnen brengen voor de 
Alpen, die wel zoo lang te houden zullen zijn als Verdun; lang 
genoeg dus om af te wachten, wat Amerika vermag? 

Dat is en blijft het groote vraagteeken waarmede aanstonds 
1917 gaat eindigen. 

C. 

BIBLIOGRAPHIE. 

Eugeniusz Romer, Atlas Polski — Atlas von Polen -- Atlas de la 
Pologne. De volledige titel (in drie talen) luidt in het Frans aldus: 
Atlas de la Pologne (Geographie et Statistique) rédige et public par 
Eugene de Romer, docteur ès lettres, Professeur de géographie a 
l'Universite de Léopol, en collaboration avec plusieurs savants. Edité 
par les Associations polonaises d'épargne et de credit sous les auspices 
de la Diète provinciale de la Galicie. Varsovie — Cracovie. Gebethner 
& Wolff, 1916. 

Het is verbazingwekkend, dat een zo zwaar beproefd volk 
als de Polen tans in staat is geweest tot het bewerken en uit 

een dergelijk standaardwerk als deze atlas. Anderzijds-geven van 
verklaart juist het tragiese heden, met vrij veel kans op een 
betere toekomst, dat men zich alle moeite geeft, om bewijzen 
te leveren van onverzwakte volkskracht. Een onloochenbaar 
bewijs daarvan hebben wij tans voor ons. 

Deze atlas bevat op 32 bladen ongeveer 70 kaarten, met een 
verklarende tekst. De bewerker heeft het nodig geoordeeld, 
buiten het gebied van 't histories Polen van 1772 ook die aangrenzende 
gebieden in kaart te brengen, die door het vrij grote 
aantal Polen, die er wonen, van belang zijn voor de tegenwoordige 
„Poolse kwestie"; hij stelde zich ten doel, een beeld 
te geven: 1. van de erfenis der kultuur van het: ondergegane 
Poolse rijk, 2. van de invloed, uitgeoefend door de verdeling 
over drie rijken, 3. van de „nationale, maatschappelike en 
ekonomiese ondergrond der Poolse kwestie." Ik kan niet anders 
een overzicht geven van deze veelzijdige, grotendeels op officiële 
statistieken berustende arbeid dan door een lijst te geven van 
de afzonderlike kaarten. De bijkaarten vermeld ik tussen haakjes 
na de hoofdkaart van elk blad; ik kies de Franse opschriften 1). 

1) Opschriften en tekst zijn in het Pools, Duits en Frans geschreven. 


BIBLIOGRAPHIE. 

I. Hypsometrie. 
II. Geologie. — (Esquisse tectonique). 
III. Climax [4 kleine kaarten: verschillende isothermen, 
jaaramplitude, neerslag, vorst]. 
IV. Flore. — (Paysage et Hore de la contrée X -- X 
[Oostkarpaten—Podolië. ] ) 
V. I-Iistoire. 
VI. L'administration. — (Provinces, Gouvernements, Dis-
t ricts). 
VII. Densité de la population. 
VIII. Accroissement annuel de la population. 
IX. Polonais. — (Langues). 
X. Catholiques-Romains. 
XI. Les Juifs. Déplacements de population [4 kleine kaarten]. 
XII. Polonais dans les pays limitrophes [4 kleine kaarten]. 
XIII. Polonais en Lithuanie et en Petite-Russie [2 kaarten, 
een van 't grondbezit, een van de zemstwo-kiezers]. 
XIV. Eglise. — (Nombre des cath.-rom. par paroisse). 
XV, XVI. L'instruction [7 kleine kaarten: Les Ecoles (3), 
Imprimés en langue polonaise (3), La Presse polonaise (1), — 
met een in tekening gebrachte staat: Imprimés en langue 
polonaise]. 

XVII. Grandes propriétés foncières. 
XVIII. Exploitation du sol. 
XIX. Froment. — (Maïs). 
XX. Seigle. — (Sarrasin). 
XXI. Orge. — (Betteraves). 
XXII. Avoine. (Lin). 
XXIII. Pommes de terre. — (Millet). 
XXIV. Bles. 
XXV, XXVI, XXVII. Elevage [4 kaarten: Chevaux. — 
Boeufs. — Pores. -- Moutons et chevres. — 4 kleine kaarten 
van het aantal dezer vier diersoorten op 100 bewoners]. 

XXVIII. Produits miniers. -- (District industriel silésienpolonais; 
met nog een in tekening gebrachte staat van de opbrengst 
in 1910). 
XXIX. Population industrielle. -- (De bijkaart bevat ook 
een statistiek speciaal van de grootindustrie). 
XXX. Classes d'industrie. 
XXXI. Epargne nationale. --(behalve een bijkaart van de 
relatieve omvang der inleggelden van Katholieken, Joden en 
Uniaten in Galicië nog een in tekening gebrachte staat van de 

toeneming der spaargelden van Poolse en niet-Poolse spaar-en 
kredietbanken in Pruisies Polen en Galicië). 


532 BIBLIOGRAPHIE. 

XXXII. Moyens de communication. — (Bijkaart met ver 
gegevens van verkeersintensiteit).-schillende 
Er is nauweliks iets, wat in cijfers is uit te drukken, of men 
leest het zonder moeite van deze kaarten af. Wij kunnen ons 
in een ogenblik oriënteren aangaande het Poolse element in 
de Russiese westelike provinsies (ten oosten van het z.g.n. 
Koninkrijk Polen), gelijk bekend, een der grootste moeilikheden 
der huidige Poolse kwestie; aan het berucht geworden gebied 
van Chelm is zelfs een aparte kaart gewijd. Het bijna ongelofelike 
analfabetisme der Klein- en Witrussen van 't oude tsaren-rijk 
zien we scherp afsteken tegen de vrij hoog staande ontwikkeling 
van de Letten in Koerland; de Russiese Polen en Oost-Galicië 
staan er tussen in; in West-Galicië is 't beter, en bovenaan 
staat natuurlik Pruisen. Wie in Bernhards boek „Das polnische 
Gemeinwesen im preussischen Staat" gelezen heeft van de Poolse 
boeren-republiek in oost-Duitsland, van de pastoor Wawrzyniak 
en van de ,,Genossenschaften", die begrijpt de betekenis van 
wat hij daar las nog veel beter, als hij op kaart XXXI (Epargne 
nationale) de donkerbruine gebieden ziet in 't door Polen bewoonde 
deel van Pruisen, scherp afstekend zowel tegen het 
overige Poolse gebied als tegen grote stukken van 't aangrenzende, 
in hoofdzaak Duitse land in Silezië en Oost-Pruisen. Deze 
paar voorbeelden mogen volstaan. 

De kaarten zijn keurig afgewerkt. De kleuren zijn zeer 
gelukkig gekozen. 

Grotendeels dezelfde statistiese gegevens, in deze atlas verwerkt, 
vinden wij terug in een beknopt, handig boekje, door 
professor Romer samen met Dr. I. Weinfeld in 1917 bij Gebethner 
te Krakau uitgegeven: Annuaire statistique polonais. 104 blz. 

N. VAN WIJK. 
H. van der Kloot Meyburg, Bouwkunst in de stad en op het land. 
Brusse, Rotterdam, 1917. 
Een boek, dat, al naarmate de stemming, zal doen huilen of 
lachen. Vierhonderd afbeeldingen, van welke twee honderd enkel 
om te doen zien hoe potsierlijk onze voorouders --neen: onze 
ouders en tijdgenooten — bouwden en bouwen! C), waren deze 
monsters enkel in een boek vereeuwigd! Doch helaas, hoe lang 
nog zal de nazaat zich ergeren aan die misbaksels der negentiende 
eeuw! En het staat te vreezen, dat deze; eeuw, welke 


BIBLIOGRAPHIE. 

zich zelf zoo hoog stelde, in later tijd tot de meest barbaarsche 
zal gerekend worden. Want wat zij goeds voortbracht op 
wetenschappelijk en sociaal gebied, zullen dan enkel te weten 
komen, wie in oude boeken snuffelen; doch dat zullen er slechts 
weinigen zijn. Maar de gaande en komende man, iedereen: 
geleerde en ongeleerde, zal dag in, dag uit zich stooten aan 
onze baksteenen en cementen gruwelstukken. Het grafschrift 
van den bouwmeester der St. Paulskerk te Londen: Si monumentum 
requiris, circumspice, is ---doch in ironischen zin -maar 
al te toepasselijk op den negentiende-eeuwschen stedenen 
dorpsbouw. 

Natuurlijk niet om op onze wonde plekken te wijzen, heeft 
de architect van der Kloot Meyburg dit werk samengesteld en 
verleende het departement van Binnenlandsche Zaken daaraan 
zijnen steun. Doel is de opvoeding van het oog door naast die 
slechte voorbeelden goede te stellen en in den tekst uit te 
leggen waarom het eene leelijk, het andere mooi is. In letterlijken 
zin gaat de schrijver hierbij opbouwend te werk. Eerst worden 
raam en deur behandeld. Dan stoep, balkons, erkers, loggia's 
en verandah's. Eindelijk de groote massa's: gevel en dak, om 
ten slotte als de leerling — want wie is niet leerling in dezen ? -de 
onderdeelen meester is, het huis als geheel in oogenschouw 
te nemen, en wel als woonhuis, winkelhuis en pakhuis. Dan de 
stad verlatende, trekt de heer Meyburg met ons naar het land. 
Ook hier gaan de onderdeelen voor: hek, tuinmuur, poort en 
brug. Eindelijk komen het boerenhuis en het landhuis aan de 
beurt. 

Met zorg en liefde samengesteld, kan dit boek grooten dienst 
bewijzen aan de goede zaak. Moge de heer Meyburg nog één 
stap verder gaan, en van schrijver spreker worden. Dat het 
ministerie van Binnenlandsche Zaken, 't welk het langverzuimde 
thans tracht in te halen, hem aanstelle tot wandelleeraar. En 
de vierhonderd fotografische afbeeldingen omzette in evenvele 
lantaarnplaatjes. Want de door kino's verwende mensch 
kijkt niet meer in boeken. Gaat het Ministerie hiertoe niet over, 
dan worde dit denkbeeld aanbevolen aan de Maatschappij tot 
Nut van 't Algemeen, of Heemschut, of het jongst opgerichte 
Instituut van Bouwkunst. Want althans in dezen zijn er genoeg 
toebereide akkers, noch ontbreekt het aan zaad. Alleen, tot nu 
toe, was er geen zaaier. 

Wellicht zullen dan eenige der plaatjes moeten worden ver 

Niet de leelijke; die zijn inderdaad alle leelijk! Maar-vangen. 
enkele der als goed geprezene geven aanleiding tot bedenkingen.. 
Zoo moge op no. 23 de luifel juist zijn aangebracht, wegens 


534 BIBLIOGRAPHIE. 

hek en afrastering verdient dit plaatje te verhuizen naar de 
overzijde, die der monsters. Ook zullen bij vertooning van 
nos. 25, 27, 31, 37, 41, 45, 49, 53, 55, 79 en 81 allicht de tongen 
los komen. Doch, welbeschouwd, is dat geen bezwaar; niets is 
erger voor een spreker dan toeschouwers, die sprakeloos het 
vertoonde aanstaren. De monden en de hersens — moeten 
in beweging komen! 

Geen wonder daarentegen zoo de afbeeldingen van bouwkunst 
op het platteland geen aanleiding geven tot opmerkingen : hoe 
herkent men daarin den samensteller van het reeds vroeger in 
De Gids aangekondigde werk: Onze oude boerenhuizen! 

R. T. N. 

R E G I S T E R 

DER IN DEZEN JAARGANG BEHANDELDE WERKEN. 

Allem (Maurice), Anthologie poétique fra

ncaise du XVIe 
siècle ........................................... Di. I. Bl


z. 568 
Ammers—Kuller (Jo van), Verzwegen strijd ......... II. 565
„ „ 

Beekman (Dr. A. A.), Geschiedkundige atlas van Neder


land. Holland's noorderkwartier in 1300. Een kaart 

met tekst. ...................................... I. ,, 163 
Bergh van Eysinga (Ph. E. van den), Roode rozen ... IV. 511

„ „ 

Boer (Dr. M. G. de)Van waagdraversveem tot modern 

grootbedrijf .. .................................... .IV. 194 
Boutens (P. C.), Lentemaan ................ 4.6 ..... IV. 509 
Carbin (Louis), De zuivere ........ H. 564


Eros ............
Clercq (René de), De vlasgaard ..................... IV. ,,513


„ 

, Terwe ........................... „ IV. ,,513 
De Noodhoorn ................... IV. ,,513 
Collem (A. van), Liederen van huisvlijt .............. IV. 512 


, „ 

„ „ 

Couperus (Louis), Van en over mijzelf en anderen.... II. 550

„ „ 

Eberstadt (Prof. Dr. Rudolf), Der Ursprung des Zunftwesens 
s

und die älteren Handwerkerverbände de

..

Mittelalters, 2 Aufl................... 391


ufl ............................... I. 
Eckeren (Gerard van), De van Beemsters ........... II. 553


„ „ 

Eisfeld (Dr. Curt), Das niederländische Bankwesen ... ,,I. ,,195 
Ellen, Een liefdevertelling .......... ................ I. 199 
Emants (Marcellus), Liefdeleven ........ ............. II. 547

„ „ 

Eysinga (Ph. E. van den Bergh van) zie Be

rgh. 
Gossaert (Geerten), Experimenten ................... IV. 510

„ „ 

(Charles),Une gloandGe zleII. 583 

Grolleau ire de la Flre : Guido 

el ......................................... 


.. „ 

Haspels (G. F.), David en Jonathan II. ,,555 
Hoek (Gerard van den), Het kostelijk leven.........II.,,565

. 

„ 

Hopman (Frits), De proeftijd........................ H. 566 
Jansen (Miek), Aan de bron ........................ IV. 511


„ „ 

1917 IV. 36 


536 REGISTER. 

Kleerkooper (M. M.), De Boekhandel te Amsterdam 
in de 17e eeuw. Biographische en geschiedkundige aanteekeningen, 
aangevuld en uitgegeven door W. P. v. 
Stockum Jr ...................................... Dl. IV. Blz. 373 

Kloot Meyburg (H. van der) Bouwkunst in de stad en 
ophet land............ ......................... » 1 V- » 532 

Koloniale Studiën. Tijdschrift van de Vereeniging 
voor studie van koloniaal-maatschappelijke vraagstukken......................................... 
;, I. ,,567 

Leeuw (Aart van der), Herscheppingen .............. IV. ,,509


„ 

Lekkerkerker (C.), Land en a ....... II. ,,179


„ 

Carmen......................,,II.549 
Meyburg (H. van der Kloot), zie Kloot. 
Middendorp (Herman), De klop van het bloed ....... II. ,,565 

Meester ( Johan de), .................. 


„ 

, Het schoone Mysterie....... I. 565


„ „ 

(A. N.), Rechtskarakter der Be,,176
Molenaar grootingswet III. 

„ 

Nijhoff (M.), De wandelaar ......................... IV. 513


„ 

Pot (C. W. van der), Wet en algemeene maatregel 
van bestuur in ihet Nederlandsch staatsrecht ....... III. ,,170

„ 

Reinach (S.), Cornélie, ou le latin sans pleurs .......IV. ,,174


„ 

, Eulalie, ou Ie grec sans larmes ....... ,,IV. ,,174 
Romer (Eugeniusz), Atlas Polski ................... IV. 530 
Salomons (Annie), Nieuwe verzen ................... IV. 510


„ „ 

Sartiaux (F.), Morale kantienne et morale humaine ... ,, II. 381

„ 

Scharten-Antink (C. en teiten

M.),Typen en Curiosiuit Italië ........................................ IV. ,,372

„ 

Schendel (Arthur van), De mensch van Nazareth ..... II. ,,552

„ 

-, Verhalen .................... II. ,,551 
Schürmann (Jules), Chineesche Verzen .............. ;, IV. ,,512 
Steenhoff—Smulders (Albertine), Holland ............. IV. 511


„ „ 

Steffelaar (J. M.), De electriciteitsvoorziening van 
Nederland ....................................... „ III. „ 182 

Steinmetz (Mr. B. J. F.), De vrouwenbeweging en 
vrouwenarbeid. Een studie over de hervorming van 
de gezinstaak der vrouw ......................... I. 570, 

Stockum (W. P. v.), zie Kleerkooper 
Stoett (Dr. F. A.), Nederlandsche spreekwoorden, 
spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden, uk,

3e dr2 d elen............. ...........................e„ I. ,,199 
Suchtelen (Nico van), De stille lach ................. H. ,,559


„ 

....... 


Swarth (Hélène), Eenzame paden .............IV.,,510


„ 

Thomson (J. Jac.), Orplid . ...................... IV. 507


„ „ 


REGISTER. 537 

Timmermans (Felix), Pallieter...................... D1. II. Blz. 566 
Treub (Mr. M. W. F.), Oorlogstijd. Herinneringen en 
indrukken .................. .................... „ I. 19"8 
Visser (Mr. H. L. A. ), De collectieve Psyche in recht 
en staat ........................................ U. 187 
Vissering (Mr. G.), Het vraagstuk van de geldruimte 

in Nederland en de goudpolitiek van de Nederland


sehe Bank ....................................... IV. „ 193 
Vogel (Albert), Je maintiendrai. Een boek voor leger 
en volk ......................................... IV. „ 195 
Walch (J. L.), Het Wonder. Lyrisch to ,, IV. ,,512

ekomstspel....

, 

Mysteriespel ................. IV. ,,512


„ 

Wells (H. G.), Floor games 

................................,,IV.174


„ 

Wentink (D. E.), De bouwverordening en het woningvraagstuk...................... 
................. „ I. 197 
Zoetmulder (A. J.), De verloving van Jaap Mennings. 564

„ II. „