DE GID S

I
nr nine
NEGENTIGSTE JAARGANG

1926

ONDER REDACTIE VAN

D. VAN BLOM, H. T. COLENBRANDER, A. ROLAND HOLST, 
R. N. ROLAND HOLST, J. HUIZINGA, D. CRENA DE IONGH, 
JOHAN DE MEESTER, M. NIJHOFF EN J. D. VAN DER WAALS JR.
EERSTE DEEL
AMSTERDAM
P. N. VAN KAMPEN & ZOON
1926
Meijer's Boek- en Handelsdrukkerij, Wormerveer.
INHOUD

VAN H E T EE RSTE D E E L.


Bladz.
AMEIDE (TH. VAN), Het raadsel van ons bestaan 	403 
BEAUFORT (Mr. Dr. J. A. A. H. DE), Vijftig jaren uit onze
geschiedenis (1868--1918), VII, VIII 	225, 358 
BLOM (Mr. D. VAN), zie Colenbrander.
BoUTENS (Dr. P. C.), Oud-Perzische kwatrijnen 	167
COLENBRANDER (Dr. H. T.), W. G. C. Bijvanck ....	1
	, De regeeringscrisis 	300
 	, Gen. J. C. C. TONNET, Mr.
D. VAN BLOM en Jhr. Mr. W. J. M. VAN EYSINGA, Het
internationale vraagstuk, voor studenten besproken
ten tijde van de onderteekening der verdragen van
Locarno ..:	3
DONKER (ANTHONIE), Verzen 	339 
ERENS (Mr. FRANS), Over Van Deyssel's , Een liefde" .. 119 
EYSINGA (Jhr. Mr. W. J. M. VAN), zie Colenbrander. 
GHIJSEN (Dr. H. C. M.), Anna Maria van Schurman, 1607
1678,I 	380
HuIzitvca (Dr. J.), zie Van Schelven.
LANDHEER (JO), De gek 	342 
MARSMAN (H.), Over „El Desdichado" van Gerard de
Nerval 	131 
NI J HOFF (Mr. M.), Peinzende over „Kleine Inez."
R. van Genderen Stort, Kleine Inez 	259
, Dirk Coster, een criticus.
Dirk Coster, Verzameld proza, I 	413
PAUWELS (Mr. FRANcOIS), Ilonka zingt 	341
SCHELTEMA (Mr. F. G.), De dijkszorg in Nederland	274 
SCHELVEN (Dr. A. A. VAN), Hooger Onderwijs-kwesties,
met naschrift door Dr. J. HUIZiNQA 	242
SCYLP (A.), Gedichten 	115
Bladz.
STUART (DC. C. A. VERRIN, zie Verrijn Stuart. 
TONNET (Gen. J. C. C.), zie Colenbrander.
VERRIJN STUART (Dl'. C. A.), Het beginsel der geldende
maatschappelijke ordening 	201 
VLUGT (Mr. W. VAN DER), Rudolf Stammler, 19 Februari
1856-19 Februari 1926 	173 
WIT (AUGUSTA DE), De avonturen van den muzikant aan
het water, I, II, III 	61, 139, 311
WOLTERBEEK (Ir. C.), Inzake overheidsbemoeiing 	344 
WIJK (Dr. N. VAN), Herinnering aan W. G. C. Bijvanck 250
ZELDENTHUIS (JAN J.), Liedje 		343
Bibliographie.	
Dr. Gregor Krause, Borneo. Heft 1-III. - H. Kroller-
	136
	
Muller, Beschouwingen over problemen in de ontwikke-
	
	
ling der moderne kunst 		
B. H. Rethmeier, Einstein's relativiteits-beginsel. - H.	
Roland Holst-van der Schalk, Communisme en moraai.	
- Marnix Gijsen, Het huis, verzen. - H. van Eiro,	
Madonna in tenebris. -- Jan van Nijlen, De lokstem en	
andere gedichten 	303
Herman Teirlinck, De wonderlijke Mei. -- Lode Baekel-
mans, De mannen van ,Elck wat wils." - Andre Mau-
rois, Ariel ou la vie de Shelley 	425
W. G. C. BIJVANCK.
De Cids geden;k.t met vrome gevoelens den singulieren man 
die van 1893 tot 1905 tot hare redactie behoorde.
Hij was een schitterend vernuft, met minder ballast dan men 
zou hebben kunnen wenschen.
Bij een eerste ontmoeting imponeerde hij niet weinig. Hij 
wilde wel zoo, en hij koni hot. Hij had zo,oveel geest als zel-
den i,n ;een Nederlander wordt aangetroffen, en hij was gul 
met zijn, geest.
Zij-n kennis was uiterst gevarieerd, en hij sloeg vonken uit.
Irk herinner mij twee drie,gesprekken met hem, di,e mij ge-
voel hehben bij,gezet van iets dat ik verwaarloosd, over het 
hoofd gezi,en, niet begrepen had. Niet dat hij mij onderwees 
er f litst,e nets, en ilk zag. Er waren dingen bij waaraan ik wez,en-
lijk houvast herb kunnen krijgen. Niet 'onder zijn verdere lei-
ding, want die gaf hij niet. Ben herhaling van het gesprek, tot 
voortbouw op een basis die men door hem gelegd meende, 
liet hij zich niet afidwingen. Maar,speelde ,gaarne met weer 
wat anders. En zoo kon het gebeuren dat die hem wezenlijk 
waardeerde, toch hem meed. Uit zorg dat wat men igewonnen 
meende -te hebben, mocht, worden weggeglimlacht .
Hij greep altij d heel hoog, en het was een lust hem eenigen 
tijd to volgen. Maar zijn vernuft werd hem de baas, e.n tot 
een; voldragen ikunstwerk is hij niet gekomen.
Toch laait hij dingen na die voor het begrip van het omcir-
kelde onderwerp zeer hooge waarde houden. I k denk aan De 
Jeugd van Isaac da Costa ; ik denk aan Dorus' Droef-held. Vol 
fijne toetsen en rake zetten zijn die, en geen N'ederlander
1926 I.	1
2	W. G. C. BIJ VANCK.
van zijn tijd zou ze hem hebben nagedaan. Maar zelfs in de 
meest geslaagde van zijn werken, welk een ongelijkmiatigheid. 
Wat neemt +hij vaak genoegen met wat bened~en, zijn beste 
v erm ogen :l i,gt .
Men moet Byvanck niet tot meester nemen ; men mo-et, met 
oordeel des onderseheids, van hem genteten. Dat niet to kun--
nen, is voor niemand een aanbeveling. Wat in zijn aard zeer 
helder is en welbeperkt, heeft ,hij neiging le vertroebelen en to 
verdoezelen (Fruin) ; tat vol genot van wat veer harden vast 
is, is hij to zwevend en to week (Willem de Derde). Hij is een 
man van bet nerveuse einde der Me eeuw ; wat hij over en to 
mi-dden van de grimmige 2oste gezegd .heeft doet slechts naar 
ouder werk van ahem terugverlangen. Hij reageert het geluk-
kigst op den omgang met zeer ruime en zeer hooge geesten. 
Over Dante en Shakespeare !heeft hij opmerkelijks gezegd, en 
Goethe intiem,gekend.
Hij is de Gids uitgegaan om een ongenoegen waarvan de 
diepere grond noch hem noch zijn wederpartij tot oneer strekte. 
Een jonger geslacht van redacteuren had aanleiding hem bij-
wijlen uit de tent t,e lokken, en -hij koesterde Been wrok. 
Byvanak was een voorname natuur, en de stemming die hij 
adhterlaat oak bij wie zich zeer zelfstandig tegenover hem 
h,ebben moeten stelien, is vol erkennende bewogenheid.
H. T. COLENBRANDER.
HET INTERNATIONALS VRAAGSTUK
voor studenten besproken ten tijde van

de onderteekening der verdragen


van Lo carno.
Op 1, 2,3 en 4 December 1925 liet het Legatum 
Visserianum to Leiden voordrachten houden die 
bedoelden het internationale vraagstuk, gelijk het 
zich zeven jaren na den wapenstilstand voordeed, 
van historisch, krijgskundig, staathuishoudkundig 
en juridisch standpunt to bezien. Zij volgen bier.
1.

Over het int,ernationale vraagstuk zou in mijn j,eugd niemand 
tot studenten gesproken hebben. H,et zou vreemd,hebben ge-
klonken hun naam aan zulk een onderwerp to koppelen. Niet 
dat wij zoo eenzij,dig belang zoouden h,ebben gesteld in het 
nationale vraagstuk. Ret tegendeel was waar. Voor zoover wij 
ons geestelijk bewogen, stelden wij misschi-en het meest belang 
in onze dierbare persoon. Wij hadden gelezen,of gehoord van 
„le culte du Moi" (parallel-verschijning, tusschen haakjes, 
van de politieke eigenrichting der staten) ; wij wisten van 
Kloos, die verklaard had een god to zijn in 't diepst van zijn 
gedachten. Wij waren, vrees ik, een weinig decadent. Het was 
mode, dat to zijn. Fin de siecle. Eigenlijk, yin Aden mond van 
jonge menschen, een bete woord. Een klokslag, en einde moest 
zich omleggen tot begin ; begin van een eeuw die ons vra-
gen ging wie wij waren, waartoe bekwaam. Hoe 'hadden wij 
ons voorbereid?
Het was toch niet enkel zelfbehagen dat ons gevuld had, of
4	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
-liever, het ;had ons nooit geheel gevuld. Het was er wel, maar 
-togelijk lint het een gevoel van +groote l-eegte achter. 1k herinner 
mij, !hoe ik aan het Bind van .mijn knapenleeftij,d,een oogenbl;ik 
in briefwisseling stond met een Fransch, jets ouder, tijdgenoot, 
die een stink gepubliceerd had over „La jeunesse intellectuelle 
et le ,roman frangais co,nitemporain", waar -i-k, zo-oals heel 
jonge ,menschen dart doen kunnen, mee wegliep. „Il nous faut 
retrouver", schreef hij mij, , , un principe d' energie superieure 
qui, Bans l',art comme dans Vaction, nous inspire des oeuvres 
fortes". En hij liet er op vvolgen : , , Je crois que ce principe est 
Bans la vie sociale". Ik weet niet water van hem {ge-worden is, 
maar er waren er toen velen zoo. 1-k kwam in Leiden, en in 
mijn eerste jaar introduceerde van der Vlugt hier het Toynbee--
werk. Het maatsohappelijk vraagstuk -pakte de besten van ons. 
Wij zagen het geheel buiten verband met de internationaal-
staatkunfdige sfeer. Enkelen werden sociaal-democraat, ik ge-
loof minder overtuigd,door Marx dan .gevle,i,d door den geest 
der tracts van de Fabian Society, ten onzent vertegenwoordigd 
door Helene Mercier en de eerste jaargangen van Kerdijk's 
Sociaal Weekblad. Belangstelling voor internationale politiek, 
vermoeden dat die -op het wel en wee van millioenen zou -gaan 
inwerken, waren zeldzaam.
Toen eindigde de eeuw met het bijeenkomen der Eerste 
Vredesconferentie. Wij stonden er eigenlijk heel vreemd bij to 
kijken. Later iheeft Asser ons verteld, hoe ihij zich de reden 
voorstelde waarom den Haag -tot p'laats van sam,enkomst was 
gekozen. Toen de Tsaar moest bepalen -waar zijne conferentie 
zou worden gdhou.den, aarzelde hij tussehen Brussel en den 
Haag. De Martens, zijn raadsman voor al wa,t,d,e conferentie 
betrof, pleitte voor,den Haag en voerde als argument aan, dat 
daar in 1893 en '94 de conferentien voor het internationaal 
privaatrecht waren ~gehouden, die hij als eerste Russischte ge-
delegeerd.e had bij,gewoond en die, naar hij zeide, de geschri,kt-
heid der Nederfanders om dergelijke internationale bijeen-
komsten to organiseeren, bewezen ~hadden. 7ooal;s de Martens 
toen aan Asser schreef, zou dit argument Aden doorslag hebben 
gegeven ten gunste van den Haag.
Zoo ja, dan kan hij on,der de kenmerken onzer gesohiktheid 
geen levendigg naar buiten werkend enthusiasme voor de zaak 
van het wereldrecht hebben getel,d. Dat was toen in Nederland
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	5
niet to vinden. Opvallend van nuchterheid zijn de aanteeke-
ningen waarin de Beaufort de gebeurtenis herdenkt. De cerste 
circulaire van graaf Murawitf was in Au.gu-stu,s 1898 lgeheel 
~onverwaChts verschtnen. Eerst veel later dook het,gerucht op 
dafde Tsaar de confcrentie niet to Sint-Petersburg wenschte ; 
tegelijk vernam men dat koning Leopold zitch moeite ,gaf, haar 
naar Brussel to lokken. ,Wij deden", schrijft de Beaufort, 
,,niet den allerminsten stap om den Tsaar voor 's-Gravenhage 
to stemmen. Persoonlijk verlangd,e ik niet dat de conferenti,e 
to 's-Gravenhage zoude bijieenkomen, omdat ilk begreep dal alit 
wel een eer voor ons land zou zijn maar tevens een groote 
last die ons in velerlei moeilij'k,heden kon brengen." Toen 
echter op een laten namiddag in Februari 1899 bet cij fertele-
gram van den Nederlandschen gezant to Sint-Petersburg ont-
vangen werd, inhou,dend,e dat de keus op den Haag was ge-
vallen, kwam er toch wel een gevoel van ingenomenh,eid boven, 
bij Pierson en de anderen cerder dan 1bij .de Beaufort zelven.
,Allen", schhrijf t d,eze, , , juichten :bet bbeslu,it van den Tsaar 
toe en vonden de bezwaren gering; en nu ',bet verzoek eenmaal 
was ingekomen, zoude ik zelf niet tot een weiigering hebben 
durven adviseeren". B,edaarder kann het al nui,et. Moeilij,kheden 
van een acrd als dde Beaufort voorzien 'had volgden inderdaad; 
zij betrof f en de Welatinig v- an den Paus, en die van de Boeren-
republieken ; laatstgenoem,d incident ri,ep bij ons eigenlijk 
meer bbelangstelling wakk,er dan de gelhee'le conferentie zelve. 
Haar afloop was weinig geschikt om bet scepticisme to doen 
verdwijnen. Een ,,permanent bof van arbitrage" werd inge-
steld dat geen hot was, maar een lijst waaruit men van geval 
tot geval scheidsrechters kon kiezen ; voor de rest had de 
zich noem,ende vredesconferentie oorlogsrecht gelcodifi-
ceerd. Op een begin van werel,dorganisatieleek dit alles nog 
heel w,einig.
Vroeger was men to dien aanzi,en radicaler,geweest. Op de 
to Weenen inn 1815 verordende pent,arch,ie heeft, in, d,e tweede 
helft der negentiende eeuw, de -liberaal geword,en publieke 
opinie van Europa meer afgegeven dan in alien deele oirbaar 
was. Met haar uitwas bet Heilig Verbond van contra-
revolutiaonnaaire strekking veroordeelde zij to :grif de zaak 
zelve. De gedurende eenige jaren volgehouden -practijk van 
regelmati.g terugkeerende bijeenkomsten der vijf groote mo-
6	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
-gendheden, die kleinere tot medewerking kond,en roepen, was 
een hoogere worm van staatkun.dig overleg dan Europa nog 
ooit gekend had. Wat de zaak deed mislukken (en aan degenen 
die voor h,et verdrag van Versailles aansprakelijk zijn, kan dit 
nooit genoeg word,en voorgehouden) was de haar bij de ge-
boorte medegegeven strekking tot conservatie 'eener regeling 
van Europeesche belangen (die der Weener slotacte) welke 
noodzak,elijkerwijze zeer onvolkomen was geweest. Die er bij 
tekort waren igekomen waren niet zoozeer (geiijk -in 1919 het 
geval zou zijn) individueele Staten, maar 10. ibinnenstaatsahe 
politieke stroomi.ngen, en 2°. aspiration tot zoodanigen opbouw 
van Europa, waarbij niet zoozeer de staten die in het Napol,eon-
tische tijdvak overeind waren gebleven, als wel de nationali-
teiten die zich bij 's heerschers val uit zijn greep voel,den 
bevrij d, 1het hoogste recht zouden molten 'doers . ,geliden .
In 1815 had men slechts de nalatenschap van Napoleon, niet 
di,e der Revolutie beredderd. De fout was verklaarbaar. 
Napoleon liet !in zijn val allereerst een igroot terrltoriaa'1 vacuum 
na, en de eerste taak was inderd-aad, dit ledi,g door d,e over-
winnaars to doen vullen op zoodanige wijs dat niet terstond 
over de verdeeling van den buit waar een nieuwe oorlog ont-
stond. Die niet gemakkelijke taak heeft het Europa van 1815 
veel beter vervuld dan b.v. de Balkan van 1913 de zijne. De 
Balkanregeling van 1913 islaagde niet, omdat een buitenstaan-
der (Oostenrijk) een der overwinnaars (Servi~) de inbezit-
neming van zijn prijs (den uitweg naar de Adriatischee Zee) 
verbood, en die overwinnaar zijn uitbreiding dus ten koste 
van het besproken :deel van een mede-overwinnaar (Bulgarije) 
had to zoeken. In 1815, toen bij de winstverdeeling Wheel 
Europa was,betrokken, was er geen bui,tenstaand,er dan de man 
van Elba zelf, en zijn landing had ten gevol,ge dat de concur-
renten aan hun onderlingen naijver het zwijigen,opl,egden. Die 
episode van ,de honderd 'dagen heeft er veel toe bijgebracht de 
regeling van Weenen door de regelaars ate doen uitgeven 
en 'handhaven als een grondwet van Europa, waar tittel ;noch 
jota afkon zonder dat de pas igewonnen velligheid in gevaar 
werd gesteld; hetzelfde zou na Versailles gebeurd zijn als in 
Duitsohland de Kapp-Putsch gelukt ware. Napoleon, met een 
scherp oog voor het zwakke punt in de rusting zijner vijanden, 
shad gedurende de 'honderd dagen den liberaal gespeel.d.
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	7
Liberaal en bonaparti,stisch werd-en voor de machthebbers in 
Europa woorden van een klank, veel meer dan het geval zou 
hobben behoeven to zijn, als op 1813 geen landing to Cannes 
gevolgd ware. Het begrip : handhaving der orde in Europa 
werd aan het bedwang van liberale aspiration binnen iederen 
staat vastgeh,ech't. Maar nag meer dan di:t, ;heeft de miskenning 
van bet recht d-er nationaliteiten het werk van Weenen to niet 
doen gaan.
In het Europa van 1789 bestonden nog een groot aantal op 
geheel anderen grondslag dan dien der nationaliteit (gebouwde 
politieke formation. Door daar een groote opruiming onder to 
houden, hadden R-evolutie en Napoleon de baan voor den nati-
onaien staat vrij gemaakt. In 1830 tracht hij zich hier en daar 
to verwezennlij,ken, in 1848 met veel grooter beslistheid, en 
overal in eng verband met de liberale idee. Twee landen moes-
ten door de beweging van dat jaar, mocht zij succes hebben, tot 
onkenbaarwordens toe worden vervormd : Italie en Duitsch-
land. Maar in beige mislukt zij geheel. Het vraagstuk van de 
vestiging der volksregeering binnen iederen staat waarin die 
twee werelden verbrokkeld zijn, yen ,dat der vestiging van den 
nationalen opperstaat, blijken elkanders oplossing op niet ver-
moede wijze to beinvloeden en in ,den weg to staan ; eene ont-
reddering is het gevolg, waarmede het gezagsbeginsel van 
Weenen nog tijdelijk zijn voordeel weet to ~doen. Tot en in 
Italie en in, Duitsdhland een geniaal staatsman opstaat, die, in 
plaats van met de ~gez agsmilddelen van den staat nog langer 
de in de volksmassa strevende krachten to onderdrukken, ze 
deze ten dienste stelt. Sardine gaat in het den, gemaakt Italie 
op, Pruisen sti-cht het Dultsche Rijk.
Toen zij zich zoo hef tig uit de banden der overgeleverde 
Weener politiek losrukten, volgden Cavour en Bismarck 
e,iigenlijk een voorbeeld, al veel eerder door Engeland gesteld. 
Canning was al begonnen zich alleen nog maar om Britsche 
nationale, belangen to bekommeren, al mooesten bepalingen van 
Weenen er voor worden ontdoken of verkracht. Palmerston 
deed vervolgens hetzelfde, onbeschroomder. Die politiek van 
eigenrichting behaal,de voor de Engelsche volkswelvaart groote 
voordeelen. Op het vasteland bleven zij niet onopgemerkt, en 
met name Duitschland prikkeldden zij tot naijver. De Duitsche 
nijvere burgerij is Bisma,rok's bondgenoot geworden, omdat zij
8	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
voorgevoelde dat zijn werk de ontplooiing van .haar economi-
schhe mac'ht in, Europa ten goede kwam.
Sedert die revolutionnaire bewegingen en oorlogen dan van 
1830 tot en met 1870 waren ook de vastel-andsmogendheden 
van Europa grootendeels op sterk nationalistischen, in het bin-
nenstaatlijk-pofitieke op burgerlijk-dem,ocratischen grondslag 
gevestigd. Met ideze consolidatie en democratiseering,bleek nu 
in de economische sfeer een onweerstaanbare drang tot be-
scherming tegen -de naburen, in de eerste plaats tegen den 
overmachtigen handels- en !industriestaat Engeland, gepaard 
to gaan. Op binnenstaatlijk gebied unificatie,en parlementaris-
me, op politiek-internationaal gebied eigenrichting, op econo-
miseh gebied een wedstrijd als nooit to voren, wend d,e signa-
tuur van den nieuwen 'tij.d. Onder de nieuwe binnenstaatsdhe 
bewerktuiging Meek het veel gemakkelijker aan onder de 
voor-revolutionnaire, de hulpbronnen van een land intensief 
to ontginnen. In ,den grond,daartoe was zij door de burgerij ook 
verlangd. Zij wilde vrijgelaten worden haar,economisehe be-
langen to behartigen voor zoover zij wit eigen ikraahten daartoe 
in staat was, zonder door binnen!landseh-e tollen, vaderlijk toe-
zicht en dengelijke daarin belemmerd to worden; ander-
deels gebood zij dat het door politieke verovering in haar 
handen geleverde staatsorgaan zijn voile macht ontplooide tot 
bescherming van haar economisch,e belangen naar buiten. Dit 
beduidde eerst protectionisme ; vervolgens, nadat de binnen-
landsche markt voor de -binnenlandsche industrie gcheel ver-
overd was, expansi,epolitiek tot het verkrij;gen van eigen, voor 
geen mededingers toegank-elijke -grondstof,f,enleverantie en van 
eigen, voor de mededingers gesf oten afzetgebieden, voor 
producten eerst, hoe langer zoo meer ook voor kapi,taalbeleg-
ging. Reusathtig sneile -en omvangrijke verbeteringen 'in ver-
keers- en productiet-echnii,ek stelden, de leer van Malthus ten 
spijt, de were1deconomie in staat, peen toenemende hevolking 
niet slechts to voeden maar in welvaart en genot haven de 
voorouders to verheffen. En toch had men bet gevooel dat ihet 
stelsel der wereldexploitatie op nationalistischen grondslag 
fiasco maakte. Want er was een schaduwzijde aan het tafereel ; 
een nevel leerst die z,ich verdichtte tot onweerswoik ::de perfec-
tie zelve der imilddelen die de een kon aanwenden bedreigde 
~h-et rendement ider middelen van den ander ; nijd gro-e-We tot
HET INTERNATIONALE VRAAGSTWc.
9
vrees, en de uitkomst was, naast en tengevolg*vjn den h - 
gen wedstrijd in exploitatie, een nog grimml r lweds ijd rn 
bewapening. Het laatste decennium der 19de tft&2ag 
de veil igheidspremien oploopen tot dolzinnige hoogte ; de 2ouste 
steeg nog daarboven. Ket beleggend publiek verloor eindelijk 
mogelijkheid en lust, de staatsschuldbrieven in demate waarin 
ze werden aangeboden, to verzwelgen. Men liep in een vicieu-
zen cirk-el rond. De bloeiende industrie vroeg in de jaren van 
„Hochkonjunktur" zeer veel, en bood zulke gunstige voor-
waard.en dat zij een deel der in staatsschuld belegde kapitalen 
aan die befeggin,g onttrok ; diezelfde bloei vermeerderde den 
afgunst en de bewapening, en daarmede de noodzaak tot staats-
leeningen van hoog rentetype. De staatssdhuldbrieven van het 
lage rentetype der vroegkapitalistische periode liepen van 1896 
tot 1912 terug, de Engelsohe consols (21/2 %) van 114 tot 74, 
het Fransche 3 % fon,ds van 105 tot 92, het Duitsche rijks-
fonds van gelijk type van 100 tot 80. Dat waren alFe drie 
fondsen die milliarden guldens aan waarde omvatt',en. Het 
verlies op de Engelsche consols sedert 1896 geleden werd in 
1912 berekend op 224 millioen pond; een derde van het kapi-
taal. ,Haar koers van 1912 was de laagste, in 86 jaren, voorge-
komen. Zoo zorgde de wapeningsdolheid zelf voor aanschou-
wel i j k onderri ch t, ~wa a rtce ten top •gedreveen po'l itieke eige& 
richtin,g, ten top,gedreven economischee concurrentie (die twee 
gevol,gen van een en dezelfde oorzaak zijn), waartoe de onge-
breidelde nationiale zel,fzucht in een wo,ord, alle natien voerde.
Er werkte, sedert de laatste jaren der 19de eeuw, een 
tegenstrooming. Zij begon aan 1het verkeerde eind, met den 
eisch van ontwapening, alsof gevolg kon worden to niet gedaan 
zonder aantasting der oorzaak.
D-e Eerste Vredesconferentie bereikte voor ontwapening 
niets, voor de vlotte beslechfing van geschillen die niet de 
levensbelangen der volken raakten, en dus toch geen aanilei-
ding tot oorlog gegeven zoud;en hebben, het -een en ander. Zij 
werd gevolgd door die voor het imperialistisch ti w dvak typische 
botsingen van Boerenoorlog, Marokko-crisis, Russisch-Japan-
sc,hen oorlog. Ter Tweede Vredesconferentie is de poging, de 
arbitrage tot een verpliehte en het zoogenaamde 1hof tot een 
werkelijkheid to maken, geheel mnislukt, en het prijzer hof dat 
zij wenschte is door Engelands tegenwerkinig later niet tot
10	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
stand gekomen. Beide conferenties hebben zioh voorts verle-
d.':gd wet-ten le geven pop ,d-en ,oorlog to land (de tweede ook op 
then ter zee) tot waarborg der rechten en inscherping der 
plichten van oorlogvoerenden en neutralen ; deze wetten bleven 
buiten mogelijkheid van rechtsdwang, en het waren dus been 
wetten ; in .den wereldoorlog zijn ze met voeten getreden. 
De Tweede Vredesconferentie werd igevolgd door de verscher-
ping in wapeningswedstrijd veroorzaak,t door Bosnische krisis 
en Agadir, en -door den Balkan-oorlog ;die, -tegen veler 
voorspelling, niet onmiddellijk tot een Europeeschen brand 
uitsloeg, hoewel de bierbank placht to verklaren dat dit met 
den eerstvolgenden Balkan-oorlog zeker het geval zou zijn. 
Maar Oostenrijk wend toen in bedwang gehouden door 
Duftschland, en Rusland door Engeland ; het scheen een 
oogenblik of de organisatie in twee elkander oppwegende 
politieke groepen, die sedert 1904-'07 in Europa bestond, 
waarlijk als vredeswerktuig kon worden gehanteerd.
Die in Engeland aan ±het roer zat, Sir Edward Grey, 
wenschte z&ker niet anders. Zijn onlangs uitgegeven gedenk-
schriften, model van eenvoud en, voor zoover mmijn oordeel 
reikt, van waarachtigheid, bevatten het relaas van een gesprek 
met den Duitschen ambassadeur op 24 Juni 1914 (vier dagen 
voor den moord op Frans Ferdinand), in woorden, tenzelven 
d!age door Grey opgeteekend. ,The British Government, zeide 
de minister ,,.belongs ,to one group of Powers, but does not do 
so in order to make dif f iculties greater between the two Euro-
pean groups ; on the contrary, we wish ,to prevent any questi-
ons, that arise, from throwing the groups as such into opposi-
tion". Waarop Lichnowsky : ,Your being in the group you are 
is a good thhing ; 1 ,,regard your intimacy with France, and Russia 
without any misgiving, because I am sure that it is used for 
peace". „I am sure", commenteert Lord Grey in 1925, en wij 
hebben hem geloof to schenken, ,that this record faithfully 
represents both Lichnowsky's feeling and my own at the time" . 
De to vroeg (30 December 1912) overleden -Duitsohe minister 
van buitenlandsche zaken, von Kiderlen Wddhter, is gestorven 
under den indruk dat het succes der door Grey en hem gel-eide 
sam,enwerking tusschen Duitsdhland en Engeland ter locali-
seering van den Balkan-oorlog het vooruitzicht opende dat de 
Europeesche oorlog die zoo dikwijls als aanstaande was aan-
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	11
gekondigd, in-derdaad niet zou ultbreken. , , Wir brauch-en kei-
nen Krieg", lief hij zich kort voor zij.n, dood tegenover een 
Romeen-sch staatsman uit ; , , wi,r worden aucih keinen bekom-
men. Wenn wir den Krieg nicht heraufbeschworen, ein 
anderer wind es sich'erlidh nicht tun".
Bij het licht vans zulke ,gegevens wordt dde geschiedenis van 
het ontstaan van den wereldoorlog wel diep beschamend. Men 
is vervallen in wat mmen niet wilde, en men is er in vervallen 
u;it vrees voor de werktuigen die ode andere partij bezat, en die 
hier als ginds aangeschaft waren ter verzekering van veilig-
herd en vrede. Het is de schipbreuk,der internationale rechts-
handhaving op nationalistischen grondslag.
De rich.tling waarin zioh sedert de Tweede Vred-esconferentie 
de denk-beelden `van enkele helderzienden .ontwikkeld hadden, 
is tij-dens dde ervaringen van den wereldoorlog eindelijk door 
alien ingeslagen. De wil tot oorlogsverhindering brak zich 
baan, en ihet inzicht, dat daartoe een supranationaal orgaan 
met gezag moest worden bekleed. De ontwapening, to voren 
een in de lucht zwevend ideaal, werd voor goed aan dat van 
de betere verzekering der internationale veiligheid verbonden. 
„In com,muniti,es where 'there is violence", h,ad reeds Roose-
velt gezegd, , , an honest man must protect himself; and until 
other means of securing his safety are devised, it is both 
foolish :and widked to persuade him to surrender his arms 
while the men who are dangerous to the community retain 
theirs." En Bourgeois : „ L,e desarmement, a nos yeux, east 
une consequence et West pas une preparation. C'est la secu-
ri!te du droit qui doit d' abord etre organis6e". En van Vol-
lenhoven : , ,Si vis pacem, para exercitum internationalem".
Het is geen kal,m beraad, het is de versehrikking van den 
oorlog,geweest die de wereld tot dit inzi-cht bek-eerd heeft. Die 
oorzaak,brengt mede, dat bij iodereen de oplossing,die ahem in 
het bijzonder voor -den geest komt, ten nauwste verband houdt 
met de eigen ervaringen. Voor Frankrijk lost zich het veilig-
heidsvraagstuk in -een Rijnvraagstuk op, de 'waarbor)gen zor-
der welke Engeland zijn bestaan niet verzekerd acht zijn in 
wezen martie,m. Wilson die als neutrale (als neutraal vrede-
stichter, had hij gehoopt) partij,en om !mededeelin,g van -bun 
oorlogsdoeleinden had gevraagd, opdat 'hij de kennis daarvan 
zou kunnen aanwenden tot vorming van een Volkenbond , ,to
12	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
insure peace and justice throughout the world" Wilson 
alleen vermag ook als belligerent ;het vraagstuk nog in een 
algemeen aspect to zien. Het blij,ft hem dermate in beslag 
nemen, ldat .hij aan een beoordeeling der overige voorwaarden, 
aan het verslagen Duitschland op to leggen, niet toekomt. Hij 
zit onde.r de big four als de man die in de verte staart, over 
het dricetal -keen dat onder zijn aangezicht zaiken doet, en wat 
voor zaken ! Zoo wordt bhet -groote tractaat van Versailles een 
van de zonderlingste mengsels van goed en kwaad die de 
wereldgeschiedenis kent ; tegelijk idealistisch en cynisch, ver-
heven en abject, veel minder uit den, igedachte gesproten dan 
in 1815 -het groote tractaat van Weenen.
Ondanks al is het de noodzakelijke basis van verdere ont-
wikkeling. Wij hebben geen andere en maken geen andere. 
Wij kunnen niet aan de wereld knutselen in vrij gedachtenspel ; 
de realiteit die de oorlog achterliet bi,ndt onze aandacht en ver-
togens met zware ketenen. Is het een nadeel ? Voor 1914 is 
het begrip deer kwalen waaraan de wereld feed niet zoo diep in 
ons bewustzijn gedrongen d,at wij er onze handelingen door 
lieten bepalen. De huidi;ge imoeilijkheden zijn van zulk -een .acrd 
dat zij ons vastgrijpen tegen wil en dank. Wij moeten er mede 
worstelen, wij all-en : overwinnaars, overwonnenen en ex-neu-
tralen. En wij kunnen dit alleen nag doen hinnen het kader van 
den Volkenbond. Die daar buiten zijn gebleven, Rusland en de 
Vereenigde Staten, bieden of geen eigen formule tot alge-
meene redding aan, of een zoodanige die bij de eerste proef 
van algemeene toepassing de wereld ,in nieuwen strijd en ver-
warring zou storten. Sowjet-Rusland geeft tot heden geen 
werkelijkheid to zien die ons tot het commu,nisme, en tot de 
f ederatie van Europeesche radenrepublieken die dan als 
mogelijk wordt voorgesteld, bekeert. De taak zooals wij ze 
zien, is de bewerktuiging van den vrede ook tu:ssohen volken 
van verscthillende maatsohappelijke ontwikkeling en instellin--
gen. Wat Amerilka 6etreft, zijn materi-eele mid-delen, en de 
(geest, waarin het die beheeren zal, maken het voor de gansdhe 
wereld tot een factor van het allergrootste gewicht ; wij zullen 
er ons lelkens imede moeten beraden, en doen dit ook, maar 
als leider onzer organisatiepogingen in boogeren dan Aden strikt 
economischen zin heeft fhet vrijwillig afstand gedaan.
De vraag wordt opgeworpen, of -de beteekenis der mede-
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	13
werking van kleine staten in den Volkenbond toe- dan afneemt. 
In den aanvang waren zij onmisbaar tot het op gang brengen 
eener vertooning die d,e hoop althans op haren voortduiur, 
mocht het zijn op haar blij einde, to vestigen had. Zij wor,den 
wat terzijde gedrongen, nu, vl,ak voor het voetlicht, de eerste 
urollen hun gro,ote clausen gaan spreken.. Irk,geloof dat wij blij de 
moeten zijn dat het z®over gekomen is; zonder dit zou de 
belangstelling van het schouwburgpubliek, dat wij alien zijn, 
zich niet han,dhaven. Zonder beeldspraak : wij komen er niet, 
zonder dat de practijk van het geheele tractaat van Versailles, 
adat wij vooral niet missen mogen omddat het de kiemen tot 
verbetering in zich bevat, wordt omgebogen. Wij kleinen zijn 
daartoe onmachtig; de ommekeer moet zich voltrekken in het 
hart der groote zondaars zelven, wier wil en werk op andere 
dingen moeten worden gericht dan zij het in 1919 waren. Dat 
wij er zijn, werkt tot lien ommekeer meer mede, dan wat wij 
heden kunnen doen. De tractaten van Locarno zijn, eenige 
oogenblikken voor gij pier binnenkwaamt, geteekend ; binnen 
weinige maanden zal, uit de al of niet ontruiming der Keulsche 
zone, uit de al of niet toetreding van Duitschland tot den Vol-
kenbond, blijken of zij worden nageleefd in den geest waarin 
zij zijn ontworpen. Zoo ja, een althans der groote belemme-
ringen van kracht en waarachtigheid in het werk van den Vol-
kenbond zal zijn uit den weg geruimd. Vervolgt de ingezette 
beweging haar natuurlijken 'loop, darn zal ongetwijfeld de 
gelegeriheid tot nutti,gen arbeid ook der k1eine staten in d,en 
Volkenbond niet onfbreken.
Zij zal moeten worden verleend bij voile bewusthei,d dat het 
Volkenbondsideaal van allen offers vergt, van kleinen zoo 
good als van grooten. Offers die, met elkander in harmonie 
gebracht, tezamen een goed doen verwerven, kostbaarder ddan 
4at men verloor. Geloof in dit doel alleen kan onze samen-
leving redden. Dat geloof verzet zich niet tegen een critische 
beschouwing van wat under Volkenbondsmerk wordt uitge-
vent, ja het kan deze gebi-edend eischen.
De heeren Tonnet, van Blom, van Eysinga, zullen de tot 
dusver ber,eikte resultateen beoordeelen uit krij gskundig, uit 
staatshuishoudkun6g, uit j uridisch oogpunt. Hot ware moge-
lijk, dat zij builengemeen onbevredi,gend zulle,n worden be-
vond-en bij vergelij+king met wat, naar het o,ordeel van deze
14	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
drie Nederla-ndsche deskundigen, zou behooren to zijn. Zoo 
ja, laat een Nederlandsoh historicus vrij U to verzekeren, 
dat zij ni,et, zoo onbevredigend kunnen ~worden bevon, 
den bij de vergelijking met wat was. Hoe hebben wij 
Nederlanders de jaren voor en gedurende den oorlog in 
werkelijkheid doorleefd ! Die voor den oorlog in het gevoel, 
to worden medegesleept in een dolheid die ons verstand ver-
wierp en ons hart verfoeide, en waarin wij me-de moesten, 
om,dat ide kans op behoud bij mededoen nog altijd even grooter 
,leek dan bij ontho;udim; het hartverheffend gedraig van den 
Leidscfhen groen, diie overtuigd moet schijnen, -da,t als menfeer 
het zegt, het wel zoo wezen zal. Die tij,dens den oorlog? Wij 
moesten op den richel blijven tusschen den buurman rechts 
die ons het vuur en den buurman links,die ons het brood ont-
nemen kon, en beurtelings naar weerszij-den kapriolen maken 
die ver van sierlijk waren ; erger, die raakten aan de eer. 
Herinnert men zich zeker ,vlammend protest" in woorden, 
gevolgd door het empocheeren der genadegift ons toegeworpen 
omdat wij het bij woorden licten ; een gift zon,der welke wij 
inderdaad niet hadden kunnen leven ? De zedelijke gevaren 
eener zelfstan,digheid, die er geene zijn kan, zijn voorwaar 
geen mindere dan die der overgave aan het Volkenbonds-
ideaal. Wij kunnen een slap, een ellendig lid van den Volken-
bond blijken, een lid dat op den Bond to leunen zoekt, zonder 
hemzelf mede to schragen. Wij kunnen als lid van den Volken-
bond belanden in de achterbuurt der Europeesche samenleving. 
Doch als lid van den Volkenbond kunnen wij ook anders. 
Buiten Aden Volkenbond kunnen wij niet meer anders. Aan-
vaarden wij dus de interdependentie op deze verstandelijke 
overweging; ik vertrouw niet op deze alleen. Mede to banen 
den weg lien het verstand als den eenigen tot heil der gemeen-
schap aanwijst, het zal bij den welgezinde steeds mede zaak 
zijn van het gemoed. Ik weet, ook bij U. Omdat gij in 1925 
leeft, omdat gij Hollander, omdat gij student, omdat gij jong 
zijt.
H. T. COLENBRANDER.
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	15
II.

De wedstrijd in bewapening met zijn aankleven van politieke 
verbonden tot het verkrij.gen van machtsevenwicht, is de 
onmidddellijke oorzaak geworden van het uitbreken van den 
wereldoorlog. De superwapening, die aan then wedstrijd haar 
ontstaan to danken had, vormde een voortdurende bedreiging. 
Langs alle grenzen lagen sterke legers, ten naastenbij mobiel, 
zoo to zeggen met Whet geweer in den aanslag gereed. Wel was 
de taak Bier grenslegers als een bescherming gedacht voor de 
daarachter plaats vindende mobilisatie en concentratie der 
oorlogslegers, doch een bedreiging vormden zij niettemin. In 
de bureaux der generale staven hing allerwege de drukkende 
zorg, dat de tegenpartij de voorhand zou kunnen krijgen. Een 
voorsprong van een enkelen dag zou van beslissenden invloed 
kunnen worden op het verloop der latere oorlogshandelingen. 
Het gevaar, dat overijld tot mobilisatie zou worden besloten ; 
de vrees voor strategische overrompelingen, namen hand over 
hand toe. De spionnage vierde hoogtij. Mobilisatie beduidde, 
voornamelijk door den zeer bedreigden politiek-militairen 
toestand, waarin Duitschland verkeerde, met onafwijsbare 
zekerheid oorlogstoestand en opening der vijandelijkheden 
op twee fronten. Als Rusland mobiliseerde, kon de oorlog niet 
meer worden voorkomen. Onbeteekenende incidenten zouden 
den brand kunnen doen uitslaan.
Een volkomen logisch gevolg van een overigens volkomen 
onlogischen toestand.
De superwapening is niet het middel gebleken om den 
wereldvrede fe verzekeren. Toch bleef Nederland door zijn 
wapening in 1914 voor oorlogsellende bewaard. Een voor-
zichtige, naar alle zij,den vertrouwen wekkende staatkunde en 
een weermacht van matige kracht, doch sterk door haar goad 
begrepen doelstelling, hebben ons land buiten den oorlog 
gehouden.
Gedurende den wereldoorlog nam de bewapeningswedstrijd 
een ongelooflijken omvang aan. Alle physieke, materieele en 
moreele krachten van de strijdende partijen werden tot uit-
puttings toe in het strijdperk tegenover elkander gebracht. 
Alle Industrieele krachten werden gemo,biliseerd. De afschu-
16	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
welijkste strijdmiddelen, als hongerblokkade en duiktbooten-
oorlog deden shun intrede. Millioenen en milli,oenen mensohen 
zijn gevallen en tenslotte lagen overwinnaars en overwonnenen 
uitgeput ter veer.
Reeds tijdens den oorlog kionken de oorlogsprotesten luide. 
Een Duitsch geleerde Dr. Nicolai schreef, ter weerlegging van 
het oorlogsmanifest der Duitsche kunst- en wetenschappelijke 
wereld, „Die Biologic des Krieges", een vlammend betoog 
tegen den oorlog. Overal wend de legergeest door defaitistische 
stroomingen aangetast. In alle legers moest niet alleen met 
vijanden, doch ook met vrienden worden gekampt. Caporetto 
werd door ontzenuwing mogelijk gemaakt. Rusland ging door 
revolutie uit den oorlog terug. Tenslotte werd ook de geest 
in de Duitsche legers aangetast. Een geweldige propaganda 
met door ~de lucht overgebrachte pamfletten had doel getroffen. 
De 8e Augustus 1918 was ,der schwarze Tag". De Duitsche 
troepen, -die uit den slag van Amiens terugweken, ontvingen 
oprukkende reservetroepen met kreten van , Kriegsverlan-
gerer" en ,Streikbrecher".
Na den oorlog klonk over de geheele wereld : zulk een ramp 
nooit meer. De algemeene aanval op den oorlog en op zijn 
onmiddellijke aanlei,ding : het , , militairisme" werd geopend. 
De oorlog werd gedisqualificeerd als middel om een beslissing 
to brengen in diepgaande verschillen tusschen de staten. Het 
bestaansrecht van den oorlog werd ontkend. Het nieuwe licht 
werd ontstoken door de erkenning van het zelfbeschikkings-
recht der volken en door de geboorte van den Volkenbond. 
Versailles zou breken met het oude regiem : het verkrijgen van 
wereldhegemonie met het zwaard ; doch het bracht als ont-
nuchtering een toestand van onderwerping -der overwonnen 
volken. Het was juist aan dit oude regiem van zich verheffen 
boven de gevallenen, dat de oorlog zijn bestaansreden 
ontleende. De vrees scheen bij ~de eene, de haat bij de weder-
partij aangewakkerd to worden. De verbijsterende vraag rees 
of het , militairisme" wel de ware oorzaak van de oorlogs-
ellende was en of het vraagstuk niet dieper en grondiger moest 
worden onderzocht. Er kwam weer twijfel aan de mogelijkheid 
van een rechtst,reeksch ingrijpen om met de superwapening 
to breken.
Onder die omstandigheden is dan ook de gang van Luther
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	17
en Stresemann near Locarno om den to Geneve vastloopen-
den vredesarbeid met Duitsche hulp weer in gang to brengen, 
het wellicht schoonste oorlogsprotest van Aden jongsten tijd.


De Volkenbond wil met de superwapening in de toekomst 
afreken-en. De instandhouding van Aden vrede eischt, volgens 
art. 8 van het verdrag, d,e vermindering van de nationale be-
,wapeningen tot het minimum vereenigbaar met de nationale 
veiligheid en -met de uitvoering -der internationale verplichtin-
gen. Feitelijk geeft het artikel twee grenzen aan, waartussehen 
de bewapening zich in de toekomst zal moeten bewegen. Een 
bovenste grens, die niet in het meerdere zou mogen worden 
overschreden en die dus eigenlijk een maximum aangeeft, 
wordt.door de zorg voor de nationale veiligheid gesteld. Een 
onderste grens, waar beneden de statenleden met hun wape-
ning niet zouden mogen gaan en dus een minimum aangeven-
de, wordt door de zorg voor het instandhouden der internatio-
nale redhtsorde bepaald. De ontwapeningsarbeid, die +geleide-
lij'k moet worden verricht, heeft aanvankelij,k slechts to maken 
met het vaststellen van de bovenste grens. Dit is reeds moeilijk 
genoeg. Het volkenbondsverdrag wil toch, dat reikening wordt 
gehouden met de aardrijkskundige lugging en de bijzondere 
omstanddigheeden van elken staat en voor alles met de ziens-
wijzen, die hieromtrent in elken staat gelden. In die f-ormu-
leering liggen de talrij,ke moeilijkheden, die zieh bij de ontwa-
pening voordoen, verscholen.
Hoe de Bond voor d,ezen arbei-d werd toegerust ?
Ingevolge het bondsverdrag zou aan den Raad een perma-
nente commissie van advies -in zake de militaire, de maritieme 
en de luchtvraagstukk.en worden to-egevoegd. De samenstelli,ng 
van deze commmissie , ,Commission permanente consultative", 
de z.g. C. P. C. was overgelaten aan -de prudentie van den 
Raad. Reeds in een der eerste zittingen :stelde ideze het regle-
ment vast, dat d-e commissie samenstelde uitsluitend uit imili-
taire leden, die reohtstreelks afhanklijk bleven van hun eigen 
regeeringen en diverse generate staven. Zulk een samenstelling 
was hoogstens vol-doende, om het on!twapenin,gsvraagstuk in 
techni sehen z i n,, re ch tstre e k s, !in, beh a ndeli nag t e nemen .
Reeds in de eerste Assemblee deed zich scherpe kritiek
1926 I.	2
18	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
hooren. Lange, de Noorsche afgevaardigde, verklaarde het 
vraagstuk , d'ordre politique, economiqu,e et social" en 
pleitte, door onzen afgevaardigde Fock gesteund, krachti,g 
voor het benoemen eener gemengde icommissie. Door haar 
benoeming werd f eitelijk verklaard, dat het vraagstuk der oont-
wapening niet rechtstreeks kon worden aangevat. In de ge-
mengde tijdelijke commissie „Commission temporaire arme-
ments" de z.g. C.T.A. trad Viviani als voorzitter op, terwiji 
mannen als Branting (Zweden), Jouliaux (Frankrijk) en 
Oudegeest (Nederland) zeker waarborgen gaven tegen het 
bezien der vraagstukken met subjectief inilitaire gevoelens. In 
1922 deed Lord Robert Cecil zijn intrede, waardoor hem d'e 
kortste weg werd geboden, om zijn vredesdenkbeelden voor 
Raad en Assemblee to brengen.
Aan verdere pogingen omdde werkwijze en het gezichtsveid 
der commissie nog meer to verruimen, heeft het sedert niet 
ontbroken. Op aansporing van de vierde Assemblee kwam de 
codrdi,natie-commissie tot stand, omdat de behoefte was ge-
voeld het werk der C.P.C. en der C.T.A. beter in elkaar ate 
doen grijpen. Ten slotte gaf onze afgevaardigd,e Loudon in de 
zesde Asse mlblee e en ni eu wen st oot en, werd o p zijn gea m,en-
deerde voorstel de naam,der commissie and-ermaal veranderd
ik meen in studiecommissie voor beperking van bewa-
pening. Uliting gevende aan den overal geuiten wensch om de 
wereld ten spoedigste van den druk en van de gevaren der 
nog immer bestaande superwapening to bevrijden zijn in het 
hijzonder Branting, Lan,ge, Fock, Loudon, Ouidegeest werk-
zaam geweest om den Volkenbond voor zijn taak beter le 
outilleeren. De kleine Staten -gaan daarbij aan de spits en onder 
de namen der strijders worden die van Brie NederilanJers 
begroet.
Met de verruiming van de werkwijze en bet werkterrein 
der commissie gaat de uitbroiding van de vijffde,sectiee van bet 
secretariaat, die de militaire aangelegenheden behandelt, ge-
paard. Het is juist het lsecretariaat, dat den stimulans moet 
geven en de statistische gegevens moet verzamelen, die voor 
den.arbeid onmisbaar zijn.
Steeds breeder een dieper werd to Oeneve het ontwapienings-
vraagstuk gefundeerd. Aan rechtstreeksche voorstellen om 
ingevolge art. 8 van het bondsverdrag de bewapening to be-
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	19
perken, kon voorloopig ni,et worden gedadht. Men bewoog 
zi.ch op het neventerrein der ontwapenIng. Het werk der con-
ferentie, die in Mei 1925 to Geneve bijeen kwam, om den 
handel in wapeenen, munitiee en oorlogstuig aan banden to 
leggen, werd voorbereiid. De verschrikkingen van een moge-
lijken chemisohen en bacteriologisohen krij.g, waarvan het 
rapport hicer to lainde zooveel stof deed opwaalen, werden, be-
studeerd. Voorb,ereidend werk werd .verricht om ,de conferentie 
van Washington uit to breiden ook over de staten, die daar 
niet tegenwoordig waren geweest. De versch'illende oorlogs-
budgetten vroegen voortdurend de aandacht. Aansporingen 
zij'n fe deezen opzichte aan, die Regeeringen deer statenleden ge-
richt. De meening is gevraagd over de st,erkt,e, die elke staat 
noodig oordeeide voor de verzekering van eigen veiligheid. 
Het secreitariaat verzamelde peen schat van gegevens nopens 
het oogenblikkelijke standpunt van wapening en oorlogsuit-
gaven. Alles uitstekende voorbereideende arbei.d, idodh de 
eigenlijike ontwapening bleef rusten. Men moest eerst, zooals 
dat zoo feekenend werd gezegd , prdparer 1' atmosphere" .
Wel werden door de extremisten op ontwapeningsgebied, 
als door Munch (Denemarken) en Lange (Noorwegen) be-
sliste voorstellen to Geneve ingediend, doch al dergelijke voor-
stellen voeren daad1eelijk tot bet minimum en laten de moeilijke 
questie van nationale veiligheid, die zooveel f acetten biedt, als 
er staten zijn, onaangeroerd. De Bond, die ten slotte nict 
verder kan gaan dan advies geven aan,d-e verschillende leden, 
heeft echter met de eigen opvattingen der staten ter dege 
rekening to houden. Lord Robert Cecil, die zich wel als een der 
warmste strij,ders voor den wereldvrede heeft doen kennen, 
legde dan ook terecht Sin zijne resoluties, welke in 1922 en 1923 
voor de Assemblde werden gebracht, de verklaring neer, dat 
niemand serieuse beperking van wapening aandurft, fenzij Mj 
eerst afdoende garantie krijgt voor de veilighei,d van den staat. 
Daa:rtoe is thans binnen grenzen over het garantieverd-rag 
van 1923,en over het Geneef schee protokol van 1924 door de 
conferentie van Locarno bet uitzicht geopend. Vru,chtdraigende, 
in elkaar,grij,p-ende arbeid van algemeene bonds- en van spe-
ciale statenconferentiee heeft de atmosfeer gezuiverd. Het 
rechtstreeksche ontwapeningswerk zou thans voortgang kun-
nen hebben. Het schijnt toch ni.et van harte to gaan.
20	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
De 'reden hiervan moet daari-n ~gezo ht worden, ;dat al het 
voorbereidende werk to Oeneve tot het vestigen van de over-
tuiging heeft geleid, dat het „militairisme" wel de onmi'ddel-
liuke oorzaak van den oorlog is geweest ; doch dat de ware 
oorzaken veel dieper liggen. Om blijvenden vrede to hebben, 
moet ook de geest ontwapend zijn, moet er solidariteit zijn 
naar den wil en niet alleen in den consilderans,van een protocol. 
Het is al vele malen to Oeneve gezegd, dat alle veiligheids-
formulieren niet zullen baten, als men elkaar, om zoo to zeg-
gen, het licht in de oogen niet gunt.
In schoone opklimming zal de ontwapening worden gegrond-
vest op het politieke verdrag ; zal het politieke verdrag moeten 
steunen op een diep geworteld solidariteitsgevoel tusschen de 
staten ; diep geworteld, omdat kwalijke naijver zal zijn ver-
vangen door edelen wedijver. Zond-er den een of den ander 
zou de wereld verhuizen naar een Eden van onbeduidendhei,d 
en slechts slappelingen bergen. Dit zou nog veel verschrikke-
Iijker zijn, dan alle verschrikkingen, -die in de wereldgeschie-
denis achter ons liggen.
Energiek to leven, zijn krachten ten voile to ontplooien, de 
volkskracht naar alle zij den over de wereld to do-en uitstralen 
en nimmer oorlog met zijn buurman to maken, is het probleem 
van de toekomst.
Een economische conf erentie wil trachten een weg to banen. 
Men is 'den haard nabij, die het kwaadaardige virus uitstraalt. 
Zoo terecht heeft Painleve in de laatste Assembi6e gezegd, idat 
alle conventies zullen worden verbroken, als de economische 
krachten zich blijven ontketenen ,dans leur brutalite".
Van het oogenbiikkelijke standpunt van superwapening geeft 
het -in September 1924 door het secretariaat van den Bond 
uitgegeven „Annuaire,mi'litaire" een bee1d. Onvolledig wel is 
waar, omdat het geen gegevens omtrent ooriogsorganisatie en 
oorl,ogssterkte bevat ; maar voor Whet verkrijigen van een indruk 
toch voldoende. Het pact bepaalt wel, dat de leden van den 
Bond zich verbinden elkander wederkeerig op de meest open 
en volledige wijze alle inlichtingen to verstrekken betreffende 
,de schaal hunner bewapeningen, hun programmes en den staat
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	21
hunner z.g. oorlogsindustrieen ; doch de practische toepassing 
van dit artikel laat zich nog wel wat wachten.
Het ,Annuaire" geeft o.m. de hi,ero-nder volgende cijfers 
nopens de vredessterkte
Belgie .	.	.	80.000 man, waaronder	5.000 officieren.
Frankrijk . .	700.000	„	„	35.000	„
Italie .	.	.	.	300.000	„	„	18.000	„
Polen. .	.	.	275.000	, ,	, ,	19.000	, ,
Rumenie . .	125.000	„	„	11.000	„
Tsj echo- Slov . .	128.000	, ,	, ,	11.000	, ,
Een staat als Polen heeft op een bevolkingscijfer van 28 mil-
lioen een vredessterkte van meer, dan een kwart millioen 
vre,dessoldaten, waarbij 50 regimenten artillerie, die elk voor 
zich -driemaal zoo sterk zijn georganiseerd als een Neder-
landsch regiment.
Naar vorenstaanden maatstaf zou aan ons land een vredes-
sterkte passen van 50-70.000 man, waaronder 5000 officieren. 
Met een vredessterkte van gemiddeld 13.000 man en 1500 
officieren, staan wij tusschen 1/4 en '/, van het bedrag, dat 
andere Staten noodig oordeelen.
Alleen de zes zooeven genoemde staten hebben to zamen een 
vredessterkte van 1.5 millioen solddaten, hetwelk bij een dienst-
verplichting van 20 en meer jaren phantastische cijfers voor de 
oorlogssterkte beduidt. Rekent men voorts met de Fransche 
luchtvloot van 1500 vliegtuigen, met een ongeveer even groot 
getal gepantserde vechtwagens ; voorts met de onbesproken 
gelaten maritieme machtsontwikkeling, dan schijnt het gebie-
dende eisch om het stelsel van superwapening zoo spoedig 
mogelijk door -dat van beperkte bewapening to vervangen. 
Superwapening is toch altijd een gevaar voor den vrede.
De overgang moet natuurlijk geleidelijk zijn. Het Volken-
bondsverdrag voorziet edit ook. Het wil toch minstens eenmaal 
in de tien jaren nieuwe overweging en zoo noodig herziening 
van de sterkten, die voor,de nationale veilighei,d en de gemeen-
schappelijke actie worden noodig geoordeel.d. Op die wijze zal 
dus het, voorshands ideeele, eindpunt kunnen worden bereikt, 
wanneer de legers en vloten zullen zijn veranderd in politie-
legers en vloten, waarvan de sterkten naar rato van het bevol-
kingscijfer zullen zijn geregeld. Onder politie moet dan uiter-
aard internationate politie in de eerste plaats worden verstaan.
22	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
Is dit ideeele eindpunt eenmaal bereikt, dan zal onze belang-
stelling van de verzekering der nationale veiligheid zijn over-
gebracht op het behouden van de internationale rechtsorde 
zonder bij die overdracht ook maar het minst aan gloed en 
kracht to hebben ingeboet. Zonder gloedvollen steun zouden 
wij het eindpunt niet bereiken en het niet kunnen behouden, 
wanneer wij het eenmaal had,den bereikt. De sympathie en de 
belangstelling zijn eenvoudig verplaatst geworden.
Achter de weermacht van internationale politie, die elke staat 
zal moeten onderhouden om een gemeenschappelijke bonds-
politiemacht samen to stellen, zal dan ook het geheele yolk met 
al zijn willen en kunnen gereed moeten staan, om het duur 
verworven bezit to beschermen. De weerbaarheiddsgedachte 
moet ook dan in het yolk blijven voortleven. Een beroep op 
het yolk moet steeds mogelijk zijn. De mogelijkheid len de 
bereidheid daartoe zullen zich moeten manifesteeren in een 
dienstplichtwet voor oorlogstijdd. In preventieven zin zou dit 
zeer gunstig werken. De staat, die de gevestigde internationale 
rechtsorde zou willen verbreken om als van ou,ds de hegemonie 
to willen verwerven met het zwaard, moet weten bij zijn poging 
ode geheele wereld tegenover zich in het strij dperk to zullen 
vinden.
De oplossing van het ontwapeningsvraagstuk teekent zich 
dan ook als een geleidelijke vermindering van ide deelname van 
het yolk aan Aden legerdienst in vredestij,d, met behoud van den 
weerplicht voor geval van oorlog. Er zal komen een geleidelijke 
overgang van parate in sluimerende weerkracht. De blijvende 
militaire weermacht wordt de condensor van het militaire 
weten en kunnen van het yolk; de kern, waarom het yolk zich 
weer zal moeten scharen, als zijn medewerking noodig 
mocht blijken.
Hoe wij uit Aden toestand van superwapening, waarin Europa 
nog steeds verkeert, langs lijnen van geleidelijkheid komen in 
de richting van het ideeele eindpunt ?
Er zijn op het oogenblik in Europa ddrie groote toonaan-
gevende militaire rmachtscentra. Frankrijk en Rusland, wat 
het leger en Engeland, wat,de vloot betreft.
Natuurlijk is, dat Rusland door krachtige vermindering van 
zijn legersterkte getoond moet hebben van een agressieve 
expansie zijnn!er politicke en economi~sche denkbeelden en stel-
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	23
sels of to zien. Alvorens met de superwapening ;te kunnen, bre-
ken, mo,et Europa van de vertrou!wbare gezindheid van Rus-
land zeker zijn. Is die zekerheid,eenmnaal verkregen, dan zou 
Frankrijk het initiatief kunnen nemen tot vermindering van de 
legersterkte. Men mag met vertrouwen aannemen, dat het 
daartoe, als het verdrag van Locarno zal zijn geratificeerd, ook 
genegen is. De vraag zal echter zijn of Frankrijk zijn continen-
tale machtspositie zal willen verzwakken, wanneer niet gelijk-
tijdi,g Engeland zijn maritieme wer,eldmachtsstandpunt ver-
zwakt. Het vraagstuk van de ontwapening van Europa is dan 
ook inderdaad een wereldprobleem. Zoo heel gemakkelijk zal 
plan ook de ontwapeningsactie niet in gang kunnen worden 
gezet. Besprekingen tusschen Frankrijk, Engeland en Rusland 
moeten haar voorbereiden, mogelijk maken. Mislukking van 
de ontwapeningsconferentie moet bepaaldelijk uitgesloten zijn, 
omdat zij den arbeid voor geruimen tijd zou kunnen onder-
breken. Wederom wijst dan ook in elkaar grijpende arbeid van 
speciale staten- en algemeene bondsconferentie den weg naar 
het doel. H,oofdzaak schijnt op het oogenblik meer to zijn, 
dat er iets gebeurt, dan wat er gebeurt. Zijn wij eenmaal op 
weg, dan kan het in snelleren gang brengen van den zwaren, 
loomgaanden wagen aan volgende decennia worden over-
gelaten.
De wereld wacht met spanning op een ,initiatiefvoorst~el van 
Frankrijk en Engeand. Het aan,geven van een hoogste vredes-
sterkte in percenten van de bevolking, die voor Frankrijk, van 
een hoogste tonnenmaat en aantal vliegtuigen, die voor Frank-
rijk en Engeland aannemelijk voorkomen, is voldoende, doch 
ook beslist noo-dig om een ontwapeningsconferentie met zeker-
heid van welslagen aan den arbeid to doen gaan.
Het positieve resultaat van den arbeid der conferentie, dat in 
den vorm van een ontwerpverdrag ter bekrachtiging aan de 
staten zou kunnen worden voorgelegd, zal zich kunnen bepalen 
tot enkele cijfers voor vredessterkte, vliegtuigental en tonnen-
maat. Het zal dan klein in omvang, doch machtig in beteekenis 
zijn, als eerste stap op het stekelige terrein; der ontwapening.
Naast den eigenlijken verdragsarbeid zullen echter de veel-
omvattende studien, die de conferentie moet ter hand nemen 
en waarvan de resultaten in haar protocollen moeten worden 
vastgelegd, haar beteekenis beduiden voor de verdere afwik-
24
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
keling van het vraa _~.•tuk in de naaste toekomst. Er moet een 
doelstelling komen voor het verdere vredeswerk. Elke verdere 
stap op het gebied der ontwapening zal telkens weer op nieuwe 
bezwaren stuiten. Staan het einddoel, de wegen waarlangs en 
het tempo, waarin het kan worden bereikt, duidelijk voor 
oogen, dan zullen de bezwaren in de toekomst gemakkelijker 
worden overwonnen.
Zoo zal dan ook de allernaaste toekomst teleurstelling bren-
gen voor hen, die met koortsachtigen ijver dringen naar ont-
wapening en bevrediging voor hen, die een open oog houden 
voor de werkelijkheid.
Chi va piano, va sano.
**
Het pact van den Volkenbond spreekt niet van een bepaalde 
verplichting om aan militaire bondsactie deel to nemen.
Als een lid van den Volkenbond in strijd met de aangegane 
verplichtingen overgaat tot oorlog, zal hij uit kracht van den 
daad beschouwd worden een oorlogsdaad tegenover alle leden 
van den Bond to hebben begaan. Met zulk een staat worden 
dan, aalle betrekkingen, elk persoonlijk verk-eer afgebroken. 
Te dezen opzichte legt het verdrag een bepaalde ver-
plichting op.
De deelname aan militaire actie is -eohter voorzidhtiger om-
schreven. De Raad zal ingevolg a art. 16 de betrokken regee-
ringen van advies dienen nopens de getalsterkte van de strijd-
krachten, waarmede de leden van den Bond ieder voor zich 
zullen bijidragen tot de strijidkrachten, bestemd olm de bonds-
plichten to doen eerbiedigen. Van een bepaalde verplichting, 
spreekt het pact dus niet. De discussion over het Geneefsche 
protocol in,de vijfde Assembles hebben bijgedragen om de ver-
schillende denkbeelden to leeren kennen over de wijze, waarop 
art. 16 in toepassing behoort to worden gebracht. In het 
Protocol is de zedelijke verplichting,uitgedrukt, die op elken 
staat rust om , , loyalement et of f ectivement" mede to werken 
aan de eerbiediging van het handvest van den Bond. Men heeft 
op de verplichting gewezen om elken daad van agressie to 
weerstaan, doch men heeft er de voorzichtige bepaling aan 
toegevoegd : in de mate als de geografische ligging en „les con-
ditions speciales de ses armements" toestaan. Deze laatste
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	25
clausule werd juist opgenomen, om Munch, die voor het 
Deensche ontwapeningsstandpunt opkwam, genoegdoening to 
geven. Aan de souvereine macht van den staat, om zelf den 
omvang to beoordeelen van zijn,deelname aan militaire sancties 
en militaire actie, werd niet getornd. Het criterium, wend 
nadrukkelijk gezzegd, is, of een staat ,,loyalement et effecti-
vement" aan zijne verpichtingen zal hebben voldaan. De beslis, 
sing hierover is aan den staat zelf en het oordeel aan de 
geschiedenis gelaten.
Een staat, die zich opzettelijk aan de deelname van militaire 
sancties zou willen onttrekken, die de kastanjes uit het vuur 
zou willen doen halen door andere medeleden van den Bond; 
die wel de bescherming van den Bond zou willen aanvaarden, 
doch ~niet de lasten, mede dragen wil, kan toch op een ioyaal 
en daadwerkelijk voldoen aan zijn verplichtingen geen aan-
spraak maken. Zeker zou dit gelden voor den staat, die de 
lauwheid van zijn verweer zoo ver zou drijven, dat hij zelfs 
aan een aanval van den , agresseur" geen weerstand zou kun-
nen bieden. Zulk een staat zal door de geschiedenis worden 
gerecht.
Uiteraard kan bij een getrouwe naleving van de bond,splich-
ten van een neutraliteitspolitiek geen sprake meer zijn. Zij 
heeft door het lidmaatschap van den Volkenbond feitelijk 
afgedaan. Toch zijn er, zoolang het Volkenbondssysteem nog 
niet krachtig heeft doorgewerkt, doch dan noodgedrongen, 
gevallen denkbaar, waarin onzijdigheid noodig en geboden is. 
Nog steeds moet met de mogelijkheid rekening worden gehou-
den, dal Nederl a nd , gel i j k i n 1914, zel fstandigheidspol,ifi ek 
moet voeren ; in de dan to verwach;ten wirwar van politieke 
verdeeldheid, zijn eigen plaats moet zoeken en als van ouds 
zijn neutraliteit moet verdedigen. De oude schoenen kunnen 
nog niet worden. !afagedankt.
De mogelijkheid is dus denkbaar, dat onze militaire positie 
door dezelfde factoren zal worden beheerscht als voor den 
wereldoorlog geldende waren. De grondslagen van ons ver-
dedigingsstelsel een veldleger om de onzijdigheid to hand-
haven met de vesting Holland als ruggesteun zijn dus onver-
anderd van kracht gebleven. W ij bieden dan weder flank-
dekking voor elk der strijdende partijen en verklaren tot 
vijand, wie onze neutraliteit opzettelijk schendt.
26	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
Doch voor het geval wij de bondspolitiek biijven omhelzen, 
gelden de grondslagen van ons huidige verdedigingsstelsel 
onverzwakt. Er is voor het oogenblik nog Been bondsstrategie 
geschreven. Het is wellicht ook beter om dezen arbeid in de 
periode van superwapening en van zich nog eerst vestigenden 
bondsinvloed, nag wat to laten rusten. Doch als na de ont-
wapeningsconferentie een rusttoestand zal zijn geschapen voor 
hoogstens de eerstkomende tien jaren, dan zal ook deze arbeid 
voortgang moeten hebben. De militaire positie der kleine staten 
zal dan ongetwijfeld de bijzondere aandacht vragen. Zij omvat-
ten door de bank genomen bijzonder begeerde en strategisch 
belangrijke gebieden. Met een onvoldoend verdedigd laten van 
die streken zou de Bond allerminst gediend zijn. De waar-
schijnlijkhei,d is zeer groot, dat voor de kleine staten een sterk 
verdedi.gde positie zal worden noodig geoordeeld. Er zal meer 
neiging zijn om Nedeerla,nd in een militair wachthuis yin wes-
telijk Europa to veranderen, dan om met onvoldoend voor-
bereid verweer instemming to betuigen. In het kader van de 
bondspol,itiek kan dan ook Nederland niet worden gedacht 
zonder een vesting Holland en zonder een veldleger, dat den 
cersten stoot zal moeten kunnen opvangen en zich staande 
houden, totdat directe of indirecte steun van Bondstroepen zal 
worden gebracht.
Hoe groot dat veldleger zal moeten zijn?
Het antwoord op,die vraag is afhankelijk van het meer of 
minder waarschijnlijke van ooorlogsgevaar. Het zou practisdh 
zijn to wachten, totdat Frankrijk zijn appreciatie van den 'toe-
stand zal hebben gegeven, en de ontwapeningsconferentie -op 
grond daarvan haar arbeid zal hebben volbracht. Dit nu is in 
Nederland niet gesahied. Wij zijn met onze st,erkt-e reeds zoo-
ver teruggegaan, als maar eenigsz,ins toelaatbaar ischeen. De 
eerste stop, die de on~twapeningsconferenti,e dan oak zal -doem 
in de richting van het ideeele eindpunt, zal vermoedelijk voor 
ons een maximum van bewapening aangeven,,dat door Neder-
land reeds sang en krachtig in de richting van het mindere is 
overschreden. Of daarom Wt lien eersten sta-p voor ons geen 
verdere gevolgtrekkingen zullen kunnen worden getrokken, 
kan nog niet worden gezegd. Een weermacht is voor ons land 
noodig, omdat de politiek rondom ons ertoe noopt. Blinde 
lings volgen van meeningen in het buitenland is 1daarbij echter
DIET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	27
uitgesloten. Elke nieuwe toestand zal door ons zelfstandig 
worden bbeoord,eeld. De Nederlan,dsdhe milita-ire politiek iieeft 
to dezen opzic' to steeds een navolgingswaardig voorbeeld 
gegeven.
Voor Indie igeldt natuurlijk dezelf,de politiek als voor Neder-
land, dat to Oeneve komt ook als vertegenwoordiger van zijn 
millio,enenrijk in Indie. Overigens zijn de omstandigheden 
geh,eel verschillend. Om in id,e taal van het Volkenbondsver-
drag to spreken, zijn de ,eischen door ,,d,e geografische ligging 
en door de bijzondere omstan,digheden van elken staat" gesteld, 
sterk uiteenloopenide. Onze overzeesche gewesten liggen in 
geheel andere belangensfeer. Aziatische expansiegeest wordt in 
dit aantrekkelijke gebied voelbaar. De ligging tusschen twee 
wereldzeeen en tusschen twee deelen van het Britsche wereld-
rijk teekent het strategische gewicht van de militaire positie 
voor derden, onze verplichting tot bescherming en de waar-
schijnlijkhei,d van daarbij to zullen worden gesteund.
R uggesteun van de zij de der bevolking is daarbij onzeker, 
althans niet vast. Geheel antlers hier, waar een in vredestijdd 
wel is waar niet eensgezind denkende, loch in oorlogstijd eens-
gezin-d handelende massa achter ode weermacht gereed staat. 
Zelfs als de voorbereiding in vredestij,d ontbreekt, beduidt zulk 
een moreele steun een geweldige kracht. In Indie ontbreekt 
deze. De weermacht is voor oorlogstijd in hoof dzaak aange-
wezen op hetgeen in vredestijdd beschikbaar wordt gehouden. 
Dit is to meer het geval, omdat de bescherming van het 
eilandenrijk maritiem moet worden georganiseerd en maritieme 
weermiddelen om materieele redenen niet voor belangrijke 
uitbreiding in oorlogstijd vatbaar zijn. Het onmiddellijke gevolg 
moet zijn, dat naar verhouding in Nederland met een kleiner 
maximum zal kunnen worden volstaan, dan voor In,die noodig 
is. Zoo gaat zich dus de bijzonderheid voordoen, dat in het 
moederland aan inperking der legersterkte wordt gedacht op 
een oogenblik, dat in Indie een belangrijke ontplooiing van 
maritiem verweer noodig is. De inconsequentie is slechts 
schijnbaar.
De leuze „pier het leger en glnds ode Moot" berust op een 
juiste ,waardeering van de geheel uiteenloopende cisdhen door 
de verdediginig van h-et moederland en :door die van Inidie ge-
steld. Desiderata kunnen daarbij niet meer worden verhoord.
28	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
Alleen het volstrekt onmisbare wordt erkend nag bbestaansrech,t 
to,hebben. B.estaansred-enen gelden ni,et meer. Zoo is met een 
maritiem-e bescherming van het moederland afgerekend, om 
elders sterker to kunnen zijn. In Nederland behoeven nog 
slechts de ,depots achter to,blijven voor,d,e marine -in Indie. Zoo 
is een richting gekomen, die de maritieme organisatie in Indie 
geheel wil scheiden van di,e in Nederland. In menigerlei op-
zioht is dat ook noodig, doch die' richting dreigt tot beginsel-
verzaking to leiden, wanneer de maritieme verd-ediging van 
Indie, zooalis de Regeering in studie nam, zou worden afgewen-
teld op Indie.
Indie wordt toch in de eerste plaats verdedigd om onzent-
wit. Het its todh Nederland, dat zelf rechtstreeks bepalen zal, 
hoe de bondsplichten zull,en worden nageleefd. Nederland 'en 
Indie zijn Loch tegenover Geneve een en ondeelbaar. Het was 
dan ook een goede gedachte om een staattsmarine to belasten 
met de verdediging van bet koloniale lgebied. De oogen.blik-
kelijike maritieme organisaffe is vastgeloopen. In financieelen 
zin zou scheiding der marines moeilij'kiheden kunnen onder--
vangen. Beperking hier tot 'het uiterste, om ginds sterker to 
kunnen zijn, is -geboden. Het loslaten van het begrip staats-
marine sahijnt niettemin toe een bepaalde fout to zijn.
*
Er wordt in ons land ~gepropageerd voor cenzijdige, alge 
heele ontwapening.
Er is een ethisdhe riohting, die elke wapening verwerpt, 
omdat de oodog onzedelijk zou zijn. De gedachte is schoon ; 
loch de conclusie is onpractisch. Men mag bet onzedelijk, on-
redelijk, zelfs misdadig noem,en oorlog to maken, doch dan 
blijft toch de zedelijke plicht om alles to Ihelpen bestrij&n, wat 
onzedelijk en misdadig wordt geacht. Door zich aan medewer-
king aan strijd to onttrekken, werkt men het slechte veeleer In 
de -hand.
Er is een slappe bijkans bange richting, die verdedi-
ging onmogelij'k noemt en,het daaraan best,ede geld weggewor 
pen. Van militaire zij,d-e is reeds veel gedaan o.m de overdrij-
ving in bet licht to stellen, waarvan de voorstanders van 'deze 
richting zioh hebben ibediend, om de ni,et to keeren kracht van 
de moderne aanvalsmiddelen en aanvalswij,zen aan to toonen.
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	29
Er is nog niet genoeg gedaan, om het onjuiste van de gevolg-
trekking algeheele ontwapening waartoe de voorstanders 
van deze righting zich laten verleid,en, in +het licht t-e stellen. 
Als werk,elijk een nieuwe,oorlog tot de of sdhuwelijke vernie-
tiigingsmilddelen zijn toevlucht zou gaan nemen, om Whet be-
oogde politieke,doel to bereiken, dan zou,het toch,een verraad 
aan de mensehhei:d en aan d,e beschaving :zijn, wanneer remand 
zi,ch aan dezen strijd zou gaan onttrekken met geen ander ge-
volg, dan daardoor nog zwaardere, nog mmeer verpletterende 
lasten op de schouders van zijn,benard,e medemensohen to 
doen rusten.
Op solidariteitsgevoel tuschen de voliken kan toc,h alleen de 
internationale rechtsorde worden opgebouwd.
De gedachte alleen, dat er een oorlog nogelijk zou zijn, die 
zich ongebreideld verwoestend zou kunnen keeren tegen de 
weerlooze bevolking moet ieder weldenkende tot verzet prik-
kelen en tot de aanvaarding van de leuze brengen, di,e in Enge-
land tij,dens den oorlog zoo dikwijls in eenvoud, dodh met 
vastberadenheikd heeft geklonken na elken vernituw,den bom-
menaanslaeg : ,we never give up". Onze beste werf agenten in 
de mijndistrict-en placht men daar to zeggen zijn de 
Zeppelins geweest door shun bomaanvallen op weerlooze be-
volking.
Is niet de Volkenbond geworden om den oorlog to bestrij-
den en de internationale rechtsorde tegen het ruwe geweld in 
bescherming to nemen ? Als men bet vraagstuk al to nuchter 
beziet, zou men tot de gevolgtr.ekking kunnen Ikomen, dat de 
stichting van Aden Volkenbond Nederland aahteruit beef t ge-
net. Immers,voor den wereldoorlog bestond flog ode hoopvolle 
doelstelling voor onze weermacht, dat zij,ons buiten den oorlog 
zou kunnen houden. Na de stich-ting van den Bond behooren 
we f,eitelijik in elk nieuw conflict partij to zzijn. Onze volksgeest 
moet om dezen geweldigen keer t,e kunnen begrijpen, -worden 
geleid. Het yolk moet worden geleid voor den Bond met 
dezelfde warmte en gloed to voelen, als waarm,ede het tot dus-
ver heef t gereed gestaan voor ide eigen veiligheid in de bres to 
springen. Is dat bondsgevo,el er niet, als gevaar nadert, dan 
dreigt voor onze pol,itiek een ander, veel grooter, gevaar en 
wel van adhter een zelfstandigheidspolitiek schuil to gaan, om 
bet land afzijdig to houden. Wij zouden ons dan op het
30	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
„loyalement et ef f ectivement" steunen van de Bondsidee 
niet kunnen verheffen en door dc, geschiedenis word-en 
gerecht. Ho,eveel sterker zouden wij staan als wij alien eens-
gezind achter Whet moeilijke ontwap,eningsvraagstuk zouden 
kunnen stelling nemen; als wij ten alien tijd.e bereia waren, 
om de Bondsidee daadwerkelij k fa steunen. Even{ :leger, dat 
zulk een ruggesteun zou hebben, waarvan de geest zou worden 
gedragen door dien van het geheele yolk, zou al dadelijk zwak-
ker in getal kunnen zijn.
Ware het leger in vredestijd een doelloos werktuig, dat 
schadelijk zou kunnen werken op den volksgeest, dan zou lde 
drang tot eenzijdige ontwapening nag een practisdhen grond 
kunnen vinden. Het leger kan cdhter zijn een ware school voor 
volkskraeht. Het kweekt .gemeenschaps-, samenboorigheids-
gevoel. Het leert ondergeschiktheid ; het vestigt gooode tucht-
begrippen ; bet kweekt karakt,ereigenscbappen en is als zoo-
danig een school van opvoedkundige beteekenis, peen school 
voor volkskradht. De aandacht van het ;instructieve personeel 
is meer en meer van de aanvoerderstaak of gelcid naar de op-
voedende itaak. Naast den invloed, die van de militaire in-
structeurs -uitgaat, staat als van groote beteekenis de zelfleering 
der Individuen door den invloed, dien zij oefenlen op en onder-
gaan van hunne omgeving. Opvoeding, verheffing van bet 
moreel .heeft zich bet leger tot taak gesteld.
Een moreel kradhtige weermacht is eerder geschikt oim in 
getalsterkt,e to worden verminderd.
mDe dranig naar eenzijditige ontwapening ds niet bevorderlijk 
om het yolk to leeren leven voor de Bondsidee en werkt ver-
lammend op den legergeest. Daartegen to waken is nationale 
plicht. Men moge het leger in getal verzwakken, dodh men 
ag beat nimmer ontzenuwe;n;.
Want :hoe klein het leger ook worden moge, het moet steeds 
blijven een spiegel van de yolkskracht. In het leger, waarop 
staat en int-ernationalee gemieensehap in de moeilijkste uren van 
bun geschiedenis moeten kunnen rekenen, moet zich de kra.cht 
blijven manifesteeren, waarm,ed:e het yolk d.e hem opgelegde 
plichten , , q ua nd m e m e" z a l weten to verv u ll en..
J. C. C. TONNET.
DIET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	31
Het is een weinig ~gewaagde stelling, dat onder,de oorzaken, 
waaruit de wereld-oorlog 1914-' 18 moet worden verklaard, 
o,ok economische f actoren een plaats van beteekenis hebben 
beslagen. En hi-eraan sluit zich onmiddellijk deze andere, even 
weinig gewaagde, stelling aan, dat thans, na wapenstilstand, 
vredes-sluitiing en Locarno, diezelfide cconomische factoren 
nog steeds werkzaam zijn, al zijn zij dit uiteraard in gewijzig-
den vorm. Even weinig gewaagd, omdat,de oorlog zelf en zijn 
afloop de wereld niet ra-dicaal hebben veran,derd en dus ook 
die ou.de oorzaken niet hebben weggenomen. Eer hebben zij 
ze versterkt.
Als kortst mogelijkste aanduiding van deze oorzaken kan 
,dienen : het economisch antagonisms tusschen de verschil-
lende volken. Maar deze kortst mogelijke aandduiding -eisc'ht 
eenige toeliohting. Beperkt men ook d,eze tot bet strikt nood-
zakelijke, dan moet toch inzonderheid warden gewezen op 
de rol, die in edit fataal proces van oorl-ogs-vero,orzaking aan 
eene -der uitingen van dit antagonisme, aan de protectionistische 
han,delspolitiek was toebedeeld. Het kan van nut zijn, aan ddeze 
rol de haar toekomende plaats aan to ,;,ijzen. Niet omdat nog 
nimmer imand hi,erop zou hebben gewezen geen vrij,han-
delsgezind schrijver, die,ervan zweeg ! ;maar omdat die rol 
in haar beteekenis in de eerste plaats en vooral aan onderschat-
ting, maar in ,de tweede plaats toch,ook wel aan oversohatting 
beef t blootgestaan. Prot-ectionisten hebben haar heteekenis 
stellig veronachtzaam,d, vrij,handelaren hebben ze misschien 
wel to ho,og aangeslagen.
Het een is even begrijpelijk als bet ander : het is het groote 
meerendeel -der beschermingsgezinden natuurlijk om oorlog 
nooit to,doen geweest. Welnu, zij weigeren of weif elen -te er-
kennen, :dat hun politiek dit niet bedoeldd gevolg kon hebben. 
En de vrijhandelaren, die dit andders zi,en en waarlijk hieru±it 
niet,den zwaksten stut vinden voor hun economisch geloof, zij 
willen deze overtuiging erin hameren bij de ongeloovige 
menigte, maar loopen dan allicht van overdrijving niet vrij.
Het economisch antagonisme tusscheen, yolk en volk uit zich 
in em, strijdd om markten, waar men grondstoffen en; half-
32	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
fabrikaten koopt, waar men levensmiddelen inslaat, m.aar 
waar men itevens zijn eigen overschotten van, agrarische en 
industrieele voortbrengselen tracht to slijten.
Zoodra is niet de wereld goed en wel Whet stadium to boven, 
waarin elk yolk desnoods,elk ander missen kan als klant of als 
leverancier -en dit stadium raakt zij (en voorgoed) to boven 
als de aanwas van de bevolkingen zoowel als van de behoeften 
ddezer bevolkingen een zekere maat heeft overschreden of 
elk yolk ziet naar buiten, over zijn grenzen heen, om to speu-
ren naar leeftocht van elders -en naar grondstof van elders, om 
to zoeken tevens naar afzetmogelijkheid voor zijn eigen 
overschotten.
Een internationaal economisoh gedrang is wat dan ontstaat. 
En men nam dit waar, reeds lang voor den wereldoorlog. 
Oevoig eenvoudiig van de groeiende,economische afhankelijk-
iheid der volken over en weer. Zij hadden elkander noodig.en 
zij zochten elkander op.
Gedrang nu is wrijving tn wrijving kan makkelijk botsing 
worden ; wat oorzaak is van aanraking wordt licht oorzaak 
van conflict .
Wat heeft men nu op groote sehaal,gezien ? Ben streven naar 
min of meer volstrekte monopoliseering van markten, van 
eigen markten of, in kolonien en invloeds-sf eren, van vreemde 
mar'.kten. Protectionisme dus in zijn uiteenloopende gedaan-
ten. Het is, meen ik, zonder veel verder betoog duidelijk, dat 
de ook zonder protectionisme reeds aanwezige econamische 
belangentegenstellingen tusschen -de volken ihi-erdoor in be-
langrijke mate,zi jn versaherpt, dat wederzijids de ,gevoelens van 
affgunst erdoor geprikkeld zijn en een geestesgesteldh.eid zoo-
al niet gesohapen dan zeker Wch lbevorderd werd, met den dag 
ontvankelijker voor deze ,gedacht,e, dat, nu men -toch eenmaal 
elkander dwars zat en blijkbaar dwars wilde zitten, dit alles 
dan maar -eens met andere wapenen moest worden uitgevochten .
Deze over en weer vijandig stemmende, deze monopolisee-
rende, afsluitende handelspolitiek van de ~meeste landen heeft 
dusdoende het oorlogsgevaar naderbij gebracht. Tegen, mag 
men aannemen, de bedoeling van ide meesten harer aanhan-
gers in. Om bij bet beeld van dat gedrang to blijven : de pro-
tectionist kon zeggen en met eenig reoht, idat hij althans be-
proefde, in dit onordelijk ~elle!bogenspel eenige orde to
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	33
brengen : de een ;bier, de ander daar, en niet alien overal 
tegelijk ! lk weet niet, of eenig protectionist dit heeft gezegd, 
maar, indien ja, ,dan had hem dit kunnen geantwoord worden 
Wanneer wat onmiskenbaar het geval is het langzaam-
aan een dringende eisch His geworden van economische wereld-
politiek om zich onderling to verstaan over de meest,doelmatige 
distributive van wat er ter wereld aan doode en levende pro-
Fductieve krachten aanwezig is, dan client dit to geschieden in 
onderling overleg; u,w protectionistische politick nu is bet 
tegendeel van onderling overleg; en omdat zij hiervan feet 
tegendeel is, werkt zij ook in juist de tegengestel-de richting 
van wat met.onderling beraad had kunnen zijn bereikt.
Dit ls bedioeld met ide stelling, dat de naar oorlog,drijvende 
strekkintg der protectionistische handelspolitiek door velen is 
onderschat.
Zij is overschat door anderen : want hiet gedrang, dat tot 
oploop en boitsing leiden kan, het zou er ook zond,er protec-
tionisme zijn geweest. Het schreeuwde om ordening, om 
regelm,aa t, en bet doet dit no g . Ma a r de orde, die he t beh ofe ft, 
willen de vo,l}ken vredig met elkaar verkeeren, het ils niet die 
van elk ,zich j,egens den .ander autonoom barricadeerende sta-
ten, het is het itegendeel hiervan : de door onderling bberaad 
georden,dee uitwisseling van goed,eren en van diensten.
De wereld werd in de verstreken eeuwen zienderoogen in 
steeds mindere mate een los geheel van naast elkaar staande 
staten, die desnoods elkander kunnen missen. In klimmende 
male had men e l k a rider s hu l pbronnen, no od ig. O ndkerli nge 
onm,isbaa,rheid en afhankelijkh,eid nu het is een ddooftewone 
waarheid eisdhen onderlinge regeling, en onderlinge rege-
lingen van internat,ionalen aard roepen als regelaa,rs o.m de 
beoe f enaren van, bet inter na tai o hale rech t .
Zoo was shot reeds voor, zoo is hot nog na dozen oorlog.
Reeds 06r den oorlog bel.eefd,e de wereld een snelle toene-
ming der wereldbevolking. De ontwikkeling dyer, techniek van 
voortibrenging en verkeer denkt alleen maar aan de,stoom-
vaar.t en de spoorwegen had doze mogelijk gemaakt in een 
omvang en.een tempo, die bij primitiever verkeers-toestanden 
ondenkbaar zouden zijn geweest. En de m,en;schheid heeft in 
haar vermenigvuldiging deze mogelijkhede n haast tot hot 
uiterste benut.
1926 I .	3
34	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
Reeds v66-r dden o-orlog moest dientengevolge met de wereld-
hulpbronnen economisch worden huisgthouden.. Reeds toen 
waren er aanwijzinigen, dat het spannen ging. Hot, zi-dh ver-
dringen van de menschheid o-m die wereldhulpbronnen was 
hiervan een der sprekendste symptomen.
En wat is sindsdien gebeurd?
Gedurende den oorlog : vlak het tegendeel van wat reeds 
eerder het pri,maire voorschrif t van economi-sche bezonnen-
heid was geweest. Men leefde economisch erop los. Verteren, 
verbrui-ken, men deed het ook, doch niet alleen, in den 
vorm van verwoesting met voorheen ongekende intensi-
teit, -en id:e reproductie van het teloorgegane, behalve voorzoo-
ver alit uit vernielings-twig bestond, placht achterwege to 
b ijven,.
De wereld hervond zich na den oorlog dus heel wat armer 
dan zij Aden oorlog was iingegaan.
'Het felt is veelal aan het oog onttrokken,geweest, doordien 
een ander feit ook oorl,ogsproduct bet verduisterde : dat 
van de sterke verschuivingen in iindividueele welvaart. Veel 
gezeten welstand van voorheen brokkeide of of weg, doch niet 
zeliden,gesahiedde dit uiterlijk nauwel~ijks waarneembaar ; hoe-
velen zijn er niet geweest, vroeger bezitters van, een, beschei-
den fortuin, wier naar buiten zichtbare staat des sevens niet of 
maar weinig veranderde. Bij sommigen kwam dit uit valsche. 
maar begrijpelijke 1schaamnte voort ; bij anderen uit volkomen 
eerbi,edwaardi,ge be.weegreidenen, als bijvo,orbeel'd de wensch 
am aan ,zij n kinderen, die men vroeger opvoedde uit tracte-
ment en opbrengst van vermogen, (thans dezelfde opvoeding 
to blijven geven uit een nominaal sours hooger, maar feitelijk 
kleiner tractement -en uit -het langzaam opteteren vermogen 
zelf. Zoo verborg zich veelal de nieuwe armoe. Maar de 
n,ieuwe ,rijkdom bhandelde vlak andersom. In tegenstelling met 
de gezetenen van vroeger, die soberheid o,ok in hun weelde 
kenden, bebben deze van nieuwen -rijkdo.m bezetenen aan 
smakeloos brassen en etaleeren zich tebuiten gegaan in een 
mate en op een wij,ze, die dikwijls dezen rijkdom even, snel 
deden versmelten als hij was ontstaan en blijvende verrijki.ng 
misschien alleen bezorgden aan de taal, die nieuwe woorden 
had to smeden voor dit nieuw soort wezens en hun gedra-
gingen.
MET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	35
Zooals de staten eeconomisch crop los hebben geleefd, 
rnaatschappelijk kapitaal vernietigend en, onvoldoende repro-
duceerend, zoo ook veel burgers van veel staten. I ndividueel 
kap,itaal verded,en zij en aan ni-euwe kapitaalvorming konden 
of wilden zij niet idenken.
Toch was er, van algemeen matschappelijk stan,dpunt 
bezien, n~a den oorlog nbg meer reden tot economisch huis-
hou,den melt de hulpbronnen der wereld dan voordien. Eon 
ding kon hleraan. doen twijfelen. De bevolkin+gs-toenemin~g 
was dbor den oorlo+g verlangzaamd en, er waren dus minder 
monden t,e voed,en dan vermoedelijk Ihet geval zou zijn geweest, 
zoo het vrede was gebleven. Maar wie dit z,egt vergeet, dat de 
monden,, die voor altijd gesloten waren, voor een veer groot 
deel behoorden aan jonge, sterke mannen op juist den, pro-
ductiefsten leeftijd. Dezen zouden bij normal verloop van 
zaken meer hebben voortgebracht dan -opgemaakt. Hun ver-
wijdering uit de rijen der levende werkers was, maatschappe-
lijk gesproken, verlies aan productief vermogen.
D e wederz i jid sche eco nom i-sche a f h a nikel i j'k h e l d der vo lk en 
was na en door d,en oorlog dus niet verkleind maar vergroot.
Toch heeif t d,e wereld zich gedragen alsof ihet anders was.
Het felt is begrijpelijk. De politiek-psychologisahe geest-es-
gesteldhei-d om deze versterkte onderlinge of+han,kelijleheid to 
erk-ennen ~en zich ernaar to gedragen, zij ontbrak. De wereld--
atmosfeer behoefde tij;d om zich to zuiveren van de wolken 
van vijandigheid, waarmede jaren vechtens ze ha,dden gevuld.
Hoe begrijpelijk (intussahen dit feit ,moge wezen, zijn econo-
mische redeloosheid en verderfelijkheid worden er niet 
minder om.


D-e oude oorzaken, waardoor de volken elkander noodig 
hadden, zochten en ontmoetten, waardoor zij langs elkander 
sahuurden en wreven en waardoor het dan ook bij misschien 
maar geringe aanleiding tot onderlinge botsing komen kon, 
deze oude ;oorzaken zijn onverzwakt nog steeds aanwez.ig en 
werkzaam.
Zij werken evenwel in menig opzicht in gewijzigd-en norm ; 
ni-euwe complicaties zijn erbij gekomen en oude complicaties 
zijn verscherpt.
36	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
Laat ik eerst een woord over deze nieuwe cornplicaties zeggen.
Ik zie er twee -of drie. Misschi,en zullen er meer zijn, maar 
-dingen kunnen ook to vlakbij l+iggen om aanstonds duidelijk 
in bun bizonderheden,en beteekenis to worden ,onderkend.
In -de eerste plaats is cr d,e verlegging van het economisch 
zwaartepunt -der wereld. Lag,dit vroeger in West- en Midden-
Europa, de oorlog verp'laatste het naar Noord-Amerika. De 
Vereenigde Staten waren destij,ds,een land, 'dat in sterke mate 
h-et kapitaal te zijner ontginning uit deze streken der wereld 
betrok. Het was een sohuldenaar-stoat, die jaarlijks beiangrij'ke 
bedragen voor rente ien aflossing had overternaken naar 
Europa. Tans zijn de bovdjes geheel verhangen. Het oorlog-
voeren ,en neutraliteit handhaven in Europa is in zoo belang-
rijke mate door mi.ddel van in Noord-Amerika opgenomen 
geld bekostigd, dat h,et sal`d~o der vorderingen thans ligt aan de 
overzijde van den Atlantischen Oceaan. Noord-Amerika -is 
schuldeisdher-staal geworden -en jaarlijks moeten voortaan 
aanzienlijke bedragen aan rente en of tossing worden overge-
maakt van bier naar ginds.
Het is mogelijk,,dat zonder oorlog in lang verloop van tij,den 
eenzelfde tafereel van een aan Amerika sohatplichtig Europa 
zich zou hebben ontrold. Thans is de ommekeer gekomen op 
korten termijn. De machtige schul-deischer daarginds bceft 
onzen hoek van ,de wereld in zijn sterken greep. Zou bet ver-
wonderlijk zijn, als hij, de financieele machthebber, hieruit de 
consequentie trok,,dat over ddeze dingen voortaan nict zal wor-
den gehandeld op voet -van volsla-gen gelijkheid ? Tegenover 
debiteuren en tegenover dubi,euze debiteuren vooral 
slaat men peen ,eigen Loon aan, een toon van gezag. Zal men in 
West-Europa, kan men in den Volkenbond den bond van 
schuldenaren, waar Am-er.ika gaarne bet oog op houdt maar 
waarin Whet weigerde plaats to nemen op,den dour ddien toon 
verdragen?'
Ik stel deze vragen, niet om een precies antwoord to sug-
gereeren, .maar wel om,deze opmerking aannemelijk to maken 
dat ook hi-er een mogelijke bron van ni,euwe conflicten aanwe-
zig is.
Ben andere nieu,we complicatie, die de aandacht der wereld 
waard is, His Rusland. Ik doel hi,er ni,et, al is men geneigd, 
hi,eraan bij het ~hooren noemen van,dit land in de eerste plaats
BET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	37
to denken, aan rdc twee revoluties van 1917 met ihet bolsjewis-
tisch regi,em in hun gevol,g. Maar ik doel op de aanvankelijk 
volstrekte en nog maar geleidelijk minderende uitschakeling 
van Rusland uit het normale wereldverkeer. Voorzoover deze 
toestand mocht bestendigd blijven, wordt Rusland erdoor ge-
prest tot economische zelfgenoegzaamheid. Het zou ophouden, 
met name groot graanleveranci,er der wer,eld to zijn ; h,et zou 
tevens ophouden, jegens andere landen groot afnemer to zijn 
van nijverhei,ds-voortbrengselen.
Voorzoover" ; want de afsluiting van het reusachtig rijk 
wordt geleidelijk-aan minder volstrekt. Tooh is,in dit op-ziciht 
het verschil met voor den oorlog nog aanzienlijk, het handels-
verkeer =met Rusland veel fgeringer dan vroeger, geringer ook 
dan thans mogelijk ware. Ik laat geh,eel yin h,et midden, in hoe-
verre geldige redenen van staatkundigen aard tot het besten-
digen van dezen uitzonderingstoestand kunneri nopen, maar 
druk op de economische belangrijkheid van het felt, en hierop, 
dat economisch belangrijke feiten ook politiek belangrijke 
gevolgen plegen to vertoonen.
Men moet zich hier voorzichtig uitdrukken, want prec es 
weten wat in Rusland geschiedt, doen wij in het westen 
maar zeer gebrekkig. Maar met dit voorbehoud mag men 
toch erop wijzen, dat Rusland reeds sporen schijnt to toonen 
van betrekkelijk zelf standig wordende cooperati-es, maar 
vooral van een in de richting van ~f eit,elijke ,onaf hankelijkheid 
van centrale regeerings-instantics zich ontwikkelend platteland. 
Welnu, juist een boeren-bevolking, die het verleerde, voor bui-
tenlandschen afzet to werken, zou het zoo overwegend agrari-
sche land, dat Rusland is, zijn plaats als leverancier op de 
internationale graanmarkt doen verli,ezen. En verliest het deze 
plaats, waarmnee zou bet dan van elders kunnen koopen? De 
wereld -staat dan voor een ledig, voor een moeilijk probleem 
van aanpassing aan nieuwe toestanden.
In de derde, plaats zijn er -de nieuwe golfbewegingen in 
wat men sinds clang gewoon is, den strijd tussch,en kapitaal ~en 
arbeid to noemen. Echte golf-bewegingen beleven wij shier. 
Eind 1918 en eenigen tijd daarna had het den schijn, alsof het 
socialisme, in zijn preparatieve gedaante van de beweging naar 
socialisatie, onstuimig voorwaarts drong. Een lage eb-stand 
is ~op dezen vloed }gevolgd. Dit feit heeft, zie ik wel, in Whet
38	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
kamp van,d,e aanhangers der socialisatie-ild'ee minder ontmoe-
diging gewekt dan vel,en voor waarschijnlijk hiel-den, toen de 
eb zoo forsch aging inzetten. Geringe ontmoediging (dus in dit 
kamp, en dit naast nieuw zelfvertrouwen in het andere, het 
kamp der tegenstanders van al di,e maatregelen van socialen 
aard, die losser of nauwer samnenhangen met 'h.et socialisatie-
denkbeeld. Hier is het zelfvertrouwen een tij,dlang haast vol-
slagen zoek geweest, maar het is er teruggekomen en,de gele-
deren zijn er opnieuw geordend.
Nu zijn er aanwijzingen, d'at hicr -en,daa,r d,e laagste ebstand 
reeds is bereikt yen de kentering gaat intreden. Dat in een land 
als Engel and de hu id ige rege eri ng, ide m atnen die M acd o na l d 
en,de zijnen versloegen en vervingen, bewilligt in een tijdelijk 
sulbsidie aan de particuliere steenkoolnijverh,eid, h,et beteekent 
zeker nog lang niiet de socialisatie van dit sleutelbedrij f, zooals 
do E ngel sahen hot to ekenend n o emen. M.aa r wel l i j kt h et feit 
van niet gerinige symptomatischee beteekenis en bemoedigend 
vooral voor hen, die de geldelijke belangen-gemeenschap tus-
schen staatskas en particuliere mijnen, uit idit subsidie geboren, 
Refst zagen uitgroeien tot socialisatie van het 'mijnwezen.
H,et voor en lhbet tegen van maatregelen als doze op zich 
zelf blijve hier nu geheel rusten. En evenzoo de afweging 
van kapitalisme en socialisme yin hun geheel. Geconstateerd' zij 
enkel dit : dat wij waarschijnlijk een tijdperk fegemoet gaan 
van !h,ernieuwde pogingen eenerzijds om de soeiaalisafie nader 
to komen en anderzijids van h,erni,euwd verzet, dat doze pogin-
gen wil breken. Al ode energie, dire van weerskanten hieraan 
besteed wordt, zij wordt onttrokk-en aan h,et work van herstel, 
waaraan hot verstoorrde wereld-productie--apparaat doe n,ijpend-
ste behoefte heeft. Een verwijt aan cen van ide twee partijen 
of aan bei-de is dit niet. Voorbeschikking, dat het niet anders 
komen kbn, dat de wereld dezen strijd van naar ik meen zeer 
ongewissen afloop moet doormaken, is duidelijk waarneem-
baar. Zij ligt voor wie zien wil in heel de economische, 
sociale en politieke ontwikkeling van zeg nu maar de laatste 
honderd jaar 'dui,delijk afgeteekend. Maar het felt is er 
economisch niet minder ontstellend om, het f eit, dat de 
producenten elkaar to lij f gaan over de vraag, onder welk
regiem voortaan zal worden geproduceerd, en inmiddels het
produceeren achterwege laten.
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	39
Met deze derde nieuwe complicatie is tevens reeds een der 
thans versdherpte oude complicaties genoemd. Ook voor den 
oorlog immers kenden wij al sinds Lang dat spel van econo-
misch touw4i kke-n om hooger of lager loon, om korter of 
langer arbeid,stijd, om meer of miinder invloe,d op de bedr,ij fs-
l-ei,di ng, o m m e er o f minder arbeid sbescherming, en z agen 
wij dit tevens in bet kader van een strijd tusschen groote 
maatschappelijke groepen, die men dan gaarne klassen 
noemde. En oak toen reeds kon men dit spel niet gadeslaan 
zonder eenerzijds zijn trek van betrekkelijke economisahe 
improductiviteit to bejammeren en anderzijds zijn historische 
onvermijdelijkheid to erkennen. Toch is er reden, ~meen ik, 
om hier van een nieuwe complicatie to spreken, omdat meer 
in het bizonder !de jaren 1917 (d,e revoluties in Rusland) en 
1918 (het eind van den oorlog en,de dan 'onmi.ddellijk opko-
mende socialisatie-vloed) haar den verschen stempel van 
een strijd met de socialisatie als inzet hebben iingeprent.
Er is n,og ,een andere verscherpte oude complicatie.
D-e negentiende eeuw heeft oogenblikken gekend, waarop 
de leu,ze van de Cobden-club „free trade, peace, goodwill 
among nations" een, kans scheen to krij gen . Economische 
oorzaken neast oorza'ken van in hoofdzaak pol-itieken aard 
hebben het echter anders gewild en met maar enkele uit-
zonderingen al ware deze niet onbe!langrijk vertoonde 
tot voor den oorlog de werefd,een beeld van, volken, die niet 
naast en met elkaar in een vreedzamen economischen wed-
ijver ileefden, waa,rbij weiderzijds de deuren openbleven voor 
klandizie en leverantie, maar,die hun deuren sloten of zetten 
op nauwe kieren en dusdoende den wederzij dschen ruil van 
goederen en diensten en hiermee -de productiviteit der inter-
nationale arbeids-splitsing verkleinden. Een beeld, dat won-
;derwel paste bij den wedijver in militaire bewaipening, die 
schatten verslond en mer dan den, yolk familiaar dreigde to 
shaken met het denkbeeld van een staatsbankroet.
Het protectionisme nu is uit den oorlog zeker niet verzwakt 
to voorschijn gekomen. Naar de aanklachten, die het kreeg 
to verduren, dat het mode sthuldig stond aan den werel,dbrand, 
is nauwelijks geluisterd. Wel,iswaar vale onder lei,dende duit-
sche eeonomisten een opmerkelijke ommezwaa,i van bescher-
m1ngs-,gezindheid naar vrijhandel-s-liefde waar to nemen,
40	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
maar in de politiek van hun land teekent hoegenaamd niets 
van deze kenlering zich af. Deze economisten zullen kenne-
lijk tijd behoeven om hun landslieden de overtuiging bij to 
brengen, dat zij .alilen tezamen to.tnu ten zeerste hebben ge-
doold. De staatspractijk van een volik en zijn leidende staats-
lieden volgen gewijzigd inzicht van hun stille theoretische 
werkers n.iet- dan -langzaam en uit de verte.
Vooral in een geval als dit. Het -is de moeite waard, dit punt 
even nader to bezien. Want de verklaring van het feit kan 
tevens dienen tot opheldering van iets anders, dat raadselachtig 
lij.kt.
Hoe zit dat loch is vaak gevraagd dat de meeste 
economnisten vrij,handelaars zijn en bijna alle landen protec-
tioni,st ? ; wij,st dit niet hiierop, dal de teoretici ergens een 
font moeten,maken ? ; ,al die regeeringen zijn toch niet, jaar_in 
,jaar-uit, verdwaasd gebleven ! De verklaring ligt voor een goad 
deel bier : ode handelspolitiek van eenn land wordit voorname-
lijk bepaald door het belang van maatschappelijke groepen, 
die zich weten to laten geld-en. Het best natuurlijk slagen 
hierin de groepen van nauwen samenhang, van stevige orga-
nisatie. Dus niet de groote consumenten-groep, voor wie de 
vrijhandel het opneemt ; hier ontbreekt organisatie zoo goed 
als geheel. Dus ook niet,de groep van alle producenten samen, 
voor wie ook de vrijhandel het opneemt ; zij vormt eigenlijk 
niet eens een groep, maar -is een onsamenhangend geheel van 
vele groepen. Onder deze vele groepen eohter zijn er, wi,er enge 
groep9belan,g voor zich profectie vraagt. En bij deze treft men 
wel de noodige samenhang en organisatie aan. Zij weten 
de deuren van de regeerings-bureaux to vinden en ate forcee-
ren. De uitzonderingen op den protectieeregel : he.t 19e-eeuw-
sche Engeland, het 19e-eeuwsche Nederland, weerspreken 
deze vei klaring niet. Hier overwogen de belangen van handel 
en uiitvoer, de belangen idus van groepen, die zich wel d,ege-
lijk gehoor wissten to verschaf fen. En. deze belangen vieelen 
met het algemeen belang, zooals de vrijhandel dit ziet, zeer 
gelukkig sam,en. De vrijhand0stheorie had hi,er betirekkelijk 
licht gewonnen spel.
Men kan dus wel betreuren, maar hoef t er zich ni,et over to 
verbazenn, dat de theoretische ommekeer i.n Duitschland niet 
aanstonds zijn practisehen neerslag vindt in de duitsche poli-
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	41
tiek. En bovendien moet men erkennen, dat de handelspoli-
tiek, die de meeste andere landen jegens Duitschland betrach-
ten, bet aa,n dit land wel uiterst mnoeilij,k maakt, het roer om 
to gooien. Want buiten D,uitsrjhland en ,dit feit weegt voor-
loopi-g tegen het veld+w+innen van den vrijh,andel op de duitsche 
katheders practisch heilaas ruimschoots op buiten Duitsch-
land heeft de vrijhandel zienderoogen terrein verloren. Men 
behoeft maa,r op het klass+ieke vrijhandelsland Engeland (met 
zijn ,safe-guarding of industries", corruptio optimi pes-
sim-a !) en op hot theorefisch ;minder zuivere, maar practisch 
dan toch tot nog voor enkele m+aanden den vrij,handel toepas-
sendee Nederland (met zijn inieuwe tariefwet-Colijn) to wijzen, 
om duiidelijk to,maken, welke die onmiskenbare teakenen zijn, 
dat veldwinnen het protectioonisme, dat terrein verliezen de 
vrij-handel,doet. En di+t, terwijl de wereld aan de meest econo-
mi,sche -spanning van haar voortbrengend vermogen en aan 
,,goodwill among nations" sterker behoefte heeft dan ooit 
to voren.
Het tafereel, dat wij waarnemen en waarin Nederland vrij 
machteloois zijn plaatsj,e inneemt, is van zware schaduwen 
vol
Het is waar : enkele punten van liO+ht gloren op uit al deze 
duisterni~s. En wij doen goed, ze n.iet Wt het oog to veirliezen ; 
ook kleine vuurtje,s kunnen om zich grijpen. Maar thans reeds 
ons eraan warmen., kunnen wij zeker nog niet.
D e Vo l kenbo nd heef t enkel e besehe,idene eco nom+i sche suc-
cessen to boeken. Het feit stemt tot erkentelijkheid, meeir 
echter om de vergezichten., die het opent, dan om het-geen 
reeds aan concrete wi nst der wereld o p to fel i s gelegd.
Art. 23 van Whet Volkenbonds-handvest schrijft o.m. een in-
ternationale organisatie van de arbeid,-§bescherm,ing, handha-
ving van de vrijbeid van verkeer en transit en een billijke 
regeling van Aden han,del tusschen de Bondsleden voor. Het 
arti-kel word een levende letter.
Het verdrag van Barcelona van 1921 nopens die vrij.heid 
van den doorvoer mocht inderdaad in zijn aan:hef deze vrij-
heid prij,zen -als „een, der beste middelen, ter ontwikikelin+g van 
de samenwerking tusschen de staten". Zoolang men n.l. doel-
treffender mid!delen onhenut laat !
En in het verdrag van C en~ve van 1924 ter vereenwouidiging
42	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
van douane-formaliteiten mochten de verdrag-sluitende par-
tijen 1gerust zieh „overtuigd" verkla.ren, dat den internationa-
-len handel to bevrijden van den last van onnu.tt,e, overmatige 
of willekeurige douane-formaliteiten, beteekent een belangrijke 
stag in de richting van die billijke regeling van den inter-
nationalen handel, -die art. 23 als ideaal voor' den geest staat. 
Het is althans een stag in deze richting, al zijn er grootere 
to doen.
De aribeidsbescshermende conventies Washington, Genua, 
Geneva vallen, al steunen oak zij op art. 23, wat buiten dit 
kader. Zij zijn er wel van beticht, on-economissch to werken 
door to st-erke inperking van den tijd, dien arbeiders zullen mo-
lten deelnemen aan het productie-proces ; dit proces zelf zou 
hiendoor minder vruchtbaar worden. En wie deze grief doen 
klinken, geven dan vaak ermee to kennen, dat hier de Volken-
bond aan de reconstructie van het voortbrengend vermogen 
der werel-d-huishouding in den weg staat. Hiertegen is wel een 
en ander in to brengen. De voortbrenging is, van algemeen 
maatschappelijk stan.dpunt bezien, nooit Joel, maar middel, 
mi,ddel tot menschelijke behoeften-bevrediging ; zonder inzet 
van, ook menschelijke, arbeidskracht kan dit mi.ddel niet 
functioneeren; maar het is redeloos, den mensch als drager 
van arbeiddskracht op to offeren aan den mensch als drager 
van behoeften ; naar het juiste midden in deze streeft de 
arbeiddsbescherming, ook de internationale. Tientallen jaren 
lang (eer er arbeiders-bescherming was en zoolang deze nog 
stak in de large kleeren) week men van dft juiste midden,af 
naar den kant van to zware offers van arbeidskracht ; nu het 
besef, dat deze fout moet worden vermeden, internationaal 
gemeen goad gaat worden, kan en zal het wel eens gebeuren, 
dat afwijking plaats vindt naar de andere zijde ; ook zuiver 
nationale arbeids wetgeving trouwens staat bloot aan dit 
gevaar. Het is echter heel wat minder ernstig dan dat der oude 
afwijking. In de eerste plaats, omdat dit zoo'n vaart niet loo-
pen zal: internationale overeenkomsten brengen het zelden 
veel verder dan den groolsten gemeenen deeler der internatio-
naal reeds bestaande overtuigingen en deze grootste gemeene 
deeler is zelden groot. En in de tweede plaats, omdat de oude 
afwijking met haar onmatige uitrekking van den arbeidstijd 
juist aan de behoeften-bevrediging der arbeidende menschen
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	43
zware schade toebracht, terwijl de nieuwe afwijking, indien zij 
plaats vindt wat no.g niet op het eerste gerucht behoeft to 
worden aangenomen -, wel schade aanricht in de behoeften-
voorziening -der menschheid in het algemeen, maar edit dan 
toch doet door meer tijd voor behoeften-bevrediging to ver-
zekeren aan de werkers zelf, de werkers die men niet wil zien 
beschouwd als middel, maar als doel.
Voor de wijze, waarop, (of liever : de omstandigheden, 
waaronder) zal worden geproduceerd, kunnen de arbeids-
tractaten belangrijk worden; voor de mate, waarin zal worden 
geproduceerd, gel'dt dit in veel geringere mate; hun opval-
lendste trek is, inzake behoeften-bevrediging met de eene 
hand to nemen, met,de andere to geven . En al mag de vraag, 
aan wie gegeven en van wie -genomen wordt, ons niet onver-
schillig laten uit het oogpunt der verdeelende gerechtig-
heid, in 1het verband van dit vertoo;g kan vender erover 
gezwegen worden.
Een tweede groep economische lichtpunten is die der inter-
nationaal georganiseerde steun-acties aan streken, die aan 
economische ontreddering zijn prijsgegeven en met econo-
mischen ondergang worden bedreigd : Rusland, Oostenrijk, 
Hongarije. De gevallen staan niet op een lijn, ja verschillen 
onderling in de fundamenteelste opzichten. De hongersnood 
op het russische platteland is in zijn physieke uitingen het-
zelfde, maar in zijn economische oorzaken iets totaal anders 
geweest dan de nood van oostenrijksche en hongaarsche 
stedelingen. Ik kan hier geen van deze vraagstukken gaan 
ontleden en ha,d Rusland bier misschien zelfs heel niet moeten 
noemen. Wat daar onder lending van Nansen is tot stand 
gebracht, was een prachtige uiting van algemeen menschelijk 
soli-dariteits-besef, maar van solidariteits-gevoel van particu-
lieren en dat wellicht vlotter zou hebben gewerkt in de wereld 
van vbor d-en oorlog. Doch in Oostenrijk en in Hongarije 
heeft de jonge Volkenbond zich in zijn organisatorisch ver-
mogen van zijn besten kant,doen kennen, en dit niet tot leniging 
van physieken nood in de eerste plaats hieraan heeft 
particuliere steunactie weer het leeuwenaandeel gehad maar 
tot een nieuw in elkander voegen, een opnieuw doen functi,o-
neeren van staats-organismen, die zoo hopeloos ontredderd 
leken to zijn, dat in het leader dezer organismen normale
44	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
economische ontwikkeling op,geenerlei wijze meer plaats kon 
vinden. Hier lag een taak voor den Volkenbond, de Bond 
aanvaard,de haar en is bezig, op bevredigende wijze zich ervan 
to kwijten.
En in de derde plaats is er wat internationaal inzake 
Duitschland is beraamd en bezig is, to geschieden, bet plan-
Dawes en zijn uitvoering. Heat is alweer van anderen aard dan 
wat Oostenrijk -en Hongarije to zien geven.
Een economisch probleem, dat bet Vred-esverdrag stelde 
zonder bet ~op to lossen, was dat der door Duitschland verschul-
digde schadevergoedingen. Het probleem zal misschien onop-
losbaar blijken	ik zal er nog even op moeten terugkomen 
ma.air de aanvankelijke verdienste van bet plan-Dawes
en zijn niet geringe verdienste is deze, .dat het de 
oplossing van dit in zijn oorsprong politiek maar in de ge-
daante, die men eraan gegeven heeft, bij uitstek economisch
probleem inderdaad hee,ft wet,en over to brengen	in de 
,, Econolmisdh--Statistische Beridhten" van 7 October 1925 is
hierop door dr. Repelius terecht gewezen van de politieke 
sfeer naar de economische, waar het thuis hoort. De Roer-
bezetting was zijn politieke faze.; bet probleem werd er enkel 
ingewikkelder door. Deze faze is thans geschiedenis, d-e ge-
schiwedenis van een mislukking, .maar die misschi,en noodig -was 
om een hardleersahe wereld den waren aard, den -econami-
schen aard van heat vraa;gstuk to doen onderkennen en het in 
handen to doen leggen van een groep geroutineerde financiers 
en,economisten. De eenige, zij het nog hoogst onzekere, kans 
om dit vraagstu,k tot oplossing to brengen is: bet t,e ontrukken 
aan de hant-eerders van Wbet matfilne-geweer en het toetever-
trouwen aan lieden, wler dagelijksc'h bedrijf hiet manipuleeren 
van obligaties en deviezen is.
Met een aanwijzing van ddeze dri,e groepen van lichtpunten 
is, vrees ik, de volledigheid vrijwel bereikt. En m-en onder-
schat bet licht niet, dat zij afgeven, wanneer men betuigt, dat 
zij op,geen stukken in staat zijn, de economische duisternis, die 
ons omgeeft, to herscheppen in licht. Wij doen goed, aan de 
enkele hoopgevende versc'hijnselen, die vallen waar to nemen, 
ons vast to klampen als de wereld den moed verliest, is de 
wereld verloren -, maar wij doen verkeerd !met ons opte-
schroeven tot een optimisme, waar geen reden voor is, omdat
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	45
de onaandoenlijke ~werkelij,kheid ons straks Loch tot de orde 
van somber-der inzicht zou roepen en deze terugval van op-
timisme in pessimisme allicht to zwaar zou blijken voor ons 
psychisch weerstands-vermogen. Versiering van -problemen 
met opsmuk, die er niet aan hoort, belet, ze jurist lte zi.en en jurist 
to stellen, en belet dus ook, ze meester to worden.

Over,die schaduwen, die blijven liggen over onze menschen-
maatschappij, is straks het voornaamste al geze-gd.
Reeds werd immers op ,het versterkte protectionisme gewe-
zen. Wat,de wereid noodi,g heeft is vreedzam,e internationale 
distributie van kapitaal en grondstoffen. Maar zij gedraagt zich 
naar d,it hoogst elementaire voorschrif t van,economisch gedrag 
in geenen deele. Het is, al-weer, psychologisdh wel verklaarbaar. 
Na formcel ibijgelegde ruzie wordt zakelij,k verkeer niet dan 
met horten en stooten weer hervat, !is het zelf s begrijpelijk, 
dat men probeert, het zonder den ouden klant of zonder den 
ouden leverancier voortaan to doen. Toch is het dom, gaat het 
lijnrecht in tegen richtig beegrepen wederzijdsch belang, met alle 
matt to trachten, zijn of nem,ers en zijn leveranciers te bren-
gen tot den bedelstaf.
Ook de,domheid is verklaarbaar. Evenals, op and'er gebied, 
de misdad,igh-eid verklaarbaar is. Maar daar nu eenmaal 
verklaren en rechtvaardigen twee geheel verschillende dingen 
zijn, mag men ook in de sfeer d,er econiom,ische, weereld-huis 
h.ouding niet zich bij ode verklaring neerleggen. Zoodra blijkt 
nlet de lwerkelijkhei.d verklaa.rd en begrepen t,e zij-n, maar 
begrepen als onre,delijk, als een economisch kwaad, of men 
dient haar als zoodanig to brandmertkent, zooals oc k de immo-
raliteit en dce misdaad moeten wo,rd,en gebrandm,ei kt . En met 
het brandmerk moet tegelijk de poging tot verbetering worden 
ingezet.
De economische theorise, schoon heel wat jonger +dan vel~e 
aandere theorieen, is al oud genoeg om to weten, dat zij h,e,t 
oor van d,e mach,thebbers dezer wereld niet bezit, da,t men 
haar doorgaans prat,en laat. Dit mag er haar n+i,eit van weer-
houden, to zeggen waa,r het op staat. Zij is dit aan de wereld, 
zij is dit ook aan zichzlelve verplicht. En; zoo mag zij nict 
nalaten, zelfs al laat men haar in,de woestijn, het uiftero'epen, 
ddat de eenzijdige vasthouding en vtrmcestcering van kapitaal
46	DIET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
en grondstof fen, waarvan tegenwoordig de volken elkaar het 
voorbeeld geven, van ,de leiders dezer volken een kortzich'tig-
heid zonder weerga, wij,l voor de door hen ,geleide vQolken een 
onf,eilbbaar middel tot ondergang is. Dit loan in verschillende 
toonaarden worden gezeegd, van vriendelijke overreding tot 
boet-sermoen, maar ongez,egd blijven mag het niet.
Dat de menschiheid het reeds krap,gnat krij;gen teekenen, 
die hierop wijzen, ontbreken waarlijk niet. De werkloosheid, 
die m-aar niet wijken wit, die een, chronische kwaal dreigt to 
worden, dat zonderling en benauwend verschijnsel van lam-
liggend prod.ucti-e^vermc,gen to ,midden van een wergild, die om 
sneer behoefte-bevrediging, m.a.w. om meer productie 
schreeuwt, zij is wel •een; echt ziekte-symptoom en een dat 
op organische storing duidt. Daar moet lets, ja, &ar moet 
veel haperen in het binnenste onzer mutsehappelij,ke organi-
satie. Kan het de overbevolking zijn, Malthus' overbevolk.ing, 
van een wereld, die to klein, van peen menschenmenigte, die 
to groot wordt en voor wie de dreiging, de altoos aanwezige 
maar door technische vervolmaking van bet productie- en 
distributiera-pparaat cen honderd jaar lang eruggedrongen 
dreiging van aantebot,sen tegen de grenzen van haar be-
staansmagelijkheid, toch eindelijk werkelijkheid, pijnlijke 
en tragisehle werkelijkheld ~gaat warden ?
Hoe gaarne ,ik het zou willen, ik zou deze vraaig niet zon-
der meer als ongerijmd ter zijde durveni schuiven. Ons ge-Y 
moed, dat de hoop nooit loslaat, onze veerk+racht, kostelijke 
eigenshap die individuen en volken over veel leed heenhelpt, 
mogen ons ertoe brengen, deze vraag, alsze tot onsdoordringt, 
weg to slaan als een lastig insect zij komt terug en vergt 
antwoord en rekenschap. En dan is er geen verstandelijke 
reden, die veroorlooft, ze to beantwoorden met een volstrekt 
neen. Het i,s mogelijk, dat het werkiloo,sheids-ver~schij,nsel de 
eerste uiterlijke verschijningsvorm van een teveel aan men-
sc en is.
Met, natuurlijk, het werkloosheids versehijnsel in vollen 
omvang. Er was en its werkloosheid, die uit andere oorzaken 
meet warden verklaard : de li,teratu,ur over hat raagstuk wijst 
ze aan en,ik zwij,g er bier van. Maar de werkloosheid in haar 
omvang en lin haar hardnekkigheid van legenwoordig.
Oversch often van b evolk i ng pl egen t e warden u i tgest oaten .
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	47
Een primitieve maatschappij reageert op de aanwezigheid 
van dergelijke overschotten ruw en simpel door ze to dooden, 
hetzij bewust en opzetteilijk, hetizij onbewust, maar niet min-
der doeltreffend, door honger -en door st,rij,d tuissohen indi-
viduen en groepen, die uit ,instinct van, zelfbehoud in den let-
terlijken zin elkaar het licht in, de oogen niet meer gun(nen. 
Een minder primitieve maatischappij, als de onze, reageert 
anders, minder spontaan, met meer aarzelen (dat ze beraad 
noeml). Zij tast niet door, zij ziekt door. Zij weifelt want 
haar gemoedsleven is verf ijnd -, haar overtollige leden to 
behandelen als voor haar voortbestaan schadelijke afschei-
dingsproducten, die moeten worden weggeruimd. Zij mist 
ook heit orgaan ter beoordeeiting, wie per to veel zijn en hoe 
talrijk de schare is, en geeft van dit gemis zich rekenschap. 
Maar niettemin: zij m,aakt van een deel !harer leden niet l.an-
ger gebruik ; ook zij scoot een oversehot Wit, maar om to 
beginnen enkel uit het, kamp,der producenten, ~en veroo,rdeelt 
,dit overschot, dat zij met meer of minder bekrompenheid in 
het leden tracht to houden, tot enkel consument-zijn. Het 
kwaad wordt hierdoor niet weggenomen, het wordt erdoor 
verergerd.
Indien nu inderdaad onze wereld thans leed aan de ziekte 
der -overbevolking, zij zou hierop niet anders kunnen reagee-
ren dan hier wend aangegeven. En inderdaad nemen wij joist 
deze reactie waar; de toestand, gelijk hij is, beantwoordt aan 
het geteekende beeld en het is dus volstrekt niet buitengesloten, 
dat men de verklaring van het werkloosheids-verschijnsel 
onzer dagen in overbevolking to zoeken heeft. Het eenig mid-
del om de wereld-bevolking economisch weer gezond to maken 
zou dan een radicale amputatie kunnen zijn.
4k wensch niet to worden misverstaan. Dat onze samen-
leving niet meer ruw, radicaal en spontaan in hare reacties is, 
ik wees er zooeven den, mogelijk nadeel van aan : dat van 
ziekteverergering en uitstel van genezing, maar ik acht het 
toch haast onverdeeld een gelukkig verschijnsel. Het bewijst 
het gegroeid, zijn, uit welke oorzaak dan ook, van saamhoorig-
heidsgevoelens, die vender reiken dan de engste kringen van 
gemeenschapsleven als gezin, verwanten, stam ; die ook niet 
besloten blijven binnen de grenzen van een stand, een klasse, 
een yolk. En in dit feit liggen hoopgevende beloften. Wij heb-
48	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
ben ze noodig, als grondslag voor nationaal en internationaal 
soli-daire samenwerking.
Maar nog om een andere reden is dit verschijnsel gelukkig. 
Spontane reacties zijn onberedeneerde, zijn dus al heel licht 
redelooze reacties. Een samenleving, die op eenigszins lang-
durige werkloosheid reageerde op de oude radicale manier, 
zou zich kunnen vergissen in h,eit wezen van ,h,et hi,nderlijk 
verschijnsel, waarvan het zich ontdeed. De niet spontane 
reactie geeft gelegenheid tot beraad, tot beter onderkennen van 
het kwaad, dat men in zijn oorzaken nog ongenoegzaam heeft 
gepeild.
Het is zeker een ernstige grief tegen onze wereld, zooals 
zij reilt en zeilt, dat zij er zich onvoldoende rekenschap van 
geeft, welke de oorzaken der hlijvend,e werklloosheid zijn. 
Want ook al neemt men aan, dat deze symptoom van over-
bevolking is, dan is hierm,ede toch nog niets anders gezegd, 
dan dat onder de tegenwoordige omstandigheden de wereld 
niet blijvend de bevolking kan voeden, die zij herbergt. Dit 
kan liggen aan de wereld, die to klein, aan de bevolking, die 
to groot is; maar dit kan ook liggen aan de organisatie van het 
wereld-productie- en distributie-proces. Een anders georgani-
seerde wereld zou mogelijk wel kunnen, wat thans ondoen-
lijk is.
Welke zijn nu de hoofdkenmerken van de bestaande 
wereld-organisatie?
Kapitalisme, zeggen de socialisten, en zij voorspellen ons, 
da-t cens shun regiem voor doelmatiger georganiseerde voort-
brenging zal zorgen. Hun meest vierkante tegenstanders 
ni,et eenslutid,end met ,shun sterkste"	betoogen hiertegen-
over, dat reeds nu teveel is toegegeven aan socialistischen 
waan, dat staatsbedrij f en staatsbemoeienis met het particuliere 
bedrij f moeten worden teruggedrongen en dat uit dit proces 
economische genezing zal volgen.
De wereld evenwel draagt nog een ander kenmerk dan dat 
van het overheerschend privaat-bezit en dat van socialistische 
insluipsels. Ret is dat van belemmering in het distributie-
proces. Bij gebreke van wederzijds geopende deuren kunnen 
de volken, die elkaars markten zoeken, elkander niet vinden. 
De meest profij,telijke internationale verdeeling van arbeid kan 
hierdoor niet worden toegepast. Zou het voor de wereld
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	49
en deze vraag gaat buiten socialisme en kapitalisme om 
thans, nu zij met haar werkloozen geen raa.d weet, niet de 
tijd zijn om zich to bezinnen op haar handels-potitiek ?
Dat maar een enkele harer lenders hieraan schijnt to den-
ken, is een der somberste teekenen des tij,ds. Maar dat zij, 
wilde ze maar, ook het werkloosheids-vraagstuk in dit licht 
zou kunnen bezien, het is to danken aan dezen trek van een 
hooger ontwikkelde menschenmaatschappij, dat deze niet 
meer redeloos-spontaan, loch met de zelfbezinning van een 
redelijk wezen, ddat tracht zelf stuur to geven aan zijn eigen 
lot, reageert ook op de pijnlijkste prikkels.
,,, Wilde ze maar" zich rekenschap geven van ode ddraagkracht 
der handelspolitiek van ver de meesten harer leden ! Dan zou 
vanzelf ook no,g een ander vraagstuk, dat het wereiddherstel 
ddwars zit, gezien worden in een ander licht.
Tot ide psychologisch alweer volmaakt begrijpelijke ge-
volgen van den wereldoorlog behooren de zwar,e lasten, die 
Duitschland zijn opgetast ten voordeele vooral van de landen, 
die Whet zelf- zwaar teisterde alvorens door hen beslissend to 
worden geslagen. Ook hier intusschen wijken ipsych-ologische 
hegrijpelijkheid en •economisdhe verdediigaarheid ver uiteen. 
Wat ziet men geheuren ? Dat haast alle landen ter wereld over 
en weer zich barricadeeren om de binnenkomst van goederen 
uit den vreemde en van duitsche goederen dins ook ate 
belemmeren of to beletten. Het antwoord op,de vraag, hoe ter 
wereld Duitschland van zijn verplichtingen zich zal kunnen 
kwij,ten als het in zijn uitvoer d,ermate wordt bemoeilijkt, is nog 
door ni,emand gegeven. Het plan-Dawes wacht hier izij,n 
ernsti,gste hinderpaal. En zelf s is bovendien nog deze andere, 
eigenlijk wel zonderlinge, vraag,gewettigd, of Duitsahland zelf 
dit wel beseft. Zijn,eigen jongste gedragingen inzake ,ha,n'dels-
politiek er wend reeds even op gewezen bootsen,de 
vreemde modellen met angstvallige stiptheid na. Zij belemme-
ren den invoer van elders naar Duitschland, onbekommerd 
om de vraag of Duitschlands uitvoer hiervan niet den terug-
slag moet ondervind,en. En alleen met uitvoer kan Whet zijn 
schulden betalen.
Men ziet, rde wereld steekt no,g vol van de neteligste proNe-
men. En wij weten, dat al deze problemen weer vol steken van 
brandstof voor nieuwe conflicten, nationale en internationale
1926 I .	4
50	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
beide. Nationale, in den vorm van den bij tusschenpoozen 
nieuw oplaaienden strijd tusschen kapitaliisme en socialisme. 
Internationale, geheel in den trant van -die, welke nog pas de 
wereld mee hielpen,in brand zetten.
De economisdhe draagkradht van al deze feiten is, dat, 
terwijl weinig,dingen zoo dringen als herstel van het,gehavende 
wereld-productie- en distrikbutie,apparaat, er ;harder gewerkt 
wordt om dit herstel to belemmeren dan,om Whet in de hand to 
werken. Tegenover politieke toenadering staat economische 
verwij,dering. , Locarno and Tariffs" luidt het veelzeggend 
opschrift van den leader in ,The Economist" van 14 Novem-
ber 1.1.
En met deze conclusive zou hier ~wellicht kunnen zijn volstaan, 
ware nt,et juist dit najaar een straal van licht komen priemen in 
de economische duisternis, die aanleiding geef t tot een iets 
blijmoediger slot.
Straks was,sprake van den Volkenbond en van enkele zijner 
economische successen, die, hoezeer bescheiden van omvang, 
zich toch mogen laten zien. Thans stelt d,e Bond een kans in 
zicht op veel belangrijker succes. In zijn jongste September-
zitting immers noodigde hij zijn Raad uit, „zoo spoedig moge-
lijk de wenschelijkheid to onderzoeken van de instelling op 
een breeden grondslag van een comite, dat de werkzaamheden 
van een internationale Economische Conferentie zal voor-
bereiden". En deze uitnoodiging richtte de Bondsvergadering 
tot den Raad ,overtuigd, dat de economische vrede krachtig 
zal bij-dragen tot het verzekeren van de veiligheid der vol-
keren" en nadat de woordvoerder der fransche delegatie, van 
wie het voorstel uitging, Loucheur, het uitdrukkelijk had toe-
gelicht o.m. met deze overweging, dat de tarievenpolitiek van 
vele landen volkomen in strijd is met de gedachte van inter 
nationale solidariteit en op den duur weer tot nieuwe oorlogen 
leiden moet.
De weg, die hier ontsloten wordt, komt laat open, is lang 
en kan kronkelig blijken. Eerst moet vallen een beslissing van 
den Raad op het hem gedaan verzoek. Valt deze beslissing 
-gunstig uit, dan komt er een voorbereidend comite. Hierna, 
onder de auspicien van den Volkenbond, een Economische 
Conferentie, die blijkbaar den Bond en de regeeringen der 
Bondsleden zal hebben to dienen van goeden raad. En aarr
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	51
deze regeeringen en haar parlementen zal tenslotte het laatste 
woord zijn.
Maar de weg wijst in de goede richting. Want, inderdaad, 
dezen kant moet de wereld uit. Tot practische oplossing toch 
van de vraagstukken, die hier werden opengelegd, d.w.z. tot 
hun verwijdering uit de wereld, die zij vergallen, is geen yolk 
op zichzelf bekwaam. Internationale samenspanning tegen de 
gevaren, die ons alien bedreigen, is strikte eisch.
Geen andere staatkundige siotsom nu kan hieruit worden 
getrokken dan deze : dat versterking van het instituut van 
internationaal beraad, dat wij in den Volkenbond bezitten, 
versterking ook van zijn moreel gezag, het meest en het eerst 
noodige van ailes is. En hiertoe kan ook Nederland bijdragen.

D. VAN BLOM.
IV.

Als er een ding uit de drie voorafgaande voordrachten 
gebleken is, dan is het wel dit, dat de wereld langzamerhand en 
bij voort-during to klein wordt om den Staten nog to veroorlo-
yen elk zijnen cigen, souvereinen, weg to bewandelen, zonder 
veel to -letten op de belangen der -overigen. Dit ging vroeger 
beter en verklaart m-ede het klassi-eke beeld van ihet staten-
stelsel der los naast eikaar voortlevende souvereine staten, elk 
zijn eigen belang als hoogste rech.tsideaal voelende. Maar nu 
komt men met dat klassieke beeld, dat trouwens groot nut 
heef t gehad, niet meer uit.
De aandacht moge .bier gevraagd worden voor den juridi-
schen neerslag, di,en dat to klein worden der wereld heeft op 
het positieve recht, gelijk zich dat reeds gevormd beeft of zich 
nog aan het vormen is.
Ter illustrative moge dienen cen der merkwaardigste inter-
nationaalrechtelijke evolution, die de wereldgesohiedenis 
kent : ode koloniale op-deeling door het kleine West-Europa van 
schier alles, wat,daarbuiten ligt langs d-e Occeanen, een,opdee-
ling, die in de zesti,ende -eeuw begint en niet lang geleden eerst 
voltooid werd. Het to koloniseeren gebied was zoo groot, dat 
elk der west-europeesche koloniseerende mogendheden
52	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
Portugal en Spanj,e, Nederland, Engeland of Frankrijk 
souverein zijn 'eigen kolo,niale rijk kon stiohten, al kwamen 
daarbij tussohen de koloniseerende landen wel peens wrijvingen 
en oorlog voor, ~en al werd een enkel maal getracht to koloni-
seeren voor gem,eenschappelijke rekening. Het kolonisatie-
probleem is dan,dus nag in 'lien zin een zuiver nationaal rechts-
probleem, dat bet spaansch, fransch of nederlandsch is.
Dit werd anders en moest anders worden, toen de onbe-
grensde .,expansie-mogelijkhed-en ophi,eliden, daardoor de we-
reld to klein werd en een zich onderling verstaan,der koloni-
seerende mogendheden noodig maakte ; het kolonisatie-pro-
bleem werd aldus gecondenseerd tot gemeenschapsprobleem, 
zich manif esteerende in koloniale conf,erenties en ander 
collectief optreden der koloniseerende mogendheden.
Een good voorbeeld van dit gemeensdhappelijke opptreden is 
de Congoconferentie van Berlijn van 1884-'85. Zelfs het 
reusachtige, nog niet oppgedeel,de binneniand van Centraal-
Afrika, bleek toen to klein voor zuiver nationale verdeding, 
waarvan ernstige international,e conf licten verwacht werden, 
en bet -is to danken geweest aan Bismarck 'in nauwe samen-
werking met,de fransche regeering, dat het centraal-afrikaan-
sehe kolonisatie-probleem Wen zo,nder sohokken door de ber-
lijnsche besprekingen -is kunnen overgaan van de nationalee 
in de gemeenschappelijke rechtssfeer. Daartoe heeft de con-
ferentie ni,et, gelijk wel eens gemeend wordt, de kaart van 
Centraal-Afrika opgemaakt ; ze +heeft die kaart kaart gelat,en, 
maar voor het geheele gebied uniforme, liberale, economische 
regelen gesteld nop,ens de open deur, vrij verkeer, lage In-
voerrechten, vrij,e vaart op internationale rivieren. Centraal-
Af rika is zoodoende economisch steak geinternationaliseerd 
geworden.
Iets soortgelijks !kan men ook constateeren voor China, 
nadat dit 6mstreeks de helft der negentiende eeuw geop'end 
was geworden, en wanneer men op Whet eerste gezicht China 
Been kolonisatiegebied zou achten te zijn, dan zou Meftegen 
kunnein worden opgemerkt, dat de vergaande penetration 
pacif ique in dat land, gepaard aan een ver doorgezet regime 
van exterritorialiteit en consulaire jurisdictie, heel wat inten-
siever kolonisatie beteekent dan vele gebeurtenissen uit de 
zestiende en de zeventiende eeuw, waaraan lniemand h,et woord
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	53
kolonisat.i,e zal onthouden. Na de openstelling van Whet groot'e 
c-hineesche rijk is ode inmenging door het Westen van Aden aan-
vang of grootendeels collectief. Be collecticive nota der gezanten 
is daar eens uiting van, evenals talrijke int-ernationale conf eren-
ties over ohineesche zaken, zoo die van Washington van 
1921-'22 en de -douaneconf erentie van het einde van 1925.
En wil men een derde voorbeeld van bet to klein worden 
der wereld voor het oude, souvereine, nationale kolonisee-
ren, dan zou men kunnen wijzen op Ihet voor Europa zoo bij-
zonder belangrijke gebied van Noord-Afrika; het meest ont-
wikkelde voorbeeld van een gemeenschappelijke kol-onisati,e 
aldaar is de, sedert gedeeltelijk weer door andere rechtsevolu-
ties achterhaaldde, internationalisatie van Marokko door de 
akte van Algeciras, die verder ging dan de internationalisatie 
van Centraa'i-Afrikadoor de Ate van Berlijn, zich simmers niet 
bepaalde tot economisohe internationalisatie, maar ook in 
ho oge mat-e a ilerl,ei fakken van st a altsdi,en st i,n,ternat ion+al i-
seerend.
Men kan dus zeggen, dat op kolonisatiegebied het to klein 
worden der wereld zich voelbaar maakt in het opgeheven wor-
den van het kolonisatieprobleem uit de zuiver nationale, 
fransche of britsche, sfeer, om to worden gemeenschaps-
belang, zij het ook met een aanvankelijk rhapsodische 
rechtsorde.
In die ongeordende behartiging van het gemeenschapbelang 
komt dan in eens nieuw licht, als op 11 November 1918 de 
zeven en twintig overwinnende staten komen to staan tegen-
over het veroverde duitsche koloniale gebied. Het worde hier 
in het midden gelaten of het uitsluitend overwegingen van 
hooger orde zijn geweest, die zich toen verzet hebben tegen 
een oudderwetsche annexatie, van het veroverde duitsche land; 
een feit is het, dat uit den smeltkroes der overwegingen voort-
gekomen is het merkwaardige artikel 22 van het C rondver-
drag van den Volkenbond, dat het gewezen duitsche koloniale 
bezit maakte tot generaliteitslanden van den Volkenbond op 
analoge wijze als Zeeuwsch-Vlaanderen indertij,d wend genera-
liteitsland van den bond der Zeven Vereenigde Provincian. 
Weliswaar wordt het onmiddellijke bestuur der vroeoere 
duitsche kolonian uitgeoefend door mandatarissen van -den 
Volkenbond, door Groot-Britannia, Frankrijk, Japan, Belgia,
54	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
alsmede door drie britsche dominions : Zuid-Afrika, Australia 
en Nieuw-Zeeland ; dit kon ook moeilijk anders, maar neemt 
niet weg, dat .het bestuur uitgeoef end wordt under soherp en bij 
voorbduring meer ingrijpend toezicht van de Mandatencam-
missie, het voor die materie den Raad van den Volkenbond ter 
zijde staande orgaan, dat met groote nauwkeurighei,d en door-
zettingsvermogen tal van nieuwe maatregelen in die mandaat-
gebieden weet to doen verwez;enlijkt worden. Op de mandata-
rissen rust de verplichting jaarlijks aan den Raad verslag 
uit to brengen over het hun toevertrouwde gebied, terwijl 
hunne vertegenwoordiigers zich geregeld voor de Mandaten-
commissie hebben to verantwoorden.
Het kan geen verwondering baren, dat van dat minimum-
programma van behoorlijk koloniaal beheer, dat mode door 
het Volkenbondstoezicht in de mandaatlanden verwezenlijkt 
wordt, langzamerhan-d indirect ook invloed begint uit to gaan 
op de oude kolonien, de f ransche, de britsdhe, de portugeesche. 
Scherp is de mogelijkheid voor di,en heilzamen invloed 
van de mandaatgebieden op het oude koloniale gebied naar 
voren gebracht door een der britsche gedelegeerden, die in 
1924 Ramsay MacDonald op de Volkenbondsvergadering ver-
gezelden, en needs in 1925 werd de invloed hiervan 1gevoeld 
bij de besprekingen over gedwongen arbeid ook in de oude 
kolonien.
wil nu met het voorgaande gezegd zijn, +dat alle koloniaal 
gebied voorbestemd is om -generaliteitsland van den Volken-
bond to worden ? Voorspellen is het doel dezer regelen aller-
minst, zeker is het, dat dwars tegen een rechtsevolutie van het 
steeds •gemeenschappelijk,er worden der kolonisatie-problemen 
ingaat de reeds aan het eind der achtfiende eeuw inzettende 
koloniale emancipatie, die naar bet door Dr. van Blankenstein 
uit den -mend van maarsehalk Lyautey, den grooten administra-
teur van f ransoh Marokko, opgevangen woord, het doel van 
alle goede kolonissatie moet zijn.
De wereld wordt to klein voor statenindividualisme zonder 
meer.
Hiier worde niet voor de zboveelste maal getracht to schet-
sen de geweldige ontwikkeling van bet internationale verkeer, 
de „ontzettende venkorting van den afstand" zooals Mr. 
Alingh Prins bet onlangs in zijne openingsrede der lhaagsche
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	55
conferentie voor den industrieelen eigendom aardig uit-
drukte, verkorting, die de reis o-m de 'wereld in taehtig 
dagen reeds laat riek-en naar de trekschuit en die lange dag-
marschen door de Salhara terugbrengt tot uurritten per auto. 
Maar het is toch goeddeels zoo ni,et grootendeels to verklaren 
door die weergalooze ontwikkeling der verkeerstechniek, 
wanneer behalve bet verschij;nsel, dat reeds opkomt omstreeks 
het midden der negentiende eeuw en dat er toe leidt, dat voor 
talrijke redhtsmaterien naast de nationale regeling een inter-
nationale noodig wordt, twee reohtsverschijnselen in den 
lateren tij,d zich voordoen, die beide op hunne beurt bet to 
klein worden der wereld voor statenindividualisme zonder 
meer, good illustreeren. Op beide die rechtsverschijnselen, die 
in beperrkt,e mate ook voor den oorlog zich sums reeds voelbaar 
maakten, worde hier de aandacht gevestigd.
Vooreerst het verschijnsel, dat men zou kunnen noemen bet 
telkens gesteld worden van bet desideratum der universaliteit. 
Telkens -en in steeds sterker mate kan men bij Whet maken eener 
internatlonale regeling hooren bepleilen, dat de regeling eerst 
dan doeltref fend zal kunnen zijn, wanneer alle staten der 
wereld ze zullen hebben aanvaard, de regeling idus zal zijn 
mundiaal, universeel, en separatisme dus niet meer kan wor-
den verdragen. De noodzakelijkheid, dat de wereld aldus een 
rechtsgebied vorme, wordt b.v. sterk gevoeld bij de lbestrij-ding 
van.den opiumgeesel. Het opium of wat langs chemisohen weg 
bereid daarmede gelijkgesteld kan worden is klein in omvang, 
groot in prijs en zeer gezocht. Het verdoovingsmiddel, bereid 
in de oude opiumlanden dan wel door nieuwe chemische indu, 
stri-een,is dus buitengewoon gesthikt voor smokkel'handel, !die 
dan weer bevorderd wordt, over de geheele wereld been, door 
het steeds vergemakkelijkte verkeer. Zoolang er landen zijn, 
waar de opiumproductie ongebreideld haren gang gaat, blij-f t 
dat land dus peen gevaarlijke haard voor opiu!mbesme-tting, 
welks aanstekelijke gevollgen moeilijk to weren zijn door d-e 
and-eren. Vandaar het sedert de terste internationa!le opium-
besprekingen met kracht naar voren gebraahte desideratum, 
dat de wereld een rech-tsgebied behoort tevormen ; separatisme 
kan ni-et meer worden geduld. Op soortgelijike wijze wordt hot 
meedoen van alle staten als noodzakelijkeeisch bepleit voor 
de oplossing van bet moeilij,ke en zoo actueele vraagstuk der
56	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
dubbele belasting : zoolang er belastingasyllanden zijn, zoolang 
dus de regeling geen universeele is, is dat vraa-gstuk niet be-
bhoorlijk op to ~lossen, en toch moet het,daartoe komen.
De eisch der universaliteit wordt ook met kraaht gesteld ten 
opzichte van ide regeling van meer algem,eene rechtsbelangen ; 
zoo kan men nagenoeg geen besehouwing over den Volkenbond 
lezen, of -het Bemis aan universaliteit dat thans nog bestaat, 
wordt als,een der grootste leemten van .den Bond aangemerkt, 
het doen verdwij,nen van dat gebrek als een der eerste deside-
rata gest,eld ; en vooral voelbaar is daarbij de eisch der univer-
saliteit, waar het geldt het groote en,moeilij,ke militaire bonds-
probleem, zoowel in den norm van de vermindering der 
bewapeni,ngen als in dien van de voorbereiding der action 
commune van art. 8 van het Grondverdrag, voorbereiding di,e 
met ode ontwap,ening,gepaard mo,et -gaan.
Blijkt dus uit het gezegd,e, dat ihet zich souverein buiten 
internationale regelingen houden hoe langer zoo meer in strijd 
komt met het algem,eene gemeenschapsbelang, de wereld dus 
to klein wordt voor statenuisolement, idit wordt mode geil-
lustreerd door het andere rechtsverschijnsel, waarop boven 
werd gedoeld en dat hierin bestaat, dat telkens en telkens de 
gemeensdhap met haar regelingen noodig vindt to komen op 
dat nationals reohtsgebied, dat totnutoe geacht werd voorbe-
houden to zijn aan de uitsluitende bevoegdheid der souvereine 
staten. Wat ~is er internationaais in ten zweedsche -f abriek, die 
met zweedsch kapitaal en zweedsche arbeiders producten van 
den zweedsohen grond verwerkt ? Hier staan we inJerdaad 
tegenover een versohijnsel van bet idagelijksche leven, dat ab-
soluut geacht moet worden te behooren tot de nationale rechts-
sfeer, en toch zi,en we, dat het Grondverdrag van den Volken-
bond in bet algemeene belang bbepaald,e zweedsche f abrieken, 
en hetzelfde geldl voor andere landen, uit deze autonome 
nationale sfeer in due internationale reoht:ssfeer trekt door 
het maken van internationale reohtsregelen daarvoor verplich-
tend t,e stellen. Wij bbedoel-en de particuliere wapenf abri,ek,en, 
wier internationale reglementeering in bet algemeen helang 
door art. 8 van het Grondverdrag voorzien wordt. Trouwens 
is due gebeele vraag, hoe de weermacht van een staat zal zijn 
georganiseerd, niet ook van huize uif eene zuivere nationale 
rechtsvraag, wier beantwoording alleen -daarom in de inter-
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	57
nationale rechtssfeer worden getrokken omdat het belang der 
gemeensehap ;gemneen.schappielijke voorziening eischt ? Ook ~op 
het gebi,ed der sociale, der arbeidswetgeving zien wij telkens 
de gemneenschap tred,en op bet rechtsgebied, dat van huize uit 
zuiver nationaal is en zoo wordt, om red,enen die bier onbe-
sproken kunnen blijven, schier bet geheele arbeidsreaht lge-
internationaliseerd, seen rechtsevolutie, -die reeds voor den 
grooten oorlog inzette, maar ddaarna door,den Volkenbond en 
zijn Arbeidsorganisatie ten zeerste bevorderd is geworden.
De beteekenis der twee genoemde rechtsver,schijnselen wordt 
nog versterkt doordat zij,dikwijls to samen bij dde zelfde rechts-
materie voorkomen ; zoowwel b.v. bij bet arbeidsrecht als bij de 
vermindering der bewapeningen, streeft de gemeenschaps-
regeling er eenerzij,ds naar de geheele wereld to omvatten, 
separatisten terug to drijven, en dringt zij anderzijds'diep door 
in het autonome, nati,onale rechtsgebied der staten, wier onge-
sbreidelde vrijthei!d alidus voor alien op gelijke wijze wordt 
sb eperkt .
Inderdaad de wereld wordt to klein voor statenindividua-
lisme zonder mleer, voor statenisolement, gelijk ook Sir Austen 
Chamberlain, de minister van het land, dal zoolang zijn,kracht 
heeft gezocht in zijn schitterend isolement, idezen zomer nog 
onomwonden erkende. Of, wil men het andersom zeggen :ode 
genoemd,e rechtsverschijnsel,en, zij zijn slechts juridisdhe 
neerslag van de steeds grooter wordende interdependentie der 
staten.
D~eze interdependentie is ook zeer voelbaar met het oog op 
moogelijke verstoring der reehtsordedoor oorlog. De groote 
oorlog wordt,daarbij gevoeld als overtuuigende les der geschie, 
denis, dat een ni,euwe oorlog wederom een wes eidoorlog, en 
dus zaak der geheele wereld zal zijn. Het gevolg 'hi,ervan is, 
dat ook de of weer van den oorlog door versterking der vredes-
organisati,e zaak der gemeeischap wordt. En het sprekende 
rechtsverschijnsel is hier de uit den grooten oorlog geboren 
Volkenbond, die immers juist to besdhouwen sis als die juridisehe 
neerslag van het,gevoel van .int,erdepend,entie,d,er staten tegen-
over het steeds dreigende gevaar van den algemeenen wereld-
oorlog.
De Volkenbond beo,ogt den overgang van ide tot de tanden 
gewapende wereld tot een geregelde vredesorganisatie. Die
58	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
overgang mmoet geleidelijkgaan, gel ijkuitdevoordrachtvangene-
raal Tonnet reeds bleek ; dit kan ook reeds Jhierom niet anders, 
omdat de vermindering der eigen veiligheid, die groote staten 
voelen in de vermindering hunner bewa~eningen, gecompen-
seerd moet worden door and-ere waarborgen, die het Grond-
verdrag van den Volkenbond dan ook aanwijst, vooreerst in 
een zeer versterkte internationale rechterlijke organisatie, en 
in de tweede plaats in het gezamenlijk optreden met gemeen-
schappelijken financieelen, economischen en zoo noodig mili-
tairen sterken arm van alle Bondsleden tegenover eenen staat, 
die zich niet zou wenscihen ate onderwerpen aan de rechterlijke 
organi:satiee van den Bond. Hetzijndan,ookdezedriegroote pro-
grammapunten, die het Grondverdrag van den Volkenbond in 
de artikelen 8-17 bij het bepalen der task van den Volken-
bond vooropstelt -en deze trias illustreert wederom goad het to 
klein worden der wereld om statensouvereiniteit zonder meer 
to -doen voortbestaan. G-elij,k professor van Blom reeds 
heef t aangetoond, waren ode makers van hell Grondverdrag, 
er eveneens ten zeerste van overtuigd, dat ook op econo-
misch gebied, op het gebied met name der tarieven, de oude 
ongebreidelde souvereiniteit der Bondsleden -in alter belang 
behoorde to worden vervangen door voor alien geldende voor-
zieningen. Art. 23e van het Grondverdrag met zijnen eisch van 
een equitable traitement van den internationalen handel moet 
hier bet aanknoopingspunt zijn. De opstellers van hat Grond-
verdrag hebben het zioh zeker niet gemakkelijk gemaakt en 
hat moeilijkste probleem, dat zij den Bond wellidht gesteld 
hebben, is belichaamd in art. 19; het kan zijn, dat er volkomen 
rechtmatige tractaten bestaan, waarop de eene partij bet 
grootste belang meent to moeten stellen, maar -die in bet alge-
meen belang Loch niet kunnen worden bestendigd; de inter-
nationa!le reohtspraak beef t die tractaten toe to passen, is niet 
bevoegd ze to wijzigen, en toch kan de Bond er zich in het 
aigemeen helang niet bij neerleggen, dat (dergelijk,e verdrags-
bepalingen tusschen twee bijzondere istaten tot stand gekomen, 
ongewijziigd blijven ; hat geldt hier, zooals gezegd, een der 
moeilijkste problemen van de ontwikkeling van bet internatio-
nale reCht, maar dat dit probleem door het Crondvei drag is 
gesteld, bewijst tevens klaarder dan lets anders de overtuiging, 
dat,de wereld to klein is ;geworden om, onder alle omstandig-
HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.	59
heden, -bet laatste woord to laten aan de souvereine staten 
zonder meer.
Het groote Volkenbondsprogramma, waarvan hier slechts 
.de hoof.dzaken werden aangegeven, is fer verwezenlijking op-
gedragen aan tal van gemeenschappelijke organen, waarin op 
hun beurt Wbet gemeenschapsbelang zoo sprekend tot uiting 
komt : de groote geneef sche Vol k,enbondsministerien, bet 
Secretariaat en bet Internationale Ar!beid-sbureau, de Raad, die 
viermaal 's jaars moet samenkomen, loch edit vaker doet, de 
Jaarvergadering, die op zijn minst eenmaal 's jaars moet bij-
eenkomen, net Permanente Hof van Internationale Justitie ,en 
de overtalrijke Volkenbondscommissies en -comite's, waarvan 
er bij voortduring tte Geneve bijeen zijn. De opmerking is ge-
maakt, dat al deze lichamen toch samengesteld zijn uit onder-
danen van bepaalide landen, uit Franschen en Engelsch-en, uit 
Canadeezen en Japanners, en dat van zoodanige nationale -ar-
beiders Loch m.oeilijk internationaal werk t-e verwachten is. 
De opmerking is aardig, maar bij gemis aan werel,dburgers 
zonder nationaliteit moet de Volkenbond wel ro-ei,en met de 
riemen, die hij heeft; en zou h-et ook mogelijk zijn, dat bet 
werk in bet internationale milieu van Geneve juist opvoedt tot 
wereldburgers, welke eigenschap zeer goed gepaard kan -gaan 
met Whet bliiven van goede vaderlanders? Werd Hugo dde Groot 
niet pas de groote wereWburger, die !ons Whet boek van 1625 
geschonken theef t, nadat hij de nederland-sche engere gedach-
tensfeer verlaten (had en bet lot hem naar Parijs -gevoerd had ? 
En heeft niet zeer onlangs de werel,dwijze Briand gewezen op 
de mogelijkheid om wereldburger to worden juist door inter-
nationale samaenwerking?
Wij zull,en ons alweer niet wagen aan voorspelling over de 
vraag, of de Volkenbond zal slagen. Blijkens de drie vooraf-
gaande voordrachten ondervindt hij bij elken stap, then hij wil 
doen, grooten, vaak nationalistischen tegenstand, en ik zelf 
moest op andere vormen van tegenstand wijzen. Maar,er zijn 
ook ;hoopvoller dingen in het,gebied der ontwikkeling van den 
Bond : elke igedane,stop maakt eenen volgenden ook weer ge-
makkelijkker. Als uitgangspunt ter iflustratie biervan worde 'ge-
noemd de groote f inancieele eonferenti,e van Brussel van het 
najaar van 1920. De wereld was daar alis bet ware bijeen om de 
balans op -te imaken van den economisohen en financieelen na-
60	HET INTERNATIONALE VRAAGSTUK.
oorlogs-chaos, cn voor het eerst werd 1daar den verdoof den 
machthebbers door zakenmensehen, die het weten konden, 
waarh,eden, die in ode laatste jaren maar al to veel uit bet oog 
waren verloren, weer met kracht in het geheugen teru:ggeroe-
pen. Brussel maakte geene tractaten of organiisatien, maar de 
noodzakelijkheid van dit laatste werd wel sterk gevoeld,,en zoo 
is het in het eleven roepen van de financieele en economisdhe 
Volkenbonds-organisatfe, cemfge maanden later door de eerste 
Assem;blee, to beschouwen ais eerste, gelukkige poging om de 
waarlheden van Brussel om to zetten in idaden. De genoemde 
organisatie is weilicht,de meest zegenrijke geweest uit de ver-
schillende Volkenbond,s-organisation. Zij heeft dit op velerlei 
wijze bewezen, en op de meest tref f ende, loen de mooie voorbe-
reidende arbei,d van het Volkenbondssecretariaat,,dat op,goheel 
belangelooze wijz.e ter zijde gestaan wordt door voormannen 
op financieel en econo,misdh gebied, gereed was met peen plan 
tot rherst,el van Oostenrijk, op bet oogenblik waarop de groote 
mogendheden, ten einde raad, gingen wanbopen aan de moge-
lijkheid om het oostenrijksche prableem op to lossen. Hongarije 
volgde. En het berstelplan van Duitschland, bot Dawesplan, 
dat in Augustus 1924 tot een good voorloopig einde werd 
gebracht, is weliswaar f ormeel buiten den Volkenbond om 
gemaakt, maar zonder Oostenrijk,en Hongarije zou,dat zeker 
niet gelukt zijn en bet is algemeen bekend, hoe gaarne de 
co mnmissi-e-D awes vo,orlicrhting bij den Volkenbondheef t~gezodh't 
en gevonden bij haar moeilijke tank. Eenmaal,de arbitrage tot 
een belangrijk rad in de Dawes-regeling,gemaakt zijnde, werd 
deze arbitrage het punt, dat het hervinden der trios van het 
Grondverdrag in het proto-kol van Oeneve mogelijk maakte. 
En nu is het waar, dat dat protokol als zoodanig ;nfet is kunnen 
in werking treden door de houding d,er nieuwe engelsche 
regeering, zonder het protokol van Oeneve ware Locarno 
wederom onmogelijk geweest ; dit is een waarheid, die zeker 
niemand, die over Locarno spreekt of schrijft, .onvermel-d 
heeft gelaten. Is het vermetel, met het oog op deze ~gelukkige 
ontwikkeling to vertrouwen, dat, nA Locarno, ook de alge-
meene ontwapeningsconferentie en de algemeene economische 
conf erentie goede kans op slagen hebben ?
W. J. M. VAN EYSINGA.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT

AAN HET WATER.
Voor Caroline en Gustav.
Overal verheugden zich de minnaars der muziek, toen zij 
hoorden
Jr komt een ni-euwe sinfoni,e van den Muzikant aan het 
Water."
Zoo noemden zij hem, omdat liief,elijk, kl,aar en diep een 
klank van water ging door zijn muziek ; tusschen de stemmen 
der mensschen een stem van de Aarde.
Velerlei Ionen had die stem
Zij klonk jolig in zijn dansen en volksliedjes die het onbe, 
zorgde jonkvolk zoo gaarne hoorde. Daar was het water de 
speelnoot van den mensch, het,beckje tussdhen -de biezen, de 
kabbelige vliet iin Whet heuvelland, de luide waterval en de berg-
stroom die !bruist, het viugge luchtige water, dde zanger door 
de stilten, de danser tusschen strakk,e dingen, de glans Tangs 
het donkere, de speelman van de wereld.
Maar zacht was zij en dikwijls droevig in die Liederen van 
een Varensgezel waarin minnaars, gelukk1ge en ongelukkige, 
de stem herkenden van hun cigen hart. Daar was zij kladht en 
verlangen, de droom bij dage, de onrust iin den nacht, het zoe-
ken en niet vinden.
In de groote stad, de steenen sterkte, die met steenen 
straten onder hun voeten, steenen muren om hun leden, 
steenen da,ken boven hun hoof d de mensdhen nom hun wezen 
en werk hebben gebouwd tegen de onverschillige overmacht 
van ;de krachten der Aarde, daar is van het water niet veel 
geluid of glans. Maar de muzikant had het vernomen en
62 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
zachtkens gevangen in zijn Stadsgezichten. Daar was het 
getikkel van regen op de daken en het gebladerte in de 
smalle tuintjes, het opengaan van een zoldervenster waar een 
vrouw haar pot balsaminen buiten zet in de dak.goot, en zij 
blijft een oogeftblik sstaan ademen in de vochte voorjaarslueht, 
en haar afgetobd igezicht wordt lief en jong, en op de straat-
steenen -dansen havelooze kinders die elkander ibij de hand 
houden, door 4e plassen ; in -den vijver van het stadspark zwem-
men de zwanen wit boven hun wit sppiegelbeeld ; op ,de zwarti,ge 
gracht zijn de bloemensehuiten zoo feestelijk.
Het watergeluid in Fabrieken aan de Rivier was een dof 
gegrom, een zware onwillige arbeid.
Met honderden haastende golvenhanden dreef de rivier, 
zwart en stinkend tusschen oevers, die hoopen van of val w,aren 
en van steenkolengruis, de stampende machines voort, sleepte 
de tot zinkens tae geladen aken ; zij wase+mde rioolgas uit en 
vunzen adem van kroegen.
In Het Visschersdorp en in Christophorus Columbus was 
het groove geluid van de zee, het wij de were dwater ; grauw 
langs de zandige kusten van het Noorden, waar uit den zwaaien-
'den ,horizon Whet komt angestuwd, in rollende golvenrijen neer-
ploft aan den voet van het huisjes beschuttende duin met een 
zwaar gedreun, en nazucht als het wegzijgt door het zand, 
zee van zeilende regenwolken overdonkerd, van Westerstor 
men opgejaagd, een vijand van den mensch, die zijn leven 
waagt om zijn leven to winnen, dag aan dag, nacht aan nacht 
uit haar wemelende menigten van levens ; blauwe zonnige zee 
langs de Zuidelijke bergen, -die l-At tot avontuur een altijd 
verder wijkend-e verte in; weliig water waarover het zilver van 
omkransende olijvenbosschen blinkt en de geur drijft van 
oranje bloesem en vrucht, dat klok,t tegen den opgang van 
marmeren paleizen, en samenstemt met ladhen en lokkend 
gezang, dat schipbreuk onder flonkering verbergt ; de magere 
landver'huizersbende staart er zoo lhopeloos op.
Dat zoo somber de -klank was geworden die zoo blijd begon
of het kwam van de lange stilte waarin die mtuziek had moe-
ten wachten op wording daarbuiten in klinkende luaht en 
hoorende harten, in zwijgen onkenbaar, van den akker wegge-
weerd zaad waarbij de zaaier h,ongerend staat? Den velen die 
het geloofden vroegen enkelen waarom dan, toen Christopho-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 63
rus Columbus klonk in de groote steden va,n twee werelddee-
len, diezelf de toon opsteeg uit Prospero's Eiland en Koning 
Lear in de Stormvlaag ?
Hoe zou nu i,n dit nieu-we werk het water klinken?
Want waterkiank zeker ! zou,daarin zijn. De Muzikant, de 
man in wien de wereld en 'ss werelds bewegen, zoo als hij het 
aan zijn hart ervoer, welgeluid werd, had to goed, to lang, to 
diep voor ooit vergeten die eene stem vernomen. Was niet om 
zijn geboorte al glans en geluid van water geweest ? En hij 
had den kindertij,d doorgespeeld op dat eiland in een altijdd 
blauwe zee, dat blinkt en bruist van Whet water, en waar langs 
het water de muziek weerklink-t van geruste menschen, 
levend van den altijd bernieuwden oogst hunner vloeiende 
velden.
Zoo gisten en jhoopten, terwijl zij zidh verheugden, overal 
minnaars van muziek.
Terwijl in een sail arm stadje aan sdhependragende rivier, 
een al oud wordend man de beschreven Naden lezend, hem 
die nog steeds zijn leerling zich,noemde, vroeg
,,Wat gelukkig avontuur is u,overkomen, schooner dan alle 
vorige, dat,deze nieuwe stem van het water gij hebt verstaan ?"
De muzikant las ~de vraag in Het Zingende Hums aan het-
Meer, waar hij zijn koren van landvollk, studenten, arbeiders 
en burgerij uit de groote f abrieksteden langs den stroom 
oef ende voor de Sinf onie die de opening zou wijden van die 
herberg der broederlijk,heid, door werkers voor werkers ge-
bouwd als toevlucht voor in hoofd of hart of handen vermoei 
den, die daar genezen zouden tot hernieuwden arbeidslust.
De groote rivier die in haar bruisend nederstorten van de 
bergen zoovele molens, machines, fabrieken, werkplaatsen 
rus,teloos ddrijft, bruiste; het Meer blonk door de open ramen 
der pas volt-ooid-e -muziekzaal.
Bij geluid en geglans van water herdadhtde Muzikant aan 
het Water de ervaringen die zijn leermeester avonturen had 
genoemd, belevingen &s harten waardoor een m,ensch van 
binnen anders wordt.
Dat waxen deze
64 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
DE VROEGE AVONTUREN OP HET EILAND.

De breede eilandberg, van watervalilen wit doorschemerd 
groen tot dicht onder zijn zwartgeblaakte vulkaankruin toe, 
rijst glooiend omhoog uit de branding die een smal ,strand 
schitterwit tusschen zeebl,auw en woudgroen tegen zijn voet 
heeft aangespoeld. De vlakte Tangs de laatste steilten van het 
gebergte, de dalkommen, de heuvel'hel,lingen zijn welig groen 
van rijst. Geluid van levend water is overal. Smaile valletjes 
ruizelen de blankstaande terrasvel,den der hellingen af, de 
bergbeek die met zijn vliegend schuim de palmkruinen en het 
buigende bamboebos h van het dal oversproeit, bruist over 
rotsbrokken ; bet diepe igedreun van Aden waterval weergalmt 
langs het ravijn waar onzichlbaar in donkerte en dicht gegroeid 
loof de stroom gromt. De wolkbreuken -en stortvloeden van 
veler eeuwen Westmoessons hebben Aden uitgebranden vulkaan-
krater herschapen in een meer.
Ret huffs waar Allards moeder ide l,iedjes van haar meilsjestijd 
zong, staat aan de laatste helling -der strand}heuveis, daar waar 
uit donkere kloof te voorschijn brekend de bergbeek neder-
stort in de vlakte, en over de toppen van het,dorpsbosoh henen 
wij d de bl auwe zee,opblinkt .
Gerucht en glans, glijdend ijl.en, koele adem, reuk van 
water omvangt en vervult het. Tot in het binnenste der witte 
koele vertrekken is het gedruisdh en geklok 'te hooren van den 
waterval. De twin met zijn vele rozen uit het gebergte staat tot 
laat in den morgen toe sprankelend bedauwd van sproeisel.
De jonge vrouw in het huis mocha gaarne al dat watergeluid 
hooren ; zulk klokken en murmelen hoorde zij bij haar ouders 
thuis als, in de ~tuinkamer, wadhtend op het uur van muziek-
maken met vader, zij zat to luisteren naar het beekje door ;den 
tuin. Hij trok ode deur van zijn notaris-kantoor vooraan in den 
langen marmeren gang achter zich dicht. Zijn stap klonk zoo 
vlug en vroolijk ; licht streelde hij haar die aan den vleugel al 
zat over het haar.
,Mozart vandaag, mijn meisje?"
In herinnering zong zij de melodie als haar -man, then muziek 
licht stoorde bij zijn werk, van hums was.
Met het aanlichten van den dag ging zij den tuin in om to
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 65
kijken naar haar rozen. Het gras dat kil Tangs haar enkels 
streek was breed en ruig van dauw, als welwater zoo koel de 
dunne lucht waarin haar adem .als een wolkje stond. Al klaar-
der kwam uit die blankheid boven de oostelijke bergen het zui-
vere licht aangeweld dat het eerst de witte bloesemsterretjes 
aan de jasmijnstruiken en de groote witte Maanorcahideeen 
tegen den ouden regenboom glorig vingen. Het was zoo stil, 
geen vogel was nag wakker. De wind ademde niet. Alleen de 
waterval gaf geluid.
Wachtend op het morgenrood stond zij verloren in luisteren. 
Als de ijle morgenlucht dronk zij het geluid van het water in. 
Haar hart ging rustig op die off en maat ; een milde loutere 
kracht vloeide haar binnen, die het wordende leven in 'haar 
schoot teeder voedde.
Het eene leven werd twee.
Toen opende watergerucht met milde laving den jongge-
borene het gehoor voor de duizend geluiden ider wereld. Het 
kirrende wichtje op moeders arm kraaide tegen de versahie-
tende flonkeringen van de beek. De stoute kleine jongen had 
voor eersten speelnoot den waterval. De geduldige baboe riep 
hem to vergeefs met haar lijzige stem om to komen baden. 
Half klom half gleed hij de helling of naar {den ronden plas 
under -den straal. Als een zilverige visch spartelde en sprong 
hij in het klare water, tusschen de gladgespoelde steenen.
Hij werd grooter. Toen liep hij mee met de jongens van het 
dorp die de buf f els weiden op de ruige heuvels. Zij wezen 
hem de diep ingegraven gaten van de krabben in den overhan-
genden rivieroever en leerden hem tusschen steenen een 
vuurtje bouwen van dor blad en twijigen om ze in hun schaal to 
roosteren daarboven. Even als zij sprong hij op den rug van de 
breede buff eis als zij den plas in plonsden. En hij zat,tusschen 
hen aan den oever en sneed fluitjes van de bolle stengels der 
bamboestoel-en, waarin 's avonds -die vogels zoo luid zaten to 
kwetteren tegen den rooden gloed uit het Westen. Zoo helder 
als de vogels zelven floten zij hem wijsjes voor. Hij kon het 
spoedig het best van allen, de anderen luisterden naar hem.
Achter het huffs tegen den heuvel aan stonden oude kof fie-
tuinen van de eilanders half verwilderd. Allards vader, die 
de controleur was van de streek, spoorde de mannen aan tot 
betere verzorging opdat zij opnieuw konden oogsten. Hij had
1926 I .	5
66 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
schaduwboomen doen planten, dadaps die met hun lichten 
gesprenkelden lommer den nieuwen aanplant beschutten,tegen 
de blakende zon, en daar, waar de helling to steil was, de aarde 
laten vastleggen tegen -de sleurende regenbuien. Ats in be-
scherming van zijn eigen bezit, zoo verbitterd ijverig zocht hij 
het schadelijke :gedierte to verdelgen, de wilde varkens ddie den 
grond omwroeten en ide istammetjes knakken, de apen die uit 
de boomen het p1anten begluren en nieuwsgierig, zoo haast de 
mannen sheen zijn,,omlaag schieten -en met shun kleine, sterke, 
rappe handen de stammetjes uitrukken o,m ze to bekij-
ken. Hij l,iet met strychnine vergifti!gd-e ballen lokkend voedsel 
neerlieggen voor de varkens en loof de een prerni.e uit voor een 
bos apestaarten als bewijs voor bet dooden van zooveel dieren. 
Altijd ook nam hij zijn geweer mee als hij door de koffietuinen 
ging. En hoe zat hij to wachten, den barometer t,e betikken, naar 
de lucht boven de bergen in het Westen to kijken, als Whet tijd 
werd voor den regen die den bloei aanbrengt !
Allard voelde lien lang van to voren al aankomen. Hij wist 
er van zooals de mmuggen, de bijen, de vliegende mieren er van 
weten, de vogels die laag over den grond scheren en de 
visschen die opspringen uit het water, de eekhorens en de 
reeen in het bosch, de vlugge moesangs in de koffietuinen, die 
de rijpe zoete bessen wegsnoepen. Een stilte in de lucht, een 
reuk uit den grond, een zachtheid in het licht. Dan kwam ver-
dichtend donker een -grijsheid over alle dingen, een lichte 
huiverkoelte, die de bleeke onderzij van gebladerte opliohtte, 
en, ineens, over het in damp donker staande bergwoud aange, 
streken, een,geruiz,el, fijn tikkelend, licht, haastig, dat meteen 
een al versnellende ratelslag werd en, in hetzelfde oogenblik, 
daverend neerstortte op het dak, dat roffelde als honderden 
tegelijk geslagen trommen, terwijl van de hoek-en gulpen water 
wijd uitsprongen naar het bobbelende grintpad, naar bet -gras-
perk, dat een stroomende vijver was. Een grij,sstralige wand 
van water stond rondom het huffs, de hooge kenari,eboomen van 
den oprit schenen daar flauw doorheen, wolkig.
Allard had zijn kleeren afgeworpen, glimmend danste hij 
tusschen de bellen en blazen van den grasveldvijver. Het sluik-
geregende blonde haar hing hem in de oogen. Knippend met 
zijn natte vingers, zong hij legen het ruischen, kletteren, 
dreunen op, tegen shet vallende stroomende gulpende water ; die
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 67
eene stem -die zong voor alle -die zwegen in loover gras en 
grond, klonk zoo helder alleen.
Zijn moeder, die bang was voor koorts, riep ; maar hij 
danste en zong tot barsch zijn vader hem beval in huffs to 
komen voor de les.
Hij, die een hoofd voor wiskunde had en eerzucht, had 
willen studeeren voor ingenieur. Zijn ouders verloren, bij het 
falen van een bank, hun weinigje geld. Tegen heug en meug 
wend hij Oost-Indisch ambtenaar. Hij deed nauwgezet zijn 
plicht. Maar zijn zoon zou worden wat hij zelf niet geworden 
was. Opdat Allard in niets zou achterstaan bij jongens in 
Holland, onderwees hij hem in dezelfde dingen, uit dezelfde 
boeken, volgens -dezelfde methode als jongens op Hollandsche 
scholen leerden. Hij was in geregelde briefwisseling daarover 
met een leeraar in de wiskunde, zijn schoolkameraad vroeger, 
die in datz.elf de ouide, stille stadje aan de rivier, waar zij beiden 
waren geboren en getogen, les gaf aan de Hoogere Burger-
school. Bij hem ook wilde hij Allard aan huffs doen, zoo 
spoedig hij genoeg gespaard zou hebben. Hij leerde hem wis-
kunde, rekenen, aardrijkskunde, natuurkunde, en zat 
's avonds als zijn kantoorwerk was afgedaan, urenlang in de 
boeken, om zich voor to bereiden op de les aan Allard, die 
begaafd en snel denkend, veel vroeg, waarop hij niet dadelijk 
een antwoord had, wat hem beschaamde en kregel maakte.
De moeder leerde hem geschiedenis en Hollandsch. Zij had 
hem wel heel graag muziek geleerd ; maar zij had immers 
geen piano !
De vader was er niet rouwig om. Hij hiel,d niet van muziek. 
En hij dacht wel eens, dat zijn schoonvaders liefhebberen in 
muziek oorzaak was, dat niet beter zijn zaken gingen in het 
welvarende provinciestadje, in den omtrek waarvan veel rijk 
boerenvolk zat. Bezorgd zag hij lien aanleg voor muziek her-
leven in zijn zoon.
Allard hoorde ui,t alles muziek.
Hij hoorde muziek in,het huffs.
Eens had zijn moeder hem in de keuken gevonden bij een 
kokenden ketel, waaruit de stoom ontsnapte met bobbelen en 
gefluit. Hij luisterde naar de schijnbaar eindeloos opstijgende 
klankenreeks uit de groote aarden koelkannen, die volliepen 
onder den straal ; naar Whet gorgelen en klookken in de groote
68 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Trirdacna-schelpen op de hoeken der galerij, wanneer in West-
moessonbui het gulpende water van den dakhoek er in sprong. 
Hij hoorde muziek in den tuin.
Alle vogelstemmen kende hij en bootste fluitend die na.
In de eerste vroegte met zijn moeder in den twin zoo 
zacht kon zij niet loopen langs zijn kamerdeur, of hij hoorde 
haar liep hij met zijn arm om haar heen, zacht want 
vader mocht niet wakker worden er van als een vogel to 
fluiten tangs de rozen. In de donkere nesten sleep silos nog. 
Glimlachend vroeg de moeder
,,Wat groote vogel is dat, then ik hier in mijn hand houd, 
dat zoo vroeg al hij begint to zingen, voor -de zon nog boven 
de Bergen is en het rood nog niet aan den hemel ?"
En met zonsondergang, als uit het rij,stveid en van de meek 
gevoed en gedrenkit alles terug komt gevlogen en op uiterste 
twijgen wiegend een wijle kwinkeleert, floot hij zoo zuiver de 
klaardere klanken boven het getjilp uit, na, dat een mede-
minnaar argwanend bij het nest, overal stemmen driftig begon-
nen to antwoorden. De Piet-van-Vliet, de regenvoorspeller 
(maar de eilanders !gelooven, dat hij onheil voorspelt en ver, 
jagen hem -met steenworp uit +het,geboomte bij hun huis) 'hield 
niet op met zijn roep van drieen en snel omlaag glijdenden 
chromatischen val tot die verborgen fluiter zweeg.
Hij hoorde muziek op den heuvel en,aan de rivier. Het 
water, de wind, de ruischende boomen waren zangers voor 
hem.
Om hot huis heen en den twin was overal muziek ; het eiland 
klinkt er van. Want het einlandervolk minnaars van muziek, 
vieren met muzieR hun menigvuldige feesten ; alie feesten 
van den arbeid, van het plooegen der akkers tot het Bergen 
van den oogst ; alle feesten van het leven, van geboorte tot 
dood ; al,le feesten van de Goden die arbeid en leven zegenen,d 
beschermen.
De dagen van bet jaar zijn to weinige voor al de muziekende 
feesten !
De dorpelingen versieren zichzeiven en het,dorp daarvoor, 
en den dorpstempel, schoon gelegen, daar waar over -de rijst-
velden wijd het uitzicht is. H et lgild der Tempelmuzikanten 
brengt uit de bewaarplaatsen de instrum,enten van den gamelan 
to voorschijn -en stelt in den tempelhof bet op gebeeldhouwd
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 69
voetstu,k gedragen speeltuig op. De twee 'luchtige op,gebeeld-
houwde stijlen rustende pavilj,oenen, waarin ook de raadsver-
gaderingen worden gehouden, omkransen zij met festoenen 
van -op elken lichtste koelte wuivend pal'm1blad.
De vrouwen in het dorp zijn doende met het bereiden der 
offers voor den maaltijd der Goden. Zorgvuldig hebben zij het 
beste uitgezocht op het erf rondom de kleine donkere leemen 
stulp, stolp over hun slaap in -den nacht, niet een woon bij 
dage ; het maisehe speenvarkentje, den vetten jongen baan, de 
zoetste vrucht aan den sinaasappellstruik, den pisang !goud'en 
al in den nog bronzen ,kam", den manga die oranje wordt 
door ,het goo-en van zijn gla-dde schil been, zwartige mangistans, 
honiigkleurigen doekoe, djamboebol die als de rozen zoo blo,s 
en blank is.
I Jverig waaieren zij het vuur in de keukenloods waar de 
magere honden snuf f elend onheen sluipen, en tusschen de 
zwarte varkens hoog op de beenen en krom van rug als het 
wilde zwijn, de naakte kinderen loopen Wspelen. Zij stampen 
en wrijven kruiden in het steenen mortier, die aan het gebraad 
een fijnen geur zullen geven, zij maken zoetigheid van rijstmeel 
en palmsuiker met geraspte kokosnoot overstrooid. De groote 
offerkorven zoo hoog als zij zelven zijn, die zij in den 
optocht ten tempel op het hoofd zuilen dragen, versieren 
zij met wimp.el.s en vaandeltj,es, verguld papier en bont, 
wit doek. Uit de naar akar wangi geurende kist nemen 
zij het tempelgewaa,d, dat zij zelven geweven hebben, op het 
weefraam, koel in de schaduw onder den vloer der op hooge 
stijlen gedragen rij,stschuur, de pronk en -trots van Whet erf, de 
luchtige dagwoon van het gezin ; van kleurige zijde, felgroen, 
scharlaken, purper, weefden zij het, en beprijkten de webbe 
met bloemen van bladgoud.
De mannen versieren den muur van het erf aan den weg 
waarlangs de stoet zal gaan. Zij hangen er het doek over, 
waarop met kleuren uit plantensap bereid zij tafreelen hebben 
geschilderd uit de oude gezangen van goden en helden, die, 
des avonds, de dalang met zijn hoog ,neurende stem voorleest 
en die op het wayang tooneel worden vertoond. Hier is de 
Opperste Hemelgod to zien in zijn strijdwagen aan het hoofd 
van zijn leger van goden en goode geesten, de rauwe Reuzen-
bende, die het wagen dorst het Godenpaleis to belegeren, ver-
70 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
jagend met een vliegende wolk van speeren. Hier ligt de 
Vorstin, die Hanuman, de Koning der Apen, schaakte, met 
biddend opgeheven handen, geknield tusschen twee krijgers, 
van wie de eene de kris heeft gegrepen, de andere, in zware 
beschuldiging, de hand naar hem uitstrekt met rechten wijs-
vinger en pink.
Op stilstaande en gesloten voeten dansen, buigzaam als 
hooge lotusstengel in den wind der meeren, glimlachende 
hemelnimfen. Vleugeldragende gouden spangen versieren hun 
armen en polsen, de handen wuiven met sierlijk uitgespreide 
vingers. Doorzichtig drijf,t ode sluier langs de gewelfde borsten, 
,,rood als de jonge spruiten van -den kaneelboom" schijnen de 
teedere tepels er door. Op den ,Verjaardag der Godheid" 
schikt zich de purperen en gouden stoet ten tempelgang ; de 
vrouwen die de hooge of ferkorven op het rechtgehouden 
hoofd dragen, de mannen in plechtgewaad, het gilde der dan-
sende kinderen bekranst en bekroond met bloemen, de 
muzikanten met het gedragen speeltuig. Langs hun vloeiende 
rijstvelden gaan zij muziekend. En als in den gebeeldhouwden 
tempel de goden, biddend genood, aan den geur der offer-
spijzen zich verzaad hebben, di-e de priester met wijwater uit 
zilveren schenkkan besprenkelt, terwijl op het gamelangeklank 
de kinderrijen liefelijk bewegen rondom den tempelhof, wordt 
de aardsche stof van het offer der of feraars eigen maaltijd. 
Den geheelen nacht door klinkt ide gamelan.
De eerste klank lokte Allard.
Eens was hij mede gegaan in den stoet naast Pan Bengkol, 
den blinden vedelaar op de rehab, en .had medegespeeld op 
zijn f luit, bet bamboetwij gje van de buf feljongens niet lange r, 
maar een schoone fluit met zeven gaten, als waarop -in de 
nachten dat zij de rijstschoven op den akker bewaken, min-
naars een :wijze spelen, het meisje lokkend dat,wakker li-gt op 
de slaapmat in haar ouders huffs.
;Maar zijn vader verbood dat. De jongen zou ,geheel ver-
inlandschen".
Hij zwierf naar muziek. Soms kwam er van over zee.
De eilanders, gerust op den altijd hernieuwden overvloed 
van hun velden levend, verlaten niet den vruchtbaren en 
veiligen grond. Zij vreezen de zee. Om den machtigen Zeegod 
Varoena to verzoenen, wiens toorn zij in de donderende
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 7 r
springvloeden van de kentering duchten en aan gestrand 
vaartuig aanschouwen en aangespoeld lijk, aan wien, als 
oppersten Beul, eertijds zij hen overleverden, die met onver-
gefelijke schennis de heilige wetten hadden geschonden, heb-
ben zij hun tempels opgericht aan het strand, op de ver in 
zee vooruitspringende rotskaap, waar zoo woest de branding 
bruit. Niet uit zicht van het strand werpen de visschers 
hun netten.
Maar van andere eilanden, waar de grond armer is of 
trager de menschen, komt allerlei v*rend yolk hierheen om 
met het rijke eiland handel to drijven. Dikwijis maakt 
het muziek.
Soms als een sterke storm uit -het Zuiiden,hen uit hun west-
waartschen koers heeft gedreven, komen met hun prauwen 
vol half wilde paarden, manner van Timor, paardenherders en 
woudloopers. De schuwe dieren springen over booed en 
zwemmen door de branding naar het strand. De herders, op 
een haastig gegrepen dier gesprongen, de eene vuist in de 
manen, rennen ,hen achterna, h,et 1ange touw waar een lus in 
is geslagen, werpend naar dat brieschende, zwart omfladderde 
hoofd. De woudloopers gaan de Chineesche Kamp in. Zij 
hebben sandelhout, zooals de Chineezen op het huisaltaar 
branden voor de beeltenis -der Verdienstelijke Voorouders. De 
ranke mannen met het somberstaande !gezicht, wien voor 
kleedij een bruine sjerp van de schouders hangt, met zwart 
beteekend als een slangenhuid of de besprenkelde yacht van 
een ree, dat in ijle schaduwen van woudrand weidt, tokkelen 
onder het gaan hun sesandoek, den met koperen snaren 
bespannen bamboeschalm, waaromheen een waaierpalmblad, 
tot hollen halfbol gebonden, als klankbord is gewelfd.
Allard kwam op de tinkelende muziek toegeloopen. Maar 
geen wilde ooit hem zijn sesandoek verkoopen. Hij maakte er 
zelf een. De klerk op het kantoor, een halfbloed uit Ambon, die 
van onbekenden Portugeeschen voorvader den naam Floris had 
geerfd, maar naar Maleiertrant Pa-Loris zich noemde, als 
ware hij de vader van een 'Loris heetend kind, hielp hem 
daarbij. Met zijn dunne, bruine vingers, altijd geel aan de top-
pen van het vele sigaretten draaien, bond hij de uitspreidende 
spitsen van een lontarblad samen, zoo, als aan den vaet de 
sterke ribben saamgedrongen uit den steel to voorschijn
72 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
kom,en, zoodat de waaier een kom werd. Tusschen violet en 
spits zette hij den besnaarden bamboeschalm vast en verschoof 
de iingekerfde idrieh,oekjes waarop de snaren rustten, tot zij 
getokkeld, de tonen lieten hooren -der Westersche schaal. Toen 
met -den sesandoek op de knieen, die zoo hoekig mager uit-
staken in de witte broekspijpen, begon hij to spelen, de snaren 
oplichtend met zijn lange gele nagels, terwiji met een zuiveren 
tenor hij zong
,,Och ! hoe beklaag ik U die Ambon gaat verlaten ! 
Ongelukkig leeft wie ver van Ambon is".
Allard had dadelijk begrepen hoe hij de snaren moest stem-
men. Hij ging met den sesandoek naar 4e voorga,lerij, waar 
zijn ouders aan de thee zaten en zette zich op een trede om to 
spelen. Hij tokkelde een melodie, die hij zijn moeder had 
hooren neurien then ochtend, het liedje van den Ambonees, 
een ;fluitedeuntje, toen wat ahem op het oogenbl:ik in het hoofed 
kwam. Verwonderd luisterde de moeder. Maar zijn vader 
zei;de, nu had hij genoeg gespeeld: hoe stond het met de 
sommen ?
De kapitein van de Molukkenboot, die om Paradijsvogels, 
de kleine, als robijnen en vlammen rood, en de groote wier 
uitgespreide pronkpluimen als zonnestralen schitteren, naar 
de Eilanden der Viervorsten voer, naar Ansoes en de kust van 
Nieuw-Guinea langs tot voorbij Kaap d'Urville, had hem een 
Tritonschelp meegebracht. De groote hoorn, prachtig gewon-
den en gewrongen en van spits tot mond omwikkeid met op 
pareltjes gelijkende snoeren, was bruin, grijs en geel geplekt 
als een visch of de borst van den zeearend ; en de monding 
met haar stout gekartelden rand, wij-duit gezwaaid en haar 
zoom van strakke strepen toonde schemerige tinten tusschen 
geel en rood. Allard beurde met beide handen den hoorn 
omhoog. De welving werd doorschijnend tegen het licht. Daar 
vlamde een gloed op van oranje en purper, waarop bruine 
schaduwen dreven, als wolken tegen den brand van een 
stormaahtigen zonsondergang,hemel. Een gat was ruwweg 
in den oppersten wrong gebroken ; daarop, verhaalde de 
kapitein, blazen de mannen van de eilandenreeks tegenover de 
kust, als over heuvels en zeestraten heen zij elkander roepen. 
A1lard zette de lippen aan de opening en blies uit alle macht.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 73
Een galm barstte dreunend uit die echode Tangs de helling en 
de meeuwen van de strandrotsen krijschend deed opzwieren. 
Hij juichte. Met zulk hoorngeschal wilde hij den schepen 
welkom en vaarwel toeroepen aan de eilandkust.
Dikwijls kwamen daar Makassaarsche handelaars in lage 
smalle schepen, rank van bouw. Als zij het anker uitgeworpen 
hadden, rolden zij het gevlochten zeil op onder een langzaam 
maatgezang ; als op den golfslag een drijvende meeuw bewogen 
zij daarop
Wikkelt het zeil, wikkelt het zeil ! 
Wikkelt het zeil als een sigaret !
Allard tokkelde de deinende wij,ze op zijn sesandoek, haar 
omspelend met geflui1.
De Chineesdhe jonken waren breed en plomp, laag in het 
midden en naar voor- en achterstreven oploopend als -de 
daken in de Chineesche kamp. Met hun drie zeilen zeillden zij 
log voor -den wind.
Zij had-den groote, bonte, ronde oogen als visschenoogen op 
den boeg,gesohillder+d, daarmnee moest de jonk bhaar weg zien 
over zee. Dehalfnaakte gel-e mannen ihadden een ruigen haar-
staart langs den rug en op de beenen vuilwitte plekken en 
kringen of het scherpe zeewater die uitgebeten had in hun huid.
De Boegi kwamen in schepen hoog van boeg als heuvels op 
de zee. Dat waren trotsche kerels, die neerkeken op het ak-
kerbouwersvolk van het Eiland. De Chineezen en Arabieren 
van de handelswijk wachtten op hen. Zij hadd,en,hertevaehten 
en gewei wel bereid in gloeiend zand, waarvan de Chineezen 
de medicijn bereiden die een oud man weder jong maakt, en de 
knobbelige uitwassen van bet gestippelde wortelhout uit,de 
oerwouden, dat op Europa va,rende sehepen medenemen voor 
sieraa,d van,der rijk,sten huizen. Op de ggli,mlachende woorden 
van overreding der Armeniers en het sah-rill.e, hokikende 
schreeuwen der Chineezen die om weini,,g geld de kostelijke 
waar begeerden, gaven zij -geen antwoord. De kooplieden 
tastt,en zuchtend !in hun gordel. Zwijigend gaven zij wat de 
Boegi vorderden. Als zij weer het anker,lichtten riepenj zij met 
een dreunende muzi,ek van bronzen bekkens, van trommen 
dof rommelend en schelle fluiten den wind naar hun zeil, hem 
bezwerend met eentonig gezang.
,,Kom, Heer Noordewind ! geleid deze prinselijke prauw
74 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
,Spijs en 'drank als de Sultan niet kostelijker zou wenschen, 
hebben wij in overvloed aan board. Kom en wees onze gast, 
Heer ! Wat slaapt gij op de bergen van het Noorden ? Its het U 
geen schande, zoo vadsIg to zijn ? Van den steven naar den 
boeg loopend, kom, Heer ! met een sterke vaart !"
Allard blies op den Tritonhoorn om met hen te samen to 
roepen naar den wind, dat daarhenen het trotsche schip mocht 
varen tusschen wolken en golven, de onafzienbare verten in.
Hij shad merle gewil'd 'daarheen.
En, eens, had 1hij zich verborgen aan boord adhter een stapel 
hertevachten. Van vlakbij hoorde hij toen de heerlijk ,daverende 
muziek. Hij kwam niet to voorschijn voor de Boegi ver 'in zee 
waren.
De kommandant van een kruisenden opiumja'ger, die met 
zijn, verrekijker een Westerling ont'dekte tusschen het Ooster-
sche yolk, loste een schot voorbij den boeg van bet Boegischip. 
Het lag stil. Hij bracht Allard terug naar het Eiland. Zijn geluk 
dat alleen de moeder thuis was !
Maar zij trachtte hem to doen begrijpen, dat het nets heel 
ergs was wat !hij had gedaa,n ; als de Boegi Ihem nu eens mee 
hadden genomen en voor slaaf verkocht ergens op een of gele-
gen eiland, waar nooii een Hollander kwam ?
Zij werd angstig omtrent hem daarna, zij wilde hem thuis 
houden onder haar oogen.
Maar daarvoor wist zij een middel .maar : muziek. Had zij 
Loch maar den vleugel van thuis !
Haar vader was een half jaar geleden,gestorven. Zij troostte 
zich eindelijk met de gedachte dat zoo voor groat verdriet hij 
bewaard was gebleven. Zijn zaken bleken niet in orde, had de 
rijk getrouwde zuster 'geschreven ; om de eer van den naam to 
redden, wilde de zwager alle vorderingen voldoen, waarvoor 
de verkoop van den boedel niet voldoende was geweest.
Zij vroeg haar -man ; konden zij den vleugel niet koopen ? 
Maar'die zei streng
„Keen."
Hij sprak van de kans dat het instrument bedierf in bet tro-
pische klimaat, van .den tij,d lien studie en spel haar zou kosten 
en lien zij immers niet of mocht nemen van bet +huishouden 
en de les aan Allard, van de groote uitgave -die zij zich niet 
mochten veroorloven.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 75
Zij moesten sparen voor de opvoeding van Allard. Eindelijk, 
ontviel hem de ware reden van zijn weigering. Veel to veel al 
was bet kind met zijn gedaehten bij de muziek ! Dat diende 
hem niet ! En voor,hij bet wist of wilde had hij gezegd, dat,de 
muziek bet ongeluk van haar vader was geweest, en berouwde 
tevergeefs zijn woord toen hij zag hoe bleek zij werd.
Geen van beiden had er meer over gesproken na dien avond.
Maar enkele weken later, kwam een brief van de zuster dat 
de vleugel onderweg was met de Luise Wormann, bet Ham-
burgsche stoomsdhip dat op de vaart naar AustralJe 'bet Ei.land 
placht aan to doen om copra. Cecile moest 'bet instrument 
aannemen als een rherinnering aan den igelukkigen tijd, toen 
Vader en zij to samen muziek maakten. De tranen vloei,den 
haar over de wangen terwijl zij las.
Zij gaf haar man den brief. Hij las zwijgend ; stond op ; 
ging naar zijn kantoor.
En wederom zwegen beiden. Ma.ar Cecile liet bet haar man 
zien shoe zij al de meubels van de binnengalerij versch.ikte om 
ruimte to maken voor -den grooten vleugel. En in zijn bijzijn 
bestelde zij bij den Chiineesohen timmerman een boekenrek 
volgens haar eigen teekening voor de muziekboeken, die 
Susanne mede zond.
Allard wilde weten hoe een piano klonk en er uitzag. Zoo 
als de gamelan ?
En in de krant volgde hij met haar to samen de scheepsbe-
riahten om to zien hoe dichtbij de Luise Wormann al was.
Nu zou hij blazen op den Tritonhoorn !
De boot was over tij'd. Met roode plekken op de wangen 
stond Cecile suit to zilen over de zee in de, naar het Westen fge-
wende galerij. Visscherszeilen Won4ken. De Molukkenboot 
voer aan en weder been. Een rookpluim aan den horizont deed 
haar juichend naar Allard roepen. Maar de stoomboot ver-
dween bet Oosten -in. De controleur, die de reis had uitgesteld, 
reed uit op tournee.
Den derden dog na dien, dien zij met een star had aangetee-
kend op den kalender in haar sleutelmandje, zat zij Allard 
zijn geschiedenis-les to ovePhooren, traahtend haar gedachte 
to houden bij de Graven uit bet Hollandsohe Huis, die hij al 
tweemaal verkeerd had opgenoemd, toen bet schot viel van 
de mail.
76 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Zij vloog naar de achtergal.erij. Daar kwam bet schip aan-
gestreefd. Allard zette den Tritonhoorn aan den mond en blies 
een schetterende fanfare.
Toen op zijn bloote voeten, rende hij naar het strand.
Wat duurde dat, wat 'duurde dat, dat zij -den vleugel 
brachten !
De geheele middag ging met wachten -been.
Zij -had al voor de derde ;maal de meubels verschikt en tel-
kens weer op een andere plek de muziekboeken-kast laten 
schuiven, toen zij Allards hoornroep vernam aan den voet van 
den heuvel. En,daar kwam hij aan, als,een herauftrompettend 
voor de buf felkar waarop de twee kisten stonden, de geweldig 
groote van den vleugel, de kleine van de boeken.
Een lachwekkende optocht ; maar zij zag er naar door tra-
nenbeen.
Zij dacht
„Als Vader bet kind toch nog shad mogen zien !"
En herinnering, en hoop, kindergevoelens en moedergevoe-
lens vloeiden to samen in die tranen.
De zwoegende koelies torschten de kist ide treden op van de 
voorgalerij en de binnengalerij in. De handige huisjongen 
brak den deksel open, sloeg de zijwanden uateen ; daar stond 
de vleugel ! Nieuw opgepolitoerd glansde bet patissanderhout, 
de kandelabers blonken uit bet papier to voorschijn, een zorg-
vuldig ingepakte stemvork en schroef kwam to voorschijn, 
aan alles had Susanne gedacht.
Of zij haar met oogen zag, had Cecile haar zusters lief ge-
zicht voor zich, zoo als bet stond toen zij toezag bij dit in-
pakken.
Toen de kist met de boeken. Daar waren al de dierbare 
dingen van thuis. De stukjes van Spindler, die zij met de 
muziekjuffrouw shad ingestudeer'd voor moeders en voor 
vaders verjaardag, de sonatines van Clementi en Diabelli met 
de vingerzetting er bij gezet, de ineens veel grootere zwaard,ere 
boeken van den tijd toen zij van kostschool terug „thuis" was, 
sinfonien van Haydn voor vier handen gezet, sonates van 
Mozart en het boek Beethoven, dat zij op haar achttienden ver-
jaardag had gekregen en altijd met een zekeren eerbied had 
opgeslagen, nadat haar vader haar gezegd had wat mensch 
Beethoven was geweest en hoedanig zijn leven en welke hoog-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 77
ten, ongenaakbaar voor de gedachte van zijn tijd, hij eenzaam 
gaande bestreeM had, toen hij then vroegen stijl, die de wereld 
in de oogen schitterde idat zij juichte, had afgelegd, als verwer-
pelijken opschik en zijn gedachte toonde, zuiver,en naakt.
En hier, zijn vioolmuziek en haar pianopartij ; composities 
van oude I,taliaansche componisten meest ; Corefli en Tartini 
vooral, van die ihield +hij zoo veel. En hier veer haar eigen 
muzi-ek : Rameau's Marche du Roy, waarvan hij pal:acht to 
zeggen, zoo good speelde zij het, dat uit then sterken rhythmus 
en droevige harmonie het voorbij marcheeren was ate ihooren 
van den troep door de straten van Parijs en de klacht, en onder 
#ranen gef luisterde af-scheidswoorden van vrouwen achter 
hun raam verscholen. Dit waren de Pieces pour Clavecin ; 
Les Sylvains, les Papillons, Tic, Toc, Choc van Franrois 
Couperin. En, hier, Schumanns Kinderszenen.
Zij was begonnen to spelen. Haar vingers voelden onbehol-
pen stij f . En Loch ging het en loch vonden vanzelf zij de ge-
wende bewegingen terug en hun greep had het accoord aange-
slagen voor zij de noten gelezen had nog.
Zij speelde het eene na bet andere, oude muziek en nieuwe, 
klassieke, romantische, muziek van gisteren . Was hot de mu-
ziek alleen die zij speelde? waren bet haar eigen dagen en 
vreugden?
Allard stond naast haar met gloeiende wangen. Hij had bet 
geheim geraden van die zwarte teekens op Whet papier, hij 
begreep dat moeder muziek leas zooals hij een book, die ronde 
koppen waren de letters en woorden van de muziek. De voile 
klank van de accoorden verrukte hem. En nu die schetterende 
trompetten !
,Moeder nog eens ! nog -eens -die woeste muziek !"
Het waren de eerste maten der Eroica. Juichendzonghij mee.
De huisjongen die stond to wachlen op bet bevel om den 
avondmaaltijd op to dragen en niet bemerkt werd, hurkte 
neder achter de deur en bleef in half donker luist,eren. Een 
voor een slopen de andere bedienden naderbij.
Allard met zijn scherp 1gehoor vernam licht bewegen buiten 
op hot erf. Hij zag naar buiten. Daar in den donker buiten bet 
uitschijnsel der lampen van hot huffs zat een gehurkte menigte 
donker in hot donkere. Roerloos luisterden zij. Het geheele 
4orp, leek het wel luisterde.
78 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Toen ten laatste moede geworden, de speelster ophield, was 
het lang na middernacht.
De controleur wist al wat er gebeurd was, teen hij -thuiis 
kwam den volgenden dag.
Hij dwong zich tot een glimlach toen ;hij Allard voor den 
vleugel zag zitten, en niet op kindermanier fikkend met peen 
wijsvinger, maar, hoe onbeholpen dan ook, met uitgespreide 
handen de toetsen aanslaande.
,, Zie eens aan, zie eens aan, wij spelen al piano!" 
De moeder herademde.
Hij vroeg of de koelies betaald waren, die den vleugel naar 
binnen hadden gedragen ? Hij 'had vergeten geld daarvoor 
achter to laten. Zij zeide het kleurend. Juist waren drie van 
die mannen op het erf.
De controleur riep hen. Maar toen hij hun het geld wan 
geven, antwoordde zij, dat ikonden zij niet aannemen ; zij waren 
ook geweest onder hen die op het erf hadden geluisterd naar 
den zeer schoonen gamelan gisteren njacht.
En met den waardigen en tegelijk bevalligen groet der 
eilanders, een glimlabhende hoofdneiging over to saam gelegde 
en opgeheven handen, gingen de drie halfnaakte mannen 
heen.
Dien avond, toen Allard naar bed was, gang Cecile aan den 
vleugel zitten.
Sohroomvall.ig eerst, ,maar allengs met vasteren aanslag 
speelde zij dat als een vogel omhoog zwevende adagio van 
Beethovens C dur sonate.
Het was een lievelingsstuk van haar vader. geweest. Zoo 
dikwijls vroeg hij er om dat zij het uit het hoofd had leeren 
spelen. En zoo baid zij het gespeeld in de schemering, then 
avond toen hij, die nu Allards vader was, haar had gevraagd 
zijn vrouw to worden.
Zij wilt dat ook hij daaraan,dacht, jtoen zij hem hoorde op-
staan. Hij kwam achter haar en, heel zacht, zoende hij haar 
op het haar. Zij,hief haar wang naar hem ,op.
Noog lang zaten zij samen, hand in hand. Zij legden bun hart 
open voor elkander, daarin was enkel liefde voor het kind, 
zorg voor zijn toekomst. Maar elk van de twee vreesde een 
ander gevaar, hoopte een ander geluk voor .hem.
Zij kwamen overeen, eindelijk, dal Allard een half uur elkerr
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 79
avond pianoles zou molten hebben als hij zijn werk goed had 
gedaan.
Hoe -ongedulidiig wachtt,e hij nu alie drag op ,dien klokkeslag 
van zessen ! Hij ihad zijn sommen en zijn wi;skundige vraag, 
stukken aan zijn vader gebracht, het kaartje dat hij had getee-
kend, de overgeschreven fouten van dc dictee. Zijn vader zag 
het werk door, terwijl hij den laatsten kop thee uitdronk; 
knikte eens; stond op, om weer aan zijn werk to gaan.
Allard liep naar de piano.
Maar al spoedig had hij aan spelen niet meer genoeg.
Met die !heerlijke nieuwe letters, die moeder hem had ge-
leerd, wil,de hij opsohrijven wat hij binnen in zijn hoof d hoorde.,
Hij nam zijn opstell-enschrift en trok vijf regels en met twee 
regels overslaan nag eens vijf regels daaronder met een liniaal 
en potlood na ; zoo had hij een notenbalk voor rechter- en voor 
linkerhand. Op de bovenste schreef hij met dikke ronde noten, 
de punt van zijn tong tusschen de tanden van inspanning, een 
wijs die hij pas gevonden had op de sesandoek.
Toen, op de piano, probeerde hij welke noten, die hij met de 
linkerhand zocht, daar good bij klonken. Hij probeerdezoolang 
tot hij dacht : zbo is het good. En .die noten schreef hij onder 
,degenen, waarbij ze hoorden, op den ondersten notenbalk.
Hij ha!d zooveel ;inlet aan de noten gedaan om ze goed dik en 
zwart to krij,gen, dat alles vol vlekken zat voor hij klaar was, 
de notenbalken, de bladzij, zijn vingers, en zijn kleeren. Maar 
to lezen was h-et ,todh.
Hij zette bet schrift op den lezenaar en wachtte tot zijn moe-
der aan de piano ging zitten :zoo als iederen avond nu. 
O ! wat keek zij !
Zij kon het niet gelooven haast, dat ,hij dat :geschreven had. 
En wat ways dat voor Teen stukje ?
Toen hij zei, dat had hij zelf gemaakt, was het haast of zij 
schrikte, zoo z,ag zij hem aan. Maar den volgenden middag 
zag zijn vad-er het schrift.
Streng, zei hij, in een opstellensehrift moocht niet ~geknoeid 
worden. En met zijn zakmes sneed 'hij de besmeurde bladzij 
er uit.
Allard vroeg bedrukt, waar hij dan muziek in mocht schrij-
ven ? Hij had :geen muziek to sohrijven, antwoordde,de vader. 
Hoe kwam het in zijn -hoofd op !
80 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Het verlangen werd zoo sterk, eenige Jagen later, toen hij 
zijn vader had zien uitrijden, ging hij naar het kantoor en 
vroeg Pa Loris om papier.
De Toewan Controleur had verboden iemand, wien ook, 
van het kan oorpapier to geven, antwoordde de klerk.
Dien nacht, toen zijn ouders sliepen, klom Allard door zijn 
raam naar buiten. De maan ,scheen herder. Door de schaduw-
plekken van den Win sloop hij naar het bij gebou,w waar het 
kantoor was, morreld-e de deur open, nam van den witblin-
kenden stapel papier zooveel als ,hij begreep, dat niet dadelijk 
vermist zou worden, snelde terug, bang nu in donker en maan-
aioht. En voor het wij-d open raam in zijn kamer ging hij zitten 
schrijven. Den ,geheelen dag lang had die melodie -hem ge-
kweld. -Hij behoefde de piano niet om haar to hooren nu, het 
was goed zoo.
Toen hij het papier zorgvuldig verborgen had waar niemand
er aan zou denken to zoeken, :sliep hij daddlijk in.
Zoolang de thel,dere maneschijn duurd.e, isohreef hij zoo -in
den nacht.
Daarna ging hij nag voor het aanlichten van den dag met zijn 
papier naar den koffietuin en zat to sohrijven aan den rand 
van bet ~ravijn, waar yin de diepte de beek druischt. Het huffs was 
,te zien hiervandaan. Als zij.n moeder naar binnen ging uit ode 
rozen liep hij terug, en,antwoordde van vlakbij als zij hem riep 
voor het ontbijt.
Weder zat hij aan het ravijn zoo, voor het begin van den dag, 
half donker nag was het, alleen boven de bergen de hemel 
blank en door den schemer gloorde de zuiverwitte kof f ie-
bloesem, die in den regen van den nacht was ontloken. Heat 
gelijnde papier lag op zijn knieen, maar hij.dacha aan nets. Hij 
ademde den frissohen fijnen geur in van de koffie, hoorde den 
stroom druischen, gezwollen van de bui, zag hoe hangende 
droppen blonken aan bladeren. Daar hoorde hij langzaam 
luidend tweemaal drieerlei slag van klokken, houten klokken, 
als op het -eiland tijding uitroepen en vreugd. In de sierlijke 
klokkehuisj,es voor den ingang van de tempels hangt zulk een 
klok, een hol houtblok aan eene zijde gefatsoeneerd tot een 
mansaangezicht met wijd open mond, zoodat als de stem van 
een schreeuwenden reus bet is als under den gezwaaiden 
'homer de klokkegalm ui,tvl,iegt. Op het Feest van den Ploeg
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 81
dragen de stieren die ten wedloop gaan over het plonsend,e 
veld een houten kiok nog breeder dan hun lbreede burst om 
den hals, waarin drie kiepels hangen, dat ~drieklank opklinkt 
bij elken tred van de groote langzaam gaande dieren. E-en span 
ploegstieren was dit, verborgen in den nevel der vroe,gte die 
in wolken en witte waders opsteeg uit ~de kloof. Aan ,gene zij,de 
kwam het tegen,den heuvel opgeklommen.
En daar vernam, flau'w nog in verte, -de luisterende een 
tweede klokkenpaar van een andere zij de en welldra een derde .
De dag was begonnen van het f eest dat als een grenssteen 
tusschen den arbeid van den akkerman en den arbeid van het 
water staat.
Uit het hart van het eiland komt het water, uit het afgrondig-
diepe kratermeer, aan den oever waarvan de eilanders een 
praohtigen tempel hebben gebouwd om met offer en gamelan-
muziek, met rij van bekranste knapen en meisjes en met spie-
geligevecht van lansen dragende mannen op het wij,de tempel-
plein, waarboven zwart,de vulkaanspits oprijsst, d,e Godin van 
h,et Meer to smeeken dat zij, goedgunstig, vruchtbaarheid 
nederzende in het water, dat langs verborgen scheuren en 
spelonken in den kraterwand afdaalt naar de heuvels en de 
glooiende vlakten van het eiland.
Langs naakte stelten, door nau,we kloven, storten donderend 
de bergstroomen omlaag. Strakke steen en vl.i,egend,e waterval 
is hfer.als ,in de tij:den toen geen menschen er nog leefden, het 
eiland, de breede vulkaankruin van onder zeeediepten ge-
grondvest gebergte.
Maar waar op tragere helping het woeste geweld verstilt, 
daar hebben de eilanders het gevangen en getemd, vasthou-
dend het in een net van kanalen, tunnels door ide rots geboord, 
sluizen en dduikers, leidingen over het viakke veld. In d,e dalen 
hebben zij diepe vergaarkomm,en :gegraven er voor, veelbe-
vattende, met een muur omringd, die als het aanstroomende 
water een vloe;ienden golfrand beef t.
Maand,enlang se,dert zij bet weerden van de opsehietende 
rijst op de velden, is het daar gestadig gestegen, tot, dicht 
onder Aden rand, het de gebeeldhouwde golving weerspiegelend 
verdubbelt .
Bruin len zwaar van rotsgruis kwam bet -er aangeschoten, 
ruig van med,e gesleurd gewas een tuimelende bruine wervel-
1926 I .	6
82 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
vloed, van strepen gelig schuim overzwierd. Maar in de ver-
gaarkom is het bezonken, Is het,geklaard tot doorzidhti,gen 
glans. Een steenen rooster houdt het drijfhout geweerd, de 
diepte bergt h-et rotsgruis. Het is al zuiveiteid en bevruch-
ting wat, klaar als in beker kostelijkste drank, uit den 
schoon omranden vijver .den dorstenden vel,den toe zal 
v oei en .
neDe akkerman ziet in de nachten op naar den hemel of het 
Zevengesternte, het sdhoone beeld, de verzaming der gemalin-
n van Boeddha'is zeven zonen, in den stand staat die de toe-
lating beduidt van het bevloeiingswater op de uitgedorde 
akkers.
De kolenbrander, de tapper van palimsuiker in het woud, 
zien den neusho-ornvogel met zijn luiden roep na. Komt hij nog 
niet aangevlogen met den snavel vol klei om zijn wijf je in den 
hollen boom in to mmetselen op haar eieren ?
De groote vogel begint zijn voorzorgelijk,en arbeid, het 
Zevengesternte wenkt ; de akkerman Iaat het opgestuwde 
water vrij. Van den morgen op den avond His in vijver en lang-
zamen vloed het bruine veld herschapen, de hellingen zijn een 
bouwsel van spiegelende vlakken waarlangs dribbelig kleine 
vallen afvloeien.
D,e ploeger spant zijn stierenpaar in. Tot aan de knieen toe 
door het bruim opgewoelde nat plonzend achter de plonzende 
beesten aan, drijft hij de pioegschaar door den taai van wor--
tels doorweven grond. Al wij,der rimpelen de kringen bruin 
over weerspliegeid luchteblauw,en wolkenblank, die met den 
bruinen mensch en de twee goudgele beesten mede bewegen 
over het blanke.
Met de -egge keeren ploeger en span terug om brekend de 
kluiten to verdeelen -die de ploeg heeft opgeworpen.
Ten laatste moet de slede het brokkelige glad vlijen, dat ni'ets 
hards de teedere wortelvezels kwetse van de zaailingen,als zij 
van hot kweekbed op de heuvels worden overgeplant in de 
sawah.
Zwaar is,de arbeid in den zuigenden grond. Den man en 
den stieren gudsen krinkelende zweetstroomen Tangs het lij,f .
Maar nu komt de tijd van rusten. In de opengelegde aarde 
begint het water zijn werk.
Dan viert -de ploeger het Feest van den Ploeg.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 83
Voor dag en dauw is hij opgestaan om zijn stierenspan ite 
tooi,en ; daar is hij fang mee doende.
Sieraad igelijkend op den helmtooi van de goden en prinse-
lijke helden van het wayang-drama bindt hij hun aan den rug, 
vleugels van verguld en als kantwerk open leder, van breed 
naar spits opgolvend en doorzichtig flonkerend, gouden 
vl ammnen .
Daartussah-en plaatst,hij een voile schoof vlaggetjes en wim-
pels, bonter dan de regenboog; flik,kerend zullen'die wapperen 
in den wedloop over het veld !
Om den hals van zijn kameraden hangt hij dan de dri-er-
klepelige houten klok, die met muzi,ek hun gang begeleide, als 
de lichte houten slede, zetel van den menner straks, zij trek-
ken over de wegen.
Dan tooit de ploeger zichzelven. Zijn beste kleederen doet 
hij aan. Niet morren zal zijn vrouw hoe lang zij ook to was-
schen hebbe in dde rivier aan de modderspatten. Feestelijk moet 
de ploeger verschijnen op zijn Feest !
Zij heeft in Aden vroegen dauw den oleandertros uitgezocht 
aan den ijilen struik, of in het dichte, breede gebladerte van den 
Kembang Sepatoe den vlammend rooden kelk, then hij straks 
voor den spiegel in bet voorhoof d-driekanit van den keuri!g 
gevouwen hoofddoek zal steken.
Hij is gereed. Hij neemt de leidsels in de hand. Hij bespuwt 
de stieren om hun geluk aan to brenigen.
En als hij den neveliigen weg naar het velid van den wed-
strijd betreedt, bij het ,dubbele gedrieklank der klokken van 
zijn span, verneemt hij van her en van der, van heinde van 
verre, anderen dubbelen dri-eklank en weet wie dat zijn, die 
over de heuvels en over de vlakte er aan komen met hun 
stierenspan.
Allard luisterde.
Zoo vaak toch al had hij de klokken van het Feest van den 
Ploeg gehoord. Waarom k1lonken zij van daag zoo liefelijk awls 
nooit nog ?
Van her, van der, van heinde, van ver, in sehommelende 
maat de drieklankislag, slag van tweeen beurt-elingsce drie-
lingslag, klepel-spel in de klokken.
Vlakbij nu waren die aan de overzij der kloof, klimmend 
tegen den heuvel.
84 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
De zon was boven de bergen. De witte nevelwaden die 
wolkend ontstegen aan het ravijn -gloorden. Een zuiver gele 
stralenbundel schoot er door. Zij verdeelden zich, dreven 
u-iteen.
En daar ,in het heldere op den -heuveltop verrezen de breed 
gehoornde hoof, den van het luidende ploegstierenspan, en 
achter hen, hoog boven de breede gouden vleugels en het 
bonte vlaggegefladder, de herder met de dageraadroode bloem 
op het voorihoofd. Boven maten groot, breed en,hoog -ston-
den de man en de diieren t,egen Aden hemel, sdhitterd,en in den 
schuinsohen zonneschijn, daalden rustig of omluid van k1ok-
kenklank, verdwenen. Als achter,een schip het kielzog is over 
de zee, als achter de snelle reeen het wittige,spoor over gras 
en kruid, zoo door de stilte was h-et al verflauwende gelui-d 
der klokken bet spoor van het verdwenen span met zijn 
ploeger.
En di-e verre klokken van straks naderden, weken af, ver-
dwenen op hun beurt, maar de samenklank was geweest en 
werd veelvuldi+ger al, daar in de verte waar het veld was van 
den wedloop.
De nevel tr-6k op uit de vlakt.e. Bronzig in het roode light 
stonden palmkruinen en bruine daken, de lage huisjes tusschen 
de akkers verschenen verguid, dan, ten laa-tste blonk het be-
vloeide veld, waarop schitterend de -gevleugelde en bewimpel-
de spanners aangetreden kwamen.
Bontheid van mensoh,en omvatte het waterblank ; een enkele 
figuur in bet wit, Westerling tusschen Oosterlingeni, blank in 
dekleuri ge me ni gt e .
Door de geurige kof fielaantjes, door de sneeuwwitte bloe-
Dsemweelde en de ijle schaduwen over het pad, waaruit de 
oranje-roode dadap bloemen als vonken gloorden, ging Allard 
ziende blind.
Hij kwam het huffs binnen, zat voor den vleugel, begon to
sp,el en .
Dat was de klokkendrieklank, hier in de lage noten de eene, 
en de andere een quint hooger.
Wel Monk het beurtgelui. Daarboven begon een fichte

melodie speelsch, fachend, enkel vreu.gd. En de rhythmus


der klokken bleef vast, de langzame maat van twee triolen.


De ploeger op den heuveltop zoo groot tegen den hemel met
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 85
zijn groote dieren, de zon door den nevel, de koele ochtend-
lucht, de nieuwe dag, zijn gedachten en gevoelens drijvend 
als neveldrif ten, iin de zon aldoor veranderend, iglorend,en ver-
dwenen, waren in de muziek die daar opklonk onder zijn ;half 
maar bewuste grepen lin de toetsen.
De moeder hoorde hem, waar zij stond tusschen haar rozen.
Zij beefde. Zij waagde zelfs niet de deur to sluiten, die een 
onbedachtzame binnen kon gaan. Op de treden van het terras 
waakte zij over Allards muziek.
En wel verweet zij zich de blijh,eid om bet verre zijn van haar 
man en ~de vrees voor zijn thuiskomen op dit oogenblik, maar 
de vrees en de blijdschap bleven.
Omm hem to beloonen voor zijn vorderingen in de wiskunde, 
die zijn eigen trots en hoop waren en o,ok om hem to leeren 
sparen met den tijd di-e geld is, had de vader Allard op zijn 
verjaardag een gouden horloge gegeven, erfstuk van zijn 
vader, veel to kostbaar voor een kind ; maar juist de kostbaar-
heid moest den zorgeloozen knaap tot opletten en nauwgezette 
zorg brengen. Schertsend zooals hij niet dikwijls deed, zei hij, 
als Allard nu maar vlijtig genoeg op zijn horologe keek, zou hij 
nooit het piano-halfuur verzuimen.
Hij was zoo ongerust niet meer over Allards aanleg voor 
muzick nu hij zag ho,e sterk zijn aanleg voor wiskunde zieh 
ontwikkelde.
Voor een goed teeken ook nam hij het op, dat de jongen zoo 
gaarne aan het water was. Een bouwer van bruggen, sluizen, 
havenwerken gro-eide in hem op. Hij kweekte dien wasdom 
aan door hem in de aardrijkskunde les to verhalen van de 
groote waterbouwkundigen, die het laige Holland aan het wa-
ter hebben afgewonnen, aan rivier en zee. En in de geillu-
streerde tijdschriften die de mail aanbracht, liet hij hem altijid 
het ingenieurswerk zien en verklaarde hem wat een haven, 
een groote spoorbrug, een tunnel, beteekenden voor den rijk-
dom van een land.
86 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Dikwijls,ook wees hij hem de wa,terleidingen op de velden 
en hoe kundig de eilanders, door geen Hollander geleerd, 
waren in dat werk, dat een onstuimige en verderfelijke kraoht 
verandert in,dienaar van den mensch.
De eilanders bouwden een groote lleiding om bet water uit 
het ravijn naar nieuw ontgonnen land te lelden. Dat wilde hij 
Allard laten zi-en.
Hij liet het groote Australische paard zadelen, de eerste 
weelde die hij, sedert hij voor Allards,opvoeding was begon-
nen to sparen, zich had veroorloof,d, en weinig maar had het 
hem gekost, een veulen dat op de boot ziek was geworden en 
het transport niet meer waard scheen. Hij nam Allard voor 
zich op het zadel. Een teeder gevoel was in hem, terwijl hij 
het kind in den arm hield.
Zij reden door de kof fietuinen . Met vol,doening zag ode con-
troleur hoe dicht,de koraalroode bessenkransen gevoegd zaten 
in den oksel der bladerparen langs de lange ranke takken. 
Vrouwen aan -den pluk zeiden, de oogst was even goed als 
overvloedig. Naakte kinders lazen op den grond de pitten op 
die de moesangs, de keurilge snoepers van ode zoete rijpe vrueht, 
hadden uitgespuwd.
Weinig schade maar was to zien van bet wroeten,der wilde 
zwijnen, de strychnine-ballen hadden geholpen.
De wader head voor stolrogel, dat Allards aal to week gemoed 
verhard moest warden door het zien ook van het pij,nlijke 
de radelooze smart van het kind om een :apenwij f je, waarop 
hij had igeschoten en dat klagend en kermond om het gewonde 
jong in haar armen door de haniden was gegrepen en ver-
scheurd, was hem -een waarschuw ng ,geweest tot vastberaden 
volgen van: idien regel. Maar of het kwam van het voelen 
van dat tengere lidhaam tegen zich aan, hij kon vandaag 
zoo strong niiet zijn. Eer Allard het kon zien had hij den 
,sdhedel van can wild bi.ggetje weggewipt met zijn karwats van 
den koffietak, waarop de mandoer h,ett had gespi,etst, en hij 
sichoot niet op de iapenbende in den boom, waarom de hon-
den zoo woodend blaften,, noch op de groote onschadelij,ke 
sawahslan.g, die zij hadden opgeschrikt en die boven haar 
opgetroste kronk,els den kop angstig wendde en wiegde, sis-
lsend uit opgesperden muil.
Hij vertelde Allard van den kundigen arbei:d der eilanders.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 87
, , Als je groot zift z,ul je oak zulk werk doen, allleen maar 
veel beter !"
Maar Allard -riep
, , Als ilk groot ben zal 'ik den heelen dag muziek,maken !" 
De goede luim van den, vader was vervlogen.
, , Muziek maken ! dat is goed voor een vogel in de takken .
Een mensch heeft wel wat beters to doen". 
Allard zei
,,,De mensdhen hier maken oak muziek".
„De menschen hirer zijn Inland;ers. Wij zijn Hollanders. Zij
hebben van ons to leeren en ons na to volgen,en to gehoor-
zamen. Wij leeren niet van hen".
Zij hadden de ontginning bereikt. Eenige 1hutten van takken 
en dor gebladerte voor een waarvan een man zat gehurkt bij 
het rijstvuur waarboven de rijst kookt,e, stonden in d-e dalkom, 
die pas nog bosch en wildernis van reuzengras was geweest. 
Op den heuvel daarboven waren de bouwers van de lending 
aan den arbeid. De bergbeek viel hier druisch-end in een diep 
uitgesc'huurde kloof, vele vademen onder den bodem van het 
dal stroomde het wervelende water weg naar zee.
Een,eindweegs bovenstrooms van de versnellingen, waar de 
rivierbodem voldoend hoog voor verval boven ide plek li~gt 
waar de nieuwe lending uit het ravijn de vla,kte in moest tre-
'den, gingen zij een lage stu,w bouwen van lange gevochten 
manden van ibamboelatten,met riviersteenen igevuld, die zij op, 
eenstapel,den en met aarde en graszoden dichtten tegen hot 
water. Een leiding in den wand der kloof uitgegraven, 
voerde al hooger boven ,den al dieper wegzinkenden bodem 
van het ravijn bet langs zijn lichte helling afvloeiende 
water naar Aden ravijnrand en bet kanaal in bet dal, waaruit de 
nieuw ontgannen gronden gedrenkt zouden worden. Een tun-
nel dwars door de langslingerende heuvelkting voerde het 
verder naar de velden aan gene zijd,e der hoogten.
De haast naakte mannen hieuwen met sterken slag hun 
houweel in -den steenigen grond. Voor zij,n vuur, dat bleek in 
den zonneschijn gloorde, zat de smid de stamp gewerkte ij!ze-
ren spifsen to versme -en.
De leider van het werk legde den contiroleur uit, hoe het 
was beraamd. Het waren mannen uit de rotsigee Zuid-Oost-
streek van het eiland, geboren steenhakk,ers, die den tunnel-
88 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
arbeld deden. Met de m.aten van hunn eigen leden : zooveel 
handspannen, zooveel ellebooglengten, zooveel voet, lengte tot 
aan -de knie, tot aan de dij, lengte van reohter- tot linker vin-
gertoppen aan uitgestrekte armen, maten zij zoo nauwkeurig 
hoogte, lbreedte, diepte van den onderaardschen gang, dat ner-
gens to veel noich to weinig ruimte kon weizen voor het stroo-
mende water; en geen "handbreed naast ode bepaalde plek 
kwam de monding uit.
De controleur, die opmerkzaam toeluisterde en keek, miste 
plotseling Allard van zijn zijde. Hij ontdekt-e hem bij den 
rijistlkoker voor ;de hut.
Hij riep verheugd
,, Het is Pan Bengkol. Hij speelt hun voor op de rebab 
's avonds".
De vader voelde zich -getroost over the speelsche o,nacht-
zaamheid, toen .den volgenden ochtend Allard uit zich zelven 
vroeg 'n a a r de lending to mo gen ga an.
Tot de middaghitte kwam zat hij bij -den blindeman met 
de rebab.
Hij verhaalde hem van ode piano ; de blinde ook had „den 
allerschoonsten gamelen" gehoord, dien avond. Hij moest 
weer ikomen, zei Allard, dan zou hij hems voorspelen hoe de 
klokken klonken op het Feest van -den Ploeg. En ihij neuriede 
de wijze. Op den sesandoek verklaarde hij, was zoo lets niet 
to spelen ook niet op de rebab. Toen vroeg hij den blinde hoe 
hij hier leefde aan den zoom van het bergwoud bij het wilide 
water. Pan Bengkol vertelde.
Zijn kleinzoon bracht hem hout voor bet vuur waarop hij 
het maa-l ider werkers kookte. Rijst en zout was hun igenoeg. 
Soms echter had de een of de ander een bo-sohhaan geschoten 
of eenn wilde eend. En een had eens een ree gestrikt.
Zij waren,di,kwijl,s to zien, z11i zijn k1einzoon, bij manesahijn, 
op de kruin van den berg. Zij kwamen aan de beek om to 
drinken.
Vele dieren kwamen daar 's nachts. Zij lieten hun spoor 
achter in den lossen grond. Soms, als hij wakker lag, hoorde 
hij hen. Hij kende Aden tred van elk, wist, dit was een ree, dit 
een wild varken, dit lichte gerucht in de takken, maakten apen 
en dit andere eekhoorns. En die de,sporen vonden des och-
tends, zeiden, ja, zoo was het. Eons was eon tij-ger gekomen.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 89
Zoo dicht longs de hutten was hij heengeslopen, dat zij den 
afdruk van zijn kl,au,w in de doode asch van het vuur hadden 
gevonden. Sedert hielden zij het brandende 's n.acbts. Er 
waxen er die geloofiden, geen gewone tij,ger was dat geweest, 
maar een weertij ger, overdag een mensch. Zeer moeest men 
zich in acht nemen voor hem, die menschenverstand had !
Pan Bengkoi wist vele verhalen en mooie ssprookjes. En wel 
is bet in het oog der eilanders voor peen ernstig man niet voeg-
zaam over zulke kinderachtigheid to sspreken, maar wie een 
gast heeft die gaarne daarnaar hoort, zegt dat, terwijl de rijst 
kookt hij misschien als gastheer, tot verdrijf van den tijd van 
wachten op het maal, zulke beuzelarij wel herhalen mag.
Pan Bengkol verhaalde.
Van den Prins die -een aap was geworden en dien ide trouwe 
dienares der door haar zusters bespotte en igekwel,de en einde-
lijk ook door haar ouders verstootene en naar een wach,thutje 
tussiohen de rijstvelden verbannen Prinses harer gebiedster 
medebracht van den passar om haar in,haar eenzaamheid op 
to vroolijken. De Prins echter, door het onverdiende leed en 
de schoonheid der Prinses ontroerd, wierp de apenhui,d of als 
ware zij een versleten badjoe en stoned daar nu als de schoonste 
jongeling. En zulk,e uitnemend sdhoone verzen dichtte en 
tong hij op de sschoonheid der Prinses en zij,n liefde, dat hij 
haar den eigen dag nog won. Toen de ouders der Prinses ver-
namen, dat de zoon van een +machfig vorst naar de hand van 
hun verongelijlkte dochter dong, lieten zij haar met een praah-
tigen stoet terug brengen in den kraton. En de bruiiofsfeesten 
duurden zeven dagen. Groot was de spijt der booze zusiters
Al!lard vroeg om het lied van den Aap-Prins. En Pan Beng-
kol speelde het hem voor op zijn viool.
Hoe speet het hem toen niet zelf een speeltuig to hebben, 
dat hij de wijze versierend kon begeleiden !
Den dag daarop, toen hij weder naar de ontginning ging, 
vol-gde hij den omweg langs het strand oom de groote -stoomboot 
to zien, waarvan den avond to voren zoo schoone muziek had 
geklonken, muziek van een spe&ltu,i,g, dat hij niet kende.
Hij kwam door de Chineesche kamp, daar hoorde hij plot-
seling van dicht bij {diezelfide muziek.
Zij klonk uit h,et '.huiss van den Armenisdhen geld-schieter. Hij 
ging de open deur binnen.
90 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
De Armenier stond tegen den muur geleund to strijken op 
een speeltuig, dat geleek op Pan Bengkols rebab in het onver-
gelijkelijk veel sehoonere.
Alla,rds hart begon .te bonzen. Zulk peen speeltuig en dat 
overal mede gedragen kon worden !
De Armenier die den begeerigen bilk in de oogen van den 
jongen had opgevangen, zei kwansuis onverstillg, hij had 
de viool daareven in pand genomen van een Duitschen be-
diende op het schip. Die zou wet nooit terugkomen er om ! En 
hij begon een vroolij:ke wijze to spelen.
Teen Allard vroeg, of dat moeilijk to leeren was? zei hij
van peen, niet voor wie op de rebab kon spelen.
Eer hij het wist had Allard gevraagd of de viool to koop was. 
Maar meteen zei hij, hij 'had ,geen geld.
Dat hinderde niet, antwoordde de Armenier met zijn stuwe
oogen op Allards horlogeketting.
Om den jongenheer een -genoegen to doen, wilde hij zijn 
horloge wel in ruil nemen ervoor.
Hij hield het al in ,de uitgestrekte grijphand. Den konlng to 
rijk liep Allard weg met de viool.
Reaht naar Pan Bengkol,ging hij er mee.
,, Nu kunnen wij samen spelen ! Luister eens, Pan Bengkol !"
En hij streek over de snaren zooals hij bet van den blinde-
man had geleerd op de rebab. Maar hoeveel hheerlijker klonk 
niet de viool !
De blindeman riep opgetogen
„Wat god is het, die woont in dit speeltuig?"
Met liefkozende vingers betastte hij het. 
„Dit dan is de rebab van de Hollander's?"
Allard liet den strij'kstok over de 'snaren glijden. Als een
golf Chief -zijn hart zich op bi j beet aanzwellen van den toon. Hij
lachte van vreugde. Wat zou moeder wel zeggen van zulke
muziek ! ,en hij bedacht dat bet Immers een viool was, waarvan
zij hem had verteld, dat haar vader zoo imooi er op speelde. 
De blindeman had een hooefslag vernomen.
„De Heer Controleur zeker i,s het die er aan komt rijdden." 
Allard zag zijn vader op het groote paard. Hij,sprak met den
smid. Hij zag open kreeg,hem en den blindeman in het oog.
Nu gaf hij bet groote paard de sporen den heuvel op, kwam
recht op hem toe. Allard hield de viool in de hoogte.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 91
, , Vader ! een viool, een viool ! "
Het woord bekoorde hem.
,,Hoe loom je aan dat ding?"
De barsehe toon verschrikte het kind. Hij stamelde dat hij 
het bij den Armenier had ~geruild voor zijn Ihorloge.
„Je gouden horloge ? dat ik je gegeven hcb op je verjaar-
dag ? Mijn vaders horloge ?"
Allard begreep piotseling, dat hij lets heel ergs gedaan had. 
Hij liet het ihoofd zakken.
,, Geef hier !" beval de vader.
Bevend reikte hij de viool toe aan ddie van bet hooge paard 
omlaag gestrekte hand.
De vader reed weg.
Allard liep hem na, angstig.
Aan de ruw vastgehouden vioool sprong .een snaar.
, , Vader ! och vader ! u breekt de viool !"
De vader antwoordde niet. Al sneller daalde het groote 
paard den heuvel af, al sneller achter hem aan draafd,e en 
sprong het kind, struikelde, viel, en sprong weer op. Waar 
ging vader heen met de viool ? !
Aan den voet van den iheuvel wendde de vader zich om 
naar bet hijgende betraande kind.
, , Blij f achter mij ! I k wil je ni.et zien".
Zijn tranen verbijtend, gehoorzaamde Allard.
De vader reed stapvoets. Maar telkens toch moest het kind
eenige passen draven om den tred bij to houden van bet groote
paard.
De vader bed,acht dat wel en het deed hem pijn. Maar hij 
mocht niet toegefelijk wezen. Aan de zwaarte van de straf 
moest Allard de zwaarte van den miisslag voelen.
De midda,ghitte in de Chineesche kamp was ondragelijk. Hi) 
moest zijn hart verh,arden om Allard n~iet to roepen en voor zich 
in het zadel to ,beuren. Al langzamordwong hij hot paard tegaan.
W at herademing, toen hij kon afstij,gen aan de deur van den 
Armenier !
De woekeraar zat met het borlo-ge voor zich op de taf el dat 
hij door een loupe bezag.
De controieur tikte op de taf el .met zijn karwats.
Het vette,gezicht met den langen en dikken neus en de glu-
rende oogjes keek verschrikt op.
92 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
,,Allard !"
Het bleeke kind stond naast zijn vader.
„Zeg -den pandhuishouder wat je komt doen.'- En hij gaf 
Allard de viool.
Onwillekeurig -greep de jongen haar vast. Hij wist niet wat 
hij zeggen moest. Hij keek naar het horloge en hield de vio,ol 
nog vaster.
De gelidsehieter had hem het horloge al toegereikt, mompe-
lend dat hij niet had geweten, dat de Heer Controleur den ruil 
niet zou veroorloven.
„Log die viool neer !" beval de vader. Werktuigelijk ge-
hoorzaamde het kind.
„Totdat je getoond zult hebben een horloge waard to zijn, 
zal ik het bewaren."
Met peen woord tot den woekeraar, dat het bleeke gezicht 
groenachtig deed worden, ging de controleur het huffs uit. 
Weder deed hij Allard achter het paard aan gaan ; het was niet 
ver meer naar huis, nu. Maar die minuten duurden een uur.
De moeder stond in de voorgalerij, ongerust over het uitblij-
ven van Allard.
Zij slaakte een kreet toen zij hem zag.
„Kind ! kind ! wat is er met je ?" liep hem tegemoet, trok 
hem bet huffs in.
Hij wankelde en gleed op den grond.
Met een hartstochtelijke teederheid greep de vader -hem 
tegen zich aan, en droeg hFem in zijn armen op bed. Hij was 
even bleek als bet bewustelooze kind, terwijl hij met bevende, 
onbeholpen vingers zijn kleeren losmaakte, zijn voorhoofd 
betite en zijn borst, zijn lijdelijke,han,den. Hij kon niet sp,reken, 
niet antwoorden op de angstige vragen van zijn vrouw, wie 
de tranen in de oogen stonden.
Eindelijk kwam Allard bij. Zijn wimpiers trilden, gingen op. 
Maar zoo, dal hij zijn vaders gezichit vlak boven zich zag, sloot 
hij, als in schrik, de oogen, !en wendde het gezicht of met een 
beweging zoo onwillekeurig, zoo bang, dat het den man door 
de ziel ging. Hij,durfde dat witte wangetje ni,et streelen. Weg-
tiredend van het bed zag hij van verre lsoe, hoe de moeder 
op den ka,nt ging zitten, en, met eene hand under zijn hoofd, 
bet kind liet drinken. Het was zoo bleek niet meer als daar-
even, het lachte flauwt,jees Wen, zij, heel zacht, iets zei.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 93
Zij wendde beet nog betraande gezicht naar hem toe. 
, , et i,s al weer over, vader".
Maar ,hij was nog niet gerust. H ij reed naar den pasang-
grahan om den dokter va,n{ het schip.
Die sprak geruststellend ; de hitte, de inspanning, de emotie. 
Morgen zou de jongen er niets meer van weten.
H ij bleef ten eten, wat al to dringend genoodilgd door den 
heer des huizes, kwam inog eens -aan het bed, froonde de 
moeder mede van den slapende weg.
Toen hij de geschiedenis van die viool had gehoord 
zei hij, die bediende moest de Tiroler zijn, die wonderlijke 
snaak die zoo goad speelide. Overdag bediende hij aan tafel. 
's Avonds moest hij spelen. De maatsohappij had dikwijls 
kellners in dienst, die muzikanten waren of muzikanten, die 
kellners waren al naar men het wilde opvatten. Voor de pas-
sagiers was het een aangename afwisseling op de eentonige 
refs naar Australia. Deze was bijzonder begaafd. Maar klaar-
blijkelijk een zenuwlijder. Zonder eenige reden had hij gewei-
gerd to spelen gisteren avond, de kapitein had moeten dreigen. 
Nu had hij zijn viool verkocht, opdat niemand hem meer zou 
kunnen dwingen.
De dokter die zelf viool speelde, voegde erbij, dat de kellner 
in beteren doen geweest moest zijn om zulk een uitstekend 
instrument to bezitten als bet zijne was, bet droeg den naam 
van een bekend maker in Londen. Wonderlijke levens, 
vreemde en ellendi.ge lotgevalen dragen soms die groote 
schepen !
De ouders gingen to samen naar Allard zien, toen het nacht 
was geworden .
Hij leek to slapen. De vader streelde ahem zacht over bet 
hoofd en ging ,been.
Maar toen de moeder nog eens over hem boog, sloeg hij den 
arm om haar hats.
„Moeder ! mag ik de vioool niet houden tot bet feest voor de 
lending ? Ik wou er op spelen in den gamelan !"
Zij wlide niet zeggen, dat voor d,ien tij,d hij al in Holland 
zou wezen ; zoo had de vader dien dag zelf besloten. Zij zei
,,En die arme man dan, als hij terug komt om zijn viool, en 
vindt haar niet meer?"
En vertelde hem wat hij ikon begrijpen van den Tiroler.
94 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Hij dacht na : en zuchtte.
Zij lichtte met de kaars door het groote bed naar muggen, 
zoende het kind, shoot zorgvuldig de gorrdijnen en ging on-
hoorbaar been.
Allard kon niet insiapen.
Na een pools hoorde hij zijn ouders op gedempten t,oon 
spreken.
Zijn mooeder kon hij niet verstaan, zij ,sprak zoo zaoht. 
Maar,hij verst-and het antwoord van zijn vader ;
„Je zegt : als muziek nu zijn geluk is. Maar de wereld is niet
op geluk gemaakt."
DE AVONTUREN IN HET STILLE STADJE AAN DE RIVIER.
Voorbij sang de oude lang al stil en arm 'geworden stad, gaat 
naar de zee en de lierende zeehaven de landen doorwandelende 
rivier, de weg die zelf beweging is, eerste weg van alle wegen, 
drager van dingen, mensdhen, ,gedaahten, lokker en trekker 
van wie de verte in verlangen, altijd verdere verten in.
Verte voor wie in haar bronnenland woonden op de Ooste-
lijke bergen en in de groote wooden, langs de vele rivieren uit 
Noord en Zuid van haar onafzienbaar stroomgebied, tusschen 
de heuvels gelei;delijk afdalend in het wijde der groote vlakte 
Tangs haar slingerende oevers voorbij de groote watervallen, 
was lang de rivierhaven geweest, niet ver van haar monden 
in zee. Toen was de sstad rijk, vol sschat, yolk en macht. Maar 
verder ging het verlangen, verder ging de bewegende weg, naar 
de zee, de zee over, naar nieuwe kusten, nieuwe begeerlijke 
landen in. Toen kwam op, toen werd al grooter, voller, 
sterker, de stad aan -de monding, -de stad aan zee, de haven. En 
terwijI voorbij voeren de schepen, die van bronnenland en 
stro-omgtbied den rijkd,o~m droegen naar de haven en de lan-
den van overzee, die den rijkdom der landen van overzee 
droegen naar de groote steden, van de vlakte, de heuvels, de 
bergen, stroom+gebied en bronnenland der landendoorwande-
lende rivier, werd stil en arm de oude stad. Nu Hgt zij daar als 
ingeslapen om niet wakker weer to worden.
Breed alas een zee-arm hier en met de zee mede wassend en 
slinkend in ebbe en vloed, stuwt de machfige stroom voorbij . 
Zijn golfsslag doet op den zwartig groenen spiegel der van iepen
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN DIET WATER. 95
overschaduwde graahten de weerkaatsing rimpelen der statige 
huizen met ihardsteenen stoep en gebeeldhouwde ooft en bloem 
festoenen langs de kozijnen der breede ramen, waar achter 
paarsig weerscihijnende ruiten soms een vaal kantoorklerken
	gezicht geeuwt.
In het voorjaar,,alsophetho,oggebergt.einhetOiostende sneeuw 
smelt en &gestadig wassende stroom,duwt omhoog en beukt 
met krakende islagen open de ijislkorst van den winter en stapelt 
al hooger de drijvende heuvels van scchotsen dat langs de be-
dreigde dijken van het lage land de dorpen het noodvuur 
laten vlammen van den kerktoren en van den 'eenen oever naar 
den anderen roepen de kanonschoten der waterwacht, stroomt 
de ~grauwe vloed door de straten der laag gelegen wijken en to 
vergeefs wordon de huizen met plank en schot,gedekt, terwijl 
door de grondslagen been onweerstaanbaar bet water omhoog 
perst, den vloer oplichtend van de haastig ontruimde woon-
vertrekken. Na het vallen van de rivier blijft Tang nog grui-
zelig slib op de straten en een reuk van verwering en verdierf 
hangt aan de dingen van het gezin-koesterende binnenhuis.
Als een oud en zwak geworden mensch die niet veel meer 
spreekt en zijn stem klinkt dof en schor, maar liefst zwijgt hij, 
zoo sill is d-e oude stad.
Uit dden toren klonk vroeger klokkenmuziek. Maar rtoen de 
voor driehonderd jaren herbouwde spits andermaal begon to 
vervallen onder de beukende stooten van den herfststorm uit 
zee en de verarmde stad niet dan op armelijke, gebrekkige wijs 
het bouwsel ikon scho~ren, werden de klokken geborgen voor 
gevaar. Een rijke zonderling, laatste van een geslaoh,,t van 
stadsregeerders, die als monument voor zich en de zijnen zijn 
voorvaderlijk,huis met al den vergaarden schat van. kostbaar-
heden voor museum toedacht aan de stad, bood de muziek-
zaal aan voor het carillon, dat hij, uit een melomanengril, aan 
eikenhouten stoel liet .ophangerr, om bet to laten klinken soms. 
Sedeirt zijn idood had niemand meer aan de k+lokken gedacht, 
behalve de vroegere beiaardier die altijd overnieuw verzoek-
scharifteen indiende bij den Oemeenteraad om een herbouw van 
den toren en herstel in de klokkenkamer van het ,carillon.
Op zomeravonden wandelde hij, met zijn grijs hoofd in den 
wind, langs de rivier, d:aar, waar het uitzicht het schoonst is 
op .den toren. Varensgezellen op d,en stroom, stedelingen aan
96 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
den oever die Aden in gedachte verzonken man nazagen, zeiden 
, , Compenius waaht op de poortklok".
Alts die eenig overgeblevene van die vele heldere stemmen 
van vroeger had uitgeklonken, was die stilte in de avondlijke 
staid nog ,stiller.
Van de rivier alleen kwam soms muziek aandrijven, van de 
schepen. Voor de deur van de groengeschilderde roef voor 
de lage schuinstaande vensters bloeien geranium en leeuwebek, 
de heldere wasch fladdert aan de lijn, vlaggetooi van gezeten 
hu,issel i j khei d zit,de shipper met zijn. harmonica. D e dek-
jongen, die het dek heeft geschrobd, staat tegen de lading 
geleund to fluiten. Zwarte kerels op de laagingezonlken steen-
kolenaken zingen lulidkeels. Op bet vlot, dat de ledige hout-
h:aven indrij-ft, zit een man to vedelen; vreemde wijz'en, droef-
gee,stig en wild, zendt hij door door de stilte van het stadje.
Allard lag op den luister naar de rivier-muziek.
Uit bet venster van zijn zolderrkamertje, enge leefplaats die 
de zorigelijk kijkenide vrouw met haar al:tij,d lichteelijk bevende 
handen voor dden jongen uit Indie nog had opengewrikt in bet 
nauwe, overvolle buffs, zag hij over de daken en langs den 
kerktoren heen, over het geboomte van de oude vestingwal-
len, de rivier. De vodhte wind, die hem langs bet gezich-t 
streek, droeg geza~ng en spel van simpel speeltuig aan. 
Hij kende al de schepen waarvan muziek kwam. Schipper 
Berends van de Petronella Klaziena was zijn kameraa-d. Met 
zijn sesandoek hoeveel woorden van overreding head bet zijn 
moeder niet gekost, dat hij die mode moocht nemen op het 
schip ! kwam hij aan boord. De kleine zwarte bond, die de 
werel,d wegblafte van de loopplank, dat was zijn post en 
pfioht, daarvoor was hij scheep gekomen, hedaarde als hij 
Allard herkende, en ging naast den schhipper zitten, een wei-
nigje nagrommend nog met opgetrokken lip. De schipper 
kni-kte met altij,d dezelf-de aardigheid als welkomst; of de 
jongeheer niet eens een reIsje mee wou maken als dekjongen ?
De bloeiende jonge vrouw lachte hem toe uit de roef,deur.
Eens op een avond had hij vioolmuziek gehoord, die van 
een vlot in de houthaven kwam. Tot het nacht werd had hij 
toen naast den zwartigen kerel met zijn vedel gezeten. Tus-
schen de muziek =door, die soms uitgelaten was en soms onuit-
sprekelijk treurig, vertelde hij in gebroken taal van zwerven in
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 97
een woonwagen, van Zigeunerfeesten, van dagen en nachten 
op de rivier, en van de groote steden aan -den oever die des 
avonds vol licht worden en vol muziek.
Het was een verdrlet dat de muzikant weer verdween de 
rivier op, naar zijn muzikantenland.
Zoo kwam 's zomers van de rivier muziek.
Maar in den winter zweeg oak de rivier. Als de vogels in de 
kale i,epen van de gracht en de kale linden am de kerk, waren 
op het kille water de varensgezellen stom.
Nooit bij zomer of winter .mocha muziek ,in het huis van den 
wiskunde leeraar zijn. Stoornis immers was zij van studie. De 
studie der jongens bewaakte de leeraar. Van de studie in huis 
naar de studie op school, van de studie op school naar de studie 
in huis, dreef viermaal op den dag hij de jongenskudde op en 
neer, heen en weer, in den vasten gang naar het eindexamen; 
's avonds onder de lamp in zijn studeerkamer, bewa.akte hij 
door zijn brilleglazen heen den kring over b ,eken en schrif ten 
gebogen jongenshoofden, nauwlettend, of de juiste maat ken-
nis er wel in kwam. Allard had voorredhten ; dat hij met hem 
eer zou behalen wist de leeraar. Het was oak Been goed voor-
beeld voor de anderen hem zoo gemakkelijk het werk to zien 
doen waarover zij zwoegden, en gereed er mee als zij,nog aan 
het begin waren. Hij moeht op zijn eigen kamer werken.
Daar las hij.
Op een grijzen winterochtend in de donkere dagen voor 
Kerstmis al de jongens waren weg, naar zijn eigen thuis 
een ieder, de rivier waar de ijsbreker een geul had openge-
rammei-d voor de trage schepen lag stijf en stow had de 
leeraar hem medegenomnen naar het Museum-Godijn, waarvan 
hij een der curatoren was. Nieuw aangekochit-e boeken moesten 
geschikt worden in de bibliotheek.
Terwijl de concierge op pantoffels en in een kalotje, die op 
-het geluid van den sleutel in de voordeur zijn pijp had wegge-
stopt, uit de geopende kisten stapels boeken aan droeg naar 
de gebeeldhouwde taf el, waarvoor de leeraar in een kostbaren 
met petit-point bekleeden leuningstoel zat, dwaalde Allard 
door twee lange smalle vertrek,ken, waar de lucht duf was 
tussch,en muren van boekenruggen. In lauwerkransen gevatte 
schiIden die vla'k onder de balkenzoldering de vakken bekroon-
den, droegen opsdhriften in sierlijke letters van verbleekt goud ;
1926 1.	7
98 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Godgel+eerdheid ; Regtsgeleerdheid ; Historie. H ij las litels 
die geen gedadhte wakker maakte in zijn hoof1d. Ten laatste 
kwam hij in een derde kamer waar boekenrekken stonden ten 
halve gevuld pas. Voor een lag een boek opengevallen op den 
grond. Hij nam het werktuigelijk op.
De eene bladzijde was beteekend met wonderlijke figuren 
tegelijk strak -en sierlijk, sterren, raderen, rozetten van varen-
bladers en f ijnvertakt mos. Bovenaan de andere die bedrukt 
was stond : ,Deze bevrozen bloesems bedekken de Alpen-
hoogten, waar .hun teeder bouwsel al spoedig vernield wordt 
door bet weer."
Tegen het bo,ekenrek geleund las hij verder over de ,,be-
vrozen bloesems" de sneeuw-kristallen.
Een witte glinsteren+die wereld rees op voor zijn gedachte.
Als kristallen zoo zuiver-spits, als kristallen glorend, en de 
verre ook als kristal zoo doorschijnend tegen eon bijna blanke 
lucht, in den zenith alleen teeder-blauw, staan besneeuwd de 
bergen. Niets beweegt. Er is geen geluid ergens, niet een 
zweem van kleur, niet een kiem nosh spoor van leven.
Maar in de binnenste verborgenheid direr strakke stilte is het 
leven reeds begonnen.
De iucht, die uit grauwe wolken de sneeuwbloesems omlaag 
droeg, die gevangen bleef tussohen de fij,ne spitsen en twijgjes, 
ontwijkt, als al zwaarder de al hooger opgetaste last gaat druk-
ken ; spitsen en 1wijgjes broken, groei-en aan elkander vast, de 
luch;tige sneeuw verzwaart en verhardt tot ijs. En reeds is het 
glooiende sneeuwveld geen veld meer, roerloos niet langer. 
Met een beweging, verborgen wel voor het oog maar voor de 
gedaahte open en bloot liggend, is de gletsoher, de ontzag-
gelijke ijsrivier, zijn gang begonnen over bergen die hij breekt, 
door dalen die hij opbouwt, hoogten herscheppend en laagten, 
de aarde hervormend. Waar al blauwer de hemel is, al klaar-
der, al heeter de zonneschijn, komt uit de diepe ijs-spelonk 
blauw als de hemel zelf, het water to voorschijn gevloeid, de 
beginnende stroom, bergbeek buitelend over rotsbrokken, 
daverende waterval, meer doorsohijnend groen, rustig stroo-
mende rivier dan, -die aan haar monding den vergruizelden 
afbraak -der Bergen laiat zinken. En opeens een klank want 
hij las niet, -hij hoorde die uit een blakende vlakte gebergte 
deed opstijgen, donker van woud.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 99
, De cederen van den Libanon staan geworteld in oeroude 
gletscher-moraine."
De lceraar die driemaal had geroepen tikt:e hem op den 
sch,oulder.
,, Dit boek ! Mag ik het meenemen ?"
De leeraar nam hot adhterdoehtig in de hand, zag verbaasd
den titel ; Warmte een vorm van Beweging.
,,Op school houdt ge toch zooveel niet van natuurkunde." 
Allard ri.ep
910! dit is lets geheel anders!"
En kreeg ten antwoord, dit was natuurkunde voor iedereen. 
De schrijver, een bekend ~natuuronderzoeker wel is waar, had 
zijn onderwerp begrijpelijk willen maken aan de groote 
menigte. Maar hij m,ocht het boek medenemen.
De wag naar het smal,le donkere huffs ging bangs het water. 
Allard hield het dierbare boek stijf tegen zich aan. De rivier 
met haar scherven en schotsen van ijs leek hem zoo vreemd.
Toen was het lezen begonnen.
Hij moest alleen zijn met al dat nieuwe dat op hem aan 
kwam. Met een deken om zich been zat hij op zijn zolderka-
mertje aahter de bevroren ruiten, de eliebogen op de tafel, de 
vuisten tegen de kloppende slapen. Om goad to weten, hoe de 
gletscher beweegt, die schijnbaar onbewegelijke, had daze man 
maanden achtereen aan den rand van de,onIzaggelijke ijsrivier 
gewoond met oogen en instrumenten en gedaahten metend aan 
ijs en aan rotswand. Hij had .nagegaan hoe de gletscher als een 
reus van een bouwer bergen afbreek,t en dalen ophooogt en hoe 
het verhaal van dien arbeid, waarvan do uren honderden van 
eeuwen zijn in schrift van gelijkloopende streepen gegrift staat 
in graniet.
A l la rd verz onk i n m i j m,eren. Een dro om begon die h erinnering 
was en verbeelding gevloeid ineen, eenn droom van het water.
Murmelen, ruiseh,en, gedempt gerucht, u+it hat ongeziene 
stemmen, can prevelende m,enigte die dri.ngt en ij-1t, op verren 
roep afgrondig antwoord, het water dat zijn gangen gaat, het 
water op zijn wegen van, d'e wolken naar de zee. Dunne 
schemering, duisternis en glans, verschietende kleuren, schit-
tering, gloed, drijvende donk-ert die waait op den wind, het 
water op zijn wegen van de kolk,en naar de wolk, in eeuwige 
verandering het ding van de duizend gestalten, kristallen
100 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
korrel, vluchtige VIA, eeuwenverd-urende ijssberg ; maar ook 
ruizelende regen, dauw op de vroege bloem ; en oak uit den 
berg opborrelende bron, beek in buitelgprongen, stuwend 
voile !stroom, zee die oorspron'g en einde is; en op de zee der 
ludhten die boven de zee der wateren His, het drijvende schuim-
schitterwit wolkje aan blauwen schaapjeshemel, veer van den 
vli,egenden Oo,stewind, purper aan morgen- en avo~ndlucht, 
schelp van glorig paarlemoer,rondom die matte m,aa.n, drager 
van den regenboog, vaalzwart ros van het no,od,weer, wiens 
schichtige oogen de bliksems zijn, en wiens hinneken de donder.
Bron van alle kracht is de wereldvlam, de zon, de 
schepper en de verdelger lijdelijk .ligt ki-l en zwart diep onder 
hem de Aa,rde ; daartusschen is de vloed ; de milde, de k oele, 
de middelaar, onderhouder en geleider van het leven. Water-
vloed tempert het zonnezengen, wolk, regen, rivier, oceaan 
veranderen vuur in vruchtbaarheid. Het water draagt zoo 
zachtkens, zoo zachtkens het nieuwe leven aan. Het water 
draagt zoo zachtkens, zoo zachtkens het oude leven weg. De 
lichtgroene Lente rijst op uit het water, de roodbruine Herfst 
drijft op het water heen. Der aarde vroegere gestalten heeft 
het water weggewasschen, der aarde nieuwe gestalten heeft 
het water gebo-etseerd. Alle wezen wacht op het water.
De planiten wachten. Het loge gras, de struiken, heft bosch 
dat bruist in den wind. Met hun wortels diep de aarde inge-
,gaan, met honderden,zo-ekende zuigers, tasten zij naar het wa-
ter. Zij drinken tot stam en stengels water zijn, in vezel, 
schors en teere schil geborgen, recht opgericht water, de bla-
deren vlak-zwevend water, in weefsel van groene celletjes uit-
gespreid en drijvend pop de lucht, de bonte bloesems vol geur 
en zoetigheid, waaromiheen de bijen brommen en de geplekte 
kapellen fladderen, in al hun onzichtbaar fijne adertjes door-
vloeid van water, de vrucht, het voedende hulsel vain. nileuw 
gewas, is zwaar van water. Alle gewas waaht op het water.
De driftige dieren zoeken bet water. De sterke, trotsch 
tredende, geweldige, de snelle, slanke, die met zach'te oogen 
kijk,en, de stom= dieren in het groen, die zingende dieren 
in bet blauwe, alle gedierte zoekt het water. Het water zal 
het brandende bloed in vech.tlenden, in paren.den, in vervol-
genden, inn vluchtenden, koel en gerust weer maken, het water 
vloeit in de milde zoetheid mede van m.oederdlier in jong.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 101
De denkende, doende menschen wachten op het water, zoe-
ken, vergaren, lei,den het water. Voor den bezaaiden. akker, 
voor den boomgaard, blos van bloesem, voor ide kuddenvoe-
derLd'e wei, voor het verheugelijke gebloemte van den hof, 
voor de dorstige stad in stof verstikt, voor het ~moede ;geworden 
lijf, voor de dof geworden gedachte, voor lafenis, voor rein-
heid, voor,droomerij, voor vreugde, zoeken zij het water, het 
loutere, het lavende, het glanzende, het hefelijk geluidende, 
het water.
Muziek bego!n in den droomer, muziek van het water.
Op hot Eiland was het water vreugd geweest van zijn ge-
zi,cht, zijn gehoor, zijn gevoel. Nu werd het de vreugd ook 
van zijn gedachte.
Toebehoor der rivier is ook dat stifle water van de Plassen 
dat met zijn ondiepe, breede u;itvl,oeiing een schiereiland maak,t 
van de oeverstrook, waar tusschen schaduwen en schitteringen 
van eeu,wenoud geboomte en vijvers in de zon die rozen-
glooiingen weerspiegelen, statige landhu.izen staan. Helder is 
bet onbewogen water, maar de zwartsge veenbodem schijnt 
danker op. Tusschen de eilandjes van breede waterlelie-bla-
deren waar zuiverwit en zonnegeel de open bloemen blinken, 
zwemmen duikend de waterhoentjes met hun donzige jongen. 
Reigers nestelen In de hooge, aan de kruin kaal en zwart ge-
worden populieren op het kleine, met griend enn bramen stru-
weel overgroei+de eiland, dicht bij den oever. De d,iepe roep 
van den roerdomp weerklinkt soms door de stilte. Rondom is 
eenzaamheid .
Op de vrije achterm,iddagen en de Zondagen van den zomer 
was Allard hier met zijn boot; boeken uit de bibliotheek van 
het Museum en zijn sesandoek lagen op de bank. De stroopen. 
de visscher tussehen het elzenhout van den moerassigen oever 
verscholen, de lboerenknecht in zijn lekke schuit den kant 
langs dobberend om riet !te snijden voor zijn vervallen dak, 
knikten hem toe; hij waarschuwde als hij den loerenden 
ko,ddebeier zag.
102 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAA1 HET WATER.
Dien Zondag in Mei was hij van den mahtend of op het 
eilandje geweest, voor den zeldzamen wandelaar langs de bui-
tfens door het elzengewas van den oever, voor roeieers op de 
Plassen door de griend en het struweel van het -eilandje verbor-
gen. Hij had met een rietsnijder zijn maal van brood, kaas en 
melk gedeeld, een troep jongens met een wijsje op den sesan-
doek weggelokt van het karekki-etennestje dat zij wilden uit'halen, 
gezwommen, en met een plotseling opduiken ver van waar 
hij ondergedoken was, een troep waierhoentjes uiteen doen 
fladderen onder luid gesnater. De zon had hem gedroogd en 
de warme wind, terwijl met het hoofd in de wil,genschaduw hij 
languit in het .mos lag to lezen; de eerste reis van Columbus, 
en zijn brieven aan de Katholieke Koningen, met. fragmenten 
uit zijn dagboek. Hij had lang de ,plant tegenover het titelblad 
bezien ; tussehen een blauwen hemel en eon blauwen vloed 
die nom de enkels hem klotst, Sint Christophorus, die het 
Christuskind op de schouders draagt ; onder gestalte van den 
Heilige een portret, a1s wel wordt geloofd, van Columbus. 
Als een,groove ,rosblonde man staat hij daar, met een, sterk,ge-
zicht ; de neus -is gebogen als de snavel van een arend, de f el-
blauwe oogen zien ver vooruit. Zoo zag Allard onder het lezen 
hem flu staan to midden van h-et donkere, kleine seheep-svolk, 
Spanjaarden, Portu-geezen, Italianen aan boord van zijn 
Santa Maria en van de Nina die terzijde haar bleef, terwij~l die 
snelle zeiler de Pinta ver vooruit was. Het Westen in tuurden 
de blauwe oogen naar de Oostkust van Azie, zooals zij tegen-
over Spanje en Engeland aan !gene zijd,e van een zee, die bet 
derde deel sledhts van den werelidbol besloeg, (was aangegeven 
op de kaart van Paolo Toscanelli, den beroemden Florentijn, 
die het gewaagd ihad haar to ontwerpen op grond van ge, 
schriften van Ptolomeus en van Marco Polo's reisbericht.
Later toen Niccolo Conti, teruggekeerd van die negen jaren
lange reis, met zijn karavaan van zeshonderd man van Damas-
cus uit begonnen, door Perzie, Indie, Ceylon en de Soenda
,eiland-en, in Florence kwam, om van den daar vertoevenden
Paus vergeving to erlangen voor zijn verlooahening van hot
Christendom onder dwang der wreede Heiden6n, had de ge-
leerde arts en aardrijkskundige zijn kaart nog verbeterd naar
de aanwijzimngen van then man, die beter dan eenilg ander
Azie kende. Op die kaart die Toscanelli zelf hem had gezon-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 103
den, schrijvende : , Ik begrijp dat,gij brandt van begeerte om 
deze refs to doen, " zeilde hij het onbekende in .
Onwri'kbaar stond hij in de overtuiging dat hij „de nieuwe 
aarde en den nieu~wen hemel" zou vinden, waarvan de Prof eel 
Jesaya ais van Gods belofte spreekt. De wonderen en teeke-
nen der werelidzee konden hem niet verschrikken ; niet de 
hellegloed uit de vu,urspuwende Piek van Teneriffe, niet de 
drijvende eilanden van zeewier, noch de vuurbol die uit den 
hemel nederviel voor den boeg van zijn schip, niet de afwij-
king van zijin kompasnaald. De vrees de arglist, de boosheid 
van imenschen kon, hem niet ve schrikken. Hij wi,st bet wel, 
toen in het begin van de reis al het roer der Pinta onklaar 
raa,kte, dat geen ongeluk dat was, de eigenaar, die begeerig 
naar winst en bezorgd voor zijn schip mede had gewild en nu 
toch niet meer durfde, had zelf heimelijk het roer vernield, 
dat hij gedwongen moest schijnen tot adhterblijven voor 
Lanzareote. Hij hoo de wel, hoe het scheepsvolk morde toen 
in vele dagen geen Westewind blies, dat nooit in deze zeeen 
een wind uit het Westen blies, dal nooit de Westewind uit 
deze verlatenheden terug hen zou blazen naar Spanje. Hij 
wist van het opzet der samenzweerders,die hem in zee wilden 
werpen. Op die zacJhte wijze, die hem eigen was, waardig te-
gelijk en vriendelijik, sprak hij met de mannen, kustvaarders 
van beroep, vervaard op -de opene zee. Hij wees shun de teeke-
nen van het haast benaderde land; de kleine zoetwaterkra-bben 
in het drijvende wier, de zangvogeltjes die zaten to kwinke-
leeren in de raas, liet hen ,de hand ophouden om den motregen 
to voelen die zonder wind viel, als alleen boven land de regen 
valt, wees den norm hun van de nevelbank in de Westelijke 
verte, gevormd als enkel boven land navel is.
Maar zij geloofden !hem niet. Totdat ,die schreeuw van Mar-
tin Alonso op,de Pinta weerklonk : ,Land!"
Ten baden zij me-de met Columbus, die op de knieen was 
gevallen, toen zongen zij met hem Gloria in Excelsis! Als 
kinderen zoo blij en dartel sprongen de mannen in zee om to 
baden tusschen de groote goudbrasems die schiffer den door de 
golving.
En wel bleek het een gezichtsbedrog. Maar de zoete reuk 
van land was in de lucht, en plotseling zagen de matrozen der 
Nina en wezen juichend aan de twee andere schepen, bloemen
104 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
op het water, een bloeiende wi1de-rrozen tak. En toen zag 
Rodrigo de Triana op de Pinta werkelijk land.
Hoe kon -dat gebeuren, hoe kon Columbus den armen 
matrons de eer afnemen en den prijs der Koningin met de 
verklaring dat hijzelf de lichten van het land al in den nacht 
had gezien ?
Allard kon een wijle niet verder lezen, zoo stuitte hem dat.
Maar toen dacht hij, en wilde het gelooven, aan Columbus, 
die immers vizioenen had, waren zeker in een zinsvervoering 
die heilispellende lichten versahenen.
Hij las vender; van de landing op die kust, die Columbus 
voor uiterste strand van het groote vasteland, van Azie, hield 
en met den naam van San Salvador aan Christus wijidde, het 
kruis daar plantend toen hij in naam van Fterdinand en Isabella 
in bezit Whet nam.
Hoe oversoh,,oon was het ! Hij die van pl:anten en bloemen 
zooveel hield, hij kon zijn oogen en zijn gedaahten niet ver-
zadigen aan -diie wonderen van boomen, forsdhe stam en luch-
ti,g slingerende -stengel tegelijk, waaraan praahtig bon'te bedwel-
mend geurige bloemen wiegden in den wind.
,,Orch,ideeen waren dat", begreep Allard en dacht aan de 
orchideeen van het Esland, de groote als de volle maan zoo 
witte en ronde, die het eerste licht vingen in den twin waar 
naast zijn moeder hij wachtte op -den zonsopgang; maar die 
geurden niet...
De inboorlingen waren schoone, zachte menschen. Een 
streel,de argeloos Columbus' zwaard, verschrikt voelde hij de 
vilijmende wonde en het vloeien van zijn bloed.
Op het zien van (de gouden sterretjes en loovertjes, waar-
mede zij hun neusvleugels versierden, vroeg hij hen naar 
good.
De zonneschijn op de bladzijde had een anderen tint gekre-
gen. Allard zag op naar den hemel, mat met de handpalmen 
boven elkander de hoogte van de zon boven den einder, als op 
'het Eiland hij het had geleerd : -de breedte der palm beduidt 
een u,ur. Hij moest terug naar stad nu. Maar snel eerst wilde 
hij weten hoe na dilen langen en gevaarlijken teru,gtotht, waar-
op met schipbreuk voor oogen Columbus het op perkament 
geschreven relaas der ontdekkinng in een flesch sloot en wierp 
in zee, de behouden thuiskomst was, en isloeg de bladzijden
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 105
haastig om tot hij kwam aan de ontvangst in Palos, waar mu-
ziek aan wal hem geleidde naar de juichende menigten.
Toen begonnen in Palois alle klokken to Widen.
Terwijl hij, in de maat, de riemen hief en velde, hoorde hij. 
bet jubelende gebeier.
Hij sdacht ,of ode metalen, klokken~ zoo mi1d van klank waren ge-
weest ails de, houten klokken van Whet Eiland, de luide roepen,de 
aan, de poorrt,de.r tempels, de feestelijke aan den hhals der ,groove 
go uiden p l o,egstieren, die met drie, k1epels he f el i j k k l in k en .
Toen hij in de stads-wateren kwam, -nam hij naar de Water-
poort den langen omweg over de singels.
Hij roeide langs een hoogen muur, waar bet gebladerte van 
een ouden klimop als een boom zoo zwaar van stam, bronzig 
glansde in bet avondroo-d, toen een diepe klokkeklank weer-
klonk, ui,t dediepten scheen het van, dentuin, wa,arvanhet,dichte 
geboomte zij,n takken over den muur liet afhangen. Hij hieId 
de boot aan. Een tweede klokkeslag kionk een halven toon 
hooger dan de eerste, maar ook diep dreunend. En toen een 
derde en een vierde veel hoogere, en na reen pooze als -bet 
inhouden van adem begon een klokkespel to spelen.
,,De klokken van Palos, " dacht Allard, half g1imlachend, 
en dacht meteen, dat hij hier achter het museum was,en iemand 
bespeelde de klokken, die daar hingen in de muziekza al .
Het Museum was gesloten, nu. Maar hij wilde bij die mu-
ziek zijn.
De smalle poort met bet groove in ijzerbeslag gevatte sleu-
telgat was onwrikbaar dicht. Hij greep yin den klimop, von;d 
steun voor zijn voeten, bereikte een overhan!genden beuketak, 
trok ziCh op tot aan den ran,d van den muur, en den forschen 
stam aan gene zijde, en half gleed half viel hij in den twin.
Niemand zeker was in langen tijd hier geweest, bet pad was 
haast onkenbaar onder mos en gras, de struiken zoo dicht 
dooreengegroeid, dat onder den gloeienden avondhemel bet 
hier schemerig was. Over een grasperk waar een marmeren 
beeld stond tussdhen verwilderde rozen, kwam hij aan den 
opgang van het huffs.
De beiaardkl,okken s6alden uit de open ramen daarboven.

Hij ;gin;g de gebarsten, met rondten korstmos geel beplekte


hardsteenen treden op, vond een hooge,glazen deur op een


kier, en stond in een zaal die purperig en gouden gloorde. De
106 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
avondzon besrcheen aan een muur, met donkerrood damast 
behangen, portretten in gouden -lijst van mannen en vrou,wen, 
praohtig gekleed ; gebeeldhouwde en vergulde meubels vingen 
schampen heht, de grond was smeulend rood en dof blauw.
Allard aarzelide. Maar daar klonk weder een heerlijk,e 
klokkeslag. Hij hep over da-t purper-en-~blauwe zach,te tapijt,-
langs al de h,oogmoedige aangezich,ten van vrouwen met parel-
snoeren op den ver ontblooten boezem en mannen in met goud 
geborduurd f luweel, vond een deur en kwam in een klein smal 
vertrek, waarvan de ruitjesvensters uitzagen op een binnen-
plaats. In glazen kasten stonden bier geheele mensgten kleine 
kostbare dingen, dwergen speelgoed van zilver, als herfst-
d-raad zoo fijn gesponnen en geknoopt, ivoor luchtig gesneden, 
:als bloemen zoo fijn-boat porcelein, donker-glanzig brons. Hij 
zag nergens een deur. Daarboven liep i+emand ; de tailooze 
kegels en droppels aan den kristallen kroonluchter die van de 
balkenzoldering hing, rinkelden Ii-cht.
Als in een doolh,of gevangen keerde hij terug, naar de 
purperen zaal met de p-ortretten, vond een andere deur, die 
hij haasti,g opendeed, en kwam in een -kamer, waar een zwij-
gend gezel-sehap, dat hem den rug toekeerde, rondom een 
spinet bijeen was.
Een dame in geel satij,n bad de handen op de toetsen. De 
man naast haar die in liohtgrijs fluweel was, hield een zilve-
ren dwarsflui,t klaar om to bespelen. Twee kinderen, een 
jongetje met een kleinen degen op zij en een klein mess je dat 
parels om hals en polsen droeg, leken to luisteren naar die 
onhoorbare muzi,e .
Half verschrikt was All and in de deur blijven staan. H et 
duurde een oogenblik voor de schijn van leven van de wassen 
beelden afviel.
En wederom klokken de klokken ; drie heldere hooge slagen.
Boven een Japansch scherm, waarop vrouwen met ivoor-
blank gezicht boven gevouwen gewaden van soberen tint, 
bloemen lazen langs een blauwkronkelend water, zag hij de 
lijst van een deur; duwde haastig open en herademde in de 
welbekende vestibule aan den voet van de wenteltrap.
Boven scheen de avondgloed hem tegen uit een open deur. 
Daaruit kwam de nagalm der klokken.
Hij liep er heen. Drie menschen waren daar binnen .
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 107
Midden in de zaal, bij de klokken, stond een man die op 
ernstigen toon sprak. Een ou.dachtig heer met een rozet in het 
knoopsgat en een nog kinderlijk meisje, wier rood haar een 
sprankeling maakte om haar aandachtig klein gezicht, zaten in 
de vensterbank, luisterend. De stem van den man bij de klok-
ken klonk bewogen.
,, ...en van lien onzaligen waan komt al ons ongeluk. Niet 
den adem alleen, neen ! ook het verlangen naar vreugde, adem 
van de ziel, blies God het stof der aarde in waaruit een mensch 
hij maakte. En is daar een edeler vreugd dan in schoonheid ? 
en een heerlijker schoonheid dan Muziek? Een maker van 
muziek was het, de opperste Za'nrgmeester van al'e,n, die dat 
groote woord sprak : „Vreugde is het element waarin de mensch 
het beste gedijt". Hij was arm, hij was geheel eenzaa'm, hij was 
doof ; naar de wereld was hij een ellendig mensch ; en hij zong 
het Hooglied der Vreugde, vreugde voor alle wezen, voor den 
worm in de akkerschol en -den Cherub die God aanschouwt, 
voor alle menschen die good, voor alle menschen die boos zij n . 
De vreugde ddrijft de boosheid uit. Omdat wij vreugde willen 
voor deze arme, stomme stad, daarom vragen wij om onze 
klokken. De toren zooals hij daar nu al tien jaar staat, is geen 
toren, ,maar een hoop steenen. Het klokkespel was zijn ziel ; 
om de klokken was hij. Opdat ver de klokken over het land 
mochten klinken, daarom hebben onze vaderen den toren 
zoo hoog gebouwd, opdat hij waardig mocht zijn then heer-
lijken klank to dragen, daarom hebben zij hem zoo edel ver-
sierd. Bedenkt het, bedenkt het ! Meer dan Brie honderd jaar 
is het nu geleden, toen wilden schout' en schepenen den toren 
afbreken, die .bouwvalli,g was. Om den trots van hun stad to 
redden brachten toen de burgers, wien het meest dat ter harte 
ging, geld bijeen voor een klokkespel van den Vlaamschen 
meester, den beroemden van den Gheyn. Zoo gaven zij den 
toren nieuw recht en reden van bestaan. Geen machthebber 
dorst zoo heerlijk geschenk aan de stall weigeren ; de toren 
werd herbouwd. Niet langer onnut of gevaarlijk als de al to 
voorzichtigen hem gescholden had-den, was hij nu de trouwste 
dienaar der stad, die haar kostelijksten schat op zijn schouders 
droeg. Het was een feest voor stad en land toen op eersten 
Paaschdag de nieuwe klokken speelden, duizendstemmig 
zong de menigte made op de markt. Deze klokken hebben de
108 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
historie gezongen van het land. Zij hebben het vermoorde 
Naarden beklaagd, zij hebben gejubeld om het ontzet van 
Leilden, zij hebben den Watergeus toegejuicht die den Briel 
nam, zij hebben de victorie gevierd die bij Alkmaar begon. 
Deze klokken hebben het Twaalfjarig Bestand uitgeroepen en 
den eindelijken vrede. Van 1648 is deze klok, die het wapen 
draagt van Uw voorzaat, Lieven Godyn. In haar randschrift 
staat de spreuk : „O, mocht ik eens met mijn geschal een 
oprechten vrede verkonden overal". En toen voor de Spaan-
sche dwingeiandij de besten van het Vlamingenvolk uitweken 
naar de Zeven Gewesten, Holland verrijkend met hun weten, 
hun kunst, hun stouten handelsgeest die vloten naar de Nieuwe 
Wereld zond, toen de stad al voller van yolk, al machtiger en 
weliger werd, toen wist zij niet beter haar voorspoed to vieren 
dan met een verrijking van haar klokkenspel. Deze Lien klok-
ken bij de twaalf oude zijn van Francois en Pierre Hemony. 
Geen stad in het gewest zou een schooner stel hebben, moesten 
zij beloven, toen zij aan.h.et gieten :gin{gen. Ziet ! deze vijif kleine 
schonk in de vreugde zijns harten de eerste beiermeester, Oloff 
de Greve. De kinderen van zijn school want hij was ook 
schoolmeester en voorlezer in de kerk en voorzanger trok-
ken met gezang de vij f klokjes naar den toren en vierden feest 
den heelen dag.
Toen de legers shier kwamen van de Fransch,e Republiek, zij 
moest oorlog voeren, zij was aan d,e vreuugde nog ni,et to,e wilde 
de Commissaris de klokken omlaag laten halen en hergieten 
tot kanonnen. Een dichter -die ook een moedig man was, een 
die overmacht durfde weerstaan, redde hen toen ,Burger! 
neem liever ons geld ons of en koop daarvo,or metaal voor 
uw kanonnen. Bit brons is ons heilig. Een toren zonder klok-
kenspel is een lichaam zonder ziel".
Dat is nu honderd jaar geleden. Wij zijn arm geworden, 
sedert, arm ook aan,muziek. Maar hoe armer wijzijn, hoe meer 
wij de vreugd der muziek noodig hebben. De Gemeenteraad, 
zegt de stad, heeft geen geld om den toren zoo to herbouwen, 
dat het klokkenspel er weer kan hangen. Laat het zoo zijn. 
Rijkere steden kunnen ons helpen, de rijke van de provincie, 
de rijke van het heele land. Wij vragen geen weelde-muziek 
voor rijken alleen, die met een hand vol geld komen aan de 
deur van een concertzaal, wij vragen muziek voor de menigte,
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 109
voor alien en een iegelijk, arm en rijk, oud en jong, muziek 
die voor alien is, zooals de lucht en de zon voor alien zijn.
De Gemeenteraad zegt, hot yolk heeft geen behoefto aan 
muziek. Hoe kan men zoo iets zeggen ! Hoort dan niemand 
hoe kinderen op de straat zingen bij het spel ? Zingt een dienst-
meisje niet in haar keuken? Loopt een heele straat niet uit 
om den{ ,troep, die caar aangema,rcheerd ko,mt met de muziek 
voorop ? Een troep polderwerkers zingt wel, die naar huffs 
zwaait uit de kroeg. Vuile woorden op een gemeenen deun, ik 
weet het wel. Een uitgehongerde landlooper verslindt weg-
gegooid eten. Had hij gezond-e spijs, hij zocht niet naar het 
bedorvene in de asch. Mijnheer Povell Godyn, u herinnert het 
zich toch, hoe hier vroeger op marktdag om twaalf uur het 
carillon speelde ! De groote markt was vol boerenvolk uit den 
omtrek, de menschen dachten aan niet anders dan aan hun 
bedrijf, hun boter en kaas, hun vee, hun geld, of mannen zaten 
in de herberg, de vrouwen liepen Tangs de winkels. Maar als 
de klokken begonnen to spelen dan luisterde alles. Gezichten 
zagen naar boven. Ambaohtslui die gingen schaften, liepen 
langzamer over de markt, schooljongens floten mee, op het 
sta,dhuis, waar,de klerken tot eenen zaten to schrijven, gingen 
de ramen open. Hoe vaak is dat alles mij gezegd ! En wel 
zeker mocht ik er van zijn, dat een vrouw in haar keuken, 
een moeder met haar kindje aan de borst, naaimeisjes op den 
winkel, opzagen en vroolijk luisterden. In,de Mei m aandd speel-
den wij iederen avond van zevenen tot achten. Het was ,een 
vreugde om to zien, hoeveel menschen dan kwamen wandelen 
in het plantsoen waar ide klokken zoo mooi to hooren zijn, een 
vreu:gdee to zien, hoe op de banken onider de seringen en den 
jasmijn menschen naast elkander zaten die zeker nergens 
elders ooit to samen kwamen.
Ik ben in het Vlamenland geweest om to leeren van den man 
die. de klokkenmuziek heeft vernieuwd. 0, hot was heerlijk 
het mode to beleven hoe dat de mensohen betooverde, ver-
rukte, herschiep ! Zij waren gekomen ieder uit zijn eigen d,oen, 
nit zijn eigen werk en zorgen. Zij hadden hun last to dragen, 
de zwarigheden van elken dagelijkschen dag, leed en verdriet 
genoeg had ook wie van geluk mocht spreken, herinneringen 
die pijn doen, verlangens wie weet hoe lang al altijd weer te-
leurgesteld, altijd opnieuw weer aangewakkerd, die eon hart
110 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
ziek maken van wachten. Maar nu kwamen zij om muziek to 
hooren en dachten aan niet anders meer. Zij stonden opeen-
gedrongen in de straten tot in het plantsoen toe, zij zagen den 
schoonen toren tegen de sterrelucht, dire daar stond to zingen 
met zijn hemel,sehe stem, van de dingen die ons allerlaatste, 
opperste verlangen zijn. Met vochtige oogen luisterden zij. 
Hun hart zei : Ja!
En ik die hiet zag, ik dadht : niet ioprhouden wil ik en niet 
rusten voor mijn stad haar iklokkenspel,weerom heeft.
„Mijnheer Povell Godijn, u vermoogt zoo veel obi j gezagh,eb-
benden. Zoudt U ons niet willen helpen met voorspraak ?"
De man in de vensterbank stond oop . Met een stem die wat 
krakerig was en den tongval van wie meer een andere taal 
spreekt dan zijn eigene, zeide hij dat hij een bindende bel'ofte 
niet kon geven, maar hij zou ,trachten de aandacht van den 
Commi.ssadis der Koningin to vesti.gen op doze questie en, 
mocht het raadzaam blijken, -een audientie aanvragen bij den 
Minister.
Toen de twee heengingen zei het meisje, naar de hand vat-
tend van den beiaardier -die op de groote .basklok rustte
„Ik zal good mijn best doen,op de sonate, meneer Com-
p,enius ! "
De strakke ernst op hot aangezicht van den man ontspande 
zich -in een -glimlach.
„Je doet altijd heel igoed je best, Lucie. Ik ben heel tevreden 
over mijn jongste feeriing."
De galm van de dichtslaande voordeur klonk op Iangs trap 
en gangen.
De beiaardier trad eenige schreden acbteruit, weg van de 
klokken waarbij hij als verloren in gedadhten was blijven 
staan, richtte zich op, haalde diep adem, en met een basstem 
dire de ruiten deed vinkinken, zong hij driemaal op denzelfden 
toon, naar de groote baskiok zich wendend
„Salvator !"
En de bronzen kelk antwoordde diep dreunend met den 
eigen kl ank .
Hij wachtte tot hot ~gloorieuze geluuid ,had uitgeklonken.
Toen een halven t-oon hooger, zong hij wetter driemaal op 
denzelf en klank
,,Maria!"
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 1 11,
En een tweede groote kiok antwoordde met denzelfden iet-
wat helderder kl ank, zoo zu;iver.
Onwill,ekeurig -had Allard een stap vooruit gedaan uit den 
h,oek, waar hij donker versohoten stond, peen kreet ontsnapte 
hem.
De beiaardier zag om. De twee herkenden elkander uit vele 
ontmoetingen bij de rivier. Lichtelijk verlegen verhaalde 
Allard hoe hij op den klank der klokken of in het huffs was 
gekomen en hoe hij gedoold had door de prachtige zaal en de 
kostbaarheden en na-gebootste levens in het weidsche doode-
huis, tot hij eindelijk,den weg naar de klokken vond.
De beiaardier antwoordde niet, hij keek streng. Maar toen 
de jongen rood werd en begon to stamelen, vroeg hij, met een 
schijn van een glimlach of,dan zooveel hij hield van muziek?,
Het verlangen van al de ontberende jaren brak uit in 
Allards kreet
„Meer dan van i,ets op de werel,d !"
j a, Ja. Zoo voelt een jong hart. Dat zijn zij vergeten, die, 
meenen dat muziek maar een lichte tooi is van het leven, een 
speelsche zinnestreeling, een tij,dverdrijf voor de rijken wien 
de werkelooze dag to lang vale of, op zijn best, een aan-
genaam spel voor den kundige, die er zijn eigen wetenschap 
en vaardi-ge vindingrijkheid in geniet. Zoolang zij jong waren 
en eenvoudig wisten zij wel beter ..."
Allard durfde spreken noch vragen. Hij had nog nooit zulke 
woorden gehoord en toch kwamen zij tot hem als iets wel-
bekends.
De beiaardier scheen verzonk-en in gepeins. Of hij den ander 
niet zag streelde hij over de welving -der groote Salvatorkiok. 
Maar plotseling
„Wat geheel eigenaardige melodie was dat, die ge floot, 
laatst, toen ge uit het boothuisje kwaamt ? Haast was ik toen 
op u toegetreden om het te vragen."
Allard, die zich -die beweging en het plotselinge wegwenden 
herinnerde, floot het wijsj,e.
, Ja ! wat is dat ? die zonderlinge frase !"
,,Het welkom aan de gasten bij een feest. Op het Eiland,
waar ik geboren ben, klinkt dan zoo de gamelan."
En tot dien man, lien hij voor h-et eerst van zijnn levee zag,
begon hij to spreken over het Eiland. Van ode feesten in den
112 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
tempel, van de buffelherdertjes in de ruige weide, van het 
Boegineesche zeevolk dat -den Noordewind bezweert met 
bekkenslag en tromgebrom. Van zijn moeder verhaalde hij en 
van den vleugel, waarnaar, den nacht door, Whet uitt zijn leemen 
huizen opkomende dorpelingenvolk had geluisterd, van den 
blinden vedelman met zijn rebab; maar stokte, voor hijzelf het 
wist, bij de herinnering aan de viool, en zijn va-der, toen.
De ibeiaardier vroeg of er geen piano was, daar waar nu hij 
zijn thuis had ? Hij had den verlangenden blik opgevangen dien 
de jongen op den grooten vleugel sloeg, in den hoek bij 
het raam.
Bitter antwoordde Allard
,,Zij zijn alien bang voor muziek. Zij denken, wie muziek 
maakt, zal niet werken".
„Ja... ja... Zij hebben al to veel ongelukkigs ervaren. Er 
is al to veel verkeerds in de wereld, dat bederft het leven van 
=de meeste menschen... Zij worden achterdochtig omtrent 
het goede. Hoe kan het anders ?"
Hij maakte een gelaten beweging met de hand. Toen op een 
anderen toon
„En dus, ge hou.dt zooveel van muziek. Misschien hebt ge 
ook een zuiver gehoor ? Wat noon was dat dien daareven de 
'Salvatorklok mij teruggaf ?"
, , Salvator riep F!"
„Coed zoo ! en Maria?"
,,Maria heeft Fis gezongen !"
„Fis was het. Roep nu eens die vijf kieine klokken van 
beiermeester Oloff de Greve ! Chromatisch van c" tot e". 
Kunt ge het bereiken met de kopstem ?"
Allard zong de vijf geleidelijk opstijgende tonen. En de vijf 
kleine klokken antwoordden met hun zilverzuivere stemmen. 
Lachend als over iets verheugelijks dat hen beiden weder-
varen was, zagen de twee elkander aan.
Toen ging Compenius naar den grooten vleugel dien hij 
opensloot, zeggende dat hij had aangeboden bet instrument 
zuiver gestemd to houden, daarom had hij den sleutel. En met 
-een blik naar een nis, waar achter glazen deur een viool lag, 
voegde hij -erbij wel to wenschen, dat hij hetzelfde kon doen 
voor' den Stradivarius die, onbespeeld, daar verwerd tot een 
stuk hout .
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 113
„Tryggvason wilde er voor geven wat de curatoren zou,den 
vragen, het deed er niet toe hoeveel. En hoeveel duizenden 
over de geheele wereld had hij met zijn spel daarop niet ver-
rukt ! Maar de bepatingen van het testament, schijnt het, ver-
bieden verkoop van eenig voorwerp in het Museum. Het is 
wel to betreuren".
Hij sloeg,den deksel op.
,,Van herdersliedjes hebt ge verhaald en minnezang, van 
feesten in den tempel. Kunt ge mij dat laten hooren in 
muziek ?"
Allard aarzelde beschroomd, zei dat in geen jaren hij een 
handop de toetsen had gehad. Maar de bilk uit die doordrin, 
gende oogen was zoo igoed, daar kwam moved van.
Hij begun.
En hot eerste wat onder zijn tastendie vingers hij vond, dat 
was,in den bas de dubbele drieklank, slag op slag van de groote 
houten stierenklokken op het eiland als het feest wordt gevierd 
van den Ploeg.
Zijn schroom was verdwenen. Hij speelde. Niet eens ver-
wonderd was hij onveranderd terug to vinden wat hij als kind 
van elf, twaalf jaar had opgeschreven op dat met potlood 
gelinieerde papier dat hij had ontfutseld uit vaders kantoor.
Zoo luidden de klokken, drieklepelige klokken aan den 
hals der groote schoone goudgele beesten. Hij hooree het waar 
hij lag aan het ravijn. Het water in de diepte druischte.. .
Avond. Langs den dorpsweg klinkt het getikketak van de 
spoel der nijvere weefster, bij het oliepitje nog aan het werk 
voor haar gezin, terwijl de schrille krekels al krieken in de 
vruchtboomen achter den lagen muu:r vans bet erf.
Op den heuvel, vanwaar het uitzicht wijd is over de blin-
kende rijstvelden, staat de dorpstempel met zijn gebeeld-
houwde poort en de drie ranke torens van bet binnenste 
heiligdom. Daarheen gaat de optocht. Zoo klinken de han, 
hgen,de bronzen bekkens waartegen de muzikanten den hamer 
zwaa,ien,. Gezan,g van,mannen In den tempel is dit ; maar deze 
wijze het gezang van de vrouwen.
Aan den overwal op de bergen, waar het gevlekte hout voor 
krisheften groeit, neuriet de zwerver, dat de Groote Heer van 
het Woud, wiens naam niet uitgesproken mag worden, hoo-
rende, zijn toorn late varen en ongemoeid hem late ; ,maa.r deze
1926 1.	8
114 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
verzen zingt de dorpeling -die het bosch in gaat om zijn ver-
dwaalde koe to zoeken.
Aan ,het rotsige strand voorbij den Zee-Temp,el staat eon 
oude lauwerboom, die de lucht rondom bitter maakt van geur. 
Ik zat in zijn schaduw en zag van den zwaaienden horizon de 
lange galvenrijen er aan komen, steigeren tegen het steile 
strand, brekend omhoogvlfegen in vlagen sahui;m .. .
Hoof d op hand geleund zat Comp,enius to luisteren, aa,n het 
open raam, waardoor de koelte naar binnen streek van het water.
Het begon al to schemeren, de avondster lichtte stil en klaar 
aan een doorschijnenden hemel. In zware, langzame lang-
aangehouden accoorden liet Allard de bekkenslagen klinken 
van het zwervende zeevolk dat den wind bezweert ; hij zong 
halfluid de woorden
,, Kom Heer Noordewind ! ontwaakt uit uw slaap op de ber-
gen ! Vorst van het Noorden, kom !"
Maar niet langer het lied van de Boegi was dat, het was zijn 
eigen verlangen dat hij uitzong en onrustig vender willen. En 
in den half--donker,eindigde hij op een klagenden kiank, een 
vraag, onzeker, vol ischromen.
Compenius was opgestaan.
Hij ging twee, drie maal op en neer door de lange zaal. 
Toen stond hij stil bij den vleugel en ontstak de kaarsen aan 
den kandelaber.
,,Ge hebt een eigen gevoel, een eigen gedachte; daar kan 
een eigen muziek van komen ; een goede muziek geloof ik wel. 
Maar op eerie voorwaarde -en die its onverbiddelijk : arbeid".
Hij zag Allard in de oogen.
„Arheid dat beduidt ; met wegdoen van alle -gemakzucht, 
ijdeifheid, vleiende eigenlieefde, de,waarheiid zoeken ; in oo.t~moed 
voor het groote open zijn ; toewijding ; een ijzeren zelftucht ; 
besef van verantwoordelijkheid voor God en het eigen 
geweten."
Alsof hij een eed aflegde zag Allard op in lien doordringen-
den blik.
,,Ik zal weaken."
,,Dan, kom ! Ik zal je helpen."
AUGUSTA DE WIT.
(Wordt vervolgd).
GEDICHTEN.
1.

Langzaam nu schuif ik de gordijnen dicht 
elk ding keert in tot zijn beslotenheid ; 
wij wachtten nog, als tot een lets bereid,
dat nu niet kwam, ach, nimmer komt wellicht.


De lampschijn spant zich om mijn moe gezicht ; 
wat woorden komen aarzelend gerijd 
op bet papier ; koel telt de klok den tijd 
de stilte start in strakker evenwicht.


Waartoe nog dit gebaren en gerucht ?
Wij zijn zoo arm : zie, alias viel ons af,
tot ook de eigen praal van bet welkend lijf.


Een klankenspel weed mij tot tijdverdrijf.
U zie ik gaan in ongewissen draf,
bier been en ginds, of waar ge uzelf ontvlucht.
116	GEDICHTEN.
II.

Genaderd tot u in den diepsten nacht ; 
gij ligt er stil en kruiselings uw handen 
over uw lij f, gewijde of f erande,
ten zoen voor duizend zonden opgebracht


en niet aanvaarrd : wij zijn to zeer veracht, 
vergeten nu, en binnen deze wanden 
beklemd; jaren gaan eender na elkander; 
buiten is alles vreemd : een nieuw geslacht.


Gij li jkt wel ver en van hier uitgebroken
en werd een bloem, nu het menschzijn u begaf, 
wiegelend op den wind verwufte droomen.


Een flood verlangen huivert van mij of
ik moet weer heen... Uw oogen zijn ontloken 
en glanzen naar mij op : zijt,gij gekomen?
GEDICHTEN.	117
Deze heeft nu den donkeren dood geboet, 
zoo smartelijk van God en mensch verstooten.; 
zijn wij,de, oogen hebben wij gesloten 
in stillen eerbied, en een laatsten groet


sprak onder ons de oudste en wij schei,d,den 
zwijgend van een. Een winterdag rondom 
van uitgesponnen klaarheid, waar hij stom 
en afgewentd een milder nacht verbei,ddle.
118	GEDICHTEN.
IV.

De roos, die gij in scherts gegeven ha,d, 
is mijn onzekere hand ontgleden 
en in de straten van de stad 
verloren en vertreden.

De liefde, die gij mij gegeven had, 
is mijn onzeker hart ontgleden 
en in -den doolhof van de stad 
verloren en vertreden.

Een toeval, dat nog eens ons samen bracht, 
een oogen'blik	toen zijn wij teruggegleden, 
ver van elkander in de stad, 
verloren en vertreden.
1922 1925.	A. SCYLP.
OVER VAN DEYSSEL'S „EEN LIEEDE".
Van Deyssel's roman , Een Liefde", heeft bij zijn ver-
schijnen zeker wel Whet meeste opzien gemaakt van al zijne 
producten ; alleen zijn brochure ,Over Litteratuur", die er 
aan vooraf ging, heef t misschien even sterk de aandacht 
getrokken.
Het is nu bijna veertig jaar geleden, dat , Een Lief de" ver-
scheen. Er was in dien tijd veel bewondering voor het boek 
van de zijde der partijgangers der nieuwere litteratuur, doch 
ook de verontwaardiging over de hier en daar zedelooze 
uitingen was niet min-der groot. De hevigheid der beide tegen-
overgestelde opinies over het boek is op het oogenblik geluwd. 
Wij, na bijna veertig jaren, overzien de hoogten en laagten van 
het werk met meer duidelijkheid. Het is geworden voor ons 
een stuk verleden onzer Litteratuur. Wij leggen niet meer den 
maatstaf aan van het naturallilsme of van eenige and,ere kunst-
richting, maar then van de zuivere en essentieele proporties, 
die aan een kunstwerk ten grondslag moeten liggen.
Deze roman zon em levenstafereel kunnen geioemd wor-
den uit -het Amsterdam van het laatste der negentiende eeuw. 
Zoo goed als diets bizonders wordt er ons in verhaald, maar 
toch blijft, vooral in het eerste deel, onze aandacht geboe%d. 
Het is de eenvoudige toon, waarin het verhaal voortschrijdt, 
al is hij dan -ook oppervlakkig, die ons inneemt. Ook de 
zuivere, hier en daar levendige voorstelling der gebeurtenissen 
is een van de uitstekende eigenschappen van {het verhaal. 
Waar io P; 4-g voortreff eljkheid ligt is a i Lik te zgen, 
maar vooral het eerste deel maakt den indruk van groote kunst.
120	OVER VAN DEYSSEL'S , , EEN LIEFDE".
De kleine gebeurtenissen, die aan het huwelijk van Jozef en 
Mathilde vooraf gaan, de bezwaren, die deze heeftom 'haar va-
der alleen ate laten in haar later leven, hetvo,orstellenderlevens-
eigenaardigheden van den ouden heer de Stuwen, bet heen-en-
weer-bewegen in bet huis van de oude keukenmeid, Whet is alles 
echt weergegeven. Vooral de,beide eerste hoof dstukken, waarin 
het ontwaken der li,efde 'bij Mathilde wordt verteld, munten uit 
door bizondere sdhoonhei,d. Het lij+kt alles levenswaar. Daar is 
ook gemoed in. Mathilde en haar vader zitten hier in een 
stemmige verlidhting van innerlijkheid. Zoo bladz. 25 I Deel, 
wanneer Mathilde 's avonds -op haar kamer zit to mijmneren, 
nadat Josef haar voor het eerst zijn lief,de heeft verklaard
,, Mathilde telde de sterren, een voor een -en haar ~oogen 
sponnen stralen van de eene groep overzwervend in de andere, 
en altij-d voort, over de heele luchtvlakte. Al die blauw-zilve-
ren en rood-gouden stralende sterren van de donkerblauwe 
lucht dalend op haar hoofd, waxen een kleur en een geflonker 
in haar ziel. In blinkende kringen, in warrelingen van zilve-
rend blauw en goudend rood en lichtend,groen dansten zij den 
rijdans van haar li,efde Maar Mathilde'~s {droomen kwijnden in 
een duizeling. Zij zag niets als gou,d !en zilver. Een wemelende 
regen van helle vonken ddraaide er,dooreen. Daalde haar blik 
tot de boomen, dan zag zij de sterren tot onder de takken; 
overal in de rondte. En het gaslicht vlamde hoog daar tussahen 
door. En al heviger werd het vuur. Alles kwam samen en 
tintelde wech in elkaAr. Er was een val van diamanten in een 
geel en roode vlam,menzee. Toen, zich weoh,denkend in dart 
visioen, tegenover then hemel van goud, die daar brandde,
rees Whet woord uit de diepste diepte van haar gemoed, toen
zeide zij aan de vlammende ruimte voor haar, haar geheim,
en, de handen naar voren om to (danken, zei zij .hardop : „4
God, o God, wat ben,ik gelukkig."
Zoo is de Loon, vooral in het begin van het boek een voor-
tref felijke. De auteur heeft zich voorgesteld.alleen de simpele 
lief de van een vrouw tot haar man to geven} de sin pele lid 
in het huwelijksleven van een jonge vrouw uit de welgestelde 
burgerij. Zj duurt een zekeren tijd, door dat de vrouw hare 
idealen in haar jongen man meent to zien verwezenlijkt ; maar 
wanneer zij ovextuigd wordt van de ontrouw van haar mangy
.rf+. ;Q.ok 4e Wde. Doch het is niet alleen de ontrouw van
OVER VAN DEYSSEL'S ,EEN LIEFDE".	121
haar man, die hare lief de doet dood gaan, maar zij is geleidelijk 
gaan inzien, dat die man een zeer banale is, en wanneer zij 
langzamerhand tot,de ontdekking komt,,dat haar gevoel hemel-
hoog boven dat van haar man uitrijst, dan heeft zij geen steun-
punt meer om hare lief,de vast to ankeren. Er is, naar ik :meen, 
een oud Indiseh spreekwoord, dat zegt, dat de liefdde eindigt 
door afwezigheid en door nog eenige andere oorzaken, en, 
voegt het spreekwoord er bij : Zij gaat ook zoo weg. Zoo zou 
het ook bij Mathilde zijn geweest ; de ontrouw met de kinder-
meid in het eigen -huis bespoedigt alleen dit weggaan der liefide.
Dit flood gaan van Mathilde', bartstocht is zeer omslachtig 
gegeven. Wij krijgen er de besehrijving van hoe zij in then 
zieletoestand de dingen om zich heen ziet. Zij komt haast niet 
uit haar huffs to Hilversum, zij komt alleen in den tuin. Blad-
zijde na bladzij,de is gevuld met de visioenen van die wegster-
vende liefde. Somber ziet zij de kleuren om zich heen van den 
tuin en van de kamers. Uit de donkere hoeken kornen de 
schaduwen der onafwend-bare melancolie.
Er komen in dit boek slechts twee personen voor, die voort-
durendd op den voorgrond treden, en van deze twee is het 
Mathilde die de groote rol ,speelt. Hare liefde voor Josef is 
van zelf ge'groeid uit hare kinderjaren. Daar na komt Josef tot 
het bewustzijn, dat hij in haar wel een goede vrouw zou heb-
ben en zo,o geschiedde hunne verloving bijna onmerkbaar. Zij 
had als kind reeds op zijn knieen gespeeld. Hij zal een jaar of 
tien ou,der zijn geweest dan zij.
Eigenaardig is de schil'dering van deze twee personen, die, 
men kan niet zeggen, dat zij met groote objeotivileit zijn ,gepro-
jecteerd in,de werkelijkheid, itoch als 1levende wez,ens zijn voor-
gesteid,en van elkander verschillend. Van Deyssel beeft veel 
van zich zelf -in de persoon, het karakter, de gevoelens van 
Mathilde gelegd. Niet minder in die van Josef. Het uiterlijk 
optreden, !de daden der levensbewegingen zijn meer van Josef 
genomen, terwijl de gevoelens, de meer bedekte sensaties, bij 
Mathilde worden aangetroffen. Mathilde en Josef, zij zijn 
beiden van Deyssel, doch ook hier weer, later wij niet to veel 
op de subjectiviteit afgeven, is meestal de conceptie genoegzaam 
gediff erentieerd, zoo dat er twee of zonderlijke indivi&en voor 
,den lezer worden geboren.
Josef is niets ale_ ulterli4k Mathildee ziet hem alleen in zi}n
122	OVER VAN DEYSSEL'S , EEN LIEFDE".
vormen, oogen, wangen, handen, lichaam, of zij ziet zijn 
kleeren. Zij spreekt of denkt niet over zijn ziel, over zijn in-
nerlijk. Wij vernemen eigenlijk niet veel van zijn persoonlijk 
heid. Dit komt hoofdzakelijk door dat de auto z, "ch heeft 
bepaald tot de uiterlijkheden. Josef is de Amsterdamsche nette 
mijnheer.
De leden van de zoogenaamde jeunesse doree gelijken 
oppervlakkig alien op elkaar, doch dat is maar schijn. Er zijn 
wel,degelijk verschilen in karakter en in wezen, loch juist tot 
die verschillen is de auteur niet doorgedrongen. Hij heeft de 
schuiihoeken van Josef's ziel niet onderzocht, hij igeeft hem 
oppervlakkig, hij geeft d,e bovenlaag, zo-o als wij die waarne-
men bij de meeste menschen, die wij tegenkomen in ons 
dagelijksch leven. Josef is meer een ledepop -dan een mensch 
van duidelijken hartsstocht. Wij weten niets van zijn plannen 
om zaken to doen, wij kennen niet zijn bevattelijkhei:d voor 
diepgaande indrukken. Wij weten niet of hij trotsch is of ver-
kwistend of gierfg. Het vermoeden rijst nu, dat +hij in alles 
even matig is, zelfs in spijs en in drank. Wij -hooren ook niet 
of hij zijn kind wezenlijk bemint. Zelfs zijn verhouding tot 
Mathilde blijkt gobonden aan conventie. Wij weten niet of hij 
werkelijk van haar h,oudt ; zij is voor hem eerder een stuk 
meubel dan een vrouw. Wij hooren, dat hij haarmiddelen 
gebrui!kt en versehillende costumes en &ssen beeft. De ssom 
der uiterlijkheden, die ons wordt gegeven, is wel groot genoeg 
om onze aandacht op zijn persoon to vestigen, maar maakt hem 
niet tot een voll.edig,duidelijk mensch. ik hoorde indertijd be-
weren, dat hij een mooie creatie is. Mogelijk is dat wel waar, 
doch zijn persoonlijkhei,d vol banaliteit en vol f atsoenlijke 
def figheid is niet tot in bizonderheden uitgewerkt. Wij zijn niet 
zeker van hem. Wij kunnen echter aannemen, dat hij een man 
is, van wie de ,Schoolmeester" zoude hebben kunnen zeggen, 
dat hij zich zelf niet kon zijn, ,want 'hij was niemand". Hij 
doet heel weinig. Hij schelt aan, hij komt -binnen, zegt goeden-
dag aan de oud.e dienstbode, vraagt hoe het gaat. Het eenige 
saillante is, dat hij op het eind.de kindermeid gaat begeeren en 
met haar een stille verhouding aanknoopt. Doch ook daar van 
wordt ons niets bizondlers -gezegd, het wordt alleen aangeduid. 
Hij leeft niet,in levende lijve. Dit komt omdat van hem slechts 
eene kleine som van levensdaden wordt gegeven, waar uit
OVER VAN DEYSSEL'S ,, EEN LIEFDE".	123
zijn wezen en zijn ziel zouden kunnen worden opgebouwd. 
Het schijnt als of de auteur hem heef t gevangen gezet in de 
gangen van het meest onbeduidende leven. Hart;tnc ten en 
gevoelens worden bij Josef niet openbaar. Wee moet men aan--
nemen, dat zij er zijn, doch zij komen niet tot de geringste 
ontwikkeling. De auteur geeft alleen datgene, wat wij opper-
vlakkig van iederen nauwlijks bekenden mijnheer komen to 
weten. Hij laat hem dan oak niets doen, wat onze belangstel-
ling zou kunnen gaande makers. Zoo krij,gen wij een eenigszins 
grauwe reproductie van het leven, die alleen zich blij ft bewe-
gen aan den buitenkant. Daar aan is ode richting van het toen-
malige naturalisme veel schuld, want dit stelde zich hoofdza-
kelijk ten Joel het uiterlijk aspect der dingen to geven, zonder 
to vragen wat daar achter zat. Het psychisme dier dagen ging 
daar van uit ; men was tevreden daar mee en dacht de hoogste 
kunst to hebben bereikt. Ik zal niet tegen het gewett.igde van 
deze meening opkomen. Zoo als ik ze nu beschouw, in het 
licht van andere mogelijk-heden, blijft zij eene gewettigde 
richting, doch zij is niet de eenige, die voert naar booge kunst. 
De auteur heef t bier jets heel gewoons willen geven, iets alge-
meens, dat bij menigeen wordt aangetroffen. Dit heeft hij 
meesterlijk gedaan ; hij heeft bereikt wat hij wilde.
In het eerste deel van deze geschiedenis gaat van Deyssel 
zich niet to buiten. Daar na ontwikkelt hij de gevoelens van 
Mathilde tot verbazingwekkenden bloei. In bet eerste deed 
schreden zij samen, man en vrouw, den gewonen gang van 
het dagelijksch leven. Josef blijft op dien weg voortgaan in ~het-
zelfde tempo. Mathil,de verheft zich tot hoogere lagen en zij 
ontvangt de buitengewone visioenen van een dagelijksch be-
staan, waar van ieder deel als een prisma met duizendvoud,ige 
f acetten glinstert .
Zoodoende wordt deze roman de lief-de van de vrouw, waar-
bij de Iie!de van den man 8pbeel in het nief vast. Zoo is 
ook door Aden auteur bedoeld en alhoewel tus m het eerste 
gedeelte en het laatste een groot verschil is in de stroomingen 
der sensaties, kan men den gang en de ontwi:kkeling niet af-
keuren. Tel beeft het tweede deel eene ontwikkeling, waarop 
men zich niet ha,d verwacht en bet is als het ware eene ver-
rassing al deze sentimenten der vrouw aan des auteurs hand 
to moeten doorleven. Ik voor mij ,hadde aan zijn cerste manier,
124	OVER VAN DEYSSEL'S ,EEN LIEFDE".

zoo als die is neergelegd in de eerste hoofdstukken, de voor-
keur gegeven. Wij zouden dan een meer gaaf kunstwerk 
hebben gekregen, de toon zoude meer gelijkmatig zijn gebleven, 
een puurder meesterstuk zoude zijn ontstaan.
Wanneer de auteur de tweede manier in al hare details had 
willen uitwerken en geven, hadde hij naar mijne meening de 
scheiding meer duidelijk moeten maken. Hij baid tusschen de 
gewone manier van voelen van de vrouw en de latere meer 
buitengewone eene opening moeten laten, eene opening van 
tijd !en eene oorzakelijke aanwijzing der verandering. Nu heeft 
hij voor lief gevonden dit meer onmerkbaar to laten zien, en 
zoo vloeit het eene in het andere to veel over. De geleidelijk-
heid is zeker to prijzen, doch hier is zij minder op hare plaats, 
omdat zij onwillekeurig eene verwarring heeft gesticht. De 
gang van Whet verhaal is in de beide deelen verschillend en hier 
in ligt de tekortkoming van dezen roman. Beter ware hij geheel 
zoo als het tweede deel geweest of geheel zoo als het eerste. 
Nu is er een verschillende toon aangeslagen in beide deelen, 
zoo dat zij zonder genoegzame verbinding naast elkaar zijn 
komen to staan. De auteur is de dupe geworden van zijn 
virtuositeit. Hij heeft zich geleidelijk to veel laten gaan. De 
realiteit is hier volkomen opgeofferd. Hier staat de visie als 
iets heterogeens naast de realiteit van de eerste hoofdstukken.
In een zekeren zin is het verschil tusschen het eerste en het 
tweede gedeeite to grout. Wii hebben in het eerste gedeelte het 
zuivere realisme en in het tweede een volkomen impressionis-
me. Maar zoo als op een schilderij deze twee richtingen het 
do-ek zouden doen rammelen, zoo als men dat noemt, zoo doet 
deze dualiteit afbreuk aan de gaafheid van het werk. Men moet 
het echter nemen, zoo als het daar ligt, en dan straalt uit beide 
gedeelten veel tref f ende schoonheid.
Daar gelaten het gewettigde van den overgang van realiteit 
naar zuivere sensatie-visie, zou de roman veel hebben gewon-
nen, indien de visies van kleuren en veelvuldige vormen voor 
een groot gedeelte waren gereduceerd en to-it meer vastheid 
waren gestold. Zoo zou de auteur den lezer niet hebben ver-
moeid door to veel varieteit van uiterlijkheden, uiterlijkheden, 
waar in de ziel van Mathild-e zich als het ware oplost. Wij 
zouden dan de vrouw Mathilde meer intact hebben kunnen 
beleven als persoonlijkheid. De teekening van hare wegster-
OVER VAN DEYSSEL'S , , EEN LIEFDE".	125
vende liefde wordt met groote virtuositeit gedaan. Het verhaal 
rekt zich hier uit met weinig treff ende incidenten, zoo dat de 
stijl zich voortsleept zonder den lezer genoegzaam to boeien. 
Er blijft slechts de mogelijkheiid eerier bewondering voor den 
rijkdom dezer visioenen, doch zij eindigen met weg to sterven 
in vaagheid. Men moge zich in deze fantasmagorieen verlie-
zen, hier is de auteur het roer kwijt. De lezer verlangt naar 
het een of ander, waar aan hij zich kan vast houden, zoo als hij 
dat loon in,de eerste hoof;dstuk-ken van het boek, want hij zoekt 
niet alleen mooie beschrijvingen, die de gronden der feitelijk-
heden missen.
Het is to betreuren, dat in eenige gedeelten, vooral in het 
midden, de stijl in den werkelijken zin overladen is. Dit is to 
betreuren, omdat ware dit to veel niet aanwezig, deze blad-
zijden oneindig zouden hebben gewonnen en stellig de mooiste 
roman uit de laatste vijftig jaar zouden hebben kunnen heeten. 
Nu zijn zij eene symfonie met een kort preludium overgaande 
in een chaos van wilde tonen, boven welken uit zich droome-
rige schalmeien nu en dan laten hooren met kalme bezonken 
verteedering. Hier is een kunstwerk van kleuren, een kunst-
werk van geluiden. Het zijn geen zielelijnen, die hier worden 
geteekend, een warreling van sensaties stijgt uit dit boek naar 
de hoogte. Het is een strooni,. die opborrelt en personen en 
kara,kters verslindt.
Ook zou men kunnen zeggen : Het is een prachtige linde-
laan, waar van het begin handig besnoei,d en geleid tot een 
dichte berceau is geworden, waar van het midden eene over-
woekering met gapingen laat zien, terwijl het einde er van 
weer tot harmonische dichtheid is gegroeid. Ga door deze laan 
en gij zult er lange einden onder een schooon gawelf-d bladeren-
dak kunnen loopen : , , H aar huiverende hersens zochten wat 
men 'haar altijd aangeduid had als „geluk". Toen zij een tij'dje 
getrouwd was geweest, had zij wel gevoeld, dat dat het was, 
als Josef haar raakte, als Josef haar aankeek, met haar opge-
maakte hoof d en haar kleeren overdag, en 's nachts als zij 
zich z.elve niet herkende. Maar zij had wel dikwijls gedacht, 
dat dit nog pas het begin was, en er iets anders volgen moest, 
later, later, altijd later. Boven Josef's persoonlijkhei,d uit had 
zij wel van een anderen Josef gedroomd, die hij was, maar 
Loch mooier dan hij, grooter dan hij, die haar heele wezen tot
126	OVER VAN DEYSSEL'S ,, EEN LIEFDE".
zich kon nemen en het zijn maken, zoo, dat zij haar zelf niet 
meer voelde 	de minnaar, de gelief de, 
de vreemde man, then zij zich niet kon voorstellen, waar in 
haar mijimerlng ,haar had gezegd, dal Josef eens zou ver-
anderen, hij zou nooit komen ; al de liefde, die ihaar wezen 
verbruikt had om hem to wenschen, was verloren gegaan, 
wechgegooid in den onverschilligen gang van het vale leven."
In deze woorden ligt ook het verloop dezer liefde, zoo als 
de auteur ze zich heeft voorgesteld.
Doch de maatstaf der realiteit moot worden aangelegd in de 
structuur, niet alleen van bet eerste gedeelte, zij moet ook 
kunnen worden waargenomen door alle fantasieen van het 
tweede gedeelte. En zoo voel ik als een tekortkoming hier het 
ontbreken van de moederliefde en ook van de vaderliefde. De 
auteur beef t vooral de moederliefde prij sgegeven ter wille van 
de liefde tot den echtgenoot. Er is iets hinderlijks in, dat de 
moederliefde geheel op den achtergrond raakt. Wanneer 
iemand zou beweren, dat de moederliefde hier geheel ver-
dwijnt in de liefde tot den man, dan 'had de auteur hier geen 
kind moeten laten geboren worden. Den lezer doet dit nu 
pijnlijk aan en hij zit er ~mee verlegen, to meer nag omdat 
Mathilde zeer gelukkig is in de afwachting van de geboorte van 
het kind. Maar wanneer het er eenmaal is, toont zij geen groote 
blijdschap, en liefde. Waar de auteur de moederliefde geeft, 
doet hij dit niet met bet echte gevoel ; het is niet de zuivere 
moederliefde, die uit deze woorden straalt. Mathilde denkt aan 
het kind en doet met .hem, meer als een minnares dan als een 
moeder. Zij ziet uit9luitend de reproductie van haar man in 
het kind. Wel een bew.ijs,. dat hier de geboorte van het kind 
beter niet dde plaats gehad ; wij zouden dan alleen met de 
huwelijkslief de in hare hoogste spanning hebben to doen, eene 
spanning niet uit complicaties met de buitenwereld ontstaan, 
maar uit het diepst van de innerlijke zieledrift. De auteur had 
dus niet dezen derde in het ver'haal moeten invoegen en wan-
neer hij Been kind had laten geboren worden, dan ware dit 
een prachtig motief geweest om het verdriet over het niet-
komen van een kind to begraven onder de groote triomfen der 
atom zegevierende echtelijke liefde.
Wanneer Mathilde zich wil froosten over de verdwijnende 
illu-sie van baren hartstocht voor Josef, gaat zij ook niet over
OVER VAN DEYSSEL'S „EEN LIEFDE".	127
tot een groote liefde voor haar kind. Het kind fungeert als het 
zooveelst,e nummer in de rij der bezi,g ,eden, die zij zal aan-
grijpen en waar van zij min of meer aangename dagvullingen 
verwacht, wanneer zij de groove liefde tot Josef zal hebben 
prij sgegeven .
,,Wat was er niet veel to -doen in het leven, ook voor een. 
vrouw ! Wat zou zij een mooie handwerken kunnen maken, en 
koeranten en bo.eken lezen om op de hoogte to zijn ! Nief alleen 
zou ze haar huishouden uiterst zorgzaam kunnen doen en veel 
meer in de perfektie dan. to woordig,, maar ze zou b.v. ook 
voor arme ki nderen kunnen naayen, zoo als an,dere dames 
deden. En dan, om het voornaamste niet to vergeten, w .zou 
zij veel meer moeite en oplettendheid aan de opv.oedi ug van, 
Felix kunnen geven ! Nu werd die voor het meerendeel over-
gelaten aan Marie, en dat was eigenlijk volstrekt niet zoo als 
het hoorde. Vender, als zij dan ook weer heelemaal gezond 
zou zijn, had zij voor uitspanning de konversatie met mevrouw 
v. Borselen en met andere dames, waarvan zij de kennis kon 
maken."
Omtr nt	LepJvan het kind komen enkele onnauw-
keurigheden voor. De uteur laat bet to vlug groot worden.
De in dezen roman voorkomende geslachtelijke sensaties 
hadden achterwege moe en worden gelaten of ten minste zoo 
diep worden bedolven, dat de nei-gingen van wellust niet to 
voelbaar aan de oppervlakte nu en dan kwamen to liggen. Ook 
Zola geeft onzedelijke dingen, doch hij zorgt er voor de harts-
tochten in mistige nevels to hullen. Het hiaotJegg van het 
geslachtelijke is dan ook hinderlijk. Sommige dingen worden 
beter niet bij den naam genoemd. Omdat zij hier to veel zijn 
uitgesproken, wordt de stemmigheid der sensatie er dikwijls 
aan opgeof fend. Wanneer het geheel.e boek vol nuchtere nudi-
teitea ware geweest, dan zou dit to krasse en gedurf de geen 
mistoon daar in voortbrengen. Nu wordt vaak bet waas van 
het verhaal scherp uiteen gesch-eurd. De uitweidingen over 
het geslachttelijke dragen niet bij tot de voortref f eliikheid van 
een kunsfwerk. Integendeel, zij vertroebelen dit vaak. Om 
siechts een paar namen to noemen : Virgilius en Dante zijn
128	OVER VAN DEYSSEL'S , EEN LIEFDE".
niet minder, omdat zij aan het geslachtelijke weinig of geen 
pl aats h-ebben gegeven.
Men versta mij echter wel: Het boek is niet onzedelijk in 
zich zelf en wekt op geen enkele bladzijde den wellust in, den 
lezer op. Deze constateert alleen, rmaar n:ergens wordt hij ge-
dreven tot eenige lubrieke voorstelling. Daar waar de auteur 
vertelt, dat Josef boven op de kamer bij het dienstmeisje is 
geweest, geef t 'hij daar over geen enkele bizonderheid, maar 
zegt alleen, dat ,hij de trappen of kwam en dat Mathilde begreep, 
dat hij bij de meid was geweest. Dit moet worden erkend. 
Hoe veel er ook tegen de onzedelijkh-eid van dit boek is gezegd, 
wij moeten ons duldelijk maken wat daar door wordt verstaan. 
De onzedelijkhei'd in den roman „Een Lief de" bestaat alleen 
in geconstateerde feitelijkheden, op zich zelf niet meer lubriek, 
dan de mededeelingen in een boek van anatomie of fysiologie. 
Dit is Van Deyssel's manier. Hij wischt bet gevoel shier bij de, 
geconstateerde feiten uit en geeft ze naakt als een curiosum. 
Doch zij hadden moeten worden weggelaten, omdat zij sto-
rend werken, zedelijk en esthetisch. Het is jets anders, wan-
neer zij staan in een roman of in een handboek. Ik weet niet 
of in de nieuwe uitgave van het boek veranderingen zjjn aannee-
bracd. Misschien is dit wel het geval. Mijne beschouwingen 
gaan alleen over eenige uitingen in den eersten druk.

Wat de to 1ange beschriivingen a gaat, zij komen slecchts 
hier en dear, sperm voor. In den tijid dat het boek ver-
scheen, waren zij door het toen heersehende naturalisme 
weinig hinderlijk. Op het oogenblik zien wij iduid'elijker, dat 
de grenzen nu,en dan zijn overschreden. Wij vragen ons of of-
eene voorstelling indruk kan maken of niet. De details bij de 
beschrijving van het brood op bladz. 41 kunnen niet anders 
doers dan de gandaQht vermoeie
99 Mathilde zette klaar : den broodbak in het midden van de 
tafel met een langwerpig versch brood, 'met aan den eenen leant 
een laag wit papp,erig kruim, dat 'in ,een koker van korst was 
geborgen. Het hellende vlak der korst, van boven, was donker 
zwart bruin en ging, bij het zijwaards afdalen van de korst, in 
een mclk-ahocola-kleurig bruin over, van daar in 11ehter bruin, 
geel bruin, en de onderkant was,grijzig geel, zwart doorsche-
merd. Aan de eenen uithoek was ook weer het kruim zieh,tbaar,
OVER VAN DEYSSEL'S , , EEN LIEFDE".	129
de andere was een geel bruinig rontetje, als de kin van een 
Indisehe vrouw."
De auteur 1ijkt deze beschouwing meer ate hebben gedaan 
om zijn virtuositeit to toonen, dan om den lezer aangenaam to 
zijn. En toch, op dit laatste komt bet aan, want demand ischrij,ft 
eerder voor anderen dan voor zioh zelf wann'eer hij een ver-
haal doet. Zeer zeker, men kan voor zzich zelven schrijven, 
maar dan moet bet geheele werk anders zijn ingericht. In 
„Een Liefde" is bet vertellen de functie van den auteur en 
niet bet memoreeren van eigen indrukken of eigen levensf ei-
ten. Er zijn,op het oogenblik menschen, die besdhrijvingen ails 
die van het brood 'in dezen roman onuitstaanbaar vinden. Zij 
is inderdaad zonder levenswarmte en zij staat niet in direct 
verband met de functie van bet eten bij de personen van den 
roman. Wanneer zij dat deed, z,ou zij zeker nog uitvoeriger 
kunnen wezen. Maar er ;is bhier geen apotheose van de heerlij,k-
heid van bet dagelijksch brood ; die zou het innerlij,k leven 
van bet boek hebben vermeerderd. Deze beschrijving valt 
bier voor een tgroot gedeelte uit de lijsst en zij krij,gt iets doodsch 
en overtolligs.
Met de veranderingen van smaak in den loop der tijden, 
kunnen de excessen 'in de beschrijving zzich niet handhaven, 
omdat zij schijnen om zich zelf to zijn gedaan. Er wordt meer 
verband en harmonie verlangd en alleen die voorstelling wordt 
taegelaten, die recht op bet doel afgaat door dat iedere bizon-
deeheiad een feitelijike vermeerdering van leven mag heeten. 
Eene beschrijvin,g, die accidenteel.is, staat op zich zelf en ver-
stoort de harmonie en den gang van bet verhaai. Het is niet 
hare lengte zoo zeer, die bier den doorslag .geeft van bet al of 
niet toelaatbare, maar bet is de indruk van bet opzettelijke.
Doch hoeveel iemand zou kunnen zeggen over fouten en 
gebreken in dit boek, bet blijft een der ee e s, rear tied 
en naar rang, van de moderne l' t a r. Er zit eene voor-
naamheid in, eene gevoefi,gheid, eene verrassende rijkdom, 
cease f iinheid van ±eekening, van m n en stadsgeziehlen. 
zoo als zij weinig in onze litteratuur worden aangetroff en. De 
auteur is daarenboven een keurig verteller en bet is niet aileen 
een beschaafde mijnfheer, die bier aan Whet wooed His, maar een 
mensch van diep en delicaat gevoel. Wij krij,gen door dit'boek 
een kleurig, duideliik en tref fend tafereel van bet Amster-
130	OVER VAN DEYSSEL'S , EEN LIEFDE".
dan he leven der deftip-r r_.j op hot eind der neg tende 
eeuw. Velen onzer hebben dit leven gekend, in veel is dit ver-
anderd op het oogenblik, doch iedere lezer, die deze toestan-
den heeft bijgewoond in de realiteit, zal ze parne nag eens 
voor zijn geest laten opkomen door het magistrale woord van 
den toen nog zeer jongen van Deyssel.

FRANS ERENS.,
OVER EL DESDICHADO VAN

GIRARD DE NERVAL.
De dertien sonnetten die Gerard de Nerval onder den 
naam : les Chimeres heeft samengevat, zijn redhtstreeks ont-
staan uat den donkeren grondslag zijns wezens, en vormen van 
zijn poeetasah oeuvre de kern. Nooit drong hij tevoren zoo diep 
door tot de gronden -des levens, nooit ervoer hij zoo smartelijk 
de volkomen vergeefsohheid van God en wereld ; nooit werd 
hij door worgender visioenen gegrepen, nooit bloedde hij 
zao ... Maar ook nooit verbeet hij, hij alle directheid, trot 
saber en koninklijker doze wanhoop, nook werd hij, als 
schepper, zoo volkomen heerscher over zichzelf, den gekwel-
de ; nooit steeg hij zoo licht, als bevleugeld omhoog naar bet 
vluahtige zenith des levens, bevrijd -en ontvoerd door de 
magische stifgkraoht des woords.
Die grondslag zijn wezens, het besef, dat niet enkel zijn 
hersens verteerde, maar zijn blood en vezels doortrok ; dat 
zelfs in zijn bloed den duisteren oorsprong nam, om daarnh 
door zijn f olterend denken tot het doodelijk inzieht to komen, 
was van wat wij weten of wanen, het somberste aller geheimen 
dat der vergeefsohheid van alle, mensohlijk en goddelijk leven 
van ,de vurige driften des bloeds en de duizelingwekkende 
tochhten des geestes, den gang en het lot van sterren en steden, 
culturen en .bloemen, van God, mensch en heelal.

De stelligheid dezer al-vergeefschiheid vormt de ononder-
broken onderstroom dezer verzen ; soms goat zij schuil achter 
machtige beelden ; soms breekt zij, onweerstaanbaar	de
132 OVER EL DESDICHADO VAN OERARD DE NERVAL.
laatste kreet zijner radeloosheid dwars door het harde 
omhulsel der woorden, soms temt en breidelt hij haar tot een 
donker gonzende echo, maar altijd omwaart en vervolgt zij het 
sonore, statige schrijden der rhythmen, als een pantherachtig 
sluipende schaduw, een kansbeloerend, sprongklaar gevaar.
Twee krachten met name weerhouden hem zich als een veege, 
weerlooze prooi aan de laatste sombenheid over to geven ; zij 
voeren in hem, bm hem, imet het duister besef dezer al-ever-
geefisehheid een fellen, vol'hardenden strij'd ; zij laten hem niet 
aan de laatste wanihopige moeheid dan na een langdunig en 
kappig gevecht. Deze twee zijn zijn drift en zijn trots, of om 
beide in eenen samen to vafen, zooals ze in hem organisc-h 
een-en-ondeelbaar waren, tot ide polaire tegenkracht van som-
berheid, moeheid, vergeefschheid ...: zijn machtig, ,eersch-
zuc'htig bloed. De strij,d Bier twee krachten vormt de tragiek 
van zijn wezen en werk.
EL DESDICHADO. 1)
Je suis le tenebreux,	le veuf, - l'inconsole, 
Le prince d'Aquitaine a la tour abolie
Ma seule etoile est morte, - et mon luth constelle 
Porte le Soleil noir de la Mdlancolie.

Dans la nuit du tombeau, toi qui m'a console, 
Rends-moi le Pausilippe et la mer d'Italie,
La fleur qui plaisait tant a mon coeur ddsole, 
Et la treille ou le pampre a la rose s'allie.

Suis je Amour ou Phebus?... Lusignan ou Biron? 
Mon front est rouge encore du baiser de la reine ; 
J'ai reve dans la grotte ou nage la sirene.. .
1) Ik ken, om een oogenblik of to dwalen en vooruit to loopen, geen 
sprekender voorbeeld dan dit gedicht van de aesthetiek welke Nijhoff, 
helaas nog niet in den synthetisch artikel, tot nu toe dus nog slechts 
fragmentarisch, ontwikkeld heeft van wat hij beurtelings de geestkracht 
der kunst heeft genoemd, en de zelf-werkzaamheid, de autonome creativi-
teit van de vorm : reeds na twee regels heeft het zich aan zijn mensche-
lijken oorsprong ontrukt, en neemt het de eigen, eigenzinnige baan. De 
spanning, die in den aanvang is samengebald, behoeft zich enkel (neem 
het intusschen niet to licht, dit : enkel !) rhythmisch, organisch, in beeld 
na beeld plastisch to maken, en ondergronds geheimzinnig voort to planten 
om een der subliemste gedichten to worden der Fransche taal.
OVER EL DESDICHADO VAN OERARD DE NERVAL. 133
Et j'ai deux fois vainqueur traverse l'Acheron
Modulant tour a tour sur la lyre d'Orphee
Les soupirs de la sainte et les cris de la fee.
Hoort ge hoe in idien prachfi~gen aanhef de drang naar ,het 
onmiddellijk en voiledig openbaren der iaatste waarheid over 
ziehzelf worstelt met een wrevelig weerstrevend,en, laatdun-
kenden trots, die hever alles zou willen verzwijgen dan zich 
verneedren tot zelfbekilag? Twee keeren hapert !hij, en het is, 
of een harde romeinsche zelftucht, die spreken veracht als laf-
hartig verraad, en bekennen schuwt als ont-eigening, sterker 
zal zijn dan .de drang,die hem drijft naar het wo-ord, omdat hij 
weet, dat in den magisehen ban van de worm de ziel ni,et alleen 
niet verraden, maar meesterlijk bedwongen zal zijn, en de 
slangen des levens, verlatenheid, angst . . . betooverd, bezwo-
ren maar tevens het hart voor enkle vervoerde momenten 
bevrijd. Maar twee keeren drijft bet hem voort naar -een moei-
zaam verworven term, die den voorgaanden echter in macht 
en ontzetting nag overtref t, en ~overtref fen moet, wel-be-
schouwd, wil bet hem verder voortstuwen en Whet zwaartepunt 
ophef f en en verleggen uit het to vast verankerde rustpunt van 
den aanhef, een voorbarig genomen, en to -stabiel evenwicht. 
Reeds in den tweeden regel is de welihaast in den aanvang ver-
starde beweging vrij-sahrijd:end geworden, en het lot van Aden 
to voren nog slechts onbestemd-ongetrooste beslist en ver-
hevigd tot dat van den onbekend-en aquitaanschen worst, wiens 
beeld de meest volstrekte, en tegelijk, in alle gehei,mzinni-gheid 
meest concrete verlatenheid oproept : zonder burcht, zonder 
heir, in Whet hoist van den nacht, verdoold en all,een .. .
Ma seule etoile est morte, gaat hij voort. I s het niet, of de 
nach-telijke verlatenheid, indien mogelijk, nog "duisterder 
wordt ? en of hiermede, met deze uiterste wanhoop, het ge-
dicht afbreken zal ? Maar plotseling en bes1issend springt dan 
het beeld op, dat hem, bij alle verlatenheid en rampzalighleid, 
losrukt en redt, omdat h.et hem van de hooge f unctie bewust 
maakt drager to zijn van het goddelijk instrument. Merkt men 
op hoe het bilnnenrijm: orte niet aileen juist 1genoeg stuw-
kracht ontwikkelt om tot onder de verste syllaben van dien 
vierdlen regel to kunnen dOortrillen, maar ook en vooral 
draag-kraoht genoeg om het bijna-loodrecht-instorten der 
eerste drie regels to ondervangen en staande to houden ? in een
134 OVER EL DESDICHADO VAN GERARD DE NERVAL.
nochtans zeer wankel, naar vender vallen neigend labiel 
evenwicht ? en hoe ten slotte ditzelfde sonore rij.m de heteeke-
nis van het dragen een trotsahen nadruk verrleent, en het 
stempelt tot een verheven, maar sombre genade ? x )
De herwonnen aandacht voor zijn verleden tast voort, en hij 
herinnert zich scherp de wilde en prachtige avonturen van 
zijn nu ondergaand leven ; en in dit herdenken roept, smeekt 
nu zijn bloed, de trotsche, vurige hartstooht, die levens geno-
men heeft en verworpen naar driesten, achtloozen willekeur, 
dit donkere, sombere bloed smeekt, (dat de herinnering aan 
de bergen en zeeen, de landen en bloemen, die hij zoo onstui-
mig heeft lief gehad, hem door den dood niet geheel zullen 
worden ontnomen.
De herinnering, verscherpt door het naderend einde, roept 
ui~t verten van bijna-vengetelheid levens en ~daden op, die hij 
geleef d heeft ; en nog eens slaat de viammende hybris uit in 
den roep naar zijn godlijken oorsprong. Maar oak op aarde 
heeft hij grootsdhe en vurige daden verricht, want is hij 
~Lusignan niet geweest, de felle krijgsman van den Tweeden 
Krui stocht, later koning van h e t h efl i g Jeruzalem?
Een woord roept een wereld op ; herdenken rooft en ver-
bruikt, even snel en fel als vroeger zijn hartstocht, levens en 
daden, eeuwen,her en uiteen ; maar nadat reeds een oogwenk 
to voren, in den slotregel van het tweede kwatrijn, bet herden-
ken eener troostrijke lieflijkheid, tot een trillende innigheid, 
ja wel'haast tot een siddering van lichte vreugdige vred.e ver-
puurd is, daarna uitsloeg in de kreet naar zijn bovenwereld-
schen oorsprong, verklaart het zich in den tienden regel tot 
een zoo sereene souvereiniteit, dat de nu nog nA-,duizelende 
verrukking van trots en zaliigheid: mon front est ,rouge 
encor -du baiser -de la refine hem een oogenblik opneemt in 
een onaardsah,glimlachend geluk, dat alle geleden rampzalig-
heid en het snel aanwassend onheil, dat hem in enkele uren 
verzweligen zal, eeuwen ver weg in vergetelheid rukt.
1) Is het vreemd, wel-beschouwd, dat zij, die techniek niet anders 
willen of kunnen zien dan als een uiterlijke vaardigheid inplaats van als 
het door de creatieve aandrift onvoorwaardelilk geeischt vakkundig beheer-
schen van het materiaal, van een gedicht tenslotte ook niet meer kunnen 
of mogen ervaren dan wat zij er den : inhoud van noemen, terwijl het niet 
anders dan zijn aanleiding en voorwendsel is?
OVER EL DESDICHADO VAN OERARD DE NERVAL. 135
De herinnering snelt voort ; do-let hem een ooogenhlik toeven 
in den trillenden schemerdroom van Whet vrouwelijk half 
duister der natuur, om dan ten slotte op to varen tot die 
koninklijke laatste strophe van dood-en-leven-overstijgende 
roekeloosheid.
lk geloof, dat nimmer daarvoor of daarna dit in volkomen 
ongenaakbaarheid wegstaren over de wereld, dat van som-
miger dichtersehap de onontkoombare voorwaarde schijnt in 
zoo •grootschen trots en zoo laatdunkende vei hevenheid is 
uitgedrukt.
H. MARSMAN.
BIBLIOGRAPHIE.
Dr. Gregor Krause, Borneo, herausgegeben von F. Bruckmann, 
Lothstrasse 1, Munchen. ---y Heft 1-111.

Al bijna negen jaren is het geleden, dat Dr. Gregor Krause in ons land 
voor het eerst, de onvergelijkelijk schoone fotografien tentoonstelde 
die hij op het eiland Bali had gemaakt, in de jaren dat hij daar als militair 
dokter werkzaam was.
Hij heeft door die fotografien er ongetwijfeld toe bijgedragen dit gezegend 
eiland en zijn schoone bevolking beroemd to maken, en wanneer wij thans 
zien, dat er in de Indische dagbladen reeds lang van to voren geadverteerd 
wordt, wanneer op Bali lijkverbrandingen zullen plaats hebben met al de 
bij die plechtigheid passende ritueele dansen, dan moeten wij erkennen, 
dat ook deze roem banale gevolgen achter zich heeft aangesleept, helaas 1
Nu is het al weer vele jaren geleden, dat deze intelligente en fijne 
medicus, die zoo vol bijtend sarcasme kon spreken over het Westersch 
cultuurleven, maar die toch ook zoo sober en roerend kon vertellen van 
het karakter der Oosterlingen en de schoonheid van de natuur in Indie, 
naar het land terug is gegaan dat hij zoo bewonderend lief heeft.
In de laatste jaren hoorden wij in Holland niets van hem, maar thans 
verrast de firma Bruckmann ons met de drie eerste afleveringen van een 
groot werk over Borneo, dat door Dr. Krause is samengesteld.
Een prachtige uitgave inderdaad ! ledere aflevering bevat twaalf groote 
reproducties naar fotografien door Krause gemaakt ; de meeste dezer 
opnamen toonen ons verschillende soorten apen, en behalve een paar 
afbeeldingen naar Dajakkers, zijn de rest oerwoudopnamen. Wie onzer 
bewaart niet als een kostbaar bezit, de bekoorlijke kleine boekjes der 
Gowan editie, die voor den oorlog geregeld verschenen, maar welker ver-
schijning na 1914 is opgehouden ? Hoe smaakvol waren de opnamen naar 
de vogels, de insecten, de weekdieren, visschen en planten die ons deze 
serie boekjes hebben gebracht. Terwijl het net van staaldraad dat boven 
onze hoofden gespannen wordt, zich dag na dag verdicht, zoodat wij straks, 
met onze haast zonder rede en onze nieuwsgierigheid zonder grenzen, 
ingekooid zullen zijn als burgermanskippen in een ren, blijft het een genot 
in die boekjes to bladeren om goed to beseffen, dat de wilde witte meeuwen
BIBLIOGRAPHIE.	137
nog legeren op de steile rotsen en broeden boven de onmetelijke zee, 
en dat de visschen nog ontelbaar zijn. Maar wat de fotografien van Krause 
thans brengen is boeiender nog dan wat de smaakvolle plaatjes der Gowan-
editie ons jaren geleden hebben gebracht.
Wij die gewend zijn 's morgens de krant open to slaan, om op de achter-
zijde de beeltenissen to zien van ministers die op jockeys gelijken, van 
jockeys die wel domine's schijnen, van domine's die je voor acteurs zoudtt 
houden, en van acteurs die je voor opera-dirigenten zoudt aanzien, van 
dirigenten die den oogopslag van filmhelden hebben, van filmhelden die 
weer op bankdirecteurs lijken, van bankdirecteurs die sluwe inbrekers 
schijnen, en van inbrekers die je voor jubeleerende burgemeesters zoudt 
houden, en van burgemeesters die tenslotte even goed footballers, billart-
kampioenen, of kamercandidaten konden zijn, voor ons is deze uitgave 
van Krause een troost en een verademing. Want waarlijk deze apen ver-
geten wij nooit, zij lijken even zeldzaam, groot, geheimzinnig en diep 
besloten als Beethoven, doorwoeld van een verdriet dat wij niet in staat 
zijn to peilen, bezeten door een verlangen dat wij niet kunnen doorgronden, 
gemarteld door een drift die aan ons bestaan vreemd is, en donker van een 
heimwee, tot den drempel waarvan wij zelfs niet kunnen naderen. Zil 
toonen ons het leven, dat nog door geen mechanisatie is genivelleerd.

R. N. R. H.
Mevrouw H. Kroller-Muller, Beschouwingen over problemen in de 
ontwikkeling der moderne kunst.

Ten tijde dat Mozart's muziek nog gespeeld werd bij het licht van 
kaarsen, en de rozen die in de perken to bloeien stonden nog niet genoemd 
werden naar generaals en staatslieden ; in dienzelfden tijd hebben ons 
aller oud-ooms en oud-tantes duurzamen roem verworven.
Een roem die weliswaar nimmer wereldkundig werd, maar die in de 
nauwere bedding van geslacht en familie, met hartelijke overschatting en 
soms met een wat ironisch getinte pieteit, een eeuw en langer is blijven 
voortleven. En dat is, laten wij 't maar erkennen, voor roem geen 
kleinigheid. Hoe gaarne luisterden wij - met lichte huivering - als kin-
deren, naar de verhalen over oom Sybrand, „ de groote natuurkenner" der 
familie, die miereneters en otters bezat en een zolder vol kruipend 
gedierte, en in wiens handschriften de aanwijzigingen gevonden werden 
hoe katten van zweerende ooren en kippen van de gevreesde zwartziekte 
to genezen waren.
Had ook niet iedere familie haar dichteres, zooals wij hadden onze 
tante Aleida, die, - onder ons gezegd -- in wrakke hexameters tegen 
den ,onmensch" Napoleon had getempesteerd, doch in lichter maatgang 
had bezongen de ondoordringbare bosschen aan den Ryn, en de Bergen 
,,die daar hooger dan den hemel zijn". Doch niets was heerlijker dan 
de teekeningen to mogen bezien door een overgrootvader gemaakt op zijn 
verre reizen, palmboomen, bergen, zeegezichten en schepen, sepia-kleurig 
gepenseeld tegen een achtergrond van licht grijzig blauw. Als de dagen 
kort waren en de avonden overlang, dan luisterden wij naar de verhalen
138	BIBLIOGRAPHIE.
over dezen koopman met zijn nooit tot zijn recht gekomen kunstenaars-
natuur, en onder het suizend gaslicht bekeken wij kinderen, blad na blad, 
met stille bewondering en vreugde over dit zeldzaam familiebezit.
Aan dit alles moest ik denken toen ik het boek van Mevrouw Kroller-
Muller gelezen had, een weinig vermoeid na de lezing, daar ik de over-
stelpende massa cursiva alle eer had willen bewijzen, hetgeen niet minder 
na-dreunt dan het berijden van een paard dat gaat in to hoogen draf.
„Bij alle erkentelijkheid en voor mijn opdrachtgevers en voor mijn 
toehoorders bestaat er bij mij nog een andere, diepere beweegreden, 
namenlijk, eens nog tijdens mijn leven mijn inzicht over kunst -- en meer 
nog speciaal over moderne kunst - to kennen to geven en tevens vast to 
leggen welke motieven mij hebben geleid bij het bijeen brengen mijner 
verzameling.
Ik wilde... eens nog heel vrijmoedig uitspreken, welke meening ik 
ben toegedaan en tot welke conclusies ik gekomen ben. Ik wilde dit doen 
in hoofdzaak ter wille van mijn dochter, die vooral naarmate zij ouder 
wordt, ongetwijfeld meer dan iemand anders mijne op een vaste levens-
beschouwing berustende zienswijze zal deelen. Voor haar wilde ik een 
bekentenis afleggen in een meer concreten vorm dan tot nog toe, een 
bekentenis voor latere tijden.
Ik leg dus dit book, wegens de diepere reden van zijn ontstaan in het 
hart van mijn eenige dochter etc. etc."
Welk een lief'lijk droombeeld roept de lezing van het geciteerde op. Ik 
zag de aanvallige Kroller-Mullertjes van over vijftig of wellicht honderd 
jaren voor mij, luisterend naar de verhalen, hoe eenmaal een verre ver-
wante de wijsheid bezat, in tijden toen andere ouders voor hun dochters 
Citroentjes kochten, een kostbare verzameling bijeen to brengen van de 
schoonste kunst dier jaren, en hoe zij haar wijs inzicht en diepe kennis 
in een omvangrijk schriftuur vastlegde, dat zou blijven een ,bekentenis 
voor latere tijden".
Daarna werd dit schriftuur het zeldzaam familiebezit, het schoon gecalli-
grafeerde unicum, ontvouwd, en met inachtneming van alle aanzwellende 
accenten en met een perfecte uitspraak der overtalrijke gallicismen, 
voorgelezen.
Of de aanvallige jongeren alles begrepen, daarvan was mijn droom 
niet zeker ; maar vinden kinderen niet alles prachtig wat moeder voor-
leest, vooral als het uur van naar bed gaan er door verschoven wordt, 
en alle woorden wijdoogig en meer dan levensgroot uit een vage donkerte 
schijnen to naderen, om weer voorbij to gaan ? Welk een schoone 
toekomst had dit handschrift kunnen hebben, onaantastbaar, onaan-
randbaar, in liefde beveiligd door de veneratie van elkaar steeds opvol-
gende geslachten, als de openbaring van een reeds legendarisch 
geworden schoonheid.
Dit bedenkend, sloot ik het boek met oprechte compassie, omdat het 
zoo roekeloos zijn eenig duurzaam heil verzuimde.
R. N. R. H.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT

AAN HET WATER.
De verandering in Allards wezen in dien tijd viel den wis-
kunde leeraar en zijn vrouw op.
Zij zeide : eindelijk was hij het heimwee naar Indie to boven 
gekomen, en begon to aarden in Holland. Hij zocht wat het 
wezen ikon, dat den jongen zoo g1anzende oogen gaf. Een 
meeisje niet, dat :had hij al spoedig gevonden.
Op school zat Allard als,hoorde noch zag hij. Hij liet zijn 
beurt van antwoorden voorbijgaan ; maar bij een herhaald 
vragen bleek, dat hij wist. Eens had hij luid gefloten twee 
lange tonen. De docent riep hem bij zijn naam.
"De De verminderde septime !" zei hij.
Allen begonnen to lachen, toen hijzelf ook, gulweg.
De leeraar ging zijn,gangen na ; die waren als vroeger, naar 
het Museum en, sedert eenigen tij,d, naar Compenius. Wonder-
lijke om'gang voor een jongen van zestien ! Maa,r kwaad zou hij 
van den strengen man n iet l eeren . Zeker sp r ak hij over 
muziek met den. Ibeiaardier ; dat was altijd beter dan veel waar-
!over jongens van dien lleeftijd spreken ; overigens niet in-
teressant genoeg dat hij er zoo van vervuld kon, wezen.
Hij ging naar Allards kamer en vond boeken quit de Museums-
bibliotheek ; een over sterrekunde, dat de geschied-enis ver-
haalde der gedachte daaromtrent, en hoe uit de dwaling van 
elken tijd het weten van een volgenden, was voortgekomen ; 
een ander met vele kaarten over het rivierstelsel der Alpen ; 
een over de Rhone met zijn zijrivieren, waarin bruggen 
waren afgebeeld en beschreven	4at was lectuur voor een
1926 1.	10
140 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
aanstaand ingenieur, dacht de wiskunde4eeraar voldaan. Ook 
een •deeltj.e Shakespeare, een goedkoope editie, zeker van 
zakgeld gekodht, met teekens en gekrabbel in Allards hand op 
de kanten, was bevredigend, uit het oogpunt van ta1lenstudie ; 
onverschilig het openliggende boek, dat een inieiding Meek 
tot de muzi-ekleer. Ten slotte : Allards won,derlijke verstrooid-
heid verhinderde hem niet, een der eersten to blijven in de 
klas; hijzelf kon al-tij,d voor wiskunde `hem het hoogste cijfer 
geven ; zoolang het daarmede in orde was, was Whet in orde met 
alles, oordeelde de leeraar. Die wonderlijkheden zoudien van-
zelf wel overgaan.
Hij sehreef een geruststellend antwoord op de vele d'rin-
gende vragen die Alllards vader tot hem richtte, en verzuimde 
niet to spreken van het boek over bruggenbouw, terwijl hij 
ried eenig liefhebberen in muziek-theorie toe to later, als 
afleiding van veel dat verkeerder was.
Onder den brief dien Allard van zijn moeder kreeg, twee 
maanden later, had zijn vader eenige woorden geschreven ; hi) 
las, las nog eens, en scheurde het strookje of van den brief.
Toen Compenius hem het dunne boekje had gegeven, had 
hij gezegd, zeker, onder het lezen, zou Allard wel eens 
denken : dat weet ik al lang ! Niettemin ; 'hij moest bet lezen, 
van !begin tot Bind, da;n zou hij ondervinden dat weten en weten 
twee lis.
Hij las. Las van geluid en toon, van tonen- en notenstelsels, 
intervallen, toonladders en hun verwantschap, harmonie. Het 
leek ;htem of hij gedwongen werd ten tweeden male en stap voor 
stap een 1weg to gaan ~dien hij al in sprongen was langs gevlo-
gen. Maar met de herinnering aan dal „toegewij1d en, order 
ijzeren zelftucht" van zijn meester, dwong hij zich tot bet 
moeilij,ke geduld. Soms verraste hem een plotseling ontmoeten 
en herkennen van vreugden van: vroeger. Hij las over Won-
ladders en hoe op vele wijzen makers van muziek die bouwen, 
Westerlingen angers dan Oosterlingen. En daar klonk in. zijn 
(herinnering de feestelijke gamelan op het Eiland, hij ging de 
booge, zeer enge tempelpoort in, aan wederzij waarvan 
knodsdragende gedrochten waken, hij zette zich met zijn fluit 
naast Pan Bengkol, die met de tonen van zijn rebab alie 
anderen regeerde, en op de Iiefelijke m-uziek dansten de glin-
sterend'e en bekranste kinderen der brengers van of feranden.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 141
En daar ging hij naast zijn vader .door de Chineesche Kamp, 
waar rouw werd bedreven om een doode, een rijk man, een 
weldoener aan velen, en hij zag den dood-e op de baar in 
staatsi,e gewaden rustend, met een parel op dden bleeken mend 
voor cijn,s aan de Goden der On:derwereld. Schril weerklonk 
de muziek van verborgen muzikanten. Pan Bengkol had hem 
de namen geleerd der C.hineesche toonladder, die hier hij 
wedervond, de Keizer, de Minister, de Staat, het Volk, de 
Samenvoeging aller Dingen.
Hij las,de namen di.e,het Westen geeft aan de tonen in hun 
rang en verhoudi.ng, en eerst bekoorden hem daarmede de 
Tonica, de Octaaf, d,ie majestueuze Dominant, de heersaher 
altijd onveranderlijk zichzelf, de klagende Septime; toen kwa!m 
de diepere bekoring van hun wezen, de ge+heimzinnige ver-
wantschap en voorkeur, de roep van den eene tot den andere, 
die komt, die mede opstijgt, en weder anderen stijgen op met 
hem, in cirkelende rangen, als rimpelkringen op een water 
door den wiekslag der scherende zwaluw,ontroerd, schikken 
om then roeper in de luchten de verkorenen dde~geroepenen,zich 
heen, en al zachter, f ijner, lichter, ijlen zij de verten in der stilte, 
waarheen bet zintuig niet, de gedaahte to nauwernood hen 
nastreven kan. Den lezende, den innerlijk hoorende, werd bet 
weer to ,moede als toen hij :dat boek over ,, d,e bevrozen bloe-
sems der hoogten" in de handen kreeg, en de muren en 
zoldering der bibliotheek weken voor de inschijning van 
besneeuwde Alpentoppen. Weder deed zich,kennen als bewa-
ker en ontsluiter van ~geheimenissen des levens de onz,ienlijke 
beweging, het kloppende hart binnen i,n het licht, in den glued, 
in de kleur, in den klank. Als het zevenvoudiige licht, zeven-
voudig en den in .de luchten, verrees de menigvoudige klank, 
menigvoudig en den in de stilte, de regenboog van het geluid. 
Het book ontgleed hem, hij dreef weg op gepeinzen, wear de 
dngen werden als de golven van eon zee, gescheiden niet lan-
ger, in lelkander vervloeiend, veranderend aldoor. Maar dan, 
haastiger o,m den verloren tijd, keerde hij terug op den rechten 
weg van het boek, waar als mij,lpalen de nauwgezette bepa-
lingen stonden. En began aan de opgegeven taak van telkens 
een klein weinlgje weten to herseheppen in een ei;gen vorm 
van kl ank.
Om de modulaties, oplossingen, cadansen, die hij uit de
142 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
gedachte bouwde, to beproeven met het oor, tokkeide hij zi j!.n 
speeltuig van schal-m en blad, zijn sesandoek. Maar dat was 
altij,d in vrees voor een stem aan de trap die riep om stilte. 
Toen werd het weer als op het Eiland ; hij ging met zijn muziek 
de eenzaamheid in. Hij roeide naar het eilandje in de Plassen. 
Takjes mos, stuif-meel van de wil,de moerasmyrte, met 
haar balsemgeur, kwasten van elzenkatjes, gleden uit de 
bladen 'die hij Compenius voorlei. Op Woensdagen en Zater-
dagen was hij -den geheelen middag in die kamer, waar de in 
jaren van lesgeven aFgespeelde piano stond. Compenius was 
dan weg ; hij gaf les op de buitens langs de rivier. Als Allard 
vroeg kwam, zag hij op Woensdagen altijd 'het lichte rijtuigje 
van de Povell Codijins, waarmee 'Lucie van school werd 
gehaald, voor de dour staan. Het roodharige meisje, dat de 
plaats naast zich voor Aden muziekmeester bewaarde, knikte 
hem vroolijkk toe.
In de lage kamer die uitzag op bet koor der kerk met de 
grililige spuwers hangs -den rand van het steile dak, en op den 
toren over de huizen been, voelde Allard zich als in een heilig-
dom. Er stonden maar weinige meubels, zoo eenvoudig dat 
haast armelijk Whet sdheen. Op rekken waarvan de planken 
doorbogen lagen stapels muziek. Er waren ook veel boeken. 
Aan de muren hingen portretten van de groote oude meesters, 
verscheidene van Beethoven, meest uit zijn lateren tijd, en dat 
ontzagwekkende masker, de leeuwenkop, met den vast gesloten 
mond en de diepgegroefde trekken van smart en van toorn ; het 
fronsende portret van Bach uit,de Thomasschule ; het relief dat 
Posch van Mozart maakte, twee jaar na den Don Giovanni, op 
de hoogte van zijn kort leven ; Houdons borstbeeld van Cluck 
met dat van de pokken geschonden, bijna glimlachende gelaat, 
dat een gelukkige verte schijnt in to luisteren. Op de piano lagen 
aan den eenen hoek de partituur der Negende Sinfonie en Das 
Wohltemperierte Klavier ; op den anderen een altijd wisselende 
stapel muziek, waarop Allard een tijd lang dansen zag. 'Lucie 
speelde die, zei Compenius, heel aardig, maar veel liever nog 
danste zij er op. Het was verwonderlijk hoe het kind in hou-
ding en bewegingen bet karakter der muziek weergaf .
Allard ging zitten voor de schorre piano en beproefde zijn 
werk : , ,voor zijn geweten". Dan las hij in de levensbeschrij-
vingen die,daar tusschen de boeken stonden ; muzikanten van
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 143
voorheen en van dezen dag zagen hem aan uit de blad-en.,Hij 
zocht hun muziek to voorschijn uit de hooge stapels op de 
rekken. En spelende verstond hij veel, dat uit het boek hem 
niet duidelijk was geworden.
Compenius kwam terug. Op Wo-ensdagen altijd met een bos 
bloemen in de hand. Hij ging een glazen kan vullen on,der de 
keukenkraan en zette den tuil op de piano. Dan trok hij een 
stoel naast Allards kruk.
„Laat ons nu eens hooren !"
Dikwijls knikte hij goedkeurend. En peen paar maal was het 
al gebeurd dat hij, als verrast, Allard aanzag. Maar sours ook 
was het een optrekken van wenkbrauwen.
„Hm. Hoe is,dat ,eigenlijk bedoeld" ?
Een Pout aanwijzen deed hij nooit. Zijn leerling,moest zoe-
ken tot zelf hij vond. Hij vroeg zoo dat,a,l.tij,d van zoeken! vinden 
kwam. Dan pas sprak,hij van waarom en hoe. En op het einde 
der les was Allard begeeriger naar weten nog dan aan het begin.
Bij den leeraar aan huis hoorde hij ,over Compenius spreken. 
De leeraar zei, onbegrij.pelijik was dal drijven om herstel van 
het carillon ; de bezoldiging van den !beiaardier was de gering-
ste van de geheele provincie, minder nog dan zij voor honderd 
jaar was geweest, toen de waarde van het geld zooveel hooger 
was dan nu. Maar Compenius was nu eenmaal peen zonderling.
Er was gang.gekomen in de zaak van den toren ; .de invloed 
van den mu.ziek-Oodijn was voelbaar. Subsidies werden toe-
gezegd; maar de voorwaarde was: opbrengst door de stad-
zelve vann een bepaald gedeelte der kosten. De gemeenteraad 
beraadslaagde en weigerde ; de helf t van het gevorderde was 
h-et uiterste van wat -de stad mocht uitgeven voor weelde-
dingen.
Allard, die nog van niets wist, ried het toen hij Compenius 
aanzag.
Die zei
, , Nu beginnen wij overnieuw".
,,Wij helpen, alien!" riep Allard en wist niet, dat bedacht 
hij then nacht, wakker liggend en turend naar den grijzen 
toren in het maanlicht, wie de „wij alien" zouden zijn.
Maar pl,otseling kreeg hij teen ingeving. Als ddriehonderd jaar 
geleden er zoovelen in de stad waren geweest die, tegen de 
machthebbers in, then toren hadden gered met torenmuziek,
144 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
dan zeker ! waren zij er nu ook, al wist men niet van hen. Met 
muziek zou wie zocht hen vinden, met muziek moest hij vra-
gen om muziek ; en die vragende muziek, die zou hij, Allard, 
maken.
De woorden van den beiaardier dien avond bij de klokken 
luidden hem door het hoofd. Vanzelf vielen zij in de maat, 
riepen elkaar en antwoorden met verwanten klank, werden 
verzen. Haastig schreef hij. Het vers was al gezang. In enkele 
avonden, die eigenlijk nachten waren, schreef hij de muziek. 
Hij moist van vier jongens in de laagste klas ,die een goede stem 
had,den ; zij zouden zingen ; unisono. Dat Wee kwam hem van 
het begin der Matthaus passion die hij, huiverend en gloeiend 
bij beurten, had doorgespeeld bij Compenius. En voor de 
begeleiding, Brie uit zijn eigen klasse, -die de een een gitaar, 
de twee-de een banjo, de derde een mandoline hadden ; die de 
mandoline had,	alleen 's Zondags mocht hij haar bespelen
was een huisgenoot, hij sliep in de kamer beneden zijn 
eigene. Hijzelf met zijn sesandoek dirigeerde.
Zij zouden longs de huizen gaan, al de straten door, de 
arme zoo goed als de, rijke. Zij zouden de rivier afvaren, langs 
de buitens, de koepels aan het water, de terrassen en balkons ; 
zij zouden ook de schepen langs roeien in de haven en op de 
ankerplaatsen 's avonds, zingende. En bij het refrein hielden 
zij de hand op
,, , Dat weer om doorluchte transen 
Klokkeklanken mogen dansen, 
Hamers slaan op klokkekransen, 
Klare klepels schommlend klinken, 
Waar de klokkeranden blinken, 
Zingend zwaaien, zingend zinken, 
Geeft ons zilver, geeft ons goud, 
Allen die van klokkeklank houdt,
Van beierende, jubelende, zingende klokken 
Van het klare klokkenspel houdt !"
De wijze van het ref rein verheugde hem zoo, dat hij 
opspringend begon to fluiten, de kamer op en neer stappend 
op de maat
„Dat weer om doorluchte transen 
Klokkeklanken mogen dansen".
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 145
Een harde slag vloog vlak onder zijn voet tegen den vloer 
aan, toen nog een.
l-lij greep de kaars en ging de trap of naar den jongen met 
de mandoline, die zijn laarzen met de hakken naar boven tegen 
de zoldering had gesmeten om stilte.
Hij keek kwaad uit zijn kussen, knipoogend tegen de kaars. 
Allard blies het vlammetje uit en ging tastelings op den 
rand van het bed zitten.
,,Jan! je moet meedoen".
, , Ja ! waaraan ?"
Allard legde zijn plan uit.
„Het moet tot op het laatste oogenblik geheim blijven. Wij 
moeten hen overrompelen. Zij mogen geen tijd hebben om 
gierig to worden".
Jan dacht na ; vroeg of zij moesten repeteeren ? en op
Allard's : „En of!" waar dean? Daar het immers ails het ge-
heim imoest blijven, niet hier kon, nosh bij een der jongens
saan huffs. 
,,Op mijn eilandje !" riep Allard.
,,Dan moeten wij het aan 'Lucie vertellen".
,, Neen, geen meisjes er bij, die kunnen niet zwijgen. En 
waarom ?"
„Wel, ,h,et eilandj,e hoort bij het buiten van de Godijns; de 
tuinbaas zou ons kunnen wegjagen".
Dat het eilandje „van" iemand zou kunnen zijn, het denk-
beeld was nog nooit bij Allard opgekomen ; even goad had hij 
kunnen denken, dat het water en de lelies en de wind en de 
wolken „van" iemand waren. De grond ontzonk hem onder 
de voeten.
Jan gaapte hartgrondig en wierp zich met een ruk om 
in bed.
, , Laat me nu slapen".
Bedrukt sloop Allard terug naar zijn kamer.
Maar in het vrije kwartier, den volgenden middag, kwam 
Jan naar hem toe met de zes jongens. De kleinen, met de 
rnooie stemmen, popelden. Zij wisten niet wat hun overkwam 
--~ mee to doen met vier jongens uit de op den na hoogste 
klas ! En een van hen, die in de vacantie gelogeerd had bij 
f amilie in de havenstad, en naar de Opera was geweest, had 
a! een plan in zijn hoofd waarvan hij den grooten nog niets
146 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
wou zeggen vooreerst ; zij vieren zouden gaan als edel.knapen, 
met een sjaal, gedrapeerd dat het op een schoudermantel leek, 
en een baret op met pluimen ; bonte boerenhanen genoeg in 
de buurt !
De jongen met de banjo was de zoon van den burgemeester. 
Hij verklaarde, dat ging maar niet zoo, voor zingen en collec-
teeren fangs den openbaren weg moest permissie worden 
aangevraagd, hij zou er met zijn vader over spreken. De 
anderen verzetten zich hevig ; geen oude heeren in de zaak ! 
Maar de burgemeesterszoon gebruikte zulke gewichtige woor-
den, enkel stad-huistaal, dat zij eindigden met schoorvoetend 
toegeven.
Jan sprak streng
,, Je staat voor je vader in!"
Met den leersten slag van vieren was +hij uit de bank, riep 
Allard toe voor zijn boeken to zorgen, en liep naar de school 
van 'Lucie. Met popelend hart zag Allard, die wachtte op den 
hoek van de straat, hem samen met het meisje er aan komen.
Zij zei
„Ik zal den tuinbaas wel weghouden. Wakker kan op 
wacht blijven op het pad. Als hij opstaat, weten wij dat er 
iemand aankomt ; zoolang houden jelui je dan stil".
Zij stond aan den zoom van het eilandje, toen zij er aan-
geroeid kwamen ; Jan, die stuurde, zag dat zij iets roods liet 
wapperen, sein van onveilig ; hij kon de roeiers stoppen juist 
op tijd om Lucie's ouders er aan to zien komen op het pad 
fangs het water. Mevrouw C odijn, breed in een, wijden. mantel, 
liep moeielijk, zwaar leunend op den arm van haar man ; het 
duurde een tijd voor zij verdwenen in de groote laan die naar 
het buis leidt. Maar Lucie wuifde pas toen zij bet bordes op-
gi;ngen met den witten zakdoek die , Veilig" beduidde.
Terwijl de jongens oefenden, zat zij op wacht als een vogel 
op het nest. Het was to zien hoe de muziek haar bekoorde, 
een lach opriep om haar mond, een glans in haar oogen ; als 
de vier heldere stemmen het refrein inzetten, werd zij zoo 
rood als een roos, en haast kon zij niet stil zitten daar bij . 
Maar zij bleef op post, nu over de Plassen haar waakzame 
oogen, dan over het buiten, het breede pad langs waar de 
Newfoundlander met den kop op de voorpooten dommelde.
Op de voorlaatste repetitie, den Zondag voor Pinksteren,
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.. 147
greep zij plotsefing Allard bij de hand, waarmede hij zijn 
sesandoek tokkelde.
, , Verstop je! verstop je!"
Compenius kwam er aan, op het voetpad achter Tangs de 
buitens.
Zoo met een wandeling op eenzame plekken waar zijn 
overpeinzing ongestoord bleef, bereidde hij zich voor op de 
klokkerbbespeling van den Zondagavond, die hij had ingesteld. 
Zijn scherp gehoor had uit de verte al het spel en hiet gezang 
opgevangen. Weggedoken tusschen de struiken zagen de jon-
gens met hartkloppen hem recht op Lucie's boot aankomen, 
die als een brug tusschen wal en eiland daar lag.
Het kind sprong er in, en roeide op den naderende toe, 
met slagen die het bootje voort deden schieten. Een patrij s die 
den jager haar nest ziet naderen loopt zoo op hem toe, om 
hem weg to lokken van haar broedsel.
Zij hield op den oever aan waar Compenius was blijven 
staan. De twee spraken met,elkaar. Lucie moest iets gevraagd 
hebben, want Compenius schudde van neen, en wees naar het 
eilandje. Maar een oogenblik later stapte hij in deboot. Zij 
roei-de hem naar d.e overzij,d-e waar de straatweg voorbij loopt 
naar de stad.
Lachend van pleizier kwam zij terug. 
,,Nu moet ik dansen !"
Plukte een rank witte winde uit de wilgen, dien zij om 
haar hoofd strengelde, brak twee langgestengelde zwane-
bloemen uit het riet, vroeg
,,Nog eens! ,Dat weer om doorluchte transen!"
En begon to dansen, de zwanebloemen zwaaiend en in haar 
uitplooiende jurk zich wiegelend, dat zij klok en klepel, 
gezang en bede tegelijk wend.
Allard zag naar haar voor de bewegingen van zijn wilgetak, 
zij maakte zijn eigen muziek hem duidelijk, zoo als zij daar 
zweefde en wiegelde, zoo ernstig en stil-verrukt als zij keek 
onder den krans van doorschijnend-witte bloemkelken uit.
De Zaterdag voor Pinksteren was gekomen, de Iaatste 
repetitie ; hij had een uitvlucht gevonden om weg t,e blijven uit 
de les bij Compenius.
Toen 'hij met Jan aan het boothuisje kwam, waren al de 
anderen er al, en in hevig krakeel.
148 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
De jongen, die als page had willen gaan en hij had bossen 
veeren ontweldigd aan krijschende hanen en vloekende 
boeren-met-een-hooivork die haast hem hadden opgeprikt bij 
,den vliegenden sprang over de sloot, en Lucre had daarmee 
veer baretten versierd, van een lap purper fluweel uit haar 
moeders chiffoniere behen 'g gemaakt riep bet !hem al 
uit de verve toe
„Wij kunnen het wel later ! het geld is .er al!"
En met vernieuwde heftigheid brak meteen het krakeel uit, 
waarin dee namen van den muziek-Godyn ,den Burgemeester, 
en Lucie als,steenen door elkaar,en om ooren vlogen.
Jan greep een der schreeuwers bij den arm en schnudde hem 
tot er uit kwam wat eigenlijk was 1gebeurd. Den Godyns was 
een noon geboren, ode 4stamhouder op wien de hoop al was op-
gegeven. En ter eere van hem had de muziek-Godyn het geld 
geschonken voor den toren.
De anderen wisten die verklaring nog niet, niemand -had den 
jongen aangehoord, wiens vader juist uit den Gemeenteraad 
komend het hem had,gezegd, zoo zeer vervoerde ,hen allen de 
drift over de ontd,ekking van hun geheim, en de mislukking 
van hun plan, waarvan d,e een de schuld gaf aan den burge-
meester, een goeden vriend immers van den muziek-Godyn, 
die zeker -hem alles had gezegd en nu vond de muziek-Godyn 
dat •het zijn eer to na kwam als er gebedeld werd lnadat hij 
subsidie had verkregen, -en de ander riep, natuurlijk had Lucie 
ni-et kunnen zwij.gen. En oude heeren en meisjes moesten het 
gelijkelijk ontgelden, tot Jan met een boven alles uitschetterende 
stem de geboorte van den stamhouder der Godyns verkondigde 
ais oorzaak van alles.
De burgemeesterszoon die zijn vaders eer en zijn eigene 
manhaftig had verdedigd, zei
,,Nu ja, ddn!"
H ij was zelf de stamhouder van een aanzienlijke f amtilie.
En zoo overtui-gend werkte de uitdrukking van zijn gezicht, 
dat zelfs de jongen met de ~haneveeren wren van spijt, verdniet 
en ergernis de tranen in de keel kwamen, en die ni,et eens wist 
wat een , stamhouder" -was, begreep, er viel niets meer to 
zeggen. Zwijgend reikte hij Allard zijn opgerolde partij en ging 
naar huis. De anderen volgden.
Jan en Allard roeiden naar bet eiiandje.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 149
, , Lucie staat zeker te waehten" had Jan gezegd.
Onder het roei-en keek hij tersluiks naar Allard, die geen
woord z,ei. H ij was bleek. Heftig roeid,e hij.
Lucie stond op aan den oever van het eilandje, zij wuifde 
veilig" met haar witten zakdoek.
Jan feliciteerde beleefd.
Zij keek naar de rollen muziek in de boot.
,Ilk ben natuurlijk heel blij met broertje... maar als hij toch 
maar tot na de Pinksteren had gewacht met komen ! Het klonk 
zoo mooi ! En ik had voor mijn verjaardag willen wenschen 
dat jelui bij ons voor het terras had gezongen en ik zou er bij 
gedanst hebben op het grasperk".
Allard antwoordde niet.
Hij was begonnen gras uit to rukken. De twee anderen 
zagen toe, hoe een kale plek ontstond en opeens begrij-
pend, hielpen zij mede. Een brandstapel rees,op van dorre 
takken en handenvol dood gebladerte. Allard legde er zijn 
muzi,ek -op.
Een twijg waaraan hij de vlam hield, begon to smeulen, een 
bruin blad. Maar het vocht van den lentenacht had alles to 
zeer doortrokken ; geen vlam woei op, uit,de hoeken van het 
papier, die geelden en omkrulden, kropen krinkelende rook-
draden to voorschijn ; op de gelige bladen bleven woorden en 
noten duidelijk.
Jan, die binnensmonds vloekte, wierp zijn voile doos lucifers 
op,die aarzelende kruipendie hitte ; zij ontbrandde ; maar, terwijl 
Lucie met haar jurk in beide handen als met een grooten 
waaier aanwakkerde, doofde de vlam weer uit. Die zwarte 
woordert en noten, zoo dui-delijk op bet bruinige papier, waren 
een kwelling om to zien.
;Plotseling riep 'Lucie
Ixacht op me!"
En was over de boot, die heftig naschommelde, het buiten 
op en de laan iin haar het huis gegaan.
Rood en buiten adem kwam zij terug met een grooten 
kristallen flacon in de hand, dien goat zij uit over papier en 
rijs. Met een geur van onbekende bloemen sloeg een blauwe 
vlam omhoog, zonk, steeg overnieuw op ; geel en praehtig 
rood, in een laaie, verhief zich en verging de muziek.
De drie bleven om den brandstapel staan tot de hoop
150 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
gloeiende twijgen en bladeren nneen zonk en het verkoolde 
papier wegfladderde in losse zwarte vlokken.
Jan had gezien, dat de vlam Lucies hand greep. Zonder een 
geluid to geven had zij die in een plooi van haar jurk gewik-
keld. Hij wou vragen of zij zich erg had gebrand, maar haar 
f ions beduidde hem to zwij gen .
Zij ging met een hoofdknik. De twee jongens roeiden terug. 
Zij waren al dicht bij de stad toen het sloeg van den toren. 
Allard zag op.
„Niet lang meer, dan speelt het carillon!" 
Hij ging naar Compenius.
De beiaardier kwam hem tegemoet met uitgestrekte,harden. 
Zijn oogen glansden, er was kieur in zijn +gezicht, hij lachte, als 
een jonge man zag hij er uit.
,, Nu zullen wij kiokk,enmuziek maken hier in de stad ! en 
geen arrangementen meer van dit en van dat, composities die 
voor andere instrumenten gedacht zijn, neen, mijn waarde ! 
beiaardmuzi-ek ! de nieuwe muziek voor het vernieuwde klok-
kespel, dat tij,dwaarde kan geven en schakeering van den toon, 
van het lichtste piano of tot een fortissimo waar de toren van 
dreunt op zijn grondvesten ! Hoe gaat ook weer dat vers uit den 
Midzomernachtsdroom dat je mij hebt voorgelezen verieden, 
daar waar de jaththonden der Hertogin worden losgelaten, en 
zij hoort dat geweldige gebiaf weergalmen tussehen de 
heuvel~s !"
Half-zingend zegd,e Allard het op.
,,Zoo muzikaal een wankiank, zoo liefeiij,ke donder !"
„Ja ! muzikale wanklank. Zeker en gewis ! wankiank op de 
rechte piaats, daarvan wordt weigeluid to iiefelijker En 
don-der ! Zij zullen Saivator eens hooren ais hij uitbarst ! Die 
groote F van hem!"
Uit voile borst liet ihij den toon daveren.
,,Zie eens bier, mijn jongen !" hij lei de hand op een stapel 
muziek. ,All,es beiaardmuziek, oude ;en nieuwe. Het meeste 
van de Vlamingen, zij zijin de eersten geweest; maar van ons 
bier yin het Noorden toch ook. Hier heb ik composities van een 
leerling van me, die nu in Londen is; een begaafde jongen. 
Mooie dingen maakt hij."
Allard had onder den stapel beschreven bladen gezi-en in de 
bekende hand.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 151
,, Ook muziek van U is daarbij, meneer."
,,O ja. Ja... Allard, als zij nu beginnen met den herbouw, 
rnoet je vaak,er bij zijn, ik zal het den architekt wel vragen, 
dat hij je op bet werk laat. Zoo leer je het best wat het behoef 
is van een :beiaard, en wat zij,n aard ten wezen, en welke zijn 
vermogens."
In langen tij,d was bet Allards vader zoo wel niet to moede 
geweest als na dien brief, waaruit hij van. zijn vriendschappe-
lij.ken omgang met den architekt vernam en van zij,n 1an-ge 
bezoeken op het werk. De jongen kree-g dus begrip van de 
dingen,waarop bet aankomt. Dat hij, voor de vacantie to Bast 
bij de rijke Susanne op haar buiten bij de havenstad, van al 
die meet zoo hartelijken aandrang aangeboden wee!degenietin-
gen niets ,aannam dan dagelijksche tochten met eon motor-
bootje naar de stille kleine stad, om met then nieuwen makker 
bouwkundige teeikeningen to bestudeeren, en tweehonderd en 
vijftig trappen opgeklommen het metselwerk aan -den toren in 
den groei to zien, beduiddde hem een: ommekeer in den jangen 
die eens had gezegd : , Als ik groot ben doe ik niets anders 
meer ddan mmuziek maken !" waarop hij, spijt alle vertoon van 
zekerheid tegenover zijn vrouw en zichzelven, niet had ge-
hoopt. Hij sdhreef Allard een tweeden brief na -den gewoner, 
van -een,halve bladzijf d'e den eerste van de maand, nom teeke-
ningen en fotograf ien van den toren. En Allard, verheugd en 
verwonderd, zond er,hem, oak van den speeltoren, zooals hij 
vroeger was geweest, toen de klokken buiten de klankgaten 
hingen,.
, , Is- het nict mooi om to zien ? Op een bloeiende Keizers-
kroon zooals er in oude boerentuinen nog staan, lijkt de toren 
met then krans van klokken ; de hamers zijn dikkoppige hom-
mels vlak aan den rand, die straks naar binnen willen om den 
honing. En zie of op de teekening der klokkekamer van binnen 
de rechtomhoog stralende verbindi,ngen niet lijk,en op spinne-
draden als in den nazomer zoo dau,wig glinsteren tusschen de 
planten. Maar wij bouwen anders nu ; zoo mooi niet voor het 
oog, maar mooier voor h-et oor : de klokken binnen in de ka-
mer. Met het nieuwe systeem ..." De nauwkeurigheid der
152 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
technische besehrijving mm de lichte ergenis weg,die de wader 
voelde opkomen over die ongerijm,de en zoo volstrekt onza-
kelijke vergelijkingen van brons en ijzer met bloemen en 
herfstdraden, en van een kerktoren met een plant.
De winter was zacht, geen vorst bracht het werk tot -sti,l-
stand. Tusschen twaalf en twee was Allard elken dag op den 
toren.
Hij leerde hoe bouw en klank op elkander passen, hoe hoog 
boven den beganen grond de groote basklokken moesten 
hangen, dat huizen en daken den toon niet braken, en shoe 
klankborden in de openingen de kamer als een temperende eel 
sloten om de uitstroomende kracht ; hoeveel hooger de klokken 
van klaarderen klank moesten zweven dat niet de zwaardere 
vloed verwarrend den lichteren overstelpte, en wat de schoone 
verhouding was, schoon voor het oog niet, maar schoon voor 
het oor, van de galmgaten tot de kamer. Hij zag :het bouwen 
van den grooten stoel, ,het samenstel der eikenhouten balken, 
,die onwrikbaar vast zouden blijven onder gehamer en geklepel ; 
zoo sterk stond in zichzelven de ;stoel, dat hij van Whet metsel 
werk van den toren eon steun niet behoefde. Leek het niet, als 
ware de toren enkel een stolp over de klokken heen ? in wind
en onweer hun hoog thuis ?
Ook den geelkoperen speeltrommel zag hij op den eersten 
omgang, leerde hem ,versteken" voor een nieuwe wijs, en 
hoorde van den uitvinder van vierhonderd jaar her, lien de 
mensch+en voor nict wel bij het hoof d hielden, omdat soms 'dat 
al to sterk geprangde gemoed zich begaf onder den druk van 
ondragelijke zwarigheden, en raadsels onoplosbaar naar het 
scheen ; en. misschien ware het ook wel bezweken zonder de 
schragende fiefde van een vrouw. Het was schoon to denken, 
dat jui:st op Kerstdag zijn speel,trommel voor de eerste maal de 
klokken van den belfoort deed klinken, zoo verheugelijk.
Het schooljaar was voorbij, het laatste voor Allard die ge-
,Aaagd was bij bet eindexamen, hoewel niet met de hooge 
cij-f ers, waarop de l;eeraar had gerekend, toen de dag der in-
wijding van het klokkespel kwam.
Allard was in de lantaren van den toren 1geklommen ; dat 
had de beiaardier hem beduid, opdat het -getik der groote 
houten toetsen van het klavier hem niet in het genot van den 
klokkekl ank zou storen.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 153
Door het beeklhouwwerk heen zag hij wijd het wazig groene 
land liggen met korenvelden en straatwegen, roodgedaakte 
dorpen rondom een grauwe torenspits, -en, de eene glans in 
al dat doffe, de blanke rivier, met haar groote slingerblinken, 
een dommelige verve in, en haar zeilende, rookende, glijdend.e. 
schepen. Vlak beneden rondom den voet van den toren was 
het donker bunt van menschen ; en door de straten als beken 
en wateraders toevloeiend op een meer, ibewoogen, enkel, en in 
groepen, en bij menigten, de menschen op bet kerkplein toe.
De toren begon to spelen. Toen zagen blank boven bet 
donkere de aangezichten omhoog, op de markt, in -de straten, 
op de schepen ; hoe ver wel, in wat weld, wat eenzaam liggend 
huis, zoo ver als de stem van de klokken droeg, zagen onge-
zi-en, luisterende gezichten op !
Boven de hooge klokken zat Allard midden in bet heerlijke 
geluid als in een wolk van muziek, een van zonneglorie 
beglansde, van donder doorschokte klankenwolk ; zag die 
verte daar de wolk over zweefde, zag de omhoog geheven 
menigte gezichten, en aan bet klokkenkiavier bet lichtende 
gelaat van den man wiens hart de bron was, de diepe opbor-
reling van die opstijgende en zwevende en wijdheen neder-
spreidende wolkenstroomen van vreugde, lafenis en vrucht-
baarheid die neder-zegenden over harten als Ientebui over veld.
De beiaardier was begonnen met een groote compositie van 
hem, then hij als den meester der nieuweklokkenmuziek eerde ; 
een groet en dank aan hem, en een wij-ding van den ouden 
toren tot brenger aan de menigten van een nieuwe schoonheid. 
Toen speelde hij bet Wilhelmus, erfenis en oproeping van bet 
verieden ; een blijde lach scheenn op in zijn oogen toen in 
de pooze die bet einde van den eersten zin en zijn herhaling 
scheidt, Allard, nederziend over de klokken, riep
, , Alles zingt mee !"
En tenslotte speelde hij zijn :eigen muziek, zijn overdenking 
en bepeinzing van bet levee, zijn hoop op de dingen die de 
schoonste, hoogste, laatste zijn, zijn liefde tot die alien, de 
onbekenden, de nooit gezienen, die in hetzelfde blijde en 
droeve en moeilijke en onbegrijpelijke leven buns weegs gaan, 
elkanders ongeweten genooten, in onwetendheid eenzaam ; 
hun openbaring aan elkander als broeders wilde die 
muziek zijn .
154 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
De jongen daar boven -de klokken, die de menigte zag en 
den eene, begreep het met zijn jongenshart.
Dien avond schreef hij den brief lien sedert lien eersten 
avond bij de klokken hij in gedachte al wel honderd maal had 
geschreven en lien zijn moeder wel gelezen had tusschen de 
.regels van al zijn andere brieven.
„Vader, ik heb nu zes jaar lang mijn best gedaan om to 
willen zooals U wilt. Maar ik kan niet. Ik kan niet anders zijn 
dan ik ben, ik kan niet leven zonder de muziek. Vader wat ik 
U bidden mag, laat mij muziek studeeren".
Jr was eens een -hupsche goedhartige jongen, die kon zoo 
mooi fluiten op een rieten fluitje, dat hij gesneden had aan de 
rivi,er, dat de visschen in h,et water en de beesten in de wei en de 
vogels in de lucht en de menschen langs den kant vroolijk 
werden van het hooren. Maar zijn vader ergerde zich zwart en 
zijn moeder schreide tranen met tuiten, omdat hij, in plaats 
van ordentelijk een ambacht te leeren, maar ni,et anders deed 
dan spelen, spelen op zijn rieten fluit."
De zin then Allard in zijn stijf, ho-ekig kinderschrift zag 
staan op het geel geworden papier, klonk hem tegen met zijn 
moeders stem. Zij was begonnen met het sprookje op een 
,ochtend in de kenfering toen het zwaar regen,de ; om hem in 
huis to houden vertelde zij. Ret was in de achtergal,erij ; zij zat 
to naaien. Haar lang zwart haar, dat Allard losgemaakt had uit 
de vlechten, als hij -gaarne deed, golfde en krulde met hetregen-
weer, de kroezeltj.es sprongen longs haar slapen als ranken die 
groeien van de sap-aanbrengende lucht zoo welig. De schei 
dende verte der jaren verdween, als met oogen zag hij haar 
voor zich, in dat lage schuins-gezoiderde vertrekje naast de deel 
op de boerderij, waar hij zijn vaders antwoord of wachtte. Er 
was maar juist plaats genoeg naast het met Provincilerozen om-
kranste drielieht-raam voor de piano, die hij met de Petronella 
Klaziena was gaan halen in de havenstad. Den geheelen dag 
zat hij,daaraan. Bij het zo,eken naar wijzen van het Eiland op 
die met zulk hartkloppen u-it zijn vaders kantoor ontfutselde 
bladen, bij maneschijn aan zijn venster en bij vroeg icht aan de
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 155
beek in het ravijn beschreven, had hij het school,schrift gevon-
den, waarin zijn moeder hem het als vertelsel -begonnen 
sprook,je had gedicteerd, om de les prettiger to maken. Haar 
milde altstem, die als een waterval zoo verscheiden was, vol 
diepe tonen en hooge, en, glijdende,mengelingen, was in zijn 
ooren terwijl hij las, haar blik zag hem aan uit de woorden. 
Had zij het sprookje zeif verzonnen ? Vond zolo een gevoel, 
dat zij niet wilde uitspreken, een uitweg uit haar al to ,erg ge-
prangd gemoed ? Had van haar verdriet zij een vreugd gemaakt 
voor haar kind ? Dat het voor die kleine vingers niet to lang 
zou duren met letters teekenen had zij telkiens eenige blad-
zijden er bij geschreven ; dat was dan Je verrassing voor die 
volgende les, als zij eerst voorlas. Hoeveel begreep, hoeveel 
rued nu na al die jaren van het moederhart de zoon, terwijl hij 
het fijne ~schrift streelde met behoedzame, lichtelijk bevende 
vingertoppen !
Hij begon overnieuw
„Er was eens een Ihupsche goedhartige jongen, die kon zoo 
mooi f luiten op een rieten f luitje, dat hij gesneden had aan de 
rivier, dat do vissshen in hiet water en de beesten in de wei en 
de vogels in de luoht en de menschen aan den kant, vroolijk 
werden van het luisteren. Maar zijn vader ergerde zich zwart 
en zij,nn moeder hui'ld-e tranen met tuiten, omdat hij in plaats 
van ordentelijk een ambacht to leeren, maar niet anders deed
dan spelen, spelen op zijn rieten fluit".
Dat hij het zijn ouders niet naar den zin kon maken, ging 
Jonis erg ter barite. Het was wezenlijk zijn schuld ni,et, dat hij 
geen ordentelijk ambacht leerde ; hij wou graag genoeg ! Hij 
wvou met liefde kiompen maken, of kanonskogels, of kurke-
trekkers, of kerkboeken, om hot even wat. Maar hij kon ver-
zinnen en beginnen wat hij wou, altijd kwam zijn fluit en 
maakte er een grap van.
Bij den klompenmaker in de werkplaats was het hove leven 
begonnen op een Maandag.
Joris had juist dien Zondag zijn fluitje gesneden -en het ge-
probeerd aan de rivier en hij wi.st dat het moat aardig klonk. 
Maar hij liet het in zijn zak zitten en deed braaf zijn best op
zijn klomp.
Daar ineens, en hij moist er niet meer van dan gij of ik, hoe 
het was gebeurd, zat bet fluitje hem aan de lippen en meteen
1926 1.	1 1
156 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
had hij er ook op gefloten. En zulk een vroolijk •deuntje was 
dat, dat de andere leerjongens en de knecht opsprongen en 
elkaar aanpakten en begonnen to dansen door de werkplaats, 
over de krullen,en de klompen heen. En daar ging de deur open 
van het binnenhuis, -en de klompenmakersvrouw kwam er 
door gedanst met haar kindje op den arm, en de baas lei zijn 
gereedschap neer en z,ei
„Wel moeder ! zou het nog gaan ?"
En nam haar om het middel, en de baas en de vrouw en bet 
kindj,e dansten met zijn dri-een op Joris zijn fluit. En de Was 
werd zoo vroolijk dat hij er bij begon to zingen met Teen stem 
dat de ruiten rinkinkten.
„Jan Toerlezoer ! de beenen de beenen, Jan ToerIezoer ! de 
beenen van den vloer !"
Hij zei het zelf, sedert zijn ,bruiloft had hij zulk,een vroolijken 
dag nieet gehad.
Maar toen den volgenden dag het f luitj,e weer begon, zei hij 
toch
, , Hoor eens, beste Joris, we zijn hier in geen concert of bal, 
maar in ~d,e klompenmakerswerkplaats, en daar 1hooren de 
voeten op -den vloer, en,de handen aan een klomp. Maar met 
dat al ben je een brave jongen en ik zal je recommandleeren 
aan een anderen baas."
Nu kwam Joris bij een kuiper, dat was een vroolijke vent, 
die bij den wijnhandelaar wien hij zijn vaten bracht, evenzoo 
vaak in het -glaasje keek als er juist een vat gevuld werd. En 
Joris dacht, hier zou het beter gaan dan bij den klompen-
maker, maar voor alle zekerheid liet hij toch zijn fluitje maar 
thuis. Maar hij had het even goed in den zak kunnen houden. 
Want met dat hij de duigen voegde voor zijn eerste vat, daar 
vloog het fluitje hem naar de lippen, en hij moest fluiten of 
hij wou of niet. De kuiper schaterde het uit van het lachen. 
Maar of hij al lachte en zong en danste met zijn drie knechts 
en met den voerman, die juist doende was met opladen, en 
die de vaten en de kar en het paard liet staan, den volgenden 
dag zei hij toch tegen Joris, dat hij maar een anderen baas 
moest zoeken, want bij hem was er voor dansen en spelen 
Been tijd, dat was goed voor de rijkelui die vaten wijn kochten ; 
hij echter moest de vaten maken, en had voor zingen en dan-
sen Been tijd .
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 157
Nu kwam Joris bij een koekebakker. En voor hij naar hem 
toe ging, burg hij de fluit in zijn moeders kastje en deed de 
twee knippen op de eene -deur, en draaide tweemaal den sleutel 
om in het slot op de andere. Maar nog had hij zijn eerste pan 
Sinterklaasdeeg niet uitgelikt, of daar kwam, daar kwam, zeg 
ik, de f luit door het,dichte raam de bakkerij binnen gevlogen, 
en voor hij er op verdacht was, had hij gef loten en stond 
meteen op :de keien voor den bakker zijn deur.
En zoo ging h-et hem nu telkens en overal, zoodat hij in de 
wandeling Joris met de twaalf ambachten en de dertien onge-
lukken kwam to heeten en de bazen al de vuist tegen hem 
balden als zij hem in hun deur gewaar werden.
En toen ahem dat voor den dertienden keer gebeurde, dacht 
hij, nu kon hij niet meer naar huis, en hij moest maar verder 
gaan, zoo ver als zijn voeteen hem wilden dragen, misschien 
vond hij dan wel een stad waar de menschen hem wilden heb-
ben met zijn fluitje.
Daar zag hij op den straatweg een ouden bedelaar in lompen 
strompelen aan een kruk.
Hij haalde hem in, en vroeg of hij hem ook helpen kon om 
to komen waar hij wezen wilde? en waar dat was? 
En de Bedelaar zei
, , W aar ik wezen moet, Joris, dat is waar jij ooh moet wezen, 
maar onze wegen daarheen zijn niet dezelfde". 
Joris zei bedroefd
,waar ik wezen moet, dat weet ik zoowaar niet ! want bij 
mijn ouders kan ik niet meer aan komen, en in de heele stad 
is er niemand die van mij wil weten, vanwege mijn fluitje, dat 
toch zoo aardig klinkt".
„Neen", zei de Bedelaar, ,dat wil ik wel gelooven. Ik ben 
al zoo dikwijls de stad door gegaan en nooit of nergens heb 
ik zingen of dansen gehoord of gezien. Vroeger was dat 
anders! De Schoone Danseres in den Waterval danste naar 
het pijpen van -den Speelman uit het Tooverwoud, toen zongen 
de menschen in de werkplaats en in het huis, en 's avonds 
dansten zij op de markt. Maar nu heeft de kwade Reus den 
Speelman verstonden, en de Danseres die heeft hij opgesloten 
in zijn tredmolen om kiezeisteenen voor hem to malen tot gruis, 
daar maakt hij nachtmerries van,en muizenissen, en mokkend 
verdriet voor de menschen. Als er een nieuwwe speelman komt,
158 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
die de wijze weet van het Tooverwoud, staat de tredmolen stil 
en de Reus blaast den laatsten adem uit en de Danseres komt 
uit den tredmoleen,en begint to dansen naar het pijpen van den 
Speelman. Dan is er weer zingen en dansen overal op de 
wereld ! Maar zoovelen h,et beproefd hebben, niemand wist de 
ware wij~ze van het Tooverwoud. En dengenen die aan den 
Reus niet konden ontkomen, di,en is het slecht vergaan".
,, Ik ga het beproeven !" riep Joris. „I.k geloof drat ik de 
ware wijze wel vind ! Zeg mij den weg maar, Bedelaar !"
„De weg is recht toe recht aan, stroomop Tangs ~de rivier, 
zoover tot het niet vender meer gaat. Houd je aan de rivier 
en gebruik je fluit je, dan kan het niet missen, je komt er" .
En de Bedelaar ging naar de rivier en stapte in een golf, 
di,e werd een •glazen boot, en plukte een blad pijlkruid, dat 
werd een zeil en daar voer hij henen, tegen -den stroom op 
nog wel.
joris werd vroolijk toen hij dat zag, want hij dacht, nu zou 
de rivier ook hem wel helpen. En welgemoed ging hij op stap.
Maar daar kwamen zijn vader en zijn moeder er aan ; zijn 
vader heel rood en zijn moeder heel bleek, en Joris begreep 
wel dat zij bij zijn dertienden baas geweest waren.
Zijn vader riep al uit de verte
j a, spelen aan de rivier, dat kun je! Maar anders, zou ik 
zoo zeggen, niemendal ! Misschien wil de put jesschepper het 
nog eens met je probeeren, maar ik denk dat zal ook wel 
weer alleen voor een blauwen Maandag zijn. Kom mee naar 
den putjesschepper".
„Met uw goedvind-en vader !" zei Joris. , Ik ga de Schoone 
D anseres in den W aterval bevrij den uit den tredmolen van den 
Reus, dat zij wederkeeren kan naar haar Waterval in het Too-
verwoud. Daar zal ik voor haar op de fluit spelen !"
Zijn moeder begon to schreien.
„Een mensch wordt maar niet gek als hij wil !" zei de 
vader. , Voor mijn part moog je naar den Man in de Maan 
loopen, met je malle fluit. Vrouw, hou op met grienen ! 
Onkruid vergaat niet" .
En zijn ouders gingen heen.
„Ik kan er niets aan doen", dacht Joris, ,, al vind ik het 
nbg zoo naar dat Moeder schreit en Vader kwaad is. Ik moet 
nu eenmaal naar de Schoone Danseres in den Waterval".
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 159
En de rivier langs ging hij verd-er.
Hij kwam de stad uit en de velden in en door een dorp en 
weer aan velden, altijd langs de rivier. Rechts van hem waren 
de dingen die stil stonden, de velden, de boomen, de huizen. 
Links van hem waren de dingen die bewogen, de rivier en de 
schepen. Hij ging zijns weegs in bet midden en dacht over 
beide, allerlei, dat hij vroeger nooit zoo had bedacht, -niet op 
de werkplaatst en ook niet aan de rivier.
Hij stapte stevig door, en toen het avond wend was hij erg 
moe en erg hongerig en erg verlangend naar een onderdak, 
waar een tafel gedekt stond en een bed gespreid.
Hij kwam weer aan een dorp. , , H ier dacht hij, zal ik mij n 
fluit maar eens gebruiken zooals de Bedelaar mij zei to doen" .
Pijpend ging hij langs de dorpsstraat.
De waard in de herberg hoorde hem. Hij deed zijn deur wijd 
open en riep
,,Speelman ! kom binnen !"
De,gelagkamer was vol yolk, dat met roode gezichten laehte, 
at, dronk, en luidkeels zong.
De waard schonk Joris een glas wijn in. Zoo nets had hij van 
zijn leven niet geproefd. Als vuur en honig en bloemen tegelijk 
was dat ! en geen moeheid nosh honger voelde hij meer.
,Hijging op de tafel staan pijpen.
Allen sprongen op, de mannen en de vrouwen grepen elkan-
der aan -en dansten uitgelatlen, met stampen, zwaai-en en ge-
krijsch.
Joris wilde ophouden met spelen. Maar de waard, die hem 
In het oog hield, bracht hem nog een glas wijn en toen speelde 
hij verder.
De herbergdochter zette lekker eten naast hem en een beele 
flesch wijn. En hoe hij daarna speelde en hoe fang, en hoe hij 
in het hoof was gekomen, waarin hij wakker weird den vol-
genden ochtend, daar wist hij niet van.
De waard zat zijn pijp to rooken in de gelagkamer, die was 
zoo keurig, met bet buffet vol glimmende karaf fen achter de 
toonbank, en -de glimmende tafel en staelen, en op den vloer 
pas gestrooid zand, voor wie er dien avond to voren was ge-
weest niet to herkennen.
De waard keek naar Joris' pet en den stok dien hij gesneden 
had uit het griend Tangs de rivier, en vroeg waarom hij weg
160 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
wilde? Hij kon best blijven en weer spelen zooals gisteravond. 
Maar Joris zei
,, Wel bedankt ! Maar ik moet verder. Ik wil naar het Toover-
woud, -en spelen voor de Schoone Danseres in den Waterval."
De waard nam zijn pijp,uit den mond, zoo moest hij, lachen.
„Een tooverwoud en een schoone danseres in een waterval, 
die zijn er op de heele wereld niet, alleen maar sli.mme guiten 
die er van vertellen en onnoozele halzen, die er aan gelooven. 
Zoo heb ik er al genoeg bier gehad. Zij konden bij mij een goed 
leven hebben, een jolig leven, en geld op den koop toe ; maar 
peen ! naar het Tooverwoud en de Danseres ~wouen zij en 
zouen zij. En als ze terugkwamen zonder een rooden duit op 
zak, zwart van den honger en op stukgeloopen voeten, dan 
waren zij aan het einde van de wereld igeweest, maar van geen 
tooverwoud -of Been danseres -in den waterval badden zij iets 
gehoord of gezi,en, zeiden zij en wie er hun naar vroeg then 
scholden zij uit. Ik merkte het gisteravond al wel, dat jij crook 
zoo een bent ik heb niet voor niets em herberg en twee 
oogen in mijn hoofd ! Maar je bevalt me en bet zou mij spijten 
als er van je werd wat er van die anderen is geworden. 
Daarom zeg A : Blijf hier ! beter kun je het nergens hebben."
Maar Joris herinnerd-e zich nu het een en ander van den 
vorigen avond, waaraan hij niet denken kon of bet werd hem 
kwalijk. En achter dat guile kijken van den waard zag hij ook 
iets dat hem gansch ni,et beviel. Dus zei hij, bet was heel 
vriendelij;k gepresenteerd en hij was er wel dankbaar voor, 
maar hij kon bet niet aannemen, hij moest verder.
En daarmee nam hij de Mink van de deur in de hand, en nog 
voor hij op de stoep stond, vloog een gebarsten bierkruik Tangs 
zijn *hoof d, dat er wel een erger barst daarin dan yin de kruuk 
gekomen zou zijn, had de waard hem geraakt.
Hij -maakte dat hij weg kwam uit dat dorp.
En weer liep 'hij den heelen dag al maar langs de rivier. En 
weer bego-n hij erg moe en, erg hongerig to worden, toen zag 
hij de torens blinken van een kasteel. Rondom was een breede 
gracht en de brug naar de poort was opgehaald.
Het leek wel niet of-bet veel zou geven, maar Joris nam zijn 
fluit en begon to pijpen.
Daar ging de ophaalbrug neer en,de poort ging open en een 
man in kleurige kleeren kwam naar hem toe die :zei, dat .1e
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 161
heer en vrouwe van dit kasteel, di,e veel hielden van muziek en 
aan muzikanten gastvrijh.ei-d plachten to betoonen, zijn pijpen 
hadden gehoord en hem een maaltijd en rust voor den nacht 
lieten aanbieden.
De man leidde,hem door een prachti.gen,tuin naar een koe-
pel, geheel met rozen begroeid, waar een ,gezelschap luisterde 
naar gezang, zoeter,dan dat van den nachtegaal. Schoon was 
de zangster en alien die toehoorden schoon. De vrouwen 
hielden bloemen in de handen,,de mannen hadden een houding 
vol waardigheid.
Toen het lief elijke gezang uit was, wenkte de schoonste van 
alien, ;die de vrouwe van hhet kasteel zelve was, Joris na-derbij to 
kom,en en zei vriendelijk, dat zijn ifluitje zoo aardig had ge-
kionken daareven in de verte, zij wilde bet gaarne van dichtbij 
hooren .
Joris speelde de wijze die hij aan de rivier had gespeeld lien 
eersten dag, tusschen 'bet ruisehende buigende riet. En daar 
stond een meisj.e op uit den kring, -en ging met lichte treden 
Tangs hem henen naar bet grasveld dat den vijver met zijn 
waterval'letje en kleine fontein in bet midden omgaf, en begon 
to dan,sen, buigend als riet in. den wind. Joris dacht schooner 
kon de Schoone Danseres in den Waterval zelve niet dansen.
Taen het gedaan was, zei de heer van bet kasteel, dat was 
werkelijk een aardig volksliedje geweest, uit den ouden tijd. 
En wilde Joris nu ook eens go,ed,e muzi,ek spelen ? Als hij er 
missch,i,en geene uit het hoofd kende, in de muzi-ekzaal waren 
de composities van alle goede componisten van de wereld, zoo 
uil den ouden tijd, als van dezen dag.
Joris begreep niet goed wat de beer bedoel-de ; want hij wist 
niet wat een compositie was of een componist, of wat hij daar-
mee doen moest, daarom zei hij op goed geluk, dat misschien 
een ander wijsj,e bet -gezelschap beter zou bevalten dan dit. Hij 
had er onderweg 'een bedacht, dat hij spelen wilde voor de 
Schoone Danseres in den Waterval.
De heer van het kasteel glimlachte, de vrouwe giimlachte, 
al de gasten glimlachten, en bet meisje dat zoo mooi gedanst 
had lachte. De beer van het kasteel zei
,, Dat is waarlijk allerliefst naief !"
Joris werd zoo verlegen, dat hij niet wist waarheen hij 
kijken zou. En de heer van het kasteel legde hem uit dat, zoo
162 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
aardig als hij speel-de, het toch nog in de verste verte niet 
goed genoeg was voor de beroemde danseres, die enkel uit 
scherts een weinigje had willen dansen op zijn fluit, daareven. 
Vele jaren van ernstige studie, en een beter instrument dan 
zoo een rieten fluitje zouden noodig zijn yoor zij er ooit aan 
zou kunnen denken toe to laten, dat hij haar dans begeleidde. 
Hij vroeg Joris of hij niet naar een goeden meester wilde 
in de stad?
,, Ik wil", zei Joris, want hij zag nu dat zij hem verkeerd 
begrepen hadden daareven, „naar de ware Danseres in den 
Waterval die de booze reus gevangen .houdt in zijn tredmolen. 
Ik wiI haar gaan bevrijd1en met het ware deuntje van het 
Tooverwoud".
„Toen zagen de gasten elkander aan en de een zei, hij meent 
een mallemolen ! en de antler, hij loopt zelf met, molentjes ! 
en ide derde, ik !ken den, reus, hij is een heel geschikte reus, 
en dat meisje dat hij aan het werk heeft gezet, heeft het heel 
best bij hem, maaar zij wil liever lu;ieren, dat is de zaak, en dit 
landiloopertje wil haar natuurlij,k helpen aWeren."
En toen z,agen allen hem aan, en de ggez.ichten, die eerst zoo 
vriendelijk hadden gestaan, werden zoo lang en zoo strak, dat 
Joris wel begreep, hier was zijn plaats niet en hij moest maar 
dadelijk weg gaan.
En de man in de kleurige kleeren bracht hem weder naar 
de poort en deed die achter hem op den grendel.
En Joris ging vender, en voelde nu pas goed hoe erg 
hongerig hij was en hoe erg moe. En het werd al donker en 
nergens zag hij een huis.
Hij liep voort langs de rivier, die gaf nog licht langs het 
zwartige riet.
Eindelijk zag hij in de verte een grooten glans hoog en 
breed en naar een schoone spits opstrevend als een poort. 
Hij hield daar op aan en kwam aan een kerk. Juist doofde 
het licht in het boogvenster en de menschen gingen heen ; 
de koster stond voor de deur en stak den sleutel er in om 
to sluiten.
Joris dacht, het zou niemand hinderen als hij in een kerk-
bank sliep ; en hij vroeg den koster of dat niet mocht, want 
hij was zoo moe, hij kon niet verder.
De koster hield zijn lantaarn in de hoogte om hem to bezien.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 163
„Jij bent een brutale jongen! en wat .doe je op den straatweg 
zoo laat?"
,, Ik ben op weg naar het Tooverwoud", zei Joris. , Daar 
wiI ik muziek malken voor de Schoone Danseres in den 
Waterval".
De koster hief beide handen in de hoogte, met de lantaarn 
in de eene en den grooten kerkesleutel in de andere.
, , Jongen !" riep hij, , , wie heeft je betooverd ? Weet je 
dan niet, ongelukkige knaap ! dat het Tooverwoud het voor-
portaal is van de He], en de Schoone Danseres de eigen 
grootmoeder van den Duivel ? Maar dat zal niemand van 
Koster Zebedeus zeggen, dat hij een mensch in het verderf 
heeft laten loopen en hem niet tegengehouden ! Naar het 
Tooverwoud en de Danseres ga je niet, dat zeg ik je! Dat zal 
ik je wel beletten ! Ik zal je redden of je wilt of niet, dat is 
mijn kosters-post en plicht ! Onder den toren met jou van-
nacht, daar zul je wel op betere gedachten komen !"
En daarmee zette hij zijn lantaren op een; zerk van het kerk-
hof en ,greep Joris stevig in den kraag.
De koster was geducht sterk, en zijn groote knokkels en 
zijn groote kerksleutel deden Joris een pijn in den nek, dat 
hij het wel had kunnen uitschreeuwen. In zijn angst greep hij 
naar zijn fluitje. En pas klonk dat, of de koster liet hem los.
Joris maakte dat hij weg kwam, loop je niet zoo heb je niet, 
en onder het loopen bleef hij op de fluit spelen uit angst dat 
de koster hem na zou zetten. Maar hij hoorde niets. En toen 
hij eindelijk omkeek, daar zag hij bij den schijn van den 
lantaren den koster op den been staan, met het andere in de 
lucht, alsof hij erg dansen moest, maar volstrekt niet wou, 
om den dooden dood niet ! Daar had Joris schik in en hij 
begon to pijpen zoo vroolijk als hij kon, om den koster aan 
het dansen to waken, net zoo lang tot hij hem een zwier zag 
nemen, en daarheen tollen over het kerkhof of het zoo hoorde. 
En toen ging hij een plaatsje om to slapen zoeken tusschen 
het riet langs de rivier, want een ander bed wist hij niet voor 
den nacht. Hij schikte zich tot liggen zoo goed en kwaad als 
het ging, daar voelde hij iets hards tegen zich aan, en wat zat 
daar in zijn zak ? een home brood en een honk ham! die had 
de herbergdochter er in gedaan, terwijl hij sliep. Toen hij dat 
op had was hij weer welgemoed. Hij dacht : ,Morgen verder !
164 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
de Schoone Danseres in den Waterval bevrijden zal ik, en in 
het Tooverwoud kom ik". En hij !sliep in of hij in zijn bed 
lag thuis.
Hij wend wakker van een karekiet die zong: ,Karekiet, 
karekiet, verslaap je niet, Joris in 't net !" 
,,Dank je wel, karekiet !" zei Joris.
Hij voelde nog wat kruimels in zijn zak, die presenteerde 
hij het vogeltje, en het pikte die op uit zijn hand.
De zon ging juist op, de rivier glinsterde. Welgemoed 
stapte Joris.
De weg begon hier to stijgen, al hooger boven de rivier, 
-en het water al sneller to stroomen alsof het van een verre 
hoogte kwam ; daaraan merkte Joris dat hij naderde tot het 
steile, waar het niet verder gaat. Maar :hij zag de steilte nog 
niet en nog minder den blauwen schijn van een wood tegen 
den hemel, en begreep dat hij flink aan moest stappen om 
er to komen voor den nacht. Daar hoorde hij aan den kant 
van den weg flauw kermen en schreien.
Hij ging kijken, en daar zat aan den berm een vrouw met 
een ziek kind op den schoot.
, Waarmee kan,ik helpen, moedertje ?''
,, Och !" zei-de de arme moeder, ,als ik dat maar wist ! 
Maar bij zooveel dokters als ik al geweest ben, Been een weet 
raad voor mijn kind!"
,, Ik kan niets anders dan op de fluit spelen, " zei Joris, 
„maar dat wil ik van harte graag doen. Wie weet, misschi,en 
helpt het."
Hij ging zitten naast de arme vrouw, wie de tranen over de 
wangen liepen, omdat het kind weer zoo kreunde, en speelde 
zooals het hem op dat oogenblik in bet hoofd kwam, een wijsje 
dat enkel medelij ~en troost,en hoop en op,het laatst blijdschap 
was
Toen hield het zieke kind op met kreunen, zijn oogen gingen 
open, Whet lachte eens tegen zijn moeder, h,et gleed van haar 
schoot, het begon to dansen. En lachend door haar tranen,been 
riep de moeder
„O lieve Speelman, je ih-ebt mijn kind gezond gespeeld en 
mij heel !en al gelukkig ! Dank je wel, Speelman met je mooie 
fluitje !"
Het was de eerste keer, dat Joris zoo iets hoorde. Niet wei-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 165
nig blij was hij er mee ! En het leek hem zelf ook of zijn fluit 
mooier klonk dan vroeger.
Zoo klom hij vroolijk verder op den al steileren weg.
Hij was peen eindweegs geklommen, daar zag hij een man 
voorzich uit gaan, die droeg een pak op zijn schouders, zoo 
zwaar, dat hij heelemaal naar den grond gebogen hep ; en hij 
kon haast niet meer voort.
Hij haalde den man in en vroeg, of zij niet samen zijn pak 
wilden dragen ?
,,Dat is het juist," zei de -man en izuchtte of zijn hart zou 
breken. ,Dat kan niemand dragen dan ik alleen. Wie mij hel-
pen wil, maakt het nog maar zwaarder."
„Dan zal ik tenminste eens voor je spelen," zei Joris. ,Wie 
weet of dat niet een beetje helpt." En terwijl hij naast den man 
voortging, began hij to pijpen, een moedige wijs, waarop het 
goed marcheeren was.
En terwijl hij speelde, richtte de man zich op, een weinigje 
eerst en toen al meer, tot hij zoo recht was als een kaars. En 
dat groote pak, dat was nog maar een heel klein,pakje, dat 
remand gemakkelijk met een hand dragen kon.
De man wischte zich het tweet van het gezicht en haalde 
adem en riep
,, Beste Speelman, je hebt mijn last licht gespeeldd ! Moge het 
je goed gaan, Speelman met je mooie fluitje!"
Toen werd Joris nog blijder, want die was nu al de tweede 
'die zijn fluitje mooi vond en wien hij goed had :gedaan met 
f luiten . En nu leek het hem niet maar zoo, maar hij hoorde 
het heel duidelijk dat al weer mooier dan daareven zijn fluitje 
klonk.
Hij klom vender en achter zich hoorde hij den man welge-
moed st appen .
De weg werd nog steiler, de zon zonk al lager, Joris dacht, 
het zou wet een wonder wezen als hij nog voor den nacht in 
het Tooverwoud kwam.
Daar hoorde hij geschreeuw -en schelden, en hij zag twee 
mann,en, die vochten of ,zij elkaar wilden vermoorden.
Hij begreep wel, dat -zij naar woorden niet zouden hooren, 
dus begon hij maar dadelijk to spelen op zijn,.fluitje, een zachte, 
ernstige wijze.
En de eene, -die den arm opgeheven had om zijn vijand met
166 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
zijn smidshamer,de .hersens in to slaan, li-et den arm zakken, 
en de andere die hem zijn slachtersm.es yin het lijf wou steken, 
trok zijn hand terug, en toen zagen zij,elkander aan, en daarop 
staken zij elkaar ode hand toe.
Arm in arm traden zij op Joris toe.
,,Beste Speelman, je hebt ons weer goed op elkander ge-
speeld. Geluk !en voorspoed. Speelman met je mooie fluitje !"
Toen was Joris zoo blij als een angel. Want dit was nu al de 
derde maal, dat mensehen zijn fluitje prezen, en dat het hun 
goad deed, en hij daoht : , Zeker vind tk nu ook .de ware wijze 
die de Schoone Danseres verlost uit den tredmolen." En zelf 
moest hij het zeggen, terwijl hij o.pni,euw begon to pijpen 
zoo mooi als zijn fluit nu klonk, had hij niet gedacht, dat ooit 
op daze wereld een fluit kon klinken.
Daar hoorde hij peen kraken en knarsen -en knerpen, als of 
een wagen zoo zwaar geladen, dat de paarden hat haast niet 
meer konden trekken, iholderdebolderde over de keien. En hij 
was waar het niet meer verder gaat, en daar zag hij den tred-
molen met och acme ! de Schoone Danseres er in, die treden, 
treden moest, en haast niet meer kon.

AUGUSTA DE WIT.
(Wordt vervolgd.)
OUD-PERZISCHE KWATRIJNEN.
I.

A1 leeft gij eeuwen, uit al lust en kwelling
Blijft enkel van u over een vertelling ...
Zorg als een wijs man voor een schoon verhaal ! 
Zijn duurzaamheid zal zijn uw oord,eelvelling.
II.

Van dit compas is Liefde 't middelpunt
Al deter werel,dronden midddelpunt.
Wij staan verstrooid langs honderdduizend banen 
Elk heeft zijn eigen weg naar 't middelpunt.
De helderziende ziet in andren meer
Dan in zichzelven : spiiegels luistren teer. 
Beter gezegd : die man is i,eders meerdre, 
Die in all-e andren kent zichzelven weer.
168	OUD-PERZISCHE KWATRIJNEN.
Al,smaakt gij werel,ds lusten heel uw leven - 
Al rust ge in uw liefs armen heel uw leven , 
Straks zal.het uur slaan, dat u wakker ischrikt,
En een vervlogen .room is heel uw leven.
V.
Gistren kwam 'k hier, en heb niets afgedaan. 
Ik vond vandaag geen tijd ter markt to gaan. 
Morgen vertrek ik, en geen koop gesloten ...
Tot schade en schande slechts lei ik hier aan !
VI.
Minnen en achterhou.den gaat niet saam.
In Liefdes brand zet hart en huis	of praam 
U in uw blinden hoek, verrijg u-w oogen, 
Gij die geen klink of rits veelt in uw -naam
VII.
De minnaar, naar al minnaren belijden,
Stij.gt a1door eenzamner uit lust,of lijden
De zon werd werelds zuiver vlammend hart, 
Vandat hij eenzaam gaat voor alle tijdden.
OUD-PERZISCHE KWATRIJNEN.	1619
Wie looch,ent dat het leedge kan bestaan ?
Kom, zie mijn buidel, en geef op uw waan l
Vraag naar mijn staat bij 't beurzensnijdersgilde 
Al jaren sta 'k voor hen in schaamte ontdaan.
VIII'.

Die zijn trouw deel van tranen heeft gekregen, 
Oogst van dit leven een volleren zegen. 
Verblijd u dat uw jonkheid heeft geweend 
Niets is bevruchtend als de lenteregen.
X.

Minnaar en monnik verzucht om U in kwalen.
Of Ge aanneemt, of Ge afstoot -, 't is den vermalen. 
Den den verteert Uw onverschilligheid ; 
De ander verschrompelt voor Uw oogestralen.
XI.

De melodie beluistrend schrikt het blinde
Hart in het hart van Gods geheimen ziende .. . 
O Levens zangwijs, renpaard dat de ziel 
Vleuglings ontvoert naar 't huis van haar Beminde
170	OUD-PERZISCHE KWATRIJNEN.
XII.
Die groot is, maakt zich klein zonder verneedring. 
Volgroeidheid is tot alle ding beveedring. 
Zoo gaat de Vader met ons kindren om, 
En spreekt onze eigen taal in Zijn verteedring.
XIII.

Bodemloos gaapt de put -der wereld open
Voor 't eindloos touw dat uw ibegeerten knoopen. 
Al weef t gij 't kleed uws levens nog zoo lang, 
't Reikt nooit ten voeten uwer reuzge hope.
XIII'.

Mijd al vertoon. Hij die gelooft, bedrijft
't Goode in zijn donker waar het best beklijft.
Gij weet : geen zaad dat kiemt en vruchten grootbrengt, 
Als het niet under de aard verheimlijkt blijft.
XV.

0 tuin, o kooi van deze wereldzaal,
Waar lust als leeuwrik zong en naehtegaal ...
' k Was hier van morgenrood tot avonddonkren .. . 
En ik berinner me eenen ademhaal.
OUD-PERZISCHE KWATRIJNEN.	171
XVI.

Die Gods wijn dronk tot Hem zijn oogen zagen, 
Heeft woord,en niet om van Hem to gewagen. 
Die een tong heeft, hem is 't gezicht ontzegd. 
Die zag, met stomh,ei,d wordt zijn mond geslagen.
XVII.

Verlief op goud nooit : zijn bezit laat bang
Zij;n dorst naar al meer goud wurgt levenslang, 
En groeit vlak v6or den dood aloverweldgend, 
Als schaduwen lengen met zonsondergang.
XVIII.

Niet veel is 't wat de wereld om u gaf .
Zij zal u amper missen in uw graf.
Uw dood zoo zeer omslachtig in uw oogen 
De wereld ,duet hlem in een omzien of.
XVIIII.

Zoolang uw hoofd nog op uw schouders staat, 
Denk niet dat Gods geh,eim u ,opengaat ! 
Door morgengrauw gelaat en blo-eden tranen 
Breekt uit het hart der waarheid dageraad.
1926 I .	12
172	OUD-PERZISCHE KWATRIJNEN.
xx.

Zoolang ge uw hart aan aarde of hem,el bindt,
Hoop niet dat gij den schat des levens vindt !
Gij zegt : , Niets hoop ik meer van dood of leven !" ... ? 
Stil, dat joist is het hopen dat begint !
XXI.

Een stag voor 't eind, en zaden ongeteld
Van hartstocht kiemen in dit vleesch bekneld .. . 
Waar vind ' ik ruim genoeg een plek in de aarde 
Voor dit oud hart dat van begeerten zwelt ?
XXI I.

Met inzicht maakt zich Liefdes eedgenoot
Los uit all-e andre banden die hij sloot.
Elk oud wijf kan den dood gedwongen sterven. 
Sterf gij als man vrijwillig uwen dood !
XXI II.

Achter den wijze, in Gods vizioen verzonken,
Stuift zwerm nietswaardgen in verblindend vonken 
De pijlen van dit wereldsche raket. 
Elk weet hoe kort van dduur, hoe laag zij flonken.
P. C. BOUTENS.
RUDOLF STAMMLER

19 Februari 1856 19 Februari 1926.
Een inzender in het Weekblad van het Recht ') is bereids 
de aandacht van den belangstell-enden vakman erop komen 
vestigen dat over eenige weken Rudolf Stammler to Wernige-
rode in den Harz, het schilderachtige stadje met zijn mooie 
stadhuis aan den voet van de burchtrots der Stolberg's, den 
leeftijd van 70 jaar hoopte to bereiken. Terecht heeft, in een 
warm :gestelden oproep, Prof. T. Tarnheijden to Rostock 
gewezen op de hooge plaats, die Stammier toekomt onder de 
thans levende beoefenaars van de wijsbegeerte des rechts. Het 
is inderdaad niet overdreven, to spreken van een nieuwen 
adem, door den f eestvierenden hoogleeraar aan het stiefkind 
uit de rei der rechtswetenschappen ingeblazen. De onwijsgee-
rige kwart-eeuw, die (laat ons zeggen :) sedert Eduard Von 
Hartmann's dood de verschoppeling h-et leven had zwaar ge-
maakt, het is Stammler bovenal, met wren en door wren zij 
haar einde heeft genomen. Reden genoeg om, in een orgaan 
als dit, een bescheiden woord aan zijne feestviering to wijden. 
,,Een bescheiden woord". Nog is voor wie, buiten een vak-
schrift, aandacht wil zien geschonken aan bespiegeling omzich-
tigheid geboden. Dat geldt in dubbele mate het werk van een 
Kant-vereerder uit die Marburgschool, waar, anders dan 
onder de eerste gidsen der nieuwere Kantianen, pakkende in-
kleeding van het weeropgewekte gedachtenstelsel niet bepaald 
de hoofddeugd is geweest. In vierdubbele	past het op eene
1) No. 11423.
174	RUDOLF STAMMLER.
reeks geschriften 1) wien vervaardiger nooit ertegen heeft op-
gezien, ongewone god achtenonderscheidingen, uit to drukken 
in -een' verrassenden woordenschat. Het geduld dier lezers zal 
in de bladzij,den, die hier volgen, het best worden ontzi;en, zoo 
de schrijver tot enkele grep{en zich bepaalt.
Ten einde. zoo bbeknopt m,ogelijk de beteekenis van Stamm-
ler's levensarbeid inleid-end saam to vatten, ga dit paar oordee-
len voorop. Hij heeft met beter gevolg dan anderen, dank zij 
(naar zich vermoeden Nat) gelukkiger gaven, den nadenken-
den rechtskundige genoopt, zich nog eens to bezinnen op de 
juistheid van tweeerlei voor-on-derstelling, waarin, achtereen-
volgens, di,e nauwgezett,e vakgenoot zich argeloos had laten 
verstrikk,en. De eene, de vroegere, was de bekend,e gevolg-
trekking, voorbarig afgeleid uit het ongeevenaarde slagen van 
nicuwer natuurbeschrijven, volgens welke in i-eder weld van 
onderzoek, ook in „waardeeringsNvetenschap" als rechtsge-
leerdheid en zedekunde, aan slotsommen van algemeene -en 
noodzakelijke geldigh-eid slechts vigil to denk,en, door wie op 
h-et voorwerp zijner studie d-en bilk richtte,en den voet la.ngs 
den weg van Galil,eo Ga'lilei, van Isaac Newton en van Charles 
Darwin. De andere uit dat paar vaoronderstellingen, in zeke-
ren zin alreeds veel ouder, maar als t,erugslag op sommige 
aanwendingen der evengenoemde toch ook weer jonger dan 
zij, kkwam hierop neer : voor zoover stellige gedralgsregelen
1) Stammlers' hoofdwerken zijn ,Wirtschaft and Recht" (4de uitg. 
1921), „Die Lehre von dem richtigen Rechte" (1902), ,Theorie der 
Rechtswissenschaft" (1911), ,Lehrbuch der Rechtsphilosophie" (1922). 
De hem gevraagde bijdrage over ,Wesen des Rechts and der Rechtswis-
senschaft", bestemd voor het encyclopaedische werk der firma Hinneberg 
,,Die Cultur der Gegenwart, ihre Entwicklung and ihre Ziele ", schonk in 
1908 hem gelegenheid, den inhoud der eerste twee hoofdwerken saam to 
vatten tot een overzicht. Dat in het hier volgende de bewijsplaatsen haast 
uitsluitend den twee zelfden werken zijn ontleend, ligt vooreerst hieraan, 
dat, met name in tegenstelling tot het derde, die beide door hun' grooteren 
rijkdom van voorbeelden begrijpelijke resumptie voor leeken vergemakke-
lijken. Waar nog bijkomt, dat de critiek van Lorenz Brutt, op wier weer-
legging dit artikel uitloopt, het derde en het vierde hoofdwerk nog niet
in het oog had kunnen vatten.
De hier geuite klacht over de geringe aantrekkelijkheid der geschriften 
uit „de Marburg'sche school" doelt vooral op haar ethisch standaardwerk 
,,Die Ethik des reinen Willens" van Hermann Cohen (2e druk 1907).
RUDOLF STAMMLER.	175
van recht en gewetensplicht verlangen to worden aangevuld of 
omgebogen in -naam eener algemeenere waarh,eid, die erboven 
uitgaat, mooet d,eze zijn ver vat in richtsnoeren ter onderwijzing 
van bepaalde daden of nalatingen, door een iegelijk -onder aan-
toonbare omstandigheden in acht to nemen. Over elke dier 
twee voor-onderstellingen volge nu een toelichtend woord ; 
over de eerste een beknopter over de tweede een , wat 
meer uitgewerkt.

Als het meest recht toe recht aan doordacht en tevens als den 
vermaardsten onder de vormen van het eerstv,ermelde dier 
twee leidinggevende aanvangso-ordeel,en, koos Stammler wat 
hij onder wel wat eenzij,dige naamgeving ,het Marxisme" 
doopte, „de al,verstoff-elijk,ende opvatting der geschiedenis", 
gelijk hij het ding met een reeds van vroeger bestaanden term 
bepaalde. 1) Volgens die historieduiding, met zijne oogen 
gelezen, ,, is geheel het geestelijke bestaan van ee.n yolk verder 
niets dan een weerschij:n van de daar in zwang zijnde huishou-
delijke voortbrenging en verdeeling der tastbare benoo,digd-
heden". ,,Mitsdien" (zoo gaat hij voort) ,benoemen hare aan-
,,hangers alle verschijnselen van gezam.enlijk,denken, voelen, 
„willen, die een bepaald beschavingstijdperk kenmerken, als
een bovenbouw van h,et daar aanwezige vermogensleven. Die
«~oordenkeus berust op d.e uitgesproken verzekerdheid, dat 
,,d,e volkshuishouding den mannen der wetenschap het e,enig
werk,elijke aan ons samenleven biedt, wat zij op hunne manner
benaderen kunnen. De feiten in bet bewustzijn van dat leven
zijn slechts weerkaatsingen zijner verhoudingen van yoort-
,,brengen en ruilen, daaruit gesproten, daardoor bepaald. Wer-
,,den eenmaal goederenaanbouw en verkeer in hunne wet-
, matige verscheidenheden doorzien, dan heeft men daarmee 
,„tevens de verklaring d,er,gezamenlijke d,enkbeelden, die van 
„dat oen en ander slechts de gedacht~e af-drukken zijn." 
, , Andere zull,en de voorstellingen van goed en kwaad bij een 
, , zwervend herdersvolk wezen, dat slechts gemeen verbruik 
,,der achterden bezochte grasvlakten kent, dan die een boer 
,,zich vormt, gezeteld op zijne vast-omgrensd.e eigen hoeve.
1)	,Sozialer Materialisrnus". 
Inzonderheid P. 28.
,,W. u. R. " (1921). P. P. 23 & v.v.
176	RUDOLF STAMMLER.
, , Af wij kende weer van 's landsman's f atsoen is het eergevoel 
,,van den groothandelaar, den klein-burgerlijken ambachtsman, 
„den plunderenden roofridder. De godsdienstige beeldvorming 
„van een jagers-, -of visschers yolk is noodwendig ongelijk 
„aan hetgeen Ge op dat gebied ontmoet in een verder voortge-
„schreden gemeenebest met fabricaa,dje voor de markt, met 
„vrijheid van beroepen en van omzet. En pas bij nog weer 
„hoogeren bloei van landbouw, nijverh;eid en handel vermogen 
,,kunst en wetenschap met kracht omhoog to stijgen".
Wat echter sterker nog dan al die stellig-verzekerende 
betoogen de afkomst dier Marxistische geschiedbespiegeling ulit 
dweperij met misverstane natuurkennis in het licht stelt, het is 
(naar Stammler oordeelt) doze ontkennende slotsom van 
Marx : , zijne leer eischt niets ; zij stelt slechts vast en wil op 
de wijze der natuurvorsching doen kennen wat zich of speelt in 
de maatsahappij" '). Zoomin als Oalilei aan de na tuVr de wet 
der traagheid heeft opgelegd, of Newton de valwet aan den 
losgel aten steen, of Darwin de wet van het overleven der 
levensvatbaarsten aan het rijk der dieren en der planten, wil 
zijnerzijds ook Marx (zegt Stammler) anders dan als koel 
toeschouwer zich gedragen met opzicht tot hetgeen geschiedt 
in eene ondernemende, sparende en arbeidende menschen-
wereld. Ons eenig mogelijk handelen op dit gebied ziet hij in 
de nauwgezette waarnemingen en het tijdig doeltreffend in-
grijpen van den vroedmeester, die de dochtermaatschappij 
helpt geboren worden uit het moederlichaam, waarbinnen zij 
is gerij pt .
Daar hebben wij dus, in hare bekendste gedaante de eerste 
der twee nieuwerwetsche aanloopshypothesen, tot wier her-
ziening Stammler zijne tijdgenooten met nadruk heeft aange-
spoord en tevens met vernuft op een nieuwen weg geholpen. 
Welke weg dat is geweest ? Er zijn (dus schreef hij) 2) ten slotte 
twee weerleggingen van den ,socialistischen" bouw der histo-
rie mogelijk, die inderdaad geacht mogen worden hout to 
snij,den. Met de eerste to kenschetsen, vat hij blijkbaar de 
beroemde critiek in het oog, die, op anderer vborgaan, maar 
onder ongeevenaarden bijval, Paul Barth op het Marxistsche
1) „Eodem" P. 47.
2) „Eodem" P. P. 60/1.
RUDOLF STAMMLER.	177
beeld van ons saamhoorig verleden heeft geoef end '). Zij stelt 
in h,et ficht dat -de natuurwettelijke groei der gebeurtenissen in 
onze volkshuishouding op menig bijzonder punt een andere is 
geweest, dan de Marxisten teekenen. Uit di,en hoof de loochent 
zij de ter andere beweerde strekking des samenlevens om aan 
to loopen op bezit en voortbrenging in gemeenschap, op breuke 
met enkelingsgoed. Slechts laat zij -de grondgedachte ,der tegen-
partij onaangevochten staan. Maar die tweede, de in zijne oogen 
alleen rechtmatige manier, -die dan ook zijne eigene is, gaat 
bijzonderheden voorbij, om het geheel der onderhavige leer 
to toetsen op hare rodekunstige waarde 2) . Hoe dan neemt 
daarbij Stammler zij,n weg ?
Zeer eenvou-dig. Ret is,ermtee als met het ei van Columbus. 
W at (merkt hij aan) door den Marxist wordt voorgesteld als 
bloot gevolg, het is alreeds onmisbaar als bestanddeel in het 
volledige beeld der oorzaak. De leer, hirer onder h,et ontleed-
mes, gaat ervan uit, dat voorziening in stof f elijken nood, ver-
bonden m,et den ruil ider daartoe strekkende hulpmiddelen, 
geheel het geordende samenleven ten grondslag strekt. Een 
bepaalde staat dus der volkshuishouding brengt volgens haar 
de daarbij zich aanpassende rechtsorde mee. Dat is to zeggen 
(dus mag het besch,eid hier luiden) : niet een gegeven trap 
zonder meer in de opkomst van eens yolks kunstvaardighei!d bij 
natuurrbeheersching. De vondst, die een Veddah gezin zijne 
inzamelingsnijverheid vergemakkelijkt, brengt nog geen recht 
to weeg. Neen ; maar de volkshuishouding naar wier leest eerie 
passende rechtsorde zich voegen zal, zij onderstelt altijd gere-
geld samenwonen 1), samenwerken, hetzij dat de , regelen", 
waarbij bouw en leven van zoo'n lichaam hunnee vasth,eid vin-
den, den eenling verplichten, onaf hankelijk van zijne inwilli-
ging (.dat zijn de rechtsgeboden), hetzij dat hun slechts het 
karakter toekomt van,gezamenlijk beklonken richtsnoeren voor 
wederzij dsch gedrag, wederzijdsch ontzien, wederzijddsch die 
nen en helpen "i) . Wel verre dus van ooit een eigen bestaan to 
kunnen leiden buiten recht om, wordt elk maatschapppelijk
1) „Die Philosophie der Geschichte als Soziologie" I (1915) laatste 
gedeel te. Cf. „W. u. R. " (1921) P. P. 63/4.
2)	,W.u.R." (1921) P.P. 75 & v.v.
3) „Eodem" P. P. 137, 146, 280. 
") „Eodem" P. 120.
178	RUDOLF STAMMLER.
stelsel van grondbewerking, warenvervaardiging, go deren-
verkeer pas -door eene rechtsorde met daarbij behoorend ka-
rakter mogelijk gemaakt. Er is hier noch louter veroorzaken 
aan den denen kant, noch bloot gevolg zijn aan den anderen. 
Beide termen, veeleer, moeten worden gedacht als elkaar 
bepalend gelijk dat inhoud en vorm doen eener zelf.de zaak. 
Kortom : het maatschappelijk leven vindt in het recht en de 
, , normen" van overdengek-omen goedvinden zijne gestaltenis,
in het, aan verlangen-bevrediging dienstbare samenwerken 
der dus op hunne paden gewezen enkelingen en groepen zijne 
huishoudelijke bestaansmogelijkheid 1) .
Doch op wat wijze (deze vraag lag voor de hand) dan wel het 
bi,nden,de gezag verstaan dier rechtsgeboden, die U en mij onze 
wegen heeten to toonen, afgezien van alle instemming ? Dat een 
aanvaarde raad zijn ontvanger verplicht, laat nog zich hooren. 
Maar een dus genaam-d overheidsbevel, dat hem niet smaakt, 
misschien zelfs ergert ? Hoe daarvoor aanspraak op gehoor-
zaamheid to maken ? Hoe zoo menig ,, Gij zult niet begeeren" 
gerechtvaardigd in het geweten der begeerenden? Hier is het 
punt, waar Stammler meer dan ergens vierkant de eigenlijke 
grondgedachte van de eerste der twee door hem ontrafelde 
voor-onderstellingen weerspreekt ; to weten : zijne handhaving 
der mogelijkheid van gelijk of ongelijk hebben bij goed- en 
afkeuren, en dat is het aangezicht dergenen, die waarheid 
slechts. in beschrijven en verklaren grijpbaar -, maar op het 
stuk van waardeeren niet ter plaatse achten.
Zijn scherpzinnig betoo.g to dier zake heft hiermee aan : Wie 
nauwgezet zich rekenschap poogt to geven no-pens den inhoud 
van ons bewustzijn, kan kwalijk ervan tusschen to erkennen, 
dat deze, bij de vraag naar hetgeen de toekomst brengen zal, 
zich laat ontieden in twee onderscheidene gedachtenrichtingen. 
Er is, ter gene zij, het louter wetenschappelijke inzicht, dat de 
gebeurtenissen in het ronde poogt to verstaan als , natuur", met 
andere woorden, aandenknoopt door oorzakelijke bepaald-
heid. Daarnaast intusschen opent zich, bij de gedachte aan 
menschelijke daden, de mogelijkheid, zulk geschieden op to 
vatten, niet als geheel van onontwijkbare natuurverschijnselen,
11
') Zie de polemiek tegen Wagner , Eodem" P. P. 195 & v. v. Verg. 
Die Lehre von dem richtigen Rechte" (1902). P. 605.
RUDOLF STAMMLER.	179
maar als door menschen aan to wenden middelen ten dienste, 
telkens, van eenig vooropgezet doelwit') .
Dat, van lien tweeerlei kijk op hetgeen er staat to wachten, 
de eerste wezenlijk weten binnen ons bereik brengt, , weten" 
in den zin van algemeen en noodwendig geldende ervarings-
oordeelen, zich onderscheidend van Uwe of mijne louter-
persoonlijke invallen en voorstellingsschakelingen, kan slechts 
met woorden, maar niet ernstig worden in twij fel getrokken. 
Wie de schouders ophaalt -voor den zegetocht der jongere 
natuurvorsching, loochent bet licht der zon bij h,eld,eren dag. 
Als voorwaarde tot de mogelijkh,eid dier reeks triomf en, bezit, 
met name, de erk,enning der , ,wet" nopens bet behoud van 
arheidsvermogen eene blijkbaarheid, die alle gescherm 
met ni,et-weten-alsr-ons-onvermijdelijk-laatste-woord to boven 
gnat 2) . Anders echter schijnt bet aanvankelijk gesteld met bet 
goed recht der vastere zekerheid, waarop bespiegeling over 
doeleinden en middelen veelal durft staat maken. Daar is de 
schare .ni,et gering, die wat er , slotsom" heet, ten hoogste be-
stempelt als uitspraak in eene vraag van smaak. Doch daar 
on_tmoet zoodanige geestesrichting bij Stammler een onthaal, 
d,-.t van verschil in z,ekerheidd tusschen , tweemaal twee" en
kwaad is kwaad" kortweg niet hooren wil.
Waarom (dus wil hij vragen) zou er niet gelukkige beslis-
sing, gezonde keus uit goed en kwaad zijn in even vollen vrij-
dom van oogenblikkelijk bloot toevallig begeeren des genen die 
het oordeel velde, als er tegenstelling is van onbevangen weten 
boven bevooroordeeld dol.en uit gelijkhebberij, jaloerschheid, 
roemzucht zelfs in kringen der natuuronderzoekers? 3) Geen 
grond tot wank,el,en ddunkt op bet eerste gebied hem gangbaar, 
of hij maakt zich sterk U iets soortgelijks aan to wijzen op bet 
andere. Men toont ons aan, hoe , algemeen gebiedend" ver-
maan der zedekunde, let men op zijn' inhoud, verschilt van 
yolk tot yolk, zich wijzigt tussch,en gisteren, heden en morgen. 
Doch geldt (zoo spot hij) niet iets,dergelijks van menig weten-
schapp,elijk vermoeden, to danken aan doorvorschers der 
levenlooze,en der levende natuur? Men wijst erop, ,ho,e,dikwijls
') „W. u. R. " (1921) P. 335.
2) „Eodem" P. 343.
3) ,Eodem" P. P. 353 seqq.
180	RUDOLF STAMMLER.
de richting van ons doelbeoogend willen afkeurenswaardig 
wordt geacht, al bevinden wij tevens dat de veroordeelde dader 
(gezien zijn verloden en zijne omgeving) niet anders da,n dat 
kwaad bedrijven kan. Maar (waarschuwt Stammier) ook als 
twee geneesheeren het ondens zijn over de ziektegeschiedenis 
van hun kranke, is dan de vraag : wie hunner zakelijk gelijk 
heelt ? deswege minder scherp to onderscheiden van deze 
tweede, of onder zijne bijzondere omstandigh-eden, de dolende 
vakman zijne vergissing had kunnen ontgaan ? 1) Men tornt, 
ten slotte, wel gaarne aan den niet of to wijzen eisch, dat elke 
worp naar het ter plaatse juiste recht des oogenbliks, zal hij in 
waarheid mogelijk zijn, een onwrikbaar doelpunt moet ver-
langen 2) . De vordering wordt niet ontkend. Slechts richt zich 
de aanval op de onvindbaarheid van haar voorwerp. Hoe 
(vraagt men), in den bajert,der meeningen over plaats en kleur 
dier poolster, to komen tot redelijke overeenstemming met 
opzi-cht tot haar ? Nogtans : ook zoo laat onze schrijver zich 
niet ontmoedigen. Ret felt, dat dus genoemde , opperste 
idealen", zoo men kunne gedaanten bij ongelijk-e menschen-
.groepen vergelijkt, veelszins uitdenvallen, staat (geeft hij toe) 
even zeer boven verdenking, als dat zij wisselen, opkomen en 
ondergaan in den loop der historie. Bewijst, intusschen, die 
verbrokkeling dat verdwijnen, wat men erm.ee wilde waarma-
ken : de volstrekte,onbestaanbaarh,ei-d van zulk teen doelpunt ? 
In geenen deele. Hoogstens duiden zij op de hinderpalen, diie 
tot heden beletten het to ontdekken en, betoogend, vast to 
stellen 1). Hier weer komt Stammier de reeds eerder bij her-
haling ter hulp genomen evenwijdi.gheid van pas tusschen de 
twee gedachtelijnen, die hij zoo bij herhaling vervolgde naast 
elkaar. Het is buiten kijf (zoo geeft hij ons to lezen) dat ook de 
richtlijnen voor juiste kennis en oorzakelijk doorgronden van 
natuurverschijnselen uiteenloopen -en uitoenloopen moeten, ja, 
zelfs, dat de strijd der meeningen over wetenschappelijk houd-
baar beschrijven en verklaren van natuurverschijnselen heel 
wat veelvuldiger, moeilijker en hardnekkiger placht,en pleegt 
to zijn dan	over practische grond-ideeen van menschelijk
11) „Eodem" P. P. 370/1. 
2) „Eodem" P. 552. 
3) ,,Eodem" P. 453.
RUDOLF STAMMLER.	181
willen en handelen. Heft, evenwel, de niet of to wijzen on-
standvastigheid van den inhoud onzer algemeenste natuurken-
nis de denkbaarheid van mogelijk wetlen to then opzichte niet 
op, hoe zou het dan anders moeten, waar het geldt de ge-
dachte van een voor zich zelf sprekend ideaal der-samnenwer-
king-in-maatschappelijk-verband, , als rechtmatig to handhaven 
tegenover de onmiskenbaar verscheidlenheden van inhoud en 
strekking onzer practische gedragsregelen ? 1)

„En dus" (zo,o zal wellicht eenzij-dige oorzakelijkheids-
preekerij dat pleidooi voor to zoeken waarheid-in-ideaaldienst 
vertolken) „jerug tot het , redelijke natuurrecht" ! terug tot 
,,den pruikentij,d,eer Bergbohm zich gevleid had, dat gansche
, ouderwetsche nest in dens voor goed to hebben uitgehaald ! 
,,en vrij,e baan op nieuw voor -opgeschroefde aanbeveling van
, all,erlei geboden, thans en hier gepast,of to verlangen, in naam 
,,van ldusgenaamd , algemeen mensch,elijke" beginselen en 
,,behoeften" 1). Met Uw verlof (zal daarop het bescheid van 
Stammler luiden) zoo'n kras „of het eerie, of- het dndere" is 
pier niet. Wij hebben tusschen het uitsluitende dood blijven op 
stellige gebruiken, vonnissen, wetsteksten -en het even eenzij-
dige zweren bij, naar het heet , , stalen" rechtsregelen, h,etzij 
van Ulpianus', hetzij van Pufendorf's vinding, nog we) teen 
'derde. En men moet al weinig thuis zijn in velerl;ei,ongehoords 
van dezen -tij-d (genoemd zij slechts de wording van wereld-
verkeersrecht, wereld-bestuursrecht, wereld-beveiligings-
recht) om het onontbeerlijke van zoo'n derden term heel 
duidelijk te beseffen. Ons verslag nopens de beide hoofd-
winsten van Stammler's werk is hi-er genaderd tot zij.n,e tweede 
helft : de waarschuwing, namelijk, om ,naar gelang stellige
gedragslij nen, dus ver gevol gd, van recht en van gewetensr-
„plicht erom vragen tee worden aangevuld of o,mgebogen uit 
, , krachte eener algemeenere waarheid, die boven dat stellige 
, , uitgaat, deze toch bovenal elders to zoeken, dan in richt-
,,snoeren tot het aanwijzen van bepaalde daden -of nalatingen, 
,,door een iegelijk in acht to nemen on-der aanwijsbare omstan-
„digheden" . Het gaat (leert Stammler in dit verband) niet
1) „Eodem" P. 455. 
Z) „Eodem" P. 165.
182	RUDOLF STAMMLER.
aan, de onveranderlijke noodwendigheid. van den bepaal,d,en 
inhoud eener, als wenschelijk v6orgestelde, rechtsregeling to 
verdedigen met een bero,ep op „de standvastige menschen-
natuur.1) Het was, onder meer, misplaatst, dat to hunner tijdd 
Puchta en Mi hlenbruch de oirbaarheid van rechtstreeksche 
vertegenwoordiging hielden uitgesloten van het contracten-
recht, als redekunstig -ontoelaatbaar. Het liet evenmin zich 
hooren, toen die twee het overgaan eener verbintenis op eene 
nieuwe partij anders dan krachtens algemeenen titel onver-
eenigbaar noemden met „den aard der zaak". Wie zoo to 
werk gingen, zij leverden, daar wij immers toekomstige 
mogelijkheden van uitgroei der maatschappij kortweg niet 
kunnen weten, een wanvertoog, niets klemmender dan Dio 
Cassius ten beste gaf in zij-ne vermaarde uitspraak, dat, voor-
zoover -die mensch,elijke natuur dezelf de bleef, er steeds ban-
dieten zouden wezen. Blijft ons die toekomstwetenschapbedekt,
-en hoe zou dat anders worden? dan laat ook nimmer van 
den rechtsgebod zich beweren, dat het naar zijn inhoud on-
voorwaardelijk vast staat 2) .
Doch wat dan ? Als het peen misgreep is geweest der , na-
tuurrechts"-leeraars, de zoo noodige onderscheiding to hebben 
verzuimd tusschen het leven zelf der maatschappij en de 
gestaltenis, die het van zijn recht ontvangt, als zij gefaald 
hebben in hun waan, behalve de standvastige bouw-rege4en, 
die voor dat rechtsgetimmerte moeten zijn to vinden, gelijke 
eeuwige richtsno.eren op to sporen tot meestering van den 
veelkleurigen, den groeienden inhoud, hoe dan de mogelijk-
heid to denken van zoo'n blijvend wit als straks onmisbaar 
bleek? Aan welke bestendige handwijzing dan beproefd, 
wat telken male, onder voortgaand golven, verdient hlet 
rechtvaardige recht van deze samenleving of van die 
andere fe heeten ? Voor Stammier is het verlosssende woord 
op dat raadsel to vinden in dezen term : „een natuurrecht, 
tnaar met noodzakelijkerwijs verschuivende stofvulling 3) 
Wat boven stellig recht uit, U en mij onzen weg wijst, het dunkt 
hem dus, in stee van een passend to noemen regelen-complex 
met eigen blijvenden inhoud veeleer eene algemeen geldige
') „Eodem" P. 158.
2) „Eodem" P. 173.
3) „Eodem" P. 116 & seqq : Inzonderheid P. 168.
RUDOLF STAMMLER.	183
ontvouwing van het stel der voorwaarden, waaraan het recht in 
zijn onafgebroken slingeren, zal het telkens zijn' naam waard 
wezen, nu hier, straks gin,ds, heeft to voldoen. Daarom ook 
moet (zoo oordeelt Stammler) het zoeken naar dat stel afzien 
van iederen afzonderlijken toestand eener gegeven maat-
schappij (plaats in de ruimte, groeitijdperk en zoo al meer) 
om tot hare gedaante-rechtens zich to bepalen. Kernachtig, als 
in een puntdicht, etste onze wijsgeer het verschil tusschen de 
rechtsopvatting, bijvoorbeeld, van Pufen,dorf en zijne eigene 
ook wel aldus : , Het , Natuurrecht" benoemde een recht, aan-
gepast aan de onwankelbaar gekeurde natuur van den mensch. 
Mijn ,richtig recht", integendeel, is dat, wat, onbestendig, 
nogtans zich aanpast bij het als blijvend onderstelde wezen des 
rechts" ').
,, Het wezen des rechts". Misschien laat zich hetgeen 
Stammler onder dat moeilijke begrip verstaat niet korter in 
woorden brengen dan zoo wij uitgaan van een hulpdenkbeeld, 
door hem als in het middelpunt geplaatst zijner betoogen op dit 
stuk ; hij noemt het , , afgezonderde gemeenschap" 2) . De zin 
van dat woord wordt door hem niet zoozeer scherp omschreven 
als met verwijzing naar voorbeelden benaderd. Zulks eene 
gemeenschap (zegt hij) wij vinden haar soms tot stand 
gebracht ten behoeve van oeverbewoners eerier zee, of wel 
eener onbetrouwbare rivier. Ook speelt de zaak van ouds eene 
rol in de Rhodische wet nopens werping bij zeegevaar. De 
ontwikkeling, voorts, van hc~l hedendaagsche verzekeringsbe-
drijf vertoont een' drang naar onvrijwillige gebondenheid 
tusschen de gezamenlijke assuradeurs of assurantiemaatschap-
pijen, bij wipe een z.elfde verzekeringsnem,er zich tegen schade 
heeft gewaarborgd. En zoo is er meer. Maar wAt hier ook to 
onderscheiden valle, steeds is er eene verhouding, die, als in 
het verkort, ons gemeenzaam maakt met,ettelijke teekenachtige 
trekken aan de gelaatsuitdrukking aller gezonde rechtsr-
toestanden .
Wij hebben hier alom in de eerste plaats het karakter der 
onvrijwilligheid. Het zou wat fraais zijn, zoo, bij ieder dreigen 
van watersnood, tusschen de in gevaar verkeerende buren -niet
1) ,, Eodem" P. 175.
2) ,Die Lehre von deco richtigen Rechte" (1902) P. P. 281 seqq
184	RUDOLF STAMMLER.
meer dan een louter zedelijke plicht bestond om de handen 
inden to slaan, of botje bij botje to leggen voor zoo ver elk 
hunner zelf zich daartoe geroepen achtte ! Het hadde er beden-
kelijk uitgezien voor den Rhodischen zeehandel, als, na 
gelukte prijsgeving van meevarend goed, de reederij, de schip-
per, of een deel der inladers zich nog eens mocht hebben 
bedacht op het al dan niet meedragen der voegzame portie in 
het gezamenlijke offer ! En het is evenmin zonder deugde-
lijken grond, dat onze tijd weigert genoegen to nemen met min-
der dan een' desnoods dwingenden band tusschen de vennoot-
schappen, -die den eigenaar eener aan brandschade blootstaande 
fabriek gezamenlijk daartegen waarborgen. Gebondenheid, 
des noodig tegen heug en meug, en niet slechts vrijelijk over-
weegbare -, behoort de regel hier to zijn.
Er is hier, verder, overal gehoudenheid der telkenmale 
betrokkene partij,en-over-en-weer om zich to matigen, in to 
toomen ter wille van elkander. Het ware in niet den der als 
voorbeeld genoemde verhoudingen toelaatbaar, onder de hier 
of ginds in het spel komende omslaggenooten het vormen toe 
to laten van groepen, wier talrijkste naar welgevallen de 
overige belasten -, zich zelve, integendeel, ontlasten mocht. 
Men mag ten deze, al dan niet, met Stammler scherpe onder-
scheiding maken tusschen de , achting", waarin dat maat-
eerbiedigen van U tot mij zich to uiten heeft, en de 
,, aandeelgeving", die het de , gemeenschap" in haar geheel 
met opzicht tot elk lid gebiedt 1), nooit mogen betamelijk 
afbakenen en veilighouden eener ,grens tot waar" in eenige 
verhouding van plichtmatig ontzag of dienstbetoon, zal zij eene 
rechtsverhouding zijn, kortweg ontbreken.
Van waar echter ligt het nu wel het meeste voor de hand, 
die ,betamelijke" (dat is natuurlijk ,onpartijdige") a) afbake-
ning uit den aard der zaak to verwachten? Er i.s een tijd 
geweest, waarin het antwoord op die vraag bij vborkeur 
luidde : , ,Van den wetgevenden staat". Teleurstellende erva-
ringen uit vroeger dagen hadden grootendeels aan die 
eenzijdigheid schuld. Met dat bescheid, nogtans, gaat Stammler 
niet accoord. Het is, volgens hem, allerminst noodwendig, dat
1) „W. u. R. " (1921) P. 663. „Die Lehre von dem richtigen Rechte ". 
(1902) P. P. 201 seqq.
2) Verg. „System der Rechtswissenschaft" (1911) P. 474.
RUDOLF STAMMLER.	185
richting gevende rechtsregelen worden afgekondigd door zulk 
een uit organen saamgesteld, met macht bekleed lichaam, als 
wij on-der een' , staat" plegen to begrijpen. Bij herhaling, 
veeleer, is in den loop -der geschiedenis recht geplant binnen 
eene gemeenschap van menschen, die niet een , , staat" was in 
onzen zin. Rondtrekkende horden en stammen, zwervende 
herdersvolkeren leven onder cene rechtsorde, maar geenszins 
in een' staat. Israel in de woestijn, bijvoorbeelfd, zat niet vast 
op zoo'n bepaald gebied, als wij voor een staatswezen onont-
beerlijk keuren. Daar komt bij, dat, gedurende de , middel-
eeuwen" bijvoorbeeld, velerlei rechtshervorming en ver-
nieuwing bleef overgelaten aan de kerk, aan eigenmachtige 
gemeenten en andere corporation, zelfs verbanden van bloed-
verwanten, om nog to zwijgen van de bovenstaatsche bronnen, 
waaruit ons nieuwere volkenrecht zich voedt. Overal, kortom, 
waar eene slotsom zich grondt op onderlinge afweging van 
bijzondere wenschen in den zin eener gemeenschap, waartoe 
de wenschenden behooren, daar onderkent Stammler recht ').
Dat brengt ons op eene oorspronkelijke vondst, waarmee 
onze schrijver de rechtsgeleerden heeft verrast, hunne kunst 
verrijkt. Te weten : de ontdekking der breede uitgestrektheid, 
waarover, naast wetgeverswerk, de rechtvoortbrengende 
arbeid der tot vonniswijzen geroepen overheid zijne taak kan 
vinden. Men denke, bijvoorbeeld, eens aan leemten in de wet ; 
tegenwoordig een veeloverwogen onderwerp ! Binnen zekere 
grenzen, het is zoo, laten zij zich aanvullen uit logischen 
voortbouw aan het gedachtenstelsel, dat in de brokstukken der 
wetgeving zich verraa,dt. Doch, zoo ver niet, hoe daar? Te 
dier plaatse zoeke de magistraat , het recht krachtens den 
,, aard der zaak" ; dat is: hij denke zich de gedingvoerenden 
verbonden tot eene ,, afgezonderde gemeenschap" als straks 
genoemdd, en weve de zooeven to dier zake aangeroerde ver-
plichting hetzij van , achtend" -, hetzij van , deelgevend" 
maathouden in het to vellen oordeel in 2). Ook lette men eens 
op de veelvuldige aanwending, die zich de wetgever veroor-
looft of zelfs maar denkt, van het begrip ,goede trouw" 
Zulke trouw mag nimmer ontbreken bij het tenuitvoerleggen
1) „W. u. R. " (1921) P. P. 116/7. „Die Lehre von dem richtigen 
Rechte" (1902) P.196.
2) „Die Lehre von dem richtigen Rechte" (1902) P. P. 273, 284.
186	RUDOLF STAMMLER.
eener beklonken verbintenis. In twijfel dan ook, of een bijzon-
dere wetsregel to port heeft willen doen aan de algemeene 
gehoudenheid tot zoodanige „bona fides", spreekt steeds een 
vermoeden ervoor, dat nooit een overheidsgebod afspraken 
der partijen dus heeft willen uitleggen of aanvullen, als zij het 
den partijen zelven verbood de zaak to ordenen 1) . En nog is 
het begrip dier , trouw" in zekeren zin slechts on-derdeel van 
het ruimere der , goede zeden". Wat daarme8 strijdt, het 
mag dat spreekt ! op 's rechters steun niet rekenen 2) . 
Die gedachte reikt zelfs zoo ver, dat zij -den tusschenstaatschen 
eerbied voor 's buurmans wetten of arresten soms in gevaat 
kan brengen 1). Hoe (onder meer) indien een vreemde wet-
gever, eene rechtbank over onze grens blijkt op een bepaald 
punt het Nederlandsche inzicht nopens den eisch van zekere 
inbreuk op den regel der contractsvrijheid (van contracts-
vernietiging wegens ,turpis causa" onder andere) niet to 
hebben gedeeld ? Zal dan zoo'n, in Nederlandsche oogen 
onpassende buitenlandsche wet of -rechtersuitspraak voor 
onze rechtspleging, onze politie mogen bestaan ? Doch, zulke 
knopen in der staten rechtens verplichten eerbied voor elkaars 
wet-geving en gewijsden nu nog eens daargelaten, hoe in het 
gemeen to oordeelen over hetgeen naar rechte de , , goede 
„zeden" vorderen in eene zoo teere stoffe als den echt ? Met 
opzicht, bijvoorbeeld 1), tot eene rijke erfgename, die openlij k 
haar hand en hart ten inzet aanbiedt voor eene weldadigheids-
loterij ? Of wat to denken over hetgeen de zelfde term : de 
,,boni mores", beduiden wil voor de toelaatbaarheid van 
afspraken-tegen-de-schreef met opzicht tot ettelijke nieuwer-
wetsche gebruiken, vroeger onbekend ? Daar zijn bedingen 
tegen zekere stoutigheden van vakbonden 5). Daar hebt Ge 
onderlinge beloften tot het plegen van een' boykott 6) . Daar 
kunnen stappen wezen tot verstandhouding nopens het stich-
ten van bedrijven zonder mededingers, of wel het vormen, 
hetzij van „trust's", hetzij van kartellen 1) . Niet to vergeten

,,•	Eodem" P. P. 331 seqq.
,,•	Eodem" P. 389.
,,•	Eodem" P. 411.
„•	Eodem" P. 423.
„•	Eodem" P. 435.
,,•	Eodem" P. 442.
„•	Eodem" P. 443.
RUDOLF STAMMLER.	187
nog aan bet slot : de gewichtige rol, die rechterlijke aanvulling 
van wet en wetboek vervult bij bet uitleggen der rechtshande-
lingen '). Of kan men twijfelen, dat alweer die taak moet 
rekening houden met de wenschelijkheid van eene, naar haar' 
inhoud passende uitkomst? Al richt zich 's uitleggers eerste en 
tweede vraag op wat bij bet plegen van de rechtsdaad is ver-
klaard, voor het minst beoogd, volgt niet daarna, zoo op die 
vraag bet beschei,d onzeker blijft, een verder onderzoek nog 
naar dit derde punt: welke wilsinhoud ten deze volgens gezond 
oordeel de gerechtvaardigde zij to achten 2) ? En zoo al meer. 
Er opent zich hier een welhaast onafzienbaar weld, gelijk bet, 
eer Stammler er over zijn woord gesproken had, wel zelden 
of nooit zoo volledig, zoo leerzaam was in kaart gebracht.

Het kon wel niet anders, of eene rechtsleer, die zoo vier-
kant als deze hoofdstukken aantastte, zoowel in de meest 
toegejuichte omwentelingsleuzen van den dag, als in allengs 
weer opgekookte leidende ideeen der geleerde wereld, stond 
spoedig bloot aan velerlei bedenking. Voorzoover de bezwa-
ren kwamen van hoeken en kanten, waar zelf s inzake de 
ontled-ing van ons kenvermogen geestverwantschap met Stamm-
l er ontbrak, zou hen to overwegen thans en hiler wel wat ver 
van hums brengen. Maar eenigen zijn er reeds under de vroegste 
bestrij,ders van onzen denker geweest, die met hem stonden op 
den bodem van Kant's , Kritik der reinen Vernunft". Een' 
van de voornaamsten dier aanvallers-van-dicht-bij mag men 
wel noemen den to jong gestorven Lorenz Mitt. ,Een' van de 
voornaamsten", omdat zijne werptuigen binnen den naasten 
kring van 's meesters geestelijke omgeving zoo voor de hand 
lagen. Weinig is er dan ook, wat doeltreffender dan een afweer 
dier critiek zich leent tot bet aanvullen van wat de uiteen-
zetting, dus verre hier beproefd, op het stuk der duidelijkheid 
to wenschen liet. Daarvoor dan thans nog eenige oplettend-
heid gevraagd.
De meest verbreide grieve, tegen elke wijsgeerige rechts- en 
zedeleer in Kantiaanschen geest gemeenlijk ingebracht, krijgt 
woorden ook van Brutt, waar deze Stammler ten laste legt

') „Eodem" P. 503.
2) „Eodem" P. P. 508, 511, 513, 520-523.
1926 I .	13
188	RUDOLF STAMMLER.
een zich verliezen in het aanprijzen van gedragsvormen, wel-
ken tenslotte alle inhou.d ontbreekt. In 's meesters overrijke 
lij st van gewij sden-krachtens-gerechtvaardigd-recht ontbreekt 
het (BrUtt geeft dat toe) aan overleggingen nopens doeleinden 
en middelen allerminst. Menigmaal wordt men er herinnerd 
aan Von Jherings' bek-ende,omschrijvend woord, waar,, recht" 
gedoodverfd werd als „de beveiliging van de levensvoor-
,, waarden der maatschappij in dwangvorm" ') . Slechts ziet 
(dus heet het vender), onze wijsgeer voorbij, dat in elken 
,, passus" van dien aard de vaorgewende of keer jegens doel-
beoogingen, aan de ervaringswereld ontleend, weerlegd wordt 
als met een' , , actus protestationi contrarius". Laat ons dit deel 
van Mitt's betoog even vrijelijk mogen saamvatten in zijn 
geheel2). „De voorbeeldden" (zegt Mitt) „die Stammler ten 
,,beste geeft, bewijzen juist ;de onmisbaarheid der door hem 
,,afgewezen ervaringsdrijfveeren op het ondubbelzinnigst. 
,,Gesteld, onder andere (wij hebben hier inderdaad met een' 
,, gedachten „casus" -te doen, aan welks berechting , nach 
„richtigem Rechte" onze meester naast nog ettelijke meer 
,, gepoogd had zijne redeneerwijze op dit veld zeer tastbaar to 
„verduidelijken), gesteld : in een -gezelschap lustige drinke-
„broers leggen alien jegens alien de belofte of eener overden-
,, gekomen boete, to betalen bij het vaarwel zeggen aan hunne, 
,,dus ver gevolgde drinkgewoonte ; dan noemt hij die belofte 
„nietig. Daarentegen keurt hij van kracht eene gelijksoorti-ge 
,,toezegging voor het geval van ontrouw aan eene verbintenis 
,,.tot zich beperken of onthouden. Waarom ? Gemeten aan den 
„pilicht Uwer of mijner achting voor 's naasten eigen-
,,meesterschap (om nu to zwijgen over de, daarmee vergelijk-
,,bare gehoudenheid der gezamenlijke volksgenooten jegens 
„de betamende maat van elks deelhebberschap aan het 
,,nationale leven) staan, aldus Mitt, beide gevallen op den lijn. 
,,Den eersten keer heeft ieder belover zijn eigen willen prijs-
,,gegeven aan de liefhebberij van een' troep vroolijke nat-
„halzen. Den tweeden aan het gemoedsbezwaar van stroeve 
,,matigheidsapostelen. Wat maakt dat, uit het oogpunt der 
,,achting jegens zijne vrijheid, voor verschil ? Als Stammler 
„niettemi,n de rechtskracht der belofte van volharden bij dde
~)	,Wirtschaft and Recht" (1921) P. 481.
2) Lorenz Brutt „Die Kunst der Rechtsanwendung" (2907) P. P. 123/4.
R UDOLF STAMMLER.	189
„f beach in strijd met recht-naar-het-behoort , de gelof te, inte-
„gendeel, van zelfbeperkingte,dierzak,erechtensonaanstootelijk 
,,keurt, dan laat zich dat standpunt slechts rechtvaar,digen uit 
,, doelmatigheidsoverweging ; met name deze : &t bovenmatig 
„alcohol-genot enkeling en gemeenschap beiden schaadt, 
,,afschaffing" daarentegen hun alle twee tot nut strekt... In 
,,nog hoogere mate noemt Mitt de geboden nopens 's naasten 
„achting" en de voile erkenning van zijn aandeel aan hef 
„gemeenschapsleven onvoldoende bij het zoeken naar zuivere 
,,rechtsgrenzen in wetgevingsbeleid. Hoe, (vraagt hij bijvoor-
,, beeld) , zouden die richtsnoeren zonder meer toereikend zijn 
,, geweest op elken tweesprong, waar, in den loop der negen-
„tiende eeuw, nu ddeze Europeesche wetgever, plan gene, zich 
,vond geplaatst on-der het sprongsgewijze voortschrijden naar 
, , algemeen kiesrecht bij de samenstelling van zijn hoofd-
,, orgaan ? O f wel : men stelle zich gelij ke vraag met opzicht 
„tot dit probleem : moet de plicht ter vergoeding van schade, 
„toegebracht door een paard, dat ik to mijnen di,enste in eigen-
„dom bezit, wooden uitgestrekt tot nadeel, teweeggebracht 
,,door mijn kracht-rijtuig ? Of ook nog nem.e men -dit : is er 
„reden om, wegens vergrijpen uit ruwheid, de zweep weer in 
,,te voeren als strafmiddel ? En zoo al vender. Juist bij zoo-
, danige vragen der wetgevingspolitiek acht Brutt het blijkbaar, 
„dat men zonder doelmatigheidsoverwegingen geen' stap 
„vooruit komt, vermits de welgekozenheicd elker rechts 
,,bepaling tenslotte hiervan afhangt, of zij kan strekken ten 
,,dienste der maatschappelijke beschavingswaarden, die zij nu 
, , eenmaal to bevorderen en verzekeren heeft".
Het mocht inder-daad bevreemden, die critiek to vinden bij 
een' schrijver, die, blijkens de voorafgaan,de bladzijden, 
Stammler's werk aandachtig had gelezen. Want het bescheid, 
op bedenkingen als de aangehaalde to geven, lag in wat reeds 
verschenen was voor het grijpen. Stammler, immers, had juist 
niet, gelijk het met reden Rant was aangewreven 1), bij het

1) De misprezen plaatsen bij Kant komen inzonderheid voor in zijne 
,,Grundlegung zur Metaphysik der Sitten" (1785) en in de ,Kritik der 
. praktischen Vernunft" (1788). De aanmerking, hier bedoeld, vindt men 
onder meer in „Die beiden Grundprobleme der Ethik" van Arthur 
Schopenhauer (Dl. IV, II der ,Sdmtliche Werke", ed : Frauenstadt). Ook
in de polemische passages van de geschriften der Britsche hedonisten en 
eudaemonisten.
190	RUDOLF STAMMLER.
pogen om bijzondere vragen nopens , iustum ius" op to lossen 
alle overwegingen van aanpassing tusschen doeleinden en mid-
delen bij voorbaat gevonnist. Met nadruk zelfs was dit door 
hem verklaard, dat de inhoud aller rechtsbetrekkingen ge-
vormd wordt door belangen, wier juiste verzorgingstaak tot 
het stellen van doelmatigheidsvragen telkens noopt. Wat hij 
slechts daarnaast wilde zien erkend, het was dit andere, dat 
ook zorgvul,dige oplossing Bier nuts-problemen de eigenlijke 
rechtsvraag nog telkenmale onaangeroerd laat ; zoo, dat het 
ontwarren der bedoelde vak-raadselen een onmisbare aanloop, 
zeker, maar nooit het slotwoord bij afzonderlijke vragen 
nopens , richtig" recht zal kunnen wezen.
Men ga, om dat in to zien, de vaorbeelden van Briitt zelven 
nog even na. Dat -der drinkebroers kan kwalijk in ernst zijn 
bedoeld. Want eene verbintenis als daar ondersteld, een straf-
boding voor het geval dat de belover afscheid neemt van zijn' 
onmisbaar gekeurden morgendrank, is nauwelijks denkbaar, 
tenzij als bluf onder een drinkgelag, in een' toestand dus, die 
bij voorbaat de gedachte uitsluit, als ware eene rechtens 
bindende afspraak gemeend. Maar onderstelt eens het ondenk-
bare, onder den•indruk van veel , Pecksniffery" bij de geheel-
onthouders, hebben eenige jolige biergoden en alcoh,olproe-
vers, den enkelen keer kraak-nuchter, in ernst gepoogd elkaar 
to binden aan eene overdenkomst in den genoemden geest. Een 
wordt er ontrouw. De anderen dagen hem voor den rechter. 
En deze heeft thans uit to maken, of zulk eene toezegging, 
beoogd als met zijne tusschenkomst afdwingbaar, zich invoegt, 
al dan niet, in ,rechtmatig" recht. Nu zal ter dege, ook naar 
Stammler's bedoelen, het, strict genomen, onrechtskundige 
vraagstuk vooraf een onderzoek verlangen : of, onder de 
gegeven omstandigheden, overheidsbemoeienis tot het to keer 
gaan van onmatige drinkgewoonten at dan niet bevorderlijk 
zal zijn aan Whet gemeenelandsbelang? Welaan, laat eens die 
vraag van volksgezondheid met „ja" zijn opgelost. Dan is 
(slechts dit heeft Stammier willen zeggen) de zaak daarmede 
nog niet uit. Immers komt daarna nog steeds de rechtsvraag 
aan de orde, de eeuwige vraag : „tot waar?" Want over de 
betamende grenzen der, onderstellenderwij s, to wenschen 
gebleken inmenging-van-boven-af heeft de uitkomst van het 
geneeskundige onderzoek nag niets beslist. Is het een open-
RUDOLF STAMMLER.	191
baar belang, dat de regeering den drankduivel mee helpe uit-
bannen, dat belang kan ook, bijvoorbeeld, (en wellicht voor 
een gedwee yolk onder een zeer eigenwillig bewind tenslotte 
afdo,ende) worden verwezenlijkt met onvervaarde, niets ont-
ziende maatregelen ter ,, droogl.egging" . Nu dan : tot het 
zuivere uitwijzen der eigenlijke rechtsvraag : „quo usque?" 
doet Stammler eenvoudig dezen kunstgreep aan de hand 
Denk U 's lands wetgevers, als geroepen ter verzekering van 
dat, ,per hypothesin" onloochenbare, volksbelang, denk U 
hen in de noodzaak van zich met een' onderdaan, afgezien 
van alle feitelijke machtsongelijkheid tusschen beiden, min-
nelijk to moeten verstaan over de maat der in dezen door hen 
to treffen bemoei ngen. Neem aan : zij, hunnerzijds, opperen 
het denkbeeld, dat daartoe, onder meer, ook deze gedragslijn 
zal behooren : aan beloften van geheel-onthouding, met een 
strafbeding gesterkt, door de rechterlijke macht de hand to 
doen hou.den ; aan gelijke beloften van het tegendeel des rech-
ters steun to ontzeggen. Zou dan, naar het oordeel van een' 
onpartijdigen tact, de onderdaan, die toch ook voor zijn deel is 
betrokken bij hetgeen 's lands belang dient, of in gevaar 
brengt, zich zelven, als deelhebber aan de volksgeheelheid, to 
kort doen, zoo hij in zufk een' v6orslag trad? Dat schijnt 
,,in casu" de redelijke, zuivere vorm, waaronder zich, naar 
Stammlers' gedachtegang, de rechtsvraag stellen zou.
"Tans na den afgehandelden „puzzle" nopens richtige 
rechtspleging, de Brie, door Briztt voor Stammler's voeten 
geworpen, klemmen van wetgeversbeleid. Daar ontmoeten ons 
vooreerst de veelvul,dige vragen uit het tweede en de vol-gende 
kwartalen der v6orgaande eeuw nopens het goed recht der 
achtereenvolgens hier en daar geeischte en ook verrichte 
schreden : v6orwaarts naar allemans kiesrecht voor de kamers 
van afgevaardigden. Nog dens schijnt hier Mitt's keuze van 
het v6orbeeld niet gestreng doordacht. Wat toch is het geval ? 
Het stelt ons voor eene vraag van organische staatsinrichting. 
Zulke vragen, intusschen, onderscheiden zich alle door dezen 
eigenaardigen trek : wegens het overgroote gewicht, dat de 
nieuwerwetsche staat voor het rechtsleven bezit, valt bij haar 
de scheiding tusschen de, als ,, technisch" aan to duiden, v6or-
onderzoekingen en de eigenlijke opsporing van het passende 
recht veel minder scherp to trekken dan bij het v6orbeeld van
192	RUDOLF STAMMLER.
daareven. En wel om deze reden : dat hier de „technische" 
inleidingsraadselen zelve al in de eerste plaats zich laten her-
leiden tot dit : hoe den staatswil het doeltreffendst zich to laten 
vormen to then effecte, dat zijne uitingen in wet,geving, bestuur 
en rechtspraak zooveel mogelijk de vorderingen verwezenlijken 
van recht-gelijk-het-betaamt ? Wel verre dus, dat Stammler's 
van leeg formalisme betichte grondgedachten der verschul-
digde „achting" voor den naaste en der plichtmatige „deel-
„neming" in het nationaal bestaan aan .elkenonderdaan tedezer 
plaatse, gelijk Briitt beweert, in zeer bijzondere mate hare 
ongenoegzaamheid zouden verraden, is er nauwelijks den 
andere groep-vraagpunten, waar, bij hun stellen en hun oplos 
sen tevens, die beide grondgedachten, mits wel verstaan, 
tij-dens het ter markt komen van Bri tt's boek een zoo over-
groot gewicht bezaten. Wat toch was in west- en Midden-
Europa het hoofdbezwaar tegen ide aanvankelijke regeling der 
kiesbevoegdheid, die,er alom, sinds Napoleon's val „reform", 
verbreiding van dat burgerschapsrecht aan de orde had gesteld 
en aan de orde hield ? Dit immers? Dat ode beperking van het 
genoemde recht binnen den kring der gegoeden (in Engeland, 
bijvoorbeel,d, der grondbezitters, in Frankrijk der census-
plichtigen, in Pruissen -der aangeslagenen bij de hoogere 
klassen) zeer ernstige vrees rechtvaardigde voor partijidigheid 
in staatsbeleid ten gunste dier beter gestelden. Hoe licht toch 
(duchtte men) kon eene wetgeving, die het „fiat" behoeffde 
eener kamer, onder het overwicht van zulke kiezers geboren, 
dezen naar de oogen zien ! Reeds destij.ds gold het, bij vragen 
van wetshervorming veelal, met onbevangen tastgevoel to be-
middelen tusschen vermogenden door grondbezit of kapitaal 
en loonarbeiders, kleine luyden voor het minst. Zouden dan 
niet to vaak wetgevers, door de eerstgenoemde groepen hoofd-
zakelijk aangewezen, hare aanspraken veel verder op kosten 
ider overigen inwilligen, dan zich liet rijmen met de, dezen 
verschuldigde, achting, of met de mast, die hun toekwam in 
het mede-oefenen van 's yolks , grondrechten" (op het vrije 
woord, op vrije vereeniging, op vrijdom van molest aan 
lichaam, woning of vermogen en zoo meer) ? Ook hing, in 
verband met die beweegreden tot het aanhangig maken der 
kiesrechtsvraag, wel vaak hare gelukkigste oplossing aan het 
inzicht in dit onderwerp : Tot hoe ver verschafte de bouw en
RUDOLF STAMMLER.	193
ook de feitelijke invloed der overige staatsorganen : kroon, 
heerenhuis en rechterlijke macht, voldoenden waarborg, dat 
een herbouw van het huffs der afgevaardi,gden op -den grond-
slag van allemanszeggenschap niet, door het euvel van zijn 
samenstel tot -dusver in het tegendeel to verkeeren, voortaan 
het wetgevingswerk kon doen to kort schieten in toemeting der 
juiste maat van,eerbied, die daarbij toch ook den betergestelden 
staatsburgers verschuldigt bleef? Inderdaad : zou men niet 
zeggen, dat dit voorbeeld veeleer door Stammler dan door 
Brutt ter wille zijner zaak kon zijn gekozen ?
Bri tt's derde bewijzend,geval raakte (men zal het zich her-
inneren) de vraag, of het beginsel, dat den meester van een 
dier aansprakelijk stelt wegens schade, door het beest veroor-
zaakt, behoort to worden uitgestrekt tot den eigenaar of 
gebruiker van een nadeel toebrengend kracht-rijtuig. Let wel 
er is hier niet verantwoordelijkheid wegens schuld, om over 
opzet geheel to zwijgen. De eisch in den trant der „actio
noxalis d.e pauperiee" 1) komt eerst to pas bij (gezien van 
's meesters standpunt) puur toeval. Van waar, dit zij nu eerst 
gevraagd, die zijsprong buiten den strakken regel, waarnaar 
een ongeval blijft drukken op hem, then het trof ? Komt men, 
reeds bij het zoeken naar eene rechtvaardiging van die al 
geldende rechtsbijzonderheid, wel tot het doel, als men, gelijk 
Brutt het wil, tot nuts-overwegingen zich bepaalt? De lezer 
oordeele. Een beweegreden van then aard schijnt op dit stuk 
slechts to passen in het gedachtenkader van wie elke , actio" 
dezer soort misprijzen. Het is dat het gebruik van dieren als 
hulpmiddelen ter verhooging onzer menschenkracht, in land-
bouw, nijverheid, vervoer, den waardenschat, van die bedrij-
ven to wachten, verhoogt en ddus verdient to worden bevorderd, 
geenszins belemmerd door eene bijzondere aansprakelijkheid 
{der verbruikers, als ware het uit onrechtmatige daad. Daar-
tegenover kan hier niet, als weeriegging van gelijke orde, deze 
betooggrond dienst doen, dat zoo'n bijzondere aansprakelijk-
hei.d, den gebruiker van een dier opgelegd, hem voorzichtig-
heid zal leeren en zoo de veiligheid bevorderen op openbare 
wegen. Immers, nog eens : er is hier juist van onvoorzichtig-
') Inst. IV IX; cf. B. W. art. 1404, en de zoogen. ,,Erfolgshaftung" 
van §833 ,Biirgerl. Gesb. f. d. Deutsche Reich".
194	RUDOLF STAMMLER.
herd geen sprake. Waarom dan (de vraag zij herhaald) zoo'n 
uitzonderlijk gestrenge regeling ten laste van wie een dier 
benuttigt ? De rechtsgrond is in hoofdzaak bereids door Merkel 
met juistheid aangeduid. Er is hier, volgens Brutts' woor-
den 1), een gelukkig afwegen-op-gevoel van tweeerlei ltlang: 
het belang der diergebruikers om met het tewerkstellen zulker 
levende trek- en draag-instrumenten zich een middel to ver-
zekeren tot het verhoogen van de krachtdadigheid hunner 
bedrij fsoef ening, tegen het belang der omstanders en voorbij-
gangers bij vrijwaring tegen schade, die uit het aanwenden van 
zulke willende en, als zoodanig, nooit volkomen zeker bestuur-
bare hulpkracht verleenende wezens voor de openbare veilig-
heid voortkomt. Een ieder (aldus kortelijk Brutt), die, ter 
verhooging van zijn bedrijfsvoordeel, de toevlucht verkiest to 
nemen tot een middel, vergelijkenderwijs van zoo groote 
gevaarlijkheid voor anderen, behoort dan ook, bij wijze van 
tegenhanger tot zijn profijt, van gevaars-premie tegenover 
zijne kans op winst -, van gerechtvaardigden debet-post in 
zijne bedrijfsboekhouding, de kosten zich to getroosten, waar-
op, doet het geval zich v6or, vergoeding der, door dat middel 
bij anderen aangerichte, schade hem kan komen t,e staan. Voor-
treffelijk ! Slechts staat hier vrij, to vragen : Zijn, tot het recht-
vaardi,gen dier afweging, hulp-operation, als die ons Stammler 
leerde, inzonderheid zijne verdichting eener overeengekomen
afgezonderde gemeenschap", geheel zonder waarde ? En, 
indien neen, reeds bij het rekenschap geven van ten deze 
bestaand recht, zouden zij dan waardeloos kunnen zijn bij 
onderzoek naar de richtigheid van uitbreiding des geldenden 
rechts over vergelijkbare gevallen ?
Eindelijk : Brutt's laatste v66rbeeld. ,Wat kan ons" (vraagt 
hij) ,zulke wijsheid als van Stammler baten bij eene beslissing 
(laat ons zeggen :) over het gebruik der zweep, tot strafmiddel 
wegens vergrijpen uit ruwen, onbeschaafden zin ?" „Find 
,, goed, al goed", zou men hier willen besluiten. Had Mitt 
bedoeld to eindigen met eene vraag, geknipt ter rechtvaar-
digende toelichtng van den gedachtenbouw, then hij beoogde 
to ondermijnen, hij kon een' mooieren greep niet hebben
I) „Die Kunst der Rechtsanwendung" (1907) P. 59. Verg. Paul 
Vinogradoff „Common sense in law". P. P. 187/8.
RUDOLF STAMMLER.	195
gedaan, dan dezen uit het strafrecht. Want aan nauwelijks den 
ander begrip laat zich met meer kans op gevolg dan aan het 
rechtsbegrip-bij-uitstek : de straf, betoogen, wat Stammier zeg-
gen wil, wanneer hij, bij twijfelingen over juiste wetgevings-
kunst, van de doeltreff endheidsbeschouwingen, als die den 
inhoud in het vizier nemen, de eigenlijke rechtsvraag wil 
gescheiden houden, als die veeleer den vorm op het oog heeft. 
Het spreekt van zelf, dat, bij het zoeken naar uitkomst uit eene 
twijfeling, gelijk waarop ons Briitt met deze proefvraag wijst, 
overleggingen, thuis hoorend op het veld der geschiedenis, 
der samenlevingskennis, der zielkunde, der opvoedingsweten-
schap, om to beginnen, niet kunnen worden ontbeerd. Wat is, 
zoo ver zij thans nog zich laat nagaan, de uitkomst der, voor-
heen zoo veelvuldige, lichamelijke tuchtigingen geweest ? 
Waarom is men, in „de beschaafde wereld", haast overal 
daarvan teruggekomen? Waren daarbij uitsluitend vooroor-
deelen in het spel van eene weekhartige overschatting onzer 
,,natuurlijke" goedheid ? Of hield men ook met leerzame 
ervaringen rekening? Hoe laat zich in eene wereld, waar men 
wel eens meende het, dank zij vooral de ruimere verbreiding 
van ,ontwikkelend" volksonderwijs „zoo heerlijk ver" in 
,,verlichting" to hebben gebracht, het hardnekkige voort-
woekeren, ja zelfs de onrustbarende verbreiding van allerlei 
barbaarsch wangebruik begrijpen en verklaren ? In welken 
zin kan men zich voorstellen daartegen in to gaan met eene 
dracht-slagen nu en dan? Verwacht men daarvan bovenal, dat 
zij zal dienst doen als eene hardhandige ombuiging-ten,goede 
van den weerbarstigen wil, als eene wekking van het zoo nood-
zakelijke, eerbiedige ontzag-gevoel-voor-plicht in vereelte ge-
moederen, die daarvoor op andere manier niet zijn to 
openen ? Of wel : denkt men zich soms de zweep in de voor-
naamste plaats als wapen ter vreesaanjaging? ter vreesaan-
jaging allereerst aan den ontvanger van het pak-ransel zelven, 
dan ook aan wie, onder zijne spitsbroeders ervan vernemen, 
eindelijk aan al zijne kornuiten, die weten zullen, dat, van 
wege de wet, ook hun zoo'n,gevoelige vermaning aan den lijve 
bij gelegenheid boven het hoof d hangt ? A1 die nuttigheidsover-
denkingen, nog dens, zal een wetgever, w ien zich het zweep, 
vraagstuk opdringt, in de eerste plaats ter harte moeten 
nemen. Welaan, de uitkomst zij eens zoo, dat nauwgezet be-
196	RUDOLF STAMMLER.
peinzen der zaak onder geheel die reeks van ter zake dienende 
maatschappelijke gezichtspunten een wetgever heeft doen 
besluiten : de ruwe gezindheid, bovenal onder jongeren, die 
orde en vrede bij toeneming bedrei,gt, zou hoogst waarschijn-
lijk in verblijdende mate zijn to keeren wend maar then rauwen 
gasten of en toe eene fiksche rammeling toegediend. Zou 
daarmee dan de rechtmatigheid bewezen zijn van zulk eene 
pijn-toebrenging, als straf a Ten antwoord zij den opmerking 
genoeg. Deze namelijk : Precies gelijke orde van betoog kon 
ook een' beroepstemmer in -een beestenspel hebben gebracht 
tot,de slotsom, ddat, om zijne tijgers, leeuwen en beren onscha-
delijk to maken, eene voile laag, then onguren gasten somtijds 
toegediend met den , schadeloos-onmisbaren" , shambock", 
een uitnemend hulpmiddel ware to achten. Zou echter dan 
daarmee de zweep in dat beestenspel zijn gerechtvaardigd als 
straf-werktuig volgens .den rechtskundi.gen zin des woords ? 
Wie, die het beweert ? Doch welaan ! Indien zoo'n gansche 
reeks-ervaringslessen, in Hagenbeck's of Barnums instituut 
ten beste gegeven, onmachtig ware ter rechtvaardiging eener 
rechtskundige slotsom, dan kan eene gelijksoortige orde van 
gedachten, zonder meer ingesponnen met het oog op eene 
menschenmaatschappij, daar zuik een rechtsoordeel evenmin 
goedspreken. En dus blijft, na al zoodanige voor-,overleggin-
gen, hoe noodig, de hoofdzaak : de bevoegdheidsvraag, open 
staan. Het probleem, met andere woorden : kan een pak-slaag 
soms worden opgelegd als eene ,verdiende straf" ? het is, 
zoo na als vbor die buitenrechtelijke wijsheid, nog steeds in 
zijn geheel.

Hoe de overheersching-hier-alweer van het maat-probleem 
„quousque?", hoe, in verband tot haar, het taaie voortleven 
der vordering van , evenwicht" tusschen aangedaan en daar-
mee zichzelven opgelegd lijden, hoe dat den en ander slechts 
onder ingewikkelder vorm toepassing geeft aan hetgeen 
Stammler als beginsel van plichtmati-gen eerbied predikt? dat 
mag thans kortheidshalve met een zijdelingschen blik naar 
andere straf-beschouwingen in nieuw-Kantiaanschen geest 1 )
1) ,Onze Eeuw", 1902 ,Zieken en strafwaardigen" (Tegen het slot). 
Dr. Leo Polak's „De zin der vergelding" I, 1921, Stammler (,,Wirtschaft and 
Recht" (1921) P. 303) roert het verband tusschen strafrecht en zijn hulp-
RUDOLF STAMMLER.	197
worden voorbijgegaan. Mag men, als regel onderstellen, dat 
niets een' gedachtenbouw wit krachtiger steun verleent dan 
eene bewijsvoering, die ertdgen aangevoerde voorbeelden doet 
verkeeren in mi.d,delen to zijner bevestiging, dan kan met het 
gezegde wel worden volstaan. Een punt, intusschen, worde 
thans nog de aandacht niet onthouden. Het is dit : waaraan 
zou het wel schorten, dat, bij vluchtige kennisneming, de 
rechtsleer van Stammler moeilijk to aanvaarden -, en ,daarom 
dan ook eene critiek gelijk van Mitt zoo in het gehoor to 
liggen schijnt ? Dat schort klaarblijkelijk aan -deze eigenschap 
van Stammier's betoogen : slag op slag straalt daarin door, wat 
ook beknopte saamvatting telkenmale aan het licht brengt, hoe 
het laatste woord bij hunne aanwendiing behoort aan eerlijken 
,,tact", maatbegrooting , op gevoel". Het laat zich hooren, 
als zoo'n uitkomst velen ontgoochelt. Zij hadden van wijs-
begeerte des rechts meer verwacht : stelligheid, beredeneer-
baarheidd nog bij den laatsten stap. En in trouwe : er valt tot 
het verklaren van then waan meer dan den red,en to geven.
Daar is ten eerste edit : De eigenaardige afhankelijkheidsver-
hou,ding, waarin men, wel vooral sedert De Montesquieu 1), 
zich den rechter had gedacht met op,zicht tot Aden wetsregel ; 
men droeg haar onwillekeurig over op wat den wetgever to 
doen stond ten aanzien van de ,wijsgeerige beginselen". Een 
rechter had, niet waar ? genoeg aan zekere , syllogistische
mechanica". Hij zocht, voor ieder gegeven proces, de -daar 
to pas komende , praemissa maior", -den aan to wenden regel. 
Dan plaatste hij in het licht dier wet, als de „minor", de toe-
-dracht der aangelegenheid in geschil. En de zaak was klaar. 
Nu dan, zoo insgelijks dacht men zich, den trede hooger, de 
houding eens wetgevers tot de opperste richtsnoeren der 
rechtswij sbegeerte . Mar alweer behoe fden regeering en 
kamers de to regelien groep van levensverhoudingen slechts 
onder to brengen bij de, op haar aanwendbare, algemeene 
praemis. En ziedaar : de deugdelijke wet voor die groep-feiten 
sprong omhoog, als een cartonnen pop unit zijn doosje.
begrip der ,afgezonderde gemeenschap" slechts even aan. Kortheidshalve, 
omdat de ingewikkeldheid van het onderwerp nadere uitweiding ter plaatse 
onraadzaam maakt.
1) ,Les jugements doivent... etre (fixes) a un tel point qu'ils ne soient 
jamais qu'un texte precis de la loi" (,,De 1'esprit des lois". L. XI. ch. IV 
ed. Garnier (1871) P. 144).
198	RUDOLF STAMMLER.
Doch naast den genoemden grond was er voor de over-
drevene verwachtingen, hier ter sprake, nog eene oorzaak. 
En wel het reeds vermelde aanstekelijke geza,g der nieuwere 
natuurvorsching. Zij gewende het opkomende geslacht aan 
narekenbaar weten. Zij verlokte het daarmee zulk weten to 
beoogen, to verlangen op allerlei gebied, zelfs, onder meer, 
van rechts- en zedeleer. Zoo kras nu, als (zeg:) in Jeremy 
Bentham's dagen 1) door de van hem geleerde „radicals", 
is die aanmatiging sinds lang niet meer herhaald. Nogtans, 
een' nagalm verneemt men ook nu somtijds van woordvoer-
ders eener dergelijke moraal (heele en halve), als zij nog altijd 
meenen, dat hunne hulpbegrippen, ,, d,e actueele cultuur-
waarden des tijds" of hoe zij verd,er heeten, zich aanbevelen 
door een vastheid, die Stammler's dusgenaamd gekunstelden 
termen (,, afgezonderde gemeenschap", , achting", ,, deelna-
me" en wat dies meer zij) beet vreem-d to blijven.
Daartegenover sta bier met nadruk dit, dat de volstrekte 
zekerheiddier narekenbare kennis reeds in de wetenschappen 
uitzondering is en allerminst wordt aangetroffen, laat staan 
gevergd, in eenige kunst, waar zelfs zulk weten zich vindt aan-
gewen,d. Een toonzetter, bijvoorbeeld, zal zeker het zij 
toegestemtd, niet straffeloos zich vergrijpen aan stellige 
uitkomsten der geluidsleer, of aan daaruit ontleende hand-
wijzigingen voor het samenstellen van gelukkig gevonden 
wijzen met hare begelei-ding{en. Wil dat nu echter zeggen, dat 
wij in de wetmatig-vastgelegde bevindingen der wetenschappen 
van het gehoor zoo vele vaste spoorbanen bezitten, waarlangs 
de eerste de beste onbegaafde iiefhebberaar zich slechts heeft 
in beweging to zetten, om aan to landen bij de voortbrenging 
van een meesterstuk, even zeker als een spoortrein, voor het 
station-Leiden in zekere richting op gang gebracht, eindigt 
met binnen to rijden onder de stations-bekapping van Amster-
dam ? Natuurlijk niet. Naast vakkennis, vertrouw'dheid met 
de regelen voor het beoefenen zijner kunst en met het ,waar-
om ?" Bier regelen, vergt toonzetting van hem, die zich er 
aan waagt nog dat, nimmer onder regelen to brengen, ,ick en 
,,weet niet wat", dat men „genie" , voor het minst, dat men
1) Het sterkst spreekt bij hem de waan van de narekenbaarheid zijner 
ethiek uit de „DNontologie ". Men zie het hem betreffende hoofdstuk in 
M. Guyau's „La morale anglaise contemporaine ".
RUDOLF STAMMLER.	199
,,begaafdheid" noemt. Dus staat het met ddze, in het ver-
lengde eener natuurwetenschap gelegen, kunst. Dus staat het 
met andere soortgelij ke neemt heelkunde, neemt het dich-
terlijk vertalen van een dichtstuk	eveneens.
Ontslaat Jus eene wijsgeerige rechtsleer als van Stammler 
den wetgever, die bij haar zijn licht ontsteekt, niet van den 
eisch, dat hij, ter gelukkige oefening zijner kunst, naast ver-
trouwdheid met hare leidende gedachten, nog bovendien zoo 
lets bezitten zal als de gave om het onweegbare to wegen op 
gevoel, dan is daarin niets, wat wijsbegeerte des rechts in het 
nadeel brengt bij vergelijking zelfs met natuurkunde 1) . En 
evenmin is daarin iets, wat hem behoeft to ontstemmen, in 
wiens oogen de taak eens wetgevers met opzicht tot de eerste 
leerstellingen,der rechtswijsbegeerte lets als h,erhali.ng op een 
hooger plan is to achten van hetgeen in lager sfeer een rechter 
heeft to doen opzichtens de afgetrokken voorschriften der wet. 
Een dertig jaar voor dezen, ja, toen kon men nog het rechter-
ambt vervulbaar keuren zonder kunstvaardigheid met hulp 
alleen van red,ekundig gevolgen trekken. Maar thans is het 
anders. Scherp ziende als haast altijd, hebben, trouwens, reeds 
de Romeinen , , gerechtigheid" gekenschetst als , , kunst van het 
goede en billijke" en haar' beoefenaar „rechts-~bevdlligheid" 
ten taak gesteld y) . Trouwens, men neme eens het beeld van 
's rechters arbeid, gelijk het ons tegemoet treedt uit een heden-
daagsch wetboek van hoogen rang : het ,Burgerlijke" voor 
Duitschland. Kan daar de magistratuur met louter-logische 
denkverrichtingen volstaan? Als daar een rechter uit to maken 
kreeg (het geval is voorgekomen), of het , , misbruik van hare 
aanspraak op echtelijk samenwonen" heeten mocht, wanneer 
eene vrouw, wier man op 's keizers uitnoodiging vrijwillig 
diende in China, den huwelijksband wou slaken wegens 
kwaadwillige verlating, had hij dan niet op den tast twee waar-
den to vergelijken : de waarde der echtelijke levensgemeen-
schap van gehuwden en van 's mans strijdbare toewijding 
jegens keizer en rrijk ? Als daar (ooh dit is gebeurd) een 
rechter weed geroepen to beslissen, of een tot werken bekwaam
1)
Die Lehre von dem richtigen Rechte" (1902) P. 311.
"-)	,Dig.", „De iustitia et iure". L. I. T. 1. Fr. 1. ,ut eleganter Celsius
definit, ius est ars boni et aequi".
200	RUDOLF STAMMLER.
en jegens niemand onderhoudsplichtig vrijgezel, -die, wegens 
gevaar van in nood to raken na het doorbrengen van zijn erf-
deeltje, in lageren aanleg was onder curateele gesteld, of zoo 
iemand zijn vonnis had to aanvaarden, vond dan niet weer de 
magistraat eene gevoelsvraag uit to maken : nopens het 
waardeverschil tusschen Uwe en mijne persoonlijke vrijheid 
en tusschen het vrijwaren der maatschappij tegen vermijdbare 
bedeeling? En, zoo vervolgens het strafwetboek wordt opge-
slagen, heeft men niet dAar-voordl in artikel voor artikel 
opdrachten aan ode rechterlijke macht tot het schatten-over-en-
weer der zwaarte van misdrijf en straf ? 0, ongetwijfeld ! Niets 
gemakkelijker, dan voor een publiek, dat zich inbeeldt, van 
alle wetenschap op den duur volstrekte stelligheid -der uitkom-
sten to mogen vergen, eene wijsgeeri.ge rechtsbeschouwing 
verdacht to maken, die nog wel met nadruk tegen het koesteren 
zulker verlangens waarschuwt. Maar in een nieuw licht komt 
de zaak to staan voor wie bedenkt, hoe het stellen van zoo'n 
eisch berust op overschatting van dce va,stheid, welke anderen 
kunsten dan die ides wetgevers de haar voorlichtende weten-
schappen kunnen schenken. En ook nag daarvan afgezien, 
schijnt over het buiten ons bereik blijven van nacijferbare 
stelligheid bij rechtsoor-deelen een ieder zich gereedelijk to 
kunnen troosten, die de hoogste uitingen van 's menschen 
geest niet zoekt in haast werktui.gelijke syllogismen-hanteering, 
of in het herleiden van allerhand feiten-bestel tot de eeuwige 
formules van (A + B) x (A-B) of van (X x Y) 2, maar veeleer 
in het minst werktuiglijke wat aan ons His : persoonlijk waarden-
besef. Zoo het, bij de oplossing der fijnere rechtsvragen, op 
di,e kunstenaarsgave tenslotte aankomt, de studie des rechts 
staat er to hooger om. Ja, schijnt zelfs dit beweren wel to stout, 
dat, ook weer bij hare hedendaagsche werkwijze, de vooraan-
gaande onderdeelen der natuurvorsching zelve bij toeneming 
neigen den verbeelddingskrachtigsten onder hare dienaren de 
palm to reiken ?
W. VAN DER VLUGT.
HET BEGINSEL DER GELDENDE 
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.
Onze tijd staat, ook na het echec in Midden- en West-
Europa van de revolutionaire strevingen van 1918, bij voort-
during in het teeken van een strij,d over den grondslag der 
ordening van het economisch leven. Het socialisme moge, 
toen een oogenblik de kans gegeven scheen tot verwezen-
lijking van zijn stelsel, zijn teruggedeinsd voor -de door-
voering daarvan met het bestaande menschenmateriaal, en 
den eisch der socialisatie der productiemiddelen voorshands 
op het tweede plan hebben teruggedrongen. Het lijdt niet den 
minsten twijfel voor wien aan de geschriften van de lenders 
dier beweging aandacht to schenken pleegt, dat die eisch prin-
cipieel door hen in vollen omvang wordt gehandhaafd. Het 
geldt enkel een tactisch reculer pour mieux sauter. En de 
terugslag, door de houding der lciders in 1918 aangenomen, 
en door de economische malaise op den omvang van de 
socialistische partijen uitgeoefend, is zich allerwege ziender-
oogen aan het herstellen.
Nu is het een opmerkelijk felt, dat de principieele bestrij-
ding van het socialistisch beginsel bij zijn tegenstanders zeer 
veel to wenschen overlaat. Men krijgt den indruk, dat, ook 
bij degenen, die blijven weigeren tot het socialisme over to 
gaan, het geloof in de -deugdelijkhei,d van het geldend beginsel 
van het economisch leven, als middel om, niet slechts voor 
enkele bevoorrechten, maar voor~ de gemeenschap in haar 
geheel, het welvaartsideaal geleidelijk, voor zoover dit dan 
mogelijk moet worden geacht, to verwezenlijken, er geenszins
202	HET BEGINSEL DER GELDENDE
een is, dat Bergen kan verzetten. Van een kloek, beslist partij-
kiezen is to weinig sprake. Tot het einde meegaan wil men 
zeker niet. Doch men meent den tegenstanders den wind uit 
de zeilen to kunnen nemen, door kleine concessies.
Eene dergelijke politiek moet op niets uitloopen. Ware het 
den tegenstanders van de bestaande ordening enkel er om to 
doers, een grooter deel van het maatschappelijk inkomen to 
veroveren, dan zou een tactiek van loven en bieden wellicht 
kunnen slagen. Zoo echter is het niet gesteld. Het gaat er 
voor hen om, het bestaande productiesysteem door een prin-
cipieel ander to verdringen. De concessies door hun tegen-
standers gedaan, worden „op afbetaling" aanvaard, maar 
zonder dat in de doelstelling van het socialisme daardoor 
eenige wijziging wordt gebracht. Zij wekken bij de socialisten 
den indruk, dat hun bestrij-ders er enkel op bedacht zijn, de 
voordeelen, die het geldend stelsel hun heeft gebracht, to 
behouden ; ,dat hun strijd mitsdien uitsluitend in overwegingen 
van eigenbelang wortelt. Die concessies beschouwen zij als 
een bewijs, dat een sterke overtuiging van de principieele 
deugdelijkheid van het bestaande ontbreekt, met het gevolg, 
dat iedere nieuwe concessie de door hen gestelde eischen 
verder opdrijft. Waarom zou men met een vinger voor lief 
nemen, in plaats van met twee, of vijf, of tien ? De weigering 
om zoover to gaan staat bij de tegenstanders van het socialisme 
immers niet tegen den achtergrond van een scherp omlijnd 
en met overtuiging beleden beginsel
Even ondoeltreffend is het, zich to bepalen tot een weer-
legging van het zoogenaamd wetenschappelijk socialisme. 
Zeker, op dit gebied zijn belangrijke successen to boeken 
geweest. Van de grondzuilen van het Marxisme, de arbeids-
waardeleer en de daarin wortelende meerwaardetheorie ; de 
leer der kapitaalconcentratie en der absolute ,Verelendung" 
van de arbeidersmassa is reeds thans niet zoo heel veel 
meer staande gebleven. Maar al zou eerlang het door Marx 
opgetrokken gebouw van het wetenschappelijk socialisme 
geheel zijn ineengestort, dan nog zou het socialisme als stelsel 
van praktische politiek, dat de maatschappelijke voortbrenging 
wil vestigen op gemeenschappelijk bezit der pro-ductiemid-
delen, zich zeer wel kunnen handhaven.
Wil men het afdoende bestrijden, dan is het, naar het mij
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.	203
voorkomt, eerste eisch zich opnieuw to bezinnen op het begin-
sel der bestaande ordening ; tstelsel to plaatsen tegenover stelsel. 
Daarna kan dan de vraag aan de orde komen, of aan het 
beginsel, waaruit de maatschappij zooals wij die thans kunnen 
waarnemen is gegroeid, zoodanige immanente f outen kleven, 
dat het, indien mogelijk, voor een geheel ander behoort to 
wijken. Een beginselloos afglij-den naar het socialisme kan ten-
slotte niemand, ook de socialisten zelf niet, bevredigen. Moet 
het er komen, laat het dan zijn, wijl het thans geldend begin-
sel, in het licht der ervaring met de toepassing ervan ver-
kregen, welovertuigd wordt losgelaten.
Ik stel mij voor, in de volgende bladzij,den de vraag to 
behandelen, op welk beginsel de geldende maatschappelijke 
ordening berust. Niet haar to verdedigen tegen de kritiek 
waaraan zij - bloot staat is thans mijn doel, doch enkel den 
wortel bloot to leggen waaruit zij is gegroeid.
Men kan op de vraag, die ik zooeven stelde, in de literatuur 
de meest verschillende antwoorden aantreffen. Sommigen 
achten onze maatschappij gekarakteriseerd, door een complex 
van vrijheden die zij aan haar leden verzekert zooals vrijheid 
van eigendom, van beroep, van vestiging, van verbruik, van 
contract. Anderen wijzen op de in ruime mate bestaande schei-
ding tusschen eigendom en gebruik van de productiemiddelen, 
het loonstelsel ; of op het gemis aan organisatie, waardoor de 
voortbrenging wordt gekenmerkt, nu immers, juist krachtens 
de genoernde vrijheden, ieder voortbrengt wat, en zooveel, 
hem goeddunkt, daarbij enkel rekenend met winstmogelijk-
heden, zonder to vragen, of de door hem aan de productieve 
kracht waarover hij beschikt gegeven bestemming in maat-
schappelijken zin wel als een gewenschte, of als de meest 
gewenschte, kan worden beschouwd.
Al deze antwoorden brengen zeker trekken van onze samen-
leving naar voren, welke tot hare kenmerken behooren. Echter 
dringen zij, naar het mij toeschijnt, niet door tot het wezen 
der zaak, in zooverre n.l. die kenmerken alle uitvloeisels zijn
1926 I.	14
204	HET BEGINSEL DER GELDENDE
van het eigenlijk grondbeginsel der huidige ordening. Als zoo-
danig beschouw ik het beginsel der econornische zel f verant-
woordelijkheid .
Het uitgangspunt van gansch de economische werkzaamheid 
van den mensch, de oorsprong van het economisch leven in al 
zijn openbaringen, is gelegen in het feit, dat de mensch zich 
behoeften bewust wordt, en het doel van al ons werken is, 
de bevrediging van die behoeften mogelijk to maken. Met 
redelijk inzicht begaafd, kan de mensch zijn behoeften niet 
enkel instinctief ervaren. Hij kan ze ordenend overzien en 
vergelijken en, naar gelang die ordening plaats heeft, op grond 
van de dringendheid - waarmede zijn begeerten zich bij hem 
aandienen, de gaven door de natuur in hem en buiten hem 
beschikbaar gesteld gebruiken, om eF bevrediging aan to 
geven. Indien men maar ervan afziet, om tusschen behoeften 
van stoffelijken en onstoffelijken aard een principieel onder-
scheid to maken, en de grenzen van het welvaartsbegrip, zooals 
mij om thans niet nader to bespreken redenen volstrekt noodig 
dunkt, ruimer trekt dan b.v. Pierson of von Bohm dit deden, 
kan men zeggen, dat gansch het menschelijk leven zich oplost 
in gedragingen, die door dit streven naar bevrediging van 
begeerten zijn gemotiveerd.
Op tweeerlei valt in dit verband echter to letten. Het ervaren 
van behoeften is een bewustzijnstoestand, en kan dus slechts 
daar voorkomen, waar bewustzijn bestaat, derhalve, waar het 
hier gaat om redelijk handelen, alleen bij den enkelen mensch. 
In zijn oorsprong, hieromtrent kan d.m. inderdaad twijfel niet 
bestaan, is het economisch leven individualistisch. De men-
schengroepen hebben niet eigen behoeften, omdat het orgaan 
om deze to ervaren, bewustzijn, hun ontbreekt. Zij danken hun 
ontstaan aan het f eit, dat de individuen, die er in zijn ver-
eeni,gd, hun bestaan doelmatig en dus gewenscht achten ; omdat 
het m.a.w. aan een door hen gevoelde behoefte bevrediging 
geeft. Houdt deze behoefte op de leden Bier groepen to prik-
kelen, dan kunnen eens gevormde organisaties wellicht inge-
volge de wet der traaghei'd hun bestaan uit sleur en traditie nog 
eenigen tijd handhaven. Maar hun levenskracht is dan gebro-
ken, de wortel waaruit zij groeiden is afgesneden, en zij zijn 
onverbiddelijk ten ondergang gedoemd. En evenzoo is de 
begrenzing van de plaats, die zij in het economisch leven
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.	205
bekleeden, bepaal,d door de rangorde, welke de behoeften, 
waarin zij voorzien, innemen in het behoeftenschema van de 
leden der groep. Al dergelijke organisaties, van den Volken-
bond of tot de kleinste gezelligheidsvereeniging toe, hebben 
niet, zooals de mensch, een oorsrponkelijk, dock een uit de 
behoeften van den mensch afgeleid bestaan. Zelfs voor den 
groepsvorm van het huwelijk en het gezin gaat,deze stelling op, 
indien men let op het feit, dat in verschillende tijden en landen 
,de geslachts- en familieverhoudingen op zeer uiteenloopende 
wijze zijn geregeld. Overigens kan men zonder bezwaar erken-
nen, dat in de moderne cultuurwereld, al kent deze ook nog 
talrijke volwassen eenloopende personen, het gezin den grond-
slag vormt der samenleving, en dit, in stede van de individu, 
de cel vormt waaruit die samenleving is opgebouwd. Een een-
heid die reeds wegens de in de kinderen zich kruisende indivi-
dualiteit der oud,ers, een eindeloos geschakeerde eigen ge-
daante vertoont en een eigen behoeftenschema kent, evenals 
zuiks met demenschen het geval is.
Immers, en dit is het tweede punt waarop ik wijzen wil, men 
kan de behoeften der menschen wel trachten schematisch to 
ordenen naar groote categorieen, en dan wellicht zeggen, dat al 
deze categorieen in het bewustzijn van alle menschen als be-
hoeften worden gevoeld. Maar het is d.m. duidelijk, dat een 
dergelijke constructie van zekere innerlijke gelijkheid der men-
schen onderling toch bitter weinig waarde heeft. Het komt in 
het economisch leven niet aan op behoefte-categorieen, maar 
op concrete behoeften, welke met zeer verschillende inten-
siteit bevrediging vragen. De behoefte aan voedsel is natuurlijk 
allen menschen gemeen. Maar de hevigheid waarmede zij voor 
bevrediging zich aanmeldt, is op hetzelfde oogenblik voor ver-
schillende menschen, en voor denzelfden mensch op verschil-
lende oogenblikken, zeer ongelijk. Waarbij nog komt, dat de 
middelen, waarmede zij in concreto kan worden voldaan, zeer 
verschillend zijn. Voor den een zijn voedingsmiddelen begeer-
lijk, die een ander verafschuwt.
Zoo is het op ieder gebied. Een boom heeft millioenen 
bladeren, maar bij scherp toezien blijken niet twee ervan 
geheel aan elkaar gelijk. Het centrale feit der persoonlijkheid 
heeft voor de gedaante en de ontwikkeling van het economisch 
]even overwegend belang, en jedere persoonlijkheid heeft, als
206	HET BEGINSEL DER GELDENDE
gevolg van vererving en opvoeding (dezen term hier genomen 
in den ruimen zin van milieu-invloeden tijdens de ontwikkeling 
der persoonlijkheid), haar eigen aard. Uit de verte gezien, 
moge deze gemeenschappelijke trekken met dien van andere 
personen toonen; bij scherper toezien blijkt, dat zij daarvan 
toch ook op tal van punten zeer wezenlijk verschilt. Met het 
gevolg, dat ook de individueele behoeften-schema's uiteen-
loopen, zooal niet wat de soorten van behoeften betreft, die er 
op voorkomen, dan toch wat aangaat de voorwaarden, waaraan 
de individu hare bevrediging gebonden acht en evenzoo ten 
opzichte van de rangorde, door de intensiteit der behoeften 
bepaald, waarin zij op het behoeften-schema zijn geplaatst. 
Wie zich de oorzaken waaruit die verschillen voortspruiten 
indenkt, zal dan ook tot de slotsom moeten komen, dat ook al 
zou men de uiterlijke omstandigheden ex hypothesi een oogen-
blik voor alien gelijk zich denken, de verschilien in aard en 
aanleg der menschen tot verschillen in hun behoeften-schema's 
leiden moeten.
Uit den noodwendig ongelijken inhoud der individueele 
behoeften-schema's in verband met het feit, dat iedere behoefte 
enkel in het bewustzijn van dengene die haar ervaart kan wor-
den gepercipieerd, volgt nu, dat de behoeften van den mensch 
zich onttrekken aan waarneming door derden. Ongetwijfeld 
kan de mensch, door woorden en door daden, uiting even aan 
zij n begeerten, het bestaan en de intensiteit ervan aan anderen 
mededeelen. Maar het is genoegzaam bekend, hoe onvolkomen 
zoodanige mededeeling in tal van -gevallen blij ft als gevoig van, 
gewilde of ongewilde, overdrijving in de mededeeling ; van 
gebrekkig begrip, onderscheidingsvermogen of belangstelling 
bij hem aan wien de mededeeling wordt gedaan, enz. Talloos 
zijn de fouten en teleurstellingen, wanneer derden in anderer 
behoeften trachten to voorzien. Men moge niet kunnen vol-
houden, dat ieder het best de wegen en middelen kept om 
eigen behoeften to dekken. Zeker is het, dat ieder het best 
beoordeelen kan welke behoeften hij heeft en in welke rang-
orde deze bevrediging verlangen, met iinachtneming van het 
beginsel der , , grensproductiviteit", hetwelk ons er toe brengt 
to streven naar een zoodanig gebruik van de productieve kracht 
waarover wij voor de dekking van onze behoeften beschikken, 
dat ieder partikel daarvan een bestemming krijgt welker belang
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.	207
voor ons niet achter staat bij dat van een andere mogelijke 
bestemming die wij er aan hadden kunnen geven.
Bet zich naar den eisch van dit beginsel gedragen is zeker 
een i-deaal, dat als zoodanig voor volledige verwezenlijking 
niet vatbaar is. Niemand is in staat op ieder moment zijn 
behoeften-schema volledig to overzien. Te minder, wijl daarop 
niet enkel de onmiddellijk voor bevrediging zich aanmeldende 
begeerten (daaronder ook begrepen de tegenwoordige behoef-
ten van anderen) een plaats bekleeden, maar ook de behoef-
ten, die wij, op grond van het a-prioristisch postulaat van de 
continuiteit onzer persoonlijkhei.d, verwachten in de toekomst 
voor ons zelf en anderen to zullen ervaren. Legio is het aantal 
fouten door ieder onzer in zijn economisch leven gemaakt ! 
Maar het blij ft waar, dat wij trachten het genoemd beginsel 
daarin als richtsnoer to volgen.
Uit het feit nu, dat het uitgangspunt van gansch het 
economisch leven, t.w. het bestaan van behoeften, die zich 
enkel in het bewustzijn van den individueelen mensch als zoo-
danig doen gevoelen, en die den mensch dwingen tot arbeids-
prestatie gericht op de bevrediging er van, van individualis-
tischen aard is, vloeit het beginsel der economische zelfverant-
woordelijkheid noodwendig voort. Dit beginsel toch legt de 
zorg om in zijn behoef ten t,e voorzien op hem, die de behoef ten 
ervaart en zich de mate van haar dringendheid bewust wordt. 
Dat daarbij regelen moeten worden in acht genomen, wijl 
ieders vrijheid om de dekking van zijn behoeften na to streven 
haar begrenzing vindt in de aan anderen evenzeer toekomende 
vrijheid om to arbeiden a-an de verwezenlijking van dit doel, 
spreekt van zelf en brengt geen verandering van principieelen 
aard. De daardoor ontstaande vrijheidsbeperkinkgen, oorspron-
kelijk van enkel feitelijken aard (de macht van den een beperkt 
door de macht van (der) anderen), zijn geleidelijk tot beper-
kingen door het objectieve recht hervormd. De vrijheid van 
ieder bij de behartiging van zijn welvaartdoeleinden werd toen 
een redelijk zich gedragen onder vrijwillige eerbiediging van 
de gelijke bevoegdheid der overigen. Vrijwillig, wijl immers 
ook de behoefte aan bet hebben van zoodanige normen voor het
208	HET BEGINSEL DER GELDENDE
mnensehelijk verkeer in bet individueel bewustzijn wordt ge-
voeld, zooal niet door alle samenlevenden, dan toch door de 
overgroote meerderheid van hen; terwiji bovendien zeker nog 
een aanmerk,elijk deel van de overblijvende minderheid de be-
hoefte om de gevollgen van peen niet inachtnemen dier normen 
to vermij-den als dringender gevoelt, dan die, om zich aan de 
door hen niet verlangde, of mogelijk zelfs verkeerd geachte, 
normen niet to storen.
Te meer volgt uit bet voorafgaande het lbeginsel der econo-
misch,e zelfverantwoordelijk'heid, wijl de voorziening in zijn 
begeerten den mensch offers oplegt, zij :bet enkel bet offer van 
arbeidsprestatie, di!e, in bepaalde richting aangewend, voor de 
dekking van behoef ten van anderen aard niet meer in aanmer-
king kan komen. Waar nu weder de offers een in bet indivi-
dueel bewustzijn zich als zoodanig voelbaar makend iced zijn, 
welks omvan.g naar den aard der persoonlij,kheid en naar de 
omstandiigheden waarin deze verkeert versehilt, voi,gt ook 
hieruit, dat ieder voor zichzelf heeft to beslissen de wijze 
waarop, en de richting zoowel als de mate waarin, hij zijn 
pro-ductieve kracht aan de voorziening in zijn behoeften 
zal dienstbaar maken. Op deze wijze vindt door dengene, 
die met uitsluiting van alle anderen principieel alleen daartoe 
in staat is, de afweging plaats van baten en lasten bij 
de nastreving van zijn welvaartsdoeleinden. Is -die afweging 
juist geweest, dan zal hijzelf de vruchten daarvan genieten. 
Maakte :hij fouten, dan zullen de gevoigen daarvan hem tref-
fen. Zijn rechtstreeksch eigenbelang zal hem er dus toe drijven, 
zijn economisch leven met zorg to regelen. Zoo wordt vanzelf 
een waarborg verkregen, dat ieder met toewijding arbeidt aan 
de inperking van zijn eigen welvaartstekort, wat, indien bet 
met eerbi-ediging van anderer rechten algemeen geschiedt, 
uiteraard ook -aan de verheffing van bet algemeen welvaarts-
peil moet ten goede komen. Langs dozen weg wordt voorkomen, 
dat, door bet leggen van de verantwoordelijkheid voor bet 
individueel economisch bestaan op derden, de persoonlijke 
energie in den strijd tegen dit tekort zou kunnen verslappen 
en de enkeling voor de voorziening in de eigen behoeften goat 
steunen op anderen, bet dragen van de last en de offers door 
die voorziening geeischt aan hen overlatend. Wat tengevolge 
zou hebben, dat, indien alien dit zouden doen, ieders wel-
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.	209
vaart zou worden verkort ; en indien enkelen met voile 
toewijding zich zouden blijven inspannen, anderen op hen 
zouden parasiteeren, en worden gestijfd in hun sociaal-beden-
kelijke slapheid.
Het groote beginsel der economische zelfverantwoordelijk-
heid, dat dus stoelt op het in de natuur der dingen gelegen 
individualistisch karakter van het uitgangspunt van alle 
economisch handelen, is niet op zeker moment als grondslag 
der maatschappelijke ordening ingevoerd of aanvaard. Het is 
dit vanzelf geworden, wat dunkt mij als een bevestiging mag 
gelden van de stelling, dat het boven besproken uitgangspunt 
van het economisch leven, de drang van den mensch tot voor-
ziening in de door hem gevoelde behoeften, noodwendig bij 
een regeling op,dit beginsel steunend moet doen belanden. Een 
zoo ontzaggelijk samengesteld geheel, als het bedrijfsleven van 
een cultuurvolk, laat zich nu eenmaal niet denken als de 
vrucht van een kunstmatig ordenen. Het ontwikkelt zich 
geleidelijk onder de werking van immanente krachten. Dit 
geeft eenigen waarborg, dat de thans bestaande orde ook niet 
plotseling en blijvend door een geheel andere kan worden 
vervangen. Voor zoover ide krachten, waaruit zij historisch is 
ontstaan, voortspruiten uit de natuur zelve der verschijnselen 
waarin het economisch leven wortelt, zouden zij ook na de 
omvorming hare werking doen gevoelen in de richting van 
het herstel, of, zoo men wil, de reactie. Maar inmiddels kan 
ontzettend veel kwaad zijn gesticht. In een etmaal kan meer 
worden vernield dan in jaren van moeizamen arbeid weder 
kan worden opgebouwd.
Het grondkenmerk der geldende ordening is derhalve dit, 
dat zij, gebaseerd op de behoeften en de behoeften-schema's 
die als zoodanig in het bewustzijn der individuen worden 
waargenomen, de zorg voor de bevrediging daarvan aan hen-
zelven overlaat, hen daarbij in hun vrijheid bindend, voor 
zooveel dit noodig voorkomt aan althans de meerderheid der 
in eenzelfde verband samenlevenden, d.w.zr door hen als een 
persoonlijke behoefte wordt gevoeld, ten einde to voorkomen, 
dat de vrijheid van den een ontaardt in onderdrukking van de
210	HET BEGINSEL DER GELDENDE
principieel niet minder eerbi,edwaardige vrijheid van d-en ander.
Uit dezen grondtrek vloeien nu noodwendig allerlei trekken 
onzer samenleving voort, die sommigen ten onrechte haar 
eigenlijke kenmerken achten. Ik wensch dit thans, met betrek-
king tot enkele der belangrijkste nader aan to toonen.
Reeds aanstonds zij er op gewezen, dat bet feit, dat de 
nader to bespreken rechten en vrijheden naar plaats en tijd 
in ongelijken omvang zijn erkend, zonder dat men zal willen 
volhouden, dat de terzake bestaande verschillen bet eigen-
lijk wezen der samenleving hebben veranderd, als bewijs gel-
den mag, dat bet karakter eener samenleving niet door die 
rechten en vrijheden is bepaald. Doch, zooals gezegd, meen 
ik dat kan worden aangetoond, dat zij van den genoemden 
grondtrek, bet beginsel der economische zelfverantwoorde-
lijkh,eid, lenkel bet natuurlijk uiitvloeisel zijn.
Ik noem in de eerste plaats bet eigendomsrecht. Indien ieder 
persoonlijk verantwoordelijk is voor de handhaving van 
zijn bestaan ; voor de verwezenlijking van dit Joel is aange-
wezen op zijn eigen arbeid en inspanning ; en in zijn behoef-
ten slechts in zoover zal kunnen voorzien, als de vruchten 
van dien arbeid hem de mogelijkheid daartoe openen, dan 
volgt daaruit rechtstreeks en onmid,dellijk, dat die vruchten 
bij uitsluiting van alle anderen hem toekomen, die ze heeft tot 
stand gebracht, voor zoover dit laatste geschiedde zonder de 
rechten van anderen to krenken. Het kan noodig of raadzaam 
zijn grenzen to stellen aan de vrijheid om over die vruchten to 
beschikken, met name die vrijheid wellicht to beperken tot 
zijn persoonlijk leven. Te meer, wijl zij anders aan zijn erf-
genaam of legataris toevallen zonder eenige inspanning 
hunnerzijds. Testeervrijheid en wettelijk erfrecht laten zich 
enkel op gronden van utiliteit verdedigen, al voeg ik er aan-
stonds bij, dat deze inderdaad niet ver to zoeken zijn. Doch 
dat bet eigendomsrecht van bet beginsel der economische 
zelfverantwoordelijkheid bet rechtstreeksch uitvloeisel is, kan 
d.m. niet worden geloochend.
En dit verband geldt algemeen, ook den grond. Men noemt 
dezen veelal een natuurgave, als zoodanig alien menschen 
gezamenlijk ter beschikking gesteld. Op tweeerlei moet 
echter nadruk worden gelegd. In de eerste plaats hierop, dat 
in al wat den men-schen diensten bewijst stoffen of (en) krach-
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.	211
ten door de natuur ter beschikking gesteld een rol spelen. Op 
grond der beteekenis van de wetten van het behoud der stof 
en van het behoud der kracht, komt aan al die gaven der 
natuur, zoo men wil, een monopoliekarakter toe. Het argu-
ment waarop men zich beroept reikt dus veel verder dan tot 
den grond alleen. Voorts valt to bedenken, dat, zoodra de 
mensch aan den o,erstaat van het nomadenleven is ontwassen, 
zekere duurzaamheid van vestiging op en van gebruik van den 
grond voorwaarde is voor de verwezenlijking van zijn 
economische doeleinden. Zulks to meer, nu de bodem, overal 
waar de toeneming der bevolking den overgang van de exten-
sieve tot de intensieve bebouwing beef t noodig gemaakt, niet 
langer in den toestand, waarin de natuur hem heeft beschik-
baar gesteld, aan de menschelijke behoeften voldoening 
schenkt. Er moet dan voor de ontginning, ontwatering, ver-
hooging van de bodemcapaciteit hard worden gewerkt. Het 
gevolg daarvan is, dat de bodem, zooals deze wordt gebruikt 
in de cultuurstaten der oude wereld, en in toenemende mate 
ook daarbuiten, in weinig mindere mate als arbeidsprodukt 
moet worden beschouwd, dan dit met welke andere goederen 
ook het geval is. Dezelfde argumentatie, die er toe leidt om 
den eigendom over ode vruchten van Aden arbeid to zien als een 
uitvloeisel van de erkenning van het beginsel der economische 
zelfverantwoordelijkheid, is derhalve ook op den bodem 
toepasselijk.
Wanneer men de vruchten van den arbeid niet wil toeken-
nen aan hem die dien arbeid presteerde, dan komen zij toe 
aan wie tot hun totstandkoming niet hebben medegewerkt. 
Daardoor wordt echter de werking van genoemd beginsel in 
dubbel opzicht verzwakt. Hij die, met inachtneming der rechts-
orde, heeft gewerkt om zich to verschaffen datgene waaraan 
hij behoefte heeft, doch die zich daarna de vruchten van zijn 
arbeid ziet ontnomen, wordt geremd in zijn drang om zich, 
ten koste van offers van allerl-ei aard, het noodige to verschaf-
fen. En hetzelf de geldt voor hem, die de vruchten van anderer 
arbeid zich ziet in den schoot geworpen. Het gevaar is zeker 
niet denkbeeldig, dat de lust, om zich offers to getroosten ter 
voorziening in eigen behoeften, zal verminderen, naargelang 
het uitzicht grooter is, om ook zonder inspanning het noodige 
deelachtig to worden.
212	HET BEGINSEL DER G ELDENDE
Op overeenkomstige wijze laat zich betoogen, dat de 
contractvrijheid uit de economische zelfverantwoordelijkheid 
voortvloeit. Deze biedt de mogelijkhei,d om zich, ter voor-
ziening in eigen behoeften met anderen to verstaan over een 
ruil van goederen of •diensten, welke ruil zich principieel 
'slechts laat denken tegen den achtergrond der onderstelling, 
dat beide contractanten hun belang er door gebaat achten. 
Wanneer nu ieder -de zorg voor zijn economisch bestaan in 
eigen hand moet nemen, zonder dat de Staat of de gemeen-
schap zich daarvoor aansprakelijk stelt, dan moet ieder ook 
,de wegen kunnen inslaan, welke hem voor de bereiking van 
sdit doel raadzaam dunken. En zoo dit voor ieder afzonderlijk 
geldt, dan volgt daaruit onmidddellijk, -dat -de menschen zich 
vrij zullen mogen verstaan nopens de regelingen welke zij in 
hun eigen belang zullen meenen to moeten treffen. De vrij-
heid van vereeniging wortelt in dezelfde gedachte. Natuurlijk 
ook bier weder, het is niet noodig het telkens to herhalen 
met eerbiediging van de rechtsorde. Inzonderheid sedert de 
arbeidsver,deeling dde signatuur is geworden van het productie-
systeem, is ode vrijhei,d van contract een onmisbaar uitvloeisel 
van het grondbeginsel der maatschappelijke ordening. Nader 
betoog op dit punt zal wel niet noodig zijn. Zonder de prin-
eipieele erkenning van ruil-, dat is contractvrijheidd, is de 
arbei dsverdeeling in eene op economische zelfverantwoor-
adelij.kheid berustende samenleving on'denkbaar.
Evenzoo laat zich met betrekki:ng tot de vrijheid van beroep 
en van vestiging aantoonen, dat zij van h,et grondbeginsel der 
geldende ordening het natuurlijk uitvloeisel is, al moge dit dan 
ook eerst betrekkelijk laat zijn,erkend. Aanleg, neiging, be-
rgaafdheitd der individuen zijn ongelijk. De op alien echter 
gelegde p'iicht om voor eigen zelfhandhaving to zorgen, moet 
dan voor hen ook de vrijheid medebrengen om de voorwaar-
den voor het nakomen van .die plicht zoo gunstig mogelijk to 
maken, het beroep to ki.ezen, dat hun in verband met de uit-
zichten welke 'het Wedt of schijnt to bieden, en de eigenaardig-
Jieden van hun persoon, de beste vruchten in verhouding tot de 
to brengen offers belooft ; en eveneens om het to gaan uit-
oef even daar, waar de kans van slagen hun het grootst dunkt. 
Er ka,n aanleiding zijn, om die vrijhed.en voor hepaalde beroe-
pen uit to sluiten of in to perken. Dit belet niet, dat zij een
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.	2.13
natuurlijk gevolg zijn van de -op ieder rustende plicht tot zelf-
handhaving.
Ik kom tot de scheiding tusschen eigendom en gebruik van 
de produktiemiddelen, bet loonstelsel, waarin de socialisten 
veelal bet wezenskenmerk der bestaande, kapitalistische 
samenleving meenen to zien. Uit de ongelijkheid der econo-
mische subfecten in aanleg en bekwaamheid volgt noodiwendig, 
dat zij, ook al zouden zij aanvankelijk in geheel gelijke om, 
standigheden zijn geplaatst, bij gelijk gedachte inspanning 
ongelijke uitkomsten van hun arbeid zullen verkrijgen. De 
economische waardt der menschen is nu eenmaal ongelijk. 
Met hun waarde als menschen in anderen zin heeft dit simpele 
ervaringsfeit natuurlijk niets to maken. Ik denk hier enkel aan 
hun geschiktheW voor de bereiking van hun economische doel-
einden. Wat er elders van zij, het dogma der gelijkheld van 
alle menschen is op economisch gebied stellig niet to handhaven. 
D-e eigenschappen waar het op dit terrein op aankomt om to 
slagen : gezondheid en lichaamskracht ; activiteit ; concentratie-
vermogen ; durf ; takt in den omgang met anderen ; verstand ; 
doorzicht ; volhardingsvermogen en zooveel meer, zijn nu 
eenmaal ieder op zichzelf en in onderling verband in eindelooze 
schakeering bij de menschen aan to treffen. En zulks waarlijk 
niet,enke'l als gevolg van het milieu ; bewijze het felt, dat ver-
schillen van dezen aard, gelijk ieder in eigen kri~ng kan waar-
nemen, -ook word,en aangetroffen bij personen geboren en 
getogen in hetzelfde -milieu. Welvaartsongelijkheid is dienten-
gevolge een volkomen normaal verschijnsel.
Ook hierom, wijl onder de verschillen tusschen de menschen 
een zeer voorname plaats bekleedt ongelijkheid in voorzorg. 
Primair aangelegde naturen, die hun levenshouding over-
wegend met een ,komt tij.d, komt raad" door d,e direkte 
impulsen van het heden laten beheerschen, staan in het,econo-
misch levee -geh,eel anders dan zij die, vender ziende dan 
vandaag, ook aan d,e dekking van hun toekomstige behoef ten 
een ni,et onbelangrijk deel van hun zorg en inspanning doen 
ten goede komen. Leven de eersten van de hand in de tand, de 
iaatst,en leggen zich in het heden het offer van ver'bruiksbe-
perkingen op, om in de toekomst niet geheel onverzorgd to 
zijn. De tegensttelling door Bamberger met betrekking tot de 
beurscli entele eens gem aakt, tusschen hen, die voar alles gaarne
214	HET BEGINSEL DER GELDENDE
goed willen eten en hen, die bovenal rustig willen slapen, heeft 
veel verder reikende beteekenis. Maar daardoor worden de wel-
vaartsverschillen uiteraard vergroot. Niet enkel wija nu de 
vooruitzorgenden beter gesitueerd zullen zijn, wanneer de 
toekomst heden werd, dan de ,dwaze maagden" ; maar ook 
wija de gemaakt,e besparingen, wegens de productiviteit van 
het -kapitaal, reeds terstond vruchten gaan afwerpen, welke 
dus voor de toekomstige behoef ten, voor de dekking waarvan 
de besparing plaats had, zich gaan voelbaar maken, aan de 
vooruitzorgenden grooter welvaart zull,en verzekeren.
De aldus uit de natuurlijk,e verschillen der menschen voort-
spruitende ongelijkheid in welvaart heeft derhalve in zich zelve 
de strekking zich gaand,eweg to vergrooten. Waarbij nog komt, 
dat dientengevolge mifieuverschillen ontstaan, welke de econo-
mische kansen voor overigens economisch gelijkwaardigen, die 
in verschillend milieu worden geboren en opgroeien, ongelijk 
maken.
Uit een en ander vloeit flu voort het ontstaan van de schei-
ding tusschen eigendom en gebruik van kapitaal, h,et loonstel 
sel. Wi.e beschikt over besparingen, die hij, om welke reden 
dan oak, niet zelf kan oof wil productief maken, zal, om,zich de 
vruchten van die besparingen niet to zien ontgaan, anderen 
trachten to vinden, bereid om dit to doen, en den dienst door 
hen hem bewezen beloonen, door een deel van de vruchten 
aan hen of to staan. Omgekeerd zullen onder degenen, die, 
van kapitaal verstoken, uitsluitend op de vruchten van hun 
arbeid zijn aangewezen, er gevonden worden, ber-eid om then 
arbeid ter heschikking van eerstgenoemden to stellen, zoo zij 
daardoor uitzicht krijgen op een groot-er inkomen, dan zij 
alleen met hun arbeid zouden kunnen verwerven. Wordt het-
geen zij voor hun medewerking verlangen onzen kapitalist to 
veel, dan zal deze wellicht toch zelf zij.n besparingen productief 
gaan maken, wellicht ze enkel bewaren zonder meer, mogelijk 
ook ze verteren. Wil omgekeerd de kapitalist een, naar het 
oordeel van hen wier medewerking hij begeert, to geringe ver-
goeding voor die medewerking geven, dan zullen zij die mede-
werking weigeren en er de voorkeur aan geven geheel zelf-
standig to blijven werken.,Op de rwijze in de theorie der prijs-
vorming met betrekking tot de produktiefactoren u-iteengezet, 
vormt zich zoo ten slotte de verdeeling van het in samenwer-
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.	215
king verkregen resultaat tusschen hen, di,e eenerzijds het 
kapitaal an,derzijds den arbeid leverden.
Totdusver dacht ik rmij die samenwerking als een societas 
van kapitalist en arbeider. De ongelijkheid van aanleg der 
menschen kan echter ook hierin 'bestaan, dat sommigen in 
bijzondere mate zijn toegerust met bet talent om to leiden en to 
organiseeren. Zij zullen, ook indien zij niet zelf ibeschikken 
over het in de voortbrenging benoodigd kapitaal, edit talent 
willen gebruiken als middel voor h,et verwezenlijken van hun 
welvaartsdoel. Waar, blijkens de merkwaardige ervaringen, 
die Ford opdeed, de neiging om in een verantwoordelijke 
positie van l-ei,denden aard to worden geplaatst reeds vrij zeld-
zaam voorkomt 1) , en men zeker mag aannemen, dat de be-
gaafdheid tot dergelijk werk nog zeldzamer zal zijn, spreekt 
bet van zelf, dat zoo de kapitalist zijn besparin-gen aan der-
gelijke personen ter beschikkin:g stelt, ook aan hen, in ruil voor 
den door hen gepresteerden arbeid van bijzonderen aard, een 
deel van het bereikte resultaat moet worden toegekend. 
Mogelijk is bet echter look, dat de overeenkomst tusschen 
kapitalist en bedrijfsleider in dezer voege wordt gesloten, dat 
aan eerstgeno,emden een vaste uitkeering in verhouding tot 
den omvang van bet ter beschikking gestelde kapitaal en tot den 
tijdsduur van de terbeschikkingstelling wordt toegezegd. De 
bedrijfsl.eidder zal evenzoo trachten de noodige arbeidskrachten 
voor zijn bedrijf to vinden, met wie hij eveneens op verschil-
lende voorwaarden de hun, in ruil voor hun arbeidsprestatie, 
to geven belooning kan regelen (vast tijdloon, stukloon, 
winstaandeel). Zoo treedt de ondernemer als verbindings-
schakel tussch,en kapitaal en arbeid in het produktiesysteem 
op, daarbij zijnerzijds bet risico aanvaardend voor de uitkee-
ring gedurende zekeren- tijdd van de vergoeding aan bet kapitaal 
en aan de arbeiders -en voor de instandhouding van bet 
kapitaal zelf. Zoowel nu in h,et eerstbesproken geval, van h,et 
rechtstreeksch contact tuss6en kapitaal en arbeid, als in bet 
laatst,elijk besprok-ene is bet loonstelsel geboren als een direkt 
uitvloeisel van het beginsel der econ-om,isch,e zelfverantwoor-
delijkheid, dat de menschen erto,e drijft hun persoonlijke 
eigenschappen en de vruchten van hun arbeid op de meest
1) Ford, Voortbrenging en welvaart, bl. 132.
216	HET BEGINSEL DER GELDENDE
loonende wijze dienstbaar to maken aan de verwezeniijking 
van hun welvaartsdo,el. Ook in het loonstelsel h-ebben wij dus 
niet to zien bet wezenskenmerk van de best-aande ordening, 
maar een uitvloeisel van het genoem.d,e grondprinoipe daarvan.
Eindelijk nog het f eit der productie uit winstbe/ag in tegen-
stell-ing tot de voortbrenging voor behoef tebevredigi.ng, met 
inachtnemiing van zekere rangorde der behoef ten die voor 
bevrediging in aanmerking mogen komen. Zooals bekend 
wordt in de socialistische literatuur laatstelijk juist dit punt als 
het caracteristicum onzer samenleving sterk naar voren ge-
bracht. Het socialisme legt thans veel meer dan voorheen den 
nadruk op de noodzakelijkhei,d eener principi,eel andere 
orienteering van het produktieapparaat, als voorwaarde voor 
de bestrijding van de sociale gebreken onzer samenleving.
Naar het mij voorkomt hebben wij evenwel ook in het ge-
noemde feit niet met een oorspronkelijke karaktertrek der 
bestaande economische orde to ddoen, maar met een natuurlijke 
ontwikkeling uit het grondbeginsel, waaruit zij is gegroeid.
Al His ons de groei der organisatie van de maatschappelijke 
voortbrenging niet in bijzonderh.ed,en bek-end, toch moot men 
d .m . aannemen, dat d,e grondvorm van den arbeid -der econo-
misch zelfterantwoordelijke individuen is geweest : het recht-
streeks arbelden aan de voorzi,ening in eigen behoef ten . Dit 
kan niet anders. De onontwikkelde, die bij zich zelf behoeften 
waarneemt, gaat ter bevrediging daarvan recht op het doel of . 
Oorspronkelijk met ,er Wentit,eit van producent en consument 
hebben bestaan. Eerst met het opkomen der arbeidsverdeeling 
en van het handwerk, waarbij de producenten. zich gingen 
specialiseeren in de richting door aanleg,en neiging bepaald, 
werd deze identiteit verbroken. De voordeelen van arbeids-
verdeeling, d,e vergrooting van het productief resultaat per 
eenheid productiemoeite, welke zij mogelijk maakt, deden 
in haar een zeer werkzaam middel zien tot inperking van 
het welvaartstekort. Zoolang echter de techniek van het 
bedrijfsleven nog weinig ontwikkeld was, bleef er tus-
schen producent en consument nauw verband, in dezen zin, 
dat de eerste, voor zoover niet nieer rechtstreeks voor eigen
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.	217
behoefte werkend, dit deed op bestelling. De grenzen der 
economische groepen waren nog eng getrokken. De ,Bauern-
grundlage" d,er niet meer zelf in den landbouw medewerkende 
nij,veren beyond zich nog in shun onmiddellijke nabijheid. Eerst 
nadat tde ontwikkeling der techniek het mogelijk maakte veel 
meer to produceeren, dan voor de bestellingen uit de naaste 
omgeving was vereischt, wat reeds lang voor de uitvinding 
van de stoommachine het geval was (men d,enke, om maar eon 
voorbeeld to noemen, aan de lakenindustric, der Hollandsche 
steden), gaat men werken voor de markt, breiidt zich,dienten-
gevolge d,e handel snel quit, wordt d.e , Bauerngrundlage" deer 
nijverheid steeds vender verschoven en ontwikkelt zich de 
Volkshuishouding en de Wereldhuishouding van tegenwoordig.
Deze ontwikkelingsgang is hier maar even aangeduid, en 
men moet hem vooral zich niet -denken als over scherp be-
grensde tijdvakken verdeeld. Hij voltrok zich geleidclijk, vol-
trekt zich ook thans nog, en heeft ook nu nog resten van 
vroegere perioden in stand gelaten. De economischc beteeke-
nis ervan is deze, dat een ontzaggelijke uitbreiding van de 
voortbrenging er door is mogelijk geworden, bewijze het enkel 
feit, dat de 175 millioen inwoners van het Europa 'in het begin 
-der vorige eeuw thans tot bijna 500 millioen zijn toegenomen. 
Maar in het verban,d waarin ik hier er over spreek, moet de 
nadruk er op vallen, dat hij een natuurlijk uitvloeisel is geweest 
van het beginsel der economische zelfverantwoordelijkheid, 
hetwelk de menschen, op eigen kracht aangewezen bij het 
voeren van den strijd tegen het eigen welvaartstekort, er nood--
wendi.g toe dreef to zoeken naar middelen, om,dien strijd met 
zoo gunstig mogelijk resultaat to voeren, en de wegen to kiezen 
die, naar hunne meening het snelst en het best tot het beoogde 
resultaat konden ddoen geraken.
Maar,nu dientengevolge de voortbrenging voor,eigen gebruik 
en die,op bestelling'in vrijwel alfe bedrijfstakken het veld heeft 
geruimd voor de voortbrenging voor dee markt, spreekt het toch 
wel vanzelf, dat,de producent zich bij zijn besluiten laat leiden 
door een vergelijking tussch,en de marktprijzen der producten 
en de producti,ekosten, en dat hij de producti,eve kracht waar-
over hij beschikt leidt in de richting, waarin hij de grootste 
marge tusschen prijs en kosten verwacht. De verschillen in 
welstand, waarvan het ontstaan hierboven in beginsel werd toe-
218	HET BEGINSEL DER GELDENDE
gelicht, en de op .ethische, cultureele of hygienische gronden 
als minderwaardig to brandmerken behoeften van sommige 
gegadigd,en, mogen het to betreuren gevolg hebben, dat die 
voortbrenging uit winstbejag somtijds de bevrediging mogelijk 
maakt van +behoef ten, die wij gaarne zouden willen zion achter-
gesteld bij de dekking van behoef ten die nu onvoldaan blijven,
-daaraan is niets to veranderen, zoolang -men niet voor de 
producenten, of mijn,entwege voor den Staat als opperste 
leider -der voortbrenging, een criterium weet aan to wijzen ter 
bepaling van de rangorde in welke de onderscheiden behoeften 
zullen mogen worden gedekt, zoodanig dat bet door alien, of 
althans door de meerderheid, als juist wordt erkend.
In de bestaande ordening ligt dit criterium in den prijs, alien 
-de gegadigden bereid zijn to betalein voor de bevrediging van 
hun behoeften. In bet wezen van de zaak is dit altoos zoo ge-
weest. Ook voor den primitieven mensch wordt de vraag 
waaraan hij zal arbeiden beheerscht door een vergelijking van 
de bevrediging, die hij van de vrucht van zij.n arbeid verwacht 
met hot arbeidsoffer, dat hij voor de verkrijging van,die vrucht 
zal moeten brengen.
Dat het de prijzen der goederen, in laatste instantie nor-
matief vaor de hoogte der kosten die aan hun vervaardiging 
zullen kunnen worden besteed zijn, die aan de voortbren-
ging richting geven, is een gevolg van de vrijheid van ver-
bruik.
Ook hierin hebben wij weder een uitvloeisel voor ons van 
bet grondbeginsel der economische zelfverantwoordelijkheid, 
dat op zij.n beurt, gelijk bleek, wortelt in het,feit, dat de behoef-
ten van de mensehen naar aard en omstandighed-en der. indivi-
duen verschillen. Immers zal onder de werking van dit grond-
beginsel ieder die zich dienovereenkomstig gedroeg, binnen de 
grenzen door de rechtsorde gesteld, naar welgevallen over de 
vruchten van zijn arbeid kunnen beschikken, ook in dezen .zin, 
dat hij -die in vrijeovereenkomst ruilen kan tegen de vruchten 
van anderer arbeid. Het zijn de subjectieve waardeschattingen 
der wederzijds belanghebbenden, welke hot antwoord zullen 
bepalen op de vra-gen, of de roil zal tot stand komen, en, zoo ja, 
in welke verhoudingen van quantiteit en qualiteit de to ruilen 
goederen tot,elkaar zullen staan.
Deze vrijheid van verbruik, in den zin der bepaling van om-
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.	219
yang en aard van h,et verbruik, geeft het richtsnoer aan den 
productieven arbeid. Zoowel voor een Robinson, als voor den 
mensch in het ruilverkeer. Voor eerstgenoem,den is het zonder 
meer duidelijk, dat de aard zij.ner begeerten hem l-eidt bij de 
regeling van zij.n arbeid, voor zoover deze dan uberhaupt in 
staat is di,e begeerten to bevredigen. Maar voor den mensch 
in het ruilverkeer staat de zaak principieel niet anders. Ook 
hij zal trachten naar cen juiste verhouding tusschen de offers 
die hij zich zal getroosten en de beteekenis di,e hij hecht aan de 
verwachte vruchten van zijn arbeid ; onderscheidenlijk tusschen 
de offers aan vruchten van eigen arbeid en de beteekenis die 
hij aan de beschikking over die van anderer werken hecht. Op 
deze wijze hebben de behoeften van den een, in het ruliver-
keer, belang voor de vruchten van den arbeid van den ander, 
en geven zij richting aan het werken niet enkel van hem, die bij 
zichzelf die behoeften waarneemt en ze derhalve dekken wil, 
maar ook aan dat van derden, voor zoover de voortbrenging 
met toepassing van arbeidsverdeeling plaats vond. De voort-
brenging richt zich naar het kompas van den prijs. En aan de 
prijzen liggen de waarde-oordeelen der gegadigden ten 
grondslag.
Zoo kan men dus zeggen, -dat het in eene op het beginsel der 
economische zelfverantwoordelijkh,eid berustende samenleving 
de verbruikers zijn, wier behoef ten de ontwikeling en de ge-
,daante van het bedrijfsleven bepalen, en die de organisatie 
daarvan beheerschen. De productie volgt het verbruik. De 
ondernemers zijn werktuigen in de handen van de consumen-
ten, al trachten zij soms het verbruik vooruit to loopen, met het 
oog op de winsten die er, zoo zij slagen, dan voor hen to 
behalen zij.n. Maar zij kunnen het verbruik geenszins in bepaal-
de richting dwingen. De leiding der maatschappelijke productie 
berust inderdaad bij de verbruikers.
Men kan zeggen, dat in de gedaante van het maatschappelijk 
bedrijf op ieder moment zich het behoeftenschema der leden 
van de maatschappij openbaart, wegens den beslissenden 
invloed weike van hen, als verbruikers beschouwd, via de 
prijsvorming m,et betrekking tot goederen en diensten, op de 
voortbrenging uitgaat.
Van niemand blijft het behoeftenschema daarbij zonder 
invloed. Zeker is het waar, dat in ieder bij,zonder geval de 
1926 1.	15
220	HET BEGINSEL DER GELDENDE
gegadigden wier subjectieve ruilvoet op de prijsschaal van de 
vraag lager ligt dan die, welke de benedengrens bij de prijsvor-
ming aangeeft, buiten invlo,ed blijven op de prijsvorming, en 
dat aan de zijde van het aanbod m.m. hetzelfde geldt. Maar de 
plaats dezer van koop en verkoop uitgesloten gegadigden op de 
wederzijdschfe prijsschalen is daarom zoo ongunstig, wijl zij, 
aan koop,erszij,d,e, de waar uitgedrukt -in het prijsgoed zoo laag 
schattend, daarmede to kennen geven, omgekeerd 'het prijsgoed 
in de waar uitgedrukt, zeer hoog to waardeeren. Zij kunnen 
ddus als zeer actieve vragers naar het prijsgoed worden be-
sch,ouwd, wat beteekent, dat zij op de prijsschaal van het 
aanbod der door hen to leveren waar (b.v. arbeidsprestaties) 
een zeer gunstige plaats zullen innemen. En voor,d,e aanvan-
kelijk teleurgestel,de gegadigden aan verkooperszijde geldt 
wederom m.m. hetzelfde. Hun invloed moge dus op een be-
paald punt zich niet kunnen doers gelden bij de prijsvorming ; 
op een antler punt zal hij zich to krachtiger doen gevoelen. Zoo 
beschouwd vertoont dus bet bedrij f sl.even het :beeld der meest 
volmaakt,e democratic. Dit to meer, wijl wie ten opzichte van 
goed A, wegens -den to hoogen marktprijs, niet er in slaagt to 
koopen, het aanvankelijk door hem voor den koop bestemde 
prijsgoed behoudt en di,entengevolge in de markt voor een 
andere waar nu de vraag zal versterken en daar tot de meest 
koopkrachtigen kan gaan behooren.
Er bestaat in het ruilverkeer over de geheele lijn verband 
tusschen de markten ook voor de .m,eest uiteenloopende goe-
,deren. Ook ~valt in dit verband to denken aan de beteekenis, 
die het bestaan van wellicht uitgebreide latente behoeften heeft 
voor de ontwikkeling der techniek, die er naar zal streven de 
middelen to vinden om aan die behoef ten bevrediging to 
schenken.
Indien men zich,nu nog eens voor een oogenblik de econo-
mische positie van alle menschen gelijk denkt, dan is er in een 
dergelijke economische demokratie zeker niets wat bedenkelijk 
kan schijnen. Echter is, gelijk bleek, economische gelijkheid, 
wegens den ongelijken aard der menschen, principieel ondenk-
baar. Ook al zou men den bestaanden rijkdom in gelijke 
porties verdeelen, dan nog zou de een, die de voorwaarden 
voor de bevrediging zijner behoeften in hooge mate in zich 
zelf heeft, zich rijk, de ander, voor wien de bevrediging zij,ner
MAATSCHAPPELIJKE ORDENING.	221
begeerten in veel meerder mate aan voorwaarden van uitwen-
digen aard gebonden is, zich arm gevoelen. En hetzelfde zou 
het geval zijn, indien alien tot een societas omnium bonorum 
zoud,en toetred,eri. Het feit der persoonlijkhei,d leidt er 'onver-
bi,ddelijk toe, dat d,e een voor de dekkingg van zekere begeerte 
berei,d zal zijn tot het brengen van een grooter offer dan de 
ander.
Eerst recht in een samenleving, waar, als gevoig van,de 
boven besproken oorzaken, de doorvoering van het beginsel 
der economische zelfv,erantwo,ord,elijkh,ei-d tot groote econo-
mische ongelijkheid heeft geleid. De sociaal-economische be, 
teekenis van individueelen rijkd,o,m is niet bovenal,deze, datde 
rijke meer verbruikt dan de arme. Zeker is ook,dit het geval, 
maar toch even zeker niet in een mate evenredig aan h,et ver-
schil in rijkdom. Die beteekenis ligt hicrin, dat rijkdom macht 
geeft om, ten deele door het verbruik en ode prijzen die men 
daarvoor bereid is to betalen, en daarnaast door de richting 
waarin hetgeen de rijke niet verbruikt,door hem wordt belegd, 
aan de voortbrenging een bepaalde richting to geven, een 
richting die men nicl verkiest uit luim, maar -met het oog op 
verwachte winstmogelijkheden en daardoor mogelijk gemaakte 
latere behoeftenbevredi gin g.
Hi,erin schuffen ongetwijfeld gevaren, in zoover men zich in 
deze verwachting kan blijken to hebben misrekend, en dan, to 
eigen andeele, maar ook ten nadeele van de gemeenschap, 
productieve kracht, dle in andere richting beter had kunnen 
zijn gebruikt, verloren -ging. Dit bezwaar is echter een onver-
mijdelijk uitvloeisel van de vrijheid van verbruik. Die winst-
mogelijkheden werden immers verwacht op grond van de 
onderstelling, dat sommigen of velen bereid zouden blijken tot 
het betalen van een loonenden prijs voor de bevrediging der 
behoeften, waarin de belegger zich voornam to gaan voorzien. 
Wi,e,dus edit nadeel der lbestaande ordening zou willen uit den 
weg ruimen, moet, met ophef fing van ,de vrij-heid van verbruik, 
den invlo,ed van de prijzen op de vo',ortbren-ging uitschakelen 
en haar een ander kompas geven waarnaar zij zich kan richten. 
Mijis ni,et be-kend,dat men ooi-t,cen ander aannemelijk kompas 
zou hebben voorgesteld.
Indien nu de prijs, het offer dat men zich ter verkrijging van 
zeker begeerd goed wil getroosten, een ofjectief betrouwbare
222	HET BEGINSEL DER GELDENDE
maatstaf ware voor d:e intensiteit der begeerte die men wil be-
vredigen, dan zou in de bestaande ordening een waarborg 
liggen, dat de voortbrenging, de prijzen volgend, daardoor 
tevens de verschillende behoef ten bIelp bevredigen in de rang-
orde va:n de intensiteit, waarmede zij als behoef to worden ge-
voeld. Maar de prijs is di,e maatstaf niet en kan dit ook niet 
zijn. Immers aan iederen prijs, then men zou willen besteden, 
liggen twee waardeoord,eelen ten grondslag : het eene met be-
trekking tot hetgeen men wil afstaan ; bet andere met lbetrek-
king tot hetgeen men daarmede hoopt to verkrijgen.,Het bieden 
van een hoogen prijs kan dus zoowel een aanwijzing zijn van 
hooge waardeering van het laatste, als van lage waardeering 
van het eerste. Zelfs in eene maatschappij van individuen, die 
over niets dan hun arbeidskracht de beschikking hebben, zou 
dit waar blijven. Eenzelfde arbeidsprestatie, die voor den ge-
zonden, energieken mensch een geringe last beteekent, vraagt 
van den zwakken, indolenten een zwaar offer. Er is dus inder-
daad alle reden, om de stelling, dat de geldende ordening op de 
maximale behoefte-bevrediging der menschen uitloopt, voor 
het minst onbewezen to achten. Het blijft een ernstig pro-
bleem, op -welke wijze t,e voorkomen, dat in de subjectief 
dringende behoeften van enkelen kan worden voorzien ten 
koste van het ongedekt blijven van subjectief dringendere bij 
anderen ; of beter nog, -hoe het f eit, dat zulks veer waarschijn-
lijk geschi-ed kan worden gecorrigeerd.
Insteilingen als armenzorg trachten dit probleem op to lossen. 
Voor zoover hier aan de zijde der gevers vrijwilligheid 
bestaat, bewij st armenzorg, dat de dekking van die drin-
gende behoeften der armen als een subjectief dringende 
behoefte door den gever wordt gevoeld, uit welken hoofde 
(ware gemeensehapszin, of wellicht vrees voor de gevolgen 
van verzulm op dit gebied) dan ook. In dergelijk geval lost het 
probleem zich dus van zelf op. En voor zoover de midd,elen 
voor de armenzorg vereischt worden geput uit belastinggeld, 
ligt daaraan de gedachte ten grondslag, dat in laatste instantie 
de meerderheid der kiezers het ontoelaatbaar acht, dat wwelge-
stelden zekere begeerten, die men als minder dringend 
beschouwt, zullen kunnen blijven bevredigen, terwijl de armen 
zich de voldoening van dringerder begeerten moeten 
blijven ontzeggen. Het gaat dus bij de armenzorg om een po--
MAATSCHAPPELIJKE ORDERING,	223
ging tot nivelleering in meerdere of mindere mate van het 
welvaartspeil. Ook aan de oorlogsrantsoeneeringen lag dezelf-
de gedachte ten grondslag. Op de moeilijkh,eden van dit 
probleem zal ik overigens hier niet nader ingaan. Uit het in de 
voorafgaandee bladzijden geleverd betoog kunnen zij gemak-
kelijk worden afgeleid. In het wezen der zaak bestaan zij hierin, 
dat eenerzij-ds vaststelling door derden van de mate van inten-
siteit waarmede behoef ten worden gevoel d principieel onmo-
gelijk is: endat anderzijds het beginsel der economische zelfver-
antwoord-elijkheid, als prikkel om in eigen behoeften to voor-
zien, door bedeeling, in welken worm deze dan ook moge 
optreden, wordt verzwakt. Doch het felt blijft, dat in de prijzen 
niet een betrouwbare maatstaf kan worden gezi,en voor de 
dringendh,eid der behoeft,e aan de gekochte waar bij dengene, 
die den prijs er voor blijkt over t.e hebbe.n.
Intusschen valt in dit verband dri.eeerlei tie bedenken. In de 
eerste plaats, dat nog nimmer een regeling is aangegeven, 
welke d,e bevrediging van de in zeker !bevolki,ngsgeheel revenue 
behoef ten verzekert in de rangorde van haar intensiteit. Vast-
stelling door derden van de, bestemming, welke aan dc, beschik-
bare productieve energie zal worden gegeven, een maatregel, 
welke idan met de opheffing van de vrijheid tot regeling van 
eigen verbruik, met algemeene rantsoeneering derhalve, zou 
moeten gepaard gaan, zou het probleem stellig niet oplossen. 
lk herhaal, dat de enkel in het bewustzijn van de individu 
zich openbarende begeerten voor meting door derden onvat 
baar zijn. Een algemeene rantsoeneering zou zeker niet minder 
dan thans het geval is, dringende begeerten ongedekt doen 
blijven met bevrediging van minder dringende. Er laat zich nu 
eenmaal kwalijk een ander criterium denken voor de beoor-
deeling van de dringendheid der behoef ten, dan dat, hetwelk 
gelegen is in de groott,e van het offer (dit nu in de oobjectieve 
,beteekenis van d,en prijs, niet in subj-ectieven zin to verstaan) 
dat men bereid is voor hare bevrediging to brengen. Wie een 
zaak h-evig begeert, maar nict bereid of in staat is den ver-
eischten prijs to betalen, zal zich het gent van de zaak, behou-
dens dan eventueel,de werking van de bovengenoemde correc-
tieven, moeten ontzeggen.
Ten tweede valt er op to wijzen, dat hierin d,e scherpst 
denkbare prikkel ligt tot werken. Met hlet gevolg, dat de ge-
224	HET BEGINSEL ENZ.
schetste ordening in,derdaad in hooge mate bevorderlijk is ge-
bleken aan de geleidelijke inperking van het welvaartstekort.
Waarbij dan ten slotte in de derde plaats nog komt, dat, 
naarmate de strijd tegen dit tekort overvioediger vruchten af-
werpt, het genoemde euvel vanzelf zijn scherpste kanten zal 
moeten verliezen. Een overvloedige productie, al kan zij dan 
ook niet waarborgen dat het maximum aan behoef tebevredi-
ging er door bereikt wordt, biedt toch uitzicht, dat aan de 
meest dringende behoeften van alien volddoening kan worden 
geschonken. En -die productie wordt bevorderd door de weten-
schap, dat men slechts indien men veel bieden kan aan goederen 
en diensten op ruime schaal in zijn eigen behoeften kan voorzien.
Derhalve blijkt, dat uit het in wezen subjectief karakter van 
de behoeften, die elke mensch bij zichzelf ervaart, het beginsel 
der zelfverantwoordlelijkheid voor de dekking Bier behoeften 
rechtstreeks voortvloeit, en dat op zijn beurt dit beginsel de 
verklaring Beef t van de meest kenmerkende eigenschappen der 
maatschappelijke ordening. Is dit zoo, dan moet men dunkt mij 
tot de slotsom komen, dat, bij alle verschil in de uiterlijke vor-
men der maatschappij, haar eigenlijk wezen door de eeuwen 
heen hetzeifde is gebleven. verschil bestaat enkel in den inhoud 
der behoeftensehema's van de menschen en in den omvang 
waarin en de middelen waarmede de voorziening van verschil-
lende behoeften kan worden bereikt. Wijziging der maat-
schappelijke toestanden kan duurzaam enkel door wijziging, 
van de behoeftenschema's van de menschen worden ver-
wezenlijkt. Een andere weg ter bereiking van dit doel is er 
niet. Inzicht in de beteekenis, welke de naleving van het hier 
besproken beginsel beef t voor den welvaartstoestand ook der 
anderen, kan aan die schema's den sociaal-economisch meest 
gewenschten inhoud geven. Daarin ligt, naast de economische, 
,de ethische beteekenis van de economische zelf verantwoorde-
lijkheid. Strijd tegen het grondbeginsel als zoodanig, waaruit 
het economisch leven zich ontwikkeld heeft, kan, wijl het 
in de natuur van het bewuste leven zelve besloten ligt, niet 
slagen. Elke ordening die op miskenning van dit beginsel be-
rust moet, al mo-ge zij weliicht eenigen tijd zich kunnen hand-
haven, onvermijdelijk op mislukking uitloopen.
C. A. VERRIJN STUART.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE 
GESCHIEDENIS (1868 1918).
XVIII.

In 1888 trod voor het eerst bier to lande peen ,Christelijk" 
Ministerie op. Van kerk,elijke zij-de werd het aangeduid als 
„het kostelijk Kabinet" ; eene betiteeling di,e, in liberalen mond, 
tot spotnaam werd.
Het is eigenlijk een merkwaardig versohij.nsel, al zijn wij 
daaraan thans sinds vele jaren gewoon geraakt, twee partij,en, 
elk op gemeenschap van een bepaald godsdienstig geloof 
steunend en principieel zoozeer verschillend, gezamenlijk de 
Regeering tte zien uitoefenen. D,estijds was dit missch-ien nog 
minder vreemd dan than, nu de schoolstrijd is volstreden, 
want, hoe heterogeen Katholieken -en Calvinisten ook moohten 
zijn, in een op.zicht waren zij toenmaals althans gelijkgezind, 
doordat beiden eenzelfde doel nastreelf,den : de bestrijding van 
bet openbaar onderwijs.
De ni,euw opgetreden Regeering achtte het d-an ook In de 
eerste plaats haar roeping degehate wet Kappeyne to vervan-
gen door een regeling, waarbij aan de reeds zoo lang .door de 
voorstanders van confessioneel onderwijs geuite wensoh-en 
zooveel mogelijk zou worden tegemoet gekomen.
In de rede, waarmede de Minister van Binnenlandsdhe 
Zaken Aden 1sten Mei de zitting der nieuwe Kamers opende, 
werd dan ook aan.gekondigd, dat de Regeering zou traohten 
„binnen de -perken der Grondwet, belemmeringen, ;die tot nog
226	VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
toe -der ontwikkeling van het vrije onderwijs in den weg (ston-
den) zooveel rogelijk bit den weg to ruimen".
Minister Mackay gaf in 1889 een begin van uitvoering aan 
dit voornemen door de indiening van een ontwerp-sohoolwet, 
welker kern was het toekennen van rijkssubsi,die aan bijzon-
dere scholen, under bepaalde voorwaarden, voornamelijk ten 
duel hebbend deugdelijk onderwijs to waarborgen.
Uit het oordeel, dat de hoofdorganen der liberale pers over 
dit voorstel uitspraken, bleek, dat,de opvattingen der Vrijzin-
nigen zich met betrekking tot de onderwijs-kwestie sinds 1878 
aanmerkelijk hadden gewijzigd. Volgens,die persorganen toch 
ware, indien enkele bepalingen, waardoor het openbaar onder-
wijs zou schade lij.den, uit -het ontwerp verwijderd werden, een 
vergelijk mogelijk.
Het Hoofdbestuur der Liberale Unie richtte een circulaire 
tot de Kiesvereenigingen, waarbij geadviseerd werd oop grond 
van billijkheid en ter wille van het algemeen belang en van het 
onderwijs, het stelsel van subsidieering to aanvaarden. Dat 
door het ontwerp aan een eisch van rechtsgelijkhei,d tusschen 
openbaar en bijzonder onderwijs werd voldaan, zooals door de 
Regeering werd beweerd, ontkende het Bestuur intusschen 
terecht. Aan beide soorten onderwijs toch werden noch gelijke 
rechten verl-eend noch gelijke verplichtingen opgetegd.
Een op 18 Mei 1889 gehouden vergadering der Unie nam 
daarop,de volgendt motie aan : , ,De vergadering, zich veree-
nigend met de strekking van het advies van het bestuur, 
spreekt als haar oordeel uit, dat de liberale pairtij zich niet 
verzette tegen heft subsidieeren van ibijzondere scholen, mits 
het openbaar onderwijs niet worde verzwakt en! deugdelijke 
waarborgen wordien gegeven voor de degelijkheid van het 
gesubsidieerde bij,zonder onderwijs en uit den wensch, dat 
lterpiicht worde verkregen. "
Bij de, gedurende den zomer van 1889 aangevangen en in 
de nieuwe zitting in den herfst voortgezette behandeling van 
het ontwerp-,Mackay door de Tweede Kamer, Week, dat ook 
vele liberale afgevaardigden aan de beginselen in zake onder-
wijs, voorheen do-or hen voorgestaan, than minder hechtten 
en dat zij bereid waren een tegemoetkomende hooding tegen-
over het Regeerings-voorstel aan to nemen. Welke oorzaken 
tot doze opmerkelijke wijziging in de denkbeelden van vole
VIJFTIG JAREN UIT ONZE OESCHIEDENIS•	227
Vrijzinnigen, welke zich reeds tijdens de Grondwetsherziening 
openbaarde, hadden geleid, kan althans eenigszins blijken uit 
een nota, van de hand mijns vaders, welke ik onder diens 
papieren aantrof met de bijvoeging ,Nota ontworpen naar 
aanleiding wetsontwerp L.O. 1889, niet ingediend op advies 
van medestanders", welk document men als bijlage hlerachter 
afgedrukt kan vinden.
Het ontwerp, dat niet onbelangrijk geamendeerd werd, doch 
waarin de opneming van twee, door de Liberalen eenstemmig 
gewenschte verbeteringen, nml. vermeerdering van finan-
cieelen steun aan de Gemeenten en invoering van leerplioht, 
afstuitte op den tegenstand der Kerkelijken, werd ten slotte 
aangenomen door een vrij groote meerderheid, gevormd door 
de Clerical-en, benevens,alle Liberalen trot fractie Gleichman 
behoorend, bahalve de Beaufort en van Delden. Mijn wader 
had zich wel bereid verklaard made tte werken tot het verlee-
nen van subsidic aan bijzondere saholen, mits het aldaar ver-
strekte onderwijs dientengevolge werd verbeterd. De Regee-
ring wenschte echter de waarborgen tegen slecht onderwijs 
niet to versterken, op ode wijz,e als van liberale zij,de werd voor-
gesteld, zoodat mij.n vader ten slotte zijn stem aan het subsidie-
stelsel onthield.
Bij ide Anti Revolutionairen was de instemming met deze 
onderwij-sregeling nict algemeen. De Gereformeerde Vereeni-
ging , , Marnix" wendd,e zidh zelf s bij rekwest tot de Kamer, 
verwerping van bet ontwerp verzoekend. Zij achtte 'het ssubsi-
dieeren van bijzond-ere scholen ongewenscht, aangezien deze 
daardoor een deel van haar vrijheid zouden derven. Ook 
andere Anti Revolutionairen hadden bezwaren, omdaf de op-
lossing nfet gezocht was in de door Groen aangegeven lijn, 
nml. openbare gezindheidsscholen.
De voorgestelde regeling was ook min of meer een concessie 
aan de Katholieken, !en Schaepman, die grooten invloed had bij 
de Regeering, kon met rechtmatigen trots zijn geloofsgenooten 
er op wijzen, dat hij de man was, die hun deze overwinning 
had bezorgd.
In,de Eerste Kamer, waar de Liberalen nog de meerderheid 
vormden, werd het ontwerp o.a. hevig bestreden door den 
vader 4er bestaande wet, Kappeyne, die, op historische gron-
den, het sub 'dieeren van conf essioneele scholen in strij,d
228	VIJFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
achtte met de Crondwet. Niettegenstaan'de deze bestrij.ding en 
een door de -maatse'happij tot Nut van 't Algemeen en door ver-
schillende liberate kiesvereenigingen aisnog op touw gezette 
beweging om verwerping to bevorderen, werd bet ontwerp, 
m,et med-ewerking van ten aantal Vrijzinnigen, ook door ons 
Hoogerhuis aangenomen.
Verwerping door de Eerste Kamer, welker roeping het 
trouwens niet kan zijn, om ide ontwikkeling der wetgeving 
overeenkomstig den wensc`h van de meerderheid der natie to 
verhinderen, zou een zees moeblijken toestand hebben doen 
ontstaan. Vrees voor het veto der Eerste Kamer heeft ongetwij-
feld de Regeering er toe geleid gematigd to zijn in ihaar eischen.
Vele voorstanders van bijzonder onderwijs waren,dan ook 
door deze wet nog niet tevreden gesteld. Zoo had de vereeni-
ging voor Christelijk Nationaal Onderwijs, op voorstel van 
Ds. Pierson, de volgende motie aangenomen : „De vergade-
„ring, dankbaar over bet nieuwe ontwerp van schoolwet-
,,herziaening, oordeelt dat dit ontwerp mag worden aanvaard 
„als een aanvankelijke fegemoetkoming aan de grieven van 
„het Christelijk Onderwijs, omdat dit ontwerp mag worden
,beschouwd als een inlci-ding tot ingrijpende verand,eringen".
Voorloopig al,thans werd door de totstandkoming dezer wet 
de schoolstrijd op den achtergrond geplaatst, al zou zij later 
weder ontbranden.
De door velen gekoesterdehoop, dal, n a de a a nneming der 
wet, de bestaande partij-groepeeringen, dice voornamelijk aan 
de onderwijskwestie haar bestaan to danken had, voor een 
andere zou plaats maken, werd niet vervuld.
De Katholieken en Anti Revolutionairen, zijn tot op -den 
huidigen dag, nu zij op het gebied van het onderwijs verkregen 
hebben alles wat, ja zelfs meer dan hetgeen zij voorheen ver-
iangd,en, als politieke partijen blijven bestaan.
Zij waren eenmaal georganiseerd en de 1eiders hebben tot 
nu toe weten to voorkomen, dat deze staatkundige organisaties 
werd,en opgeheven.
De uitvoering der nieuwe Schoolwet bracht 'een aanzienlijke 
vermeerdering der Staatsuitgaven met zich mod.e, hetgeen ten-
gevol?ge had, dat die begrootingen tekorten vertoonden. Wel 
begonnen ook de middefen -eeni;gszi,ns rummer to vloeien, en de 
optimilstisch gestemde Minister van Financien, verwadhtend,
VI JFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	229
dat deze toestand zich wet zou bestendigen, bleef inactief en 
weigerde voorstellen to,doen tot hervorming van het belasting-
stelsel. Dit wekte de ontevredenh,eid op -der liberale Kamer-
leden, van wle verschillenden dan -ook hun, stem uitbrachten 
tegen -de begrootingen van Financien voor 1890 en 1891. Bi) 
de behandeling dezer begrootingen waren door Domela 
Ni,euwen'hui-s zelfs moties voorgesteld, waarbij een afkeurend 
oordeel over bet financieel beleid van den Minister werd uit-
gesproken, tegen welke moties echter ook de Liberalen, op 
een enkele uitzondering na, hun stem uitbraohten, op grond 
van gemis aan politiek vertrouwen in den socialistischen afge-
vaardigde,en ook, althans van Houten noemde edit motief, em-
dat men vreesde, dat wanneer Godin de B,eauf ort zou 
gedwongen worden of to treden, een Minister met protectio-
nistische neigingen hem wellicht zou vervangen.
Onder de regeeringspartijen, vooral ond,er de Kath,olleken, 
was nml. een strooming ontstaan om ons vrijhandelstelsel 
door een protectionistische handelspoliti,ek to vervangen.
Toen Minister Godin de Beaufort niet geneigd bleek om in deze 
richting stappen to doen, stelde het katholieke Kamerlid Bahi-
mann voor, invoerrechten op granen to heffen „ter voorziening 
in den kwijnenden toestand van sommige takken van landbouw".
Tegen dit voorstel, waard,oor, ware het aangenomen, weder 
eon eerste schrede op protectionistisc'h gebied zou zijn gezet, 
werd van alle kanten in den laude opgekomen, ook door land-
bouworganen, zoodat -duidelijk bleek, dat de meerderheid van 
het yolk, het vrijhandelstelsel wenschte to handhaven.
Ook Minister Mackay,en andere invl,oedrijke Anti Revolu-
tikonairen, waren, op voorbeeld van Groen, die steeds de 
vrijihandelvaan (hoog gehouden had, tegenstanders van bet 
voorstel-Bahlmann, -dal trouwens nimmer in,openbare behan-
deling is gekomen.
Inmiddels hadden Goeman Borgesius en een viertal andere 
liberate Kamerleden, oordeelenid, dat eon betere verdee!llng dder 
lasten een eisch des tijds was, een voorstel ingediend tot hef-
fing eener progressieve inkomsten bel asting, met afsehaf f ing 
van dde patentbelasting en van den zoutaccijns. Dit voorstel vond 
sterke bestrij-ding bij den Minister van Financien en bij de 
Clericalen en werd, toen art. 1 'bij,een zuivere partij.stemming 
verworpen was, ingetrokken.
230	VI JFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
Gemis aan vertrouwen had bij de Liberalen van den aanvang 
of bestaan in bet politieke beleid van den Minister van Kolonien 
Keuchenius, een man van uitgebreide kennis -en onvermoeide 
werkzaamheid, doch niet gesahikt om to adminiistreeren,en die 
op hartstochtelijke wijze to pas en to onpas zijn theologische 
denkbeelden van de ministertafel verkondigde, zoo zelf s, dat 
een,lid der Eerste Ka mer in hem een lijder aan godsdionstige 
waanzin meende to zion. Van de vole grieven tegen dezen 
bewindsman was een der voornaamste deze, dal hij van 
over-heidswege de prediking van het Christendom onder de 
Mohammedanen in Nederlandsth Indie wilde bevorderen. 
Tengevolge van zijin eigenaardige godsdienstige opvattingen 
vermocht bij niet in to zien, dat een staat, die over een uitge-
breide Mohammedaansche bevolking heerschappij voert, ten 
aanzien van de zending een neutraal standpunt behoorde in to 
nemen. Dit gemis aan vertrouwen, waarvan vele liberate 
Kamerleden reeds eenige malen blijk hadden gegeven door 
tegen de begrooting van bet Departement van Kolonien to 
stemmen, had ten s otte tengevolge, dat de Eerste Kamer deze 
begrooting in 1890 verwierp en daardoor den Minister tot af-
treden dwong.
„Als Keuchenius valt, valt er meer" voorspelde daarop „de 
Standaard", 1doch hot Ministerie, dat as vankelijk verdeeld 
was over de vraaig of Keuc'heniuss al of niet „josgelaten" 
moest worden, vond toch, waar de Eerste Kamer klaarblijkelijk 
niet de politieke richfing van bet Kabinet, doch uitsluitend het 
gemis aan beleid van een zijner leden had willen treffen, geen 
aanleiding om collectief -ontsla-g to vragen. Dit verwekte groote 
verontwaardiging bij een deel der Anti-Revolutionairen, voor-
namelijk vrome ,,kleine luyden", :bij wie de gevallen Minister 
van Kolonien wegens zijn telkens berrhaalde geloofsbelijdenis 
zeer populair was.
Kuyper, als wrens naaste geestverwant Keuchenius to 
beschouwen was, daar deze laatste zich door zijn meer demo-
cratisc'he neigingen van zijn ambtgenooten onderscheidde, 
wakkerde deze beweging aan en stelde bet voor alsof de 
Liberalen Keuchenius hadden laten vallen, omdat zij den 
Islam stelden boven het Kruis.
,,Herhaaldelijk dacht de Premier aan neerlegging van zijn
VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	231
portefeuille" zoo lezen wij in diens, door de Savorni,n Lohman 
geschreven biograf ie, , doah hij kon niet besluiten de u.itvoe-
ring der pas aangenomen schoolwet in handen to stellen van 
een Kabinet van tegenovergestelde richting".
De crisis werd ten slotte opgelost, doordat de Savornin 
Loh.man de portefeuille van Binnenlandsche Zaken aanvaard 
de len Mackay Keucheenius opvolgde als Hoofd van hot Depar-
tement van Kolonien. Volgens zijn biograaf zotu Mackay ,zij.n 
eigen z.in voligend, fienmaal liever zijn portefeuille hebben 
neergelegd dan op to treden als Minister van Kolonien, maar 
drong zijn plichtgevoel, door zijn geloof versterkt, hem die 
moeilijke taak to aanvaarden". Bij een interpellatie over deze 
crisis in de Tweede Kamer, verklaarde Mackay, dat zijn af-
treden niet in 's lands belang zou zijn geweest evenmin als 
dntbinding van een of beide Kamers, o.at niet omdat dan, een 
verkiiezingsstrijd' zou zijn gevoerd met de leuze , ,,d,- Islam 
to g en het Christendom".
De Savornin Lohman behoorde tot de meest bekwame, 
maar tevens tot de meest hartstochtelijke anti revolutionaire 
staatsli,eden. Wegens de denkbeelden, met betrekking tot het 
onderwijs door (hem als Kamerlid en als publicist verkondigd 
en met vuur verdedigd, wekte zijn optreden als Minister, aan 
wien dde zorg voor het openbaar onderwij,s yen de uitvoering der 
nieuwe onderwijswet was toevertrouwd, aanvankelijk bij de 
Liberalen ongerustheid, waarvoor echter weldra bleek, dat 
geen reden behoefde to bestaan.

XIX

De sociale kwestie begon in doze jaren meer en meer de 
aandacht to trekken. Doordat de groot-industrie shier to lande 
een zooveel minder belangrijke,rol speelde dan elders, waren 
wij toenmaals met betrekking tot de maatschappelijke wetge-
ving ten achter 'bij andere staten.
Wel was, op voorstel van Goeman Borgesius c.s. reeds in 
1887,een parlementaire enquete ingesteld naar de werking der 
wet-van Houten en naar den toestand in fabrieken en werk-
plaatsen met het oog op de veiligheid, gezondheid en hot wel-
zijn der arbeiders. Daardoor waren versdhill,ende nooden en 
misbruiken aan bet licht gekomen, .hetgeen de aandacht van
232	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
het publiek op deze aangelegenheden had doen vestigen.
Voor vele werkgevers was dit een prikikel geweest om 
verbeteringen aan to brengen, doch de wenschelijkheid van 
meerdere staatsinmenging in sommige opzichten was door de 
uitkomsten dezer enquete ;eveneens gebleken. Hieraan was 
to danken de,totstandkoming van een arbeidswet, die, behalve 
wat betreft Zondagsarbeid, een .hygienisch karakter had en 
waarbij aan vrouwen yen kinderen de arbeid in bepaalde 
gevallen ,weed verboden en de arbeidsduur beperkt.
„Een groote stag op bet gebied der sociale wetgeving" 
noemde de Minister van Justitie Ruys van Beerenbroeck, deze 
door hem ingediende en verdedigde wet.
H iertegen kw am van H o uten ~echt er op, die z i j,nerz i jid s 
eenige problemen aangaf, die naar zijn meening tot dat gebied 
behoorden en nog niet waren op-gelost o.a.,de regeling van den 
rechtstoestand van het natuurlijk kind -en d.e,gehuwd,e vrouw, 
het onderzoek naar het vaderschap, 4e uitbreiding van de 
redenen tot eahtscheiding en van bet onteillgeningsrecht voor 
woning- en tuinbouw. 1)
Evenzoo bevatte peen door bet bestuur der Liberale Unie 
op,geimaakt ontwerp-manifest verschillende desiderata met 
betrekking tot het arbeidersvraagstuk o.a. een wekelijksch,en 
rustdag voor den arbeider, verzek:ering tegen de geldelijke 
gevolgen van ongevallen, ziekte en ouiderdom, steun van over-
heidswege aan vakonderwijs, regeling van bet arbeidscontract 
bij de wet, terwijl op het Program der Anti Revolutionairen 
voorkwam een ,wetbo,ek van den arbeid", reeds voor vele 
jaren door Kuyper bepl eit .

De ongunsti-ge gezondheidstoestand van den Koning, die 
aan een chronische nierkwaal Teed, had bet reeds in ,de lente 
van 1889 noodzakelijk gemaakt, dat, met to-epassing van de 
art. 38-41 der Grondwet, de Staten-C eneraal in Vereenigde 
Vergadering, op voorstel van den Ministerraad en overeen-
komsti.g advies van den Raad van State, Z.M. buiten staat 
verklaarden de Regeering waar to nemen. Het Koninklijk 
Gezag wend ddaarop, aangezilen een Regent ontbrak, door den
1) Van Houten diende zelf een wetsontwerp in, betreffende uitbreiding 
van het recht van onteigening ter bevordering der algemeene welvaart.
17IJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	233
Raad van State waargenomen. De wetten en Koninklijke 
Besluiten werden, gedurende,dit interregnum, door den Vice-
Voorzitter van dat college, Jhr. van Reenen onderteekend.
De beterschap, die zich weldra in 's-Konings toestand voor-
deed, maakte zoodanige vorderingen, dat reeds binnen den 
tijd van een maand wederom door een Vereenigde Vergadering 
der Staten-Generaal kon verklaard worden, dat het in art. 38 
der Grondwet omsohreven geval ,had opgehouden to bestaan en 
de grijze Vorst nam weder de teugels van het bewind in handen.
In October 1890 kwam in de ziekte des Koning weder een 
ernstige keer en andermaal (hadden de Staten-Generaal toen 
de droeve plicht to vervullen om to verklaren, dat Z.M. buiten 
staat was to regeeren.
Bij,de wet werd toen H M. Koningin-Emma aangewezen om 
als RQgentes he,t Koninklijk Gezag waar to nemen. Den, 23st,en 
November, drie dagen nadat de Regentes de bij de Grondwet 
voorgeschreven eed had afgelegd, overleed -de Koning op het 
Paleis Whet Loo, waar Z.M. zijn laatste jaren in bijna volkomen 
afzondering shad doorgebracht. Gedurende zijn rui,m 41 jarige 
Regeeri,ng is Willem de derde, ihoewel de bbeperking, welke de 
Koninklij-ke macht door de Grondwet van 1848 had ondergaan, 
nieet m,et zijn persoonlijke sympa,thieen e.n zijn karakter 
strookte, zich zijn plic'h,t als constitutioneel Vorst steeds be-
wust gebleven.
Door Aden,dood des Konings was het Stamhuis van Oranje 
in -de mannelijke lijn uitgestorven en werd tevens een einde 
gemaakt aan de personeele Unfe, sinds 1815 tusseh~en Neder-
land en Luxembu rg bestaande, aangezien in dit Groot Hertog-
dom alleen de agnatische successie was erkend.
Koningin Emma aanvaardde thans ihet Regentschap voor de 
tot den troon geroepen Princes, thans Koningin, Wilhelmina. 
De Regentes, -die door ihaar schranderheid, haar werkzamen 
geest en sterk ontwikkeld plichtsgevoel, in elken rang der 
maatschappij een plaats zou hebben ingenomen, waarop zij 
uitblonk, 'had zich gedurende de laatste jaren van 'het leven des 
Konings met grooten ijver toegel,egd op de verwerving van alle 
kundigheden, die haar voor 1het vervullen van de zware taak, 
die haar eerlang zou worden opgedragen, zouden kunnen 
ddienen. Tevens had zij zeer ernstig de opvoeding harer dochter 
overwogen, aan wie zij een veelzij,dige opleidi.n:g liet geven.
234	VIJFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
De totstandkoming van peen betere regeling der levende 
strijdkrachten was steeds of gestuit op de bepalingen betref-
fende de ldefensie in de Grondwet van 1848 voorkomend, welke 
thans door de herziening in 1887 waren vervallen.
Op voorstel van Minister Bergansius werd nu een Staats 
Commissie benoemd „tot het instellen van een onderzoek naar 
de wenschelijke grondslagen voor de door de Grondwet ge-
eischte wet tot regeling van den verp ichten krijigsdienst".
Een ontwerp-legerwet in ihoofdzaak gebaseerd op de voor-
stellen {flier Commissie, in 1890 ingediend en in het voorjaar 
van 1891 door de Tweede Kamer in behandeling genomen, 
leidde tot groote verdeeldheid onder de rechterzij-de. De 
meerderheidd -der Katholieken, fel gekant tegen den in dit ont-
werp voorgestelden persoonlijken dienstplicht, nam een beslist 
vij andige houding tegen de Regeering aan ; Sehaepman was een 
der weinige katholieke Kamerl+eden, die wel bereid was met 
de Regeering mode to,gaan.
Door Aden Bond der R.K. Noord Brabantsche Kiesvereeni-
gingen werd een motie aangenomen, waarbij de herkiezing 
ontraden werd van de Kamerleden, die die Regeering steunden.
De Anti Revolutionairen, daartoe aangespoord door „de 
Standaard", die den persoonlijken dienstplieht krachtig verde-
digde, 1) waren over het algemeen wel geneigd zich met de 
plannen van Minister Bergansius to vereenigen, waardoor een 
verwij,dering tusschen de beide partijen der rechterzijde ont-
stond.
Onder de Vrijzinni;gen had, met betrekking tot defensie-
aangelegenheden, nooit eenstemmigheid -geheerscht. De meeste 
liberale Kamerleden waxen thans voorstanders der legerwet ; 
tot de f eiste bestrijders behoorde evenwel van Houten, die als 
President der Commissie van voorbereiding tradhtte to voor-
komen, dat bet ontwerp vbbr de verkiezingen zou aangenomen 
worden, hetgeen: hem ook gelukte ; de behandeling werd 
althans den 29sten Mei gestaakt, toen van de 362 artikelen 
nog slechts 30 waren behandeld.
1) „De Standaard" deed een bemiddelend voorstel aan de hand, nml. 
om in elke Provincie, door de Provinciale Staten to laten bepalen of de 
plaatsvervanging al of niet gehandhaafd zou worden. Prof. Buys noemde 
dit, m. i. terecht, „een boven alle beschrijving dwaas plan".
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	235
Toen de verkiezingen in den zomer van 1891 plaats chadden, 
was, tengevolge van de door de legerwet ontstane tweespalt, 
het monsterverbond tusschen Anti Revolutionairen en Roomsch 
Katholieken f eitelijk verbroken. Evenmin heerschte er een-
dracht in den boezem van elk deter partijen. Bij de Anti 
Revolutionairen was een ,,droite" en een „gauche" ontstaan. 
Kuyper stuurde meer en meer in democratische richting, ter-
wijl het Ministerie een behoudende staatkunde was blijven 
voeren. Het Program van Actie, door Kuyper in 1888 opge-
maakt en door de Deputaten der Kiesvereenigingen aanvaard, 
had .het Kabinet onuitgevoerd gelaten. De verhouding tusschen 
Kuyper en de Savornin Lohman was destijds reeds zeer ge-
spannen, al kwam het toen nog niet tot een breuk tusschen deze 
beide staatslieden.
Schaiepman, wiens hoop in 1888, om tot President der 
Kamer gekozen to zullen worden, verijdeld werd &ordat 
daartegen inaar het schijnt, van Protestantsche zijde sterk be-
zwaar werd gemaakt, 1) was de krachtigste verdediger van het 
Mini:sterie Mackay en had in aalles wat digit Ministeriedeed de 
hand. Er waren toen zelfs Protestantsche sollicitanten voor 
eenige betrekking, die zich door een R.K. geestelijke of leek uit 
hun woonplaats een introductie aan Schaepman lieten mede-
geven, daa,r men algemeen overrtuiggd was, dat geen benoeming 
zonder zijn tusschenkomst geschiedde. Tengevolge van zijn 
houding tegenover de legerwet aangenomen, kwam Schaep-
man in zijn partij geisoleerd to staan. Zijn pogingen om Katho-
lieken en Calvinisten bij elkaar to houden, hadden geen 
resultaat.
Een stelselmatige oppositie van de Liberalen had het 
Kabinet Mackay ~niet to verduren, integendeel de Vrijzinnigen, 
of aithans een deel van hen, steunden veeleer de regeerings-
voorstellen, die niet met hun beginselen streden.
Tak van Poortvliet was in 1888 weder tot lid der Tweede 
Kamer gekozen,en zocht toen aanraking met de meer radicale 
elem,enten. Hij begon het kiesrechtvraagstuk op den voorgrond 
to plaatsen en werd langzamerhand als de leider der Vooruit-
1) Een Anti Revolutionair, jhr. Beelaerts van Blokland, die tevens 
Gezant der Zuid Afrikaansche Republiek was, werd toen tot Voorzitter 
gekozen.
1926 I.	16
236	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
strevenden beschouwd. Hij weed tot Voorzitter der Liberale 
Unie gekozen, welk lichaam aanvankelijk een gematigd 
liberale kleur had vertoond, doch zich thans in meer vooruit-
strevende richting ging bewegen ,en op sterke uitbreiding van 
kiesrecht aanstuurde. In 1891 werd door het Bestuur der Unie 
een concept-manifest opgem-aak,t, waarbn t.a.v. de kiesbe-
voegdhei,d verla,ngd werd, dat de wetgever aanstonds zoo ver 
zou gaan als een eerlijke uitlegging -der Grondwet hem ver-
oorloofd,e. Het kiesrecht zou mo-eten worden toegekend aan 
alle meerderjarige mannelijke Nederlanders, die bij een eigen-
handig geschreven aanvrage aan het plaatselijk bestuur hunner 
inwoning h= verlangen to kennen gaven om op de kiezerslijst 
to worden geplaa,tst of op een andere, door de wet voor to 
schrijven wijze toonden to kunnen lezen en schrijven en 
belang to stellen in de openbare zaak. Buiten en behalve aan 
de door de Grondwet uitgeslotenen, zou aan hen, die niet in 
staat waren in ,hun onderhoud en in dat vain shun gezin to voor-
zien, het kiesrecht moeten onthouden worden.
Deze eischen, die gef ormuleerd waren zonder dat het advies 
der liberale Kamerleden daarover was ingewonnen, waren 
niet in overeenstemming met de zienswijze der meer gematig-
den, der zoogenaamde oud-Liberalen, die een zoo sterke uit-
breiding toenmaals nog niet in 's lands befang en daarenboven 
in strijd met de Grondwet achtten. Op de algemeene vergade-
ring der Unie, waar bet manifest besproken wend, bestree,d 
o.a. Prof. Buys dit uitvoerig kiesrecht-program, hetwelk naar 
hij vreesde een twistappel zou worden in de kiesvereenigingen 
en stelde voor, alleen to verlangen, dat bet kiesrecht ook voor 
den werkman toegankelijk zou worden. Prof. van Hamel ver-
dedigd,e het voorstel en meende, dat wanneer een kleine 
minderheid anders wilde, men deze minderheid naar haar 
nuance van de liberate partij zou moeten onderscheiden. Ten 
slotte werd met groote meerderheid van stem-men een amende-
ment aangenomen, waarbij de uitvoerige regeling der kiesbe-
voegdheid geschrapt werd en alleen de zinsnede overbleef : „de 
,,wetgever ga aanstonds zoo ver als een eerlijke uitlegging der 
Grondwet hem veroorlooft".
Bij de verkiezingen trad,en alle Liberalen nu vereenilgd op ; 
het ,meeningsverschil betreffende het kiesrecht werd verzwe-
gen, althans onvoorwaardelijke instemming met het program
VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	237
der Liberale Unie word niet gevorderd.1) Trouwens over de 
vraag, hoever een eerlijikre uitlegging der Grondwet den wet 
gayer veroor'l,oofde to gaan, bestond geen eenstem{migheid. Bij 
.den stembusstrijd behaalden de Vrijzinnigen ditmaal de over-
winning, welke voor een deel wel to danken was aan de 
tweespalt door de legerwet onder de tegenpartij teweegge-
bracht, waardoor in sommige districten Katholieken hun stem 
uitbrachten op de liberale candidaten. Zoo werd Schaepman 
in het district Wijk bij Du rstede door een, Liberaal vervangen.
De Radicalen, die kiesrecht eischten. voor alien, die door de 
Grondwet niet uitdrukkelijk waren uitgesloten en die zich zeer 
hadden ingespannen voor de verkiezingen, zagen slechts een 
hunner candidaten gekozen, terwijl noch de Socialisten, noch 
de oude conservatieve partij in de nieuwe Kamer vertegen-
woordigd waren.
De uitslag der verkiezingen was voor bet Ministerie Mackay 
een reden om of to treden. De Regentes be'lastte daarop, waar-
schijnlijk op aanraden van de Oroot-Hert-ogin van Saksen 
Weimar, den Amsterdamschen Burgemeester van Tienhoven, 
die destij-ds, evenals zijn eahtgenoote, in hooge gunst stond bij 
de Vorstin, met het,samenstellen van een nieuw Kabinet.
Van Tienhoven trad toen in de eerste plaats in overleg met 
Tak van Poortvliet, die hem, na aanvankelij'k geweigerd to 
hebben, zijn medewerking als Minister van Binnenlandsche 
Zaken toezegde, onder voorwaarde, dat zijn beginselen en 
regeeringsprogram die van het to vormen Kabinet zouden zijn. 
Deze voorwaarden, waren in een particulier schrijven aan van 
Tienhoven uiteengezet, waaraan de Premier en daarna de 
overige leden van het Kabinet hun adhesie betuigden. Op dit 
„Amice brief j,e", zooals het door Lohman eens genoemd werd, 
zullen wij later nog terugkomen.
Over deze Kabinetsformatie maak,te mijn vader destijds de 
volgende aanteekeningen : „Van Tienhoven, die in de Eerste 
„ Kam e:r wel w at b ui ten de st a a tk unde was gebleven,, a+lfh a n s 
,,de toestanden niet geheel joist doorzag, meende dat de groote 
,,uitbreiding van het kiesrecht de wensch van alle Liberaler
1) Wel ondervond de herkiezing van enkele gematigd Liberalen tE 
Amsterdam en to Rotterdam eenige bestrijding, doch zij werden tool 
alien bij eerste stemming gekozen.
238	VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
,,was, ten minste, dat alien daar wel mede zouden instemmen. 
„Hij ging to uitsluitend o,p de Amsterdamsah-e toestanden af,
die hij als Burgemeester van nabij kon gade,slaan. De Radi-
„calen weerden zich daar dapper en -de Liberalen waren 
,,.daardoor van de wijs geraakt en dachten dat men maar zoo-
,, veel mogelijk naar de radicale zij de moest ;heenzeilen om het 
,,schip to kunnen 'blijven sturen. Het is dezelfde jammerlijke 
,, staatkunde van bevreesdheid geweest, waardoor men zich to 
„Amsterdam altijd heeft laten beheerschen. Wij moeten trach-
„ten aan het roer to blijven, heette het, maar men zag niet 
„in, dat men eenvoudig volgde en zoodoende a11e weerstands-
„vermogen allengskens verloor en zieh geheel aan de. leiding 
„der Ra,dicalen, overgaf".
Als Minister van Fnnancien trad op Mr. N. O. Pierson, 
President Directeur der Nederlandsche Bank, die zich als 
staathuishoudkundige een grooten naam had verworven, ook 
in het buitenland en die algemeen geacht wend de aangewezen 
man to zijn om de zoozeer no,odzakelijke hervorming van ons 
belastingstelsel tot stand to brengen. Pierson behoorde eigenlijk 
niet tot een politieke partij. Te Amsterdam was hij Voorzitter 
geweest van de aristocratisch liberale kiesvereeniging „de 
Grondwet" en als econoom had hij de liberale beginselen op 
koloniaal gebied krachtig verdedigd. Op het punt van staatsin, 
menging was hij niet conservatief, maar ook niet zeer vooruit-
strevend. Tegenover de sociale politiek had hij steeds een 
terughoudende positie aangenomen. Als goed financier zag hij 
daarin groote sdhade voor een d,eugdelijk geldelijk beheer.
Overigens hadden de geavanceerd-Liberalen in dit Kabinet 
de overhand.
J. A. A. H. DE BEAUFORT.
Leusden.
(Wordt vervolgd.)
BIJLAGE.
Nota, ontworpen door Mr. W. H. de Beaufort naar aanleiding van het 
Wetsontwerp L.O. 1889, niet ingediend op advies van medestanders.
De ondergeteekenden, van oordeel dat reeds bij de schriftelijke gedach-
tenwisseling tusschen de Tweede Kamer en de Regeering ten opzichte van 
het gewichtig wetsontwerp betreffende de regeling van het lager onderwijs,
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	239
niets mag worden verzuimd wat tot een bevredigende oplossing van het 
hangende vraagstuk zou kunnen leiden, hebben gemeend in 's lands belang 
to handelen, door hunne meening omtrent de hoofdstrekking der voor-
gedragen wijzigingen in de wet op het Lager Onderwijs, in een afzonder-
lijke nota, duidelijk en onomwonden bloot to leggen.
Voorstanders van het beginsel van staatsonderwijs, en voor zich zelven 
met de overtuiging bezield, dat de gemengde openbare school, zooals die 
in Nederland bestaat, geen gevaar oplevert voor de godsdienstige denk-
beelden, welke dan ook, waarin de ouders hunne kinderen wenschen op to 
voeden, verlangen zij evenwel de oogen niet to sluiten voor de verschijn-
selen, die zich in de Nederlandsche maatschappij hebben voorgedaan. Zij 
erkennen volmondig dat, terwijl een deel der natie niet slechts zonder 
schroom, maar zelfs met voorliefde zijne kinderen aan de openbare school 
toevertrouwt, zich bij een ander deel voortdurend de begeerte blijft open-
baren om gebruik to maken van scholen waar het onderwijs in een bepaalde 
godsdienstige richting wordt gegeven. Bij het gadeslaan van dit verschil van 
,inzicht, en de wijze waarop het zich uit, kan het aan geen ernstig man 
ontgaan, dat, onder den invloed van omstandigheden die iedereen kent, 
juist deze uiteenloopende zienswijze meer dan eenige andere de hartstochten 
in beweging brengt. De verwi jdering die zij doet ontstaan wekt thans reeds 
wederzijds een betreurenswaardige verbittering, en zoo een voortdurende 
scheuring tusschen burgers van hetzelfde vaderland altijd to bejammeren 
is, zij is het dubbel voor kleine volken die in hunne onderlinge eendracht 
den hechtsten waarborg voor hunne toekomst moeten zoeken.
De ondergeteekenden, hunnerzijds van het bedenkelijke dat in deze 
beweging ligt, diep doordrongen, hebben dan ook, toen tengevolge der 
verkiezingen van Maart 1888 een regeering optrad die aan de zijde der 
voorstanders van het bijzonder onderwijs stond, met groote belangstelling 
de pogingen afgewacht, die tot oplossing van het belangrijk vraagstuk 
zoudlen worden in het werk gesteld. Nu tengevolge eener uitspraak van 
het kiesbevoegd gedeelte der natie, aan hen die zich verongelijkt rekenen 
als h-et ware de eisch werd gesteld om hunne grieven weg to nemen, 
gebood de vaderlandsliefde om de daartoe strekkende voorstellen in een 
geest van verzoening en toenadering to ontvangen en onbevangen en 
zonder hartstocht to overwegen.
De ondergeteekenden hebben dan ook gemeend zich op dit standpunt to 
moeten plaatsen, dat nu in de eerste plaats op de toekomst en niet op het 
verleden het oog moest worden geslagen, dat alle verwijten omtrent het 
kunstmatig aanwakkeren van den schoolstrijd in het tijdperk dat achter 
hen ligt achterwege moesten blijven, daar die slechts zouden strekken om 
de zware taak, de beeindiging van den strijd zonder noodzaak to bemoeie-
lijken. Zij begrepen evenzeer dat het thans niet meer de vraag was welke 
wijze van oplossing van het moeielijke vraagstuk de minste bezwaren had ; 
maar of de oplossing die door de Regeering zou worden voorgesteld door 
hen, met het oog op de belangen van het onderwijs, kon worden aanvaard 
en zoo ja onder welke voorwaarden, terwijl zij tenslotte het als de eisch 
eener verstandige staatkunde beschouwden om niet meer onvoorwaardelijk 
aan een stelsel, vroeger door hen voorgestaan, vast to houden, nu onder 
den invloed van veranderde denkwijze, toestanden waren ontstaan, die 
voor het maken van uitzonderingen op tot nog toe door hen als geldig 
erkende regels, schenen to pleiten.
240	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
Bij al deze overwegingen stond echter eene zaak onwankelbaar bij' hen 
vast, dat de vrede op bet gebied van bet onderwijs nimmer mocht worden 
gekocht tot den prijs van een verzwakking der wettelijke waarborgen voor 
de instandhouding eener deugdelijke volksschool. Kwam een nieuwe 
wettelijke regeling van bet lager onderwijs tot stand, waarbij waarschijnlijk 
andere beginselen van wetgeving zouden worden gehuldigd dan waarvoor 
zij tot nog toe gestreden hadden, van hunne zijde zou hiertoe nimmer 
medewerking worden verleend, indien niet de hoedanigheid van bet 
onderwerp zelf onverzwakt bleef en niet tegelijk de gelegenheid werd 
aangegrepen om voorschriften in die wettelijke regeling op to nemen 
waardoor zou kunnen bereikt worden, dat van nu aan ook alle kinderen 
in de zegeningen van bet onderwijs deelen.
Alvorens er toe over to gaan om hunne beschouwingen ten dezen 
opzichte, met bet oog op bet thans ingediende ontwerp bloot to leggen, 
veroorloven zij zich een enkele opmerking aangaande bet standpunt door 
de regeering ingenomen. De staatsrechtelijke gelijkheid van de openbare 
en bijzondere school door de Regeering op den voorgrond gesteld, kunnen 
zij niet erkennen. Tegenover rechten staan plichten, en zoolang men de 
bijzondere scholen niet aan dezelfde verplichtingen kan onderwerpen, die 
de staat aan de openbare scholen oplegt, bijv. aan de verplichting om 
toegankelijk to zijn voor alien, kan van rechtsgelijkheid Been sprake zijn. 
Zij die van de openbare, voor alien toegankelijke scholen, geen gebruik 
willen maken, om welke redenen dan ook, kunnen daaruit naar de meening 
der ondergeteekenden, nimmer bet recht ontleenen om een andere school 
to eischen. Terwijl echter de rechter alleen aan bet strikte recht gebon-
den is, moot de wetgever ook naar de stem der billijkheid luisteren. En 
bet valt niet geheel to ontkennen, dat bij de voortdurende uitbreiding 
van het bijzonder onderwijs, nu de staat en de gemeenten door de opoffe-
ringen die zich de voorstanders van bijzondere scholen getroosten, merk-
baar ontlast worden, er billijkheidsgronden kunnen worden aangevoerd om 
op ecn of andere wijze van staatswege aan de behoeften van bet bijzonder 
onderwijs tegemoet to komen. Geen rechtsgelijkheid, maar gelijkheid in 
de finantieele verhouding van den staat tegenover bet openbaar en 
bijzonder onderwijs kan op gronden van billijkheid bepleit worden, en 
nu wenschen de ondergeteekenden reeds dadelijk to verklaren, dat zij op 
den weg dier financieele gelijkheid, zelfs nog een stap verder zouden 
willen gaan dan de regeering en ook aan de bijzondere scholen, onder de 
noodige waarborgen, eene bijdrage zouden willen toestaan voor bet stich-
ten, verbouwen of aankoopen van schoollokalen, mits dan ook aan de 
andere zijde meerdere gelijkheid werd voorgeschreven in de eischen aan 
de openbare en bijzondere scholen to stellen.
Het ligt niet in de bedoeling van de ondergeteekenden om bet aan-
hangig wetsontwerp in dit stuk in alle bijzonderheden na to gaan. Zij 
behouden zich voor om, ieder voor zich, bij bet afdeelingsonderzoek daar-
omtrent hunne meeningen uit to spreken ; waar zij echter den wensch 
hebben uitgesproken om hoogere eischen aan bet bijzonder onderwijs to 
stellen, zoodra dit door den staat gesubsidieerd zal worden, achten zij zich 
verplicht op de in hun oog belangrijkste zaken to wijzen ten opzichte 
waarvan die verhooging van eischen dringend noodig is.
Zij meenen met recht to mogen eischen, dat bet toezicht op bet gesub-
sidieerd bijzonder onderwijs zoodanig worde ingericht, dat aan de ambte-
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	241
naren van bet schooltoezicht geen belemmering in den weg sta om zich, 
zoo volledig mogelijk er van to kunnen vergewissen, dat aan de eischen 
der wet worde voldaan en of bet voor een deel van staatswege bekostigde 
onderwijs vruchten draagt.
Zij zijn verder van oordeel dat, al kan ook ten opzichte der voorschriften 
omtrent den bouw en de inrichting der scholen geen volkomen gelijkheid 
worden betracht, bet niet aangaat den bouw der bijzondere scholen van 
staatswege gesubsidieerd, met bet oog op de belangen van bet onderwijs, 
thans aan bet toezicht van den staat geheel onttrokken to houden.
Dat zoowel wat de vaststelling van het leerplan als de benoeming der 
onderwijzers betreft, er evenmin van gelijkheid sprake kan zijn, maar toch 
ten opzichte der bijzondere scholen, in deze beide voor bet onderwijs zoo 
gewichtige aangel egenheden, overleg met de staatsambtenaren van bet 
schooltoezicht kan worden voorgeschreven zonder dat dit aan de vrijheid 
van bet bijzonder onderwijs afbreuk behoeft to doen.
Dat eindelijk in een opzicht volkomen gelijkheid geeischt mag worden, 
namelijk waar bet geldt den termijn binnen welken aan de voorschriften 
,der wet betreffende bet personeel moet worden voldaan.
De ondergeteekenden spreken in de tweede plaats als hun gevoelen 
uit, dat bij bet tot stand brengen dezer nieuwe wettelijke regeling van 
bet lager onderwijs bet oogenblik is aangebroken, dat in Nederland bet 
beginsel van leerplicht in de wet kan worden opgenomen. Bestond er tot 
nog toe bij de voorstanders van bet bijzonder onderwijs bezwaar tegen de 
invoering van leerplicht uit hoofde der bestaande wetgeving ; nu die wet-
geving ten hunnen behoeve gewijzigd wordt kan dat bezwaar gerekend 
worden to zullen vervallen. Waar de staat, door geldelijken steun, aan 
zijne burgers de gelegenheid aanbiedt om scholen to stichten naar hunne 
bijzondere wenschen ingericht, daar heeft hid ook ongetwijfeld bet recht 
den zedelijken plicht der ouders om hunne kinderen to doen onderwijzen, 
tot een wettelijke to maken.
De ondergeteekenden ontveinzen zich niet dat, wanneer , aan hunne
wenschen voldaan wordt, de kosten van het lager onderwijs voor den
staat nag eenigszins hooger zullen worden dan bij de voorstellen der 
regeering. Zij zijn echter bereid de verantwoordelijkheid voor, die hoogere 
kosten to aanvaarden, overtuigd als zip zijn, dat Nederland risk genoeg is 
om zijn volksonderwijs to betalen, en dat bet Nederlandsche yolk niet 
zal schromen den last dier hoogere uitgaven op zich to nemen, waar bet 
een zoo uitnemend nationaal belang geldt als de beeindiging van den
schoolstrijd.
HOOGER ONDERWIJS-KWESTIES.
Onder den titel , , Overheid en W etenschap" beef t een der 
redacteuren van dit tijdschrift in de Dec. 1925-aflevering 
daarvan eenige gedachten uitgesproken, die mij aanleiding 
geven de gastvrijheid van zijn redactie in to roepen, om er een 
paar opmerkingen tegenover to plaatsen. Want, al is er meer 
dan een denkbeeld in het bedoelde artikel, dat m.i. instemming 
verdient, het komt mij toch voor, dat van toepassing van het-
geen de schrijver zich voorstelt onder de gegeven omstandig-
heden op zijn best alleen sprake zou kunnen wezen op een 
heel andere manier, dan door hem wordt aanbevolen.
Overheid en wetenschap ! De schrijver pleit voor een gron-
dige verandering in de verhouding dezer twee grootheden, 
vergeleken bij tegenwoordig. Laat, zegt hij, de laatste ervan
en hij denkt dan eigenlijk nog meer aan de universiteit dan 
aan de wetenschap laat, zegt hij, deze laatste veel zelfstan-
diger worden van de Regeering, dan zij nu is. Laat met name 
in zake de benoemingen van hoogleeraren de invloed van den 
Minister flink gekortwiekt worden. Meer dan een recht van 
veto hebbe deze voortaan niet. De eigenlijke benoeming 
geschiede door de Universiteit, waaraan de betrokken vacature 
to vervullen is. Dat wit dus zeggen : door het Curatorium dier 
Universiteit, zij het dan al dat dit met het oog op de vervulling 
dezer taak aanmerkelijk behoort to worden uitgebreid ; uit.ge-
breid op deze wijze, dat naast de dignitarissen, ,die er thans 
deel van uitmaken, wier benoeming aan de Regeering is en 
ook aan haar zou kunnen blijven, er ook een aantal vertegen-
woordigers van den academischen Senaat zitting in nam.
HOOGER ONDERWIJS-KWESTIES.	243
Een volkomen losmaking der Universiteit van den Staat ligt 
dus niet in de bedoeling. Ook al daarom niet : omdat,de Staat 
als thans voor de finantien zou moeten blijven zorgen ; zij dat 
dan in dezen vorm, dat een jaarlijksche „grant", waarover de 
Universiteit zelfstandig to beschikken had, het tegenwoordige 
systeem van subsidieering verving. Maar regelen en besturen 
zou in ,dit stelsel de Regeering toch niet meer mogen. Gelegen-
heid om controle to oefenen is het eenige wat haar zou kunnen 
worden gelaten.
De benoeming van een hoogleeraar in de psychiatrie en 
neurologie aan de Utrechtsche Universiteit, die den schrijver
omdat zij buiten de voordracht om is geschied tot deze 
uiteenzettingen schijnt to hebben geleid, ook al heeft hit 
vroeger wel eens dergelijke wenschen geuit, laat ik rusten. 
Daarop in to gaan heeft m.i. geen nut. Het geeft aan de 
wisseling der meeningen in deze zoo licht een onaangenaam, 
immers persoonlijk karakter. En bovendien : een historicus 
kan naar mijn gevoelen in deze materie wel met aplomb, maar 
niet met voldoende zaakkennis oordeelen.
Doch : aldus losgemaakt van het genoemde concrete geval, 
zijn de weergegeven gedachten in vele opzichlen aantrek-
kelijk. In abstracto is er, dunkt mij, tegen de stelling dat een 
Universiteit zelfstandig moet wezen, niet veel in to brengen. 
De eischen der maatschappij, die haar hebben doen geboren 
worden, hebben haar immers ook steeds als zulk een zelf-
standig instituut in het leven geroepen. En de tyrannie van 
den zich met alles bemoeienden modernen Staat is het geweest, 
die haar die zelfstandigheid heeft ontnomen
Toch heb ik een bezwaar ! De denkbeelden van den 
schrijver van ,Overheid en wetenschap" houden to weinig 
rekening met de geaardheid van het academische leven, en 
zijn idealen vereischen daarom het aanbrengen van een tegen-
wicht.
Elke gemeenschap heeft praedispositie voor bijzondere 
infecties. Ook een universitaire wereld. Ten haren opzichte 
zijn het speciaal kliekgeest en de zucht om een monopolie uit 
to oefenen, waarvoor zij niet altijd immuun blijkt. Het artikel, 
waartegen ik het heb, erkent dat zelf. Op bladz. 389 noemt 
het ze uitdrukkelijk : , gevreesde euvelen van begunstiging of 
bekromPenh eid" . Maar door die,euvelen: , oudtijds gevreesde
244	HOOGER ONDERWIJS-KWESTIES.
euvelen" to noemen, heeft het er m.i. Loch nog niet genoeg 
een open oog voor. Is werkelijk thans in deze geen gevaar 
meer to duchten ? Of staat de zaak veeleer zoo, dat nieuwe 
richtingen en andere scholen dan de heerschende, in onder-
zoeksmethoden of in metaphysisch uitgangspunt, niet altijd 
het eerst en het meest aan de Universiteiten worden gewaar-
ydeerd en vaak de academie-wereld moeten veroveren eer zij 
er een plaats krijgen ? En zouden er misschien zelfs uit de 20e 
eeuw nog wel niet bewijzen bij zijn to brengen al zijn er 
gelukkig ook voorbeelden van het tegenovergestelde ! dat 
een kring van academisch gevormden, van wetenschappelijke 
mannen, in zijn meerderheid geen plaats gunt in zijn midden 
aan vertegenwoordigers van denkbeelden, die in veel opzich-
ten tegen de zijne over staan; en dat terwijl de wetenschap-
pelijke verdienste Bier vertegenwoordigers toch kwalijk in 
twij fel kan worden getrokken
I s het daarom niet goed, dat een buiten-universitaire macht 
wat meer heeft dan alleen maar een recht van veto?
Practisch uitvoerbaar zou het geopperde denkbeeld dus 
alleen dan zijn, wanneer men dit gevaar wist uit to schakelen. 
Wat alleen mogelijk zou wezen m.i. door de Universiteiten 
niet alleen autonoom to maken, maar ook tot werkelijke 
universitates, tot gemeenschappen waarvan alle -deelen wor-
den bijeengehouden door eenzelfde groep wetenschappelijke 
grondgedachten, die zich ook innerlijk aan eenzelfde nomos 
onderwerpen. Dies: maak de Universiteiten zelfstandig ! Maar 
verdeel ze dan ook over de verschillende groepen in het volks-
leven, die uit een afzonderlijk complex van grondbeginselen 
ieder voor zich de wetenschap beoefenen, zoodat ieder van die 
wetenschapsbeoefeningen zich naar haar eigen aard ontwik-
kelen kan en naast de andere kan toonen wat zij tot verklaring 
der natuurlijke en geestelijke verschijnselen in mensch en 
schepping vermag.
Het is niet verwonderlijk, dat in het betrokken artikel ook 
sprake is van de Vrije Universiteit. Want in meer dan een 
opz.ichht voldoet die Vrije Universiteit aan de door den schrijver 
ervan geuite wenschen. Hij beklaagt zich over gebrek aan 
meeleven van de natie met de wetenschap, over een volks-
belangstelling, die veelmeer naar de sport en naar de kunst 
gaat dan naar die wetenschap. Welnu, die Vrije Universiteit
HOOGER ONDERWIJS-KWESTIES.	245
wordt flnantieel in stand gehouden zij ontvangt heelemaal 
vier duizend gulden jaarlijks van de Regeering ! & or een 
grooten kring van voor bet meerendeel eenvoudige lands-
burgers, die haar gave voor haar toch eigenlijk uit geen ander 
motief storten dan uit de overtuiging, dat de wetenschap 
waarde bezit ; dat bet Koninkrijk Gods, dat zij liefhebben, in 
zijn komst, behalve door andere middelen, vooral ook door 
de beoefening dier wetenschap wordt bevorderd. Hij wil een 
Universiteit, die vrij van overheidsinmenging haar taak kan 
vervullen ! Welnu, de Vrije Universiteit vertegenwoordigt juist 
de vervulling van dat iideaal. Haar naam reeds zegt bet. Want 
,, Vrij " noemt zij zich, niet omdat zij een arbeid des geestes 
wil, die geen beheerschende idee en geen grenzen aanvaardt, 
maar omdat zij inmenging van den Staat een belemmering 
van haar werk acht en, zooals haar stichter bet uitdrukte 
,, Souvereiniteit in eigen kring" zocht.
Dat die Vrije Universiteit ter sprake kwam was dus van-
zelfsprekend ! Des to vreemder dan echter ook de wijze, 
waarop zij besproken wordt ! ZOO, dat elk woord van waar-
deering voor haar bedoelen ontbreekt en een plaats onder de 
zon haar principieel wordt ontzegd. Haar basis, bet Gerefor-
meerde beginsel, beet voor universiteitsstichting to eng (blz. 
391). Haar niet-levensvatbaarheid is op een haar na bewezen 
(blz. 391). Haar wensch naar isolement is zoo afkeurens-
waardig, dat als zij zich niet zoo spoedig uitbrei,den kan als 
wvenschelijk is de graden, -die zij wel uitreikt, den effectus 
civilis geen oogenblik langer meer waard zijn ; de eenige 
manier, waarop bevrediging harer sectarische verlangens dan 
nog kan worden toegestaan, is deze, dat zij zich laat incor-
poreeren in een staatsuniversiteit. Werkelijk bet maakt den 
indruk of, nu de pacificatie op bet gebied van bet Lager 
Onderwijs beet tot stand gekomen, bet sabelgekletter naar dat 
van bet Hoogere wordt overgebracht.
Is werkelijk bet Gereformeerde beginsel als basis eerier 
Universiteit zoo eng als men ons wil doen gelooven ? Wie 
geneigd is bet to denken behoeft de eerste van Kuyper's 
Stone-lectures over bet Calvinisme maar to lezen, om van het 
tegendeel to worden overtuigd. Trouwens, hoe sterk is in dit 
opzicht oak niet bet getuigenis van de historie ! Heeft prof. 
Eekhof in zijn aanvaardingsrede inddertijd niet aangetoond,
246	HOOGER ONDERWIJS-KWESTIES.
dat liefde voor de wetenschap een van de characteristica van 
het Gereformeerde Protestantisme is geweest, zoo goed hier 
to lande als elders?
Wat vervolgens -het oordeel betreft, dat de Vrije Universi-
teit als zij niet in staat zal blijken nog voor 1930 haar 
geneeskundige faculteit met drie hoogleeraren to bezetten, om 
dan vervolgens dat aantal geleidelijk uit to breiden duidelijk 
zal hebben bewezen niet-levensvatbaar rte zijn.: is dat niet 
onbillijk ? De schrijver verdenkt er onze academie van haar 
medi.sc'he faculteit to gronde to 'hebben, laten gaan, om'dat die 
haar to duur was. Het gerucht, dat dienaangaande in het land 
verspreid is, is geheel onjuist. Maar neem eens even aan, dat 
het waar was! Zou dit gebrek aan middelen om de onkosten 
van zulk een faculteit to bestrijdden dan waarlijk hebben ge-
toond, dat het ideaal eener Gereformeerde academie als 
inrichting voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs niet 
voor verwezenlijking vatbaar is? Wij meten de levensvatbaar-
heid eener Universiteit als de Leidsche toch ook niet of naar 
het antwoord, ddat zou moeten worden gegeven op de vraag 
of haar vrienden in staat zouden zijn haar finantieel op de 
been to houden ! Van een eerlijke proef zou alleen sprake zijn 
wanneer of alle Universiteiten in Nederland naar den zelfden 
maatstaf zouden worden gesubsidieerd, of het alien uitsluitend 
van hun fondsen en van den steun hunner vrienden moesten 
hebben. En ik geloof : die proef zou de Vrije Universiteit 
rustig tegemoet kunnen zien ! In beide gevallen zou zij geen 
slechter figuur maken dan de overige. Al zou zij wel moeite 
hebben met het vinden van de voor het hoogleeraarsambt 
geschikte personen. O . a . omdat die , euvelen van begun-
stiging of bekrompenheid", waarover ik het daarstraks heb 
gehad, het opkomen van dezerzijdds bruikbare krachten maar 
al to veel in den weg heeft gestaan.
Deze redeneering is dus al even vreemd als die, dat ophef-
fing van het isolement, het ,kunstmatig isolement" (blz. 392) 
der Gereformeerde Universiteit terwijl dat intusschen aan 
een Roomsch Katholieke Hoogeschool wel gegund wordt 
(blz. 391) in geen enkel opzicht mag geremd worden en 
incorporeering in een Staatsuniversiteit, zij het , ,met behoud 
van eigen samenhang", als de bij uitstek logische en practische 
regeling moet worden beschouwd (blz. 391). Let wel : de
HOOGER ONDERWIJS-KWESTIES.	247
,gegadigden hebben tot nogtoe geen subsidie genoten dien 
naam waard. Zij hebben in geen enkel opzicht de ontwik-
keling der openbare Universiteiten pogen to belemmeren ! 
Niets anders hebben zij gevraagd, dan met,de gebrekkige hulp-
middelen, die hun uiteraard, om hun finantieele beperktheid, 
ten dienste staan, de tradition to mo.gen voortzetten van de 
stichters onzer drie Rijksuniversiteiten. Ook hebben zij 
gepoogd het ideaal van de autonomie -der Universiteit, dat nu 
ook bij anderen ontwaakt, to handhaven. En niettemin zou 
hun de voortzetting van hun werk naar hun idealen niet mogen 
worden veroorloofd ! Neen, deze boutade tegen de Vrije 
Universiteit, die het artikel ,Overheid en Wetenschap" 
brengt, laat aan die Hoogeschool geen recht wedervaren en 
ontsiert het daarom. En zoo levert het ook niet de atmosfeer, 
waarin zulke belangrijke Hooger Onderwijs-kwesties, als het 
overigens aan de orde stelt, tot een werkelijk goede oplos-
sing komen.
A. A. VAN SCHELVEN.


NASCHRIFT. Dat mijn artikel iemand, die de Vrije Univer-
siteit liefheeft, tot verweer moest nopen, wist ik. Dat dit ver-r 
weer verschijnt in een waardigen en gemati,gden vorm, 
begroet ik met blijddschap. Dat de schrijver tot de zaak, die 
mijn verontwaardiging gaande maakte : de Utrechtsche be-
noeming, het zwijgen doet, acht ik zeer wijs van hem gezien.
Of de „euvelen van begunstiging en bekrompenheid" aan 
de openbare universiteiten nog bestaan, is een vraag, waar-
over wij moeilijk anders zouden kunnen strij,den dan m.et : 't 
is nietes,en 't is welles. Maar dat zoodanige euvelen aanspra-
kelijk zouden zijn voor het feil, dal de Vrije Universi,tieit zeer 
beperkt pleegt to zijn in de keus van bruikbare krachten, 
loochen ik. De kansen, die Bavinck en J. Woltjer hebben 
gehad, om zich tot eerste krachten to ontwikkelen, zijn geen 
enkelen gereformeerde door de openbare universiteit ve.rkort _
Op den punt heeft mijn bestrijder mij verkeerd verstaan. 
Met het wooed, dat er „voor een universiteit op zoo enge basis 
als die van het Oereformeerd beginsel" blijkbaar geen stof 
is, en wel voor een katholieke, doelde ik niet op de bruik-
baarheid van dat beginsel als metaphysische grondslag voor
248	HOOGER ONDERWIJS-KWESTIES.
beoefening der wetenschap, maar op het feit, dat er niet 
genoeg Nederlanders op die basis staan, om een volwassen 
universiteit le onderhouden. Wait de Vrije Universiteft tot nu 
toe is geweest, was slechts een hoogeschool in hope. Ee n 
medische faculteit van minder dan tien leden is of een parasiet 
of een belachelijkhei.d.
Meent de schrijver werkelijk, dat het een zegen zou zijn, 
als ons land evenzoovele zelfstandige universiteiten kreeg, als 
er groepen in het volksleven zijn, „die uit een afzonderlijk 
complex van grondbeginselen ieder voor zich de wetenschap 
beoefenen ?" Dat zou beteekenen een theosophische, een 
communistische, een ster-van-het-oosten-universiteit enz. 
Want als de eene wereldbeschouwing de beoefening der 
wetenschap bepaalt, waarom dan niet de andere ? Deze 
gedachte poneeren beduidt, zijn eigen betoog ad absurdum 
leiden. Tegen zulk een gelijkstelling zou ik het nederlandsche 
Calvinisme in bescherming willen nemen. Indien het recht 
heeft op een eigen universiteit, dan is het als anomalie, hono-
ri;s causa, maar niet als een ui,t vel:en.
Evenwel, hiermee kom ik op het -diepst gaande verschil 
tusschen ons beider meeningen. Ik ontken, dat de metaphy-
sische grondslag de hedendaagsche beoefening der weten-
schap wezenlijk bepaalt. De vraag, of men partij kiest voor de 
hervorming of voor de katholieke kerk, verandert aan de 
grondslagen van het wetenschappelijk denken niets. Maar 
zelfs of men ,economische" oorzaken zoekt achter de Divina 
Co.mmedia, of men zweert bij ,evolutie", beduidt tenslotte 
ni-et veel meer dan een oppervlakkig element in de beoefening 
der wetenschap. Waar het op aankomt, is de methode, de 
instelling (vergeef het leelijke woord) van den geest op de 
problemen, en deze is bij alle ernstige beoef enaars der 
moderne wetenschap dezelfde. Er is een intellectueel diapason 
van iederen tijd, waaraan niemand zich onttrekt. Het is een 
fictie, dat er een gereformeerde en een agnostische beoefening 
-der wetenschap zou bestaan, en een legende, als zouden de 
openbare universiteiten nog altijd een „jiberale" wetenschap 
dienen. Het punt, waarop iemand's wetenschappelijk denken 
uitmondt in zijn metaphysische voorstellingen, is bij iedereen 
even irrationeel. De verschillen in ,verklaring" (ijdel woord) 
der verschijnselen raken de wetenschap zelve ternauwernood,
HOOGER ONDERWIJS-KWESTIES.	249
en het is een aanmatiging van de strenge confession, als zou 
hun opvatting der wetenschap ,geestelijker" zijn dan die van 
hen, wier besef van het eeuwige geen omschreven vormen 
ver,draagt.
Daarom moet de wetenschap, die de medewerking van alien 
behoeft, geconcentreerde organen hebben, waar de versch l-
len in „opvatting" en ,verklaring" elkaar ontmoeten kun-
nen. Het is mijn indruk, dat de heer Van Schelven van het 
opbouwend gedeelte van mijn betoog : incorporatie van het 
bijzonder hooger onderwijs in de staatsuniversiteiten, niet vol-
strekt afkeerig is. De tijd is voor de verwezenlijking van 
groote principieele hervormingen niet gunstig, sinds de 
Nederlandsche Maagd, in haar onschuld, uit het ei van het 
evenredig kiesrecht het kuiken der pariementaire oligarchie 
heeft gebroed. Doch wie weet, of er niet nog eens betere tijden 
komen, waarin wij aan de verbetering der verhouding van 
overheid en wetenschap van harte zouden kunnen samen--
werken.
J. HUIZINGA.
HERINNERING AAN W. G. C. BIJVANCK.')
Wanner ik, op igrond van zeven jaar vriendschappelike 
samen,werking, mij geroepen gevoel, enige bladzij,den aan de 
nagedachtenis van Bijvanck 'te wij,den, dan pretendeer ik 
d'aarmede allerminst, een enigszins volledige karakteristiek 
van zijn persoon en zijn arbeid to geven. Met een zo veelzijdig 
kenner -der geesteswetenschappen al's hij ben, ik geen tweede 
maal in mijn leven in intieme aa,nraking gek.omen, en op de 
vraag, die mij gesteld werd bij het terugkeren van zijn begr.a-
fenis : wie in staat zou zijn, -met kennis van, zaken over 
de persoon,likheid Bijvanck een breed opgezette studie to 
sc rijven, kon ik toen en kan ik n;u nog nset een antwoord 
geven.
In het geestelik leven der laatste halve eeuw neemt hij een 
plaats van betekenis in en wie enigermate belezen is, waardeert 
hem als een kenner van Goethe, van Shakespeare, Dante yen 
Shelley, van Villon evenzeer als van moderne Franse letter-
kund,e, van Bataafs Verleden towel als van de allerjongste 
wereldhistorie, om slechts een deel to noemen van de vele 
onderwerpen, waarover hij schreef. Wie evenwel het voorrecht 
heeft gehad, persoonlik met Bijvanck om ate gaan, die weet, 
hoe onvergelijkelik veel omvangrijker zijn weten was dan uit
1) De Redactie acht zich gelukkig, op haar kort herinneringswoord aan 
Bijvanck in de Januariaflevering, zoo spoedig een uitgebreider In 
Memoriam to kunnen laten volgen van een schrijver die tot Bijvanck in 
bijzondere betrekking heeft gestaan en bevoegd is hem als bibliothecaris 
to gedenken. (Noot van de Redactie).
HERINNERING AAN W. G. C. BIJVANCK.	251
zijn publikaties blijkt. Het bestuderen en katalogiseren der 
handschrif ten van de Koninklijke Bibliotheek stelde mij telkens 
voor nieuwe vragen, betrekking hebbend op de meest uiteen-
lopende wetenschappen ; h,erhaald,elik besprak ik met hem 
zulke kwestits, en allerl,ei wat mij verder belang inboezemde, 
en telkens opnieuw verbaasdie hij mij en door zijn al-gemene 
kennis van al deze speciale gebieden van wetenschap en ook, 
doordat zo menigmaal in zijn geheugen juist dat boekje opdook, 
dat voor het detail, dat mij interesseerde, van belang was ; 
vaak waren dat aankopen uit d,e tijd van zijn directeurschap, 
niet van grote betekenis door de wijde strekking van het onder-
werp ; het was, of Bijvanck een speciaal orgaan had om de 
quintessens van elk geschrift, dat hij onder ogen had gehad, 
in zijn geheugen vast to leggen en to nodiger tijd daaruit to 
voorschijn to roepen. Hij had een zeldzaam talent van lezen ; 
de tij,d, die menigeen zoude behoeven alleen voor doorblade-
ren, was voor hem voldoende om de hoofdzaken voor goed in 
zich op to nemen, en hoe menigmaal was een der vote op-
stellen, welke hij in de dageliks binnenkomende nieuwe tijd-
schrfftafleveringen placht door to lezen, aanlei!ding tot een 
soort privatissimum, wanneer een zijner ambtenaren hem 
onder de indruk van het gelezene aantrof. En zulk eengesprek, 
eerst zittend, daarna veelal staande gevoerd, wanneer de be-
scheidenheid tot opstaan -en afscheid nemen noopte, werkte 
suggestief, wekte op tot lezen en nadenken. Steeds nog zegen 
ik h!et lot, dat mij die invloed van Bijvanck's veelzijdige eruditi,e 
deed ondergaan, voor ik gero,epen werd een hoogleraarsambt 
to aaanivaarden, ,dat dwingt tot specia,lisering, welke het ge-
vaar,meebrengt van eenzij+digheid. Afkeer van bekrompenheid, 
in het wetenschappelike en anderszins, is een der vele goede 
dingen, die men van, Bijvanck leerde. Hij had eon, diepe min-
achting voor elke eenzijdige pedant, al werd zijn geijkt : , , Och, 
ziet u, ze weten heat niet" wel eens toegepast op personen, 
die men zelf 'geneigd was minder ,l,aag to stellen. Intussen h,eb 
ik in ',t algemeen Bijvanck's relatieve taxatie van wetenischap-
pelike werkers kunnen beamen, en menig kras oordeel, 
waardoor +hij wel eens iemand froisseerde, berustte m.i. voor 
een groot deel op het worstelen om de juiste formulering va,n 
zijn ged achjten to vinden, versterkt door een; voor de opper-
vlakki.ge waarnemer verborgen beschiroomdheid. Eon vijand
1926 I.	17
25?	HERINNERING AAN W. G. C. BIJVANCK.
van routine, had hij een biezondere belangstelling voor de studio 
van joogelui, bij wie hij talent, onbevangenheid en enthusiasme 
opmerkte ; deze eigenschappen sluiten pieteit in en zonder 
pieteit achtte hij alle wetensohappelike arbeid een profanering.
Met een verbazingwekk,ende encyklopaediese kennis op 't 
gebied van bijna alle geesteswetenschappen ging bij Bijvanck 
een detailkennis van zeer heterogene onderwerpen samen. 
Zijn geschrif ten geven daarvan een onvolledig beeld. Ik herin-
ner mij, dat een Oudf raps woord, dat ik voor een etymologies 
artikel nodig had, mij moeilikheden bereidde. Bijvanck 
bleek, zodra ik hem 't geval voorlegde, geheel op de hoogte en 
van de onderlinge afhankelikheid ,der plaatsen, waar bet woord 
voorkwam, en van de waarde, aan het voornaamste citaat., uit 
Charles d' Orleans, toe to kennen ; hij beloofde, bij zich ;thuis 
mij bet bewijs to leveren van hetgeen hij voorlopig zonder enig 
materiaal uffeenzette. En inderdaad, toen ik kort daarna zijn 
studeerkamer bezocht, kwam uit een der vele bureau-laden 
een dossier-Charles d' Orleans tie voorsahijn, bevattende een 
vele jaren ageleden samengesteld overzich~t van slle rij,men., dat 
de betrouwbaarheid van Bijvanck's geheugen ogenblikkelik 
bevestigde. En dergelijke speciale onderwerpen, in een meer 
of minder vergevorderd stadium van bewerking, had hij vele. 
Hel as s v erh inder de z i j n uni versele b elangstel l ing hem her-
haaldelik, een begonnen onderzoeking to voltooien. Trouwens, 
in veel van dergelijke gevallen bleef alleen het opschrijven 
achterwege; in zijn hoofd was de arbeid van kritiseren en 
combineren ten einde toe verricht, hij sprak over het onder-
werp als een souverein beheerser der materie, al had hij 
ook bij een mondelinge uiteenzetting nog meer met de vorm tie 
worstelen dan wanneer hij schreef. Lezingen, dikwels -in de 
kring der Haagse beo-efenaren der wijsbegeerte, waren een 
wel kom, ihoewel o nvol led ig su r ro ga at voor zo meni;g ongepu-
bliceerd boek of artikel, onvolledig, ook doordat de norm 
minder of en daardoor de band tussen de mooie d;etai,ls minder 
hecht was. Het wekte wel eens verbazing, dat Bijvanck zeff 
blijkbaar niet twijf~elde aan de toekomstige uitvoering van zo 
menig literair voornemen, san welks verwezenliking niemand, 
die hij er over sprak, ernstig gelo{ofde. In zijn laattste v'erslag 
der Bibliotheek gewaagt hij van een met lief'd.e door hem ge-
koesterde, dodh onuitgevoerd gebleven wens, de beschrijving
HERINNERING AAN W. G. C. BIJVANCK.	253
der verluchte handschri,ften ; doch dergelijke plannen bestondeln 
ook ten opzichte van andere gedeelten der manuscripten-
coll,ectie: Van Goens-papieren, brieven van 19-eeuwse 
dichters, enz.
Behalve een polyhistor was Bijvanck ook een man van 
smaak; nau:weliks een studio van zijn: hand, of zij toont hem 
van deze dubbele zij,d,e. De tot een eenheid igeworden combinatle 
van wetenschappelike en artistieke beschouwingswijze droeg 
bij hem een Frans stempel, en zo menige stemming, van de 
devote of tot de raillerende toe, uitte zich in een meer Ro-
maanse dan Nederlandse worm. Speciaal tegenover Franse 
bezo-ekerswist hij onmiddellik de juiste toon to treffen, en de 
grote waardering, die hij in 't biezonder van Franse zij,de on-
dervond, is alleszins begrijpelik. Zijn ei,gen sympathie voor de 
Romaanse geest maakte hem echter allerminst blind voor dee 
schoonh-eden van eigen, Nederlandse kultuur. Hij vermocht 
zich geheel to verplaatsen in het Hollandse verleden, de 
humor van Bredero en van Multatuli's Woutertje had hij lief 
als een der specifieke tr!ekk,en van onze volksindividualiteit, 
en zijn directeurschap der Koninklijke Bibliotheek voelde hij 
als een grootse rationale taak.
De kunstenaar in hem kwam op de voorgrond, waar hij een 
milieu uit het verleden beschreef alsof hij,er zelf in verkeerd 
had, of waar hij het geestelik silhouet van een histories per-
soon tckende; deze personen, speciaal de grote figuren onder 
hen, beschouwi& hij niet al leen a l s rep resentanten, van een 
zekere tijd of sfeer, maar als de bewegende krachten der 
histori-ese ontwikkeling; en hij leerde ze k-ennen niet alleen 
door studie, maar ook door intuitief voelen. Dezelfd,e methode 
paste Bijvanck toe op het h-eden. Zijn wekelikse artikel-ender 
laatste periode mogen een zeer verschillende waarde h-ebben 
(het gevolg der op zich genomen verplichting om wekeliks 
een of twee artikels to schrijven), zo menig dezer opsiellen 
imponeert ons door di-e eigenaardige combinative van kennis 
en aanvoelingsinstinkt, die Bijvanck het begrijpen van perso-
nen en,situaties zo vergemakkelikte. Ik herinner mij een opstel 
over het Poolse yolk en ziindichter Wyspianski, dat de grotee 
verbazing opwekte van een in Den Haag woonachtige Poolse
intellektudel, die zulk een juist begrip van Wyspianski bij een 
buitenstaander voor onmogelik Meld; en een buitenstaander
254	HERINNERING AAN W. G. C. BIJVANCK.
was Bijvanck op dit terrein zeker, daar hij van en over 
Wyspianski slechts -dat weinige kon kennen, dat in West-
Europa verschenen is.
Lange jaren. was Bi jvarnck leraar aan ~het Leids gymnasium 
en talrijk zijn nog zijn leerlingen van verschill-ende generaties, 
die zich bewust zijn, een waar,deval deel van hun geestelik 
bezit aan hem to danken to hebben. Daarna leefd e hij enige 
jaren ambteloos, veel werkende en publicerende, en van 1895 
tot 1921 was hij,directeur der Koninklijke Bibliotheek.
Voor bibliothekaris behoef t men Been vakopleiding, --
placht Bijvanck to zeggen, zich daarbi j op zijn ,eigen loopbaan 
beroepend. Ben opvatting, merkwaardig voor deze man, die 
algemene eruditie als ide !hoofdcondilie beschouwde voor aan-
wending van wetenschappelike vakkennis ; van deze laatste, 
meende hij, kan debreed ontwikkelde mens zich, al werkende, 
snel het nodige quantum eigen maken. Mijns inzi,ens hangt 
hiier veel oaf van de ,graad der erudifie; alleen een zo ongewoon 
breed georienteerde geest als Bijvanck kan een dusdanige 
zegenrijke invloed uitoef;enen op,de -ontwikkeling ener aan do 
geesteswetenschappen gewijde bibliotheek, dat een onloochen-
baar tekort aan katalogiseringsarbeid slechts een betrekkielik 
kleine negatieve post is in vergelijking met het vele grote, dat 
tot stand kwam. Het z,elfde optimisme, waarmede Bijvanck 
sprak van zijn eigen toekomstige publikaties, deed hem in 
1907, toen ik aan de Koninklijke Bibli-otheek kwam, in voile 
ernst geloven, dat de pas verschenen kunst-katalogus, zeif 
vooraf gegaan door die van bibliografie en geschiedenis, . binnen 
twee jaar gevolgd zou worden door de katalogus van ~taal- en 
letterkunde, hetgeen to nodiger was, daar deze wetenschappen 
zeer onvolledig in de voor het publiek toogankelike katalogi 
voorkwamen. Inderdaad echter heeft Bijvanck het gereedko-
men van doze arbeid niet meer beleefd. Maar wet verscheen de 
uit enige dikke delen bestaande katalogus, speciaal aan Franse 
taal- ,en letterkunde gewij,d (om van minder omvangrijke kata-
logi to zwijigen), de vrucht ener veel verder doorgevoerde 
detail-arbeid dan in de oorspronkelike bedoeling had gelegen. 
Juist dit type strookte met 's .directeurs opvatting ener,nationale 
boekerij, waar een staf van wetenschappelik igeschoolde vak-
mensen ieder op zijn eigen gebied de bijeengebrachte biblio-
theekschatten bibliograf ies en in gewichtige gevallen ook mo-
HERINNERING AAN W. G. C. BIJVANCK	255
nograf ices bewerkt, tegelijk het studerende publiek naar ver-
niogen voorlichtend. Inderdaad compenseerde de hulpvaar-
digheid en berekendheid voor zijn taak van het personeel tot 
een belangrijke hoogte de voortdurende status nascendi van 
de algemene katalogus en m,enige bez-oeker werd door mon-
delinge gedachtewisseling met de ambtenaren op belangrijke 
zaken opmerkzaam, dice hem bij bet uitsluitend raadplegen 
ener volledige titellijst zouden zijn ontgaan. De directeur, zeif 
van bijna alle gee steswetensch app en op de hoogte, werkte 
mede met al+le afdelingen, en daar zijn tijd, zoals die vann iedere 
mens, beperkt was, ontstond daardoor menigvuldig opont-
houd, een ongerief, dat alien voeltden, maar waarover zij 
zich +heenzetten, niet zonder trots waarnemend, dat tech die in-
stelling waaraan zij werktien, gestadig tot een hoger nivea.u 
werd opgevoerd, vooral dank zij Bijvanck's initiatief. Intussen 
ware hem een zo ongestoord voortgaan in de door hem zelf 
afgebakende richting niet mogelik geweest, wanneer niet alterlei 
dagelikse beslommeringenn van zijn schouders waxen genomen 
door de twee administrateurs, die hem achtereenvolgens ter 
zij,de stonden. Over hen sprak Bijvanck nooit dan met een lof 
zonder voorbiehoud, en zij hunnerzijds, wellicht het allerbest 
ingewijd in 's directeurs plannen en idealen, maakten daaraan 
met voile vertrouwen hun arbeid en die van 't onder hen wer-
kende personeel ondergeschikt; zij spraken van hem als
4 mijnheer", zonder f amilienaam, in tegenstelling tot ons 
anderen, die door ,mijnheer" plus naam werden aangeduid, 
en in die onderscheiding lag een duidelik voelbare pieteit.
Toen Bijvanck aan de Bibliotheek kwam, was deze in een 
periode van uitbreiding. Deze werd voortgezet, dock op een 
intensievere wijze en voor een groot deel in ni-euwe richting. 
De ui-tvoerige jaarverslagen, sedert 1895 verschijnend,e, geven 
in hun inleidingen een overzicht van bereiktie resultaten en 
nieuwe plannen, en de geleidelik dikker wordende lijsten van 
nieu,we aanwinsten, die het grootste en, voor het studerend 
publ.iek belangrijkste deel der jaarverslage:n uitmaken, tonen, 
hoe boeken en handschrif ten in steeds groter getale werden 
aangekocht. Gaat men na, wat tijdens Bijvanck's beheer werd 
vernieuwd en toegevoegd, dan ontd,ekt men daarin de lijnen 
van een greets opgezet plan : een nieuw gebouw met modern 
ingerichte leeszaal en eni,ge verdiepingen magazijn,	een
256	HERINNERING AAN W. G. C. BIJVANCK.
gestadige personeeluitbreiding, deels in verband met de grotere 
omvang van het gebouw en het toenemende aantal bezoekers, 
deels voor perfectionnering van wetenschappelike arbeid, 
waarbij zelfs geheel nieuwe afdelingen geschapen werden, 
vele, vaak kostbare aankopen met de duidelike tendentie, afge-
ronde collecties to verkrij gen en de nationale boekerij inder-
daad tot een tempel van nationale kultuur to maken : men ga 
slechts aan de hand der jaarverslagen na, wat er allengs aan 
Nederlandse boeken en manuscripten is aangekocht ; was 
voor een biezondere aankoop extra geld nodig, dan rusfte de 
ti,reet,eur niet, voor da,t gevonden was, waarbij zowel het 
departement als ook partikuliere royaliteit hem loffelik steun-
den. Een biezon-dere aandacht werd hi,erbij gewijd aan de 
afdeling der versierde en verluchte handschriften. Op dit ter.-
rein bezitten Koninklijke Bibliotheek en Meerman-museum 
kostbare collecties van wereldvermaardheid, en, gelijk eenmaal 
een bij uitstek deskundig bezoeker zeide : een bibliotheek met 
Bijvanck auan het boofd verdient zul,ke sdhatien to .bezitten. 
Steeds werd deze ofdeling aangevuld, waarbij speciaal op 
Nederlandse kunst werd gelet : systematies werden zulke hand-
schriften van Nederlandse origine aangekocht, die de collectie 
tot een zo volledig mogelik museum van Nederlandse ver-
sieringstypen maakten. Daarnaast werden kostbare banden en 
allerlei om biezondere redenen (handschriftelike tdedikaties 
enz.) merkwaardige boeken aanmgesth4aft. Bijvanck's fenomee 
nale geheugen maakte het hem gemakkelik, bij de keus der 
nieuwe aankopen steeds to letten op het reeds voorhandene, 
en, wanneer de bibliotheek op een of ander gewichti.g stuk een 
to laag bod deed, gelukte het meermalen, de lotgevallen er van 
to volgen en bij een later gelegenheid de hand er op to leggen ; 
in 't algemeen had hij een goede blik op de met het jaar 
stijgende geldwaarde van handschriften en oude boeken. Als 
onderdeel der toekomstige Koninklijke Bibliotheek had 
Bijvanck reeds lang een tentoonstellinigzaal geprojekteerd, stihi-
voller en minder vochtig dan de vitrinezaal op de eerste ver-
dieping, en voorzien van doelmatiger en weelderiger toonkas-
ten. Hiervoor was als vanzelf de oude leeszaal aangewezen, 
vrijgekomen door het in-gebruik-nemen van het nieuwe 
gebouw. Dit vertrek, de centrale kamer van een der mooiste 
patrici,ese huizen van Den Haag, zoude, in Lodewijk XIV-stijl
HERINNERING AAN W. G. C. BIJVANCK.	257
hersteld, het huffs zelf beter tot zijn reohit doen komen en 
tegelijk een waa,rd'i(ge omgeving vormen voor de kunst,schatten 
der bi,bliotheek. Dit alles plus voordrachtenzaal en zoveel 
dat ik onvermeld laat, waren de onderdelen van een groots 
organisatieplan ener nationale bibliotheek, zoals wellicht in 
het hoofd van geen andere bibliothekaris ooit was gerijpt. 
Maar Bijvanck was dan ook geen gewoon bibliothekaris ! Dat 
blijkt vooral uit dde voornaamhei,d der i,dealen, naar welker ver-
wezenliking hij onvermoei,d en met succes streef de. Helaas zijn 
oorlog,,ek-on,omies-f inanciele krisis,en ,andere oorzaken schul,d, 
dat hij de museumplannen, welke hem biezonder ter harte gin-
gen, slechts bijna, doch niet geheel heeft kunnen voltooien. 
Bleven zij ook in de toekomst onvoltooid, dat zou,de betekenen, 
dat de kostbare verzamelingen,der bibliotheek noch het gebouw 
zelf tot hun recht komen en 'dat vele -duizenden guldens, met 
verstandig overleg uitgegeven, tot weggegooid geld worden 
gemaakt. En wie Bijvanck's bibliotheekbeheer opmerkzaam 
heeft gevol.gd, die ziet in de bekro-ning van zijn werk tevens 
een rechtmatige hulde aan zijn persoon. Tij-dens zijn leven is 
hij niet altij-d voldoende gewaardeerd, hoevelen ook zijn 
superieure qualiteiten hebben erkend en bewonderd. Nog 
steeds is het mij een raadsel, hoe deze man, wiens gelijke in 
intellekt ik nauweliks in mijn leven ontmoet heb, nooit heeft 
behoord tot de niet minder,dan vijft,ig ;gewooe leden,der letter-
kundige of deling onzer Akademie van Wetenschappen. En ter-
wijl toch overigens jubilea van wetenschappelike werkers aan 
de orde van de dag zijn, is hem bij Been ddaarvoor geschikte 
herinneringsdag een huldiging ten deel gevallen. Er is wet eens 
sprake van geweest, en wet bij zijn zeventigste verjaardag, 
maar toen, in 1918, was het onmogelik, aan zulk een huldiging 
het voorname cachet to geven, in overeenstemming met zijn 
persoonlikheid ; ,daarvoor ware de medewerking van vooraan-
staande Fransen die hem wellicht meer zonder voorbehoud 
vereerden dan zovele landgenoten nodig ~geweest, loch 
hieraan viel in bet laatste oorlogsjaar niet to denken. Trou-
wens, hoezeer zich ergerend aan onver-diende waardering van 
middelmatigheidd, Bijvanck zou waarschijnlik zulk een hul-
diging van eigen wezenlike verdiensten niet aangenaam gevon-
den hebben. Wel was hij man van ,de wereld, wet onderhield 
hij zijn vele relaties in binnen- en buitenland, maar hij prefe-
258	HERINNERING AAN W. G. C. BIJVANCK.
reerde een intiem gesprek boven een openlike demonstratie ; 
het behaaglikst voelde hij zich in de huiselike kring, waar 
C•rotimde Troves of andere kl-assioke liiteratuuir de ontspan-
ningslektuur vormde, of op zijn studeerkamer, tot diep in de 
nacht verdiept in intellektueel genot.

Leiden.	N. VAN WIJK.
PEINZENDE OVER „KLEINE INEZ".
R. van Genderen Start, Kleine Inez. (Van Loghum Slaterus' Uit-
gevers-maatschappij. Arnhem. 1925).
lnder-daad, edit is een boek om uren-lang over to peinzen, 
maar het mist deze bekoring voor wie er zijn smaak niet naar 
weet in to stellen. Want het behelst geen problemen, het sleept 
niet mode naar gebeurtenissen, het dwingt door zijn zachte 
constructie niet tot aanvaarding van levenshoudingen of per-
soonlijke uitkomsten daarvan. Het geeft slechts, in zeer flauwe 
curven, de ontwikkelingsgang van een vij f, zes menschen-
levens, geen van alle, op den enkele na, bijzonder individueel 
bepaald, onderling zoo good als los van elkander blijvend, 
die elkander bijna nergens raken of kruisen, lijnen ieder apart 
waargenomen en geteekend, zonder dat een intrige knoop-
punten bewerkstelligt, zonder dat een verhoogde spanning 
conflicten teweeg brengt ; maar het geeft deze langzame 
levensprocessen zoo vervuld van gemoed, zoo innig, zoo zwel-
lend van beheerschte tranen, en vooral : het geeft dit alles zoo 
diep in een rijk-gekleurden achtergrond verzonken, zoo weg-
gevaagd en vereenvou.digd tot een natuurlijke voltrekking 
teruggebracht, dat het geheele boek den indruk achterlaat van 
een landschap gezien to hebben, een landschap waarin men -de 
diepliggende levenslijnen als traag-buigende rivieren naar een 
verschiet heenglinsteren ziet. Niet met geestelijke arbeid-
zaamheid op positieve uitkomsten gericht, lijkt dit boek ge-
schreven, noch romantisch door sentiment overmachtigd, 
neen, veeleer in dezelfde verhoogde stemming waarin het den 
lezer achterlaat, peinzende, als over een panorama uitziende, 
zonder andere gedachte dat het bezonken geluk dit een ruim 
uitzicht geeft, zonder ander doel -dan hot overzicht over zooveel
260	PEINZENDE OVER , KLEINE INEZ".

door den afstand beminnenswaardige werkelijkheid, en met 
het besef, misschien, dat de ziel een heldere hooggeheven 
spiegel is waarin, als in een avondwater, de wereld klaarder 
weerkaatst wordt dan zij is.
Zoo lijkt mij het boek van Van Genderen Stort geschreven 
en zoo moet men het lezen als men de bekoring ervan onder-
gaan wil. Schrijvende is hij als romancier van zijn mensche-
lijke figuren, wier levensloop hij uitbeelden wilde, uitgegaan, 
maar inplaats van er ,helden" van to maken en uit hun 
persoonlijkheden gestalten met bovenmenschelijke aanduidin-
gen op to bouwen, zooals iemand als Dostojewski dat kan ; 
inplaats van, zooals Balzac zoo meesterlijk heeft voorgedaan, 
hen zoo reeel to doen zijn dat -de lezerde gewaarwording heeft hen 
op straat to ontmoeten, hen voorbij to gaan en na to zien ; 
inplaats van hun levensloopen in zulke netten van gesponnen 
verhoudingen samen to voegen, dat hun door de omstandig-
heden geprikkelde karakters gedurende de verwikkelingen 
zichtbare properties aanemen, zooals al de,groote romanciers 
die tevens meesters van intrige en compositie waren plachten 
to doen ; inplaats van zelfs den dier ,overdrijvingen" aan 
to brengen welke nu eenmaal factoren van groote kunst schij-
nen to wezen, heeft Van Genderen Stort, toen hij, van zijn 
menschelijke figuren uit, aan zijn roman begon to arbeiden, 
een tegengestelde werkwijze toegepast, -die men met ,ver-
breedende uitdieping" misschien zou kunnen aangeven. Hij 
duidde hun karakter aan met hun afkomst en bloedverwant-
schap, hij liet hun to schaarsche handelingen in een di,epte van 
een droomend gevoelsleven afzinken, en dIit loste hij wrier op 
in -een zoo zuivere stem,mingsuitbeel-ding van natuur en land-
schap, als wij na Van Looy misschien, na de ,Kleine Johan-
nes" misschien, zelden in een Hollandschen roman aantroffen. 
Want natuurbeschrijving wordt dikwijls als omgeving, als 
detail, maar heel weinig als uitdrukkingsmiddel, als inhoud 
zel f gegeven.
Een andere reden, waarom dit ,blanco" boek ons zoo 
wonderlijk peinzende achterlaat, is wellicht, dat de lezer door-
gaans niet het gevoel heeft met het beschrevene mede to ]even, 
maar wel vaak met den schrijver mede to schri jven. Het boek, 
als het ware, geef t materiaal maar stelt zich geen ander doel 
dan dit zoo zuiver mogelijk to geven. Zoo goed als alle con-
PEINZENDE OVER , KLEINE INEZ".	261
clusie ontbreekt, alle gedachteninhoud werd verzwegen. Met 
herinneringen uit eigen kindertijd is dit tenslotte ook het geval 
men denkt terug aan een bepaalden middag, een landstreek, 
een huis, een vriend, een klein voorval, en terstond is elk ding 
een fragment van het groote onuitgesproken jeugd-verhaal dat 
in ioder menschenhart aanwezig is. Want ieder mensch is „au 
fond" schrijver en schrijft in zichzelf den roman van zijn eigen 
verleden. Dit geschiedt door niets anders dan doordat de her-
innering kleine, hel,dere, afzon;derlijke beelden oproept, 
schijnbaar zonder directe beteekenis voor ons leven, zonder 
dat terstond overdui,delijke gevolgtrekkingen ten opzichte van 
onzen aard of ons karakter noodwendig to maken zijn, maar 
die nu eenmaal, door hun scherpte van voorsteliling, tot naar 
alle richtingen uitschietende en wegdeinende gedachten aan.-
leidingen gaan geven, waarover men eindeloos in beschou-
wingen overglij,dend kan peinzen. Zulk een materiaal, met 
vroege herinneringen vergelijkbaar, geeft dit boek van Van 
Genderen Stort, als het, in een opeenvolging van met stem-
mings-sf eer doordrenkte beelden, een jongen die door een 
bosch zwerft, een oud man die bij een vuur zit, een oude 
vrouw voor een venster, een schooner in een trein : in enkele 
tot uren-lange stilstand opgeheven momenten, van zijn person-
nages het langzame levensverhaal weet to doen.
Het middel waarm-ede hij dit bereikt is zijn proza. Het is 
een kunst minder van het verhaal, de vertelling, dan van den 
volzin, de periode. Het staat even ver verwijderd van het 
zoogenaamd realistisch proza, waar de beelden en beteeke-
nissen altijd den indruk maken buiten de woorden die hen 
overbrengen uit to steken, als van het zoogenaamd poetische, 
waar zij bedwelmd in een melo+die neerzijgen. Dit proza geeft 
telkens een complex volzinnen die, soms zwellend van ont-
roering, soms droog van stiptheid, soms ironisch geaffecteerd 
en een ander maal van ongeevenaarde breedte, de dingen die 
zij beschrijven, de gevoelens die zij uitspreken, de beelden die 
zij oproepen, in een gesloten syntaxi,s samenvouwen en iso-
leeren. En Van Genderen Stort is hiermede, schoon misschien 
een betrekkelijk zwak romancier, zonder eenigen twij fel de 
beste prozaist onder de jongere romanschrijvers.
262	PEINZENDE OVER ,KLEINE INEZ".
Zonder in dit verband bij deze ondersch,eiding stil to willen 
staan, zou men dit boek, hoezeer de omvang het oogenschijnlijk 
moge tegenspreken, eerder een lange novelle dan een roman 
kunnen noemen. Het onderwerp is de karakter-veredeling van 
een met een onstuimige aandriften van laag sensueelen acrd 
erfelijk zwaar-belasten nog zeer jongen man, Peter, daartoe 
steun vindend in de lief de die hij opgevat heeft voor een arge-
loos, pril, zuiver meisje, Inez, de „kleine Inez". Want het is 
slechts de „kleine" Inez die deze wonderlijke en zuiverende 
invloed op hem uitoefent, en als zij uitgroeit tot vrouw, zal hij 
liever, zien wij aan het slot van het boek, van deze vrouw 
afstand doers dan de heilzame koude reinheid van sfeer die het 
meisje hem bracht verzaken. Het is dus de roman van een 
jeugd, van het rijp-worden van twee karakters in de overgangs. 
jaren van puberteit naar bewuste levenshouding, uit tegen-
gestelde richting en familie-groepen elkander naderend en een 
oogenblik in de neutrale tusschen-zone van een verlovingstijd 
elkander in een kortstondig evenwicht houdend ; om dan weder 
uiteen to buigen, want Peters woeste jongens-hartstocht heeft 
zich achter een geheel onzinnelijke en ,,der Welt abhanden" 
genegenheid voor de vrouw teruggetrokken, ten koste zelfs 
van een volstrekt afz,ien van aardsche vervulling, voorgoed 
op zoek naar een buitennatuurlijke vrede waartoe het meisje 
hem inspireerde en waartoe de inspanning tijdens de beteu-
geling van zijn degeneratie-instincten hem bewust opwekte en 
staalde ; en Inez, tot vrouw volgroeid en beseffend dat zij 
toch nog slechts voor Peter de lichamelijke en gevaarlijke na-
bootsing is van een herinnering, doet afstand van zijn leven, 
dat zij als onbevangen meisje tot zuiverheid beinvloedde, waar-
voor zij echter als liefdlezoekende vrouw een laatste hinderlaag 
zou worden .
Peter, om de vorming van zijn merkwaardigen aanleg even 
to belichten, de schrijver wijdt hier een geheel hoofdstuk 
aan en doet zulks op de hem eigen wijze door dezen aanleg als 
het resultaat van eenige genraties aan to duiden, Peter is 
de zoon van een ministersdochter en een ploertig huisknecht 
die haar verleidde. In zijn bloed erft hij de verstandelijke 
arbeidskracht van zijn eminenten grootvader en de lage, maar 
zooveel hartstochtelijker, natuur van zijn vader, den lake!, 
zoodat zijn tweespaltigen aard een dubbele innerlijke overwin-
PEINZENDE OVER , KLEINE INEZ".	263
ping zal hebben to bevechten. Eenerzijdds, de beheersching van 
de grove driften van een bijna dierlijk instinct, waarbij de 
patricier,die in hem schuil gaat zal moeten bijstaan, ander-
zij+ds -de overtreffing van een verstandelijke zelftucht tot een 
warmer en vooral positiever geestelijk leven dan waartoe zijn 
grootvader bij machte bleek, waarbij de sterker vitaliteit van 
-den volksjongen, die hij van nature eveneens voor een deel is, 
hem to hulp zal komen. De ontmoeting met Inez maakt &ze 
bei-de conflicten acuut en brengt een dderde element in werking. 
Een zeer ideeele wil, een nieuwe kracht,die zijn liefde aan zijn 
aanleg toevoegt, wordt in hem wakker en beslist dde eerste zijde 
van ddezen strijdd in een volstrekte overwinning, zoo volstrekt 
dat zij er bijna een negatie van His, en een negatie weder op 
zulk, een volstrekte levens-ontkenning uitloopendd, dat de 
tweede opgave als nauwelijks van belang wordt terzij,de gestelid 
en inn een berustend-e wapenstilstand, ddie een leven lang kan 
duren, onbeslecht eindigt. Denkend aan Peters hoopvol zij het 
bedreigd begin en aan zijn zwaarmoedig einde, toen hij zich 
,,vreemd en vreemder voelde wor-den aan deze werel,d", schiet 
mij een oneerbiedige, misschien, een overidrijvende maar zeer 
verdui,delijkennde vergelijking in ,de ge,dachte : en het is alsof ik 
hem zie bukken in zijn tuin en met een kracht, s t e r k e r 
dan de aantrek k i n g sk r a c h t der aarde, een 
onkruidd zie ontwortelen en eenige oogenblikken later, met 
niets dat nog aan ;den tuin herinnert dan het bosje in zijn hand 
geklemd, droevig en verbaasd, op ,de maan tot zichzelf komen
Want en dit is,de ernstige tekortkoming van ddit boek,

terwiji Peter's aanleg en aar,d zoo merkwaardig persoonlijk


zijn saamgesteld en tevens in zulke breede trekken uitgewerkt,


dat men hier terecht van een typeering kan spreken van een


jeugdnatuur uit het begin der 20ste eeuw en ter~wijl de strek-



king van het boek van een verhevenheid is die voor het geeste-



lijk streven van dienzelfden tijid karakteristiek kan zijn , uit de


lijnen van Peter's omhoogstrevend leventeekent zich geenvaste
karaktei-omtrek. Wij zien zijn natuur en i,dealen, wij zien het
r; sultaat Aaarvan, maar zijn persoonlijkheid, onophoudelijk
,door een ontmoeting of een stemming heen en weer gerukt,
mist ,de zwaartekracht, het verticale, waarmee een mensch, als
cen derde eenheid tusschen God en aarde, rechtop wandelt,
en in het beslotern organisme van zijn mikrokosmos een eigen
264	PEINZENDE OVER ,KLEINE INEZ".
wezen als diepste oplossing aanvaardt. „Wall to infinitude", 
no-emde Coventry Patmore in zijn prachtige ode het men-
schelijk lichaam. En zoo moet een figuur in een roman dat 
ondoordringbare van een geheimzinnig eigen beeltenis heb-
ben, met een lichaam vergelijkbaar, waarvoor alle krachten die 
hem omteisteren, slechts een woeligen achtergrond zijn, waar-
uit hij des to bepaalder naar voren treeidt.
Zoo had misschien een levendiger handeling deze vaagheid 
in Peter's persoonlijkhei,d verholpen. Peter was als dader 
zeker reeeler geworden, dan nu hij ,, gebeurende" en veelal 
droomer blijft. Daargelaten dat de schrijfwijze van dezen in 
breedheid over de natuur broeienden geest zich daartegen ver-
zet mag hebben, in het bestek van het gegeven was daartoe 
ook weinig ruimte. Inez en Peter zijn beiden wees, en de 
overige menschen zijn doorgaans minstens een geslacht ouder 
dan zij. De zeer jeugdige hoofdpersonen zijn slechts door zeer 
ouden van dagen omgeven, en de stormgordel van actief leven 
is door de !eersten nog niet betreden en door de laatsten reeds 
weer verlaten. Dit verarmt het boek als roman, maar stelt den 
schrijver in staat van een zeer zeker hooger maar ook ver-
droomder standpunt de ontwikkelingsgangen waar het hem om 
to doen is to volgen. Misschien dat reeds -door meer dialoog, 
door meer , intrige", maar wellicht reeds en hierbij denk 
ik aan den bewonderenswaardigen roman , Le Grand 
Meaulnes" van Alain Fournier, door de invoeging van een 
„ik" deze tusschenruimte, die thans tusschen personen en 
lezer zoo verdoezelend werkt, ware overbrugd. Of, nog beter, 
de schrijver had aan zijn Peter meer uitgesproken de tint van 
autobiografie moeten verleenen.
De ,onduidelijkheid" van Peter's verschijning heeft het 
nadeelige gevolg, dat de oplossingen van strekkingen en 
problemen in het boek gesteld daardoor, schoon fijnzinniger 
voorgedragen, willekeuriger en bijna toevallig worden. Het is 
de vraag nog, of een ascetische stellingname en een volslagen 
levensontkenning, het gevolg van een ideale jeugdliefde moe-
ten zijn, bij iemand zoo geheel tegengesteld aangelegd. Het is 
de vraag of de liefde van een knaap voor een meisje (en hoe 
dieper die liefde is hoe meer kans er is dat zij kuischheid 
insluit) niet eerder hem de zinnen doet vergeten dan beoor-
logen. Het is de vraag of een geestelijke reiniging ook terstond
PEINZENDE OVER , KLEINE INEZ".	265
op de natuur invloed heeft. Ik denk aan Tom Jones van Fiel-
ding, -die de kroegmeiden to harder naloopt naarmate hij meer 
van Sophie houdt. Het verschijnsel van ,omslaan", van plot-
seling in andere richting heftig uitschieten, is iets dat bestaat, 
maar dat juist de verklaring van een surplus aan persoonlijk-
heid behoeft, hetgeen noch afkomst noch goede invloed ver-
mogen to geven. Peter staat niet als Hercules op een twee-
sprong, hij kept geen onderscheid tusschen goed en kwaad 
(dat komt later, lang na de jeugd) h ij hh e e f t, o p z ' n 
best, heet edele evenzeer 1 ie f a 1 s hij het 
b o o z e b e w o n d e r t. Zijn keuze hier is hoogstens de 
ernstige bedachtzaamhei'd van een wijsgeerigen en dus eenigs-
zins tegennatuurlijken Paris, die den appel nosh aan Venus, 
noch aan Juno, maar aan Minerva ter hand stelt.
Het zal daardoor misschien menig lezer minder gemakkelijk 
aanspreken, dit boek, met zijn hoofdfiguren waarvoor men 
slechts een moreele sympathie kan opvatten ; maar dat er 
desondanks een onwederstaanbaar tot peinzen nopende wee-
moed van uitgaat, een bekoring waaraan men zich niet meer 
onttrekken kan, komt hieruit voort, dat terwijl de strekking, 
zooals uit ode hierbo-ven kortelijk geschetste opgaaf misschien 
al duidelijk is, een volkomen negatie van de zinnelijke ver-
rukkingen dezer wereldd inhoudt, deze strekking ons bepleit 
wordt in een verheerlijking van haar schoonheid, gedempt, 
met een laatste charme van verteedering en avondlicht, zooals 
een stoIcijn, zonder hunkering tert gblikkend, maar moet zien. 
En het is vanzelf sprekend, dat de , oude menschen", die in dit 
boek voorkomen, oneindig directer dan de jeugdige, in het 
wezen van hun persoonlijkheid het wezenlijke van dit boek 
overbrengen. Daar is, in de eerste plaats, Peter's grootvader, 
minister Floris Roelof Scanderbergh, daar is zijn ,tante 
Arabella". Hoeveel duidelijker geven hun beide gestalten wat 
het boek zeggen wil, dan wat het zegt. Daar zijn, in de om-
geving van Inez, haar pleegoudders, oom Symen en tante
Barbara ;	zij mogen wat zoet zijn, wat , tante"-achtig, wat
erg Camera Obscura met hun botanietrommel en theelichtje,
met hun , snakerijen" en onschadelijk epicurisme,	maar zij
geven de onaantastbare weerlooshei4d van Inez' onschuld, die
slechts liefheeft om zich to geven, haar sneeuwkuische fijnzin-
nigheid, waarbinnen het leven verstilt tot iedere zielsbeweging
266	PEINZENDE OVER , KLEINE INEZ".
hoorbaar wordt en op welk wit en onbetreden terrein ook 
straks Peter zijn driftige schreden mijmerend zal inhouden , 
zij geven, meen ik, deze sfeer beter dan Inez' ingetogen, terug-
wijkende verschijniag zelve.
En dit uitkomen der ,oude menschen" is zoo sterk in con-
trast met het vervagen der jonge, dat, zouden wij dit boek als 
een historisch tijd.beeld willen beschouwen, wij lang zouden 
aarz.elen, of het tot het begin der twintigste eeuw, waarvan het 
op weergalooze wijze de jeugd in aanleg geeft, of tot het midden 
der vorige eeuw, van wier atmosfeer het doordrenkt is, 
behoort.
* 
**
H-et onderwerp werd door den schrijver zeer wijd uiteen-
gelegd in viper hoof dstukken . I geeft Peters of stamming en 
jeugd, tot de ontmoeting met Inez, het moment van waar zijn 
leven een keer neemt en zijn wilskracht wordt opgeroepen om 
de -in zijn corrupt bloed schuilende teugellooze instincten to 
overmeesteren ; - 11, de jeugdjaren van kleinne Inez, tot 
Peter ales geregeld huisvriend van het huis van haar pleeg-
vader komt en haar bloem-zacht bestaan in lief,de omzet ;
III de jaren van toenadering waarin Peter under haar invloed 
vrij komt van zijn lagere natuur ; en tenslotte IV, hun 
kortstondige verloving, hun breuk, en Peter's eenzaam vender 
leven in een kleine stad waar hij zich, „door, den Platonischen 
Eros vo,ortgedreven", gehheel aan zijn studie geeft.
Deze verbreedende uitvloeiing van het gegeven doet -den 
schrijver niet steeds aan het gevaar van gerektheid ont-
komen, maar houdt verband met zijn schrijfwijze, die schroomt 
de gewaarwordingen direct uit to spreken en verkiest zich 
terug to houden achter een beschrijvlingskunst, een aanhoudend 
weergeven van de steden, de weilanden, de duinen, de bos-
schen, to midden waarvan de personen geplaatst worden, en 
waarvan het accent van de bekoring die zij uitoef enen ons 
weder hun stemming en daarmede hun langzame karakter-
ontwikkeling moet suggereeren. Het eerste hoofdstuk, de 
jeugd van Peter, dat een boeiend en snel overzicht geeft van 
het leven van zijn grootvader, minister Floris Roelof Scander-
bergh ; van zijn moeder, Machteld, die door zelfmoord een 
einde maakt aan een leven dat zich roekeloos verkwistte ;
PEINZENDE OVER , KLEINE INEZ".	267
van zijn jeugdjaren in huis bij een ongetrouwde tante Arabella, 
to Arnhem, waar hij, eenzelvig en verwaarloosd, voor de 
vreemdste hartstochten van een onreine jongensnatuur onge-
breideld zwicht en in lange zwerf tochten over de heide, een 
verzameling leege drankflesschen, intense lectuur, drinken, 
zinnelijk genot van,dle gemakkelijksten aard, aan den duisteren 
drang van zijn bedorven bloed toegeef t ; dit eerste hoof d-
stuk, waar bladzijden uit een roman uit do dagen der Roman-
ti-ek of wisselen met die zooals Van Oudshoorn er geschreven 
heeft, geeft dit vereenigd in een aangrijpend-direct accent 
van historie en realistische schildering, dat aan Stendhal's 
Italiaansche famifie-kronieken doet denken. Het tweede 
hoofdstuk, de jeugd van Inez, is waarlijk niet an,ders dan 
een ontroerend landschap. Ook hier gaan wij terug naar 
het leven van haar grootouders en ouders, natabelen in 
een klein Betuwsch stadje, die, in tegenstelling tot Peter's 
„rich strebend bemuhende" voorzaten, van geslacht op 
geslacht arbeidzame en rustige gezinnen stichtten, in oude 
goed-verwarmde huizen woonden, en, in de fijnzinnige 
ouderwetsche sfeer van massieve meubels en een wijd uitzicht 
uit de vensters over rivier en weiland, elkander het leven lang 
wederzijdsch een bezonken geluk gaven, tot een pijnlooze dood 
een pijnloos bestaan beeindigde. Inez is niet anders dan de 
laatste bloesem van dit wijd vertakt bloeiend verleden en -ook 
als zij, na den dood harer ouders, in huis ,gekomen is bij haar 
kinderlooze oud-oom en oud-tante, Oom Symen en Tante Bar-
bara, blijft zij omkoesterd door een warmte van teederheid, die 
de eerste gevoelens en schuchtere genegenheden van haar 
kinderlijk hart in ernstige bezinning doen ontbloeien. Er is een 
vaag romantisch intermezzo met een adeilijk vriendje op wrens 
buitengoed zij naast hlet ezeltje draaf t en des winters op den 
bevroren vijver leert schaatsenrijdden. Dit tweede hoofdstuk, 
zeide ik, is een ontroerend landschap, een zorgvuld,ig en glad 
gep,enseeldd tafereel, zooals de schilders vroeger vervaardig-
den ; het heeft den innigen avondglans van een romance van 
Schumann.
Het tekort aan handeling is hier dan ook lang niet zoo voel-
baar als in het derde hoofdstuk. Nu is er geen gelegenheid 
meer tot milieu-beschrij.ving, tot -ontvoering naar wijdde perspec-
tieven van familie-groepen, waaruit de kinderen naar voren
1926 I.	18
268	PEINZENDE OVER , KLEINE INEZ".
getreden zijn. Aangewezen op hun interieur leven, op hun 
psychologische crisis, blijken de fijne schakeeringen van 
landschap en binnenhuis ontoereikend, hoe zwaar beladen 
van beteekenis 'deze seizoenen en st,emmingen, ons ook voor-
bijschuiven. Een bezoek van Peter bij zijn grootvader Floris 
Roelof, o,ntroert meer door ide prachtige eenzame mijmering 
waarin de oude heer in het stille huis voor het doovend vuur 
zijn j,eugd h,erdenkt, -een ontmoeting met Peter's vader in den 
trei;n bevestigt slechts Peter's beslistheid omtrent de gekozen 
levensrichting -, Peter zelf is reeds als voorbijgesneld.
Ni-et alleen -omdat zij tevens zulk een goed voorbeeld geeft 
van Van Genderen Stort's vermogen tot natuurb,eschrijving, 
maar omndat zij tegelijk het sch,erpste keerpunt doet zien in 
Peter's zielsproces, vervlochten en verborgen in deze natuur-
beschrijving, schrijf ik de volgende passage voor u over, die 
ik echter even moet inleiden, omddat de karakteromzwaai, zelfs 
op dit keerpunt, door de vaagheid der werkwijze, nog kans 
loopt voor u to blijven scnuilgaan.
Peter is, in het voorgaande, door )de wanhopige en, meent hij, 
onmogelijk to beantwoorden genegenheidd die hij voor Inez op-
vatte, nog niet verder gekomen dan een doffe beheersching, 
een neerslachtige aanvaarding van het aardsche leven, een zelf-
verachting die zondlerr uitkomst zich voordoet maar die hij, 
steunend op een berusting van „zoo is het nu eenmaal", ge-
drukt en verstrooid volhoudt. In -de passage die volgt over-
schrijdt Peter een moreelen keerkring, en een andere wereld, 
anddere levensmogelijkheden gaan voor hem open, zoo 
schitterend en ni-euw als ze later zich niet meer zoudden voor-
doen. Zwaarmoedig, in de stemming die ik zooeven aangaf, 
door een bosch dwalend, ontdekt -hij in zich, een eindweegs 
verder op de wandeling'die bier beschreven wordt, een inner-
lijk Goetheaansch geluksvermogen van het vrije bewust;zijn 
samen to .smelt-en met,den boom ddien men ziet, met het water 
waarin men baadt, binnen to dringen in het volmaakt plan der 
natuur,en toch als miensch, in aparte blijdschap verhoogd door 
het ondergaan in die elementen, ondergedompeld, zich een 
gelijkwaardig evenbee1d van Schepper en Schepping tevens to 
besef fen.
Eens zwierf hij in de bosschen van Heijenoord, een laten middag, 
waarin de speclsche wind alle7 gs verstild was, zoodat de grauwe wolken
PEINZENDE OVER ,KLEINE INEZ".	269
roerloos hingen in den grijzen hemel, terwijl bet bosch zoo stil werd, 
dat bet een betooverd woud geleek. Hij toefde, luisterend naar deze stilte, 
waarin de natuur, haar rusteloozen arbeid stakend, een oogenblik to ver-
poozen scheen en waarin hij eigen vermoeidheid wedervond. Hij zag rond 
in de vale boschverten, zich verwonderend, zelfs geen dor blad aan een 
struik to zien sidderen en opeens beseffend, dat zeker een half uur ver-
streken was, sedert bet krijschen der vlaamsche gaaien, die deze bosschen 
met voorliefde bewoonden, verstomd was. Hij zuchtte diep, en, zijn hoofd 
een weinig bezwaard voelend, nam hij zijn pet of en omving zijn voorhoofd 
met zachten maar toch sterken greep. Toen hoorde hij opeens levend.ig 
geritsel, een haas snelde over een zijpad en op hetzelfde oogenblik weer-
kionk in de verte bet krijschen van een vlaamsche gaai. Hij ging verder, 
bet zijpad volgend waarover de haas zooeven was gesneld, plotseling 
bedenkend, dat dit pad rechtstreeks voerde naar den karnemolen en reeds 
de beklemming voelend, die hem bij het naderen dezer gevangenis altoos 
beving. Weldra zag hij bet houten gebouw doemen tusschen sparren en 
beuken, rond als een klein circus, met een opening zonder deur, waarop 
zich aanstonds zijn aandacht samentrok. Het duurde lang, zoo tang, dat 
hij staan bleef en de spanning zijner aandacht zich verhoogen voelde tot 
een kramp, die zich dan opeens ontspande, want hij had bet paard voorbij 
zien gaan. Hij naderde steelsgewijze over het weeke mos, de dorre takken 
mijdend, die onder zijn voeten kraken zouden en voor de opening bleef 
hij weer staan. Fiij hoorde het doffe geluid van den molen en de doffe 
stappen op zachten boschgrond van bet nu onzichtbaar paard. Maar weldra 
verscheen bet moede hoofd opnieuw, geteekend met een bles, terwijl de 
oogen onder kleppen verborgen waren, en weldra ging bet weer voorbij, 
stompzinnig, met lic htelijk zwoegenden hals, gespannen voor een zwaren 
dwarsbalk, die door een breede gleuf naar bet binnenst van den molen 
voerde, waarin het geheim der karning zich voltrok.
Het was een gewoon bruin paard, dat vroeger misschien had gedraafd 
voor de rijtuigen van den grondbezitter, wien deze bosschen behoorden, 
en dat als veulen allicht in de rnalsche weiden van dienzelfden eigenaar, 
op hooge beenen galoppeerend, de vreugden van bet paardenleven rijkelijk 
had genoten. Sedert jaren had Peter dit oude paard aldus den eenzamen 
molen geduldig zien drijven en telkens opnieuw, zijns ondanks, had dit 
schouwspel hem tot zwaarmoedigheid gestemd.
Hij ging verder, de stammen werden allengs schaarscher, de bodem 
begon to glooien, koelten streken langs zijn hoofd en hij herkende de 
geuren der rivier, die nog onzichtbaar was. Maar weldra zag hij den mat-
ten spiegel glanzen tusschen de wilgen, die den oever ver heen hege-
leidden. Nabij het water bleef hij staan en volgde peinzend de kleine 
kolken en roode blaren, die op den effen en valen stroom werden 
meegevoerd.
Dan keerde hij zich om en omvaemde bet landschap met een ver-
strooiden blik : bouwland en weiland, enkele hofsteden, verscholen onder 
hooge boomen ; in de verve, met gele flanken gelijk duinen, rezen de 
eerste heuvelen der Veluwe.
Hij ontkleedde zich zonder haast, begaf zich to water en, toen de 
vliedende droppelen sprankelden tusschen zijn vingers, liet hij zich 
onwillig voorover vallen. Al zwerimend zag hij den grijzen hemel breken 
en den bleeken sikke' der moan verschijnen en naarmate hij den anderen
270	PEINZENDE OVER , KLEINE INEZ".
oever naderde, scheen het hem als ontstroomden hem alle gedachten en
als werd zijn brein chaotisch en maagdelijk gelijk de aarde in den aanvang 
der schepping.
In het vierde hoofdstuk, het slot, waarin misschien de 
schoonste beschrijvingen van het boek voorkomen, laten wij 
Peter achter, in hetzelfde kleine staadje wonend waar zijn 
grootvader eens geboren werd, als een teruggeslagene uit het 
onbevaarbaar leven, maar niet meer lusteloos, zich voorbe-
reidend, gestaal+d door de beproevingen waarmede hij het 
natuurlijke leven leerde ontkennen, tot het positieve aan-
schouwen van „een vrede, then geen menschelijke vreugden 
evenaardden".
)De levensinhoud van edit boek veronderstelt een eeuwi,gen 
strij,d tusschen vleesch en geest, tusschen hat lichaam en de 
intellectueele aanschouwing van geestelijk geluk, tusschen hat 
dierlijke en het goddelijke element, uit welke oneenige bestand-
deelen de menschelijke natuur, als een dan weer stijgend dan 
weer zwichtend mengsol, bij tijdden zich verhelderend en ver-
troebelend, is samengesteld. Deze strij,d is in het blood minstens 
gedurende twee drie geslachten persoonlijk voelbaar en wij 
hebben dikwijls overwinningen of nederlagen to doorstaan die 
onze voorouders onbeslist lieten.,Het is ook mogelijk dat deze, 
in de verstandelijke kracht van een sterke persoonlijkhei'd, den 
strijd afwezen, teruggedrongen, die dan echter in de kinderen 
des to heviger zij.n verkropte woede botviert. Zulk een per-
soonlijkheid was Peter's grootvader, Floris Roelof Scander-
bergh, eminent man, op jeugdi-gen leef tijdd professor, later 
kabinets-formateur van een fiberaal ministerie, een man met 
sterke, alles vermogende hersens, maar met een hart dat daar-
uit slechts de volharding geput had aan het eigenlijke leven 
als een niet,daarin betrokkene voorbij to gaan. Zijn jeugd was 
het schrale voorjaar geweest van een arm studentebestaan, 
zij,n mannelijke arbeidskracht was opgegaan in de hitte van 
politiek gewoel, en in den strengen winter van zijn alleen 
gebleven ouden dag houdt een levenslang getrainde -energie 
zifn hunkering naar wat directe warmte, die de omgang met 
:,ijn kleinzoon Peter bijna in hem deed ontdooien, nog net in
PEINZENDE OVER ,KLEINE INEZ".
271
bedwang. Onze critiek op Peter's ,vaagheid" vindt een 
haar door den schrijver zelf toegestoken bewijs in de ,vast-
hei,d", waarmede deze Scanderbergh uit d:ezelfde omstandig-
heden, waar Peter slechts dupe, gevolg en rebel van is, als een 
omlijn,de figuur naar voren treedt. Hoeveel boeiender is het 
boek van Scanderbergh's gezichtspunt uit in vo;gelviucht 
bezien ! Zijn ,wachten-de, zwijgende vrouw, wier diepe 
blikken hij to laat bepeinsd had" was op jeugdigen leeftij,d ge-
storven ; zijn dochter Machteld had „zich vaak aan zijn borst 
geklemd, met stommen aandrang smeekend om de liefde, die 
hen beiden gelijkelijk verlost zou hebben ; zij, Machteld, ver-
kleumd, diiep in haar m,eisjestrots en verwachtin+gen gegri,efd 
door een mislukte verloving, hald zich, onder de s1echten in-
vloed eener avontuurlijke vriendin geraakt, toen zij tenslotte 
dertig jaar was geworden en het leven haar niets,gebracht had, 
met een zekere moedwillige zelfvernietiging gegeven aan zijn 
huisknecht, maar was, toen zij een kind verwachtte en het 
liederlijk leven van haar man haar ondragelijk was geworden, 
naar hem, Scanderbergh, teruggevlucht, die inmiddels als 
minister zijn on,tslag genomen en zich in de eenzaamheid van 
een Geldersch buiten teruggetrokken had ; zijn kleinzoon, 
Peter, tenslotte, wat was deze voor hem ? een schuw, 
heftig, eenzaam kind, veronachtzaa.md opgroeiend in zijn 
studeervertrek waar hij in Seneca een stoicynsche berusting 
zocht, terwiji Machteld, steeds lusteloozer, eindelijk aan de 
onverschi'llige uitkomst van zelfmoord niet ]anger weerstand 
kon bieden. Ook dezen kleinzoon onthoudt hij, na den 
dood zijns moeders, de warmte die hij voor zich en hem een 
overbodigheid achtte, maar, zich weder in de wereld der 
politiek een eerste plaats als Kam,ervoorzitter veroverend, deed 
hij Peter bij een nicht in huis, tante Arabella, en had door de 
uitkeering van een maandgeld, meende hij, met al de dingen 
des harten nu voor goed of gerekend.
Deze stamvader, Floris Roelof Scande.rbergh, is voor mij de 
onvergetelijke figuur uit dit boek. Hij is eigenlijk met tante 
Arabella, de trieste Asschepoes die op het feest haar muiltje 
niet verloor, het eenige karakter in dit boek, dat door een 
merkwaardig samenstel van persoonlijkh,eid een -eigen slotsom 
van den e-eu vigen strijud tusschen vleesch en geest in een vaste, 
zelfgesmeden vorm naar voren brengt. Hij heeft niets van de
272	PEINZENDE OVER , , KLEINE INEZ".
omtreklooze onbeslist.hei,d van Peter of Inez, hij heeft gelukkig 
die vrijhei-d waarmede een waarlijk mensch zich tussehen God 
en wereld een derde zelfstandigheid kan gevoelen. Hij is een 
typeerende figuur uit het midden der 19-de eeuw, zooals wij 
die althans zien, met zijn positivistisch vertrouweoin den al-
macht der intelligentie over de st-of, zijn religieuse indifferentie, 
zijn enorme werkkracht, zijn ontwijking van gevoe'lsleven als 
toegeeflijkheid, zijn voorbehou.dloos aanvaarden van den dood 
als einde. Hij behoort tot dat groote geslacht van kooplieden 
en industrieelen, bankiers en staatsleiders, waarvan Galsworthy 
de sage geschreven heeft -en waarvan een and-er Engelsch 
dichter gezegd heef t, dat hun moed de wereld aanvaardde toen 
de goden het -wrak abandonneerden.
Met zijn volkomen bewuste beheersching van hetgeen hij 
van het leven begrijpt, en met zijn even volkomen onbewuste 
nederlaag tegenover het,geen voor hem een moedwillig gesloten 
boek blijft, rijst -deze man, in aparten stilstan,d van gevormde 
persoonlijkh,eid, in zichzelf ~beslot,en, als een statische enkeli-ng 
u-it dit boek, terwijl de anderen als in een eeuwigen dynami-
sch,en voortgang van leven buiten ide grenzen van eigen 
mogelijkheden worden voortgedreven en voor ons i,ets onvat-
baars houden .
M. NIJHOFF.
NASCHRIFT.

De ,Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde" heeft 
dit werk van Van Genderen Stort den Jaarlijkschen Prijs toe-
gekend. De toelichting van het advi,es daartoe van de Com-
missie van Schoone Letteren, die men in de ,Handelingen" 
van 1925 vindt afgedrukt, vangt met ddeze zinsneden aan

Met ingenomenheid besloot onze Commissie om den schrijver R. van 
Genderen Stort voor to dragen voor den Jaarlijkschen Prijs van f 1000. , 
bestemd ter aanmoediging van jongere letterkundigen van bijzonder talent. 
En dit wel naar aanleiding van zijn jongsten roman „Kleine Inez".
Niet alleen verdient het werk van Van Genderen Stort, naar de meening 
onzer Commissie, aanmoediging en meerdere bekendheid bij het publiek, 
zijn „Kleine Inez" beteekent een grooten vooruitgang en het bezit 
hoedanigheden, welke men gerust uitnemend kan noemen. Met name de 
taal is merkwaardig van soberheid en beheerschtheid. Men kan dit proza, 
het resultaat van vele jaren arbeids, ten voorbeeld stellen aan al die
PEINZENDE OVER ,KLEINE INEZ".	273
jongeren, die in dezen gejaagden tijd neiging toonen to vergeten, dat de 
zorgvuldige afwerking een der edelste kenmerken van den arbeid des 
kunstenaars is.
Inderdaad, er zijn in -den laatsten tijd in Holland weinig 
werken in romanvorm verschenen, zoo weldadig doordrongen 
van het, hopen wij, toch altij,d nog gerechtvaar,digd zelfbewust-
zijn van de waarde van literatuur als zoodanig.
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
1.
De overstroomingsrampen, die de jaarwisseling begeleidden, 
hebben begrijpelij,kerwijs de vraag doen rijzen, wie voor den 
behoorlijken toest-and de,r waterkeerende dijken en mitsdien, 
voorzoover die loestand niet behoorlijk was, voor de droevige 
gevolgen daarvan zij,n ve rantwoordelijk to achten ; en die 
vraag is op de meest uiteenloopende wijzen beantwoord. Deze 
wijt het gebeurde :aan ,het ,rijk, gene aan de provinciale bestu-
ren, een derde acht, met beroep op den oud-Hollandschen 
regel
Wren het water deert 
Die het water keert,
de watersehapshesturen de eigenlijk ,schuldigen.
Het is mijne be.doeling allerminst, in dit opstel de vraag, of 
voor Whet thans voorgevallene bij eenig bestuur of orgaan, en 
zoo ja, bij welk, schuld bestaat, to behandelen of zelfs maar 
aan de orde to stellen ; de bevoegdheid daartoe, die kennis 
van technische en andere details veronderstelt, ontbrett mij 
trouwens to eenen male. Wat ik wel beoog, is, to trachten, op 
zoo bondig mogelijke wijze een inzicht ;te geven in de rechts-
verhoudingen to onzent met betrekking tot de zorg voor 
waterstaatswerken In Whet algemeen en voor dijken in het bij-
zonder; inzicht, dat den onmisbaren grondslag vormt voor 
ieder vender onderzoek naar verantwoordelijkheid in concrete 
gevallen.
De verwachting is wel-licht niet geheel en al ij,del, dat een 
dergelijke schets niet slechts den leek op lrechtskundig gebied,
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	275
maar oak menigen jurist k-an van nut zijn. Helt waterstaats-
recht immers worth door een groot deel van onze rechtsge-
leerden beschouwd als to zijn neergelegd in, een boek, dat voor 
hen gesloten is, en waarva,n zij de kennisnem.ing overlaten 
aan de betrekkelijk weinige ter zake kundigen op departe-
ment, provinciale griffie of hoogheemraadschaps-secretarie, 
die er qualitate qua den toegang toe bezitten. H et waterstaats-
recht heeft den naam van moeilijk to zijn en is idaarom voor 
velen in een min of meer mysterieus waas gehul,d.
Zie ik wel, dan moet -de oorzaak hiervan bovenal gezocht 
wo,rden in de omstandigheid, dat de wet slechts een zeer 
onv illedige beschrijving van dat waterstaatsrecht bevat. Ze-
ker, wij bezitten onze waterstaatswetten, grootendeels uit-
vloeisel van den arbeid van de in 1892 ingestelde en nog steeds 
bestaande staatscommissie, aan welke is opgedragen, de 
rogeering van advies to dienen; omtrent de wettelijke regels, 
die ten aanzien van het waterstaatsbestuur behooren to wor-
den igesteld. Die' wetten bevatten in. zekeren zin een codif icatie 
van ons waterstaatsrecht ; maar dan toch een uitermate onvol-
ledige codificatile. Wie die wetten leest en bestudeert, krijgt
ik herinner mij dat zeer wel uit mijn studietij;d den 
indruk, dat hem Diets verteld, maar veel meeir verzwegen 
wordt; dat hem van ons waterstaatsrecht de bovenbouw, doch 
niet de onderbouw wordt vertoond ; kortom, dat die water-
staatswetten eenr aantial belangwekkende voorschriften bevat-
ten, die ech,ter geen sluitend geheel vormen, en die klaarblijke-
lijk het bestaan van andere, niet in die wetten, opgenomen 
voorschriften vooro,nderstellen.
En zoo is het,dan ook inderdaad. De eigenlijke onderbouw 
van ons waterstaatsrecht ligt niet in de wet, maar in ide tal-
rijke, van provincie tot provincie en vain waterschap tot 
waterschap verschillende regelen van: lagere orde ; in provin-
ciale verordeningen, in waterschapsreglementen, in gemeente-
verordeningen en in waterschapskeuren. Zoolang men dice 
regelen van lager orde niet kent of althans niet weet, wat zij 
im groszen and ganzen plegen to behelzen en een derge-
lijke kensnis doet men in den regel eerst in de praktijk op 
zoolang zijn ode waterstaatswetten niet wel to begrijpen., en 
ontgaa,t den argeloozen lezer van. menige bepaliing de eigenlij,ke 
strekkin;g en draagkracht.
276	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
Daaruit volgt dan echter tevens, da,t het vrijw-11 ondoenlijk 
is, een volledige beschrijving van het geldendee wat-erstaatsrecht 
to geven, ; zij zoude immers, om waarlijk volledig to zijnn, 
moeten includeeren eene bespreking van den inhoud van alle 
de duizenden verordeningen, reglementen en keuren, die, 
op het !stuk van den wa~terstaat van-de, versohillende publiek-
rechtelijke corporation uitgegaan, hi,er, t1,e lande rechtskracht 
hebben. Wat men kan doen, is slechts, de hoofdlijnen van het 
geldende recht naar voren brengen ; -de vraag daarentegen, 
hoe yin. ie-der bijzonder geval de concrete verhoudingen zijn, 
hoe ten aanzien van deze sloot de onderhoudsplicht, van genen 
weg de,openbaarheld is geregeld, hoe breed een bepaalde wa-
tergang behoort to zijn en binnen welken afstan,d van een 
bepa,alden dijk men mag bouwen deze en: dergelijke vragen 
kunnen slechts beantwoord worden na bestudeering van de 
bijzondere bepalingen van: lagere orde, die op dat bijzondere 
gebied en ddat bi jzondere geval betrekking hebben. , , Men heeft 
gemeend", aldus verweerden zich de negenmannen tegen het 
verwijt, -dat de do,or hen gewenschte wet ter regeling van het 
watterstaat,sbestuuir eene onmogelijkhei-d zou ,zijn, , , dat wij 
,, voorstelden, alle dijk- en polderrechten, alle provinciale 
, reglementen, alle algemeene veroirdenin4gen, ouid en, nieuw, 
„af te breken, om ze door een wet to vervan,gen, welke van 
,de zwaarste zeewveringen en gro;ote rijkswegen of vaarten of 
,,tot in het kleinste water'schap, tot aan -de geringste kade o f 
„brug to,e, alleen en uitsluitend heerschte". Zulk een wet 
beoogden fi h o :r b e c k e c. s. niet, en zulk eene wet is dan 
ook nimmer tot stand rgekomen, noch ten aanzicen vane water-
staatswerken in het algemeen, noch ten aanzien van dijken, in 
het bijizonder ; gevolgelijk zal, hetgeen hieronder omtrent de 
dijkszorg wordt meege+d,eeld, een zekere vaagheld vertoonen, 
di,e onvermijdelijk is.

2.

Reeds dadelijk is dit hlet geval met betrekking tot de beant-
woording van de meest belangrijke en meest voor de hand 
liggende vraag : bij wi.e berust -de dijkszo!rg?
Ti'en !t,egen een, dat ge hierop ten antwoord onitva;n,gt, dat 
hot t,e onzent de waterschappen zijn, die m-et doze zorg zijn
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	277
belast. En ind,erdaad, in den regel is dat het geval. Maar in 
zijn algemeenheid is het antwoord Loch onjuist ; dijkszorg kan, 
behalve bij waterschappen, ook bij andere publiekrechtelijke 
corporation, en ook bij particulieren berusten ; ons wateir-
staatsrecht gaat in hot waterschapsrecht ?in' geenen deele vol-
ledig op.
Laat ik echter, alvorens de uitzondderingsgevallen to bespre-
ken, het normale geval mogen onder o,ogen zien ; het geval, 
waarin {de dijkszorg bij een waterschap berust.
Het waterschap aldus,de wettelijke benaming voor wat in 
de praktijk zich ook wel met den titel van polder, dijksbestuur, 
dijkstoel, heemraadschap, hoogheemraadschap e. d. tooit
is eene publiek,recht-elijke corporatie ter verzorging van over-
heidsbelangen, en als zoodanig to vergelijken met provi,ncie en 
gemeente. H et is vain deze twee vooral daardoor oniderschei-
,den, dat, iterwijl provincie en gemeente zich in beginsel ieder 
overheidsbel,ang kunnen as ttrekke i, het wat-erschap slechts 
ter behartiging vain: waterstaatsbelangen zo,rg voor water-
keering en waterloozing, voor wegen en brugge+n,, wellicht o'ok 
voor scheepvaartbela.nigen kan bestaan, en -dan nog alleen 
ter behartiging vain die waterstaatsbelangen, met die v}erzor-
ging waarvan het bij .zijn oprichiting bijzonderlijk is belast. 
Door deze laatst,e restrictive is to verklaren, dal ons land niet 
terriitoriaal in waterschapen is ingedeeld, gelijk het is inge-
deeld iini provincien en gemeenten, doch &t eenzelfde stuk 
groin,d dot twee of meer waterschappen kan behooren en dus
anders gezegd twee of meer waterschappen over elkander 
heen kunnen liggen ; twee of meer waterschappen, waarvan 
dan bv. het een voor de wegbelangen zorg draagt, het tweede 
met wat4erkeeri,n,g en waterloozinig is belast, teerwijl een derde 
er voor zorgt, dat de boezem, waarop het, oventollige water 
wordt geloosd, op zijn beurt het water op zee of elders uitslaat. 
Het is dus zeer wel mogelijk, dat de aan een waterschap ter 
verzorging opgedragen belanigen zooda~nige zij,n, dat van dijks-
zorg geen, spra,ke,is : men denke aan wegwaterschappen,. Maar 
in den regel is dat anders ; let gewone waterschap beoogt 
waterkeerinig of waterloozinig, en in die gevallen brengt zijn 
taak oak bijina steeds mee, voor de aanwe,zigheid en voor !den 
goed+en staat van dijken zorg to dragen.
Het waterschap heeft, evenals provincie en gemeente,
278	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
autonomie : het is een van de zegenrijke beginselen van onze 
staatsinrichting, dat zooveel mogelijk de publieke zaak door 
de direct-belanghebbenden naar eigen inzichten wordt behar-
figd. Het waterschap kan dus verordeningen uitvaardigen, en 
besluiten nemen ; het kan in het bijzonder ook met betrek-
king tot de dijken, waarbij zijn belangen betrokken zijn, in 
beginsel zoodanige maatrege-1 treffen of niet tref f en, als het 
geraden oord,eelt. Wil ,dit zeggen, dat ten aanzien van een zoo 
belangrij,ke materie als de dijkszorg het Nederl.andsche yolk 
volslaagen afhankelijk is van het juiste inzicht en, den goeden 
wil van de waterschappen, van ide ingelanden dus, die op 
meer of minder directe wijze het inzichl en ;den wil van het 
waterschap helpen vormen ? Om ten minste tweeerlei reden 
is van zulk eene volslagen afhankelijkheid geen sprake.
In de eerste plaats vindt bij het waterschap evenals bij 
provincie en gemeente de bevoegdheid, om eigen belangen 
naar eigen inzicht to regelen, hare begrenzing in de bevoegd-
held van lhooger gezag, om, met behulp van goedkeurings- of 
vernietigingsrecht, tegen to gaan of ongedaan to maken iedere 
zoodanige uiting van autonome zorg, als aan boogere belan-
gen zou aifbreuk doen ; verordeningen en besluiten van wa-
terschapsbesturen kunnen, ter beoordeeling van Gedeputeerde 
Staten en de Kroon, wegens strij,d met wet, algemeenen maat-
regel van bestuur, provinciale verordening en waterschhaps-
reglement, of wel en dit vooral is van! beteekenis we-
gens stfirijd met het algemeen, het provinciaal of het water-
schapsbelang worden vernicitigd, voor zoover niet reeds, door 
onthouden van goedkeuring, de totstandkoming er van kon 
worden belet. Dit preventieve of repressieve toezieht van 
hooger hand vormt het behoeft ,geen reader betoog een 
krachtige rem legen mogelijke schadelijke uitwassen van de 
autonomie; een rem die, wordit zij to sterk aangezet, zelfs tot 
algeheel to niet doen,dier autonomie kan leiden. Op de ver-
gadering, die in 1925 de Nederlandsche Juristenwereeniging 
:aan het goedkeurings- en vernietigingsrecht, wijldde, werddoor 
velen als voorbeeld van zoodanig to sterk aanzetten van de 
rem beschouwd het Koninklijk besluit van 1 Mei 1924, S. 221, 
waarbij gehaFndhaafd werd -een besluit van Oedeputeerde Sta-
ten van Friesland strekkende tot vernietiging van een, besluit 
van het watersehap Oosterzee tot plaatsing van een, wind-
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	279
molen; vernietiging, die gebaseerd was op de overweging, 
dart het provinciaal electrisch bedrij f, en derhalve het provin-
ciaal belang, door electrische bemaling meer dan door wind-
bemaling zou zijn gebaat. Het is zeer,de vraag, of een derge-
lijke casus-positie, waarin als gevolg van een waterschapsr 
besluiit het provinciaal belang niet positief wordt geschaad, 
doch slechts niet-wordt-bevorderd, wel tot vernietiging van 
zoodanig besluit mag aanleiding geven. Hoe dit zij, de hier 
besproken bevoegdheid van Gedeputeerde Staten en Kroon 
is zeker voldoende, om positieve laesie van hoogere belangen, 
die van onbeperkt,e autonomie het gevolg zou kunnen zijn, to 
keeren.
Maar er is een tweede, nog meer kle,mmlende reden, waarom 
de tookenning van autonomie aan waterschappen in geenen 
deele tot bandelooshei,d behoeft aanleiding to geven. Het wa-
terschap heeft autonomie maar slechts binnen de grenzen 
van het; reglement, dat zijn werkingssf eer omschrij f t . Aan dat 
reglement is ook het waterschap zelf gebonden, en voorzoover 
in, dat reglement aan het waterschap verpllichtingen bv. be-
treffende het ibeheer en onderhoud van dijken zijn opge-
legd, heeft hat die verplichtingen uit to voeren en km het to 
dier zake naar autonome inzichten niet handelen. Dat re-gle-
ment nu ,gelijk hot geheele bestaan en voortbestaan zelf van 
het waterschap staat ter vrije beschikking van de Staten 
der provincien, die immers, blij.ken,s art. 192 der Grondwet, 
bevoegd zijn, met goedkeuring der Kroon, in de bestaande 
inri.ch,tingen en reglementen der waterschappen veranderin, 
gen to maken, waterschappen op to heffen, ni,euwe op to rich-
ten en nieuwe :reglementen vast to stellen. Hieruit volgt, dat 
tegenover -de Staten de autonomie van het waterschap geen 
eigen, gewaarborgd bestaan heeft ; het waterschap geniet 
slechits zooveel autonome bevoegdheid, als de Staten geraden 
hebben geacht, het in zijn reglement toe to kennen, en wan-
neer mocht blij:ken, dal in eenig bijzonder geval de autonome 
zorg inlet voldoende is, om een behoorlij,ke behartiging van 
dijksbelangen to waarborgen, is een simpel Statenbesluit tot 
wijziging van het reglement vol-doende, om voor het vervolg 
het waterschap to verplichten tot datgene, wait het tot dusverre 
nal.iet, uit eigen beweging to doen. Het zijn de St'atein der 
provincien, die hebben to beslissen, of ter verzorging van be-
280	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
paalde waterstaatsbelangen een waterschap zal worden opge-
richt, hoe dat waterschap zal zijn ingericht, welke gronnden het 
zal omvatten en welke verplichtingen het zal hebben ate vol-
voeren; bij de be-oordeeling van dat alles zijn de Staten rech-
tens in geen enkel opzicht gebonden aan den wil en het inzicht 
van, de direct-belanghebben den; en siechts binnen de sfeer 
van de al-dus door de Staten eenzijdig vastgestelde en 
eenzij,di,g to wijzigen inrichting van het waterschap geniet 
het waterschap autonomic. Hoe ver de autonomfe moet 
reiken, is dus een vraa,g, die telkenmale door de Staten 
wordt onder oogen gezien ; hare beantwoording is neergelegd 
in de ve,rsch,illen.de,wat,erschapsreglementen, -die dan eens het 
waterschap z6nder mcer met dijkszorg belasten, en dus de 
uitoe,f ening van die, zorg aan zijn autonome inzichten overla-
ten, dan weer de afmetingen, waarop ide dij,k moet worden 
onderhouden, nauwkeurig omschrijven. Het beslissende wooed 
is bij de Staten, en het zijn ook ongetwijfeld de Staten die, 
door hun kennis van plaatselijke omst,andighed-en., het meest 
bevoegd zijn, da,t wooed to sprteken.. Autonomie van water-
schappeni leidt derhalve ook daarom niet tot bandeloosheid, 
omdat, wits de Staten+ waakzaam zijn, Whet waterschap niet
meer {autonomic bezit, dan het verdient.
Hot waterschap, met dijkszorg belast, ontleent, voorname-
lij,k aan de welt, een uilgebreid aan,tal bevoegdheden, -die het 
in st,aat stellen, zijn taa,k zoo goed mogelijk to vervullen. Het 
kan in geval van nood van de inrnwonenden persoonlijke dien-
sten vorderen e!n materiaal requireeren ; wanneer hot voor 
herstel of onderhoud van dijken beschikking over onroerend 
goed behoeft, wordt de hand gelicht met de stirenge bepalin-
gen van de Onteigeningswet, zelfs in, die mate, dat, in geval 
van fwatersnood waaronder ool,k wordt verstaan dr-ingend 
of dreigend gevaar voor doorbraak of overstrooming een 
enkel besluit van het bestuur voldoende is, om den begeerden 
ei gendo m op h~et waterscha p t o d o e n o v ergaa,n ; het k a n
eveneens bij dringend of dreigend gevaar alle noodig 
geoordeelde maatregel-en tref fen, desnoods meet afwijking van 
de bepalingen van, een algemeenen maatregel van be.stuur of 
van een provinciale verordening. W ores kunnen de Staten 
in hot reglement aan, het waterschap keurbevoegdhei.d toe-
kenne-n ; dat beteekent., da,t alsdan het waterschap i.n door
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	281
straf to han,dhaven regelen gebods- en verbodsbepalingen kan 
opnemen, die bet met bet oog op de to verzorgen belangen 
van gewicht acht : verbod om in of binnen zekeren afstand van 
-den dijk to graven, op -den dijk to loopen e.d. Is aan bet wa-
tersohap keurbevoegd heid niet toiegekend, dan zul=len soortge-
lijke regelen zijn opgenomen hetzij in bet waterschapsregle-
ment, hetzij in een in menige provincie bestaande algemeene 
provinciale verordenin,g, die dan op alle door de Staten van 
belang geachte dijken betrekking heeft. Eindelijk client bier 
vermeld to worden de zees belangrijke bevoegdheid, aan wa-
terschapsbesturen toekomende, o-m politiedwang uit to oefe-
non}, d.w.z., om er voor to waken., dat verplichtingen, aan 
derden inzake den waterstaat opgelegd, door dezen worden 
nagekomen, en om, bij gebreke van diem, to doen of ongedaan 
to maken, wat onrechtmatig werd nagelaten of verricht, zulks 
op kosten van den overtreder. Die bevoegdheid heeft bet be-
stuur, waar bet gelddt overtreding van de eigen keur van bet 
waterschap ; die bevoegdheid kan bet zijn toegekend, waar bet 
geldt overtreding van politiebepalingen, voorkomende i'n wa-
terschapsreglement of provinciale verordening; die bevoegd-
heid heeft bet ten slotte ook steeds, zoo dikwijls bet aan een 
daartoe verplichte bevel heeft gegeven, een werk of opruiming 
to verrichtenl, en deze daarin weigerachtig of nalatig is. Dit 
politi,e- of dwangrecht is, naar zal duidelijk zij,n:, van groote 
beteekenis ; bet geeft den waarbo,rg, dat hot watersschap-sbe-
stuur er steeds voor kan zorgen, dat, ook ondanks gemis aan 
medewe rk ing van d erdeni, de feitel i j ke toest!amd van den, d i j k 
in overeenstemming is met den toestand, gelijk in reglement, 
verordening of keur de verschillende corporation, die rege-
len o mtrent d ire n di j k hebb e n gesteld, hem ,rechrten s hebb en 
will-en vastleggen. In de literatuur bestaat verschil van mee-
ning over de vr,aag, of in het algemeen dit politierecht een 
i nh aer en to bevoegdhei d i s v a,n i ede r overheidso,rgaan in then 
zin, dat die bevoegdheid bestaat ook idaar, waar de wet haar 
met zooveel woorden niet heeft toegekend, dan wel of zij, als 
ei!gen rri,chtin,g itoelatende en rdus als uitzon+deringsbevoegd,hei,d, 
op uiitdruk,kelijke wetsopdracht moet steun,en,. Maar voor bet 
watersta,atsrecht is deze vraag van vrijwel academischen aard, 
omdat over h,et geheele terrein van den waterstaat ook, 
gelijk hieronder reader zal blijken, met, betrekki:nng tot toezicht
282	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
en oppertoezicht	de wetgever met kwistige hand dew be-
voegdheid heel t verleend.
Op een groep van bepalingen, met be rekking waartoe de 
toekenning van,het ~dwangrecht van groote beteekenis is, heb 
ik ten slotte nog de aand,acht to vestiges : het z,ijn de voor-
schriften, die de verplichting tot onderhoud van den dijk en 
den omvang van then onderhoudsplicht regelen. Met betrek-
king tot een dijk nl., waarvoor de zorg berust bij een water-
sch.apsbestu.ur, kan de regeling van het onderhoud tweeerlei 
zijn.
Het is mo.gelijk, dat het onderhoud in vollen omvang door 
het waterschap zeif geschiedt en de kosten er van dus ook ten 
laste van het waterschap zeif komen ; in laatste instantie zul-
len die kosten dan, met behulp van den jaarlijkschen omslag, 
over de gezamenlijke ingelanden worden omgeslagen. Het is de 
meest voor de hand liggende en, vergis ik mij niet, met betrek-
king tot belangrijke waterstaatsobjecten oak de meest normale 
toestand : beheer en onderhoud van het object zijn dan in edn 
hand. En wanneer -dan ook een waterschapsreglement aan een 
waterschap beheer over een dijk opdraagt, zal mogen worden 
aangenomen, dat die beheersopdracht de verplichting, om den 
dijk to onderhouden, impliceert, ten ware uitdrukkelijk met 
laatstgenoemde verplichting anderen zijn belast.
Er is echter een andere mogelijkheid ook, to weten deze, 
dat, krachtens voorschrift van verordening, reglement of keur, 
de verplichting tot onderhoud van den dij.k bij anderen dan 
bij den beheerder, dan bij het waterschap dus, berust ; dat 
met idien onderhoudspii.cht nl. zijn belast particulieren, en. dat 
de zorg van het, waterschap in hoofd-zaak is beperkt tot con-
trole over de,\wijze, waarop die particulieren hun verpli-chtin-
gen nakom-en. Deze particuliere onderhoudsplicht, pandplich-
tigheid, hoefslagplicht of hoe hij anders moge heeten, die 
formeel-juridisch steeds op een voorschrift van verordening, 
reglement of keur moet berusten, is.groot,en:deels I) een over-
b.lijfsel uit,de oude tijden, toen. in den regel bet onderhoud der 
objecten geschiedde door de meest directe bela.nghebbenden.
1) Niet steeds ; men denke bv. aan het geval, dat iemand vergunning 
krijgt, een duiker in een dijk, een brug over een kanaal to leggen ; bij het 
verleenen van een dergelijke vergunning wordt herhaaldelijk de verplich-
ting opgelegd, het aan to brengen object voortaan to onderhouden.
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	283
De juridische grondslag van dien onderhoudsplicht kan ver-
schillend zijn : dan eens knoopt het reglement of de verorde-
ning de verplichting vast aan den eigendom van het object, dan 
weer aan den eigendom van een naast het object liggend stuk 
grond, dan eindelijk wordt eenvoudig de feitelijke, historisch 
geworden toestand met betrekking tot het onderhoud besten-
digd en in een rechtstoestand omgezet 1). Op deze en andere 
wijzen is de verplichting van particulieren tot onderhoud van 
weg, watergang of dijk rechtens vastgelegd ; wordt zij niet 
nagekomen, dan ontleent aan het bovenbesproken dwangrecht 
het waterschapsbestuur de bevoegdheid, op kosten van den 
nalatige het verzuimde onderhoudswerk.te verrichten 1).
Er bestaan tegen deze tweede methode van verzekering van 
een behoorlijk dijksonderhoud zwaarwichtige bed4enkingen. 
Formeel-juridisch gesproken kan zij tot eenzelfde resultaat 
leiden, als met behulp van de eerste onderhoud door het 
waterschap zelf is to bereiken ; maar het behoeft wel geen 
betoog, dat uit praktisch oogpunt gezien die eerste methode 
verre de voorkeur verdient, omdat bet onderhoud door vele 
enkelingen uiteraard la+ng niet zoo degelijk en goed geschiedt, 
als wanneer hot door het waterschapsbestuur uit eene hand 
plaats heeft. Het is vooral deze overweging, die er toe geleid 
heeft, dat in de latere jaren hoe banger zoo meer het pand-
plichrtig onderhoud heeft moeten plaats maken voor het on-
derhoud door publiekrechtelijke corporaltien uit een, hand. In 
verschillende provincien 3) is een regeling getroffen, volgens

') Vgl. bv. art. 149 van het Algemeen Polderreglement van Zuid-
Holland : „De perceelen, welke met hoefslagplicht besmet zijn, blijven 
„daarmede belast ".
1) Vgl. bv. art. 40 van het Algemeen Waterschapsreglement van 
Noord-Brabant : ,Het dagelijksch bestuur van het waterschap zorgt voor 
„de goede instandhouding der dijken, kaden, wegen, waterleidingen, 
„watergangen en andere werken, bij het waterschap in beheer, voert daar-
„over schouw en beveelt, voorzoover het waterschap niet onderhoud-
,,plichtig is, het onderhoud daarvan aan hen, die daartoe verplicht zijn ".
1) Vgl. bv. art. 155 van het Algemeen Polderreglement van Zuid-
Holland, waaruit ik het volgende overneem : „De vergadering van stem-
„gerechtigde ingelanden is bevoegd, het onderhoud van de verhoefslaagde 
,,wegen, voetpaden, waterkeeringen en wateringen, waarover het beheer 
„aan den polder toekomt, ten laste van den polder to brengen.
„Zij is bevoegd to bepalen, dat voor de verplichting tot onderhoud in natura, 
„welke ten laste van den polder wordt gebracht of op den polder overgaat, 
,,in de plaats treedt die tot voldoening eener jaarlijksche bijdrage in geld".
1926 I .	19
284	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
welke het waterschap bevo,egd is, het onderhoud van parti-
culiere onderhoudsplichtigen over to nemen en dezen in ruil 
daarvoor to belasten met de betaling van een aequivaleerend 
geldsbedrag. Een regeling, die de algemeene dijkszorg onge-
twijsf el,d ten goede komt.

Ik heb hiermee het normale geval van,dijkszorg besproken ; 
het geval, waarin die zorg al dan niet tevens den onder-
houudsplicht includeerend bij een waterschapsbestuur be-
rust. , Onze wetgeving" aldus de memorie vain to-efichting 
tot de Bevoegdhedenwet 1902 „gaat van het beginsel uit, 
,,dat de dijkszorg opgedragen wordt aan waterschappen. Im-
,, mers, in geen enkele wet, behalve voor zoover dit voort-
,, vloeilt uit art. 73, eerste lid, der Ontei;geningswet, is aan 
,,gem een e-besturen, voor het geval dat zij met het beheer van 
„waterkeeringen belast zijn, eenige bijzondere bevoegdheid 
„toegekend ingeval van gevaar vo-or den dijk".
Maar, gelij.k 1k reeds opmerkte, dijksbeheer door watier-
schappen moge regel zijn, het kan ook anders. , Intusschen zijn 
, , er ", zoo ver vo l-gt d an ook de rege ering , ,hoewel door de 
„regelingen door d-e Provinciale Staten sedert 1848 gemaakt 
„'het aantalk belangrijk is ingekrompen, ook thans nog enkele 
, gemeenten, die het beheer over waterkeeringen voeren". De 
regeering had vender kunnen gaan. Want als beheerders van 
waterstaatswerken imoeten to onzent, naast d,e waterschaps-
besturen, niet alleen en niet in de eerste plaats de gemeente-
besturen genoem-d worden, maar ook en vooral het rijks- en 
provinciaal bestuur. Ja zelfs particulieren kunnen als beheer-
ders van waterstaatswerken optreden : men denke bv. aan de 
geooncessioneerde wegen, wegen, door particulieren aange-
legd en beheerd, waarop krachtens Koninklijke concessie tol 
wordt geheven.
Het beheer van onze waterstaatswerken is dus gedistribu-
eerd over rijk, provincie, gemeente, waterschap en particu-
lieren, en algemeene regelen, welke die distributie beheer-
schen, best-aan er niet.
Eertij ds, in den aanvang der 19e eeuw, hebben dergelij,ke 
regelen, vooral ter verdeeling van de rijks- en de provinciale 
zorg, wel bestaan, maar ons tegenwoordig waterstaatsrecht 
kent geen wettelijke criteria meer, aan de hand waarvan kan
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	285
worden beslist, door welke corporatie een zeker werk wordt 
beheerd ; warom deze weg nu juist door het rijk, gene dijk 
juist door de provincie wordt verzorgd. In het algemeen: zal 
men, wel molten aannemen, dat bij objeeten,, die op zeker 
oogenblik feitelijk door zekere corporatie worden beheerd, de 
belangen van die corporatie naar haar oordeel bijzonderlijk 
betrokken zijn ; daarnaast spelen bistorische motieven hun 
rol: de regelen, die vroe-ger reehtens de waterstaatszong be-
heerschten, zullen nog steeds feitelijk een zekeren invloed doen 
gevoelen. Hoe dit zij, de tegenwoordige beheersdistributie is 
van willekeur niet vrij to pleiten : van -een eigenlijk stelsel is 
daarbij geen sprake ').
Zoo is het ten aanzien van waterstaatswerken in het alge-
meen, zoo is het ook ten aanzien van dijken: dijksbeheer ge-
schiedt, behalve door waterschapsbesturen, ook in, belangrijke 
mate door rijk en proviineie, voorts somtijds door gemeente-
besturen, en eindelijk een enkel maal door particulieren, al is 
Jit laatste uitzondering 2) . Zoo wordt bv. de groote dijk langs 
den rechter-Maasoever tusschen Gennep tot even beoosten 
Goirinchem achtereenvolgens beheerd door de gemeente Gen-
nep, de gemeente Mook, den Dijkstoel van het Rijk van Nij-
megen, het polderdistrict Maas en Waal, het Rijk, het polder-
district Bommelerwaard boven den Meidijk en het polder-
district Bo~mnmelerwaard beneden den Meidijk. Langs den
') Vgl. het rapport, door Mr. D. R. H. d e V o s van S t e e n w ij k 
in 1922 uitgebracht aan de vereeniging Het Nederlandsche Wegencongres, 
blz. 4 en 5 : , Een bepaald stelsel is in de tegenwoordige verdeeling niet to 
,,vinden. Hieruit is to verklaren, dat in sommige streken van ons land meer 
,,wegen bij het Rijk in onderhoud zijn, dan in andere streken en dat op de 
„eene plaats Rijkswegen worden aangetroffen, die thans niet meer tot die 
„categorie zouden worden gebracht... terwijl op andere plaatsen, vooral 
„in het Noordoosten des lands, belangrijke verbindingen niet bij het Rijk 
„in onderhoud zijn. Ook het aantal provinciale wegen wijkt in de ver-
,,schillende gewesten sterk van elkaar af. Zoo heeft bv. Noordbrabant e(;n 
,,provinciaal wegennet van 840 K.M., Overijsel van 838 K.M. en Gronin.-
,,gen van 380 K.M., terwijl daarentegen Gelderland slechts 26 K.M. en 
„Noordholland 19 K. M. provinciaal weg in onderhoud hebben en in 
„Frieschland en Drenthe geen provinciale wegen worden aanggetroffen ".
2) In de memorie van toelichting tot het ontwerp, dat is geworden de wet 
van 15 October 1921, S. 1125, wordt meegedeeld :.,dat de waterkeeringen, 
,,bij deze laatsten (d.z. particulieren) in beheer, gemeenlijk van weinig 
,,beteekenis zijn, althans niet van zoodanig belang, dat een doorbraak 
„daarvan ernstige algemeene gevolgen zal hebben'".
286	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
finkeroever, aan de Brabantsche zijde, is de differentiatie nog 
veel grooter ; tusschen Gennep en Heusden treden hier als 
beheerders op hot rijik, drie gemeentebesturen, en twaalf 
waterschappen.
Het 'is natuuriij,k inlet ondenkbaar, dal in eenig bijzonder. 
geval deze differentiatie van het dij-ksbeheer zoo ver gaat, dat 
tegen haaar soortgelijke :bezwaren zijn aan to voeren als hier-
boven werden ontwikkeld met betrekking tot Whet pandiplichtig 
onderhoud van dijken. Mocht dat zoo zijn, dan zijn in de 
eerste plaats de Staten -der provincian het aangewezen orgaan, 
om in zulk een toestand verbeft,ering to brengen : zij kunnen 
kleinere waterschappen tot een groot vereenigen, zij kunnen 
onbeheerde of door anderen dan waterschappen beheerde dij-
ken onder waterschapsverband brengen, en aldus er voor zorg 
dragen, drat in het dijksbeheer binnen hun gebied meerdere 
eenheid wordt gebracht. Daarna-ast verschaft de Waterstaats 
wet 1900 nog andere middelen tot centralisatie van het beheer 
volgens haar art. 2 nil. kunnen de Staten ook, eenzijdig, wa-
terstutswerken, in beheer bij anderen, in beheer bij de pro-
vincie +brongen.. En eindelijk zal evenzoo steeds de rijkswet-
gever eenzij dig werken in beheer bij hot ritk kunnen nemonl 
of omgekeerd rijkswerken in beheer bij anderen kunnen 
overbrengen.
Was het reeds verre van eenvoudig, om eenigszins natuur-
getrouw in kort bestek den rechtstoestand to schetsen van 
dij,ken, die door watersch-apsbesturen worden beheerd, aan het 
geven van een dergelijke schets met betrekkintg tot dijken, 
die door anderen dean waterschapsbesturen worden beheerd, 
zal ik mij niet wagen. De vraag, welke die rechtstoestand is, is 
geheel en al afhankelijk van de ter zake geldende verordenin-
gen en reglementen. In den regel mag wel, naar ik boven reeds 
aanstipte, worden aangenomen, dat door de Provinciale Sta-
ten verordenningen zijn vastgesteld, die met betrekking tot alle, 
uit waterstaatskunfdig oogpunt van belang zijnde dijken, on-
verschillig wie ze beheert, handelingen, die den dijk zouden 
laedeeren, verbieden, en beheers- en onderhou,dsverplichtin-
gen vastleggen en nader regelen. Daarnaast is niet uit-gesloten, 
d'at de rechtstoestand dier dijken mede wordt beheerscht door 
gemeentel,ij.ke verordeningen of waterschapskeuren. Beheer en 
onderhoud ook van deze dijken kunnen van elkander geschei-
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	287
den zijn, zoodat, krachtens verord-ening of reglement, particu-
flieren den provincialen of gemeentelijken dijk kunnen hebben 
tie onderhouden. En ei,ndelijk mag er de aandacht op gevestigd 
warden, ddat het, vooral ten aanzien.van door gemeentebesturen 
beheerde dijksgedeelten, mogelijk is, dat de beheersverplich-
ting ni.et door verordening of reglemnent is opgelegd, maar dat 
het beheer van den dijk slechts berust op de autonome zorg, 
welke de gemeente voor hare huishoudelijke belangen uitoefent.
Decentralisatie, die overigens alterminst identiek is met 
wanorde of bandeloosheid, kan ,bier dus hoogtij vieren.
3.
Haar hoogere eenh.eid vindt heel deze bontgeschakeerde 
regeling van de waterstaatszorg, gelijk 1ik die in bet voorgaande 
trachtte to,beschrijven, in h,et,door de Grondwet aan de Staten 
der provincien,en aan de Kroon opgedragen toezicht,en opper, 
toezicht over afles, wat den waterstaat betreft. Toezicht en 
oppertouicht dus over alle waterstaatswerken, onverschillig 
wie beheert en onverschilli,g wie onderhoud{t.
De eigenlijke f uncti,e van dit to-ezicht, in tegenstelling tot hhet 
actieve bestuur van den waterstaat, kan nog steeds het 
duidelijkst worden weergegeven met de welbekende woorden 
van B u y s : , Recht van bestuur is het recht van den arbeider ; 
,,toezicht en oppertoezicht het recht van den wachter, die op 
,,den arbeid van anderen toeziet, en dezen fdwingt, zich to 
„houden binnen de grenzen, door d,e wet gesteld " In dien 
geest is dan :ook ,het grondwettelijk toezicht uitgewerkt in onze 
waterstaatswetten, en op tweeerlei wijze vooral komt daarin 
de controleerende f unctie tot uiting. De eerste, die ik in het 
voorgaande reeds terloops ter sprake bracht ,en die ik verder 
zal lat,en rusten, is deze : Gedeputeerde Staten,en Kroon zijn 
in tal van waterstaatswetten telkenmale aa,ngewezen als de 
organen, die, met behulp van vernietigings-, goedkeurings- of 
beroepsrecht, over de doelmatigheid of wettigheid van beslui 
ten, door gesubordineerde besturen inzake den waterstaat ge-
nomen, uiteindelijk hebben to oordeeIen. Ire tweede functie, 
di,e mij nog wel tot het maken van enkele opmerking aanleiding 
geeft, is meer direct op den feitelijken waterstaatkundigen 
toestand gericht : Gedeputeerde Staten en Kroon hebben er 
voor to waken dat dice f-eitelijke toestand	Ade staat van dijken,
238	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
watergangen en, in het algemeen, van waterstaa,tswerken --
correspondeert met .den toestand, gelijk die behoort to zijn, en 
bezitten de middelen om, voor zoover dat het geval niet is, 
daarin verandering to .brengen ; zij kunnen m.a.w. met behulp 
van het ook hun toegekende dwangrecht er voor zorgen, dat 
over het geheele terrein van den waterstaat de verschiflende 
beheers- en onderhoudsverplichtirngen, ~op de verschillende 
corporation of particulieren uit welken hoof de dan, ook rustende, 
feitelijk worden gehonoreerd. De beide hier genoemde func-
ti-es loopen in zeker opzicht parallel : het tot stand komen van 
een ongewenscht waterstaatswerk b.v. kunnen Ged,eputeerde 
Staten tegengaan zoowel door een desbetreff-end besluit van 
een waterschapsbestuur to vernietigen als door de f eitelijke tot 
stand koming zelve van het werk tegen to gaan of ongedaan to 
maken. Maar er is toch ook verschil. In -de eerste plaats is het 
aantasten van den feitelijken toestand altijd nog do,eltref fender 
dan het aantasten van besluiten, die op lien to,estand betrek-
king hebben. In de tweede plaats kun.nen er feitelijk verrich-
tingen met betrekking tot den waterstaatkundigen- toestand 
plaats hebben, di,e in het geheel niet uitvloeisel zijn van beslui-
ten, aan preventief olf repressief toezicht onderworpen : men 
dtenke aan aanleg van werken door particulieren. Maar ein-
d,elijk en bovenal: door vernietiging van of onthouding van 
goedkeuring aan besluiten kunnen Gedeputeerde Staten en 
Kroon wel bewerkstelligen, dat bepaalde handelingen en 
werken niet althans niet rechtmatig worden verricht, 
maar nimmer, dat handelingen of werken, tot hot verrichten 
waarvan eene verplichting bestaat, wet worden tot stand 
gebracht. Juist door deze laatste omstandigheid onderscheidt 
zich het toezicht van Gedupteerde Staten en Kroon inzake den 
waterstaat sterk van het toezicht, hetwelk deze zelfde organlen 
uitoefenen over ,de autonome gemeentelijke verrichtingen ; zij 
kunnen op het stuk van den waterstaat niet slechts het onge-
wenschte beletten, maar ook het gewenschte, voor zoover het 
verplicht is, doen tot stand brengen. Deze belangrijke bevoegd-
heid van toezicht ,en oppertoezicht is in hoofdzaak neergelegd 
in de § § 11, 12 en 13 van de Waterstaatswet 1900.
Die paragrafen bevatten in de eerste plaats eenige bijzon,dere 
voorschriften met betrekking tot den aanleg of de verandering 
van werken tot keering van zeewater of van opperwater der
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	289
groote rivieren, daaronder begrepen strand- en oeververdedi-
ging: zoodanige aanleg of verandering mag niet worden uit-
gevoerd dan na verkregen goedkeuring van Gedeputeerde 
Staten op het ontwerp; weigeren Gedeputeerde Staten, dan 
beslist de Kroon in beroep. En worden de werken uitgevoerd 
zonder of in strij'd met de goedgekeurde ontwerpen, ~dan kun-
nen Gedeputeerde Staten staking er van bevelen, de verdere 
uitvoering beletten -en de zaak, op kosten van den overt reder, 
in den vorigen toestand,d'oen herstellen.
Van meer algemeene beteekenis echter immers betref-
fende alle waterstaatswerken zijn de voorschriften, vervat in 
de artt. 37 en 38 derzelf de wet, voorschrif ten, die men het 
sluitstuk van onze gedecentraliseerde waterstaatszorg zou 
kunnen noemen. Volgens die bepalingen zijn Gedeputeerde 
Staten bevoegd om to bevelen
a. staking der uitvoering van waterstaatswerken, die ver-
richt worden in strijd met het algemeen of provinciaal 
belang of met het belang van een ander waterschap dan dat, 
hetwelk die werken onderneemt (art. 37) ;
b. uitvoering van noodzakelijke waterstaatswerken, welke 
door de daartoe verplichten niet geschiedt (art. 38).
De Kroon, uitoefenende het oppertoezicht, kan het geven 
van dergelijke bevelen uitlokken, of, bij weigering, ze zelve 
verstrekken. En ten aanzien van al die bevelen geldt weer, dat 
ze, met behulp van het dwangrecht, feitelijk tot verwezenlij-
ki~ng,kunnen worden gebracht.
Men zal inzien, dat deze bep,alingen het toezi,cht en opper-
toezicht van alle noo,dige wapenen voorzien, om ze in staat to 
stellen, hun taak controle over den waterstaat naar be-
hooren to vervullen. En het is vooral het onder b genoem,de 
voorschri f t, betwelk den waarborg verschaf t, dat positieve 
verplilchtingen inzake beheer en onderhoud van waterstaats-
werken en dus ook van dijken, op wie ook rustende en waaruit 
ook voorty oeiende wet, algemeenen maatregel van bestuur, 
provinciale verordeni,ng, waterschapsreglement, concessie- of 
subsidilevoorwaarden, ten genoege en ter beoordeeling van 
Gedeputeerde Staten worden nagekomen.
Intusschein, men bedenke wel, een verplichting moet er zijn. 
H et bevel van G edeputeerde Staten schept op zich zelf zoo-
danige verptichting ~nilet • zij moet van elders aanwezig zijn,
290	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
will,en Gedeputeerde Staten gerechtigd zijn, een bevel to ver-
strekken ; en bestaat zoodanige verplichting van elders niet, 
dan staan ook Gedeputeerde Staten machteloos, hoe noodza-
kelijk het werk moge zijn,waartoe zij bevel zouden willen 
verstrekken. Uit dit beginsel, dat overigens -geheel in overeen-
stemming is met het karakter van de toezichtsfunctie, gelijk 
die boven werd omschreven, blijkt, van hoe overgroot belang 
het is, dat de verplichtingen zelve tot beheer en onderhoud op 
duidelijke en afdoende wijze zijn omschreven, en hoezeer het 
in het bijzonder voor de Provinciale Staten zaak is, er voor 
to waken, dat bij provinciale verordening en waterschap.sregl,e-
ment het bestaan en de omvang van dergelijke verplichtingen 
tot zorg voor belangrijke waterstaatswerken op afdoende wijze 
zijn,geregeld. Tweeerlei opmerking moge in dit verband nog 
worden gemaakt.
Het komt, zoo 1k mij niet vergis, vooral met betrekking tot 
dijksbeheer, dat door gemeentebesturen wordt uitgeoef end, 
nog wel eens voor, dat eerie eigenlijke krachtens provinciale 
verordening gewaarborgde verplichting tot beheer niet bestaat, 
maar het beheer louter uitvloeisel is van de door het gemeen-
tebestuur uitgeoefendt zorg voor eigen huishoudelijke belan-
gen. In een dergelijk geval bestaat er dus een verplichting, als 
bedoeld in art 38 der wet 1900, niet, en Gedeputeerde Staten 
of Kroon zull,en, bij verzuim of verwaarloozing van -het beheer, 
geenerl,ei bevoegdh,eid tot ingrijpen bezitten ; h,et vierde lid van 
het genoomde aartikel 38 constateert zulks nog eens ten over-
vloede door to bepalen, dat aan het bestuur eener gemeente 
het bevel niet kan worden gegeven, , indien de verplichting 
alleen op zijn zorg voor de huishouding der gemeente steunt" . 
Er is dins, vooral wanneer .dergelijke door gemeente-
besturen beheerde stukken deel uitmaken van een uit water-
staatkundi,g oogpunt belangrijken dijk, alles aan gelegen, dat 
Provinciale Staten met behulp van hunne verordenende be-
voegdheid het door een gemeentebestuur autonoom uitgeoefen-d 
beheer als het ware omzetten in een krachtens verordening 
verplicht beheer.
In de tweede plaats moge er de aandacht op worden geves-
tigd, dal het belang van de zoo joist aangeduide restrictie, in 
art. 38 vervat, ook naar voren komt, zoo -dikwijls de omstan-
digheden het wenschelijk doen zijn, een dijk t,e verbreeden of
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	291
to verhoogen, en alsdan de vraag rij,st, of Gedeputeerde Staten 
de uitvoering van een dergelijk werk aan den beheerder of 
onderhoudsplichtige kunnen bevelen. De beantwoording Bier 
vraag zal afhankelijk zijn van deze and-ere, of een verplichting 
tot verzwa,ri, g bij den beheers- of onderhoudsplichtige best-aat, 
en op haar beurt zal laatstgenoemde vraag worden, beslist door 
de wijze, waarop in reglement of verordening de omvang van 
den beheers- of onderhoudsplicht,is omschreven. Het is moge-
lijk, dat reglement of verordening de afmetingen van den dijk 
nauwkeurig aangeven : blijken alsdan de feitelijke afrmetingen 
daar beneden to blijven, dan staat de verplichting tot verzwa-
rin(y natuurlijk als een paal boven water ; blijken daarentegen 
de feitelijke afmetingen met de voorgeschrevene overeen to 
stemmen, dan staat even ontwijfelbaar vast, ~dat er een, ver-
plichtin.g van den beheerder tot verzwaring niet is; Gedepu-
teerde Staten zouden die verzwaring darn ook niet kunnen 
gelasten, doch zullen eene wijziging van reglement of ver-
ordening door Provinciale Staten moeten uitlokken. Het is 
echter ook mogelijk, dat verordening of reglement omtrent de 
afmetingen van den dijk niets vermelden, maar slechts in min 
of meer algemeene bewoordingen de verplichting tot beheer 
en onderhoud opleggen 1) . Is nu in een dergelijk geval de be-
heerder of onderhoudsplichtige tot verzwarin.g en tot ontder-
houd in den verzwaard,en toestand verplicht? De Rechtbank 
to Utrecht bean,twoordde in een goed-gemotiveerd vonnis van 
28 Juni 1922, A. B. blz. 324, die vraag bevestigend : het 
Utrechtsche Hoogheemraadschap , ,De Bunschoter Veen, en 
Veldendijk", dat volgens zijn reglement o.m. was belast met 
het beheer en onderhoud van den Eemlandschen dijk, zonder 
dat omtrent de of metingen van dien dijk iets was vermeld, 
werd, toen het weigerde, aan een van Gedeputeerde Staten 
ontvangen bevel tot verhooging to voldoen, daartoe door de 
Rechtbank gehouden geacht, o.m. op grond van de overweging
dat de bedoeling van den provincialen, wetgever, toen, hij 
,,voormelde omschrijving van de taak van het hoogheemraad-
,schap in zijn ireglement opnam, toch wel geen andere kan 
„zijn geweest, en ~redelijkerwijze niet kan worden veronder-
') Vgl. bv. art. 303, lid 1, van het Geldersche Reglement op het beheer 
der rivierpolders : „De zorg voor en het gestadig toezicht op de goede 
„instandhouding der dijken... zijn aan den dijkstoel opgedragen".
292	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
„stehd, drat hij ongeregeld heeft willen laten het toch als moge-
, , lijk niet onvoonzien{bare geval, dat een behoorlijk onderhoud 
,, als zeewaterkeering verhooging van die dijken noodzakelijk 
,, zou maken."
Ik kan mij met die conclusie uitnemend vereenigen ; de al-
gemeene opdracht, een,dijk to beheeren, includeert m.i. zorg 
voor verzwaring, wanneer daaraan noodzaak mochit blijken to 
bestaan. Intusschen, het punt is fetwat dubieus, vooral omdat 
het aan een bevel van Gedeputeerde Staten ten grondslag lig-
gende art. 38 -der wet 1900 jui.st ui,tdrukkelijk de verplichting 
tot en de noodzakelijkheid van het werk onderscheidt ; twee 
begrippen, dice bij de voorgestane o pvatting aetwat dooreen-
loopen. Vandaar, dat sommige verordeningen en reglemen-
ten verder gaan en de verplichting van den beheerder om, 
waar noodig, to verzwaren, uitdrukkelijk vastleggen ') ; een 
dergelijke bepaling voor~komt uiteraard iedere onzekerheid.
4.
Ik,he,b getracht, in, het voorgaande de voorname lijnen van 
het waterstaatsrecht, zooals dat bijzonderlijk met betrekking tot 
de dijkszorg to onzent geldt, to trekken. Een gedecentraliseerd 
bestuur, dat echter in een krachtig toezicht zijn hoogere een-
hei.d vind+t ; een autonomie, wier omvang, voorzoover zij 
althans aan waterschappen is toegeken,d, ter vrije beoordeeling 
staat aan de Staten- der provincien : ziedaar in hoofdzaak het 
beeld, dat zij vertoonen.
En nu rijst, bij de be-oordeeling van dit beeld, tweeerlei 
vraag. In de eerste pl,aats doze : is het geschetste stelsel vain 
dijkszorg als zoodanig deu.gdelijk ? En in, de tweede plaats 
mocht ,bet als zoodanig deugdelijk zijn, is er d'an wellicht aan-
leidding, binnen het ka,der van dat stelsel veran-deringen aan to 
brengen, die verbeteringen zouden kunnen, zijin? Aan elk van
1) Zoo o.m. art. 65b van het Groningsche Algemeen Reglement voor 
de waterschappen : ,Indien de dijken. . . zich in zoodanigen toestand 
„bevinden, dat zij onvoldoend waterkeerend vermogen bezitten, zal het 
„bestuur van het waterschap, aan wiens schouw die dijken onderworpen 
„zijn, verplicht zijn, deze op bekomen aanzegging van Gedeputeerde 
„Staten en op de wijze en binnen den termijn, als daarbij bepaald, to doen 
II verbeteren ".
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	293
die twee vragen moge ik tot slot een oogenblik de aandacht 
wijden.

Er zijn, naar aanleiding van de jongste overstroomingsram-
pen, stemmen opgegaan, die een algeheele wijziging van het 
systeem van dijksz,org hebben bepleit ; er werd op gewezen, 
dat het toch waarlij.k ni-et aangaat, dat de behartiging van een 
belang, dat naar is gebleken een nationaal belang is, 
worth overgelaten aan de autonome inzichten: van enkele 
waterschapsbesturen ; dat de dijkszorg derrhalve moet worden 
gecentraliseerd en geschieden van rijkswege.
Zoo geformu,leerd is, gelijk ik hoop in, het voorgaande to 
hebben dui-de:lijk gemaakt, die meening zeer stellig onjuist. 
Het is niet, waar, dat naar gel end recht de dijkszorg een 
zuiver-autonom-e aangelegenheid van waterschappen zou zijn 
en dal particularisme,daar zou kunnen hoogtij vieren : Provin-
ciale Staten plegen im,mers in de watersch.apsreglementen en 
provinciale verordeningen aan de waterschapsbesturen en 
aan anderen teal vain, naar gelang van omstandigheden meer 
of minder gedetailleerdee verplidh{tingen betreffende de dijks-
zorg op to,leggen ; en d'aarnaast bezitten Ged,epu;teerde Staten 
en de Kroon voldoende middelen, om voor het feitelijk reali-
seeren dier verplichtingen to waken.
De tegenstelliing, waarom het gaat, is this niet : onbeperkt 
autonoom beheer van waterschapsbesturen en andere dijksbe-
heerders eenerzijds tegenover een bij het rijk geoentraliseerd 
dijksbeheer anderzij,d's, maar : beheer door de direct-belang-
hebbenden onder ikrachtig to-ezicht van centrale organen 
eenerzijds tesgenover beheer -door het hoogste centrale gezag 
and'e-rzij!ds.
Aldus geformuleerd is nu naar mijn meening de vraag niet 
op zOO eenvou,dige wijze to beantwoorden, als menig hervor-
mingsgezai,ndFe d,at naar aanleiding van Whet than gebeurde doet, 
en in het bijzonder kan de keuze tussch,en die twee stel,sels niet 
geschieden aan de hand van .een enkele machtspreuk als doze, 
dat hetgeen van nationaal belang is ook van rijkswege moet 
worden beheerd. Zoo redeneerende immers bewijst men to 
veel : het betoog zou er to,e moe=ten leiden, uit ons staatsrecht 
het geheele beginsel dier auto,noi,mie to doen verdwij!nen. Op 
de keper beschouwd toch 1aat zich nauwelijks e6n,thans door
294	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
provi-ncie of gemeente beh,artigd belang denken, bij welks ver-
waarloozing niet ook tevens de nationale zaak in zekere mate 
zoude geschaad zijn. Een stelsel van autonomie der onderdee-
len is dan ook :in laatst'e instantie niet uitvloeisel van de ge-
dachte, ~dal de aan de onderdeelen ter verzorging overgelaten 
belangen het geheel niet zouden regardeeren, maar is veeleer 
gevolg van doze overweging, dat so,mmige belan-gen vain het 
geheel bet best worden behartigd, door ze aan de onderdeelen, 
aan de direct-belanghobbend'en, ter verzorging over to laten. 
Deze gedaehte, volgens welke de algem'eene zaak dikwijls bet 
best wordt gediend, door zekere belangen, mits onder hoo-
gere controle, aan de lagere corporation over to laten, be-
heerscht ook de inrichting van onze waterstaatshuishouding ;
-daaruit volgt echter, dat bet enkele feit, dal, bij de verzor-
ging van zekere dijksbelangen de geheele natie betrokken is, 
niet afdoende is, om bet stelsel van autonomie to doen ver-
oordeeld zijn.
De beslissende vraag is dus niet, of bet dijksbelang een 
nationaal belang is, ja dan neon Whet eerste wordt gaarne 
toegegeven , maar of dat nationale belang bet best wordt 
gediend door een gecentraliseerd dan wel door een gedecen-
traliseerd beheer ; beslissend is, of in een stelsel van centrali-
satie Whet beheer beter, degelijker en goedkooper zal geschieden 
dan in eon stelsel, Pwaarin & direct-belanghebbenden zelve -in 
de eerste pleats hebben to handelen ; beslissend is, of in 
tijden van nood, als die wij thans hebben beleefd, bij gecentra-
liseerde dijkszorg de bedreigde dijksgedeelten op eenzelfde 
onvermoeide en onverschrokken wijze tegen bet water zouden 
zijn verdedigd, als thans, bij dag en nachl, door tal van dij;k-
graven en hoogheemraden is geschied ; beslissend is in een 
woord de vraag, of bet stelsel van centralisatie, met zijn alge-
meen bekende lichit- en schaduwzijden, het stelsel van autono-
mie, met zijn eveneens bekende voor- en nadeelen, al dan 
niet in uiteindelijk r,esultaat overtreft. En dan zou ik meenen, 
dat, om laatstgenoemde vraag bevestigend to kunnen beant-
woorden, er wel zeer klemmende argumenten zouden moeten 
worden sa,ngevoerd, waarwlt zou blijken,, dat bet stelsel der 
autonome verzorging, dat to onzent bet historisch gewordene 
is en waarvan wij de vruchten op zoo menig gebied van over-
heidszorg hebben kunnen plukken, juist op het terrein van den
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	295
waterstaat waar tegen zijn uifiwassen de waarborgen nog 
heel wat krachtiger zijn dan elders niet zou deugen. Tot 
dussverre zijn dergelijke argumenten, bij mijn weten, niet 
aangevoerd. , Het is veer gemakkelijk" aldus de woorden 
van T h o r b e c k e, door 0 p p e n h e i m als motto voor zijn 
Gemeenterecht gebezi,gd, „uniformiteit to bereiken; maar de 
„kracht, wel-ke door autonomie, niet alleen voor enkele 
„plaatsen, ma,ar over het geheele land kan werken, wo,rdt 
,,gestuit, wanneer men enkel op centralisatie bedacht is".

Ben ik dus voorhands van oordeel, dat ons stelsel van 
dij.kszor.g, in zijn geheel genomen, niet moet worden verlaten, 
een andere vraag is, of niet dat stel.sel, bin+nen zijn eigen 
leader, zou kunnen en moeten worden geperfectioneerd .
Toen de overstroomingsrampen van Januari 1916, op 
dezelfde wijze als dat thans het geval is, die vraag hadden aan 
die orde gesteid, heeft men in den, opzicht haar bevestigend 
beantwoord : men was van oordeel, d'at de bevoegdheden van 
toezicht en oppertoezicht, in normale tijden rui;mschoots vol-
doende, niet toereikten, om ook in tijden van watersnood 
provinciaal bestuur en regeering in staat to stellen, alle voor-
zieningen to treffen, die door de omstandigheden kunnen ver-
eischt zijn. Immers, ik vestigde daarop reeds den; nadruk : aan 
de tot dusverre besproken wettelijke bepalingen ontleenen 
Gedeputeerde Staten en Kroon slechts de bevoegdheid, ver-
plichte werken to gelasten. Is echter eene verplichting niet aan-
wezig, dan kan het werk niet worden gelast, hoe noodzakelijk 
het ook zij : een consequentie, die, in tijdeen van hood, wan-
neer de gelegenheid, om alsnog door Provinciale Staten de 
verplichting to doen scheppen, ontbreekt niet is to aan-
vaarden. Daar komt bij, dat alweer volgens de tot dusverre 
besproken bepalingen de desbetreffende bevelen steeds 
moeten uitgaan van het College van Gedeputeerde Staten of 
van de Kroon ; ook die regeling is in tijdden van dijkdoorbraak 
of overstroorning echter onbruikbaar : wil men door noodmaat-
regelen het gevaar afwenden, dan moeten de ambtenaren, die 
ter plaatse aanwezig zijn, zelfstandig kunnen optreden en 
niet genoopt zijn, het besluit van een elders resideerende 
autoriteit of to wachten.
Aan deze beide bezwaren is de wet-geve.r tegemoet gekomen,
296	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
door aan de meervermelde Waterstaatswet 1900 bij wet van 
15 October 1921, S. 1125, toe to voegen een nieuwe § 17 over 
„het voorkomen en beperken van overstroomingen". Volgens 
die nieuwe bepalingen kunnen bij,dringend of dreigend gevaar 
van bezwijken of overloopen eener waterkeering aan de bestu-
ren van waterschappen, gemeenten of provincien bevelen 
worden gegeven, ook zonder dat eerie verplichting tot na-
koming van dat bevel uit anderen hoofde aanwezig is; en die 
bevelen zullen kunnen gegeven worden, behalve door een of 
meer leden van het College van Gedeputeerde Staten, ook 
door ambtenaren van den provincialen en onder bepaalde 
omstandigheden van den rijkswaterstaat. Eindelijk heeft 
deze wet van 1921 een geheel nieuwe regeling getrof fen voor 
de zgn. buitengewone riviercorrespondentie, waaronder wordt 
verstaan het buitengewoon toezicht dat met de enkele be-
doeling, van den staat van zaken voortdu,rend op de hoogte to 
zijn -,in tijden van dringend of dreigend gevaar op den toe-
stand van de groote rivieren en haar waterkeeringen vanwege 
den rijkswaterstaat wordt uitgeoefend.
Ik behoef, om tweeerlei reden, op deze nieuwe bepalingen 
niet uitvoerig in to gaan. In de eerste plaats zijn zij, hoewel in 
1921 tot wet geworden, nog steeds niet in wer-king getreden. 
Daaruit volgt, dat gedurende de jongste wat,ersnoodramp de 
buitengewone riviercorrespondentie nog werd beheerscht door 
het Koninklijk besluit van 21 Augustus 1835, en dat voorts de 
bevoegdheid tot het geven van de bijzondere bevel,en, als zoo 
joist bedoeld, nog niet bestond ; of de behoefte aan hd gebruik-
maken van dire bevoegdheid heeft bestaan, is mij ni,et bekend. 
Maar bovendien behoef ik ook daarom bij de nieuwe regelen 
van 1921 niet lang stil to staan omidat, wanneer het geldt d,e 
vraag, of on:s juridisch .stelsel van dijkszorg al dan niet vol-
doende -is, het niet in de teerste plaats aankomt op de bepalin-
gen, die gelden voor tijden van uitersten nood, maar op die, 
welke de normale verzorgingswijze beheeirschen. Prevention 
is better than cure ; een goed systeem van dijk.szorg dient aller-
eerst er op gericht to zijn, dat, wanneer het hooge water komt, 
de dijk in staat is, het to keeren, en met noodmaatregelen en 
bijzondere bevoegdheden zal )men weinig bereiken, wanneer 
niet reeds in normale tijden {de degelijke fundamenten waren
gelegd.
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	297
Het zwaartepunt moet dus liggen in de regeling der dijks-
zorg voor normale gevallen, en nu wil het mij work-omen, dat 
de daaromtrent geldende wettelijke bepalingen aan alle rede-
lijke eischen vol-doen. Het is waar, uit een oogpunt van 
elegantia juris zijn zij niet onberispelijk : bij de behandeling 
van de bovenbesproken wijzigingswet van 1921 werd to ~dier 
zake to recht opgemerkt dat „wegens de talrijkheid en de 
, , verschei-denheid van de daarin geregelde onderwerpen de wet 
,,van 10 November 1900 reeds nu tot die wetten behoort, 
„waarin niet-juristen, welke in grooten getale in de water-
,, schapsbesturen zit'ting hebben, niet gemakkelijk den weg 
„kunnen vinden". Dit is echter een formeel bezwaar ; in het 
wezen der zaak zijn m.i. de wettelijke bepalingen inzake den 
waterstiaat meer dan voldoende, om een goed dijksbestuur en 
een goed toezicht daarover mogelijk to maker.
Wanneer er dan ook noodzaak zou bestaan, ons stelsel van 
dijksz,org binnen bet bestaande kader to perfectioneeren, dan 
zouden, zi,e ik wel, de to tref fen maatregelen in de eersteplaats 
moeten uitgaan niet van den algemeenen wetgever, maar van 
de Provincials Staten. 1k had in het voorgaande reeds meer 
dan eenmaal de gelegenheid, er op to wijzen, welk een belang-
rijke, centrale plaats .het provinciaal bestuur in onze water-
staatshuishouding inneemt. De provincie -heeft dikwijls 
belangrijke waterstaatswerken i,n eigen beheer. Gedeputeerde 
Staten oefenen het grondwettelijk toezicht over alles, wat 
binnen hun gebied den waterstaat betreft, uit. De Provinciale 
Staten kunnen, in algerneene provinciale verordeningen op 
dijken e.d., den toestan,d dier objecten binnen hun gebied 
regelen, en beheers, en ondderhoudsverplichtingen scheppen. 
Eindelijk : de Provinciale Staten kunnen, door oprichting, 
opheffing en samnenvoeging van waterschappen, de water-
schapszorg binnen hun gebied distribueeren en den kring van 
verplichtingen en autonome zorg der waterschappen bepalen. 
Ons stelsel van waterstaatszorg,d'rijft grootendeels op die werk-
zaamh,e,id en het juiste inzicht in plaatselijke toestanden van 
het provinciaal bestuur ; juist daarin is voor een groot deel 
zijn kracht gelegen.
Welnu, de consequentie daarvan is, dunkt mij, dat, aange-
nomen eens, dat mocht blijken, dat de feitelijke staat van onze 
dijken niet geheel beantwoordde aan de eischen, die redelijker-
298	DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.
wijze mochten gesteld worden en ik herhaal, een oordeel 
daaromtrent matig ik mij in geenen deele aan in de eerste 
plaats wordt onderzocht, in hoeverre door ingrijpen van den 
provincia:len wetgever voor de toekomst herhaling is to 
voorkomen.
Overwogen zou in de eerste plaats moeten worden, of, 
zonder dat men vervalt in een stelsel van algeheele centrali-
satie, toch niet in zooverre meerdere eenheid in het dijks-
beheer behoort to warden gebracht, dat althans met betrekking 
tot belangrijke dijksgedeelten het beheer van gemeenten en 
particulieren worde overgebracht naar waterschappen. Het 
valt immers niet to ontkennen, d'at, volgens een reeds eerder 
geciteerd woord, onze wetgeving nu eenmaal van het beginsel 
uitgaat, dat de ddijkszorg is opgedragen aan waterschappen ; de 
wet heef t de waterschapsbesturen, en juist deze, met bevoegd-
heden uitgerust, die voor een goed dijksbeheer onontbeerlijk 
zijn, en die aan gemeentebesturen en particulieren niet 
toekomen.
Te overwegen ware in de tweede plaats, of in de water-
schapsreglementen en provinciale verc rdeningen die beheers-
en onderhoudsverplichtingen weal op voldoende wijze zijn vast-
gelegd en omschreven ; of zij m.a.w. wel steeds aan toezicht en 
oppertoezicht een voldoend aanknoopingspunt bieden, ten-
einde, met toepassing van de desbetreffende wettelijke bepa-
lingen, zoono,odig een deergelijken feitelijken toestand van den 
dijk of to dwingen, als door de omstandigheden wordt geboden.
In de derde plaats zou er aanlei-ding kunnen zijn, zich of to 
vragen, of niet, met betrekking tot belangrijke waterstaats-
werken, krachtiger ~nog dan thans het geval is, moet -getracht 
worden, tot afschaffing van het pandplichtig onderhoud to 
geraken.
Maar eindelijk en bovenal en hier raak ik, dunkt mij, het 
hart der quaestie de Staten zouden wellicht er toe moeten 
overgaan, nog eens nauwlettend to overwegen, of de verplich-
tingen, die zij in de waterschapsreglementen aan de verschil-
dende waterschappen ter zake van waterstaatszorg hebben 
opgelegd, wel steeds naar billijkheid mochten opgelegd wor-
den ; of m.a.w. de distributie van waterstaatszorg binnen 
hunne grenzen wel steeds aan de eischen van redelijkheid vol-
komen beantwoordt. Met onwillige honden is het slecht haven
DE DIJKSZORG IN NEDERLAND.	299
vangen ; en ook hot fraaist-sluitend juridisch stelsel van 
beheers- en onsderhouddsverplichtingen zal in de praktijk kun-
nen falen, wanneer de oplegging dier verplichtingen, door wie 
ze hebben to volvoeren, als onbillijk en onrechtmatig wordt 
gevoeld. Dat laatste nu kan het,geval zijn, zoo dikwijls er tus-
schen het aantal van hen, die een behoorlijke dijkszorg hebben 
to behartigen, en het aantal van hen, die bij zulk een -behoor-
lij,ke dijkszorg belang hebben, een to groote onevenredigheid 
bestaat. Er zijn stukken rivierdijk, bij 'h,et behoud waarvan 
de directe belangen van een groot deel der provincie zijn 
betrokken, doch die verzorgd en onderhouden worden door 
betrekkelijk kleine waterschappen, wier ingelanden dan heb-
ben to dragen, wat naar billijkhei,d op veel ruimer schaal 
behoorde omgeslagen to worden. Het is waarlijk niet to ver-
wonderen, wanneer we] eens getracht wordt, dergelijke ver-
plichtingen op een koopje of to doen; en wanneer bv. to zijner 
tijd de behoefte mocht worden gevoeld, dergelijke dijken to 
verzwaren, dan zou menigmaal, het ligt in den card der zaak, 
de billijkheid meebrengen, dat de daartoe noodige kosten door 
een ruimeren kring van bel.anghebbenden worden gedragen, 
dan waarover tot dusverre het waterschapsverband zich uit-
strekte. Het waren, zoo ik mij niet vergis, dergelijke over-
wegingen, die, na den overstroomingsramp van 1916, de Staten 
van Noordholland bewogen tot de oprichting van het groote 
waterschap Noordhollands Noo,rderkwartier ; het zijn derge-
lijke overwegingen, die er sommige Statencolleges toe leiden, 
ook de gebouwde eigendommen in de waterschapsla.sten to 
doen bij,dragen en het schijnt niet uitgesloten, dat in het thans 
gebeurde aanleiding zal gevonden worden, de ontwikkeling 
in die richting -die Loch al reeds een niet onbekende was 
to bespoedigen.
Dat die ontwikkeling kan gesehieden onder de leidding van 
Provinciale Staten, een college, dat door zijn samenstelling als 
aangewezen is, om de distrilbutie van waterstaatszorg naar 
regelen van billijkheid to doen geschieden en om den juisten 
middenweg tusschen meer en minder direct belang to vinden, 
ziedaar een van de groote voordeelen van ons geldend water-
staatsrecht, dat ik niet dan in uiterste noodzaak zou wil-len 
zien prijsgegeven.
SCHELTEMA.
1926 I.	20
DE REGEERINGSCRISIS.
19 Januari 1926.
De herhaalde regeeringscrisissen in ons land zijn een 
zwaktesymptoom dat, veel meer dan reeds het geval is, de 
zeer ernstige aandacht behoort to trekken van alle wel-
meenenden.
Naarmate de bemoeiingen van den Staat zich hebben uit-
gebrei,d, is zijne leiding stuurloozer en minder krachtig gewor-
den. Wie die nog gelooft, dat ten onzent het richting gevend 
orgaan een zich haar wit bewuste Kamermeerderheid kan 
wezen ? Deze ontbreekt niet alleen thans, maar ook bij andere 
groepeering der leden is zij niet samen to stellen. Slechts 
coalitie-meerderheden zijn in Nederland mogelijk. De 
bestaande coalitie heeft haar kracht to eenen male verbruikt. 
De eenige andere die de numerieke meerderheid zou kunnen 
behalen, die van katholieken en sociaal-democraten, vormt 
zich niet, en zoo , uiterste noodzaak" haar alsnog in het leven 
riep, zouden naar onze overtuiging haar kracht en duur die der 
coalitie welke thans zieltoogt niet eens evenaren.
De onmacht van kabinetten uit een coalitie van Kamer-
groepen geboren is thans overvloedig gebleken. Het eenige 
kabinet dat sinds 1913 regeerkracht toonde kwam niet uit de 
Kamer voort.
Bij een yolk, dat als het onze geen tot de regeering bekwame 
staatkundigge partijen meer kent, dat zich ten behoeve der 
politieke functie waartoe zijne staatsinstellingen het roepen met 
weet to organiseeren, maar in kerkelijke of maatschappelijke 
groepjes optrekt die niets hoegenaamd meer blijken to verstaan 
dan elkander to beletten van de plaats to komen, en dat even-
DE REGEERINGSCR ISIS.	301
we] geregeerd moet worden, blijft als eenige keerdam tegen 
onwettigheid nog het extra-parlementaire kabinet over. Onze 
traag denkende politici blijken ruim twee maanden noodi,g to 
hebben gehad om tot dit inzicht to geraken.
Onze natie verlangt stilstand noch staatsgreep ; zij wil 
bestuur. Zij weet to goed dat op den eenen dag waarop zij, in 
hulpeloosheid, kiezert, er veertienhonderdzestig volgen waar-
op haar zaken moeten worden behartigd. Het orgaan dat haar 
kiesverrichting geschapen heeft, kan op zijn best controle-
diensten verrichten ; regeeren kan het niet ; noch zelf, noch 
door zijn gemachtigden.
Welnu, dan moeten anderen regeeren. Brengt de kiesver-
richting in hare gevolgen geen geschikte regenten voort, dan 
moet een ander die aanwijzen. Er bestaat in Nederland eene 
koningin, hoog genoeg geplaatst om verdiensten to onderken-
nen. Begeven ons de Staten-Generaal, Zij behoeft ons niet to 
begeven. Geen letter in de Grondwet noodzaakt eene autoriteit, 
die de ministers benoemt en ontslaat ,naar welgevallen", 
langer dan Zij zelve verkiest de prijsuitdeelster tusschen kib-
belende impotenten to wezen, en de uitkomst van hun niet 
eens in het openbaar gevoerden strijd telkens gelaten of to 
wachten. Zij dulde niet langer dat men de Koningin der Neder-
landen, en in Haar het Nederlandsche yolk, misbruike. Zon-
der Haar verzinken deze lieden in het niet. Zij verleene hun 
geen opdrachten dan op termijn. Die niet binnen een Haar 
voegzaam voorkomend aantal dagen een kabinet vormt behoort 
Haar vertrouwen verbeurd to hebben.
Is dit ijdel gesnap, en moet men aannemen dat Hare Majes-
teit de ontstellende zekerheid verkregen heeft, of dat buiten 
den kring der huidige partijpolitici bestuur.sbevoegdheid in 
Nederland niet wordt aangetroffen, of dat de personen tdie in 
Haar aanmerking zouden kunnen komen, Haar alleen zouden 
laten staan ? Zoo ja, dan breekt een politieke duisternis aan 
waaruit verwarring voort zal komen. Dan pat wat ons nog 
aan regeertraditie rest onherroepelijk to loor, en is verval van 
krachten onvermijd,elijk. Tegenover het buitenland zullen wij 
steeds hulpeloozer staan, in de betrekkingen tot onze naaste 
buren van anderen de leiding ontvangen, in den Volkenbond 
ons uur verzuimen, aan het Indisch staatsbeleid geen richting 
geven, Suriname blijven verwaarloozen, tehuis ons aan het
302	DE REGEERINGSCRISIS.
klein gedoe van kerk- en van loonstrijd vergapen. Intusschen 
zal de wereld verder gaan, langs ons been.
De vorming van een landdsbestuur dat, boven groepsgeschil-
len geplaatst, Nederlands verval keere, is +dringende eisch van 
het oogenblik.

Is Dr. de Visser bekwaam, aan dien eisch to voldoen ? Zijn 
pas mislukte goocheltoer, die het uit de coalitie voortgekomen 
kabiriet, zonder eenige wijziging zijner samenstelling, als 
tegenover de coalitie ,zelfstandig" kabinet wilde doen her-
leven, is niet geschikt het to doen gelooven. Bij de betere 
formateurskeuzen die denkbaar zijn, zal het gewurm van 
,,links" of „rechts" thans hebben to zwijgen. Beide „links" 
en „rechts" hebben als potentieele regeeringen afgedaan. Men 
moet nu als politieken factor in het oog durven vatten de natie 
zelve. Herstel van haar welvaart en veerkracht, nationale 
regeneratie in een woord, behoort het program to zijn en niets 
anders. Ondervindt een to vormen capaciteitenregeering bij de 
uitvoering van dat program tegenwerking der Tweede Kamer, 
zij legge, zoo dikwijls zij niet gedragen zijn door het zedelijk 
recht eerier alle politieke gevolgen, in de eerste plaats den 
plicht der kabinetsvorming, aanvaardende meerderheid, de 
motien naast zich neder. De eerstvolgeride Kamerverkiezing 
velle haar vonnis, dat, bij onafwendbare noodzaak, door ont-
binding mag wordden verhaast. Maar geen: ontbinding dan die 
aan de natie eene vraag voorlegt welke' zij inderdaad gevoelen 
kan dat aan haar leven gaat.
Gelukt deze opzet, de teleurgestelden zullen van fascisme 
schreeuwen. In werkelijkheid zal zulk regeeringsgedrag van 
fascisme in wezen niets vertoonen, integendeel tegen anders 
to duchten avontuurlijke poging het deugdelijk voorbehoed-
middel zijn. Het zal zijn nationale behouds- en regeneratie-
politiek in volstrekt wettige vormen, en ik moet mij,geheel en 
al ver.gissen, of zij zal door genoeg Nederlanders worden 
gesteund om haar de kans to openen tot zegen,rijke werking.
H. T. COLENBRANDER.
BIBLIOGRAPHIE.
B. H. Rethmeier. Einstein's relativiteitsbeginsel. H. J. Paris. 
Amsterdam, 1925. 80 pag.

Zooals zooveel van onze relativiteitslitteratuur is dit boekje afkomstig 
uit de Leidsch-Hegelsche school. Dat feit maakte mij een beetje schuw 
er kennis mee to maken. G,ewoonlijk is dat geen amusante lectuur. 
Wat uit then hoek komt, doet mij veelal denken aan het gedicht van 
Lewis Carroll ,Poeta fit, non nascitur", waarin een kind op grootvaders 
knie zit en vraagt : „How shall I be a poet?", waarop de grootvader 
antwoordt, dat dat heel gemakkelijk is, men heeft slechts een aantal 
woorden, die een bijzonder poetischen klank hebben, veel to gebruiken 
als wild, strange, weary, lonely, waarop het kleinkind verheugd uitroept
And would it do, oh would it do
To put them in a lump,
As : the wild man went his weary way 
To a strange and lonely pump ?
Want evenzoo maken het vele onzer philosophi (facti non nati). Zij heb-
ben van hun meester een aantal uitdrukkingen en zinswendingen geleerd 
en denken nu hun ,phi losophischheid " to toonen door deze ,in a lump" 
to pas to brengen. En dan nog brengen zij deze taken veelal met de 
zelfingenomenheid naar voren, waarmee een burgerman op een tram 
de ,nieuwste" moppen vertelt, met een trots over het felt, dat hij ze 
kan navertellen, die veel grooter is dan de trots zou zijn, wanneer hij ze 
zelf bedacht had.
Maar als men, dergelijke lectuur verwachtende, het boekje van den 
Heer Rethmeier ter hand neemt, wordt men aangenaam verrast. Hier 
geen opzichtige doch versleten trues, doch een helder logisch betoog. De 
schrijver heeft een klaar inzicht in het relativistisch gedachtensysteem en 
is ook in de wijsbegeerte voldoende georienteerd om een belangwekkende 
uiteenzetting to geven, zoowel van de fundeering der relativiteitstheorie in, 
als van de beteekenis ervan voor het hedendaagsch wetenschappelijk 
denken.
Maar al meen ik ook het boekje van den heer Rethmeier to mogen aan-
kondigen als een van de best doordachte mij bekende populaire geschrif-
304	BIBLIOGRAPHIE.
ten over de relativiteitstheorie uit binnen- en buitenland, zoo kan ik toch 
niet verklaren dat ik alles, wat erin staat voor geheel mist houd.
Van de ruimte-tijd questie maakt de Schr. zich m. i. toch weer to 
gemakkelijk af. , Ruimte en ti jd ", zegt hij, „laten zich niet gadeslaan of 
waarnemen, ze zijn niet als objecten onder de loupe to nemen, of op 
andere wijze restloos of to zonderen, en dus kan men hoogstens in huh 
onveranderlijkheid gelooven".
Mij komt deze conclusie wonderlijk voor : wanneer men ruimte en 
tijd niet kan waarnemen (wat natuurlijk volkomen juist is en verblijdend, 
dat de schrijver het zoo duidelijk voorop stelt, ofschoon hij m.i. tekort 
schiet in het trekken van conclusies uit dit inzicht) dan zou ik zeggen, 
dat men moet nagaan hoe men dan wel tot kennis aangaande deze entia 
komt. Maar hoe men, zonder deze vraag op to lossen, uit het negatieve 
feit, dat waarnemen ernaar niet mogelijk is, plotseling een verstrekkende 
conclusie trekt, is mij een raadsel. Lezen wij door, dan vinden wij een 
paar pagina's verder een beschouwing, alsof ons ruimtebegrip of althans 
de bijzonderheden daarvan, resultaat zijn van metingen in de ruimte. Ik 
zeg „alsof", want dat het werkelijk zoo zou zijn, wordt niet nadrukkelijk 
door den schrijver beweerd. En terecht, want hoe zou ooit b.v. de conti-
nuiteit van de ruimte en daarmee de mogelijkheid van een irrationale 
(onmeetbare) verhouding tusschen twee lengten uit mefingen afgeleid wor-
den, daar deze laatste, in hoeveel decimalen men de meting ook uitvoert, 
toch steeds tot een rationaal verhoudingsgetal voeren ?
En zoo komt het mij voor, dat een fijner analyse van de oorsprong van 
ons ruimtebegrip en van den aard der gronden, waarop onze kennis der 
ruimte berust, noodig is, voordat men zich zoo beslist over dat begrip mag 
uitspreken, als de heer Rethmeier doet. Had de schrijver zich van deze 
dingen expliciet rekenschap gegeven, dan had hij m. i. wel moeten opmer-
ken, dat er zeer verschillende dingen zijn, die wij ruimte noemen. In de 
eerste plaats de uitgebreidheid, waarin ons empirisch physische leven 
verloopt. Deze is ons gegeven. Wij kunnen trachten de eigenschappen 
ervan na to sporen. In de tweede plaats de mathematische getalcombinatie-
verzamelingen, die de mathematicus puntverzamelingen pleegt to noemen 
en waarvan hij er zoo veel kan uitdenken en definieeren als hij wil. Het ver-
schil dezer ruimtebegrippen is m.i. veel grooter dan men doorgaans 
aanneemt.
Aan dit gebrek aan onderscheiding maken de meeste, zoo niet alle, 
schrijvers over relativiteitstheorie zich schuldig, wanneer zij het ruimte-
begrip discussieeren. Bij velen zal dit aan een gebrek aan philosophische 
scholing to wijten zijn. Maar bij den Heer Rethmeier is dat toch niet het 
geval. Bij hem doen waarschijnlijk twee bijzonderheden der Hegelsche 
school haar invloed gelden. En dat zijn de liefde voor het begrip en de 
geringachting voor de concrete voorstelling, die hem de ruimte in de 
eerste beteekenis doet verwaarloozen, en in de tweede plaats de neiging 
om tot synthese en identificatie to komen, die door een al to scherpe 
onderscheiding bemoeilijkt wordt. Maar dit is een verklaring, geen excuus. 
Om een identificatie gemakkelijk to maken, mogen wij toch geen bestaande 
verschillen over het hoofd zien. De heer Rethmeier zal mij dit ongetwijfeld 
toegeven.
V.D.W.
BIBLIOGR.APHIE	305 
H. Roland Hoist-van der Schalk, Communisme en moraal.
De waardeering van dit laatste werk van Mevr. Roland Hoist is nood-
zakelijkerwijs afhankelijk van de vraag, of de lezer van oordeel is, dat 
zij er al of niet in geslaagd is, een betere zedelijkheidsnorm to stellen 
tegenover die, welke zij hier bestrijdt. Doch ook in het laatste geval zal 
hij wenschen, dat dit boek door haar partijgenooten zal gelezen worden ; 
want zij brengt hier ontegenzeggelijk het communistisch beginsel op een 
hooger plan.
Tegen Boecharin's , Historisch materialisme" en tegen Peobraschenski's 
,,Moraal en klassenormen" vooral gaat haar strijd ; tegen hun leer, dat 
voor den communist ook bedrog en geweld zedelijk geoorloofd zouden zijn, 
mits de communistische samenleving hierdoor nader worde gebracht ; tegen 
hun opvatting, dat de bourgeoisie de moraal in zekere geheimzinnigheid 
hulde, terwijl deze volgens hen in waarheid bepaald wordt door vaste 
regels (even precies voorgeschreven als die, waaraan b.v. de voetbalspeler 
zich moot houden !) .
Mevr. Roland Holst protesteert krachtig hiertegen, omdat zij maar al 
to goed voelt, hoezeer de moraal hier ten dienste van groepsbelangen wordt 
misbruikt ; en omdat geen ,proletarische klasse-normen" tot dekmantel 
mogen dienen voor uitviering van anti-sociale en zelfzuchtige gevoelens. 
Gelijk het bestaan van den in zoo onderscheidene verhoudingen en ver-
plichtingen levenden arbeider geenszins door den klassenstrijd geheel in 
beslag genomen wordt, zoo mogen ook die klassenormen niet tot eenige 
maatstaf der moraal worden verheven ; alsof een ieder zedelijk handelt, 
die voor het communisme strijdt en onzedelijk, wie dit niet doet. De 
klassehaat erkent zij weliswaar als een onontbeerlijke voorwaartsdrijvende 
kracht, zij wijst even ;wel op het groot gevaar bij de toepassing ervan, n. l. 
van de verzwakking der sociale en de versterking der anti-sociale instinc-
ten. En dan noemt zij als de groote moreele krachtbronnen van het 
strijdend proletariaat : de waarachtigh-eid en het medegevoel ; deze zijn de 
beide elementen der geestelijke atmosfeer, waarin dit proletariaat het 
best zijn zelfbewustzijn kan ontwikkelen. Daarnaast zal opvoeding tot 
zelfbeheersching noodig zijn, gelijk ook de godsdienst steeds tucht en zelf-
beperking heeft geleerd, opdat de mensch waarlijk vrij worde, terug-
gegeven aan zich zelf.
De practische consequenties der groeps-utilitaristische moraal stuiten 
haar tegen de borst. Hiertegenover stelt zij als maatstaf der zed,elijkheid : het 
algemeene menschheidsbelang. Op het gevoel van samenhang met het 
heele menschdom en met de heele natuur moet de ethiek gebaseerd zijn, 
welke samenhang door socialisme en communisme uit het oog was ver-
loren. Toch was de moraal van het groeps-utilitarisme een eerste stap in 
de goede richting om uit het .egoIstische utilitarisme los to komen ; doch 
Mevr. Hoist wil verder. De samenhang met het onvergankelijke en 
eeuwige worde richtsnoer. En bovendien moet de moraal vooral rekening 
gaan houden met de irrationeele krachten in den mensch ; dus niet alleen 
met het verstand, doch ook met de gezindheid, de intuitie, het gevoel, 
d. w. z. met die onbewuste zielekrachten, die alleen groote dingen deen 
geboren worden, welke de geheele menschheid ten goede komen.
Is hier echter sprake van een wezenlijk verschil, zooals zij ons met
306	BIBLIOGRAPHIE.
nadruk wil doen gelooven ? Vat ook zij de moraal niet zuiver utilitaristisch 
op, waar zij inplaats van het groepsbelang het algemeene menschheids-
belang als maatstaf neemt der zedelijkheid, zoodat ook bij haar het 
zedelijke gelijk is aan het nuttige ? En is voorts het instinctieve gevoel, 
waaraan zij zulk een hooge waarde toekent, niet to zeer wisselend . naar 
aanleg en omstandigheden, om er een veilige maatstaf der moraal in to 
kunnen zien ?
Toch wil het ons voorkomen, dat het moedige en voor hen wellicht onge-
wone geluid, dat den communistischen leiders uit dit werk tegenklinkt, in 
schoone harmonie is met haar lyrische uitingen in „Tusschen twee 
werelden ". Geenszins is hier de stap gedaan, waarnaar Bernard Verhoeven 
in zijn ,Zielegang van Henriette Roland Hoist" tblijkt uit to zien. Wel is 
hier evenwel een consequentie getrokken, van het visionaire naar het 
reeele, van het abstracte naar het concrete, die, wanneer zij werd aan-
vaard, op haar wijze iets van een hoogere wereld zou brengen in een 
zelfzuchtige werkelijkheid.
J. E. VAN DER POT.
Marnix Gijsen, Het Huis, verzen, waarin opgenomen de derde druk 
van de Lof-Litanie van Sint Franciscus van Assisi, MCMXXV, De Gemeen-
schap Utrecht, De Sikkel Antwerpen.
Als de Nederlandsche verdedigers van het vers-libre een bewijsstuk 
zouden willen aandragen voor hun -- menigmaal -- met hartstocht om-
streden stelling, dat het in de vormen der poezie slechts aankomt op 
Intensiteit van beeld en rythme, dan zouden zij kunnen volstaan met dezen 
bundel van Marnix Gijsen op tafel to leggen. En gaven de tegenstanders 
zich niet zonder slag of stoot gewonnen : de handen der twistende partijen 
vonden elkander in een ,blij verbond" op dit niet gansch en al gave, 
maar edele boekje, dat ik reeds eenige weken bijna iederen dag ter hand 
neem, om er telkens een vers in to lezen - en het dan weer met een 
rug-klopje van ,wij-kennen-elkaar" tusschen zijn jaloersche makkers 
to schuiven.
Het vers van Marnix Gijsen is (in zijn goede momenten : en die zijn 
er vele) slechts in schijn ongebonden, slechts in schijn zonder die voor-
name zelfbeperking, welke ieder dichter zich oplegt die intellectueeler 
metier beoefent dan het opschrijven van de zwellende ,Naturlaut". Waar 
de typografische verschijning van zijn tekst er het grilligst uitziet, zet hij 
vaak zijn scherpste rythme op, en weet het vol to houden, met die voile 
natuurlijkheid van agogiek, met de geheime slentandi en de opstuwende 
stringendi, welke de harmonische uiting worden van een nauwkeurig-
beluisterde inneriijke muziek. Men zie deze passage uit zijn gedicht
Met mijn Erfoom in de Bankkluis
De iichten schrilden fel in de kluis. 
Met metalen geruisch
week open de wand.
Zijn magere hand
gaf me de waarden.	Ik telde ze na.
Hij zei dan romantisch : ,Ik sterf weidra..."
BIBLIOGRAPHIE.	307
Hij knipte coupons. Ik schikte ze dan.
Er was een leed, dat ik niet zeggen kan. 
Er hingen gedachten als vlaggen in regen. 
Hij hoestte en liet me juweelen wegen.

Hij zei me legaten. Ik zag zijn haar.
Het was zoo grijs en zoo moe voorwaar !
Hij toonde me diep in gedachten zijn testament. 
Zijn hand had de vale kleur van cement.

Hij was de Pharao, die zijn graf bezocht, 
voor dat de pyramide, afgewrocht, 
sneed haar hoek in den horizont.. .
Het is poezie van een naakt realisme, recht op den man af, beknopt, 
scherp de silhouetten snijdend, direct het innerlijk-geziene beeld in de 
kern tastend. En toch zijn deze verzen fijn-van-bloei als struiken in 
schemerlicht, ze dragen het kenmerk van alle echte poezie : ze zijn 
r a a d s e l a c h t i g, ze wekken, in hun eenig-juisten vorm van scherp-
geobjectiveerde werkelijkheid, schoone suggesties van onwerkelijkheid. 
Zijn motief moge in huiselijke en intieme aangelegenheden schuilen, hij 
heft het in de sfeer van wonderlijkheid die het rijk des dichters is.
Marnix Gijsen behoort tot de Vlaamsche jeugd, die uit de ontreddering 
van den na-oorlogschen tijd is gestegen tot een prachtigen levensernst op 
religieusen grondslag, tot een scherp-bewust onderscheid tusschen de 
eenzaamheid van den geest uit spontane zelf-vernietiging en die uit bloote 
zelf-reflectie. Binnen het huidige cultuurbeeld zal de artistieke natuur zich 
in beide houdingen uitgeworpen gevoelen : late telg van een bijna-
uitgestorven geslacht of apostel - maar gedreven in een positie van verzet 
en protest tegen, menschelijkerwijs gesproken, niet to keeren nedergang. 
Gijsen's houding is die van de religieuse onthechting en de zedelijke 
onderscheiding. Van daaruit richtte hij zijn, in Holland weinig-bekenden, 
fellen en scherp-beeldenden aanval op Karel van de Woesteyne, door hem 
artistiek zeer bewonderd. Van daaruit ook de stimulans tot menig gedicht 
in dezen bundel, steeds door schoone preciesheid en preciese schoonheid 
geadeld. Soms leeft de tendenz, in enkele strakke trekken, als een klas-
sicistische contourteekening, duidelijk waarneembaar achter den tekst. 
Soms ook gaat de bedoeling verscholen achter een anecdotisch en 
uitgewerkt symbool, een voortgezette allegorie, zooals in dit Lied om den
blijen en onvoorzienen dood
Geetst op den hemel, de wintertakken 
waarop ik rust : de eenzame musch.

Kan er nog een lente komen
door den staalharden bast der boomen ?

Hoor toch de potsierlijke musch, luid en fijn, 
en haar lied naar den dorren zonneschijn.
308	BIBLIOGRAPHIE.
Uit het landgoed komt getreden de dolle knaap, 
overmachtig en jong,
sluw en voorzichtig, met de karabijn.
O musch, de hand der vreugd is daar,
en gij zingt van winterwanhoop in 't gevaar !
Het lijkt mij een nieuwen vorm van geestelijk lied. Als ik mede in acht 
neem, welke gedichten in de afdeeling „Het blije gebed" voorafgaan, 
kan deze ,eenzame musch" slechts die zijn, waarvan Thomas a Kempis 
spreekt : de geestelijk-levende mensch, wiens ziel tot zijn eigen boven-
natuurlijk heil door God moet worden aangeschoten. En dit heeft de 
dichter ons verwerkelijkt met de vertrouwelijke plastiek van Frankenthaler 
porcelein en met de fragiliteit van een Japansch prentje.

JAN ENGELMAN.


H. van Elro. Madonna in Tenebris (Palladium, Arnhem 1925).

Indien niet mijn oordeel over bijna de geheele contemporaine lyriek 
door een hernieuwd opvoeren van het critisch nulpunt zeer eenzi jdig-
afwijzend en persoonlijk geworden was, zou mijn oordeel over de gedichten 
van Van Elro, den hoogeren tweelingbroeder van den proza-schrijver Roel 
Houwink, ongeveer zoo kunnen luiden
De poezie van Van Elro is in haar beste momenten (die in den Palla-
diumbundel zijn samengebracht) de uitdrukking van een ingetogen deernis 
en een sereenen weemoed. De gegevens dezer gedichten zijn In 
hoofdzaak vrouwen, die zich in een a.h.w. sidderenden tusschenstaat 
bevinden : tusschen angst en verlangen, tusschen dag en nacht, tusschen 
dood en leven, tusschen maagd en vrouw. De titel geeft then voorkeur 
voor vrouwelijke schemerstaten reeds duidelijk aan. Dralende schemer 
omweeft haar ; ijle onbestemdheid doet haar huiveren ; zij blijven vaag en 
raadselachtig achter een waas, een geheim van neteldoek, om hem zelf to 
citeeren. Van Elro's intuitie vat die toestanden in een behoedzaam, zacht-
peilend tasten ; zij verstart de schakeeringen niet door scherp, versteenend 
ingrijpen ; zij laat de overgangen vloeiend en schemerend-organisch.
De beweging der verzen is to zeer gelijkmatig : een gevolg van zijn 
wijze van ervaren, die to volgzaam is : zoo worden zijn gedichten meer 
begeleidingen van toestanden dan verhevigingen daarvan ; zoo ontstaat 
anderzijds een zuivere verhouding tusschen beeld en beweging, en een 
ricli zelf bijna voortdurend gelijk en gelijkwaardig timbre.
De aard van zijn werk wordt wezenlijk bepaald door den schroom,
Als het schot
en de lach van zijn spot
weerklinkt,
zal dan de ziel der musch niet, omhoog,
in den blijen rook van zijn bevenden buks nog 
Zegepralend en blauw
stijgen, boven dorp en menschen
en den zuiveren echo der landouw !
zijn?
BIBLIOGRAPHIE.	309
waarmee hij zijn gegevens benadert. Deze schroom (want bij alle onthul-
len en ontkleeden is zijn aanvatten nooit een aanranden), deze bijna 
bedeesde, stille noblesse in de nadering tot zijn objecten, heeft creatief 
een nadeel: uit respect voor het eigen-leven zijner gegevens words zijn 
visie over-bescheiden, aarzelend soms en onscherp. Het is, alsof de 
definitieve ontmoeting tusschen den dichter en zijn objecten no-, niet 
heeft plaats gehad ; daardoor berusten zijn verzen meer op een zwevend 
vermoeden dan op een doorgronden ; daardoor blijven zij in een voorstaat 
de schok, de geboorte staat nog to wachten. Dit gevoel deed Nijhoff 
vermoedelijk schrijven : deze verzen doen naar het leven verlangen. Dit 
on-agressief, afwachtend waarnemen, dit niet beslissend doorstooten, door-
bijten, geeft hun in een gunstig geval een betooverende onbesteemdheid, 
in een ongunstig : een matte onwezenlijkheid. Maar telkens verhevigt zich 
zijn weifelend naderen tot een nog immer beschroomd, maar doelbewust 
tegemoet gaan ; de matte, volgzame rhythmen spannen zich tot een inge-
togen maar vaste beweging ; de wazige onwezenlijkheid verheldert zich 
tot een parelgrijze luciditeit. Dan ontstaan verzen, die zoo stellig tot de 
beste behooren van onze jonge lyriek (,,Avond ", ,In Memoriam ", 
,, Moederschap ") dat ze daarmede staan, of vallen.
Ongetwijfeld is een afwijzing van deze jonge lyriek als totaal een 
uiterst-persoonlijke houding, en zal de lectour van Van Elro's verzen voor 
hen, die tot milder aanvaarden geneigd zijn, de verheugende ontmoeting 
beduiden met een verstild en edel talent.
H. M.
De Lokstem en andere gedichten, door Jan van Nijlen. Trajectum 
ad Mosam, Maastricht, 1925.

In dit boekje lezend, waant men zich onwillekeurig terug in de tijden, 
dat Beets en de Genestet heer en meester waren in het rijk der poezie. 
De Lokstem en ook de andere gedichten toonen to zijn geschreven uit 
eenzelfde mild en glimlachend gemoed, met een dergelijke oudheerige, 
wijs-kijkende beminnelijkheid. Het is wet alles wat landelijker, wat min-
der huiselijk in den letterlijken zin, wat vlaamsch, en iets kleuriger. 
Maar die kleurigheid wordt een toets, zoo terloops aangebracht door het 
noemen van een vriendlijke bloemnaam ; zij gloeit niet door het vers zelf.
Waar al die bezadigdheid wee maakt en de gemeenplaatsen kregel ; waar 
aan de wijsheid het brandmerk van 't denken volkomen vreemd is, 
daar werd ik geinteresseerd door een titel als : Op de wallen der belegerde 
stad, of : Revolutie. Ik moest echter mijn opkomend oordeel door deze 
verzen bevestigd zien (deze verzen, waarin alle mogelijkheden tot felheid 
van ervaren en werkelijke vizie veronachtzaamd werden of herleid tot 
een gloed- en bloedlooze aanminnigheid) en constateeren, dat de door de 
opschriften geschapen ruimten leeg en gapend waren gebleven.
Alleen in Lofzang (het begin), in Landschap (het slot), en in een enkele 
regel van een enkel vers vermocht ik iets teekenends to ontdekk-en, 
of een vleug poezie gelijkwaardig aan het simpele verlangen, dat er achter 
schuilt.
310	BIBLIOGRAPHIE.
Intusschen : het is mij een raadsel, hoe een dichter tenslotte zbb jeugdig 
nog, een zoo gezapig en futloos heimwee kan koesteren naar zijn... jeugd, 
of naar het verleden ; als er een wereld roept en kreunt om mannen, als er 
een toekomst lokt als de onze ! Camoufleert deze levenlooze, poetische 
wijsheid niet een ergerlijk gebrek aan moed ?
D. A. M. B.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT

AAN HET WATER.
Toen de Schoone Danseres Joris zag met zijn fluitje, hief zij 
de handen op .
,O, Speelman ! weet wat je doet ! Want als de Reus je fluitje 
hoort is hij in drie stappen hier, en als je niet het ware wijsje 
weet, daar de tredmolen van stilstaat en hij blaast den laatsten 
adem uit, dan verslindt hij je. Zie die afgekloven botten over. 
al, die zijn van de speellui, die niet dadelijk zijn gevlucht, toen 
zij zijn eersten stap hoorden. Die zich aan een ander spiegelt, 
die spiegelt zich zacht."
Maar Joris wend van al de botten net bang, want hij :geloofde 
vast, dat hij de ware wijze wist. En zulk een medelij had hij 
met de Schoone Danseres in den tredmolen, en zoo verlangde 
hij ook, dat in de stad de menschen wider zouden zingen en 
dansen, dat het hem om het even was water met hem gebeurde.
Dus going hij voor den tredmolen staan, en begon to spelen 
op zijn fluit.
En pas was hij begonnen, of daar gaf de grond een schok, 
of een boom omviel.
„Dat is de eerste stap van den Reus !" riep de Schoone 
Danseres. „Speelman berg je!"
Maar Joris schudde van neen, en speelde voort. De wijzen 
speelde hij van de rivier.
Daar gaf degrond een schok of een berg iinviel.
„Dat is de tweede stap van den Reus!" riep de Schoone 
Danseres. „O Speelman ! als je nu niet vlucht, ben je ver-
loren !"
1926 1.	21
312 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Maar Joris speelde verder. De wijze speelde hij van de 
moeder met het zieke kind, de wijze van den man met den 
zwaren last, de wijze van de twee vijanden.
Daar gaf de grond een schok of de wereld inviel.
„Dat is de derde stap van den Reus !" riep de Schoone Dan-
seres. „Speelman nu ben je er -geweest !"
En zij begon to schreien of haar hart zou breken.
Maar Joris speelde voort. En de wijze die hij nu speelde, die 
kende hijzelf niet, maar zij was schooner dan al wat hij ooit 
had bedacht.
Daar kwam een rukwind aangevlogen dat al de boomen 
bogen.
„Dat is de adem van den Reus !" ri-ep,de Schoone Danseres. 
„Hij blaast den laatsten uit !"
En de tredmolen stond stil met een knarsen en gekraak en 
kraakte heelemaa,l uiteen.
En de Schoone Danseres kwam er uit, en op Joris toege-
loopen, en viel hem om den hals.
,,O liefste Speelman ! je hebt mij verlost ! Blijf toch altijd 
bij mij,met je mooie fluitje !"
Joris gaf haar een zoen en zei
,,Mijn leven lang !"
En de Schoone Danseres nam hem bij de hand en zei 
„Kom mede naar mijn kristallen koepel van een Waterval
in bet Tooverwoud ! want dat is nu onze woning ! Zie Speel-
man ! zie eens omhoog !"
Joris zag omhoog. En daar op een berg, zoo hoog als de 
hemel, aan de overzijde der rivier, daar zag hij bet Toover-
woud, dat blonk in de zon als zomerwolken.
Hij zag naar bet Woud in de hoogte, hij zag naar de rivier 
in de diepte, en hij dacht
,,Ik zie bet we], maar hoe daar ooit to komen?"
En met dat hij het dacht, daar stond de Bedelaar voor hem. 
„Joris, gebruik je fluitje !"
Joris nam zijn fluit en float er op, zoo helder als hij kon.

Daar sprong uit den grond voor zijn voeten een straal op,


zoo rood als vuur, en vloog door de lucht met een prachtigen


boog en zette zich vast aan den zoom van bet Tooverwoud.


Joris floot voor de tweede maal. War vloog uit den grond


voor zijn voeten een straal op, oranje als een vlam, en vloog
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 313
door de lucht met een prachtigen boog en zette zich vast aan 
den zoom van het Tooverwoud, naast den vuurrooden, en was 
er aan vastgegloeid.
Joins ifloat voor de derde maal, daar sprong uit den grond 
voor zijn voeten een straal op, zoo geel als de zonneschijn, 
en vloog door de lucht met een prachtigen boog en zette zich 
vast aan den zoom van het Tooverwoud, naast den oranje 
straal en was er aan vastgegloeid.
En zoo blies Jonis nog viermaal op de fluit, en blies den 
groenen straal, zoo groen als de lente, den lichtblauwen, 
blauw als de hemel, den donkerblauwen, blauw als de zee, 
den paarsen, paars als de nacht ; en daar stond de Regen-
boogbrug van de W ereld naar het Tooverwoud.
En hand in hand gingen Jonis en de Schoone Danseres 
er over.
En toen zij den voet zetten aan den rand van het Toover-
woud, toen stond daar een jonge man in een mantel van 
zonnestralen en sterren, die zei
,, Welkom thuis, Bruidspaar !"
En dat was de Bedelaar.
En daar gingen voor het Bruidspaar de struiken op zij, 
daar gingen de boomen op zij, daar blonk als de kiare zonne-
schijn de Waterval.
En uit den waterval, en de rivier die uit -den waterval de 
wereld in stroomt, en uit het mos, en het gras, en uit de 
struiken en de boomen, en uit de hooge lucht kwamen, 
gezwommen en gekropen, en geloopen en gevlogen, alle de 
dieren van het Tooverwoud, de visschen, de kikkers, de 
waterslangen, de kevers en krekels, en arme, nakende pieren, 
de stekelvarkens en vossen en met hun gestippelde jonkjes de 
reeen, het hert met zijn groot gewei, dat de takken buigt uit-
een, de bosch,duiven, de leeuwerik, de nachtegaal, en de 
korhaan, die verstand van muzi,ek h,eeft, want zijn staart lijkt 
op een Tier, en op zijn geweldige wieken kwam de adelaar er 
aangezeild tusschen twee wilde zwanen. Al de dieren glansden, 
huppelden en zongen van blij,dschap om het Bruidspaar.
En de elfen kwamen, de nikkers, als forellen en goud-
vis.schen zoo schitterbont geschubd, de aardmannetjes op hun 
schoenen van zaadhulzen en in buisjes van pa-d-destoelenvel. 
de boschmeisjes die viooltjes en lelietjes der dalen, egelantier
314 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
en kamperfoelie voor jurk dragen, de wolkenruiters, in hun 
vli-egenden mantel met het weerlicht in de plooien.
Al de elfen zweefden en zongen om het Bruidspaar.
„Zulk een heerlijkhei-d", zei Joris, ,heb ik zelfs in mijn 
heerlijksten droom niet gezien ! Och ! als nu toch vader en 
moeder maar bier waren !"
De schoone jonge man in den mantel van zon en sterren, 
die de Bedelaar was, zei
„Joris ! gebruik je fluitje !"
En toen Joris begon to spelen, daar bewoog iets op den 
steilen weg langs de rivier, en dat werd al grooter, en dat was 
een menigte menschen, geen honderd of geen duizend, maar 
tienduizend wel, wat zeg ik ? wel honderdduizend, niet 
to tellen !
Vooraan was Joris' moeder, die strekte de armen naar hem 
uit, en achter haar aan liep zijn vader to wuiven ; en daar was 
de moeder met het kindje, en de man met het pak, en de twee 
met smidshamer en slachtersmes, en daar wandelden degas-
ten van het kasteel, naast den kroegbaas en zoowaar ! de kos-
ter met zijn grooten sleutel. En achter hen aan kwamen al 
Joris dertien bazen met hun knechts en hun leerjongens en 
hun vrouwen en hun kinderen, en alle menschen die Joris 
ooit op straat had gezien, en alle die hij nooit had gezien ook, 
en olles kwam aan op de Regenboogbrug.
Joris' moeder zette den voet er op, en Rep er over zoo 
Aug als de wind en had Joris in haar lieve armen.
De vader haar achterna ! maar hij brak met zijn eenen 
glimmend gelaarsden voet door den blauwen straal heen en 
toen gooide hij zijn laarzen uit, die nog wel zijn Zondagsche 
waren, en Rep op zijn kousevoeten, waar stoppen in waren als 
kraaiennesten, en of bet mal stond of niet kon hem geen zier 
schelen. Hij sloeg Joris op den schouder, en schudde hem 
haast de hand af.
„Had ik geen gelijk, dat ik je op reis zond ! Ik wist wel 
dot je het een eind ver in de wereld zoudt brengen, als je 
maar eerst good en wel weg waart van moeders pappot".
En achter die twee kwamen nu al de anderen, zoo velen 
dat er van de heele Regenboogbrug geen gl.ansje meer to zien 
was. De meesten wel is waar braken er door been, als vie op 
klompen gaat door dun ijs. Maar zij wierpen Aug weg wat
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 315
hen to zwaar maakte. En dat werd een wonderlijke hagelbui, 
die daar neerdwarrelde in de rivier valsche krullen, 
sleutelringen, grootboeken, processen, ridderorden, stam-
boomen, lauwerkransen, suikertantes-met-kuren en wat nog 
al plagen meer de Reus hun had toegezonden uil zijn, tred-
molen. Twinttig jaar jonger zagen zij er uit toen zij zbnder 
aankwamen in het Tooverwoud.
Daar danste bij den Waterval de Schoone Danseres naar het 
pijpen van Joris, de dieren huppelden mee, de elfen zweefden, 
strooiden bloemen en stralen, de menschen namen elkander 
bij de hand en dansten zingend om de twee henen.
,,Lang zullen zij leven, lang zullen zij leven, lang zullen 
zij leven in de gloria, in de gloria, in de gloria !"
Iets heerlijkers was niet to verlange,n of to verzinnen.
De zon keek door de boomen en de maan kwam naast haar 
staan met al de sterren, om dat to hooren en to zien.
En wie nu wil meedoen, die kome ! De Regenboogbrug 
staat. En Joris en de Schoone Danseres in den Waterval 
heeten alle gasten welkom.
Ilk voor mij, ik ben van plan to gaan, dezer dagen. 
„ n !gig .
Allard zei, glimlachend of zijn moeder vroeg, en hij ant-
woordde
„Ik ook!"
Van de deel kwamen de geluiden van het dagelijksche leven 
op de boerderij. De boerin hanteerde met de melkemmers, die 
Knel iis, de zestienj a rige kne.ch t, th u i s had gebr aeht u it de we ide 
aan de rivier. De groote gele bandrekel, the tegen haar op-
sprong als zij hem losmaakte uit zijn hok aan den ingang van 
den boomgaard, hep in den tredmolen van de karnton ; het 
wiel piepte en knerpte, de groote hond hijgde. De boerin 
klopte hem op den rug en gaf hem,goede woorden terwijl zij 
hem uitspande ; , ,Brave Calesar ! best beest ! heeft hij dan 
gekarnd „tot de melk terug praatte ?"
D-aarop kloste zij de steenen treden of naar den melkkelder, 
met de groote vlakke tobben, gele rondteni room, en de rijen 
kazen op de planken bangs den muur. Het mansvolkwas al van 
de vroegte of op hot veld, bij den itame-oogst. Het was stil op 
de ho fstee.
In hot kleine vertirek naast de deel, waar het rook naar
316 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
versdhe melk, naar hooi en naar de honingzoete Provincie-
rozen langs het open venster, zat Allard in gepeinzen. Hij zag 
zijn moeders glimlach toen hij riep zooais hij flu ook had 
geroepen ; , Ik ook !" hij hoorde haar zeggen ; , Wij gaan 
alien to sa-men, Vader en wij tweebeidjes !", hij hoorde den 
bruisenden plonzenden waterval achter het huffs, hij hoorde 
zichzelven met zijn kinderstem vragen
Moeder ! zulk eon waterval als deze, woont daarin de 
Sohoone Danseres ?"
En haar antwoord ;
,,0! yin eon nog veel, veel mooieren !"
De waterval. druischte, de beek klokte in Whet ravijn, maar nu 
was hat de beak nief meer, bet is een rivier 'breed en statig met 
zeilende schepen die een stad weerspieegelt en een hoogen 
toren, een rivier die uit ongezilene hoogten komt en gaat naar 
ongeziene verten, altijd dezelfde, altijd een andere, onophou-
ddlijk komend, onophoudelijk gaand, in hat vaste van de vel-
den, bet bosch en de st a d hat a en a bewe-gend e, in hat do f fe 
hat Gene glanzende, in het stifle het gene geluid. Een melodie 
begon in hem, vloeifend als de rivier, als de rivier verander-
lijk en verten in trekkend.
En toen een andere kleinere, die vaster van omtrek was, 
en hooger van geluid, een kieine vroolijke figuur, die hij 
straks herkende voor den spelenden jongen aan het water (of 
was hijzeif dat sours met zijn bamboefluitje .aan de beek op bet 
eiland ?) een spelende jongen tusschen het riet, dat zoo dicht 
en hoog staat,daar bij het boothuisje, wie daar tusschen zit is 
niet te zien, van den weg of niet, niet van de rivier. Hij zit daar 
zoo blij, zoo argeloos, open als een bloem. De zon schijnt hem 
binnen, de rivier kabbelt door hem been, pas nog aan rden 
eigen stengel zat het ifluitje dat nu aan zijn lippen is, en het 
fluitedeuntje is niet zijn bedenksel en maaksel, maar hijzel-f 
in muziek, zooals de geur van een bloem de bloem zelve is, 
haar innerlijk iuchtig wezen. Hij weet het niet, terwijl hij dat 
fluitje snij.dt, dat zoo hij zichzelven f atsoeneert tot een gereed 
speeltuig voor de aarderegeerende machten, wier lichte aanra-
king hij als een liefkozing voelt in geluid van wind en water en 
suizelend, gewas, in warmte van zon op zijn wang, en golfjesge-
glinster aan zijn oogen, in getjuik van vogels en zoemen van
driftige bij,en om bloemen en het hooge neuri6en van muggen.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 317
De vrool i j,ke k1ei ne zi n ~zegt n i-et ande r s d an : , De. were l d 
is schoon ! ik ben gelukkig !"
Maar een andere wijze klonk op, die aging een anderen gang, 
zij was ernstig, een weinig streng, maar toch zacht in streng 
heid, en er- omheen zweef de een spel van luchtige zacht lachen-
de klanken, peen sch-erts die met dat al meer was dan scherts, en 
bewoog als die grauwe bedelaarslomnpen, die kleedij der ver-
momming, die dde Wijze heeft aangel-egd om, arm in schijn, tus-
schen de armen in waarheid, de armen van hart die de vreugde 
niet kennen, ongehinderd om to gaan, wanneer hij, strompe-
lend aan een kruk, door hun straten hinkt, de breede en de 
smalle, zoekend of niet lergens toch uit al dat tusschen steenen 
opgegroeide, schrale, kleurlooze gewas een bloemetj,e to voor-
schijn bloeit van levensvreugd. En de Bedelaar zag hem aan 
met de oogen van Compenius, terwijl tegen den dwalenden 
knaap hij zei: ,Houd je aan -de rivier, en gebruik je fluitj,e!"
Toen, plotseling, in een verblinding en een overstelping sloeg 
de muziek van het Tooverwoud triomf antelijk over hem been, 
de blijheid, niet van een kind, maar van ten dichter in de na-
tuur, wiens blijheid voor alle mensch-en een weg tot blijheid His.
Nu begon.een gelukkige tijd.
Als hij wakk,er werd in het vroege licht, dat langs de venster-
lijst, waar de spitse rozenbladers doorschijnend goud waren, 
hem op zijn kussen bescheen, voelde hij zich als lag hij aan 
den never van een zonnig water, waaruit hij juist was opgedo-
ken, druipend van frischh-eid. En dat water was zijin muziek.
De eerste ontroering was verstild, het ongedurige gedrang 
van gezichten, stemmen, gewaarwordingen, heftigheden en 
mijmerijen dat in zijn warling streef d-e naar een orde om in tot 
rust to komen. H:et gewoel had zich verdeeld, zich geschikt tot 
groepen, zelf standig en onderling verbonden, als bloemen in 
een krans, als handenreikende dansers in een rij. De gebeurte-
nissen van het verhaaltje hadden naar een nieuwen trant zich 
geschikt, naar den trant der muziek, waarin de aandoening 
de gebeurtenis is. Zooals een ronde appel rood in de zon, het 
blos en blank van den bloesem, voorjaarsbuien, geuren, honig, 
vlindervlucht en gebrom van driftige bijen, wrange wording, 
hardigheid random het teederste, het toekomstige leven -binnen 
in de zwarte zaadjes, de samengro-eiing van zoo veel verschei-
dens, voedend met zijn sappig vleesch omhult, zoo omhulde,
318 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
vereende, voedde, de -evenredige vorm het velerlei der muzi-
kal,e gedachten.
Zij king daar to gloren in het vroege licht, voor zijn vroege 
gedachte, die vrucht van zijn hart, zij zweef-de een vuurbol, fel 
en dof, vol gloed ,en duisternis, vol leven, dat uit,den vloeien-
den kern naar het oppervlak steeg, in teedere kleuren spelend. 
Zijn geluk genietend zag hij er naar. Welgemooed begon hij den 
werkdag, welvo'l-daan besloot hij den werkdag.
Maar niet lang had dat geduurd, toen kwam de keer.
Dat was als na het blauwe vloedgetij de grauwe eb, wanneer 
het strand afzichtelijk is van doode dingen.
Wat pas nog getinteld had, lag als een slijmerige klomp. 
Wat was er gebeurd, wat had hem bezield, dat hij juichte over 
wat nu hem woedend raakte ! Aan de meedoogenlooze kritiek 
ontkwam enkel hier en daar nets, waarvan hij onwillig toegaf, 
dat het wel goed was. Maar dat waren heuveltoppen boven 
verdronken land, al het andere niets, minder dan niets, water, 
madder, sslik. Dat nu, dat ! h,oor toch peens aan ! Hij speelde bet 
alsof hij het uitsehold, hij schold zichzelven uit, hij kreeg een 
gevoel van vuistenballen en slaan in de handen. Eindelijk 
versch-eurde hij de bladzijden, sloeg de piano toe, sloeg de 
kamerdeur achter zich toe, liep naar buiten. Daar was het ook 
al niet beter. leder ging -zijn eigen gang, ieder wist wat hij to 
doen had, -en deed het ook, hij wilde het en kon het. Knelis op 
de melkkar met de ra,mmelende kannen, de boerin- bij haar 
kazen, de gele bond die voor zijn hok zat to wachten tot hij 
aan het karnen moest, dat waren niet zulke lorren en vodden 
van wezens, die den eenen dag boven de wolken waren en den 
anderen verdronken in een regenput, en nooit voor niets ter 
wereld nut.
Hij liep er over to denken of misschien zijn vader niet toch 
gelijk had of het niet goed zou zijn als hij ingenieur werd. 
Een brug bouwen, een haven, of zooals de vader van Jan nu in 
China deed, een groote rivier die met jaarlijksche overstroo-
mingen alles wegsleu-rde, vernielde, verdronk, temmen tot een 
milden voeder van velden, een drager van schepen ; dat was 
prachtig werk, waarop een man trotsch kon zijn, en naar niets 
anders op de wereld verlangen meer. Hij verbeeldde zich zulk 
een vechter met de elementen, zulk een overwinnaar to zijn, en 
zulk een voldoening to voelen. Maar hij wist maar al to goed,
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.. 319
dat het een spelletje was, en dat het andere, dat diepe verlan-
gen, die drang, die weg was nu, terug zou komen, dat hij, ge-
kweld en gelukkig bij beurten, muziek zou maken en anders 
niet, zijn leven lang.
En ineens was , het" er weer, even plotseling en zonder 
reden teruggekomen als het was gegaan. Hij schreef over-
nieuw wat hij verscheurd had en waarvan geen noot was ver-
geten ; het was niet slecht, het was enkel niet op zijn plaats, 
niet goed in verband met het andere, niet in zijn eigen f atsoen 
nog. Van sommige dingen ook, die het allerergst hadden ge, 
leken, bleek het l,eelijke alleen het onvoldragene to zijn 
geweest ; nu was het volgroeid ; het gestamel was melodie ge-
worden. Hoe? Hoe dan toch ? Hij gaf het raden op, gelukkig 
dAt het zoo was, dat buiten h,em om, achter zijn rug om zoo to 
zeggen, die gedachte, die van hem toch was, zichzelf had vol-
tooid.
En weder was alles wel, hij werkte rustig, niet in sprongen 
en vluchten nu, maar gaande met een gestadigen tred, als wan-
neer hij achter Compenius aan de tweehonderd en vijftig treden 
van den speeltoren besteeg, langzaam, gerust ademhalend, in 
een gelijkmatige spanning van wil en spieren en aldoor onder 
het hooger klimmen wij.der en schooner verten ontdekkend.
Zoo leefde hij bij vlagen.
Hij bekende Compenius het slagen en f alen, zijn innerlijk
avontuur. Die, met een glimlach, raakte eerst zij!n borst as-n,
toen zijn voorhoofd.
,, Hier is alles zooals het wezen moet ; maar hier nog niet." 
En na een wijle:
,,De Ouden gaven Pegasus vleugels ; maar zij li-eten hem 
zijn vier beenen."
Hij nam een muziekboek van den lezenaar ; het was Beet-
hovens sonate in Es dur, die waaraan 'hij zelf een naam gaf
, , Les Adieux, l' Absence, et le Retour" ; en bij die drie dalende 
noten van het begin, g, f, es, schreef- hij : Ldbewol !
„Wij hebben in lang geen analyse gemaakt, geloof ik. Als je 
het hiermede eens beproefde ?"
Allard was.nog niet ver gevorderd met de beschouwing van 
het als een levend wezen zoo vast gevoegde klanken-organisms, 
of hij had al begrepen, wat zijn lieermeester meende. Hoe tot in 
de diepte doordadht, hoe tot in het laatste natuurlijke uitiloei-
320 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
sel van zijn aard en wezen vervo'lgd, hoe subtiel dooreengewe-
ven met bet verwante, bet anders-geaarde, bet tegengestelde, 
was dat Lebewol ! dat zoo oneindig dikwijls terugkwam en niet 
denmaal tte vaak : Ingeving ; maar daarnaast een denkeen, als 
dat van den wiskundige zoo streng, de vlucht door wolken van 
Pegasus, maar ook zijn gang onder beheerschenden ruiter.
Hij zag fhoe, van de -eene naar de andere hoogte en helder. 
heid van bezieling, kennis van de wetten der muziek en kennis 
van bet eigen vermogen den ervarene dragen over de verwar-
ring en de l,eegten been waarin de beginneling afstort. Maar 
tusschen bet begrijpen en bet vermogen ontwaarde hij den 
gapenden afstand. Zoo min als bet gezicht van de rijkunst der 
paardenherders van Timor hem gebaat had toen hij, afgesme-
ten over bet hoofd van den wilden hit, in bet zand lag, zoo min 
baatte voor dit oogenblik van onmacht bet opzien naar deze 
doorluchtige volkomnenheid. Het zou hollen en stilstaan blijven, 
lang nog, vliegen en vallen,, enr hij ,moest m-aar zien hoe hij het 
hardde zander den hals to breken, tot hij dat toomelooze 
pa-ard .meesteir werd, dat hij zelf was.
Onderwijl tobde hij met de muziek voor Joris .in bet st-adje. 
De moeder in haar teederheid en verdriet tusschen man en 
kind, dat ging nog wel. Maar de vader en de bazen en dat laag-
bij-den-grondsche leven van de kleine stad om hen been, was 
ierger dan onbeduidend, was Fleeg of valsoh.
, , Laffe onzin ! bet zijn geen menschen, niiet eens sdhirnmen 
van menschen zijn,het !"
Compenius vroeg of hij menschen uit den werkenden stand 
kende, nets wist omtrent bun levee en zijn, het behoef, den 
nood, en bet moeten van hun alledaag, de veriangens en de 
zeldzame vreugden ? Hij bekende van neen. Het had hem nooit 
aaangetrokken, bet leek leelijk.
„Maar hoe wil je hen da.n begrijpen, om van weergeven niet 
eens to spreken ?"
Hij ging de geringe wijken in van de stad.
Hij slenterde door smalle straatjes en stegen langs de oude 
bolwerken dice nu plantsoen zijn, zag winkeltj.es waar onsma-
kelijke dingen voor de -ruit lagen, werkers in nauwe werk-
plaatsen met een donkeren inkijk, muren waarachter let 
dreunde en stampte, rijen smalle huisdeuren, waarvoor morsige 
kinders joelden en krakeelden, en waaruit bij bet opengaan een
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 321
vunze lucht sloeg, kelders di,e woningen waren van menschen 
met een Boor gezicht, kroegen vol getier en stank. Op den hoek 
van een steeg was schel rumoer. Twee vrouwen vochten, de 
handen in elkenders gezicht en haren, en de vrouwen die er 
omheen stonden, lachten en hitsten nog op, tot een zware kerel 
er bij kwam di4e, met een vloek, de eene hierheen, de andere 
daarheen smeet. Van den stomp then hij haar achterna gaf, 
viel de eene ; en de andere keerde om en schopte haar tegen de 
borst.
,, lk ga niet weer, 'bet is al to leelijk."
Compenius zag hem aan.
,,En wat was er achter bet leelijke ?"
„1k weet het niet, ik kan over het leelijke niet been."
,, Als je bet leelijke begrepen zult hebben, zal bet niet leeli jk
meer zijn. Ook dit is weten, al is bet een heel ander weten dan
waarvan wij verleden spraken."
,,Keen ik kan niet, bet stoot mij af."
Hij maakte die muzi,ek zoo goed en zoo kwaad als bet ging. 
Ongeduldig wilde hij weg uit h-et suffe stadje. Hij vermeidde 
zich in Joris' reis langs de rivier. Veel muziek was daarin van 
het Eiland. En hij kreeg allerlei motieven uit bet leven op de 
boerderij, en in het dorp, van wandelingen langs de rivier, van 
zijn roeitocht-en elk-an avond naar Compenius.
Zooals ,de reuk van de zoete melk, en bet zoete hooi, en de 
honinggeur van de Provincierozen langs het venster dat smalle 
kamertje naast de deel in kwamen, zoo kwam een adem van 
la.ndelijk leven zijn muzi,ek binnen.
Hij was goede maats geworden met bet boerengezin, ge-
loofde hij.
Hij ging mee, sours, met Knelis, -den zestienjarigen knecht, 
wanner om dri,e uur 's ochtends hij met het melkjuk over de 
schouders de dampige weide langs de rivier inging als waadde 
hij een ijl,en, wittig deinenden plas in. Het licht was nog flauw 
aan de Iucht, de donkere hoopen in bet witte waren de koeien. 
Knells schopte een beest tegen de ribben, bet kwam schokkend 
overeind, hij zette zich er naast met zijn hoof d onderduikend 
in bet ijle witte. De melkstraal maakte een hoog geluid in den 
emmer. Tevreden onder de nijpende trekkende vingers die 
haar zwaren uier verliehten, stond de koe to herkauwen, eon 
wolkje zoeten reuk van gras en bloemen dreef uit,den malenden
322 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
muil. De nevel werd ijler, zweefde in flarden, de gele zon ging 
op, plotseling stonden al de groote, zwartbonte en roode 
beesten geheel gouden boven fijntintelig -groen. De knecht 
droeg de voile emmers naar de deel, goot de melk in de hooge 
gedeukte rammelende tinnen kannen, spande het dikke bruine 
paard voor de kar, en reed naar stad waar de menschen nog 
sliepen in hun donker gemaakte kamers. Knelis sliep als de 
middagzon gloeide op de wei, en de koeien, langzaam opge-
staan uit de schaduw der knotwilgen rij, gingen drinken aan 
de sloot, en tot aan de schenkels in het koele, bleven staan, 
met den gekwasten staart slaande naar de vvliegen. Tusschen 
het riet blonk de bui-gende witte hals van den ooievaar, aan 
h-et visschen voor zijn nestvol jongen op het dak van de hofstee, 
die haast al zouden uitvliegen. Glimmend blauwzwarte zwa-
luwen scheerden over de wei.
Om drie uur ging Knelis weer het pad of met het melkjuk ; 
de koeien'kwamen hem tegemoet.
Het koren werd geoogst, de knerpende schommelende kar, 
die in de vroegte was uitgereden, kwam pas terug als het begon 
to schemeren. De groote deuren van de deel waar de gewone 
ingangsdeur klein in zit, stonden wijd open, de lantaren op den 
grond bescheen de dingen van onder op. De paarden klosten 
naar stal, de boer en zijn jongens en Knelis reikten de schoven 
van de kar door het zolderluik ; reusachti,g bewogen hun scha-
duwen tegen den muur. Tusschen de sparren der zoldering 
hingen plukken halmen of.
Op een dag in den hooioogst reed Allard mede naar het land, 
en hielp de zwaden keeren in den laaien zonneschij-n, en bossen 
hooi opreiken naar den langzaam langs waggelenden wagen.
De maatslag van de zeis door het schurende gras, de -golven-
de en zwenkende bewegingen van den rmaafer, het geluid, 
heel hoog van scherpkloppen, het pieuwiewen van opgejaagde 
vogels, stemmen die uit de verte riepen en antwoordden, en de 
geur van bet afgema,a,ide gewas die uit het open liggende 
tusschen bleekgroen+e zwade en. bleek-groene zode opwademt, 
de honingreuk der paarsroode klaverbloemen, ,de warme wind 
,en ode zonnesdhijn, en des avonds bij den rit naar .huis op de 
hotsende kar, de stilte den wegen en het donker,onder de 
boomen, die plukken hooi vasthielden aan hun lange, .langs-
strijkende takken, het dorp dan met zijn lichtjes u-it vele ven-
DR AVONTU REN VAN DEN M U LIKANT AAN HET WATER. 323
sters en eindelijk het stilhouden op de hofstee waar de eene 
hooge hooimijt al gestapeld -stond tusschen de vier paten en 
het opgetrokken dak, dat alles werd muzitdk voor ode reis van 
Joris tangs de rivier. Hij had Knelis gevraagd of zij geen 
liedjes zongen in hot 'dorp ais de oogst binnen was? Hij daoht 
aan her Eiland, de wijzen die de wakers bij de schoven 
spelen in den nacht, een meisje lokkend, aan den gamelan bij 
hot oogstfeest in den tempel. Zeker had hot landvolk hier toch 
ook zijn eigen gezang. Maar Knells ,wilt van geen (liedjes. In 
de herber g zongen zij wel, zei hij, -anders , ,was, het er ni et 
naar." Wat met den reuk van tabak, jlenever en bier naar 
buiten sloeg als ode deur openging, was naar het land ver-
waaide w.anklank Wit de stad. Om er aan to ontkomen gi~ng 
Allard de donkere velden in. Uit een afgelegen hofstee hoorde 
hij eens den zevenslag van dorschers, dal was als had de 
zwij,gende arbeid van het geheele jaar een stem gekregen. 
Het igeluid bleef hem in de ooren tot hij het borg in muziek.
Ook van de,rivier kwam muziek.
Toen hij de piano ging thuren in de havenstad, had hij de 
reis been en weer gemaakt met de Petronella Klaziena. Als 
al'tijd wanneer hij aan boord kwam, had hij zijn sesandoek bij 
zich, die wou hij laten samenkfinken met Schipper Berends 
harmonica en de occarina van Kobus, den dekjongen. Maar 
die, zei de schipper gemelijk, was ziek. En toen hij door een 
openstaand luik in het dek omlaag keek, zag hij in hot donker 
van bet vooronder het bleeke gezicht van -den jongen, onher-
kenbaar veranderd, -die akelig hoestte. Het was vanzelf geko-
men, dat hij het werk aanvatte dat Kobus uit de handen was 
gevallen. Ernstig onder de oogen van het lachende schippers 
paar krabde hij roest of en schoot touw op, hielp met hot mee-
ren en het lossen aan de woelige kade der havenstad, en voer 
in de vlet rondom het boven water komende schip, om met een 
kraohtig gehantteerden bezem vuil en afval of to schrobben van 
den romp.
Tesamen met den schipper draaide hij aan de tier om bet 
anker to lichten ; ,en toen, voor een stijve Westerbries het goo d-
gebouwde schip andere schepen voorbijliep, hief hij zulk eon 
triomfmuziek aan met zijn a1s een merel zoo helder gefluit .bij 
sesandoek,getokkel, dal de sdhipper ode glimlachende vrouw er 
bij haalde om to getuigen, dat het bij den dit en dat wet leek of
324 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Meneer Allard de eigenaar-schipper was van de Petronella 
Klaziena, inplaats van Baas Pieter Berends. Bij het of scheitd 
zei hij lachend, als meneer soms eens mee wou de rivier op
hij kon scheep komen voor dekjongen, en nu meende hij het 
ini ernst !
Sedert zag en hoorde hij andere dingen op ;de rivier, dan hij 
vroeger i n het droom erige l a n gsslenteren geho ord had on ge-
zien. Op den roeitocht naar stad elken avond, als hij Compenius 
ging vvoorspelen wat hij,dien dag had gecomponeerd, of luiste 
ren naar hem die werk van oude, soms weinigg bekende 
meesters voordroeg, en sprak over wat zij bestreef d hadden in 
de kunst, hield 'hij stil aan de brug, om op de schaal den water-
stand of to lezen. 's Nachts, als hij, slapeloos door het zoeken 
naar een oplossing voor een of andere moeilijkheid, lag to 
staren naar de lichten op die rivier, de glijdende midden 
op den stroom, de even schommelende op de stille plekken 
buiten het vaarwater, las hij die als namen van schepen, namen 
van steden, stroomaf en stroomop, rivierhavens, pl.eisterplaat-
sen aan den veel- bevaren weg van een zee in het Westen naar 
een zee in bet Oosten. Hij luisterde des odhtends of hij dat 
eigenaardige geluid niet wing, ver henenklinkend over het 
water in stil weer, van de tikkelen.de pal aan de tier, op een 
schip dat het anker licht. Van zijn nacht op de Petronella Kia-
ziena kwam de nacht van Joris aan de rivier.
Het werk vlotte. Hij vergat,den tij d, hij wist er niet meer 
van. Als hij de boerin het ,straatje" rondom het huis zag 
schrobben, wist hij dat het Zaterdag was, en alweer een week 
om van de acht of negen die het wachten op zijn vaders ant-
woord moest duren. Andere brieven kwamen, die geschreven 
waren vaor zijn telegram over het -examen : de stellige ver-
wachting die uit elk woord van zijn vader klonk, het be-
schroomde raden en bemiddelen, half uitgesproken maar, van 
zijn moeder, deed pijn.
Den dag na het klokkespel pas had hij Compenius,gezegd, 
hoe het stond tussc'hen zijn vader en hem. Die luisterde in ern-
stig stilzwijgen, zijn oogen op dat gloeiende gezicht. Hij,dacht 
aan zijn eigen jeugd bij zijn vader indeklinkende,smidse, enhoe 
hij luisterde naar die twee toner, Aden diepen en den hoogen, 
die de hamer maakte op het gloeiende ijzer en ,op bet aanbeeld, 
terwiji zijn vader den slag hem voordeed. Hij dacht aan velen,
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 325
leermeester.s, kameraden, leerlingen, die van zich en hun 
vader hem verhaald ,hadden wat hij van zichzelven wist en nu 
van Allard hoorde. Hij dacht aan grooten in de muziek, en 
aan verbeelldingen van dichters.
Was,niet zoo oudd als de menschheid zelve'die strijd tussohen 
vader en zoon ? Onvermijdelijk ails geboorte en liefde en 
dood. Noodig, wie weet ? voor den opwaartschen groei der 
samenleving. De wijsten hebben huiverend in dien afgrond 
gestaard. Hoe,arme woorden zijn voor wat daaruit opdoemt 
die twee van dwingelaindij en weerspannigheid waarmede 
j'eu,gd en oude r-do m het no emen !
Allard sprak in hartstocht, met stamelen soms yen stokkend. 
Compenius zag wel, en kreeg hem to liever er om, dat, bij alle 
heftigheid, hij zich bedwong, dat hij verzweeg, en dat het zwij-
gen zijn vader beschutte. En hij dacht, wat nu to doen was orn 
van dat gekwelde hart dien ergsten vijand of to houden tegen 
wren het uit een zuiver instinct zich zoo weer-de, den heat, 
dien moordenaar van -den beginne, die onder zoo schoonen 
schijn van helper den verdrukte nadert.
Daarom sprak hij rustige woorden, toen, met een plottseling 
breken van zijn stem, Allard ophield ; sprak van de verant-
woordelijkheird van een vader, en van de bezorgdheid die een 
goed vader moet voelen, als hij de kansen bedenkt van -den 
kunstenaar in onze samenleving, kwade kansen zelfs voor de 
besten. Als wat zij uitbeelden naar gevoel of naar norm der 
menigte vreemd is yen daarom onbegeerlijk, als het geen gewilde 
waar blijkt voor de markt, waar het bestaan zelf met bad en 
vraag verhandel,d wordt hoe zullen zij dan leven ? Er zijn er 
onder de grootsten wren het sl.echt vergaan is daarbij.
En van welke toevalligheden, niet to berekenen, niet to ont-
gaan, hangt voor alien, kleinen als grooten, het welsla-gen of ! 
Wel mocht een vader zijn zoon tegenhouden als hij, die van de 
wereld niets nog wist, zulk een leven tegemoet wilde ! Was 
misschien geen vergelijk to tref fen, al ware het maar een voor-
loopig, om tijd to winnen	den tij,d die cozen baart?
Allard antwoordde heftig van neen, omdat noch zijn vader, 
noch hijzelf, anders zouden denken over een jaar dan zij nu 
dachten. Voor zijn vader was geluk, geld en aanzien. Voor 
hem was geluk, leven naar eigen aard. Zijn moeder trachtte to 
bemiddel,en, to overreden. Zij vroeg hem to beginnen met de
326 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
studie voor ingenieur ; als student was hij meester van zijn tijd, 
zooveel daarvan als hij verkoos kon hij dan immers geven aan 
de muziek. En tegenover werk dat door bevoegden weal ge-
prezen, zou vader stellig zijn tegenstand opgeven, terwiji zij-
zelve dan ook met voile overtuiging voor hem kon pleiten
of zij bet al die jaren al niet gedaan had, de arme ! Wat ver-
driet had zij niet moeten hebben, wat slapelooze nachten, en 
dagen van beschroomd pogen en van verborgen hartepijn voor 
zij zoo, tegen haar gemoed in, schreef !
Compenius zei, zacht
,, Verhaal mij van je moeder !"
Affard reikte hem het portret dat hij altijd bij zich droeg, 
een. nit haar jeugd.
Zoo had zij er nog uitgezien in then tijd, toen zij to samen 
met hem bij bet aanlichten van den dag den tuin in ging en 
naar den waterval stond to luisteren, wachtend op bet opgaan 
van de zon, die de in den nacht ontloken rozen bescheen tus-
schen het bedauwde gebladerte. Zoo keek zij, met lien zweem 
van een glimlach, als hij, heel zacht om vader niet to wekken, 
floot,en zij met de hand streelend in zijn haar, vroeg
,,Wat voor een grooten vogel heb ik bier bij de kuif, die zoo 
vroeg al zingt als al de anderen nog slapen ?"
Compenius zag van het hefelijke vrouwengezicht naar bet 
jongensgezicht tegenover hem, waar de droomende zachtheid 
die tot nu toe hij,gekend had en lief gehad, zoo plotseling was 
vergaan voor de spanning van een mannelijke wilskracht. De 
gelijkenis tusschen moeder en zoon was treffend. Maar nog 
een ander gezicht zag in verten van herinnering hij die naden-
kelijk dat verbleekte portretje beschouwde. Hij peinsde : wan-
neer ? waar ? Plotseling vond hij. Hij bukte naar een hoek van 
bet boekenrek, tastte tusschen een stapel tijdschri,ften, I-egde 
er een open voor Allard bij een opstel ,Kamermuziek to On-
zent" en een portret.
„Dit is de man die in een provincie-stadje, zulk een echt 
welvarend, welgedaan, zelf.genoegzaam boter-kaas-koeien- en 
winkel-stadje in bet vette van bet land, de lief de voor de muziek 
wist to ontvonken en vlammende to houden in een tij,d toen 
zelfs in groote steden, zij niet veel verder kwam dan tot smeu-
l-en. Zie toch eens! Is daar niet lets in dat wezen, dat aan je 
moeder doet denken ?"
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 327
Het was haar vader, de notaris, die zooveel beter muzikant 
dan notaris was geweest.
Allards uitroep
,,Mijn grootvader !"
deed Compenius meer begrijpen dan Allard weten kon.
Van zijn kant had hij toen aan denvader geschreven, nuchter, 
zakelijk, als de +e-nn wereldwijze en zijner verantwoordelijk-
h.eid zich bewuste mensch aan den ander, die beide het welzijn 
van een onervarene bedoelen. Hij had over de -muziek geschre-
ven als over een middel om er to komen, en over Allard als 
een vooruit willende in de maatschappij, voor wren dat middel 
bet meest geschikte was. Niet van talent en -geestdrift had hij 
gesproken, maar van absoluut gehoor en van vermogen van 
assimilatie, niet van toonzetten maar van dirigeeren en onder-
wijzen, van orkesten, conservatories, vereenigingen voor de 
beoef ening der muziek ; en tot staving van zijn stelling dat de 
beoef ening der muziek even zoo gunstige kansen bood als het 
ingenieurschap, namen genoemd en feiten en vele cijf-ers. In 
een st-erker spanning dan Allard zelf, die eigenlijk alleen maar 
aan zijn muziek meer dacht, wachtte hij op antwoord.
Maar hij wist to goed hoe weinig rede, de tengere laatstge-
borene der Natuur, vermag tegenover haar eersteling, blind, 
doof en stom-sterk de aandrift, dan dat hij vast gebouwd zou 
hebben op d-e uitwerking van zijn betooog, en zich niet had voor-
bereid op een beslissing van Allards vader, dice met schoonen 
schijn van redelijkheid omkleed, recht tegen alle redelijkheid in 
zou gaan. Dus zag hij meteen uit naar andere middelen, dat 
jonge talent tot zijn recht to doen komen ; en zonder Allard 
daarvan nets to zeggen, had hij aan zijn uitgever geschreven 
over den Speelman en de Schoone Danseres in den Waterval, 
een schets van het werk zendend,en een of schrif t van de beste 
bl adzij den . H et was goed werk ; de hoop op uitgave scheen 
redelijk.
Allard kwam met het Capriccio waarboven bijwijze van titel 
stond -- - in zulke titels had hij op zijn bondi-gst het gdheele 
sprookje verteld. ,De Speelman speelt in de klompenma-
kerswerkplaats, in de kroeg, op het kasteel, tn op het kerkhof 
voor den eigengerechten koster Zebedeus." Met zijn handen 
al op de toetsen, zei hij, hij had in de episode van den koster 
het licht, dat in het sprookje Joris op zijn donkeren weg uit het
1926 I.	22
328 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
boogvenster tegenschijnt, veranderd in een gebeier van de 
kerkklokken door de stilte van den nacht, de muzikant zou 
immers meer door een geluid dan door een licht getroffen en 
getrokken worden ; en hij liet hooren, hoe door het eentonige 
druisch-en heen van -den stroom en den moeden gang en de 
moede gedachte van Joris de klokketonen klonken. Of hij het 
wilde of niet, hij had zijn klokkelied dat hij verbrand had en 
vervlogen gewaand, toe mo-eten laten in het Capriccio.
Hij speelde. Compenius die achter hem was komen staan, 
begon to neurien.
„Dat weer om doorluchte transen
Klokketonen mogen dansen"
en zag aan het rood,dat Allard tot in den nek steeg, dat hij goed 
had geraden.
Hij zei lachend
„De jongen met de haneveeren beef t zijn eigen leed niet 
kunnen zwijgen. Maar als men ook bedenkt, zulk een bos op 
een purperen fluweelen haret !"
Toen, beide handen op Allards schouders l-eggend, dankte 
hij h,em met een ernstige hartelijkheid.
99 Ik wist het al wel ; maar daaraan heb ik het toch pas goed 
gezien wat je over hebt voor de muziek, en voor een vriend".
Allard, die zich tegelijk gelukkig en een weinig belachelijk 
gevoelde, en niet wist wat van de twee het meest, nosh wat 
to antwoorden, terwijl zoo vriendschappelijk die twee handen 
op zijn schouders lagen, mompelde verlegen wat hij in het 
geheel niet had bedoeld en wat ook geen antwoord was.
,, Ik heb het verbrand".
,,En het is toch niet verbrand, wel ? als de fenix uit de 
asch ! Het echte is niet to vernietigen. Heel goed, dit thema ; 
en de uitbreiding ook, heel goed. Als ik denk aan de klokken 
van het Eiland, dien eersten avond !"
„Weet u dat nog ?" !
Compenius speelde het motief.
,, Dat was nabootsen. Dit is herscheppen. Zie hoe je 
gegroeid zijt !"
Het was de eerste maal, dat Compenius zoo jets zei, Allard 
wist niet wat to doen van vreugde. Om zich to bergen begon 
hij weer over het klokkeliedje.
, , Dat het toch maar door geen mensch gehoord zou wor-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 329
den, repeteerden wij op het eilandje mijn eilandje had ik 
het altijd genoemd, maar het hoort bij het buiten van de 
Povell Godijns".
„En ik hoorde het gezang en getokkel uit de verte, en had 
je haast verrast maar Lucie, de schalk met haar stemmige 
gezicht, lokte mij van het spoor. Zooals zij roeide ! het bootje 
sprong als een waterspin, met rukken !"
Allard zei hoe bekoorlijk Lucie in haar blijdschap had 
gedanst op het klokkelijed lien dag, en hoe wild en stil tegelijk 
dat kinderlijke gezicht onder den windekelkenkrans had 
gestaan, met oogen als sterren, geheel vervoerd.
En Compenius antwoordde, voor haar was ongeluk wat 
den oppervlakkigen beschouwer geluk moest schijnen het 
aanzien en de rijkdom van haar familie, die niet toeliet dat 
zij naar eigen aanleg zich ontwikkelde. Arm en gering 
geboren, had zij een danseres kunnen worden, die poezi,e en 
muziek en eigen liefelijke verbeeldingen in schoonheid van 
beweging herschiep. Nu werd zij een aanzienlijke en rijke 
dame als haar moeder was en haar groot- en overgroot- en 
betovergrootmoeders waren geweest, alleen maar veel gees-
tiger dan die en ook minder gelukkig, naar alle waar-
schij,nlijkheid.
Hij maakte een gelaten gebaar.
,,Vrijheid is misschien de prijs waarmede de enkele de 
veiligheid betaalt die h-et gezin voor de velen is. En nu ; 
wat speelt onze speelman voor dansen?"
Allard liet het hooren. Hij had de vijf van het sprookje 
verbonden tot een reeks, een bont-geschakeerden slinger, van 
die eersten in de klompenmakerswerkplaats en bij den kuiper, 
tot den laatste op het kerkhof toe, argelooze pret van werkers, 
jool die al woest wordt van half beschonken drinkers in een 
kroeg, voornaam vertoon van gratie voor kieskeurige toe-
schouwers tusschen bloemen en fonteinen van een lusthof, 
tegen wil en dank uitbarstende levenslust in een verdonkerd 
gemoed, een doodendans voor de grap, gerikketik van botten, 
uit holle schedels lichten, eigengerechte-koster's-voorstellingen 
van dood en verdoemenis, die wegdwarrel,en voor een vroo-
lijk wijsje als dorre bladers voor voorjaarswind, met een 
buitelval en een h,elderen lacht uit de verte voor slot.
En onder het wisselende spel der stemmingen door, deinde
330 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
gestadig, zichzelven gelijk in een vloeiende veranderlijkheid, 
ce rivier, de uit ongeziene verten komende, naar ongeziene 
verten stroomende, eeuwiglijk op weg.
Hij speelde den nacht van Joris aan de rivier, de melodie 
die in hem opgekomen was, terwijl hij van de Petronella 
Klaziena tuurde op het donkere land, het schemerige water, 
de lichten van de schepen ; en gleed moduleerende over naar 
een anderen toonaard, terwijl hij mompelde, dit was de tegen-
hanger van de dansen, de drie ontmoetingen van Joris, met 
h-et leed, de zorg =en den strijd, als hij aan de vlakte der vroege 
dingen is ontstegen. En het was de stem der moeder, die 
klaagde en weende om het kreunende kind, de man die zwaar-
der droeg dan hij kon dragen, de twee vij anden haast elkanders 
moordenaars, en driemaal het lied van Joris, van die vroege 
blijdschap om zon en wiegelende schaduw aan levend water, 
veranderend in een bang voorgevoel van dat vreemde en onbe-
grijpelijke, het leed der menschen op diezelfde schoone wereld. 
Medelij, eerst dan wend het troost, en bemoediging ; dan ver-
manend overreden.
Met een innig genoegen luisterde Compenius. Zeker, dat 
was beginnelingswerk, gebrekkig, ruw soms, en soms zwak, 
maar als hij al niet good gezegd had wat hij meende, Allard 
meende iets en dat was nets moois. En het was echt, het was 
zijn eigen gevoel dat hij uitte. Niet altijd ; wel bijvoorbeeld in 
de melodie van de moeder met het zieke kind, en wat Joris 
haar voorspeelde, maar niet in -die van den man met den al 
to zwaren last. Als hoe zou het ook kunnen ? dacht hij met 
een glimlach en een schouderophalen. Maar, plotseling, deed 
de strij d der twee vij anden hem ontstell,en door een toon van 
verbeten woede, van wreedheid, van wrok -die eindelijk zich 
botviert. Hoe wist een zoo jong, zoo zacht mensch van zulken 
haat? Hij herademde toen de snijddende, vlijmende dissonan-
ten, kwellend lang volgehouden, eindelijk verstiierven in de 
mildheid van Joris' wijze, in de gedragen. melodie van den 
stroom.
Teen bij Allard gezegd had hoeveel verheugelijks hij vond 
in zijn werk, hoeveel meer nog hij hoopte als de , groeipijn", 
zooals hij het aarzelen en falen hier en ginder noemde, voorbij 
zou wezen, soot hij met de ooude spreuk van het einde, dat hot 
werk bekroont, en zei, hij wachtte op het Tooverwoud.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 331
Allard riep, daarin was nog meer muziek van het water, dan 
in al het vorige en nog meer van het Eiland, want hier in het 
Tooverwoud welden de bronnen der rivier, en de muziek, 
waarop de Schoone Danseres in d-en Waterval danste, was de 
eindelijke ontplooiing van wat in kiem al was in het eerste 
deuntje van Joris; hijzelf wist flu pas hoeveel 'herinnering aan 
het Eiland daar in klonk.
„coed, goed ! Het zaadje is bloem geworden. En -de regen-
boogbrug ? met al die gewichtige menschen, die plotseling de 
wereldsche zwarigheden van zich of werden ?"
„Dat is boven zeven klimmende accoorden een lack die 
schatert !"
,,Bravo! Ik geloof wel niet aan die pedanten-+wij.sheid, die 
den lach zou willen verklaren ais voorrecht van den mensch ; 
die dat zegt heeft nooft een aardiigen hond gehad die hem, 
lachend dat a,l zijin tand!en blonken under den opgetrokken 
neus, tegemoet ,rende bij zijn thuiskomst of hij had den 
hoed en gaf hem Been veden tot lachen, die ize,grim. Maar toch 
zoo zegevierend als de -laoh van den mensch is de vreugde van 
geen ander wezen. Laat dien klinken dani, waar hot klaarst hij 
klinkf, in de muziek ! Er is zoo weinig vroolijkheid in de 
wereld tegenwo ord i g ! "
De woorden van zijn vader, gehoord en niet verstaan, diem 
nacht, kwamen Allard in de gedachte : „de wereld is niet ge-
maakt op geluk." Maar hij zei instee, wat Knelis had geant-
woord op zijn vraag, of er geen jolige liedjes werden gezongen 
bij het binnenhalen van den, oogst ? ,In de herberg zingen zij 
wel	anders is het er niet- naar."
En toen
,,Op het -eiland was dat anders."
Compenius antwoordde niet.
Allard was in de vensterbank gaan zitten op d,e gewone 
plaats, vanwaa,r hot dak van de kerk to zien komt tusschen de 
twee huizenrijen der dwarsstraat, een ,grijze steilte, aan den 
rand waarvan een spuwer, een f antastisch -gedrocht met karte-
li,gen gekromden niek en een, tronie, half toovenaar, half beest, 
u,i,tgerekt staat tegen den hemel, met opgesperden muil.
Het was al op bet.einde van den langen zomeravond, rood 
van zonsondergang nog flauw aan de illucht, manegloor al blank 
in het Oosten. In het doffe groen der linde voor het kerkeraam
332 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
was het doorschijnige goud der gevleugelde zaadtrossen mat 
geel geworden, -de laatste vogel stil.
Allard tuurde naar het middeleeuwschemonster. Een herin-
nering kwam op aan den drakenkop, die een straal water 
spuwt over de vervallen vorsten-badplaats op het Bila,nd. 
Wonderlijk to bedenken 'hoe dezelf'de gedachte den Oosterling, 
den rijstbouwer, den dienaar van een almachtig worst, en den 
Westerling, den ambachtsman, den burger van een haar rech-
ten naijverig bewakende stad aan het mij,meren had gebraaht, 
hoe beide zij die vereening hadden gezochl van de fant-asie 
met het element, aan het) water, bet milde, het overvloedige, 
een weg bereidend door den strot van een hersenschim.
Verwante voorstel{lingen: zeker speelden, Compenius door 
het hoofd. Want plotseling zeide hij
,,Is het niet een altijd hernieuwde vreugde to hooren, hoe 
uit het werk van onze grootsten de stemmen klinken der 
natuur? Bij Bach de stem vooral van het water. Hoe heeft hij 
die verstaan ! en hoe leert die verstaan al wie naar hem 
luistert, de onwetende als de wetende ! Aan water moet den-
ken vie zijn muziek hoort. „Niet Beek maar Zee moest hij 
heeten !" zeide Beethoven, en dat was niet maar een woord-
spelletje met lien naam Bach dat hij speelde. Denkend aan 
voortreffelijkste muzikanten van vroeger, sprak Schumann 
van de bronnen der muziek en noem,de Bach de eene bron, 
waaruit altijdd alien schepten en waaruit zijn eigen tijd nog 
schepte, en de toekomst scheppen zou, onuitputtelijk als die 
afgrondig diepe wel is. Met een onstuimigen stroom, die de 
vlammen van een brand weerkaatst, heef t een uitnemend 
Bach-kenner van onze dagen het C moll Praeludium en Fuga 
uit het Wohltemperierte Klavier vergeleken. En een ander 
zegt van die onsterfelijke toongedichten, dat vreu-gde, 
smart, weenen, klagen, lachen ons daaruit toeklinken, maar 
z66, dat wij door die tonen uit de wereld der onrust 
ingaan tot de wereld van den vrede, en de werkelijkheid zien 
als zaten wij aan den oever van een bergmeer, en aanschouw-
den bergen, wouden, wolken, in het stille, ondoorgrondelijk 
diepe water ; en weder, dat in zijn Cantaten de tekst door de 
muziek als door een helder stroomend water zoo levendig
wordt weerkaatst. Den naieven hoorder gaat het niet anders.
Hij hoort een orgelkoraal van Bach. En het wordt hem to
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 333
moede als stored hij aan het strand der zee en de groote vloe-
den komen daar aangerold uit een onafzienbare verte, rijen 
achter rijen van steigerende en stortende golven, die straks 
het strand zullen overstelpen, de grens wegspoelend die het 
land scheidt van de zee, het kleine, kortstondige, bonte, mede-
dragend in de groote beweging der eeuwigheid.
Het is zeker wel to gelooven, dat het bloed van een oud 
boerengeslacht was, van menschen voor wie het water vrucht-
baarheid, loon van zwaren arbeid, gerust leven beteekende, 
dat daar sprak in Bach. En dat hijzelf wel zoo jets gemeend 
kan hebben, toen hij verklaarde, dat de begaafdheid voo,r de 
muziek in de f amilie was gekomen van lien ouden Veit Bach, 
den molenaar, die zijn kleine cither mede placht to nemen naar 
zijn, molen, en speeld,e,op de maat van de raderen, wentelend 
onder den golfslag. ,Dat zal wel aardig geklonken hebben", 
zegt hij en het is of wij dat strenge, zwaarmoedige gelaat zien 
glimlachen. „En zeker is hij daardoor toch maatvast 
geworden".
Denk eens aan, hoeveel van zijn Cantaten, gewijde en 
wereldsche, op woorden staan die van het water spreken, van 
de zee en de schepen, van rivieren, van visschers, van stilte en 
stormen op de golven, van regen en sneeuw. De bijbelteksten 
bekoorden hem waarin die klank klonk.
Jeremia's: Ziet ik zal zenden tot vele visschers ; Jesaya's: 
Gelijk de regen en de sneeuw van den hemel nederdaalt ; het 
verhaal van den storm op het meer then Christus stilt. De 
maker van dat huldigingspoeem dat Bach op muziek zou zet-
ten, wist wel waarom hij de rivieren van Saksen,en Polen op-
riep als verkondigers van des konings glorie ;--de onnoozelste 
rijmelarijen immers verwelkomde hij om een woord als beek 
of glinsterende golfjes, om een vergelijking als die van het 
leven met een refs over de zee. De gedachte aan het water 
deed de bronnen overstroomen van zijn muziek.
Toen hij in Hamburg zich liet hooren voor then groot-
meester van destijdsche organisten, den ouden Reinken, haast 
een eeuw oud toen, wat speelde toen Bach ? Een fantasie over 
he koraal : „An Wasserflussen Babylon" .
Maar niet het water alleen, neen ! alle machten en krachten 
der aarde, hoe heerlijk bewegen zij door die ziel en wereld 
vereenende muziek ! licht, duisternis, wind, wolken, de zon en
334 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
de maan. De klacht om Whet groote deed, om Adams val en 
Christus' lijden is gehuld in de stilte en koelte van den avond ; 
lange schaduwen vallen over het pad dat de getrouwen den 
Reiziger smeeken niet to betreden ; wolken drijven bov~n de 
klacht om des menschen zonde ; rook en schaduw zijn beelden 
voor de ijdelheid der wereld ; Gods toorn doemt op als een on-
weer aan de verre kim.
De Maan rouwt en gaat onder om Christus' dood, aarde en 
hemel lachen van vreugd bij zijn herrijzenis. Als de geloovige 
zijn vertrouwen in Gods lief de wil uitspreken, zegt hij : , Ik 
wil toch wel rozen plukken, al steken mij ook de doornen". 
En in dat jachtlied zulk een muziek had der Vorstin van den 
Zomernachtsdroom moeten tegensehallen van de heuvels ! 
hoe schatert daar de uitbundige wind ! In vreugd als in droef-
heid bewegen de diepten en de hoogten, de of grond ten het ge-
sternte mode met het menschelijke hart.
Dat omvangende en dragende -gevoel van een overeenstem-
ming tusschen de natuur en den mensch, dat verzinken in ten 
diepte, waarin zij to samenvloeien tot den, hebben ntet van 
oudsh-er menschen met een vroom gemoed dat gevoeld ? 
hebben zij niet gedroomd van een harmonie, waarin de sterren 
en de menschelijke ziel to samen zingen ? Wij willen toch niet 
vergeten, hoezeer in zijn jonge jaren Bach -den man bewonder-
de en eerde, die de zeven suites schreef, genoemd naar de 
zeven planeten, regeerders van des menschen inborst en lot. 
Al is het werk verloren gegaan, uit dien naam alleen kennen 
wij bet geloof dat hij er in uitsprak dat geloof waarvan de 
belijdenis dat vreemd-heerlijke oude woord is van de Harmo-
nie der Sfeeren, hot donkere bevroeden van een orde in hot 
h-eelal, waarin het onzienlijke in -samenleven met het zichtbare 
de voorbestemde banen gaat, saamhoorig in hot oneindig-
stroomende leven de vlam, de vloed, de wolk, de wind, met de 
gedachte en de daad van den mensch, met bet langzame om-
hoog groeien der menschheid uit het oorspronkelijke stof. Die 
oude Deen Buxtehude, die in de donkere dagen voor Kerst 
mis, de vijf Zondagen, zijn ,Abenmusiken" speelde in die 
schiemerige Mariakerk to Lubeck, heeft geleefd in dat geloof. 
En zbbzeer verlangde de jonge Johann Sebastian naar hem, dat 
hij uit zijn Thuringsch heuvelstadje to voet de lange reis 
ondernam door de stormen en regenvlagen van den huil-enden
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.. 335
October, de wilde Luneburger heide over en langs de drasse 
oevers der Elbe ; niet weer losrukken van Buxtehude kon hij 
zich, toen de tijd om was dien de raad van zijn stadje hem toe 
had gestaan, hij bleef, en liet van de ongehoorzaamheid komen 
wat kwam.
Zal hij niet andere en diepere dingen uit die Abendmusiken 
hebben verstaan dan die andere groote, dien hij toch zoozeer 
geeerd heeft later, de jonge Handel, die in den midzomer als 
gast van een voornaam heer met zijn vriend Mattheson hier-
heen kwam, verwelkomd en gevierd en op diezelfde toetsen 
speelde als nu, twee jaar later, Bach ? Wat gaven wij er niet 
om, to weten wat die twee met elkander spraken op het flauw 
belichte orgel, als de menigte heen was gegaan, en de kerk 
donker weed, wat zij elkander vroegen, omtrent de dingen 
der natuur en der ziel, en hoe de oude Buxtehude ant-
woordde, en hoe de jonge Bach ! Wat zij dachten omtrent do 
muziek als middelaarster tusschen het Oneindige en den 
mensch... Maar misschien is het beter voor ons, niet to 
weten ; misschien moeten wij onze eigen waarheid zoeken 
daaromtrent, die voor ons we-der een andere is dan zij was 
voor hen, daar immers voor elk yolk, elk geslacht, ja elken 
mensch, zij een andere is. Wij hebben hun evenknieen niet 
in de muziek. Maar omtrent de aarde en de machten die haar 
regeeren, en omtrent den mensch ook, weten wij dingen die 
zij niet wisten, en een nieuw gevoel komt ,daaruit voort, dat 
aan de muziek, ook van ons zooveel kleineren, een schoonen 
klank geeft. Brave muzikanten laten dien hooren nut C ij 
wordt een van hen, Allard".
Allard moest zich bedwingen om dehand niet to grijpen die 
wittig door het donkey schemerde van den zomernacht. Dank-
baar was hij dat het donker de ontroering verborg die hij op 
zijn wangen voelde branden en in zijn oogen.
Zeilree lag de Petronella Klaziena in de houthaven, wach-
tend op den vloed voor de reis stroom op. Allard wiesch het 
dek, blootvoets op de natte planken wurover hij het water uit 
de opgehaalde puts bij gulpen goot. Het zwarte schipperke dat 
met zijn eigen oogen hem had zien verdwijnen in het vooronder
336 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
den vorigen avond, en dezen ochtend vroeg het hoofd opsteken 
door het luik, hem met kisten en balen had zien sjouwen en het 
dek zag schrobben nu, doende in alles, zooals Kobus had ple 
,gen to doen, vol-gde zijn bewegingen met opmerkzaamheid wel, 
maar zonder achterdocht of ergenis. Hij had lien man, die 
zeker, raar rook, maar tegen wien de baas en de vrouw met hun 
.gewone stem spraken, aanvaard als toebehoor van zijn schip.
Allard schrobde dat het dek dreef. Hij was op weg naar zijn 
verlangen. In zijn borstzak voelde hij den brief aan Compenius 
van den uitgever, die omtrent „De Speelman en de Schoone 
Danseres in den Waterval" nog niet besluiten kon, maar op 
grond van het manuscript, den jongen componist werk aan-
bood voor zijn in de Conservatoriumstad gevestigde zaak, 
h~erzetting voor piano ~en den dilettant van onlangs uit lange 
vergetelheid weer aan het licht gebrachte achttiend' eeuwsche 
kamermuzi,ek.
„Denk", had Compenius gezegd, toen hij hem den brief 
gaf, „dat je nu voor de muziek zult doen, wat de schrijver van 
dat boek over de , bevrozen bloesems", dat boek over warmte 
als een vorm van beweging, heeft gedaan voor de wetenschap ; 
haar brengen aan wie verlangen, maar uit eegen kracht niet 
kunnen bereiken ; dat is verdienstelijk werk. En wel is waar 
zal bet je niet meer opbrengen dan het `droge brood en zelf s 
daarvan niet al to veel, maar een nog zoo geringe zekerheid 
van bestaan is hem genoeg, wi,en hiet bestaan enkel middel tot 
doe-1 is."
Want Allard had hem verklaard naar het Conservatorium to 
zullen gaan op goed geluk, vertrouwend dat hij met lessen in 
wiskunde aan examen-zwoegers den kost zou kunnen verdie-
nen, zoo goed als zoo menig ander geldeloos student : zijn 
wader had hem de keus gelaten tusschen onverwijld begin van 
de ingenieurs-studie of inscheping op de eerstvertrekkende boot 
naar een tabaks-onderneming, die werkkrachten zocht.
met boerenvolk van Zaterdagen was in de stad. Mooi in 
haar beste spullen met een steedschen hoed over de muts zag 
Allard de vrouw van de hof stede aan de rivier voorbijgaan op 
de kade. Hij wuiffde vroolijk. De boerin zag verbaasd eerst, 
toen minachtend naar den boender en naar zijn naakte voeten. 
Hij moest lachen. Terwijl zij keek wrong hij den dweil uit over 
boord. Hoof dschuddend ging zij vender.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 337
Allard dacht aan de stad, Conservatorium-stad, van oudsher 
een stall van muziek en muzikanten, zoo als Compenius haar 
had beschreven, een oude, rijke handelsstad, groot geworden 
aan de rivier, voorde, markt, stapelplaats, sterkte, een veilige 
wijkplaats in eeuwen van oorlogsgeweld voor menschen en 
werken des vredes, kloosterlingen, stille denkers, kunste-
naars, die voor nog verre dagen de wereld bereidden, de 
erf enis bewakend van een rijk verleden of de schoonheid, ont-
bloeid aan het hachelijke oogenblik, beveiligend in hulsel van 
vorm, kleur, wooed, toon, dat haar ongerept voor het nage-
slacht bewaarde. Als, in het purperen en azuren brandende 
boogvenster van den tot aan zijn -hemnelzoekendde toren-spitsen 
gebeeldbouwden Dom, Sinit Christophorus, beschermheilig van 
reizigers, door wervelende wateren het Kind draagt, wiens 
gouden van sterren omschenen hoofd vertrouwelijk rust op 
zijn reuzenkruin, als een bergtop zoo ruigdonker en steil, zoo 
heeft de stad van stroomen en straten bereizende kooplieden 
de teedere dingen des geestes gedragen door wervelkolken 
van gruwelijken oorlog, hongersnood, pest en waanzin. Nog 
luiden op feestdagen klokken ter gedachtenis van Karel den 
Groote, beschermer van naarstige schrijvers in hun cel. De 
bibliotheek der Universiteit bewaart Arabische geschriften 
over de sterren en over de wegen der zee en over het lichaam 
van den mensch. De wijzen die -een kring van als de appels zoo 
roodwangige kinderen juichend aanheft om den Kerstboom, 
waaraan vader en moeder de lichtjes ontsteken, zijn dezelfde 
di-e voor vijfhonderd jaren opvoerders van mysterie-spelen 
zongen bij de,wieg van het Kindeke, half kerk-elijk lied, half 
volksdeuntje.
Denkend aan zijn leermeester, zag Allard op naar den toren. 
Nu klom hij met dien zeer langzamen, sterken tred van hem 
naar het klokenklavier voor de bespeling op marktdag. Zeker 
wel zag hij in het voorbij stij gen door de smalle openingen naar 
de rivier en de Petronella Klaziena. Hij wilt dat kort na twaal-
ven zij het anker lichtte ; dan kwam de vloed voor de stad. Het 
seheiden van hem was bitterheid In Aflards vreugde.
De schipper kwam aan boord, welgemutst. Hij had een 
voordeelige vracht en een dekjongen voor -de reis die tevreden 
was met den kost voor loon.
,,Nu gaan we het anker lichten, meneer Allard".
338 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Te samen draaiden de twee aan de Tier. Allard dacht of dat 
aardige geluid, het getikkel van de pal, waarnaar hij zoo vaak 
geluisterd had, terwijl hij Joris' ;reis langs de rivier schreef, 
to hooren zou zij n op den omgang van den toren ?
De Petronella Klaziena voer. Het zeil, dat hij hielp hijschen, 
bolde van den Westewind.
Daar klonken van den speeltoren de eerste tonen van het 
carillon.
Hij zag op, verrast en ontroerd.
G, F, Es.
De f antasiee over Beethovens Lebewol Sonate riep hem het 
vaarwel toe, en nogmaals en nogmaals Vaarwel ! Als de zegen 
van zijn welbeminden leermeester daalde de muziek der klok-
ken op hem neer. Hij ontblootte het hoofd.
Zoo, een muzikant naar een stall van muziek en muzikanten, 
enkeling op zijn plaats in de onafzienbare reeks, onafzienbaar 
h-et verleden in,, onaf zi,enbaar de toekomst in, van hun 
verlangen nastrevenden op dezen weg, van alle wegen van 
verlangenden de vroegste, voer hij henen op de landendoor-
wandelende rivier, henen naar zijn harte verlangen.

AUGUSTA DE WIT.
(Wordt vervolgd.)
VERZEN.

FRANCISCUS VAN Assisi.

Zijn leven word zichzelf langzamerhand 
Vreemd als een schaduw, die den boom ontweek. 
Daag'lijks verbleef hij langer aan den rand 
Der stilten, waar de laatste stem bezweek.


Sinds hij zijn donker lichaam had verlaten 
Was het hem onbekend in welke,eeuw
Hij werd geboren. Onbevreesd doorwaadde 
Hij tijdeloos een onaf zienb're sneeuw.


En eenmaal schreed hij langs een duister water 
En bukkende herkende hij zich niet ; 
Een zon ontbood hem tot zich. Weinig later 
Vernam hij voor het eerst der eng'len lied.
340	VERZEN.
DE ENGEL.

De wind legde zich neer. Daarna ontstond 
Verweg een donker aangolvende klaagzang. 
En in dit lied gehuld verscheen aan mij 
Een engel met Gods eigen schoon geiaat,
Maar zwaar gemanteld in dien duist'ren zang. 
Zijn voorhoofd straalde hel als in den aanvang, 
Doch in zij,n oogen ging een zon ten onder. 
En then hij over mij gebogen stond, 
Zag ik den steiten, neergezonken vl,eugel, 
Geschonden en ontredderd zeil des hemels.


Ik weet niet wanneer hij weer van mij week, 
Doch si;nds aan mij deze verdoolde engel 
Verscheen, ikon ik de teed're bloemen hooren, 
Wanneer zij bloeiend zongen van den dood 
En ik verstond den roofdierlijken schreeuw.


En ik herkende Gods heldere oogen 
Duister en weenend in een woesten tuin.
ANTHONIE DONKER..
ILONKA ZINGT.
„Een jonge vrouw goat uit
over de bloeiende steppen, in Mei, 
zij is trotsch en mooi, 
zij is mooier dan alle anderen,
zij zwaait ode zweep naar het logge paard 
en -de groote, piepende wielen 
gaa,n snolter
over het wassend kruid ... 
W aar gaat ze heen ? 
Ze lacht naar den horizon
en ziet ni,et om naar het dorp, 
daar zijn de huizen weinig en arm, 
nog staat de stal-deur open 
voor h,et kale erf ... 
Ze heef t linten in het haar, 
finten op de schouders 
en een kl,eurig korsage ...

Men heef t haar geen uitgeleide gedaan, 
geen heeft haar bij heur tooi geholpen .. . 
Waar gaat ze heen ? .. . 
Ten avond zal ze keeren, 
de jonge mannen zullen haar toeroepen 
dat ze mooi is,
moofer dan alle anderen,
maar -de oude vrouwen zwij gen 
en zien onhei'l
de duivel hale haar.
!" .. .
FRANcOIS PAUWELS.
DE GEK.
Ze had-den hem weer nageschreeuwd, 
Met steenen en met vuil gesmeten. 
Zijn oogen in het wit gezicht
Waren twee doffe, weggezonken spleten.


Hij liep gedoken als een moede vogel
Langs de haven, waar de visschers stonden.
Daar schuw voorbij. Voor hem lag grauw en wijd 
De zee en fluisterde als uit duizend monden.


Hij hief het hoofd en leek to luistren even. 
Toen verdween zijn schaamle gestalte in den regen, 
Moeizaam schuifelend, gebogen tegen 
Den wind.


Maar even later kwam hij terug van 't strand, 
Een kleine zee-ster in zijn open hand, 
En lachte stil als een gelukkig kind.
Jo LANDHEER.
LIEDJE
Wind en regen
Een jong gelaat
I s oud geworden ; 
Heel langzaam gaat 
Reeds het verdorde 
Blad la+ngs de wegen.


Wind en regen ;
Wat gaat ? Wat blijft ? 
Wie weet hoe weinig 
Mijn hand nog schrijft? 
Arles heeft eindig 
Den Dood gekregen.


Wind en regen ;
Een lied, een lied, 
Dart zal besluiten 
Wat woorden niet 
Meer kunnen uiten,
Wat bled verzw.-.Igen!...
JAN J. ZELDENTHUIS
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIING.
In de vergadering to Maastricht op 27 Juni 1924 heeft de 
voorzitter van de Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid 
en H andel, de oud-minister Posthuma, zich tot tolk gemaakt 
van de in breede kringen van ons yolk bestaande ontevreden-
heid over het ongunstige rendement van ons loch zoo dure 
overheidsapparaat. De klacht betrof zoowel de veelal blijkende 
onvoldoende -deskundi.gheid bij de vaststelling van wetten en 
besluiten en de slechte redactie daarvan, als de in 't algemeen 
ongunstige verhouding tusschen kosten en prestatie bij de 
meeste uitvoerende overheidsorganen.
Van essentieele beteekenis was daarbij de opgeworpen 
vraag, of en in hoeverre voor dee bedoelde feiten een algemeene 
oorzaak kon zijn gelegen in mogelijke organisatorische of 
psychologische fouten van ons tegenwoordige staatsbestuur. 
Deze vraag toch plaatste het aangeroerde vraagstuk in het 
groote kader, waarin het allereerst noodig is het to bekijken.
Naar aanleiding van bovenbedoelde rode werd een commissie 
ingesteld, waarin zitting hadden naast den voorzitter der Maat-
schappij -de heeren Mr. D. Crena de Jongh, Th. van Welderen 
Baron Rengers, Dr. Ir. J. van Hettinga Tromp, Ir. A. Plate en 
Mr. A. C. Josephus Jitta, terwijl het secretariaat werd waar-
genomen door den heer W. B. Reynen. Het verslag van deze 
commissie is thans verschenen en zal, naar is to hopen, in 
breede kringen belangstelling wekken, daar het een onafhan-
kelijk en merkwaardig inzicht toont in de nooden en tekort-
komingen van ons staatsbestuur en nieuwe wegen aanwijst ter 
verbetering. Daarbij worden, overeenkomstig de traditie der
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.	345
Maatschappij, slechts gegeven zuiver zakelijke beschouwingen 
en worden alle vraagstukken, die onvermijdelijk moeten 
voeren tot politieke overwegingen ter zijde gelaten ; zoo werd 
uitgegaan van de als vaststaand gegeven aanvaarde ontwikke-
ling, die het parlementaire regeerstelsel bij ons nu eenmaal 
historisch heeft gevolgd.
De commissie antwoordt op de bovenvermelde belan:grijke 
vraag van haar voorzitter : „met de voortschrijdende over-
heidsbemoeiing is niet gepaard gegaan een reorganisatie van 
wetgevende- en bestuursorganen in then zin, dat zij steeds bij 
machte konden zijn de onderwerpen, welke zij to regelen 
kregen, voldoende to beheerschen", en stelt daarmede dus 
vast, dat naar hare meening een langs groote lijnen gedachte 
reorganisatie van het overheidsapparaat in de naaste toekomst 
inderdaad noodzakelijk zal zijn.
Hoe die reorganisatie is gedacht vindt men dan geschetst in 
het rapport. Daarbij is de grondslag van de bestaan-de demo-
cratische inrichting van ons staatsbestuur onaangetast gelaten, 
maar is daaraan een verrdere vorming gewezen, die dienstig 
zal kunnen zijn voor een practischer uitvoering van de to ver-
richten arbeid.

Parlement en Regeering, betoogt de commissie, zijn over-
belast. De Kamerleden krijgen achtereenvolgens in snelle 
opvolging to oordeelen over vagebon,deerende stroomen in den 
bodem, de strafrechtpleging ten aanzien van psychopathen, de 
bevoegdheid tot uitoefening der tandheelkunde, de nachtarbeid 
in broodbakkerijen, de richtige heffing der directe belastin-
gen, het Regeeringsreglement in Nederlandsch Indie, de Lager 
Onderwijswet en an,dere vraagstukken van de meest uiteen-
loopende beteekenis en veelal vallend op een zeer speciaal 
gebied. Bij onze huidige staatsinrichting moeten al deze vraag-
stukken worden uitgemaakt door de Regeering en het Par-
lement. Dat was misschien in 1880 en zelfs in 1900 nog goed 
mogelijk ; thans echter nu de heele voortbrengingsarbeid zoo-
veel sneller, ingewikkelder en meer gespecialiseerd is gewor-
den en de regeeringsbemoeienis daarmee zooveel uitgebreider, 
blijkt de ondoelmatigheid van een dergelijke regeling uit het 
stroef en verkeerd werken van het overbelaste organisms.
De oorzaak daarvan, betoogt de commissie terecht, kan niet
346	INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.
maar eenvoudig zijn gelegen in de beweerde mindere bekwaam-
heid van de tegenwoordige volksvertegenwoordigers. Het in 
de kringen van nijverhei,d en handel aangeprezen middel om 
„mannen van zaken" to brengen in Kamer en Regeering zou 
waarschijnlijk aan den stand van zaken niet zoo heel veel ver-
beteren. Ook dan nog zou bij de allerwege opgetreden specia-
liseering in bedrijf en wetenschap deskundigheid van meer 
dan een enkel Kamerlid slechts zelden bereikbaar zijn en ook 
de beste menschen zouden op -den duur niet kunnen opwerken 
tegen de steeds groeiende overbelasting. De eenige uitkomst, 
waartoe de mannen van zaken dan ook zouden kunnen komen, 
zou zijn een meerder vertrouwen in en een meerder overlaten 
aan den Minister. Dat echter ligt niet in de lijn van onze 
democratische staatsinstellingen en het zou ook practisch tot 
niets leiden, zoolang het Parlement tegenover den Minister 
zijn volledige bevoegdheden behield. Maar bovendien zou het 
slechts een verplaatsing, niet een oplossing van de moeilijk-
heden beteekenen. Want ook de Minister is sterk overbelast en 
ook de Minister kan Been deskundige zijn op het veelomvat-
tende gebied, waarvoor hij verantwoordelijk is, en dienten-
gevolge verraden, zegt de commissie : , , niet alleen de wetten, 
,, maar evenzeer de bestuursmaatregelen, dat zij niet met vol-
„doende kennis van zaken zijn samengesteld. De Ministers 
„zelve kunnen zich onmogelijk voidoende rekenschap geven 
,,van alle maatregelen, die in hun naam en onder hunne ver-
„antwoordelijkheid worden getrof fen ; waaronder er toch zijn, 
,,die diep in het maatschappelijk leven ingrijpen. Noodwendig 
,,moeten de Ministers zeer veel overlaten aan ambtenaren, in
de eerste plaats aan die, in hunne Departementen zetelende" . 
Nu is in de practijk wel herhaaldelijk gebleken, hoe moeilijk 
het voor den Minister is een groote ambtelijke staf werkelijk 
to beheerschen. Doet hij dat niet en :dekt hij toch met zijn ver-
antwoordelijkheid, wat hij ook zelf niet kan beoordeelen, dan 
komt men tot een gevaarlijken toestand van ambtelijke machts-
oefefling. De ambtenaren moeten nu eenmaal imissen de goede 
invloed van directe en openbare verantwoordelijkheid voor 
hun handelingen, ze hebben dikwijls een onvoldoende aan-
raking met de practijk en een onvoldoende kennis van bij-
zondere belangen, die zullen worden getroffen. Daarom zal 
het veelal gewenscht zijn, dat de Minister niet zonder meer
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIING.	347
afgaat op zijn ambtelijke staf, maar dat hij tracht de meeningen 
en de kritiek to vernemen uit de vrije maatschappij. Daarvoor 
kan hij zich niet wen-den tot de ondeskundige volksvertegen-
woordigers, maar doet hij het best om de organisaties der 
directe belanghebbenden to raadplegen. Dit gebeurt dan ook 
reeds dikwijls. De verantwoordelijke Minister zal dat overleg 
echter in vele gevallen weer niet kunnen overlaten aan zijn 
niet verantwoordelijke ambtelijke staf, die dan echter door 
dat overleg min of meer wordt ter zij.de gesteld, waarbij opvalt 
hoe ondoelmatig en slecht rendeerend een to groot ambtelijk 
apparaat daardoor dikwijls zal zijn. Het is dan ook zeker niet 
doelmatig om de ontlasting van den Minister to zoeken in uit-
breiding van de ambtelijke staf. Veel meer aanpassend aan de 
waarachtige democratische ontwikkeling is het gebruiken van 
de kennis der directe belanghebbenden uit de vrije maat-
schappij. Het komt er dan echter op aan om die kennis, welker 
directe vertegenwoordiging in het Parlement onmogelijk is 
geworden en die thans slechts toevallig en op officieuze, niet-
openbare wijze tot uiting kan komen, langs wettelijke organen 
de gelegenheidd to bieden om in het openbaar en gezaghebbend 
haren directen i.nvl,oed to doen gelden. Het bezwaar, dat ambte-
naren de feitelijke macht uitoefenen, waarvoor de Minister de 
verantwoordelijkheid draagt, kan alleen worden beperkt door 
beperking van de ambtelijke macht, wat tevens meebrengt ver-
mindering van de slecht rendeerende uitgaven voor het ambte-
lijk apparaat. Dit kan echter, behalve door den invloed van 
de kennis der belanghebbenden uit,de vrije maatschappij, oak 
worden bereikt , ,door de verantwoordelijkheid van den 
,,Minister tegenover het Parlement to beperken en de verant-
,, woordelijkheid in de gevallen, waarin zij bij den Minister in 
,,wezen niet anders dan een fictieve is, zooveel mogelijk daar 
,,te leggen, waar zij reeel kan zijn en gedragen wordt door 
,,dezelfde personen of organen, die feitelijk het meest bevoegd 
„zijn om oak de macht uit to oefenen". Dit geldt dan speciaal 
voor de directies van de groote staatsdienst,en en bedrijven.


De wegen, die de commissie aanwijst om to komen tot een 
betere organisatie, gaan uit van twee in wezen verwante begin-
selen : ,delegatie van bevoegdheid" en ,decentralisatie".
348	INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.
De commissie, die zich beperkt tot de zuiver zakelijke uit-
werking van een beteren organisatievorm, stelt deze beginselen 
niet in het licht. Het lijkt mij echter niet ondienstig ze even to 
toetsen aan de democratische grondbeginselen onzer staats-
inrichting.
,, Delegatie van bevoegdheid". De kiezer delegeert de hem 
toegewezen invloed op 's lands zaken aan den door hem 
gekozen vertegenwoordiger. Daarbij is in 't spel een element 
van vertrouwen, dat in den laatsten tijd waarschijnlijk to vaak 
heeft ontbroken, maar vooral ook to vaak is miskend. B.v. 
door Westerman in zijn , , Zieke Staat" als hij in de democratie 
slechts ziet de brute macht van de meeste stemmen van de in 
meerderheid domme massa. Het is echter niet de massa, die 
handelt of bestuurt, maar de massa die haar- vertrouwen geeft. 
Een democratisch bestuur kan niet zijn een stuurloos volgen 
van de onberekenbare psyche der massa ; het moet gebaseerd 
zijn op de bekwaamheid van leiders, die niet volgen, maar die 
hun eigen weg weten to gaan ; die echter moeten bezitten het 
vertrouwen van het yolk. Zij kunnen dat vertrouwen bezitten, 
omdat hun beginselen en daden van bestuur openbaar zijn en 
order de controle staan van de volksvertegenwoordi,gers, aan 
wie het yolk zijn bevoegdheden heeft gedelegeerd. Daarbij is 
er niets tegen als die volksvertegenwoordigers een deel van hun 
bevoegdheid weer vender delegeeren. Het.gaat er slechts om, 
dat het geheel moet gedrageri worden door het vertrouwen 
van het yolk, dat niet zelf kan handelen, omdat het daartoe niet 
bewerktuigd is. Een democratisch bestuur zonder delegatie van 
bevoegdheid zou zijn als een handel zonder crediet ; zoo lam-
geslagen als de laatste zou zijn, zoo onmachtig tot besturen 
zou het eerste blijken, omdat voor beiden noodzakelijk is een 
gezond vertrouwen als grondslag.
,, Decentralisatie" . De noodige territoriale decentralisatie 
bezitten wij. Maar de veranderde omstandigheden maken thans 
bovendien noodig een decentralisatie langs geheel andere 
lijnen, in verband met het belang. Er zijn tal van onderwerpen, 
die bindende regelingen behoeven, zonder dat geze,gd kan wor-
den, dat zij voor de geheele bevolking van belang zijn, en 
zonder dat nochtans de belanghebbenden juist in een bepaalde 
gemeente of provincie zijn vereenigd. Een dergelijke functio-
neele decentralisatie past zeker geheel in het verband van onze
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.	349
staatsinrichting en zal zeker slechts als een aanwinst kunnen 
gelden voor een waarlijk democratische bestuurspractijk.

De commissie acht het wenschelijk, „dat zoowel een deel 
„van de wetgevende wer'kzaamheid der Tweede Kamer, als 
„van de uitvoerende werkzaamheid -der Regeering zal worden 
,,overgebracht naar daarvoor geeigende Commissies (Raden, 
,,of hoe men deze organen noemen wil) van deskundigen". 
Deze organen moeten door het Parlement worden ingesteld en 
door het Parlement worden bekleed met gezag en verantwoor-
delijkheid ; tegenover de kiezers echter blijven de parlements-
leden zelf alleen de voile verantwoordelijkheid dragen. Derge-
lijke Commissies of Raden zouden moeten worden ingesteld 
to. ten behoeve van de voorbereiding en amendeering van bij 
de Kamer aanhangige wetsontwerpen ; en 2o. ten behoeve van 
de controle op en het beheer van de directies der openbare 
bedrijven.
Daarnevens wil de commissie oap grond van de decentrali-
satiegedachte organen, ,die gebouwd zijn op de organisatie van 
bepaalde maatschappelijke groepen, een wettelijken grondslag 
geven en vervolgens de regeling van de interne belangen van 
die groepen met bindende kracht aan die =dan wettelijk erkende 
organen overdragen.

Over de in to stellen Commissies voor Wetgeving zegt het 
rapport
„Aan het instituut van vaste commissies voor de behan-
„deling der wetsontwerpen, van de onderscheidene minis-
,, terieele Departementen afkomstig, heeft de Tweed-e Kamer
zeive reeds de behoefte gevoeld ; weshalve zij door een 
,, wijziging in haar Huishoudelijk Reglement aan het einde 
,,van het laatst verloopen zittingsjaar de instelling ervan heeft 
,,voorzien, ten dienste van de na de periodieke verkiezing 
,,optredende nieuwe Kamer, waarvan deze dan ook reeds ge-
,,bruik heeft gemaakt. Groote verwachtingen van deze instel-
,,ling koesterde de Kamer echter zelve niet en terecht, omdat
de kans, zelfs de waarschijnlijkheid bestaat, dat de Kamer 
,,de in de commissies gehouden besprekingen toch nog weer 
, , eens in vollen omvang (en mogelijk meer dan dat) zou moe-
„ten overdoen, wijl zij in de commissies niet tot een bindend
350	INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.
,, resultaat konden leiden. Neemt men dit bezwaar weg en Beef t 
,men daarbij aan de Kamer de gelegenheid de commissies to 
„bezetten met de meest geschikte personen, die zij in den 
,, lande kan vinden en die zich ongetwij fell daartoe bereid zui-
„len verkiaren, dan staan de kansen van welslagen voor deze 
,,vaste commissies er zeker goed voor.
,, Onze commissie heeft zich afgevraagd, of de Kamer, 
,, wegens het daar heerschend antagonisme tusschen de ver-
,, schillende politieke groepen, wel in staat zou zijn to komen 
,,tot een objectief goede keuze van personen, die het vertrou-
,,wen van vrijwel de gansche Kamer genieten. Zij overwoog 
,, echter, ten eerste, dat bij de keuze der leden van ;den Hoogen 
,, Raad en de Algemeene Rekenkamer het genoemde bez.waar 
,,zich ook niet althans niet hinderlijk merkbaar en zeker 
,, niet als regel doet gelden. En ten tweede, dat het der 
„Kamer stellig gemakkelijker zal vallen bij de samenstelling 
„der commissies de politiek voor zooveel noodig ter zijde to 
,, stellen en algemeene vertrouwensmannen aan to wi jzen als 
„zij daarbij buiten den kring harer eigen leden blijft, dan wan-
,, veer zij, zooals nu volgens bet nieuwe Reglement van 
„Orde hare keuze juist uit -die eigen leden moet doen".
De in de commissies to benoemen personen zullen in 't 
algemeen voldoende politiek georienteerd moeten zijn om de 
sfeer der Tweede Kamer to begrij pen en zullen lief st een zeker 
persoonlijk gezag moeten bezitten. De commissie zal moeten 
aftreden als de Kamer, die haar koos, uiteengaat ; de nieuwe 
Kamer zal een nieuwe commissie benoemen.. Aangaande de 
verhouding tusschen de commissies en de Tweede Kamer zegt 
het verslag
, , Elke commissie zal met den betrokken Minister (die zich 
„desgewenscht door ambtenaren van zijn Departement kan 
„doen bijstaan) het wetsontwerp moeten bespreken, haar 
„daartoe door de Kamer toegezonden. De Kamer zal voor die 
,, toezending telkenmale een besluit moeten nemen in openbare 
,,vergadering, bij welke -gelegenheid de leden alle opmerkingen 
,,kunnen makers, die zij dienstig oordeelen. Een afdeelings-
„onderzoek zal aan deze openbare vergadering niet meer 
,,vooraf behoeven to gaan ; zoodat ,Voorloopig Versiag" en 
„Memorie van Antwoord" vervallen. Het afdeelingsonderzoek 
,,verliest reeds zeer veel van zijn belang voor het onderzoek
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIING.	351
,,der aanhangig gemaakte wetten ; de besprekingen van de 
,, fracties zijn van veel meer beteekenis geworden. Daardoor 
,, ziet men juist dat in zaken van volstrekt neutralen aard de 
„partijgenooten gebonden worden aan een fractie-besluit, dat 
,, Been waarborg geeft voor deskundig inzicht, of dikwijls een-
,,zijdig deskundig wordt beinvloed.
„Blijkt, dat tegen de beginselen van het ontwerp bij de meer-
„Bderheid der Kamer onoverkomelijke bezwaren bestaan, die 
,,door amendeering toch niet zijn weg to nemen, dan zal zij het 
,,niet aan de commissie doorzenden, doch het aanstonds af-
,,stemmen. Willen leden hun stem afhankelijk stellen van-de 
,,wijze, waarop aan ernstige bezwaren door amendeering even-
, tueel wordt tegemoet .gekomen, dan kunnen zij dat bij wijze 
,,van waarschuwing natuurlijk ook aanstonds zeggen. Deze en 
,,alle overige haar kenbaar ;gemaakte bezwaren, bij de 
,, Kamer inkomende adressen kan deze naar de commissie 
,,doorzenden zal dan de commissie tezamen -met -den Minis--
,, ter onder de oogen zien. Dit overleg zal in besloten ver-
,,gadering moeten geschieden ; het resultaat er van zal echter, 
,,aan de Kamer moeten worden toegezonden in een gemoti-
„veerd verslag, dat aanstonds wordt gepubliceerd.
,, Zijn Minister en commissie het over de eventueele amen-
,, deering (of over de niet-amendeering) eens geworden, dan 
,, wordt het gewijzigde regeeringsontwerp in alien vorm bij de
Tweede Kamer aan stemming onderworpen, waarbij de leden 
,,tevoren hun stem kunnen motiveeren". Als Minister en 
commissie het niet eens kunnen worden, zal de commissie in 
haar verslag aan de Kamer verzoeken de door haar gewenschte 
en bepaal-delijk geformuleerde veranderingen toch aan to bren-
gen. De Kamer stemt dan eerst en alleenlijk over die amen-
dementen en vervolgens over het geheele ontwerp. De com--
missie zal zich ook van amendeering kunnen onthouden en aan 
de Kamer cenvoudig verwerping kunnen adviseeren. Zij zal 
speciale deskundigen als raadgevers zonder stemrecht kunnen 
uitnoodigen hare vergaderingen bij to wonen. Zij zal den 
Minister ook reeds kunnen raden bij de eerste samenstelling 
van het wetsontwerp en aldus mede de plaats kunnen innemen 
van de bij het nieuwe artikel 78 der C rondwet voorziene com-
missies, van welker regeling bij de wet nog niets is geko,men
352	INZAKE OVERHEIDSBEMOEf NG .
De nieuwe verantwoordelijke organen, welke voor een betere 
functioneering der overheidsbedrijven worden noodig geacht, 
zijn vrijwel gelijk aan die, welke reeds door ondergeteekende 
een jaar geleden in dit tij.dschrift werden aanbevolen.
Over de bedrij f sraden zegt het rapport
„Zoolang de Minister, on-der wiens Departement een staats-
„bedrijf ressorteert, ten voile verantwoordelijk blijft gesteld 
,,voor de gestie van het bedrijf en alle bestuursdaden der 
„directie, zoolang zal die Minister het recht opeischen, zich 
,,met alle aangelegenheden van het bedrijf to bemoeien ; welke 
,,bemoeiing dan in zijn naam grootendeels door de ambtenaren 
,,van zijn Departement wordt uitgeoefend. Een bepaalde af-
„scheiding van bevoegdheden tusschen de bedrijfsdirectie en 
„het Departement bestaat feitelijk niet. Inderdaad heeft de 
„directie van het bedrijf zich, of dit met meer of minder woor-
,,den of in het geheel niet ergens uitdrukkelijk is vastgesteld,
•	gedragen naar de bevelen van den Minister.
,, Onze commissie meent, dat een alleszins wenschelijke, 
„zelfstandiger positie aan openbare bedrijven zou gegeven
,kunnen worden door de bestuursorganisatie in to richten naar 
„het model van de Naamlooze Vennootschap. Evenals bij een 
,, particulier bedrijf zou dan de bestuursmacht over het bedrij f 
II bij de wet uitdrukkelijk in handen gelegd moeten worden van 
„de bedrij f sdirectie, die deswege verantwoordelijk is aan een 
„bedrij f sraatd, overeenkomende met den raad van commis-
•	sarissen eener Naamlooze Vennootschap. Echter zou de 
„bedrijfsraad bij een staatsbedrijf door de Regeering moeten
• worden benoemd en evenzeer de directie, deze laatste op 
„aanbeveling van den bedrijfsraad. Niets zal den Minister 
,,kunnen beletten tot lid van den, dus uitsluitend uit regeerings-
„commissarissen bestaanden bedrijfsraad, ook een hoofd-
y,ambtenaar van zijn Departement to benoemen. Maar deze 
„treedt dan in den bedrijf sraad zelf standig op met eigen ver-
.,, antwoordelijkhei'd en niet meer kan hij onder verantwoor-
„delijkheid van den Minister feitelijk eigen bevelen aan de
,directie geven.
„voor de benoemingen van directie en regeeringscommis-
,,sarissen, die het wel en wee van het bedrijf in hooge mate 
„beinvioeden, draagt de Minister natuurlijk de verantwoorde-
„lijkheid tegenover de Kamer. Maar ook slechts daarvoor ;
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.	353
.,,rechtstreeks in het beheer ingrijpen zal noch de Minister, 
„noch de Kamer kunnen doen. Indien echter het beheer door 
.,,de directie met instemming van commissarissen wordt ge-
,, voerd geheel in strij,d met de inzichten van den Minister, zal 
,,hij de directie moeten kunnen vervangen door een andere, 
„in welker beleid hij meer vertrouwen stelt ; ook de commisr-
, , sarissen zullen dan wel hun ambt neerleggen en door anderen 
,,worden vervangen. Voor het uitlokken en oplossen van deze 
,,bestuurscrisis is de Minister dan weer voor de Kamer aan-
,,sprakelijk, gelijk ook voor het handhaven van directie en 
„commissarissen in het geval, dat niet de Minister, doch de 
„Kamer ernstig bezwaar heef t tegen de wijze, waarop het 
, ,bedrijf wordt geleid.
,,In de wet, welke het bedrijf vestigt en haar organisatie op 
„bovenstaanden voet regelt, zal de verhouding van de directie 
,,tot commissarissen duidelijk moeten worden omschreven en 
, , worden vastgesteld, voor welke bestuursdaden de directie de 
„voorafgaande goedkeuring van commissarissen behoeft. Het 
, , spreekt vanzelf, dat in die wet toch ook nog aan den Minister 
,,de goedkeuring van: besluiten of de beslissing zelve kan wor-
den opgedragen nopens bepaalde onderwerpen van meer
y , algemeen belang.
„Ooze commissie wijst erop, dat in den laatsten tijd ver-
scheidene openbare bedrijven geheel als Naamlooze Vennoot-
schappen zij n opgezet, hetzij met uitsluitend van overheidsr-
,,wege gefourneerd kapitaal, hetzij als ,,gemengd bedrijf", 
I,waarin ook particulieren als deelgenoot optreden. Als belang-
,,rijkste voorbeeld van zoodanig gemengd bedrijf kan genoemd
,worden het bedrijf der Nederlandsch-e Sporwegen sedert de 
, , reorganisatie van 1916".
De finantieele verhouding tusschen het bedrijf en de Staat 
zal bij de wet geregeld moeten zijn ; de directie en commis-
sarissen moeten zorgen voor een commercieele leiding. De 
wet zal echter kunnen aangeven in hoeverre eventueele winst 
aan den Staat zal worden uitgekeerd of zal moeten dienen om 
de tarieven to verlagen ; daaromtrent zullen weer Regeering en 
Kamer zich zeggenschap kunnen voorbehouden. Evenzeer 
kan op de staatsbegrooting een post ten voordeele van het 
bedrijf worden uitgetrokken ; in dit geval nadert het staats-
,,bedrijf" in den regel tot den staatsdienst. De commissie is
354	INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.
echter van oordeel, dat een essentieel onderscheid tusschen 
„diensten" en , bedrijven" niet bestaat ; de vraag of tot den 
nieuw aangegeven organisatievorm zal moeten worden over-
gegaan, zal voor elk bedrijf en voor elken dienst afzonderlijk 
moeten worden overwogen. Begonnen zou kunnen worden 
met de Posterijen. In dit verband is het wel de moeite waard 
om nog even in herinnering to brengen, hoe over de reorgani-
satie van het hoofdbestuur der P. T. en T. verslagen zijn uit-
gebracht door de Commissie Nolting in October '24 en de 
Commissie van Royen in Maart '25. De meerderheid van de 
eerste commissie meende, dat een waarlijk dirigeerende meer-
hoofdige directie onvereenigbaar zou zijn met de verantwoor-
delijkheid van den Minister. De commissie van Royen wensch-
te echter een meerhoofdige directie en wilde dan door een bij 
Koninklijk Besluit in to stellen Raad van Toezicht en Advies de 
verantwoordlijkheid van den Minister verlichten en haar daar-
door een werkelijke beteekenis doen behouden. Het conflict, 
dat ook de commissie van Royen wel voelde tusschen de terecht 
door haar gewenschte krachtige en onafhankelijke bedrijfs-
lei-ding en de verantwoordelijkhei,d van den Minister, is echter 
zoo niet op to lossen. Dat kan slechts als men zich op eenn 
hooger plan stelt dan die commissie kon doen : de verantwoor-
 delijkhei-d van den Minister moet wettelijk worden beperkt en 
directie en bedrijfsraad moeten organen worden van onze 
staatsinrichting met wettelijk geregelde bevoegdheden.

Als voorbeeld van de decentralisatiegedachte, die de regeling 
van groepsbelangen wettelijk wil opdragen aan commissies of 
organen, die vertegenwoordigers zijn van een bepaalde maat-
schappelijke groep, schrijft het rapport o.a.:
„Als object van toepassing dezer delegatie van wetgeving kan 
,,o.a. de arbeids-wetgeving worden genoemd, welke in hoofd--
„zaak betrekking heeft op twee zeer wel gekenmerkte maat-
,,schappelijke groepen : werkgevers en loonarbeiders.
,,De bemoeiing van Regeering en Parlement ter zake van 
„de arbei.dswetgevin,g kan dan buitengewoon vereenvoudigd 
,,worden. In de wet zullen dus slechts die zaken worden 
,,geregeld, welke, hoewel zij in de eerste plaats de handelingen 
„en verhoudingen van werkgevers en werknemers aangaan, 
,,toch van een zoodanig karakter zijn, dat haar regeling de
INZAKE OVERHEIDSBEMOEI1NO.	355
,,belangen van de maatschappij in haar geheel ten nauwste 
I, raken. Zijn deze punten bij de wet met het oog op het alge-
y,meen belang geregeld, dan blijven er binnen het kader dier 
,,regeling tal van aangelegenheden over, die, van overwegende 
„beteekenis voor de betrokken werkgevers en werknemers, 
,,voor de overige burgers van ondergeschikt belang zijn. De 
,regeling hiervan, waarbij met bijzondere bedrij fseigenaardig-
, , heden moet rekening worden gehouden, worde aan de direct 
,,bij het bedrij f sleven betrokkenen in handen gegeven. Toch 
,, zal hetgeen men aan de regeling van bepaalde groepen over-
,,laat, onderworpen moeten blijven aan het toezicht der 
, , Regeering, die heeft to zorgen, dat door een speciale regeling 
,van het daartoe bevoegd verklaarde orgaan, het algemeen 
„belang niet wordt geschaa-d en dat zij niet in strijd is met de 
,,wet; een gelijksoortig toezicht dus als ook geregeld is ten 
„aanzien van de waterschappen.
„De onderwerpen, welke de nieuwe vertegenwoordigende 
,,organen bij verordening kunnen of moeten regelen, zullen 
"in in de desbetreffende wetten nauwkeurig moeten worden 
„begrensd. Ook de organen zelve zullen bij de wet kunnen 
, , worden ingesteld ; echter beter nog door beide,groepen naar
eigen inzicht worden gevormd en, als het aan bepaalde 
„eischen, bij de wet gesteld, voldoet, door de Regeering als 
,vertegenwoordigend orgaan officieel wor}den erkend. Regelin-
,,gen bij Algemeenen Maatregel van Bestuur zullen to dezer 
„zake dan wellicht geheel overbodig worden, wat voor de 
, , Regeering natuurlijk een groote verlichting van zorg en ver-
,, antwoordelij kheid beteekent".
In het nieuwe artikel 194 van de Grondwet is reeds het 
bestaansrecht van groepsorganen vastgelegd ; het komt er dus 
nu nog maar op aan, dat recht ook practisch van beteekenis 
-te doen worden.

Ook voor de gemeenten is de overheidsbemoeiing enorm 
toegenomen, terwiji ook bij de gemeenten de ontwikkeling der 
organen, die de taak hebben die bemoeiing tot haar recht to 
brengen, achterlijk is gebleven. Dit geldt vooral voor dat 
gedeelte der taak, dat tot het bestuur der gemeente behoort. 
De commissie komt dan ook hier tot de wenschelijkheid om het 
college van B. en W. to ontheff en van de verantwoordelijkheid
356	MAKE OVERHEIDSBEMOEliNG.
voor de gemeentelijke bedrijven en diensten, ten einde beide, 
aldus het verslag : ,beheersmacht en beheersverantwoordelijk-
,, heid to leggen in handen van de daarvoor speciaal bevoegde 
,,deskundige directeuren. En ook nog gemakkelijker dan bij 
,,het Rijk is dit bij de Gemeente in toepassing to brengen en 
,,kan dit consequent worden doorgevoerd. Het nieuwe artikel 
„ 144 der Grondwet, boven reeds aangehaald, laat deze 
„bestuursreorganisatie reeds volkomen toe".
De Raad bepaalt bij verordening de instelling van een com 
missie van toezicht en stelt daarbij algemeene richtlijnen vast. 
De leiding van het bestuur blijft dus in zijn hoofdlijnen wel 
aan den tegenover de gemeentenaren verantwoordelijken Raad, 
welke echter door de delegatie vary een deel van zijn bevoegd--
heid zal zijn ontheven van directe bemoeienis met het meer 
vakkundi.ge beheer.

Tot zoover de zakelijke inhoud van het zeer sober gehouden 
rapport. Evenmin als beschouwingen over de beginselen geeft 
dit verdere uiteenzettingen over toch zeer belangrijke secun-
daire gevolgen der aangegeven hervormingen, als o.a. het, 
mogelijk worden van een veel soepeler dienstverband voor het 
personeel der bedrijven en het beperken van algemeen nivel-
leerende regelingen en controles tot een kleiner deel van den 
staatsdienst.
De commissie zegt nog in haar rapport, dat de door haar 
aangewezen wegen ter verbetering van het staatsorganisme nog 
in ruimeren kring zullen moeten onderzocht worden en uit-
gewerkt.in wetsontwerpen, aleer ze als deugdelijk zullen mogen 
worden aanbevolen. Door kenners van ons staatsrecht en van 
onze bestuurstechniek zal een nadere toetsing der aangegeven 
gedachten moeten plaats hebben, waarbij het mogelijk kan 
blijken, dat in de uitwerking en zelfs in -den opzet der nieuw 
ontworpen organen belangrijke wijzigingen noodig zijn. Voor--
loopig gaat het echter eerst om de erkenning van de urgentie 
van de groote gedachte van hervorming of beter „voortgezette 
vorming" van onze staatsinrichting, die hier aan de orde is 
gesteld. En naar mijn meening gnat het daarbij omvraagstukken 
van zoodanige orde, dat niet volstaan kan worden met het 
inzicht van een kleinen kring van politieke leiders, maar dat 
noodig is belangstelling in breede kringen van ons yolk. Dat
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIING.	357
daarbij de Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en 
Handel is voorgegaan met haar neutrale, zakelijke wijze van 
beschouwen, is van groote waarde. Maar om resultaten to 
bereiken zal het toch wel noodig zijn om to komen tot een 
politieke actie, welke immers uiteindelijk zal moeten voeren 
tot een meerderheid voor hervormingsvoorstellen in het 
Parlement.
Daarbij zou het wel kunnen blijken, dat de waarachtige voor--
uitstrevendheid, welke het aandurft om nieuwe wegen to gaan, 
niet altijd juist daar is, waar die het meest wordt verwacht. 
Wie to lang in een bepaalde richting heeft gekeken in de, 
gedachte, dat slechts aan dien eenen kant vooruitgang mogelijk 
was, kan wel zoozeer het hoofd naar dien eenen kant ver-
draaid hebben, dat hij buiten staat is iets anders to zien. Noodig 
zullen zijn zelfstandigheid en onbevangenheid van oordeel om 
den weg van vooruitgang to zien, waar die ons wordt gewezen ; 
al is dat eenigszins verrassend, wellicht aan een anderen 
kant, dan waarnaar men algemeen zoo lang heeft gekeken..
Hoe dat echter zij, het schijnt mij toe, dat in de boven ont-
wikkelde hervormingsgedachten, die zich aanpassen bij onze 
met liberale beginselen opgebouwde staatsinrichting, wellicht 
een breede basis zou kunnen worden gevonden voor een 
nieuwe constructieve politiek van liberale orde, die de mede-
werking zou kunnen verwerven van een breed front onzera 
politieke partijen.
C. WOLTERBEEK
VUFTIG JAREN UIT ONZE 
GESCHIEDENIS (1868 1918). 
xx.

Regeling der kiesbevoegdheid en verbetering van het rijiks-
belastingstelsel waxen de twee groove problemen, welke het 
Kabinet van Tienhoven-Tak van Poortvliet zich tot taak had 
gesteld op to lossen. Over de vraag aan welk van deze beide 
de voorrang van behandeling diende to worden toegekend, 
was de liberale partij verdeeld. De Vooruitstrevenden wensch-
ten in de eerste plaats het stemrecht uit to breiden ; n+aar hun 
meening toch behoorde een belastinghervorming, teneindee 
doeltreffend en blijvend to zijn, met redewerkin.g van een 
Volksvertegenwoordiiging, op breeder grondsl.ag samengesteld 
dan de bestaande, tot stand to komen. Het Ministerie zou 
daarom h. i. een Kabinet ad hoc moeten zijn voor een 
„reformbill". Het ontwerpen van een kiesrecht-regeling 
eischte evenwel veel tijd (Tak verlangde daarvoor een vol jaar) 
en, naar het oordeel der meerderheid en ook der Regeering, 
bestond er geen reden, waarom de belastingvoorstellen, die, 
dank zij de voortvarendheid waarmede Minister Pierson aan-
stonds aan den arbeid was getogen, eerder gereed waren, niet 
i nm iddel s i n beh andel.i ng zo uden ge no,men wo rden .
Minister Tak had, bij zij;n optreden, als voorwaarde gesteld, 
dat van een eventueele mislukking der belastinghervorming 
geen Kabinetskwestie zou gemaakt worden, opdat dit voor de 
totstandkoming der kieswet geen hinderpaal zou opleveren 
en zijn ambtgenoot Pierson had zich hiertegen niet verzet. In
VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	359
staatkundige kringen verwachtte men algemeen, dat de kies-
rechtregeling zou slagen en de bbelastingverbetering, die in de 
troonrede van 1891 als een „dringende eisch der rechtvaar-
digheid" was aangekondigd, zou schipbreuk lijden.
Het tegenovergestelde geschi-edde evenwel. Aan Pierson is 
het mogen gelukken een overwinning to behalen, zooa-Is nog 
aan geen Minister van Financien voor hem was ten} deel ge-
vall,en. ,Het machtigste stuk arbeid op financieel gebied in 
de laatste halve eeuw in ons land" zoo noemdde Mr. Patijn eens 
de twee hoogst belangrijke, diep-ingrijpende heiastingwetten, 
die Pierson tegen een krachtige oppositie tot stand heeft weten 
to brengen : Een bedrij fsbelasting, ter vervanging van het onge-
lijkmatig drukkende patent en een vermogensbelasting, die 
to zamen een algemeene inkomstenbelasting vormdden, terwijl 
de zeepaccijns werd afgeschaft, de accijns op het zout ver-
minderd, loch die op het gedistilleerd verhoogd en de mutatie-
rechten werden verlaagd 1) . Van Houten, -die tot nu toe eigen-
lijk steeds tegen feder Ministerie oppolsitie had gevoerd, was 
thans zooals hij zelf erkende, voor het eerst van zijn leven 
mini-sterieel en hij stond Pierson zeer krachtig ter zijde, welke 
laatste zijn ~medewerking dankbaar aanvaardde. Aan de tot 
standkoming der beide belastingwetten had van Houten, die 
Voorzitter was van de Commissie van Rapporteurs, bijna een 
even groot aandeel als Pierson zelf 1). Verdere plannen tot 
belastinghervorming, door Pierson voorbereid, o.a. verbete-
ring der personeele belasting, konden wegens het aftreden 
van h-et Ministerie, niet meer in behandeling komen.
Bij de Kabinetsformatie had Tak in hat bovenvermelde 
,,am,ieebriefje" als voorwaarde gesteld, da,t zijn taak in de
1) Pierson werd na de aanneming zijner belastingwetten door een 
deel van het Haagsche publiek, vooral van het aanzienlijke en ver-
mogende, met verwijtingen overladen. Men schroomde zelfs niet hem 
persoonlijk to beleedigen bv. door zich to verwijderen wanneer hij een 
salon binnentrad. Er werd toen zelfs een complot aangelegd, dat bijna 
geslaagd was, om hem op „de Witte" to deballoteeren. Ambtenaren en 
gepensionneerden, die verstoord waren over hun aanslagbiljetten voor de 
bedrijfs- en vermogensbelasting, hadden dit op touw gezet. Pierson, wiens 
gemoed ontoegankelijk was voor alles wat naar haatdragendheid zweemde,
heeft nooit getoond, dat deze schandelijke behandeling eenige wrok bij 
hem opwekte.
2) ,Zonder uw hulp en voorlichting ware van mijn belastingwetten 
bedroefd weinig terecht gekomen" zoo schreef hij later aan van Houten.
1926 I.	24
360	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
eerste plaats zou zijn een regeling van het kiesrecht to ont-
werpen en voor to,dragen, waarbij dit recht zoover zou moeten 
warden uitgebreid als de Grondwet toeliet. Er was echter niet 
omschreven tot hoever, naar het oordeel van het Ministerie, 
deze uitbreiding zonder Grondwetschenn.is zich kon uitstrek-
ken. Hierover toch bestond verschil van mleening onder de 
Kamerleden, die overigens bijna alien de wenschelijkheid van 
kiesrecht-uitbreiding beaamden. Onder de Liberalen waren 
vele voorstanders van algemeen of bijna algemeen kiesreeht, 
hoewel de invoering daarvan waarschijnlijk aan hun partij de 
meerderheid zou doen verliezen. Volgens Prof. Buys steunde 
deze opvatting op overwegingen van recht; men wilde, dat 
alle staatkundige denkbeelden, onder het yolk levend, in de 
StatenrGeneraal zouden vertegenwoordigd worden. Waar nu 
het probleem om een regeling to ontwerpen, welke aan ieder, 
die een onafhankelijke politieke meening bezat, de kiesbe-
voegdheid zou toekennen:, onoplosbaar scheen, kwam men 
tot het besluit, dat toelating van alle geschikten slechts mogelijk 
was, wanneer aan ieder, door de Grondwet niet uitgeslotene, 
het stembilfet werd ter hand gesteld. Duizenden zouden het 
dan echter ook deelachtig worden, van wie to voorzien was, 
dat zij het zouden gebruiken volgens aanwijzing van anderen, 
aan wier stoffelijken of geestelijken invloed zij onderworpen 
waren en op wie dan met eenig recht de minder parlementaire 
benaming van „ Stemvee", door het Kamerlid Rutgers vain 
Rozenburg voor deze nieuwe kiezers uitigevonden, zou kun-
nen toegepast worden.
Door de indiening van het ontwerp-Kieswet Tak, uitgaande 
van de in 1891 door de Liberale Unie aangenomen beginselen, 
werd de appel der tweedracht onder de liberal-e partij gewor-
pen. De Liberale Unie sprak met bijna algem-eene stemmen 
den wensch uit, dat het ontwerp in ho.ofdzaak ongewijzigd tot 
wet zou verheven warden, waarbij een der leden, onder bijval 
der aanwezigen, uitriep, dat hij door dik en dun met Tak 
wilde meegaan. De Gematigd-Liberalen, de meeste Katho-
lieken en verscheidene Anti -Revolution airen hadden tegen de 
door Tak voorgestelde, zeer sterke kiesrecht-uitbreiding 
groote bezwaren. Deze bezwaren waren ten eerste van con-
stitutioneelen aard. Men achtte het, door Tak aangenomen, 
negatieve kenteeken van maatschappelijken welstand (het niet
VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	361
officieel bedeeld worden) in strijd met de Grondwet, die zelf 
de bedeel'den reeds van -de uitoefening van het kiesrecht had 
uitgesloten en daarnevens positieve kenteekenen van geschikt-
heid en van maatschappelijken welstand eischte. Daarenboven 
oordeelde men een zoo snelle uitbrei,ding (waardoor het ki,e-
zerstal zou verdubbel-d worden) zonder gelei,delijken over-
gang ongewenscht en men vreesde bij zoovele onontwikkelde 
kiezers voor.den invloed van demagogen.
Tot de t-egenstanders van Tak's ontwerp behoorde ook Van 
Houten. Te then tij'de kwam het groote keerpunt in het poli-
tieke leven van, dezen staatsman. Zijn aansluiting bij hen, die 
het wetsvoorstel ongrondwettig en ondoelmatig achtten, ver-
oorzaakte een volslagen breuk tusschen hem en zijn vooruit-
strevende vrienden. Van dit oogenblik verloor hij ook in het 
land zijn aanhangers bijna geheel, waaraan reeds voor een deel 
zifh vijandige houding tegen de legerwet van Bergansius had 
bij,gedragen. Ten onrechte werd van Houten's zoogenaamde 
afval aan overwegingen van persoonlijken aard toegeschreven. 
Door z,ich tegen de kieswet-Tak to verzetten week hij 
niet of van de lijn, die hij steeds had gevolgd. Ten 
tijde van de indiening der kieswet maakte van Houten met 
mijn vader en van -der Kaay het bestuur uit der liberale Kamer-
club. Toen mijn vader hem voor het eerst sprak over de kies-
wet, dadelijk na de indiening, en hem to kennen gaf zeer tegeri 
de buirtenjgewoon groote uitbreiding gekant to zijn, antwoordde 
van Houten hem, dat hij dan geloofde, dat nu het punt gevon-
den was, waarop de liberale partij uiteen moest gaan : hij en 
de zijnen voor groote uitbreiding, mijn vader en zijn vri-enden 
daartegen,. Eerst later, toenn mijn vader en andere meer Ge-
matigden hun standpunt begonnen to bepalen, kwa-m er toe-
nadering. Zij, die over het kiesrecht dachten als mijn wader, 
waren van oordeel, dat, nu eenmaal de Regeering een zoo 
verstrekkende uitbreiding hand voorgesteld, het een onbegon-
nen arbeid zou zijn een veel geringere daartegenover to 
plaatsen. Zij aanvaa,rd,den daarom de leus, die destijds alge-
meen werd aangeheven : , , Uitbreiding zoover de Grondwet 
toelaat". De uitbreiding, door Tak voorgesteld, overschreed 
echter naar hun oordeel de grenzen door de Grondwet ge-
steld. Zij achtten haar daarenboven on,doelmatig. Door de
sch,rij fproef (welke het ontwerp-Tak eischte als bewij s van
362	VIJFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
het kenteeken van geschiktheid) zouden tal van personen uit-
gesloten warden of zichzelf uitsluiten, terwijl het beginsel om 
hen, die hun belastingschuld niet hadden voldaan, tot de stem-
bus toe to laten 1), naar hun meening in strijd was met den 
geest der Grondwet en verd-erfelijk. Tegen dit laatste was 
van Houten ook reeds opgekomen en hij had zich oak immer 
tegen het verleenen van het stemrecht aan Proletariers ver-
zet. Van Houten zeid,e in die dagen eens tot mijn Vader 
,, Ik verdeel ons yolk maatschappelijk in vijf klassen. De eerste 
,,en tweede bezitten nu het kiesrecht, de derde moet het naar 
,, al1le regels van billijkheid en van goede staatkunde verkrij-
„gen, de vierde laat mij koud, zij kan het verkrijgen, zonder 
,, dat ik er sterk voor zal opkomen, de vij f de moet .in vol-
„strekten zin van het kiesrecht verstoken blijven". „Met 
,,ztdke denkbeehden" zoo teekende mijn vader daarbij aan, 
„kon hij het quasi-algem,een kiesrecht van Tak moeilijk ver-
„dedigen. Hij zou hot verdedigd hebben, indien bij het als 
„den eenigen weg had beschouwd om tot uitbreiding to ko-
"men, maaIr nu hij zag, dat wij een anderen weg wilden 
„inslaan, die hem veel nader bracht tot wat hij verlangde, 
,,schaarde hij zich bij ons".
Het, naar ,aanleiding van hot Voorloopig Verslag, op vele 
punten gewij,zigde ontwerp, wend in,den zomer van 1893 door 
de Tweede Kamer in openbare behandeling genomen. Het 
bleek to,en, dat de Radicalen en een deel der Liieralen, als 
wier hoof d Goeman Borgesius was ate bescho.uwen, zich on-
voorwaardelijk bij Tak aansloten. Het liberale Haagsche 
blad ,h.et Vaderland", het orgaan van Borgesius, verd.edigde 
de grondwettigheidd van het ontwerp. Later, in 1907, verklaarde 
Borgesius in zijn weekbl,ad „de Vaderlander", dat hij de 
Crondwet beter ha,d leeren begrijpen en hij erkende toen, dat 
het ontwerp met de constitutie in strijd was. Had hij dit in 
1893 ingezien, dan zou wellicht de eenheid der liberale partij 
bewaard zijn kunnen blijven.
Toen ode aigemeene beschouwingen waren afgeloopen, ward 
besloten niet onmiddellijk de artikelen to behandelen, maar 
de amendementen eerst naar de afdeelingen to zenden. Uit de
1) Bij de laatste wijziging van het ontwerp-Tak werden echter alle 
wanbetalers van rijksbelastingen van de uitoefening van het kiesrecht 
uitgesloten.
VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	363
drie groepen, die zich niet met het ontwerp konden vereeni-
gen (de Gematigd Liberalen, waartoe nu ook van Houten 
kon gerekend worden, de rechts Anti-Revolutionairen en 
de Katholieken, behalve Schaepman) waren nml. talrijke 
amendementen voortgekomen, van soms vrij ingrijpenden 
aard. Een van de belangrijkste was dat, hetwelk op verzoek 
der liberate kamerclub door van der Kaay, van Houten en 
de Beaufort was ontworpen, hetwelk echter, uit politieke 
overwegingen.;, bij de laatste behandeling niet weder weed
ingediend 1).
Het besluit tot het uitstellen van de behandeling der arti-
kelen zou, inaar de meerderheid hoopte, gunstige gevolgen 
opleveren, doordat nader overleg met den Minister kon 
gepleegd worden. Tak echter, verwachtend met den steun van 
Kuyper en Schaepman zijn zaak :te zullen winnen{, bleek niet 
genegen tot het doen van concessies aan de rechter fractie 
der Liberalen.
Eerst in: Februari 1894 ging de Tweede Kamer tot de be-
handeling der artikelen van het inmiddels nogmaals gewij-
zigd ontwerp over. Art. 3, waarbij thans als eenig kenteeken 
zoowel van geschiktheid als van maatschappelijken weistand 
was aangenomen „het, voorzien in eigen onderhoud en in 
dat van het -huisgezin" weed m-et vrij groote meerderheid 
aanvaard 2) . Deze uitspraak was op zichzelf echter onbelang-
,rijk en verkreeg eerst beteekenis door de nadere uitwerking in 
het volgend artikel vervat. Art. 4 bepaalde nml. aan welke 
voorwaarrden men had to voldoen om geacht to worden ddit 
kenteeken tie bezitten. De voornaamste dezer voorwaarden 
waren, dat men
10. gedurende & drie 3) laatstverloopen maanden, in een-
1) Zie hierover van Houten ,Vijf en twintig jaar in de Tweede Kamer" 
Vierde Periode p. 182 vlg.
2) Door Mackay was op dit artikel een amendement voorgesteld, 
strekkend om het kiesrecht alleen aan hoofden van gezinnen en daarmede 
gelijkgestelden toe to kennen, hetwelk door den Minister onaannemelijk 
werd verklaard. Toch zou het, met medewerking van de rechterzijde en 
eenige Liberalen aangenomen zijn, indien de voorsteller, voorziend waartoe 
hij anders zou kunnen geroepen worden, het niet had ingetrokken.
3) De Ministers van Tienhoven en van Dedem hadden in den Minister-
raad voorgesteld, dezen tijd van 3 maanden op 6 maanden to brengen, loch 
Tak wi lde niet toegeven.
Van Tienhoven had zeifs liefst een belasting-census.
364	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
zelfde won.ing zij gehuisvest geweest, of, gedurende het 
laatstverloopen burgerlijk jaar, hoogstens eenmaal van 
woning zij veranderd ;
2°. gedurende het laatstverloopen burgerlijk jaar zelf even-
min als zijn vrouw of minderjarige kinderen, onderstand 
hebbe genoten van een instelling van weldadigheid of 
va,n een gemeentebestuur;
30. zijn aanslagen in de rijks ,directe belastingen geheel 
hebbe voldaan;
4°. zich met goed gevolg aan de schrij f proef hebbe onder-
worpen 1) .
Van vele zij den werd dit artikel bestreden. Vrij algemeen 
werd erkend, dat het gedurende drie m.aanden bewonen van 
hetzelfde huis, ook al ware ,dit slechts een ermelijke hut, geen 
bewijs opleverde van het voorzien in' het onderhoud van zijn 
gezin. Het, overigens voor Tak niet onwelwillende , Handels-
blad", noemde dit laatste ontwerp „een monster van wet-
geving". Lohman kwalificeerde het als „een legislatief wan-
gedrocht" en de Raa-d van State had eenstemmig als zijn 
oordeel to kennen gegeven, dat het onvereenigbaar was met 
de Grondwet, hetgeen ook de meening was van de meerder-
heiid der Tweede Kamer. In alle partijen was men er echter 
van doord.rongen, dat het artikel niet mocht worden afge-
stemd, zoolang niet alle pogingen, die tot eon vergelijk konden 
leiden, waren mislukt. leder voorstel om een anderen maat-
staf voor maatschappelijken welstand aan to nemen (belasting, 
huurwaarde, het bewijs van eenig bezit) werden evenwel door 
den Minister afgewezen. Het eenige waartegen de Regeering 
geen bezwaar zou maken, ware een versterking van de waar-
borgen in haa.r ontwerp gegeven : continuiteit van woning, 
leeftijd, enz. Ten slotte werd, . ten einde to trachten de anders
') De meerderheid der Kamer (de Anti Revolutionairen, de Katho-
lieken en enkele Liberalen) hadden bezwaren tegen de schrijfproef. De 
Regeering meende echter, dat het tegen alle beginselen zou indruischen 
het kiesrecht to verleenen aan analfabeten. Zij besloot nu op advies van 
Pierson, c. q. to verklaren van de handhaving van de schrijfproef geen 
kabinetskwestie to zullen maken, maar dit wel to doen t. z. t. bij de behan-
deling van de wetsbepalingen, die ,het kiezen" regelen en waarbij dan 
voorgeschreven zou worden, dat het schriftelijk invullen der stembiljetten 
door de kiezers persoonlijk behoorde to geschieden. Dit laatste zou, 
meende zij, geen krachtige bestrijding vinden.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	365
onvermij,delij.ke verwerping van het Regeeringsvoorstel to 
voorkomen van onverdacht vriendschappelijke zijde, nml. 
door een persoonlijk vriend van den Minister, den oud-
Preddikant de Meijier, een amendement voorgesteld, hetwelk 
nader aangaf aan welke ei.schen de kiezerswoning had to 
voldoen en dat -den tijd, gedurende welke men daarin gehuis-
vest moest zijn, op een jaar bepaaide 1).
Het amendement werd ingediend, na de uit,drukkelijke 
verkiari,ng dat het niet als „machine de guerre" maar als 
„machine de paix" was to beschouwen en de voorsteller 
verzocht den Minister dringend om, indien hij het onaanne-
melijk achtte, dit rondweg to verklaren, in welk geval het 
terstond zou worden ingetrokken 1). Tot tweemaal toe wend 
het amen-dement gewijzigd, ten einde tegemoet to komen aan 
de bezwaren door den Minister geopperd, die zelf medewerkte 
om den juisten zin der woorden vast to stellen 3) . Nadat deze
1) Ook een lid der Regeering, Minister Pierson, had een redactie ont-
worpen, waarbij nadere eischen aan de kiezerswoning werden gesteld. Hij 
wilde in de eerste alinea den eisch stellen van ,huisvesting in een vol-
doende woning ". De slotalinea zou dan aldus luiden
„Onder eene voldoende woning verstaat deze wet elk gebouw of 
„gedeelte van gebouw, waarin voor den, bewoner of de bewoners woon-
„vertrekken aanwezig zijn, in de verhouding van tenminste een op elke 
,,drie personen boven de 18 jaren. Voor de toepassing dezer bepaling, 
,,wordt als woonvertrek aangemerkt elke beslotene ruimte ter oppervlakte 
„van tenminste 12 M2., niet dienende tot stalling van paarden of vee, 
„alwaar door den bewoner of met hem samenwonenden het middagmaal 
,,gebruikt of nachtverblijf gehouden wordt.
„Zij, die krachtens zakelijk recht, huurovereenkomst, ambts- of dienst-
,,betrekking, woonvertrekken voor zich, of voor zich en anderen, in uit-
,,sluitend gebruik hebben, worden geacht eene afzonderlijke woning to 
„hebben".
Pierson liet deze redactie aan zijn ambtgenoot Tak lezen, die hem 
machtigde er den oud-liberalen afgevaardigde Mees mede in kennis to 
stellen, met de bijvoeging, dat zij zijn goedkeuring wegdroeg. Mees wilde 
echter dit amendement niet indienen, hij vond het to subtiel.
2) Hoewel het amendement technisch niet zeer fraai was, besloten 
de meesten van hen, die zich met de door Tak voorgestelde bepaling niet 
konden vereenigen, het aan to nemen, teneinde tot een oplossing to komen.
3) Uit de aanteekeningen van Jhr. Roell bleek mij, dat de Meijier 
vooraf overleg had gepleegd met dezen staatsman en dat zij to samen de 
redactie van het amendement hadden ontworpen. Alvorens het amen-
dement in to dienen, had de Meijier een bezoek gebracht aan Minister Tak, 
waarbij hij hem met zijn voornemen in kennis stelde. De Minister had hem 
toen herhaaldelijk hartelijk dank gezegd voor zijn poging om hem to
366	VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
wijzigingen waren aangebracht verklaarde de Minister aan het 
slot zij ner rede slechts, dat hij de Kamer niet kon aanraden 
om aan het amendement haar goedkeurin.g to schenken. Dit 
advies, waaruit naar het parlementaire spraakgebruik aller-
minst viel af to -leiden,, dat de voorgestelde wijzi}ging onaanne-
melijk word geoordeelld, verstigd'e bij de geheele Kamer dan 
ook den indruk, dal de Minister, al achtte hij het amendement 
ongewenscht, er zich bij zou neerleggem Toen then Donder-
dagmi,ddag 8 Maart de Kamer uiteenging was de overtuiging 
algemeen, dat & kans van het totstan,dkomen der kieswet 
grooter was, dan zij gedurende den igeheelen loop der i eraad-
slagingen: was geweest.
Den volgenden morgen werd het amendement in stemming 
gebracht en aangenomen '). Toen de Minister daarop het 
woord verzocht en mededeelde, dat het wetsontwerp door hem 
werd ingetrokken, aanigezien do strekking en beteekenis daar-
van door hot amendement geheel igewijzigd werden, kwam 
deze 'verklaring, gelijk een dond,erslag bij helderen hemel.
Naar het schijnt was Tak aanvankelijk wel berei,d geweest 
het amendement to aanvaarden, of d;ubieerde althans nog 
omtrent de daartegen aan to nemen houding, maar den avond 
voor de stemming hadden zijn, radicale vrienden en in de eer-
ste plaats Kerdijk, hem met verwijten overladen. Hij zou hun 
gunst voor altij,d verliezen, indien hij toegaf. Naar men zeide 
werd toen door hem het advies ingewonnen van. zijn ambt-
genotot voor Justitie Smidt. VOOr de stemming liet Tak den 
Ministerraad bijeenkomen en,daar gaf hij tot groote verbazing 
van van Tienhoven 2) en ook van enkele andere ambtgenooten 
to kennen, dat hij, ina aanneming van het amendement, de wet
steunen en het amendement in beginsel niet onaannemelijk verklaard, 
maar zich nadere overweging voorbehouden.
In een gesprek dat Jhr. Roell met Minister Pierson over het amen-
dement had, verklaarde deze laatste, dat hij een omschrijving der mooning 
goedkeurde en tegen die van den Heer de Meijier geen ernstig bezwaar 
had. Later, nader over het amendement nadenkend, kwam het Pierson 
toch voor, dat het niet strookte met de krachtig uitgesproken beginselen 
en dat het in de practijk tot onbillijkheden aanleiding zou geven.
1) Bijna alle Katholieken (ook Schaepman), alle Anti Revolutionairen 
op 4 na en 20 Liberalen brachten hun stem voor het amendement uit.
Z) De machtiging van de Regentes tot intrekking der wet had Tak 
reeds eenigen tijd in handen, doch hij had van Tienhoven daarmede niet 
in kennis gesteld.
VI JFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	367
zou intrekiken. Het is onbegrijpelijk dat van Tienhoven toen 
niet voor de stemming het voornemen der Regeering ter ken-
nis van de Kamer heeft gebracht of Tak verzocht heeft d,it to 
doen. Van Tienhoven, die meende, dat voor intrekking der 
wet geen aanleiding bestond en de wijze, waarop zij geschied 
was of keurde, verzocht thans zijn ontslag, hetwelk hem werd 
verleend. De overige ambtgenooten van Tak bleven hem 
getrouw, al wankelde de Minister van Kolonien van Dedem, 
ook even. Pierson stond aan Tak's zijnde,, niet omdat hij 
diens staatkundige tactiek bewonderde, maar omdat hij meen-
de, nu men eenmaal stond voor de vraag om de kieswet, 
waaraan hij zijn steun had gegeven en die hij persoonlijk 
goedkeurde, al olf niet door to zetten, Tak niet oontrouw 
to mogen worden. De Meyier werd door deze plotsefinge 
wending zoozeer gesch-okt, dat -hij sedert voor altijd geknakt 
was; , ,de Meyier" zoo zeide van Houten destij ds, , ,is to 
braaf voor de politiek". Hij kon zich niet voorstellen, dat 
hij op een dergelijke wijze door Tak zou behandeld worden. 
Ook Tak zelf hebben de gebeurtenissen van 1894 sterk 
aangegrepen ; sindsdien is hij geestelijk en lichamelijk achter-
ui'tgegaan.
Landgenooten, die thans den mid-delbaren leeftij,d bereikt 
of overschreden hebben, herinneren zich ongetwij,feld de 
beroering, door de intrekking der kieswet-Tak en de daarop 
gevolgde ontbinding der Tweede Kamer in den lande teweeg-
gebracht. Sinds de April-beweging in 1853 had geen staatkun-
dige gebeurtenis zulk een opschudding gebaard en ik ikan mij 
ook niet herinneren, dat na 1894 ooit weder een kwestie van 
binnenlandsche politiek een zoo sterke algemeene agitatie 
heeft veroorzaakt in ons land, waar eigenlijk slechts zeer 
weinigen werkelijk belangstellen in staatkunde.
Aanvankelijk meenden velen in den lande, die de , , histoire 
intime" van -het amendement-de Meyier nog niet kenden, dat 
het voornemen van den Minister, om bij aanneming van het 
amendement dde wet in, to trekken, aan de Kamer bekend was 
en men. begreep de houding van de Meyier niet -of meende, 
dat hij opzettelijk de val van het Ministerie had willen uitlok-
ken. Door brochures van mijn vader yen van, anderen, welke 
weldra verschenen, leerde men de juiste toedracht allenigs 
kennen en daardoor werd een einde gemaakt aan de legende
368	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
„van den braven Tak en de booze wijzen" uit het kinder-
sprookje door den fellen tegenstander van de kieswet, den 
Amsterdamschen Hoogleeraar Spruyt in die dagen in , het 
Handelsbiad" medegedeeld 1). Tak had zich waarschijnlijk 
voorgesteld, door de Kamer bij verrassing voor de intrek-
king der wet to plaatsen, zijn eigen stelling to zullen verster-
ken. ; het tegendeel bleek echter het geval to zijn. Er waren 
nu zelfs voorstanders der wet, die zich tegen Tak verklaarden 
wegens de wijze waarop hij de zaak had behandeld. 2 )
Tak was vast overtuigd van een,overwinning bij de stembus. 
Gerugsteund door zijn vrienden verzocht hij aan de Regentes 
machtiging tot Kamerontbinding. De stukiken op deze ontbin-
ding betrekking hebbend, werden, ;in tegenstelling met het-
geen bij vorige ontbindingen, ontstaan door een conflict 
tusschen Regeering en Volksvertegenwoordiiging (1853, 1866, 
1868, 1886), placht to geschieden, niet terstond gepubliceerd. 
Deze bescheiden werden echter later door het Ministerie-Roell, 
met machtiging der Regentes, aan de Eerste Kamer op haar 
verzoek overgelegd en in de Handelingen openbaar gemaakt. 
Daaruit bleek toen, dat Tak in zijn rapport aan de Regen-
tes de intrekking der wet en de ontbinding gemotiveerd had
1.0 omdat het amendement met het stel,sel der Regeerings-
voordracht in strijd was en voor duizenden geschikte 
personen het kiesrecht deed verloren gaan ;


') ,Daar leeft in den Haag in een geheimzinnige toren, zoo verklaart 
„dit merkwaardig voortbrengsel der volksfantasie, een brave man Tak 
,,genaamd. Hij heeft hart voor het yolk en voor de jeugdige Koningin, 
,,die hij als Raadsheer ter zijde staat. Zoo gaarne zou hij aan het gansche 
„volk kiesrecht geven en daardoor den troon der Koningin bevestigen. 
,,Maar hij kon dit niet zonder de wijzen van het Koninkrijk to raadplegen 
„en die wijzen, hoe geleerd ook, zijn helaas grootendeels ondeugende, ja 
,,booze menschen. Zij willen niet, dat aan het yolk recht geschiede en 
,,dat het Koningshuis geeerd worde. In hun euvelmoed spanden zij daar-
,,om voor den braven Tak een valstrik, hopend dat hij daarin ellendig zou 
,,omkomen, maar Tak bemerkte onraad. Hij jaagt de wijzen uit hun 
„raadszaal en vraagt thans aan het yolk hem in plaats van de booze wijzen,
,,goede wijzen to willen zenden".
2) O.a. de oud-Minister Geertsema, die, toen een lid der Tweede 
Kamer hem op den dag der intrekking des middags op de Societeit zeide, 
dat Tak nu zijn tegenstanders in het netje had weten to krijgen, ten ant-
woord gaf, dat Tak zijn vertrouwen verloren had en op onverantwoor-
delijke wijze had gehandeld.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	369
20. wegens de bij het samenstellen van het Kabinet gemaak'te 
afspraak, vervat in het meervermelde particuliere schrij-
ven van Tak ').
30. omdat het een algemeen wantrouwen tegen de oprecht-
heid der ingediende voorstellen zou wekken, in:dien de 
Kroon deze liet varen, nu een meerderheid der Kamer 
zich tegen de daarbij aanhangig gemaakte ruime uitbrei-
ding had verklaard.
Werd door dit want,rouwen het gezag der Kroon verzwakt, 
dan zou zij alleen steun vinden bij een meerderheid in de 
Tweede Kamer, waarvan de levensduur ni-et langer dan tot 
1895 kon verlengd worden.
„Duizenden in den lande", zoo vervolgde Tak in zijn rap-
port, , zouden van nu a,f aan reikhalzend uitzien naar de
, verkiezingen in 1895, aan de tegenwoordige Kamer het
, zedelijk recht ontzeggend om ten aanzien van het kiesrecht
,eene beslissing to nemen. De Kroon zoude door zoodanigen 
, , toestand noodeloos in het leven to roepen, de politieke 
„crisis slechts verlengen. en in de oogen van het yolk zoude 
,,daarvan de verantwoordelijkheid geheel op Haa,r worden
gelegd".
Ofschoon de Regentes de -overwegingen, waarop het voorstel 
tot ontbinding berustte, .net in alle opzichten kon beamen, ver-
leende H. M.,d,e gevraagde machtiging,,omdat Hare Majesteit 
,,na rijp overleg overtuigd (was), dat in de tegenwoordige
omstandigheden een beroep op de natie de beste oplossing 
, , (was) om tot eene bevredi'gende regeling van h-et kiesrecht 
_en tot een spoedig einde van de ontstane crisis te komen".
Karnerontbindiing was ;inderdaad in de gegeven omstandig-
heden wel de beste wijze om deze, door het gemis aan staat-
mansbeleid van Tak teweeggebrachte crisis op to lossen. Hetwas
1) Dit briefje bevatte o.a. de volgende zinsnede
,,Wanneer een meerderheid in de Tweede Kamer hare medewerking 
„tot deze (kiesrecht)regeling weigerde of de behandeling van het daartoe 
„strekkend ontwerp, door zijdelingsche tegenwerking wist to ondervangen, 
„zoude dit tengevolge moeten hebben, dat aan de Koningin-Regentes een 
„voorstel tot ontbinding der Kamer werd gedaan, zoodat aan het yolk de 
„gelegenheid werd geschonken om zijn gevoelen over dit vraagstuk uit 
,,to spreken ".
Dit schrijven had van Tienhoven niet aan de Regentes overgelegd, doch 
hij had Haar den zakelijken inhoud medegedeeld.
370	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
Loch niet met zekerheid to voo,rspellen of -een nieuw Ministerie, 
met de meerderheid, die voor het amendement-de Meyier 
gestemd had, een kieswet zou kunnen samenstellen, daar ver-
schillende voorstemmers, met name onder de anti-revolutio-
naire leden, door den loop, welke de zaak had genomen, 
berouw hadden van hun stem en een nieuw Kabinet misschien 
niet zouden steunen.
Van verschillend-e zij,den werd critiek uitgeoefend op deze 
ontbinding of liever gezegd op het advies van het Ministerie 
aan de Kroon om,tot ontbinding over to gaan. Het besluit der 
Regentes .achttte men vrij algemeen een daad van wijs beleid. 1)
De oud-Minister van Karnebeek noemde in een vlugschrift 
de ontbinding een staatsgreep, omdat de Regeering daardoor 
de kiezers uitnoodigde een Kamer to verkiezen, die haar zou 
helpen de Grondwet in effectu to veranderen, zonder flat de 
voor Grondwetsherziening voorgeschreven bepalingen wer-
den gevolgd.
Mijn vader achtte de wijze, waarop deze ontbinding door de 
Regeering was voorbereid en aanbevolen, niet in overeen-
stemming met een goede practijk der Grondwet, zooals hij 
nader uiteenzette in een speciaal daaraan gewij& brochure. 2 )
D.aarin betoogde hij, dat de Regeering ten onrechte de in 
Engeland gebruikelijke practij-k had gevol-gd en de ontbinding 
had aangewend als een ,middel om h,et leven van het Parle-
ment to ver:ko,rten., door op een voor haar gunstiger tijdstip de 
algemeene verkiezingen t,e doen plaats hebben. 3) In Neder-
land echter we-rd het ontbindingsrecht in 1848 in de Grondwet
1) Ten onrechte deden voorstanders van Tak het voorkomen alsof de 
Kroon door tot ontbinding to besluiten zich aan hun zijde schaarde.
Toen Takkianen gebruik wilden maken van het jaarlijksch bezoek van 
H. H. M. M. aan Amsterdam, dat toevallig in die dagen viel, voor een 
demonstratie, besloot de Regentes het bezoek aan de hoofdstad niet to laten
doorgaan. Zij wilde geheel boven de partijen blijven.
2) „De Ontbinding der Tweede Kamer van Maart 1894" Staatsrechte-
lijke beschouwing.
3) Dat het de bedoeling der Regeering was de Engelsche practijk. in 
to voeren, bleek naar de meening mijns vaders lo. doordat reeds bij de 
vorming van het Kabinet een voorstel tot ontbinding was vastgesteld voor 
het geval zekere gebeurlijkheid zich voordeed ; 2o. doordat in het ont-
bindingsrapport werd opgemerkt, dat de ontbinding ,in het wezen der 
zaak thans niets anders zoude zijn dan een met een jaar vervroegde 
aftreding".
VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	371
opgenomen als een buitengewoon rechtsmiddel, waa,rvan de 
Vorst kon gebruik maken, wanneer hij op een gegeven oogen-
blik in de onzekerheid verkeerde of de Vertegenwoordiging 
nog wel de juiste uit,drukking was van den volkswil 1). De 
ontbinding moet zijn, „een vrije daaid van den Vorst, zelfstan-
,diig van hem uitgaande, in denzelfden zin als een benoeming
van een Ministerie dat is". 2 )
Z.i. had het Ministerie daa,rom zich bereid moeten verklaren 
zijn ontslag aan to vragen, aan de Regentes overlatend te be-
slissen of de Kamer al of niet ontbonden zou worden.
De verkiezingen hadden plaats onder de grootste verwar-
ring op staatkundi,g gebi,ed. De leuze bij de stembus was
Vbor of legen Tak. Voor of tegen nagenoeg algemeen stem-
recht". Alle bestaande partijverhoudingen wa,ren plotseling 
verbro-ken. De tweespalt in de liberale partij uitte zich in de 
scherpste vormen. Zij, die kort to voren nog in hetzelfde 
partij-verband hadden gestaan, waren tegenslanders,geworden 
en beschouwden elkander wederzijds als afvalligen. De 
Liberale Unie zond aan de bij haar aangesloten kiesvereeni-
gingen een circulaire, waarin de wenschelijkheid werd betoogd 
om bij de verkiezingen alleen die candidaten to stellen, die 
verlangden mede to werken aan een finale kiesrechtuitbreiding 
in den zin waarin Tak die had voorgesteld en verdedigd. De 
Amsterdamsche kiesvereeniging , , Burgerplicht" nam daarop 
een,m,otie aan, waarbij wend uitgesproken, dal 's lands belang 
vereischte, dat de aanstaande Tweede Kamer zoo spoedig 
moigelijk een ki,esrecht-ontwerp op denzelf d-en breeders grond-
slag als het door de Regeering ingetrokkene behandelde en 
aannam. Aan de afgetreden afgevaardigd-en werd gevraagd of 
zij zich daarm{ede konden vereenigen. Gleichman antwoordde 
o.a., dat hij zich geen mandaat of Been verbod om aan eenige 
voor to stellen, wijziging zijn stem to geven, zou paten welge-
vallen.
De Katholieken bestreden elkaar op de heftigste wijze.
1) Het wil mij voorkomen, dat dit geval zich inderdaad in 1894 voor-
deed. Het was toch twijfelachtig of er toen tusschen de meerderheid der 
kiezers en de meerderheid der Tweede Kamer nog homogeniteit bestond
omtrent de vraag op welken grondslag het kiesrecht zou moeten berusten.
2) Deze opvatting werd door enkele persorganen o.a. door het Han-
delsblad bestreden.
372	VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
Behalve Schaepman waren de katholieke afgevaardi,gden van 
de ontbonden Kamer alien Anti-Takkianen. Het zonderlinge 
verschijnsel deed zich nu voor, dat „de Tijd", het bij uitstek 
katholieke orgaan en zelf s de hooge geestelijkheid, tegenover 
Schaepman protestantsche candidaten aanbevalen.
Dr. Kuyper, die zich in „de Standaard" als een beslist 
voorstander van Tak's voorstel had verklaard, al bevatte dit 
dan ook niet het door hem steeds verdedigde huismanskies-
recht, ri-ep na de Kamer-ontbinding een Dieputatenvergadering 
bijeen, aan welke eenige resoluties, door het Centraal-Comite 
genomen, werden voorgelegd, waarin o.a. werd verklaard, 
dat de komende verkiezingen: waren to verst-aan , als een wor-
„steling tusschen hot conservatisme van alle gading eenerzijds 
„en anderzijds tusschen hen, die voor het yolk achter de 
„kiezers opkomen, een strijd waarin de anti-revolutionaire 
„partij aan haar beginsel en verleden getrouw, van uit haar 
„eigen standpunt zich op onverdachte wijze tegen hot con-
„servatismae heeft to weer to stellon" .
Een tien:tal, tot den rechtervleugel der anti-revolutionairre 
partij behoorende Kamerleden (o.a. Mackay en de Savornin 
Lohman) richtten zich nu, zonder dde Deputatenvergadering 
of to wachten, tot de kiesvereenigingen in Seen geschrift, door 
,,de Standaard" ,het fatale manifest" gedoopt, waarbij zij 
bezwaren aanvoerden tegen art. 4 ,van het ingetrokken ontwerp.
Hierdoor kwam het in de anti-revolutionaire partij tot een 
breuk tusschen de Kuyperianen, die meest allen tot de Dolee-
renden behoorden, en de aanhangers van hen, die ,, het fatale 
Manifest" hadden onderteekend, die, behoudens uitzonderin-
gen (de Savo.rnin Lohman) Nederlandsch Hervormd (,,Syno-
dalen") waren, en welke laatsten zich nu niet langer in , , het 
persoonlijk regiem" wenschten to schikken. Het vuur, dat 
reeds Tang igesmeuld had, brak thans in lichte laaie vlam uit. 
,,Op den dag van de sluicing der Kamer vbbr de ontbinding" 
zoo sch,reef mijn vader , hoorde ik in de koffiekamer twee 
anti-revolutionai,re leden zich in de bitterste bewoordingen 
uiten over Kuyper. Ik wilde mij verwijdderen, begrijpend, dat 
dit gesprek niet voor mijn ooren bestemd was, doch het bleek 
mij welhaast, dat de sprekers er prijs op stelden, dat iodereen 
het wist" .
Kuyper die bij deze verkiezingen waarschuwde tegen ,, de
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	373
Heeren met dubbele namen", verdacht van conservatisme, 
verdedigde nu ook, geheel in strij d met hetgeen hij steeds 
beweerd had, de .telling, dat op staatkundig gebied de gods-
dienst niet behoeft mede to rekenen. Met warmte kwam hij to 
Gouda op voor de candidatuur van Valette, een Katholiek, 
die,met de kerk gebroken had, tegenover •een kerksch Protes-
tant Graaf C. van Bylandt. Trouwens allerwege werden thans 
candidaten aanbevolen door personen, die voorheen hun poli 
tieke tegenstanders waren; zoo werd de candidatuur van mijn 
vader te Delft ondersteund door de Katholieken, met uitzon-
dering van enkelen, door het anti-revolurtionaire oud-Kamer-
lid Fabius, door alle Predikanten behalve de Doleerenden en 
door een deel d~e.r Liberalen.
Tak lief zich to Amsterdam candi-daat stellen, doch achtte 
het niet noodig zijn houding tegenover de kiezers uiteen to 
zetten en vertrok naar Parijs, van waar hij eerst op den dag. 
der stemming teru,gkeerde.1)
De uitslag der eerste stemming was reeds een moreele 
nederlaag voor de Regeering, al bleef zij nog op de overwin-
ning hopen. In verschillende groote steden, 's-Gravenhage, 
Utrecht, Haarlem, Leiden, werden aanstonds met verplette-
rende meerderheid de anti-Takkiaansche candidaten gekozen . 
Tak zelf verwierf met een zwakke meerderheid een Kamer-
zetel.
Bij de herstem-mingen verloren de Takkianen den slag.
XXI.
De nieuwe Kamer telde 54 tegenstanders en 46 voorstan--
ders van het ontwerp-Tak. Het Ministerie kon thans niet 
anders den dan zijn ontslag vragen. Voor de Regentes was 
het to midden van deze polftieke verwarring geen gemakke-
lij,ke taak om to beslissen aan wien de vorming van een nieuw
1) Tot welk een hoogte de politieke hartstocht in die dagen gestegen 
was en hoe deze soms tot vrij dwaze demonstraties kan leiden, moge uit 
het volgende blijken.
Bij zijn terugreis uit Parijs, wilde Tak een spoorwegcoupe binnen-
treden, waarin reeds een Dame, behoorend tot de aanzienlijke kringen van 
's-Gravenhage, had plaats genomen. Deze verklaarde daarop liever nog 
een dag to Parijs to zullen blijven dan met den gehaten staatsrn.an in 
dezelfde coupe de reis naar het vaderland to doen.
374	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
Kabinet op to dragen. Daar de Liberalen in de Kamer de 
meerderheid hadden behouden, was het to voorzien, dat deze 
opdracht aan een liber,aal-anti-Ta.kkiaansch staa-tsman zou 
worden verstrekt. Aanvankelijk werd de naam van den 
oud-Gouverneur-Generaal Pijnacker Hordijk, als Kabinets-
formatteur genoemd. Op advies o.a. van de Vo-orzitters der 
beide Kamers, G1eichman en van Naamen van Eemnes, 
werd evenwel Jhr. Mr. J. Well, die toen in hooge achting was 
bij de Regent,es, met het samenstellen van een nieuw Ministerie 
belast.
Rdell, die in 2 district,en (Utrecht en H aarlem) gekozen 
was, stond zoowel bij zijn geestverwanten als bij zijn polifieke 
tegenstanders, wegens zijn groote bekwaamheid en karakter-
eigensehappen in hoog aanzien. Aanvankelijk was het zijn be-
doeling to trachten een Kabinet to vormen uit tegenstanders 
van Tak's klesrechtregeling tot verschillende partij,en behoo-
rend. Na enkele besprekingen en nadat o.a. de anti-revolutio-
naire Kamerleden Beelaerts van Blokland en Huber succes-
sievelijk de hun aangeboden portlefeuilie van Justitie hadden 
geweigerd, bleek het hem, dat het vormen van een Coalitic-
Ministerie geen aanbeveling verdiende en het gelukte hem een 
Bewind uitsluilend uit gematigd Liberalen bestaand bijeen to 
brengen. De Vrijzinnigen bleven zoodoende aan de Regeering 
en een herstel van de verbroken cenheid in de liberale pairtij 
was thans eerder mogelijk.
Roell wend-de zich nu in de eerstle plaats tot van Houten, die 
de aangewezen, man was om in het nieuwe Ministerie zitting 
to nemen. Wel was hij to Groningen niet herkozen tengevolge 
van de radicale stroomin,g in het Noorden, maar in de fractie, 
die de overwinning behaald had, was hij ee,n der uitnemend-
sten. Van Hou-ten verklaarde zich, op Wells verzoek, bereid 
om als Minister van Binnenlandsche Zaken een nieuwe kies-
wet to ontwerpen. De voornaamste redien waarom Roell de 
lei-ding der Binnenlandsche Zaken aan van Houten overliet 
en z,elf als Minister van Buitenlandsche Zaken optrad, was, 
zooals mijn vad,er in zijn levensbeschrijving van Roell ver-
meldde, d,eze, dat hij naar zijn eigen uitlaten, vreesde, dat 
zijn krachten tegen deze taak niet bestand zouiden zijn. „Men 
beschouwe dit vooral niet als een uitvlucht" zoo, vo=egde mij.n 
vader daaraan toe, , R6,ell zou ongetwijfeld volmaakt bere-
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	375
kend zijn geweest voor het D-epartement van Binnenlanidsche
Zaken, maar als hij dit Departement had beheerd op de
wijze zooals hij zich dit beheer voorstelde, dan zou er inder-
,, daad gevaa-r hebben bestaann, dat hij onder zijn arbeid ware 
„bezweken. Zijn gevoel van verantwoord,elijkheid bracht 
„mode, dat hij het zich tot plicht,rekende om in alle bijzond,er-
, heden van de hem toevertrouwde belangen door to dringen 
,ten ein+de zich van elke daad, ook de minst bbelangrijke, re-
,,kenschap to kunnen geven. Een dergelijke opvatting zoude 
„zelfsvaneen werkkracht als ide zijne to veel hebben gevergd".
Van Houten had a,ls voorwaarde gestelid voor zijn zitting 
nemen in het Kabinet, dat van der Kaay, die bij de behande-
ling der kieswet ook op den voorgrond was getreden, daa,rin 
eveneens zou worden opgenomen. Aan dezen laatste werd nu 
de portefeuille van Justitie toevertrouwd. Van der Kaay, hoe-
wel zeer bekwaam en een voortreffelijk ,mensch, bleek wel-
haast een zwak en minder geschikt Minister to zijn. Van 
Houten daarentegen overtrof alley verwachtingen. Als admi-
nistrateur was hij een der meest uitsteken!de Ministers, die in 
het vermaarde torentje -gezeteld hebben. Als redenaar in het 
Parlement daarenboven onovertroffen, iniet door zijn wel-
sprekendheid, maar door zijn, voortreffelijkeni betoogtrant.
,,Van Houten" zoo luiden de aanteekeningen van mijn 
va,der over dezen Minister, , , vond de bewij sgronden, die aan 
„anderen ontsnapten en had een -merkwaardig en eenig talent 
„om,de za-ken voor to stellen, op een wijze, dat de sterkte van 
,,zijn positie uitkwam zoodanig dat tegenspraak moeilijk was. 
„Hij vatte alle kwesties breed en wijsgeerig op en was toch 
,,in alle kleinigheden volkomen thuis. Geen Minister heeft 
,,het gezag hoo,ger weten to houden. Ik herinner mij den 
„ind-ruk dien hij in de Kamer maakte, toen de algemeen hoog 
, , geeerde Directeur van he-t Mauritshuis 1) ontslag had ge-
,vraagd, omdat er een.ander dan de man, dien hij wenschte, 
:,tot onder-directeur was benoem,d. Men was in de :artistieke 
,,err litteraire kringen van 's-Gravenhage met Bredius zeer 
, , ingenomen en terecht, want hij was een, van de beste ken-
,,ners van onze oude kunst. Zijn weggaan zou een ontzagge-
lijk verlies zijn geweest, hij was inderdaad een van de
Dr. Bredius.
1926 I.	25
376	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
,,beroemdste mannen van ons land in zijn vak. Hij was 
„echter bij uitstek prikkelbaar en had zich later meeslepen, 
,,waarschijnlijk ook door politieke vijanden van van Houten, 
, , om een beweging tegen van Houten in het +l even to roepen. 
„In de Kamer werd hij warm verdedigd 1) en de: tegenstan-
,, ders van van Houten sloten zich natuurlijk bij zijn vrienden 
„aan. Daarbij kwam nog dat men door de benoeming van 
,,den onder-directeur, die tot een met van Houten bevriende 
„fami-lie behoorde, het balletje van begunstiging van vrienden 
,,kon opgooien. Van Houten liet zich,echter ,niet van zijn sstuk
brengen.
,,,, Indien de Heer Bredius voortgaat met critiek uit to 
„oefenen op benoemingen der Kroon, zooals hij dat nu doet, 
„dan zal ii:k zijn ontslag niet alleen aannemen, maar hem zelfs 
, ,nsiet eervol ontslaan".
,,E r b ehooorde moed -toe om d i t inn de Kamer, bij d e stem-
ming „-die er heerschte to zeggen. Van Houten won zijn, zaak. 
,, Bredius bl,eef, mmaa,r de benoeming van den onder-Directeur 
„werd gehandhaafd. Zulke handelingen, hoe noodzakelijk 
, , ook voor de handhaving van het geza,g, worden echter onge-
,,.Iukkigerwijze in ons land slech~ts door weinigen gewaardeerd. 
,,Men, heef t liever Ministers, die wat geven en wat nemen.
,,Van Houten zal aan het Ministerie van Binnenlandsche
Zaken niet licht vergeten worden om zijn groote bekwaam-
„heiid en werkkracht. Hij was volkomen op de hoogte van
alle zaken en verstond de kunst om zonder zich met kleinig-
,, heden to bemoeien, het oog op alles to houden".
Ongetwijfeld bestond er, ook op politiek gebied, ten aanzien 
van enkele punten verschil in opvatting tusschen Roell: en 
van Houten welke laatste, zoowel in parlementaire redevoe-
ringen als in geschriften over tal van onderwerpen een zeer 
besliste, soms een eigenaardige, van de vrij algemeen gehul-
digde afwijkende meening had verkondigd. De oppositie in 
de Tweede Kamer liet niet na, bij de algemeene beschouwin-
gen over de staatsbegrooting, op dit gemis aan homogeniteit 
tusschen den Kabinetsformateur en zijn ambtgenoot van Bin-
nenlanedsche Zaken, de aandacht to vestigen. De Premier 
antwoordde hierop, dat dit misschien „zeer amusant en zeer
1) De Savornin Lohman interpelleerde den Minister over deze zaak.
VIJFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	377
pikant" was, maar niet practisch, daar geen der onderwer-
pen, waaromtrent tusschen van Houten en hem verschil van 
gevoelen bestond, in behandeling zou worden genomen. Be-
tref fende de drie hoofdpunten op het Regeerings-programma 
voorkomend, waren Roell en van Houten -geheel eensgezind. 
Die punten waren : regeling van het kiesrechl, verbetering der 
personeele belasting en nadere vaststelling van de verhooding 
tusschen de Rijks- en, de Oemeente-financien.
Laatstgenoernd punt had een actueel en eenigszins urgent 
karakter verkregen, tengevolge van den financieelen nood, 
waarin vele Friesche plattelandsgemeentenn waren komen to 
verkeeren. De benarde geldelijke toestand dezer Gemeenten 
was to wijten deels aan de verarming der bevolking tengevolge 
van de daling in de prijzen der landbouwpproducten en vooral 
oak van de turf, ideels aan het toenemend absenteisme der 
groote grondeigenaren, die hun inkomen uit hun bezittingen 
in de Gemeente bleven trekken, doch in de gemeentelasten 
niet imeer behoefden bij to dragen. Naarmate -daardoor het 
totaal van het belastbaar inkomen daald,e, te;rwijl levens de 
uitgaven voor armenzorg, o.a. tengevolge van de werkloosheid 
in verband met den voortduren,den achteruitgang der veen-
derijen, toenamen, moest het percentage, dat door deze Oe-
meenten van de inkomens der overgebleven. minder kapitaal-
krachti,ge ingezetenen geheven werd, onvermijdelijk stijgen tot 
een voor dien tijd zeer hoog cijfer. In 1892 had Minister Tak 
aan ettelijke dezer noodlijdende gemeenten rijkssubsidies ver-
leend, tot dekking waarvan bij de zoogenaamde noodwet een 
bedrag van f 250.000 was toegestaan. Toen in 1894 enkele 
dezer gemeenten hoogere bedragen voor rijkssubsi-die op 
haar begrootingen hadden gebracht, dan zij het vorige jaar 
hadden ontvangen., verklaa.r,d,e Minister van Houten beslist, 
dat hij geen verhooging van subsidie zou toestaan. De Gede-
puteerde Staten van. Friesland weigerden nu de begrootingen 
goed to keuren, indien deze verhoogde posten niet werden 
teruggebracht op dezelfde bedragen als in 1893 waren ont-
vangen. De begrootingen zouden dan sluitend dienen 
gemaakt tie worden door verhooging van den hoofidelijken om-
slag. De Gemeenteraden van Opsterland (destijds de eenige 
gemeente in ons land waar de Socialisten in den Raad de 
meerderheid uitmaakten) en van West stellingwerf, van oor-
378	VI JFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS
deel zijn#de, dat een zoodanige verhooging bovenn de draag-
kracht der ingezetenen zou gaan, kwamen in beroep bij de 
Kroon. Toen deze de beslissing der Gedeputeerde Staten 
handhaafde, namen alle leden van elk der beide Raden het 
vrij zonderlinge besluit om hu.n ontsla-g in to dienen. De 
Gedeputeerde Staten riepen thans de, tusschenkomst der 
Regeering -in, daar beide gemeenten nu reeds gedurende bijna 
een geheel jaar zonder begrooting en als gevol,g daarvan 
zonder belastingkohier hadden voortgeleefd. Minister van 
Houten aarzelde toen niet om het wapen, dat de in 1887 aan 
art. 144 der Grondwet toegevoegde 4e alinea 1) hem ver-
schafte, ter hand to nemen en diende twee uitzonderings-
wetjes resp. voor Opsterland en voor Weststellingwerf in, 
waardoor de orde in de administration dezer gemeenten weder 
zou hersteld worden. Het opmaken van de begroot-ing voor 
1894 wend hierbij opgedragen aan -den Burgemeester, die 
tevens, na-dat de Gedeputeerde Staten daaraan hun goedkeu-
ring zouden hebben verleend, de kohieren der plaatselij~ke 
belasting zou hebben vast to stellen.
Toen deze wetjes door de Tweede Kamer, welke daarvoor 
met het oog op het spo-edei.schend karakter, tijdens het win-
terreces was bijeengeroepen, werden behandeld, hadden zij 
een vrij krachtige oppositie to verduren van, de zij,de van de 
tegenstanders der Regeering, Takkiaansche, Liberalen en 
links-Anti-R-evolutionairen, resp. onder lei-ding van Goeman 
Borgesius en van Kuyper, welke laatste zich in 1894 weder 
tot Kamerlid had Iaten verkiezen. Wel-licht hoopte men, met 
behulp van enkele Katholieken, een meerderheid tegen de ont-
werpen te kunnen vormen en daardoor van Houten tot aftre-
den to dwingen. De woordvoerd-ers der oppositie beweerden, 
dat het in de Grondwet voorziene geval van „grove verwaar-
loozing" zich hier niet voordeed, omdat deze niet denkbaar 
was zonder schuld, welke aan de Raden niet kon worden ten 
laste gelegd en dat een ingrijpen in de autonomie der ge-
meenten door toepassing van alinea 4 van art. 144, alleen in


1) Deze alinea luidt aldus : Wanneer de regeling en het bestuur van 
de huishouding eener Gemeente door den gemeenteraad grovelijk worden 
verwaarloosd, kan eene wet de wijze bepalen, waarop in het bestuur dier 
gemeente, met afwijking van de beide eerste zinsneden van dit artikel, 
wordt voorzien.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	379
zeer exoeptioneele gevallen gerechtvaardigd was. Minister 
van Houten betoogde, dat de beide Raden, al mochten zij 
meenen, handelend met de beidoeling een hooger ;subsidie to 
verwerven, de gemeentebelangen behoorlijk to behartigen, 
toch feitelijk de gemeente-administratie grovelijk hadden 
verwaarloosd.
De beide uitzonderingswetjes wer:den, ten slotte met mede-
werking van. alle Katholieken en zelfs van eenige liberale 
tegenstanders der Regeering, door de Tweede Kamer en met 
bijna algemeene stemmen door de Eerste Kamer aangenomen.
Eenige jaren later, in 1897, kwam,een algemeene ~regeli~ng 
van de financieele verhouding tusschen het Rijk en de Ge-
meenten tot stand, noodig en billijk w.egen:s den slechten 
geldelijken toestand waarin vele gemeenten, oak buiten Fries-
l.and, verkeerden, mede doordat zij door den Staat meer en 
meer gedwongen werden tot het doen van uitgaven, die Been 
specifiek gemeen,telijk, maar meer een algemeen rijksbelang 
bet roffen.
Krachtens deze regeling, door Minister van Houten en zijn 
ambt+gen.oot van Financien Sprenger van Eyk ontworpen, zou 
voortaan aan iedere gemeente jaa.rlijks door het Rijk een vast 
bedrag per inwoner, volgens een ingewikkelde rekenkundige 
formule vastgesteld, worden uitgekeerd. Tevens werd daarbij 
aan de gemeenten thans ook de bevoegdheid toegekend om de 
zoogenaamde forensen in ,de belasting aan to slaan.
De meeste gemeenten, Amsterdam zoowel als de noodlij-
dende Friesche gecmeentten, kwamen door due wet, voorloo-
pig althans, in een betere conditie to verkeeren.

Leusden.	J. A. A. H. DE BEAUFORT.
(Wordt vervolgd.)
ANNA MARIA VAN SCHURMAN

1607 1678.


I.

HAAR JEUGD; HAAR VRIENDSCHAPPEN EN ROEM.

Anna Maria van Schurman was de meest bero-emde Neder-
landsche vrouw van haar tijd. Haar vermaardheid overtrof 
verve die van de dochters van Roemer Vissdher ; dichters, 
gel-eerden, staatslieden, vorstelijke personen uil ~alle besohaafde 
lanjden van Europa, zoc'hten 'haar omgang en zongen haar lof .
Onze tijd daarentegen kent Anna Maria nauwclijk,s en be-
schouwt haar hoogstens als curiosum ; haar verwoniderlijke 
geleerdh-eid lijkt ons nutteloos, haar roem onwezenlijk ; haar 
bekeering als bejaarde vrouw tot de secte der Labadisten, met 
verloodhening van Wheel haar vroeger streven, schijnt een onibe-
grijppelijke zwakheid.
Voor de gesdhioden+is van onze letterkunde heeft ongetwijfeld 
noch haar weak, grootendeels in het latijn geschreven, noch 
haar studie van Gri,eksch, Hebreeuwsdh, Arabisch en andere 
Oosterschee talen eenfiig belang ; haar Nederlandsche,gedichten, 
gering in aantal en meest sticht-elijk van aard, gaan niet boven 
het middelmatige. Tijdgenoote van onze beroemdste zeven-
tiende eeuwsche ,didhters, Hooft, Vondel, Huygens, Cats, en 
bevrien:d met verschillende van hen, blijf-t zij loch zoo good 
als geheel buiten onze nationale letterkunde.
Bezien we eohter bet ]even en streven van deze vrouw wit 
het oogpunt van de Nederlandsche beschavingsgesdhiedenis,
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	381
dan blijkt zij een zeer rmerkwaardige fi-guur. In haar streven 
naar universaliteit leeft het grootsoh wetenschaippelijk ideaal 
der Renaissance ; zij is de eerste Nederlandsche vrouw, die 
in studie een levenstaak heeft gezocht en haar geestdrif t voor 
de geestesontwikkeling der vrouw in geschrif ten heeft uitge-
drukt ; haar vermaardheid Beef t opmerkefijke lstaaltjes van 
Renaissance-vrouwendienst bij haar vrienden en bewonderaars ; 
haar bekeering tenslotte, is niet slechts de overwinning van 
gevoel-schiristendom over dogmatisme, maar beteekent tevens 
de nederlaag van heel haar Renaissance-geestdrift voor letteren 
en wetensdhap, van heel dat vast vertrouwen in den men-
schelijken geest dat ook in haar theologisahe studien haar tot 
nutoe steeds had gekenmerkt.
Zoo vertegenwoordigt Anna Maria van Schurman in haar 
werk en haar leven een belan.grijk stuk zeventiendde eeuwsche 
cultuur--gesohiedenis en toont zij in de tegenstellingen, die zich 
in haar pensoonlijkheid en haar geestesontwikkeling openba-
ren, stroom en tegenstroom -der belangrijkste geestesbewegin-
gen van haar tifd.

Anna Maria was hat jongste kind en de eenige dochter van 
Frederik van Schurman en Eva van Harf, die in 1602 to 
Keulen in het huwelijk waren getreden. Beider f a ilie bo-
hoorde tot de voorname uitgewekene Zuid-Nederlanders, die 
in het begin van onzen opstand een schuilplaats in Duitschland 
hadden gezocht.
Toen Anna drie jaar oud was (1610) hadden to Keulen 
geloofsvervol4gingen pla,ats, waaraan het jonge gezin van 
Schurman zich onttrok door een toevlucht to zoeken op het 
kasteel Dreiborn in het Guliksch,e, een bezitting van de familie 
van H arf . Daar, in een of gezonderd buitenleven, bleven zij tot 
1615, om in dat jaar naar Utrecht to verhuizen, waarmee Anna 
Maria voor good haar intree deed in de Republiek. In 1623 
vertrok de familie van Schurman, terwille van de studien van 
Anna's brooders naar Franeker, waar Frederik van Schurman 
den vij,fdden November van hetzelfde jaar overleed. Niet lang 
daarna keerde mevrouw van Schurman met haar kinderen 
naar Utrecht terug.
Anna Maria zal in deze stad haar grooten roem beleven en, 
met uitzondering van enkele jaren in Keulen en Leksmonde
38?	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
doorgebracht, zal zij er blijven wonen tot haar bekeering 
(1668). Daarop neemt zij aan de omzwervingender Labadisten 
deel, woont eerst to Amsterdam, trekt,daarna met deze secte 
naar Duitschiand en Sleeswijk-Holstein, om tenslotte een 
rustig verblijf to vinden to Wieuwerd in Friesland, waar zij to 
midden van haar geestverwanten in 1678, 71 jaar oud, overleed.
Van Anna Maria's omgeving in haar kinderjaren moet een 
sterke emotioneel-,godsdiensti,ge invloed zijn uitgegaan. Uitge-
weken om het geloof, nog pas aan de vervolgingen- to Keulen 
ontsnapt, leef de men er !in en met den Bijbel, vond eigen toe-
stand weer in het lijden der eerste Christenen en voelde naast 
de martelaarsellende ook -de martelaarsvreu.gd.
De weerklank van dit alles vinden we in Anna's vroegste 
kinderindrugken. Bijbel en Catechismus zijn (haar kinderlec-
tuur ; ongelooflijk vroeg, op driejarigen leeftijd reeds kan zij 
,,net Duits" 1) lezen en •gedeelten van de Catechismus op-
zeggen, en zoo gebeurt het, dat zij , als zij nauwelijks een 
meisje van vier jaren was", bij gelegenbeid dat zij ,eenige 
kruide verzamelde op den oever van een beekje en op verzoek 
van een dienstmaagd de eerste vraag van de H eidelberger 
cateahismus beantwoordde, bij de woorden , dat ik niet mijns 
maar mijns getrouwen Zaligmakers Jezu Christi eigen 
ben", met zulk een groote en aangename vreugd en een innig 
gevo,elen van de lief de Christi overgoten is geworden, " dat 
alle volgende jaren „de levende geheugenis van dit oogenblik 
nooit hebben kunnen uitwisscJhen".
Een dergelijk oogenbiik van godsdienstige ontroering sluit 
het eerste tijdperk van Anna Maria's j~eugd of : Toen zij om-
trent haar elfde jaar „voor het eerst in de igesah.iedenis der 
bloedgetuigen geraakte", zoo vertelt zij aan het Bind van haar 
leven, kwam zij daarvan zoo diep onnder den indruk, ,dat zij 
wel hartelijk gewensoht hard, zelf haar zoete leven met zulk 
een heerlijken dood to verwisselen".
Kort daarop eohter, na haar elfde jaar, hegint haar geest 
zich in een richting to bewegen, die haar voor langen tijd van 
de godsdienstig-emotioneel-e !sfeer zal verwijderen.
Tot nu toe had Anna Maria reeds een zorgvuldige en veel-t
1) Nederlandsch. ik ontleen deze en volgende aanhalingen aan Eucleria 
het autobiographisch werkje door A. M. v. Schurman in haar ouderdom 
geschreven (vertaling v. 1684).
384	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
Grieksoh volgt weldra, precies wanneer weten we niet) voelde 
hij, geleid door zijn streng-hervormde overtuiging de nood-
zakelijkheid, de wegen, die zij op dit ,gebied zou bewandelen, 
nauwkeurig of to bakenen : Dichlers, behalve Vergilius en 
Homerus, zijn verboden waar natuurlijk ook blijspeldich-
ters. Geschiedkundige, moralistische en wijsgeerige werken, 
voornamelijk die der Stoa, die van Plato en Aristoteles, genie-
ten de voorkeur ; de Grieksche tragioi en oak Euripides blijkt 
Anna later wel to kennen ; doch, altijd schiohtig van wat naar 
„h.et tooneel" zweemde, toont zij voor deze geen bijzondere 
belangstelling. Want dat is teekenend voor den blijvenden 
invloed van Frederik van Schurman op zijn dochter : ook na 
haar vader's dood blijft zij de grenzen, door them aan haar 
lectuur gesteld, streng in acht nemen ; ja, ze breidt deze angst-
valligheid tot haar keuze van moderne lectuur uit, en, bang 
voor alles wat haar kuische ooren zou kunnen kwetsen, ont-
houdt zij zich haar geheele leven „van bet lezen van die slag 
boeken", die haar gemoed „van de kuisheid en maa-gdelijke 
zu,iverheid hadden mogen of wenden", waarom ze ook nauwe-
lij,ks een blik slaat in vele der werken haar door bewonderaars 
en vri,enden toegezonden. Verzoeken van haar dichterlijke 
vrienden hu,n werk to beoordeelen, pleegt zij to beantwoorden 
met eenige conventioneele woorden van ]of, en zoo blijft zij, uit 
overmaat van voorzicdhtigheid, bijna geheel buiten de levende 
letterkunde van haar tijd en land.
Behalve tegen de gevaren van ,onkuischheid", aan hums-
nistische studien verbonden, trachtte Anna's vader zijn doch-
ter ook to beveiligen tegen al to overwegenden invloed der 
heidendsohe philosophie, waarom de bestudeering der H. 
Sdhrift en der Kerkvaders naast die der klassieke wijsgeeren 
werd ter hand (genomen.
Zoo schenen inderdaad door de zorgvuldige lending van 
haar leermeester en Anna's eigen omziahtige onderwerping 
aan zijn voorschriften, de gevaarlijke klippen omzeild en hu-
manistische studien met streng-Calvinisme zonder meer ver-
eenigbaar.
Eenmaal op zoo veilige banen, mocht Anna Maria zich dan 
ook vrij bewegen op het gebied der huimanistisahe letteren, en 
we zien haar reeds omstreeks 1620, nog bij bet leven van haar 
wader, haar eerste tetterkundige betrekki:ngen aanknoopen,
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	385
o.a. met Anna Roemers Visschler die omstreeks 1620 in een 
gedich'tje 1) een groote toekomst voorspelt aan „de jonge 
Bloom", met „haar lieve kleene mondt" en „haar witt' en 
teeder handen", zoo meisjesachtig en tegelijk zoo geleerd en 
talenlvol. Ook Cats, aan wien Anna Maria in 1621 een gezwol-
!en, latijnsoh-e Elegie richt, behoort tot haar vroegst-e vrien-
den ; met Daniel Heinsius zien we haar reeds omstreeks 1623 
in latijnsche briefwisseling.
Wel heel eigenaardig toont ons het aanknoopen van deze 
eerste betrekkingen, door Frederik van Schurman goedge-
keurd, hoe in streng-Calvinistische, maar humanistisch ge-
vorm,de geesten als die van Anna Maria's vader, een compro-
mis was igezocht tusschen de Renaissance-sfeer der letterkun-
;dige wereld en de anti-wereldsche richting waarin bun 
geloofsovertuiging hen voerde. Dansen, tooneel, ,,onkuische" 
liederen, uiterlijke pronk,en opschik, zij werden als wereldsche 
ij-deliheden erkend .en veroordeeld ; doeh waar het die subtieler 
ij,deihed-en der letterkundige zeden gold, zag men zoo scherp 
de grens niet ; immers woog even zwaar het,gezag der Klas-
sieken op letterkundig, als dat van den Bijbel op godsdienstig 
gebied, en to eer waande men zich binnen de sfeer van het 
humanisme veil,i,g voor , d,e wereld", omdat men zich d,aar 
eveneens beyond op , , geestelijk" terrein.
Zoo is ook verklaarbaar dat Frederik van Schurman, die 
aan den een!en kant zijn =dochter aanmoedigde een weg in to 
slaan, welke haar,op ,den duur tot een zeer ,wereldsche" ver-
maardheid zou voeren, terwijl,hij misschien zelfs van zulk een 
roem voor haar droomde, terzelfdertijd haar van =hetgeen hij 
een ,verderfelijke wereldschheid" achtte, beproefde of to hou-
den door een werk-elijk zeer ingrijpenden maatregel.
Niet slechts, zoo meldt Anna Maria yin Eucleria, werd zij in 
haar jonge jaren gewapend tegen ,ij,,d!ele en wereldsch,e gezel-
sc,happen", door „de inette onderwijzinge" van haar vader in 
de plichten der Go-dvruchtigheid, als ook „door zijn meer-
maals herhaalde vermaningen, door welke hij (haar) aan de 
besmetting dezer eeuwe en van 't gezelsc-ap der wereldsche 
mensehen afschrikte". Hij deed meer dan dat. Kort voor zijn
') Zie : Gedichten van A. R. Visscher, uitgegeven door Fr. Kossmann 
1925, pag. 28.
386	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
dood (5 Nov. 1623) vermaande (hij zijn dochter, toen een 
meisje van 16 jaar, , ernstiglijk en vi,eriglijk", dat zij zich van 
den ,onontwarlijken, verdorven, wereltschen huwolijksbant 
zou wachten". Welken vaderlijken raad Anna Maria daarna 
niet in den wind sl,oeg, „als de wereld gezocht en onderstaan 
heeft (haar) op deze wijze -aan zich to binden".
Laat aan de manier waarop,de schrijfster van Eucleria deze 
herinnering inkleedt, de invloed van haar Labadistische we-
reldafkeer ni-et vreemd zijn, bet felt zelf der ,vermaning" 
blijf t bestaan en is reeds merkwaardig genoeg ; het omlijnt nog 
scherper, welk leven de vader voor zijn begaafde dochter 
droomde : een leven buiten „de wereld", geestexijk in den 
dubbelen zin van godsdienstig en van igeestesarbeid vervuld, 
een leven waarin aan vroomheidsoefening en „goede letteren" 
alts,gelijke machten de eereplaatsen waren ingeruimd.
Anna Maria zal later de godsdienst,ige bedoeling van haar 
ongehuwden staat op den voorgrond plaatsen; het karakter 
eohter van haar ontwikkeling in het eerste tij,dperk na haar 
vader's flood bewijst dat, veel meer dan op een l-even aan 
vroomheidsoefening gewijd, haar pogen gericht is op vrije ont-
plooiing van haar talenten en ontwikkeling van haar kun,dig-
heden.
Boetseer- en houtsneekunst vergden toen, zoo vernemen we 
uit Eucleria, haar gespannen aandacht, to meer daar zij zich 
alleen en met zeer primitieve hulpmi+ddelen moest redden. Met 
een gewoon -mes snijdt zij de beeltenis van haar moed,er, haar 
zelf en haar broeder Godschalk in palmhout uit ; dertig dagen 
lang boetseert zij aan )haar eigen beeltenis in was, en zij weet 
van dit beeld nag op haar ouden dag wonderen to verhalen, 
al schijnt het ons, naar de beschrijving to oordeelen, eer een 
knutsel-dan een kunstwerk. Beter gotuigenis van haar talent 
geven haar in koper gegraveerde zelfportretten van nu en 
later tijid. Naast en behalve dit alles blijft zij in haar lectuur, 
haar il'atijnsche correspondenfie in dichtnnaat en proza, de 
humanists en ontwikkelt zij zich meer en meer in klassieke 
richting.
Al neemt zij steeds met nauwgezetheid haar godsdienst-
plichten waar en vormt de strenge vroomheid waarin zij is 
grootgebracht els de omlijsting van haar leven, al verdiept zij 
zich zelfs onder lending van professor Amesius in theologi-
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	387
sche studien, deze vroomheidsoefening -doordringt haar leven 
niet ; niet daaraan ontleent haar geestelij,ke ontwikkeling haar 
bijzondere kleur. Gelijk haar portretten uit deze jaren ons 
een „dame -du monde" toonen, modieus van kapsel en kleeding, 
met parelen om den blooten ha-Is, zoo i,s odk de versiering van 
haar geest ,werelds ch" . Belangstelling voor letteren en kunst 
brengt in haar leven afwisselring en veelzijdige bezigheid, wel 
hi,er en daar afigebakend door de strenge eischen van haar 
geloofsovertui.ging, maar nergens er van doordrongen.
Teekenend voor de humanistische sfeer waarin Anna Maria 
zich, omstreeks 1623 bewoog, is een Fransch gedicht kort na 
haars vaders dood tot een letterkundigen vriend (Cats) ? ge-
richt,1) die haar blijkbaar eenige vleiende verzen had toege-
zonden. Z i j begint met zi ch to veront sch ul d i gen voor het u it-
stolle van; haar antwoord ;
Car apres que la mort de mon honnore pore
Eut abbreuves mes sens d'une douleur amere
Mon espoir, ma vertu Z), ma constance a la fois 
Mes muses et mes arts rendirent leurs abois.
„Doch de hemel zoo vervolgt ze, , sensible a mes douleurs", 
heeft mij door een visioen van mijn , dwalingen" terugge-
bracht : „ja Philosophie" is mij verschenen, „la reigle de mes 
mocuns", mait,resse de ma vie" en deze heeft een genees-
middel gebracht ;
Pour divertir mon coeur du mal qui le possede.
De Philosophic n.l. heeft haar ,de gedichten geschonken 
haar door haar vriend toegewij d
Qui (la) feront survivre apres le droict des Parques
en heeft haar aangespoord naar Roem to streven. Wil zij hierin 
slagen den moet zij echter
Ce qui tarde le cours de (son) dessein sublime

met grootschen, geest overwinnen.
,,La raison soit ton guide et change a l'avenir 
Tes ameres douleurs en un doux souvenir,"

zoo beveelt haar ten slotte de Wijsheid.
1) Uitgegeven in: A. M. H. Douma, Anna Maria v. Schurman en de 
studie der vrouw.
1) Natuurlijk hier het Renaissancebegrip virtu : innerlijke beschaving.
388	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
Na,tuurlijk is veol in dif t gedicht conventie; maar 't is op 
zich-zelf reeds welsprekend, dat deze conventie door zuivere 
Renaissance-mode wordt beheerscht. Later zal Anna zich 
maar zelden meer tizoo onvoorwaardelijk in. deze sfeer bewe-
gon, ;meestal zoekt zij zulke gedaoh:ten althans door eon stich-
telijke wending to , kerstenen", al ,blijven nog zeer slang Wel-
levenskunst en Room, die innerlijke en uiterlijke leidsters van 
ieder rechtgeaard humanist, een overwegende rol spelen in 
haar leven.
Thans, als zestien.jarig meisje, gestreeld door de vleiende 
plichtplogingen die haar eerste letterkundige vriendschappen 
haar brengen, leeft nog niet de latere argwaan; als beginnend 
,dichteries en kunsstenares voelt zij zich vol eerzucht ; zij 
wenscht to levenn voor Lefteren en Kunst7; Roem en, Wijsheid 
schijnen h.aa,r het hoogste levensdoel.
Zoo zullen we in Anna Maria van Schurman vooreerst de 
Renaissance-vrouw zich zien vormen, kunstvaardig en dichter-
lijnk-geleerd, later meer zuiver-~wetenschappelijk ; als zoodanig 
zal zij aan verschillenide zijden letterikundige vriendschappen 
aanknoopen ; als zoodanig ook zal zij door de geleerden en 
dichters,. tot wie zij in betrekking komt., worden erkend en 
gehuldi,gd .


Het maatschappelijk leven,der hoogere kringen in onze jonge 
Republiek stond in Anna Maria van Schurman's tijd in het 
teeken der Vrourwenvereering, door de Renaissance in zwa+ng 
gebracht en van Italie Wit door igeheel beschaafd Europa ver-
breid.
In deze vrouwenvereering het dient to worden voorop-
gesteld mengden zich de amoureuse vrouwendienst steu-
nend op de Renaissance=ideeen der idealiseering van liefde en 
schoonheid en de, =door de toenemende leekenbeschaving 
gro,eienide behoefte aan geestelijk contact m,et vrouwen van 
ontwikkeling, in de kringen van dichters, geleerden en letter-
lievenden. IDeze vermenging heeft tengevolge dat ook de be-
wondering voor de geestesontwikkeling der vrouw haar in-
kleeding ontleent aan den amoureusen vrouwendienst, zoodat 
zelfs de intellectueele waardeering gestemd wordt op am-ou-
reusen toon .
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	389
Wel hadden de Middeleeuwen vrouwendienst gekend, doch 
in die courtoisie was de vrouw het passieve voorwerp der 
idealiseerintg geweest. Thans w1+nt zij .a+an individualiteiit, aan 
zelf standigheid ; ook haar verstandelij ke gaven wekken be-
wondering, men vraagt van haar deelname aan de n'ieuwe 
geestesstroomiin}gen ; de „virtu" in de ideale vrouw bewon-
derd sluit geestesbeschaving, zoowel ails zedelijke volmaaktheid' 
in : de vrouwenivereering der Renaissance is n,aast .amoureus, 
feministisch. Zij bepleit de gelijkheid, ja menigmaal zelfs de 
meerderheid -der vrouw, en de grondlegger, de pleitbezorger 
van dit f eminisme is de man van humanistische ontwikkeling. 
Eerst later in dit tijdperk, in de zeventiende eeuw vooral, zal 
in sommige landen de vrouw zelfstandiger optreden,, zelfs zal 
dan hier en daar een den man vijandig feminisme zich doen 
hooren. Voorloopig echter en dit geeft het meest typische 
ken merk .aan Whet Renaissance- f emi ni sme -, is de m,a,n de 
aanmoediger, de vrouw maakt slechts gebruik van de gelegen-
heid tot ontwikkeling haar door zijn geestdrift geboden.
Deze ontwikkeling, dat spreekt vanizelf, was in de eerste 
plaats klassiek.
„De ken+nis van het Iatijn", had reeds Pietro Bembo 
(1470-1547) gezegd, , , verhoogt de bekoorlijkheden eener 
jongedame". En zoo had menig Italiaansche van di-en tijd 
zich berei,dwillig igetooid met die ornamenten der kiassieke 
beschaving, overtui,gd dat deze haar tot si,eraad strekfen.
Waar Italie voorging volgde het verdere beschaafde Europa. 
Groote geesten als Erasmus en Thomas More hadden de ver-
deditging der vrouwenonttwikkeling op zich genom,en, ; een 
Spa,ansdh philoso,of, Ludovico Vives tfo,onde zich een voor-
stander van de studie der vrouw.
In Frankrij'k had ten tijde vain, Frans I met Renaissance en 
Humanism-e de nieuwe idealistische vrouwendienst zij,n: intree 
gedaan en hield weldra in de Querelle des Femmes, om-
streeks het midden der zestiende eeuw, alle geesten, bezig. 
Ook hier vermengde zich .ins de vrouwenvereerin'g amo,ureuse 
vrouwendien,st en bewondening voor de ontwikkelde vrouw ; 
de fijne gestalte van Marguerite die Navarre beheerscht er de 
nieuwe geestesrichting. Terwijl zich op den duur, vooral in 
het Frankrijk der zeventiende eeuw en in de wereld der Pre-
cieuses, een meer zelfstandig feminisme on,twikkelt, handhaaft
390	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
zich ook de a mode der vrouwenvereering, door de Renaissance 
in twang gebracht, in geheel beschaaf d Europa en van dit 
alles ondergaan de ontwikkelde kringen in onize jonge 
zeventiende-eeuwsche Republiek op hun beurt Aden invloed.
En {gelijik elders hloeit hier de REenaissanoe-vrouwendienst 
niet slechts in zijn zuiver-amoureusen vorm, zooals we die in 
Hooft's gedichten vinden, maar ook in den vorm van intel-
lectueele waardeering der vrouw, in complimenteuse, hoog-
dravende termen geuit.
Constantijn Huygens, die kenner van zijn tij-d en zijn yolk 
in al hun eigenaardigheden, steekt lustig den !gek met deze 
nieuwe mode: 1) Geen dwerg of reus, geen tijger, luipaard of 
aap, beweert hij spottend, heeft zooveel bekijks in Holland als 
de geleerde vrouw, en haar zeldzaamheid maakt den toeloop 
van haar vereerders to grooter
Nieuwigheyt ontsteekt behagen 
Wijst me hondert wijze mans 
Niemant siet er nae becans.

Wijst men een wijs vrouwendier 
Wat ontstaet er strack'en tier ! 
Wat een loop van arm en rijcken
Om het monster to bekijcken.
We zullen intusschen den spotter-zelf evengoed aan de mode 
mee zien doen als de meest overtuigde vrouwenvereerders.
Inderdaad, zoo overheerschend was doze richting in de 
liiteraire en geleerde wereld, dat men het aan zijn naam van 
ontwikkeld man verplich-t ach'tte, zich althans uiterlijk onder 
de nederige vrouwenvereerders to scharen, oak als men inner-
lijk van de mannelijke superioriteit overtuigd was, en in 
nuehter, wat spottend realisme, ontoegankelijk voor idealis-
tischen vrouwendienst. Doch daarnaast zoekt dikwijl-s echte 
waardeering en oprecht idealisme in deze conventioneeie 
plichtplegingen ui,ting. Tegenstanders doen zich wel bier en 
daar hooren, doch ze zijn verre in de -minderheid.
De dochters van Roemer Visscher waren de eerste vrouwen 
in ons land, tot wie zulk een hulde zich gericht had. Opge-
groeid in een kring van dichters en kunstenaars, aangemoe-
digd door haar vader en haar vrienden, haar gaven en
1) In: Boertigh Vrouwenlof oft Manshand boven.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	391
talenten to ontwikkelen, maken Anna en Maria Tesselschade 
van deze aanmoediging een ruim gebruik en ontvangen vol-
gaarne de hulde van den complimenteuzen vrouwenlof haar 
door geleerde en dichterlijke vrienden gebracht. Gelijk voor 
de Italiaansche Renaissancevrouw is voor haar de oefening 
van haar geest nog louter levensversiering, niet levenstaak; 
van een verlangen naar zelfstandige ontwikkeling, van een 
feminisme dat de gelijkheid van man en vrouw bepleit, is 
bij haar geen spoor.
De richting waarin de , Visscherinnen" zich bewogen was 
meer modern dan klassiek, meer artistiek dan geleerd. Zoo 
vonden zij bewondering vooral in de kringen van die dichters, 
die bun werken in de landstaal schreven, al brengt ook bier 
en daar een humanist haar zijn hulde.
In geleerd-humanistische kringen hier to lande echter 
richtte zich de bewondering nog naar elders. Daar zocht men 
de klassiek-ontwikkelde, geleerde vrouw eer to bewijzen. Zoo 
vond, vbor bet optreden van Anna Maria van Schurman, de 
Fransche dichteres Marie de Jars Gournay menig vereerder 
ook in de Nederlanden : Heinsius, Dr. van Beverwijck, 
Baudius. De laatste stak zelfs in zijn lofspraak buitenlandsche 
verheerlijkers in Platonische verrukking naar de kroon, ver-
klarend dat hij Marie de Jars „aanbad" zonder haar to ken-
nen, „zonder haar immer aanschouwd to hebben".
Zoo waren dus de geesten hier to lande zeker niet onvoor-
bereid om ook de landgenoote van talent en ontwikkeling 
hulde to brengen, haar met lofspraken to overstelpen, wanner 
in haar buitengewone gaven werden ontdekt. Bezat zulk een 
vrouw, naast de letterkundige liefhebberijen, naast de muzika-
liteit en kunstvaardigheid, die men ook in de dochters van 
Roemer Visscher bewonderde, een degelijke klassieke ont-
wikkeling en uitgebreide talenkennis, dan moest dit als iets 
nieuws, iets in ons land , , noch nie dagewesenes", de bijzon-
dere aandacht trekken en ook in die kringen van humanis-
tische geleerden indruk maken, wier bewondering zich tot nu 
toe vooral naar geleerde vrouwen in het buitenland had 
gericht.
Aldus waren de omstandigheden, aldus haar kansen voor de 
toekomst, toen Anna Maria van Schurman na den dood van 
haar vader ,den weg der humanistische ontwikkeling en
1926 I.	26
392	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
artistieke liefhebberijen met geestdrift vervolgde en haar 
eerste vriendschappen met dichters en geleerden sloot.
Haar oude vrienden, Heinsius en Cats, hadden haar reeds 
de deur tot de humanistisch-letterkun#dige wereld geopend, 
toonend hoe welwillend zij als .mannen van klassieke bescha-
ving en letterkundig talent stonden tegenover haar streven.
Toch was vooral Cats zeker geen volbloed feminist to 
noemen ; nooit zou hij de ,gelijkheid, laat staan de meerderheid 
der vrouw bepleiten, gelijk sommige van zijn tijd- en land-
genooten ; volgens hem toch zijn „al de vrouwen maer om 
der mannen wil" op deze aarde geplaatst. Maar hij is genoeg 
man van zij n tijd om aan de Renaissance-mode tol to betalen 
en, zij het bij wijze van uitzondering, de vrouw van talent en 
ontwikkeling to waardeeren ; zijn vriendschap voor Anna 
Roemers was daar om het to bewijzen ; hij zal zich ook van 
„Jonckvrou Schuermans, het Wonderstuck van onzen Tijt" 
een ijverig vereerder toonen.
Twee andere bewonderaars ontmoet Anna Maria van 
Schurman reeds in het begin van haar loopbaan in Caspar 
Barlaeus en Constantijn Huygens ; het is niet onaardi,g deze 
beiden, half-onwillige volgelingen van den vrouwendienst, in 
hun betrekking tot de Utrechtsche geleerde maagd even gade 
to slaan.
Godschalk, Anna Maria's brooder, en niet de minste van 
haar bewonderaars, brengt Barlaeus in 1629 van de talenten 
en kun-digheden zijner zuster op de hoogte, eindigend met de 
vleiende verzekering : , Uw geschriften houden haar geheel 
geboeid ; zij verlangt ten zeerste dat ik U haar groet 
overbreng".
Eenige weken later is de wisseling van brieven en epigram 
men tusschen Barlaeus en Anna Maria zelf reeds begonnen 
zij ,spreekt met latijnschen mond," bericht van Baerle aan 
Huygens, „zij schildert, schrijft, maakt verzen, leest en ver-
staat Grieksch". Het is nog jets nieuws voor hem dat een 
vrouw op het gebied -der klassieke letteren met hem in ver-
bin-ding treedt : „tot nu toe zochten alleen mannen mijn om-
gang, nu plagen mij ook vrouwen en maagden en dagen mij 
uit tot den strijd der Letteren", schrijft hij half spottend ; hij 
had zich niettemin de leans niet laten ontnemen de geleerde 
maagd zijn compliment to maken, haar in eenige versregels
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	393
toesprekend, met de vleiende vraag : „Van welk goddelijk 
geslacht zijt,gij, geleerde Bataafsche ?" Voor de uiterlijkheden 
van eerbiedig huldebetoon in bloemrijk Latijn was Anna Maria 
bij Barlaeus aan het rechte adres!
Eenige jaren na Barlaeus richt zich Constantijn Huygens, 
voor zoover wij weten voor het eerst tot Anna Maria (1634).
,
Hij wa
s door Barlaeus op de hoogte gebracht van haar kundig-
heden, nu vindt hij op zijn beurt tijd en lust, nauwer banden 
met deze geleerde en kunstvaardige dame .aan to knoopen.
Huygens zat een stoer Hollandsch realisme, niet vrij van 
boertige platheid in het bloed; hij kan nooit zonder een 
heimelijke spotlach zichzelf de fraaie strijkages zien maken 
die de literaire gewoonte in den omgang met dames ei.scht, 
ook al vinden in dit ingewikkeld vernuftspel zijn schrandere 
geest en humanistische ontwikkeling een blijkbaar genoegen.
Tegenover den amoureusen vrouwendienst is zijn houding 
zeer beslist : hij weet niets van al , ,de vise vasen, die men 
van vrouw Venis dicht" verzekert hij ; voor de jonkertjes die 
zich tot ,onderdanen van de Keurs" maken, heeft hij slechts 
minachting ; hij zelf zal zich niet laten betrappen op zulk een 
to grabbelen gooien van het
Alderwaertste mannepandt 
Macht, gebiedt en overhandt.
Maar het wordt iets antlers, wanneer het geldt een vrouw 
van talent en verstand to huldigen. Bespotten doet hij deze 
vrouwenvereering even goed als de verliefde strijkages, 
maar... hij doet er zelf aan mee
Om de waerheijt niet to decken 
'k Ben al me wat van de gecken 
Die de selsemheyt 1) verleyt ;
Om en mans-gelijcke meyt 
Om en relick wijff to kenne 
Wil ick vlieghen en niet renne.
zoo luidt zijn koddige bekentenis in „'t Vrouwenlof oft 'Mans 
hand boven".
Aan of ficieele waardeering en complimenteus-vernuftige 
vleierij zal het Anna Maria van Schurman dan ook in Huygens'
1) Zeldzaamheid.
394	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
epigrammen en brieven niet ontbreken, al verraadt een 
ironisch bijtoontje hier en daar dat zijn strijkages niet geheel 
bona fide zijn.
Anna Maria gaat volgaarne in op de kans haar handigheid 
in het epigram to toonen, ze blij f t in plichtplegingen bij 
Huygens niet achter en spreekt hem onmiddellijk als Apollo 
aan. Waarop Huygens zich haast deze beleefdheden to 
overtreffen en met de uiterste geringschatting over eigen 
talenten spreekt, die als sterren voor de zon, voor Anna 
Maria's gaven verbleeken.
De zending van een zelfportret door de Utrechtsche maagd 
aan den complimenteuzen Hagenaar wordt dan een rijke bron 
voor woordspelingen en lofspraken, to meer daar het portret, 
met zoo vaardige hand gegraveerd, ,zonder handen" is. Ook 
Barlaeus mengt zich weer in de zaak, evenals Huygens 
eindigend met een toespeling op Anna Maria's ongehuwden 
staat, waarmee de vrienden blijkbaar geen vrede hebben.
Zoo is dan de officieele zij-de van dezen omgang vernuftig-
complimenteus, een wedstrijd in sierlijke wendingen en 
vleiende lofspraken, waarin de deelnemers, Anna Maria niet 
minder dan haar dichterlijke en geleerde vrienden, zich met 
bijna kinderlijken ijver verdiepen. Er was intusschen een 
minder fraaie keerzij-de aan dezen penning, voor Anna Maria 
niet zichtbaar.
Nauwelijks had Huygens zijn complimenteus-literaire be-
trekkingen met , Schurmanna" aangeknoopt, of hij had achter 
haar rug Barlaeus door eenige minder kiesche toespelingen 
van zijn ,omgang met eene maagd" op de hoogte gesteld en 
Barlaeus, aan wien deze soort geestigheden bijzonder besteed 
zijn, had hem onmiddellijk met woeker bescheid gegeven. De 
vleiende glimlach, waarmee ze zoo even zich als deemoedige 
vrouwenvereerders tot Anna hadden gericht, is achter haar 
rug in een satergrijns verkeerd ; d,ezelfde humanistische vaar-
digheid, die hen met zooveel gemak de rol van nederige lof-
redenaars had doen spelen, dient hen tot uiting van hun 
sensueelen boert.
Toch is vooral Huygens' waardeering in kern zuiver, 
slechts aan de oppervlakte wordt ze door zijn sensualiteit 
vertroebel-d en zijn platheid is voor een groot deel reactie 
op de overdrijvingen van den vrouwendienst. Terwijl Barlaeus'
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	395
omgang met Anna Maria van Schurman van korten duur 
is'), zal dan ook Huygens' vrien.dschap zich bestendigen ; 
met de overdreven plichtplegingen uit het begin van hun 
omgang, zal zijn neigin:g tot grove bespotting daarvan ver-
dwijnen. Nadere kennismaking met Anna Maria'ss kundig-
heden dwingen hem eerbied of ; tot haar bekeering hem van 
haar vervreemdt, waardeert hij eveneens haar vroomheid 
en theologische ontwikkeling. Al groeit hun verhouding, voor-
namelijk door zekere teruggetrokkenheid van Anna Maria's 
kant die Huygens soms ergert, nooit tot warme vriendschap, 
zij hebben jarenlang als twee menschen' van veelzijdige ont-
wikkeling, en eerlijke waardeering naast elkaar gestaan.

Wat Anna Maria van Schurman in haar verhouding tot 
Barlaeus en Huygens in dezen tijd miste : de oprechte waar-
deering, de eerlijke belangstelling in haar werk, dat vindt zij 
in haar gelijktij-dige vriendschap met Andreas Rivet ; hier voor 
het eerst voelen we, achter den statig-complimenteusen latijn-
schen briefstijl vertrouwelijkheid ontstaan en openbaart zich 
iets werkelijks van haar leven en streven.
In Rivet') ontmoette Anna Maria van Schurman een 
vrouwenvereerder, gematigd maar volkomen to goeder trouw. 
De geleerdheid der Utrechtsche maagd is voor hem meer dan 
een curiosum ; de mare van haar kundigheden to verbreiden acht 
hij zijn plicht en meent dat menige jonge man, „die tegen-
woordig de studie meer voor de leus dan in ernst opneemt", 
door een zoodanig voorbeeld van ontwikkeling, studielust en 
vroomheid, van zijn dwalingen zal overtuigd worden. 
Overigens is hij gematigd in zijn feminisme en acht het niet 
noodzakelijk dat vele vrouwen een leven van studie kiezen ; 
„het is voldoende dat eenige, door bijzonderen aanleg daartoe 
geroepen, somtij ds uitmunten".
Al ging Anna Maria's feminisme verder, zulk een eerlijk-
heid moest vertrouwen inboezemen en we zien haar weidra 
aan haar nieuwen vriend, haar persoonlijk nog onbekend,
1) Ook Barleus' Remonstrantsche overtuiging moest op den duur een 
struikelblok zijn.
2) Andreas Rivet of Rivetus (1572-1651) als afgevaardigde der 
Fransche Protestanten bij de synode van Dordt in de Republiek gekomen, 
werd daarna Professor in Leiden en opvoeder van den lateren Willem II.
396	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
haar eerzucht en idealen openbaren : Geen ij,dele zucht om 
haar vernuft to toonen leidt haar bij haar studien, zoo ver-
zekert,zij hem reeds in haar eersten brief plechtig, en misschien 
klinkt er jets door van teleurstelling over haar betrekkingen 
tot Barlaeus en Huygens in haar uitroep : „God is mijn 
getuige dat ik met het leven dat ik lend iets geheel anders 
bedoel".
Hoewel zij ook Rivet's lofredenen van de hand pleegt to 
wijzen, stelt ze deze op hoogen prijs : zij zijn haar een aan-
sporing sneller voort to gaan op de baan van kunsten en 
wetenschappen, sch rij ft zij , , opdat uwe welwillendheid jegens 
mij steeds meer reden van bestaan hebbe". Haar eerzucht en 
haar ijver zijn geprikkeld ; met Rivet als lei-der en raadgever 
bij haar studien en in haar leven, gevoelt ze zich tot groote 
dingen in staat.
Reeds dadelijk (1632) had zij hem in haar brieven haar 
belangstelling geopenbaard voor de ontwikkeling der vrouw 
en hen een ontwerp over dit vraagstuk ter keuring gezonden . 
Uit hun correspondentie over dit onderwerp zal eenige jaren 
later haar latijnsche verhandeling voortkomen ,Of de Christe-
lijke vrouw de studie der Letteren past". Wanneer Anna 
Maria na de persoonlijke kennismaking in het najaar van 1633, 
in den Haag bij Rivet to gast is, pleegt zij zich to verdiepen in 
lange gesprekken met „den eersten beschermer van haar 
studien en hooger leven", gelijk zij haar gastheer betitelt ; ze 
is diep teleurgesteld wanneer deze gesprekken vroeger dan zij 
had gedacht, moeten worden afgebroken en beklaagt zich hier-
over, weer thuis gekomen, in haar brieven.
Inderdaad heeft Anna Maria's vriendschap voor den Fran-
schen theoloog iets .dwepends ; zij is er trotsch op niet tot die 
vrouwen to behooren -die , onoplettend leven" en zonder reden 
in haar vriendschap verslappen. Ware vriendschap, daarvan 
is zij, als echt kind van de Renaissance overtuigd, is slechts 
het voorrecht van hooggestemde, fijnbeschaafde geesten : een 
aanhaling uit Cicero's „de Amicitia", op perkament gecalli-
grafeerd en aan Rivet gezonden, bewijst hoe zij haar vriend-
schapsdweperij op klassieken grondslag vestigt ; haar onder-
teekeningen als : „zij, die U als een vader liefheeft en ver-
eert", of , ,zij die zich naar uw voorbeel-d richt en verheft", 
getuigen onomwonden van haar vereering.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	397
Rivet heeft van zijn kant voor de Utrechtsche jonkvrouw 
een warme, vaderlijke genegenheid, naast zijn eerbied voor 
haar ontwikkeling. Hij kept haar in haar ernst en haar geest-
drif t als Been ander ; hij weet dat haar geest, „die alles 
weten wil en dat alles nauwkeurig" zich geen rust gunt, en 
toont herhaaldelijk zijn bezorgdheid over haar onbeteugelbare 
studielust.
Wanneer we eenige jaren later zien, welk een universeel 
plan van studie Anna Maria als ideaal voorzweeft en hoever 
zij dit studieplan voor zichzelf reeds heeft verwezenlijkt dan 
wordt het duidelijk hoeveel grond Rivet's bezorgdheid had. 
Al placht Anna Maria haar vriend ,over het geheel van haar 
studien" to raadplegen, beperken liet zij zich niet gemak-
kelijk 1). Zij vreest niet zoozeer een beteugeling als een aan-
sporing noodig to hebben, antwoordt zij Rivet op zijn her-
haalde waarschuwing ; want hoezeer „de grootste majesteit 
van deugden en wijsheid" haar ontroert en verheft, zij wordt 
nog maar al to vaak afgeleid door onbeduidende dingen, 
schrijft zij in 1634.
Er was een ernst en een idealisme in Anna Maria's streven, 
die het Rivet moeilijk maakten, zijn vermaningen ingang to 
doen vinden. Te meer omdat omstreeks dezen tijd (1634) een 
nieuwe vriendschap, die met Voetius, de Utrechtsche jonk-
vrouw tot nog meer inspanning aandrijft.
Op den duur zal inderdaad Rivet als lei-der van Anna Maria's 
studien terugtreden voor den Utrechtschen Professor Theo-
logiae, die haar leeraar wordt in Grieksch, Hebreeuwsch en 
verschillende theologische vakken, en die zelfs zijn begaafde 
leerlinge in staat zal stellen, zijn colleges in een afgesloten
loge bij to wonen 2).
Niet voor 1640 echter wordt Voetius' invloed op Anna 
Maria overwegend en nemen haar studien een uitsluitend 
theologisch-wetenschappelijke richting.
Tusschen 1636-1640, den bloeitijd van Anna Maria als 
humaniste en feministe, staat haar streven no,g in nauw ver-
1) Ook tegenover waarschuwingen van andere vrienden, als Colvius en 
Vorstius zal zij zich weinig gedwee toonen.
1) Ongetwijfeld tengevolge van zijn vriendschap met Anna Maria van 
Schurman toont Voetius zich welwillend inzake de ontwikkeling der vrouw 
in zijn Politica Ecclesiastica.
398	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
band met haar vriendschap en briefwisseling met Rivet, die 
trouwens tot diens dood (1651) ongestoord voortduren.
Na 1636 nemen Anna Maria van Schurman's betrekkingen 
tot de geleerde en letterkundige werel-d een snelle uitbreiding.
Aanleiding daartoe gaven haar gedichten op de inwijding 
van de Utrechtsche Hoogeschool in het voorjaar van 1636. Als 
de vaardigste latiniste der stad was haar opgedragen het 
officieele Latijnsche lnwijdingsgedicht samen to stellen; zij 
had er een Nederlandsche feestzang aan toegevoegd en boven-
dien op den dag zelf een Fransch gedicht ex tempore vervaar-
digd. Hiermede had als het ware haar geleerd-dichterschap zijn 
sanctie ontvangen ; in binnen- en buitenland werden haar ver-
zen verspreid en talrijk waren de lofredenaars die haar in 
brieven en gedichten hun huldde brachten.
Wanneer een paar jaar later (1638) haar verhandeling over 
de studie der vrouw verschijnt maakt deze nog grooter opgang. 
Niet slechts klinken lofredenen aan alle kanten ; het werkje 
wordt vertaald in het Fransch, Italiaansch, Duitsch en 
Zweedsch '), de roem der schrij fster is in geheel beschaafd 
Europa gevestigd.
Innerlijk gevleid, maar half-angstig aanvaardt Anna Maria 
den stroom van eerbewijzen ; , ik weet niet", schrij ft zij in 
1636 aan Jacobus Revius, , , waarheen de zeden dezer eeuw 
en de stortvloed van lofredenen ons zullen voeren". Zij pleegt 
a' to hoogdravende complimenten van de hand to wijzen en 
den hoogen dunk, die haar geleerde correspondenten van haar 
koesteren, op rekening to stellen van hun beleefdheid. Intus-
schen bewijzen reeds de ernst, waarmee zij zulke plicht-
plegingen behandelt en de ijver waarmee zij ze beantwoordt 
met complimenten van haar kant, op hoe hoogen prijs zij een 
dergelijke waardeering stelt.
Wel blijft zij min of meer schuw voor de openbaarheid en 
geeft nooit iets uit dan op aandringen van haar vrienden, maar 
dit is met haar eerzucht niet in tegenspraak, de bekendheid die 
voor haar waarde heeft lag binnen de humanistische en 
geleerde wereld, waar de faam zich voornamelijk door middel 
van geleerde en uitvoerige briefwisseling en persoonlijke 
betrekkingen verspreidde.
1) Zie Douma A. W. p. 55.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	399
Hoe vi r ook verbreid, de vermaardheid der Utrechtsche 
Jonkvrouw blij ft , , vriendenroem" en meer dan ooit speelt 
hierbij de vrouwendienst zij n rol. Zonder dezen ware de 
ijver onverklaarbaar waarmee haar vrienden den roep van 
haar geleerdheid en kunstvaardigheid in de Europeesche 
,, Republique -des Lettres" verspreidden ; zonder dezen zou 
deze mare nooit met zoo groote welwillendheid, die dikwijls 
tot opwinding stijgt, door steeds nieuwe vereerders in ons 
land, in Duitschland, Engeland, Frankrijk, zelfs in Italie en 
Spanje zijn ontvangen 1).
Xen paar van de meest typische uitingen dezer vereering 
wil ik even aanstippen.
Onder de vrienden die het ijverigst den roem der geleerde 
Utrechtsche propageeren behoort hier to lande, naast Cats, 
de Dordtsche medicus Dr. van Beverwijck en hij deed dit in 
de eerste plaats door een zeer curieus, ultra-feministisch 
werkje aan Jonkvrouw van Schurman opgedragen : Van de 
Uijtnementheijt des Vrouwelijcken Geslachts (1639), waarin 
de schrijver zich een vrouwenvereerder toont van de radi-
caalste soort. Hij lanceert o.m. de stelling dat ,, so na ziele 
als na lichaem de vrouwe boven den man verre uitmunt", 
stelling die hij behalve door aanhalingen uit klassieke en 
Renaissance-schrijvers, uit Genesis 2: 21 tracht to bewijzen, 
betoogend dat, daar de man uit de aarde, de vrouw echter uit 
de rib -des mans is geschapen, de vrouw even zoo ver boven 
den man staat als de man boven de aarde.
Niet minder merkwaardig blijken Beverwijck's , , modische" 
argumenten in zake de , , uij tnementheij t" der vrouw in 't 
algemeen en die -der Utrechtsche jonkvrouw in 't bijzonder. 
Op gezag van Aristoteles en Galenus verzekert hij, dat de 
vrouw als gevolg van haar , sachter vlees" en ,dunder ende 
kouder bloet", voorzien moet zijn met ,meerder gevoelen 
ende verstant" en begaafd met ,, grooter geest" ; Anna Maria's 
superiositeit verklaart hij uit een ,gematigdheijt der hersenen" 
waarin , koelte en droogte, warmte en vochtigheijt" zich op 
de wonderbaarlijkste wijze vermengen. Overigens is hij als 
vriend van ,Schurmanna" good op de hoogte van haar veel-
1) Als een merkwaardig voorbeeld, hoe ver de roep van A. M. v.
Schurmans geleerdheid was doorgedrongen, wijs ik op haar briefwisseling, 
in het Grieksch, met den Aartsbisschop van Ephese (Opuscula p. 161).
400	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
zijdige verdiensten en vestigt zijn vereering ook op meer 
zakelijke gronden, dan deze fantastisch-medische argumenten. 
Zelfs is hij in zijn minder overdreven stemmingen een 
sympathiek en verstandig pleitbezorger voor betere meisjes-
opvoeding, die de vrouw ook als huisvrouw en moeder dienstig 
zal zijn.
Anna Maria ontvangt met eenige aarzeling de opdracht van 
Dr. van Beverwijck's werkje 1) ; de ultrafeministische strek-
king deed haar wellicht bespotting vreezen. Maar de mode 
der vrouwenvereering was sterk genoeg om zelfs deze over-
drijving to dragen ; de , Uijtnementheijt" maakt opgang, bin-
nen enkele maanden na de verschijning in 1639 zijn drie-
honderd exemplaren ervan verkocht; in 1643 verschijnt een 
herdruk ; wel komt Dr. Joncktijs, in , Der Mannen Opper-
waardigheijt" in verzet tegen de eenzijdigheid van zijn 
vriend en collega, doch hij huldigt Anna Maria's verdiensten 
in een hartelijk waardeerend gedicht ; niet slechts in den 
Dordtschen kring van letterkundigen en geleerden, waartoe 
van Beverwijck behoort, maar ook daarbuiten haast men 
zich den schrijver en nog meer de , , Konst- en Deughtrijcke 
Joffrouw" aan wie zijn werk is gewij.d, to huldigen.
Ook vrouwen scharen zich onder de lofdichters 
Margaretha van Go,dewijck, Elisabeth Vervoorn, Charlotte 
de Huijbert ; zij eeren Anna Maria's geleerdheid en nemen 
haar tot voorbeeld bij eigen studien. Zij waren niet de eenige 
vereersters met wie de Utrechtsche Jonkvrouw in dezen tijd 
in betrekkin-g staat of weldra zal staan ; hoe weinig er van 
haar briefwi.sseling met haar vriendinnen is overgebleven, 
we weten dat zij met Elisabeth van de Paltz, leerlinge van 
Descartes en een der merkwaardigste vrouwen van haar tijd, 
jarenlang in vriendschap verbonden was') ; haar betrekkin-
gen tot Marie du Moulin, Anne de Rohan, Marie de Jars 
Gournay blijken behalve uit haar briefwisseling met Rivet, uit 
enkele nog bewaard gebleven Fransche, Latijnsche, zelfs 
Hebreeuwsche brieven ; we kennen haar vriendschap met de
' ) Ze wijst zelfs een andere talentvolle dame aan als meer waardig 
deze to aanvaarden.
2) De vriendschap dateert zeker van 1632; na A. M. v. Schurmans 
bekeering (1668) zal Elisabeth, terwille van haar oude vriendin, aan de 
Labadistengemeente een schuilplaats aanbieden to Herford.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	401
geleerde Engelsche, Dorothea Moore, met wie zij eveneens 
in 't Latijn en Hebreeuwsch correspondeert ; dit alles wijst er 
op in hoe hoog aanzien haar naam stond in -de kringen van 
ontwikkelde en geleerde vrouwen in verschillende landen van 
Europa.
De wijze waarop tegelijkertijd de naam der geleerde 
Utrechtsche verspreid werd onder de mannelijke humanisten 
en geleerden in het buitenland, wordt aardig geillustreerd door 
van Beverwijck's betrekkingen tot den Parijschen medicus 
Dr. Naude, lijfarts van Lodewijk XIII. Naude ,door zijn Neder-
landschen vriend op de hoogte gebracht, haast zich op zijn 
beurt Anna Maria's naam en verdiensten bij zijn vrienden, 
waaronder Colletet en -den Italiaan Giberto da Cesena, bekend 
to maken. Colletet huldigt haar daarop als waardig opvolgster 
van Marie de Jars Gournay en zal met de Utrechtsche Jonk--
vrouw in nauwer verbinding treden door zijn vertaling van de 
verhandeling over Vrouwenstudie (in 1646). Wellicht ook 
heeft hij, als gunsteling van Richelieu, diens aandacht op de 
geleerde Nederlandsche gericht. Zoowel de groote kardinaal 
als de Fransche koningin Anna van Oostenrijk zien we later 
tot Anna Maria in betrekking.
Naude's Italiaansche vriend Giberto da Cesena, komt op 
zijn beurt door de geestdrift, waarmee hij over de , Noordsche 
muze" hoort spreken, in zulk een vervoering, barst los in 
een quasi-platonische toespraak op haar talenten, haar deugd, 
haar whoonheid en bezingt haar in een sonnettenkrans zoo 
bombasticsch, zoo weinig passend bij de werkelijkheid van een 
ernstig-geleerde, gestrenge, zelfs min of meer preutsche 
Nederlandsche dame, dat zijn hulde, zoo Anna Maria ze ooit 
under de oogen heeft gehad, haar eerder een beleediging dan 
een eerbewijs moet hebben geschenen.
Giberto is intusschen een der weinigen, wiens opwinding 
zoo onnatuurlijk, wiens lofspraak zoo hol is, dat men aan 
geen werkelijke waardeering meer gelooft. Zelfs Crucius, de 
Delftsche rector, wiens poeticsche ontboezemingen en hoog 
dravende toespraken den bombast van -den Italiaan soms 
bedenkelijk naderen, bewijst de goede trouw van zijn opwin-
,ding als hij, in brieven aan Voetius of Cats, in bijna even 
uitbundige bewoordingen zijn gemoed over de , Bataafsche 
maagd" lucht geeft.
402	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
Inderdaad schuilt bij verreweg,de meesten van Anna Maria's 
vereerders onder het klatergoud der plichtplegingen en lof-
zangen een echte waardeering voor de vrouw van buiten-
gewone geestesgaven en deze waardeering groeit wanneer 
zij van nabij haar werkkracht, haar veelzijdigheid, haar 
helderheid van geest leeren kennen. Uitspraken als die van 
Vossius en Heinsius die haar tot de grootste taalgeleerden 
van hun tijd rekenden, de eerbied voor haar kennis die 
Huijgens toont, werkelijk geen blind vrouwenvereerder en een 
man -die naast groote veelzijddigheid een voor then tijd zeld-
zame vrijheid van oordeel bezat -, leggen hier groot gewicht 
in de schaal; het hooge aanzien waarin zij bij tal van Neder-
landsche, Engelsche, Fransche tJeologen stond om haar 
theologische en exegetische kennis is wezenlijk en van 
blijvende beteekenis in den roem van de Utrechtsche Jonk-
vrouw, al valt het ons op ddeze afstand moeilijk dit naar 
waarde to schatten.
H. C. M. GHIJSEN.
(Slot volgt).
HET RAADSEL VAN ONS BESTAAN.
Bij die zonderlingen, wier geheele zinnen en trachten door 
een onbegrepen dwang van hun natuur op het wezen der 
dingen en den grond -des menschelijken levens is gericht, de 
lijders aan het wereld- en levensraa.dsel, en min of meer is 
dat toch ook weer iedereen, al weet hij het niet altijd , 
verdiept zich geheel van zelf de algemeen menschelijke 
behoefte aan kennen en handelen tot den diepen nood om 
wezenlijk kennen en wezenlijk handelen.
Wezenlijk kennen, dat is niet het gewone kennen in betrek-
kingen, maar in het wezen van het geken&, zooals het is 
onafhankelijk van ons, doordringen dus in het wezen van de 
ons omringende wereld en van ons zelf. De eisch verraadt zich, 
als men het good overweegt, eigenlijk reeds dafdelijk als zoowel 
onredelijk als bovenmenschelijk. Wat ons kennen ook zij en 
hoe het ook tot stand kome, het is in elk geval een gebeuren, 
.dat ten deele van ons uitgaat. Het resultaat is dus uit zijn aard 
een product van twee factoren : de to kennen werkelijkheid en 
de werking van onzen geest. Hoe meer van de werkelijkheid 
en hoe minder van onzen geest de kennis-inhoud bevat, hoe 
nader hij staat tot het ideaal van wezenlijke kennis, maar dat 
blijft altijd onbereikbaar.
Wil kennis dins eenige wezenlijkheid bezitten, dan moet zij 
op ervaring berusten. De kennistheorie nu echter leert, dat in 
de wetenschap overal, hoe dan ook, de ervaringsgegevens 
doorweven zij.n met a priori elementen, de in onzen geest 
reeds aanwezige data omtrent ruimte, tijd, causaliteit. De 
ervaring der zintuigelijk waarneembare wereld ondergaat
404	HET RAADSEL VAN ONS BESTAAN.
bovendien de werking onzer zi,ntuigelijk.e or-ganisatie. De na-
tuurwetenschappen staan dus ver van wezenlijke kennis af, 
verder dan de wetenschap der innerlijk waarneembare wereld, 
omdat daar aithans de zintuigelijkheid en de ruimtelij-kheid 
wegvallen. Wij zijn,dus het wezen der dingen daar nader dan 
in de physica. Doch de tij~d heerscht o,ok hier en wij voelen ons 
ook hhi-er gedwongen den eisch to stellen, dat elke verandiering 
hare oorzaak hebbe. En wie waarborgt ons, dat het innerlijk 
oog de gegevens niet aan peen verwerking onderwerpt ? Ook de 
psychologie derhalve geeft nog Been wezenlijke kennis van 
het wezen der dingen : ook ons zielsleven, zooals zich dat aan 
de oppervlakte als een samenhangend verloop van psychische 
gebeurtenissen voordoet, is niet een deel van dat wezen.
Buiten tijd on causaliteit echter kan ones kenvermogen niet 
gaan. Zuiver wezenlijke kennis schijnt dus voor ons niet 
bereikbaar. Wat trouwens zou eigenlijk van het ,kennen" 
overblijven in een bewustzijnsinhoud, waarin het wezen alles 
en onze geest niets geworden zou zijn ? Onbereikbaar schijnt 
die staat in alle gevallen, waarin niet de kenner en het gekende 
een zijn, m.a.w. als eenvoudig zelf-bewustzijn. Doch scherp 
beschouwd vertroebelt reeds het bewust-zijn het zijn. Het zijn 
blijft alleen zuiver en bij-zich-zelf, als het onbewust is. Te zijn 
wat men is en tegelijk daarvan bewust-zijn to hebben, is streng 
genomen onmogelijk. En in elk geval: ons verlangen naar 
wezenlijke kennis, ook van de ons omringende wereld, is 
daarmede niet bevredigd.
Aangezien de kennis van ons eigen zielsleven doorweven is 
met de a priori kenniselementen omtrent tij-d en causaliteit, 
moet de eigenlijke werkelijkheidd nog achter of onder ons 
bewuste zielsleven liggen. Verder dan tot de overtuiging van 
het bestaan dier werkelijkheid kunnen wij echter niet komen. 
Wij zien of liever wij vermoeden het beloofde land : wij kun-
nen het niet betreden, daar de vormen van tijd en causaliteit, 
de laatste onzer noodzakelijke steunsels, ons hier begeven. 
Evenwel : voor onze ken.nis moge die diepere wezenslaag niet 
toegankelijk zijn, ons bewustzijn aan haar geen onmiddellijk 
deel hebben, dat neemt natuurlijk niet weg, dat ons zijn daarin 
wortelt en daaraan dus wel degelijk deel heeft. Met andere 
woorden : ons eigenlijk wezen onttrekt zich aan onze directe 
innerlijke waarneming.
HET RAADSEL VAN ONS BESTAAN.	405
Daar het echter niettemin ons wezen is, moet het Loch op 
eenigerlei wijze het verloop van hetgeen dan wel innerlijk 
waarneembaar is beinvloeden. Het moge niet kenbaar zijn, het 
kan niet onwerkzaam wezen. De vraag is: hoe is het dan werk-
zaam ? Een antwoord kan maar op een wijze gevonden wor-
den : de gegevens der innerlijke waarneming scherp nagaan, 
of zich daarin niets vertoont, ten aanzien waarvan de ver-
klaringsmethode der psychische causaliteit ons in den 
steek laat.
De psychologie tracht de innerlijke wereld to kennen door 
op de wijze der natuurwetenschap opeenvolgende verande-
ringen causaal to verklaren. Dat gaat ook zeer wel, doch het 
schijnt toch niet betwijfelbaar, dat daarbij van een grondfeit 
geen rekenschap gegeven kan worden, het feit nl., dat al die 
processen, wier regelmatige opeenvolging in den tijd onder-
zocht wordt, tevens in zoover zij to samen het innerlijk leven 
van een persoon vormen in een gelijktijdigheidsverband met 
elkander staan, waaraan de causaliteit als zoodanig vreemd is. 
Dat verband toont zich in den bewustzijnsgraad dier gelijk-
tijdige bewustzijnsinhouden : in de mate, waarin de opmerk-
zaamheid over hen is verdeeld. (Met een beeld zou men hier 
wellicht van de psychische „ruimte" kunnen spreken en van 
de grootte van de plaats, die elk dier gelijktij,dige processen in 
die ruimte inneemt ; vergelijk uitdrukkingen als bewustzijns-
vernauwing e.d.). De opmerkzaamheid en hare ongelijke ver-
deeling over de verschillende bewustzijnsinhouden, het feit, 
dat slechts een bepaalde hoeveelheid psychische energie op elk 
oogenblik beschikbaar is en door den eenen inhoud een grooter 
deel daarvan wordt vastgehouden dan door den anderen, deze 
grondfactor in het zieleleven mist elke parallel in de physische 
natuur. Zijn aanwezigheid maakt, dat voor de natuurweten-
schap van het zielsleven de eigenlijke waarheid van dat leven 
ongrijpbaar is. Door het onverbroken weefsel der causale 
opeenvolgingen heen, geheel binnen het kader der psycholo-
gische schemata, kan zich de werkelijkheid van ons innerlijk 
bestaan met een groote mate van vrijheid bewegen en 
varieeren. Immers naarmate de verschillende bewustzijns-
inhouden met psychische energie bedeeld zijn, heeft hunne 
concrete bepaaldheid kans om den tegenwoordigen toestand 
van dat bewustzijn en voorts het verdere, toekomstige, ver
406	HET RAADSEL VAN ONS BESTAAN.
loop to beheerschen. Voor het leven der persoonlijkheid echter 
is niet van belang het min of meer abstracte schema der 
mogelijke successies, doch de concrete werkelijkheid van het 
feitelijk verloop, afhankelijk, voor het wezenlijkste deel, van 
de opmerkzaamheidsverdeeling.
En nu de groote vraag : waarvan hangt die zelf weer of ? 
Causale verklaring is hier niet mogelijk. De psychologie 
bepaalt zich tot constateeren en beschrijven. Er is mijns inziens 
maar een mogelijkheid van een werkelijk antwoord : in die 
verdeeling moeten wij een openbaring zien van ons diepere, 
ons onbekende wezen. Omtrent de wijze, waarop die open-
baring zich voltrekt, laat zich nog iets meer zeggen. De inner-
lijke waarneming leert n.l., dat de verdeeling der psychische 
energie in het nauwste verband moet staan met dat niet minder 
geheimzinniige deel van ons zielsleven, dat men het ervaren, 
beleven of beseffen van ,waarden" kan noemen. Door hare 
verbinding met -die waardenbeleving krijgt een voorstelling dat 
diep-emotioneele, intensief-belangrijke karakter, dat haar in 
staat stelt in den strij-d om de psychische energie zich met 
goed gevolg to doen gelden.
Het is dus wel in eersten aanleg als waardenbesef, dat ons 
dieper wezen, ons deelgenootschap aan een diepere wezens-
laag, zijn aanwezigheid en zijn werken verraadt. Een gelegen-
heid, om dan toch eindelijk tot een soort van wezenlijke kennis 
to geraken, wordt ons daardoor overigens niet geboden. Wij 
kunnen dat waardenbesef alleen zijn en beleven, tot een ken-
nend doordringen, langs dat spoor, in de wezenslaag, waaruit 
het komt en waarheen het wijst, zijn wij niet in staat. Doch 
bij deze nieuwe teleurstelling voor onzen kennisdrang vinden 
wij dan nu ddatgene, wat ons in staat stelt in ons handelen 
althans eenige wezenlijkheid to laten groeien. Het natuurlijk 
handelen gaat buiten het wezen der dingen om : het vloeit voort 
-uit de nooden en begeerten van het empirische individu, de 
„neigingen", en strekt enkel tot bevrediging daarvan : een 
voortdurende cirkelgang, waarin ons dieper leven onbevrediggd 
blijft en de grond van ons bestaan niet wordt geraakt. Doch 
nu gaat zich langzamerhand in en aan dat individu manifestee-
ren de ,persoonlijkhei-d" en spreekt zich uit in een handelen 
van geheel anderen aard. Een waarde als zoodanig en op zich 
zelf, als het ware geabstraheerd, beleven wij practisch niet
NET RAADSEL VAN ONS BESTAAN.	407
wij voelen alleen op den grond van onze ziel een donkey, nog 
vrijwel niet nader qualificeerbaar ,streven". Wat wij in de 
sneer bewuste sfeer beleven is, dat het een of ander deel der 
werkelijkheid, de een of andere voorstelling, vooral ook de 
een of andere doelvoorstelling, ons het onbeschrijfelijke, alleen 
in de directe beleving ervaarbare maar dan ook onmiskenbare 
bijzondere gevoel geeft, dat wij waardeering of „liefde" noe-
men. En nu schijnt het grondfeit zeif van ons geheele bestaan 
dit, dat die liefde steeds het karakter draagt van activeerend 
element, dat zij ons dringt en dwingt het waardevolle, voor-
zoover het reeds bestaat, to willen behouden en verdedigen, 
en het to willen verwezenlijken, desnoods door strijd, voor-
zoover het nog niet bestaat. Die Eroos vormt in eerste instantie 
ons zeif, onze „persoonlijkheid", en eischt voorts van ons, 
dat „onze" wereld gevormd zij naar de ideale beelden, die 
zij ongrijpbaar en mysterievol in ons doet leven. Hij kan niet 
rusten voor alle vormen dier wereld zuivere gestalten zijn 
geworden der in ons gewekte liefden.
Het aldus geschapen handelen is wezenlijk. Het komt voort 
niet uit subjectieve „neigingen", doch uit den diepen, onbe-
kenden grond des levens en het is gericht ~niet op de bevre-
diging van het handelende subject en zijne „neigingen", 
de vitieuse cirkel, waarin het natuurlijke individu ronddraait
doch op de objectieve werkelijkheid. Zoo brengt en houdt 
het ons in wezenlijke beweging, en geeft ons wezenlijke ont-
lading, een wezenlijke , verlossing" van ons zeif. . Het is zoo 
wezenlijk, dat het den handelende zeif op zijn stroom kan 
medevoeren, hem dragend en schragend, en hem daardoor 
eerst het leven inderdaad .mogelijk makend. Strikt genomen is 
het ook eigenlijk „ons" handelen niet. Het is een in wezen, 
zin en beteekenis ons duister gebeuren, dat zich aan en in en 
door en... zonder ons voltrekt. Doch in dat zonder ons ligt 
juist onze glorie. Nooit bereiken wij dat zeifloos handelen in 
voile zuiverheid : zoolang ons individu leeft, dus zoolang wij 
menschen zijn, zal de werking onzer persoonlijkheid niet onge-
stoord kunnen verioopen. Toch blijft de uit alle diepere levens-
leeren, in welke termen ook, ons toeklinkende kategorische 
imperatief : , Stirb und werde" de hoogste wijsh-eid. Is niet 
alle wezenlijke wijsheid irrationeel en klinkt zij niet paradox, 
omdat onze positie als deelgenoot aan drie wezenslagen zoo
1926 I.	27
408	HET RAADSEL VAN ONS BESTAAN.
ingewikkeld is en het verstand met zijne denkvormen to boven 
gaat ? En toch ook weer, hoe eenvoudig en doorzichtig, als 
men maar zien niet , denken" wil ! Hoe glashelder wordt 
een woord als het aangehaalde, als men ~eerst maar weet, wat 
„sterben" moet en wat , werden" !
Zoo heel veel meer laat zich zuiver uit ervaring omtrent 
het wezen der dingen en den grond van ons leven niet berich-
ten. Doch een onafwijsbaar instinct zegt ons, dat wat wij op 
deze wijze aan ons zelf, het deel, ervaren, beteekenis heeft 
voor het geheel. Zoo hebben wij dan toch eene verzekerdheid 
juist omtrent datgene wat voor ons practische leven onmisbaar 
is: in de onbekende werkelijkh,eid is een onbegrepen proces aan 
den gang van innerlijke vorming, van schepping van-binnen-
uit, en onze eenige heilsmogelijkheid is hierin gelegen, zelf to 
worden tot willige dragers en werktuigen van dat proces. 
Onze positie is to vergelijken met die van kleine verspreide 
posten van een veldleger : orders komen voortdurend binnen, 
langs een heele reeks van commando's, in laatste instantie uit 
een ver verwij,derd en nooit aanschouwd hoofdkwartier ; wij 
kunnen die orders niet begrijpen, omdat ons het verband van 
het geheel ontgaat, maar wij weten, dat voor ons de eenig 
mogelijke, de eenig juiste handelwijze is, ze zoo goed mogelijk, 
in blind vertrouwen op to volgen.
Zoo groeit ons in het leven de kracht om , , to doen, wat de 
hand vindt om to doen". Het schijnt goed, hierop nog even in 
to gaan, om een voor de hand liggend misverstand of to snij-
den. Met het handelen van-binnen-uit is niet bedoeld, dat 
iedereen er een eigen moraal op na moet houden en dat elk 
zelf-scheppend moet zijn. Het eerste blijve hier onbesproken, 
daar het to ver zou voeren buiten h-et kader van dit betoog, 
in de richting van de sociale uitwerkingen van het waarden-
besef, moraal en recht, en het individu in zijn verhouding 
daartegenover. Doch omtrent het tweede zij het volgende opge-
merkt : bijna elk mensch vindt door zijn, ten opzichte van zijn 
diepere persoonlijkheid allicht als vrij toevallig to voelen, 
plaats in de samenleving zijn werk en taak voor het grootste 
deel buiten hem om aangewezen. Wat echter van hem afhangt, 
is de vraag, hoe die taak zal worden vervuld, hoe zijn inner-
lijke houding daartegenover zal zijn. Hetzelfde kan gedaan 
worden van uit en op de wijze van het natuurlijke individu,
HET RAADSEL VAN ONS BESTAAN.	409
of in den geest der persoonlijkheid. In het laatste geval wordt 
van het handelen de van buiten opgelegde inhoud als het ware 
onverschillig en de innerlijke structuur alles : het wordt zuivere 
verschijningsvorm,en in wezen het zelfde kan gedaan worden, 
onverschillig of men schoenen lapt of -den staat regeert. Door 
het diepe bewustzijn van het in wezen geestelijk, innerlijk 
scheppend karakter der werkelijkheid krijgt ten slotte elk toe-
vallig stuk dier werkelijkheid voor ons een waarde, welke 
daaraan symbool-karakter verleent en het tot geschikt arbeids-
veld van wezenlijk handelen verheft.
Zoo weten wij dan ten slotte, uit ervaring en door instinct, 
toch iets omtrent het wezen der dingen. Ons eigen zedelijk 
wordingsproces leert het ons. , Dem Tuchtigen ist these Welt 
nicht stumm". Het is niet zoo heel veel, wat wij weten, het 
legt ons meer plichten op dan wij er rechten aan ontleenen 
kunnen, doch de levenserva,ring leert, dat dit weinige vol-
doende is om het leven to kunnen voeren. Wezenlijk kennen, 
strikt genomen, is ons niet mogelijk, wezenlijk handelen, in 
vollen en strengen zin, evenmin, doch in ons kan zich lang-
zamerhand een ontzelving, een objectiveering vormen en ont-
wikkelen, die aan ons handelen toch steeds meer wezenlijkheid 
vermag bij to brengen. Dat proces vervult ons met het onmid-
dellijk besef, dat wij op,de een of andere geheimzinnige wijze 
deel hebben aan het ons onbekende wezen der dingen. Door 
dat besef wordt onze onwetendheid als het ware gemakkelijker 
to dragen : het kennen kan lichter ontbeerd worden daar, waar 
men zelf is, zelf onmiddellijk beleeft en aanschouwt. Dat besef 
geeft voorts aan onze persoonlijkheid voldoende spanning en 
geslotenheid, om het leven, tot zelfs het subjectief minst bevre-
digende toe, to kunnen voeren en zelfs zooveel mogelijk 
productief to maken. Tot het minst bevredigende toe : niet 
doordat op de wijze der Stoicijnen de eigenlijk wel besefte 
waarde ,der ontbeerde .goederendoor spitsvondige redeneering 
wordt geloochend, doch doordat het subject met zijn nooden 
en lotgevallen steeds minder in het middelpunt van de opmerk-
zaamheid staat.
Meer kka.n van ons niet verlangd worden. Meer kunnen wij 
zelf niet redelijk,erwijs verlangen. Van God, van Almacht en 
Voorzienigheid, van Onsterfelijkheid weet onze ervaring niets 
van Vrijheid is hier'boven uit ervaring nets vermeld. Het is
410	HET RAADSEL VAN ONS BESTAAN.
genoeg om ons to verheff en boven de Natuur en boven ons 
eigen individu, genoeg om, niet kennend, doch zijnd, belevend, 
handelend deel to hebben aan het wezen der dingen, hoe be-
scheiden dat deel dan o-ok zij .
Toch blijft onze honger naar weten levend. De ,dunkle 
Drang" leert ons leven en handelen, kan hij ons waarlijk niets 
leeren omtrent zijn eigen wezen en het land zijner herkomst ? 
Wij kunnen toch trachten onze waardenbelevingen bewust waar 
to nemen, to beschrijven, vast to houden en vervol,gens nagaan 
of daarin geen orde en regel heersohen, geen wet en geen 
systeem to vin-den zijn ? Zoo zouden wij dan toch althans be-
proeven kunnen, door wetenschap der uitvloeilngen het 
wezen der bron nader to komen ? Wie nog moed heeft, moge 
het beproeven, maar hij onderschatte de gevaren en ode bezwa-
ren niet. De geheele geschiedenis der menschheid is in den 
grond het beloop der menschelijke waardenbelieving. Is bet 
ons reeds gelukt, daarin belangrij;ke regelmatigheden vast to 
stollen ?
Voorloopig ziet het er naar uit, of wij in den grond 
niet tot weten, maar tot handelen, tot eenvou ''g, blind-
gedreven+, van eigen oorsprong onwetend en naar eigen effect 
niet vragend, maar al to dikwijls vergeefsch, in een woord 
tragi-heroisch handelen bestemd zijn. Wie daartoe niet sterk 
genoeg is, wie weten noodig heeft, zij het ook schijn-weten, 
hij behoeft het bij eene axiologie ni-et to zoeken : voor hem ligt 
altijd de mogelijkhei.d bereid, de oude, esoterische waarheden 
van den -donkeren grond en den wellenden drang op de even-
eens van ouds bekende wijze in meer troostrijke, exoterische 
vormen to verhullen. Zij bieden zich aan to kust en to keur, 
historisch overgeleverde en hoog-moderne. En wien het geloof 
aan historische of persoonlijke openbaring toch to machtig is, 
hij kan wellicht terecht bij de rationali-stische speculatie. De 
sluier van Isis wordt van zeer verschillende stoffen vervaar-
digd. Doch voor de weinigen, die waarheid Met willen dan 
wez.enlij.k, blijft troostend bet besef, dat zij, alle vormen 
achter zich latend, toch niet in het ijle niets verzinken, doch 
integendeel hun wezen aan het onkenbare een weinig nader 
voelen.
En dat gevoel kan, ten slotte op den duur de ziel toch zoo 
vervullen, haar zoo tot innerlij-ke rust en kracht en vastheid
HET RAADSEL VAN ONS BESTAAN.	411
stalen, dat van een steeds voortgaande 6enwording van haar 
leven met dat diepere leven gesproken worden mag. Ligt 
hierin toch eigenlijk ook niet eenn soort van kennis van dal 
diepere leven ? Het its ons zeer, ver, ongrijpbaar ver, alas wij 
er over denken en het in onze woorden willen vangen, het is 
ons zeer na en zeer vertrouwd in, het oogenblik van min of 
meer bewuste aanvoeling van ons zelf en ons eigen onmiddel-
lij,k leven.
Ware het nu niet mo'gelijk, zoo houdt tot het einde toe 
onze wetensdrang .aan doze zijd°e der verhouding, de theo-
retische, meer opzettelijk naar voren to brengen? Dan komt 
men op den weg van de bewust beoefende intuitie der groote 
mystici. Wat wij zonder deze weten is zoker niet heel veel. 
Doch het blijft naar ,mij,n zeer bescheiden meening de vraag, of 
dat weinige zooveel minder is in kenwaarde dan wat de middel-
eeuwsche mystiek en hare latere epigonen bezeten hebben. 
Het eigenlijk gezegde kenvermogen van hun. contemplatie kan 
toch oak onmogelijk zeer groot geweest zijn, want zij geven 
omtrent het in lien staat aanschouwde nauwelijks meer bericht 
dan edit, dat het eigenlijke wezen onkenbaar is. Wat zij meer 
zeggen, komt 'klaarblijkelijk Met uit de innerlijke visie, maar 
van de kerkelijk-dogmatische beelden en denkvormen, waarin 
zij leefden. Waren wellicht de geweldige -spanniinfgen, waarin 
die groote, verheven zielen geleefd hebben, een gevolg niet 
zoozeer van hot begaan van een bovenmenschelijken we'g, dan 
wel van de worsteling met de oneindig grooter hinderpalen, 
welke hung hot eenvoudige, onmiddellijke gezicht op den don-
keren, maar drijvenden levensgrond in ons versperden ? Voor 
hen, opgevoed in eerbied voor de alleenheerschende kerkleer, 
voor de tradifie van het exoteri,sche dogma, leve-nd in tijden 
va-n velerlei feitelijken, hoogst werkza:men geloofs- en denk-
dwang, moet de weg daarheen oneindig bezwaarlijker zijn 
geweest dan voor vrije cultuurmenschen van dozen tij d . Het 
wetenschappelijk dogma der alless omvatten,de psychIsche 
causaliteit is al zoo ongeveer het voornaamste obstakel voor 
ons. Zoo'n vijand is ten slotte to overwinnen. Hun strij,d 
eischte andere inspanning. Wellicht, als men hun zielskern 
eens als het ware u-it hun veelal door de christelijke dogmatiek 
beheerschte spreekwijze in de dunk- en taalvormen van dezen 
tijd kon overbrengen, hoe groot zou mogelijk de overeen-
412	HET RAADSEL VAN ONS BESTAAN.
komst blijken! Een ding is zeker : tot actie, tot handelen in de 
wereld kwam van de hoogte zij ner contemplatie ook de echte 
mysticus terug, alleen was ook zijn handelen naar zijn inner-
lijke structuur voortaan het oude handelen niet. Bij al den 
diepen eerbied, welke aan deze geesteshehden verschuldigd is, 
blijft men Loch soms geneigd, zich of to vragen : waarom is 
die opzettelijke, eigenlijk wat kunstmatig schijnende oefening 
in contemplatie zoo noodig, daar het immers reeds zulk een 
groot, on~begrijpelijk wonder, zulk een regelrechte openbaring 
is, dat dit armzalige, blinde, m,achtelooze !menschenleven, zoo-
als het is, ondanks alles en desnoods tegen alies en alien in, 
leefbaar en productief to maken blij,kt ? Hot diepe, onuit,ge-
sproken en onuitsprekelijke besef der o.npeilbaarhei-d van dat 
ervaringsfeit des practischen levens, van dat gevoel van to 
loopen over het water, van het onmogelijke to doen en het 
ond+ragelijke ,te dragen, verschilt hat wel zooveel van, hat 
grondgevoel, dat de mystici gehad moeten hebben en dal toch 
ook iin laatste instantie ondoorgrondelijk was ? De langzame 
eenwording met een, dieper Wezen in ons en het duistere 
weten daarvan, miaakt hot eigen(lijk zooveel uit, of men dit in 
contemplatie of in een diep-,doorvoel-de practijk .beleeft ? Is 
de dagelijksche remming en verloochening van het natuurlijke 
individu in de voortdurend voortgaande objectiveering niet 
een ascese van denzelfden aard en -diepgang als die, waarvan 
de mystici berichten, en, daar zij van-zelf en niet gewild, 
kunstmatig is, wellicht juist de eigenlijke zin van wat hunne 
ons vreemd aandoende,oef eningen bedoelden ?
Doch ik stel in hoof dzaak slechts vragen, zeer bescheiden 
bedoelde vragen,. Wat zij contemplatie en ~a fortiori wat zij 
extase noemden, in alle nederightid moat erkend worden, 
that de erva,ring van den modernen .mensch hat waarschijnlijk 
in het geheel niet kent. Derhalve past hat ons, al hebben wij 
onze gronden tot twijfel, de +mogelijkheid open to later, dal 
hier een wezenlijke kenbron kan verscholen zij n., die voor-
alsnog voor ons alleen maar niet beef t gevloeid.
Kerstmis 1925.	TH. VAN AMEIDE .
DIRK COSTER, EEN CRITICUS.
Dirk Coster, Verzameld Proza. Eerste bundel. (N. V, Van Loghum 
Slaterus' Uitgevers-Maatschappij. Arnhem. 1925).
Dirk Coster begint eindelijk zijn essays to verzamelen en 
zijn ,eerste bundel" ligt voor ons. Eindelijk -- want reeds 
waren zijn denkbeelden, niet alleen wat inhoud maar zelfs 
wat wijze van uitdrukking betreft, van algemeene bekend-
heid geworden. Het was hem ondoenlijk onder pseudoniem 
to schrijven. Wie „De Stem" las, las haar om Dirk Coster, 
en volgde hem hoe hij daar, iedere maand weer, zijn kijk 
op literaire verschijnselen, in boekbesprekingen of persoons-
beoordeelingen, concentreerde tot wat men een absoluut-
psychisme zou kunnen noemen, hetgeen hij wist over to 
brengen in een stiji, die van de samentrekkende spanning 
dezer concentratie broeide en zwol, om ten slotte, in hartstoch-
telijke losbarstingen, rechtstreeksche ontladingen naar het 
aanwijzen van levenswaarden tot den lezer to doen door-
sidderen. „Wat Dirk Coster schrijft, gelooft het halve 
land", zei eens een zijner vrienden, waarschijnlijk niet besef-
fend van welk een diepzinnige simplicitas deze woorden 
waren. Want men kan een lichtelijk terugnemenden nadruk 
leggen op „gelooft", op „halve", op ,schrijft" ; men kan 
zelfs den geheelen zin omkeeren en zeggen : „Wat het halve 
land gelooft, schrijft Dirk Coster" -; de waardeering wordt 
hierdoor slechts des to zuiverder van overdachte reserve en 
blijft de juistheid uitspreken : er bestaat een onlogenbare con-
gruentie tusschen dezen criticus en de conscientie van een 
groot deel zijner lezers, iets als tusschen een voorganger en
414	DIRK COSTER, EEN CRITICUS.
zijn gemeente in de beste gevallen bestaanbaar is, en dit 
kan slechts voortgekomen zijn uit een wisseiwerkende over-
tuiging van een gemeenzaam idealisme, waar hunnerzijds een 
objectieve vraag naar bestond en dat zijnerzijds met zeldzame 
subjectieve gevoeligheid en direct persoonlijk uitdrukkings-
vermogen werd aangeboden.
Ook buiten dezen kring echter, werd hetgeen Coster to 
zeggen had meer en meer gehoord, en afgezien nog van 
het wet, werd het hoe, zijn stijlkracht, als eens ook bij 
Van Deyssel het geval was, terecht als een der bezittingen
genoemd waarop zijn generatie trotsch was. En nu hij eindelijk, zei ik	er toe overgaat om de arbeid van letter-
kundige beoordeelingen, lezingen, alle in den zoo typisch voor 
hem individueel-meesleependen vorm van betoogtrant opgezet 
en meegedeeld, samen to voegen en blijvend aan to bieden, 
kiest hij den verzamelnaam ,, Proza", en drukt daarmede 
reeds uit, meen ik, niet slechts als een moreele kracht in 
zijn tijd en land, maar, door middel daarvan, ook als een 
aesthetische kracht, als kunstonaar, voor zijn yolk en toe-
komst, werkzaam geweest to zijn aan de bewustzijnsvorming 
van nieuwe inzichten.
Er zijn veel critici die in hun opstellen blijk geven een kunst-
gevoelig objectief begrip to bezitten van een boek of gedicht, 
dat zij bespreken; er zijn er genoeg die daar bovendien 
een subjectief oordeel tegenover weten to stellen ; maar er 
zijn er maar zeer weinigen, als Dirk Coster, die dit doende 
een nieuwe gevoeligheid scheppen, een nieuw oordeelsstand-
punt suggereeren, die niets minder doen dan een nieuw 
domein in het kunst•bewustzijn van ons yolk ontdekken en 
daarmee onmisbaar in de actieve factoren die onze ontwik-
keling aandrijven begrepen zijn. Zulk een criticus maakt 
soms enorme vergissingen; schuwt dikwijls kunstwerken van 
eersten rang onder handen to nemen, omdat ze voor hem 
iets , hermetisch" hebben, iets, dat zichzelf reeds volkomen 
met zichzelf naar alle zijden weergeeft; hij bepaalt zich vaak 
tot besprekingen van geringer werk dat minder door een 
eigen karakter d wingt en hem ruimte laat tot vrijer aan-
leidingen ; hij heeft daarentegen een of twee stokpaardjes, 
een of twee theme's in schrij vers van de allerhoogste waarde, 
die hij , verkondigt", waar hij niet over uitgesproken raakt,
DIRK COSTER, EEN CRITICUS.	415
omdat hij zelden de structuur en den vorm, maar liever de 
lijn en de richting daarvan beziet, (hij koos ze daarom uit), 
waarlangs hij in het eindelooze omhoog kan klimmen, zijn 
eigen bewustzijn versterkend door een eigen uitdrukking to 
vinden voor iets, dat hem in de eerste, zijn schrijver ge-
woonlijk in de tweede plaats, heeft aangedreven. Ruskin 
gaf bier sterke voorbeelden van, hetzij hij over de K athe-
draal van Amiens, Durer of de San Marco to Venetie to 
spreken kwam ; maar om bij onze eigen letterkunde to 
blijven, is er een duidelijker voorbeeld, dan Van Deyssel's 
vereering voor Zola, dan Coster's zucht naar Dostojevsk y ? 
Beiden hebben zij met hun zienswijzen twee bepaalde rich-
tingen in onze literatuur daardoor mogelijk gemaakt, ver-
wekt als her ware, en een publieke belangstelling er voor 
gaande gebracht. Zonder dat men zeggen kan dat zij de 
schrij vers, die in de door hen aangewezen richtingen werk-
zaam gingen zijn, direct en persoonlijk beinvloedden, ziet men 
toch, dat zij een zeker lets, een anderen kijk, het eerst op 
hun wijze in studies uitspraken en ,, wat in de lucht king" 
in letteren neerlegden. Dit is hun creatieve beteekenis, en 
mogen deze studies naderhand als reproducties van het be-
sproken kunstwerk ook nog zoo tekort schieten (hetgeen 
niet het geval is), hun primaire waarde blijft : een kunstwerk 
met hun hart bezien to hebben, dit geobjectiveerd to hebben 
in een beoordeeling, dit objectieve beeld to hebben verdiept 
en verbreed tot een levensbeschouwing, welke harmonieerde 
met de nog sluimerende levensbeschouwing die hun tijd 
typeert.
Van Deyssel zag waarschijnlijk niet in Zola hetgeen wij 
tegenwoordig zijn ,romantiek" noemen, de positivistische 
,, Vier Evangelien ", den droom van een door eigen wetten in 
mechanische beweging gehouden heelal; hij zag wat Zola als 
resultaat daarvan zag: de culminatie in den gedupeerden 
mensch, de aardsche tragiek, het hart dat gehavend en in 
flarden geschoten standhield op zijn post en dat, met een 
vaag besef van de achterliggende grootheid, het leven, ja, 
het leven zelf waaraan hij onderging nog goedkeurde en er 
in zwijmelde. Maar zoodra hij niet slechts het gevolg, maar 
ook de oorzaak van Zola's,, Commedia Humana" ging inzien, 
voelde hij zich teleurgesteld door de , Quatre Evangiles",
416	DIRK COSTER, EEN CRITICUS.
wendde zich of naar Maeterlinck, en daarmee werd hij nog-
maals de verwekker van een nieuw bewustzijn, en vond in de 
een ,,teeken" gevende kunst van het symbolisme en eigenlijke 
uitdrukkingswijze van grootere vermoedens. Dit is een 
typeerende periode uit het leven van een groot criticus; van 
kunstvorm naar kunstvorm tastend voortgaand, drukt hij zijn 
eigen wereldbeschouwing uit en schrijft daarin de levens-
eritiek van zijn tijdperk.
Het spijt me dat Dirk Coster den eersten bundel van 
zijn ,Verzameld Proza" niet opent met zijn essay over 
Dostojevsky, indertijd in „De G ids" en later als brochure 
verschenen. Het is nog steeds niet alleen zijn meesterstuk, 
maar het heeft nog lang niet uitgewerkt. Het is een „datum, 
van bewustwording" in onze romankunst, zooals A. Roland 
H olst's studie over Leopold en, maar meer voor enkelen, 
zijn ,~Shelley : een afscheid" er voor onze jongere poezie 
waren. In plaats van met het groote opstel, men weet, indertijd 
geschreven als aanvallende critiek op Persky's boek over 
Dostojevsky, opent thans Coster's boek met een aantal kortere 
aanteekeningen die hij onder den naam ,Rond Dostojevsky" 
samenbrengt. Wij herkennen hieruit den schrijver der ,,Mar-
ginalia", maar vreezen dat deze randschriften al to zeer de 
studie waar zij zich om heen bewegen doen missen ; sommige 
passages veronderstellen een bekendheid daarmede, andere 
krijgen eerst een dieper zin als men er aan terugdenkt.
Dit laatste is heel sterk het geval met het eerste opstel 
waarmede thans het boek begint, een studie over ,Dosto-
jevsky's Schuld en boete". Het behelst een zekere terugname 
in Coster's vereering voor Dostojevsky, tenminste wat dens 
eerste groote boek betreft, en geheel analoog met hetgeen 
ik daareven over Van Deyssel en zijn Zola-critieken aan-
stipte, ziet men daardoor plotseling wat Coster in Dostojevsky 
wel en wat hij er niet in zag. Dit is zoo belangrijk voor 
den aard van den criticus over wiens boek ik hier schrijf, 
en daarmede zoo belangrijk voor de mentaliteit van de 
generatie die hij helpt aanvoeren en tot bewustheid omtrent 
zichzelf brengen, dat ik niet nalaten kan, er even uitvoeriger 
bij stil to staan, vooral omdat het tevens een gelegenheid 
uit vele is, om Coster's beschouwingswijze van een roman 
aan to duiden, en er aan toe to voegen, hoe deze beschou-
DIRK COSTER, EEN CRITICUS.	417
wing reeds weer aan het evolueeren is naar een zoo bijna 
tegengesteld gezichtspunt, dat zij zich besnoeiingen van ten 
vroeger enthousiasme moet getroosten.
Over ,Schuld en boete" sprekend, meent Coster, dat het 
kenmerkend en tevens betreurenswaardig is, dat deze roman 
in West-Europa tot de groote boeken van Dostojevsky wordt 
gerekend, terwijl het niet meer dan een ingang, een praelu-
dium mag heeten, tegenover werken als „De Idioot". „De 
Bezetenen" en „De Gebroeders Karamasov".
,,Lange jaren heeft Schuld en Boete in dit West-Europa 
gegolden als het eenige en wezenlijke werk van Dostojevsky, 
het werk dat omtrent Dostojevsky alles zeide wat to zeggen 
was. Wat daar nog achter lag, wat zich verder nog vagelijk 
met den naam Dostojevsky verbond, dat was voor den 
Europeeschen geest een onbestemd schemerland, barbaar-
scher wordend naarmate de blik er verder indwaalde, en 
waar vormen bewogen, die veel woester en grilliger nog 
schenen dan die toch reeds zoo wild bewogen wereld van 
Schuld en Boete". --- Een enquete in de Stem van 1921 
heeft aangetoond dat hetzelfde „verschijnsel" ook in Holland 
bestond. Voor Coster echter heeft het boek weinig waarde 
zonder „de diepe en afdoende verheldering, die vanuit de 
grootere, rijpere werken van Dostojevsky op dit eerste en 
zwakkere werk terugstraalt".
„Want het moet ten slotte erkend worden, gaat Coster voort, 
Dostojevsky heeft drie hoofdwerken geschreven, die in zekeren 
zin to zamen een complex vormen, een machtig symbolisch en 
organisch samenhangend geheel, en Schuld en Boete is daar 
niet bij „Die hoofdwerken, vervolgt hij, zijn : de 
Idioot, het hemelschgerichte leven, de Duivelen, de helsche 
wereld, en hun beider verkorte en geharmoniseerde syn-
these : de Gebroeders Karamasov, deze ontzaglijke onvol-
tooide kathedraal, waar duivel, mensch en heilige voor 't laatst 
nog in symbolische broederschap verschijnen, broeders dit-
maal in bloed en naam en gebonden door den Al-stroom 
des levens. En de beteekenis van Schuld en Boete daar-
tegenover is, dat zonder dit werk deze latere hoofdbouw niet 
mogelijk geweest zou zijn". „Om het ten slotte met een 
woord samen to vatten : in Schuld en Boete liquideert het 
Europeesche denken zichzelf, en tracht zich daarna tot een
418	DIRK COSTER, EEN CRITICUS.
hooger denken, tot een hooger zijnswijze to verkeeren".
Ik laat daar, of het aangaat, om met gewaagden, maar 
gelukkig, zien we later, door een tendenz gemotiveerden durf, 
een schrijvers-arbeid to vierendeelen en uit to maken: dit 
is je voorspel en dit is je trilogie ; ik Nat daar of die 
trilogie werkelijk een eenheid is, als bijvoorbeeld de Oresteia, 
waaraan Coster denkt; of niet veeleer De Idioot en De 
Bezetenen, evengoed als Raskolnikov, voor-studies zijn, wat 
chronologisch door de tien-jarige pauze tusschen de Bezetenen 
en de Karamasov's denkbaar is; -- of niet de Idioot, zonder 
de plotselinge matelooze grootheid der laatste twintig blad-
zijden, op den rang staat van de kleinere werken als De 
Eeuwige Echtgenoot; of niet De Bezetenen eigenlijk uit 
twee ineengeschoven romans bestaat, waarvan de eene Dos-
tojevsky volstrekt onwaardig en de andere zijn meesterwerk 
is ; -- of de Karamasov's, ongetwijfeld de roman waarin 
Dostojevsky, na een lange stilte en in beter omstandigheden 
gekomen, zijn geheele arbeid samenvat en overzichtelijk maako, 
de Idioot en de Bezetenen slechts naast zich duldt, omdat 
het, onvoltooid gebleven, verklaring behoeft ; - of Schuld 
en Boete niet eerder een voorlooper is voor de tweede 
roman (het meesterwerk) die ik uit De Bezetenen losmaak ;
of Schuld en Boete nog niet iets ,,anders" heeft (ik zal 
straks zeggen wat) waardoor het zich mijlen boven De Idioot 
en De Bezetenen-als-geheel verheft en eerst door de Kara-
masov's wordt geevenaard; - of Coster er wel bij gedacht 
heeft, toen hij van de Karamasov's schreef dat hier ,duivel, 
mensch en heilige" in symbolische broederschap verschijnen, 
dat er niet drie maar vier broeders zijn (het wordt altijd 
verwaarloosd) en dat Smerdjakov ten slotte den moord wer-
kelijk doet. Ik laat dit alles daar, ofschoon ik elk punt 
staven kan, omdat ik Coster in de bedoeling van zijn wille-
keur moet volgen, en omdat een essayist, wien het om schep-
pende levens-kritiek to doen is, vrij ,spel" moet worden 
gelaten zoolang hij slechts interpreteert, evenals een schilder 
tegenover een landschap, een dichter tegenover zijn sentiment, 
een kunstenaar in het algemeen tegenover de menschelijke 
en natuurlijke wereld.
Wanneer Coster nu, zijn studie vervolgend, er toe over-
gaat het succes van Schuld en Boete in West-Europa to
DIRK COSTER, EEN CRITICUS.	419
verklaren, vergeet hij daarnaast to vermelden, welk een op-
gang het in Rusland maakte, wat Tolstoi's meening over 
Raskolnikov was. Nu is TolstoY's oordeel partijdig en nooit 
zonder naijver, maar het is een Russische stem, en niet de 
eerste de beste ! H et gaat toch niet aan, een specialen kanker 
van verstandelijkheid als kenmerkend voor West-Europa to 
constateeren, omdat het een boek waardeerde, dat het Heilige 
Moedertje met evenveel hartstocht las. - De beteekenisvolle 
voorkeur, zegt Coster, berust op de „liquideerende" wereld-
suggestie van zij n inhoud en strekking, die het voor Europa 
van bijzonder belang maken.
Ik kan niet nalaten het door de Russische knoet gegeeseld 
Europa, in de passage die volgt, kleine tusschenwerpingen 
tusschen haakjes to laten maken, want ik zie hier en daar 
van schuld verwrongen aangezichten reddeloos uit den „poel" 
omhoogblikken. --
„Rakolnikov: dat is Dostojevsky's meest Europeesche boek, 
in lien zin althans, dat heel een wijze van denken, die in 
een groot aantal Europeesche geesten de overheerschende 
was, in dit boek verhevigd wordt herdacht, van het trotsche 
begin tot het hijgend verval. Nooit, oak niet in Stendhals 
figuren, werd zulk een machtige constructie van dialektisch 
denken opgetrokken, als in den geest van den jongeling 
Rakolnikov geschiedt. De wil tot macht, die als een booze 
kracht Europa meer en meer beheerschen ging, die de im-
perialismen schiep (lees ik goed ? was er al niet een ver-
bitterder en ,dialectischer" strijd nog in de zoete Middel-
eeuwen tusschen Paus en Keizer ? -- ja, ik lees goed, en 
vervolg mijn citaat), die de Europeesche Staten mon-
sterlijk uitdijen deed over heel den aardbol (zwqgt toch! 
Karel van Habsburg, Philips, Elizabeth; koest, terug 
in de historie !) die zich de onoverwinbare legers tot wapens 
vormde, (beginnen jullie ook al, Alexander, Xerxes, Caesar!)
en die zich, ten slotte, in de weergalooze intellecten van 
het l9de eeuwsche Europa omsmeedde tot systemen van fon-
kelend geslepen dialectiek, (hier blijven Thomas van Aquino, 
justinianus en Adam Smith, die b q de eerste woorden het 
hoofd ophieven, als muizen !) deze wil tot macht staat 
nog eenmaal onverzoenlijk en roofgierig op in den donkeren 
Raskolnikov en om deze booze wil to rechtvaardigen, denkt
420	DIRK COSTER, EEN CRITICUS.
hij in mathematische strakheid en zuiverheid het stoutste denken 
der Europeesche intellecten nog eenmaal over. (Punt. Weg 
zelfs de Inquisitoren en Jesuiten dompelen terug in den 
zaligen poel der historische vergetelheid). -- Van de diepste 
symbolische beteekenis is hierbij, dat Raskolnikov in dezen 
zwoegenden arbeid van zijn demonischen wil en logiek voort-
durend een groote leidende fascinatie voor oogen heeft, die 
hem voortjaagt als hij terugdeinst, die hem als een folterend 
verwijt doorschroeit als hem de zwakte overmant: de fas-
cinatie van Napoleon". (Wat? stond hij nog boven water, 
de Kleine Keizer ? o ja, hij was in Rusland geweest ).
-- Arm reddeloos Europa, dat eindelijk met Dosto-
jevsky's Raskolnikov tot een vastberaden zelfmoord durft 
overgaan !
Zonder to vermoeden dat Dostojevsky, toen in zijn 
Schuld en Boete schreef, in Napoleon een zielskracht zag, 
zoo voorloopig aangeduid, maar die hij later tot een eigen 
gestalte zou omscheppen ; dat Raskolnikov niet anders onder 
zijn invloed staat dan Kirilov, Schatov en het geheele leger 
der „bezetenen" later onder die van Stavroginl; gaat Coster 
nog een bladzijde voort, Napoleon als het symbool van ty-
pisch West-Europeesch ik-bevestigend intellect to verguizen etc 
besluit, omdat Napoleon het boek beheerscht, dat Dostojevsky, 
het schrijvend, ,meer Westerling geweest is dan een der 
andere 19de eeuwers, om daarna dit Westersche denken in 
een zijner hoofdtendenzen to kunnen vernietigen -" ziehier 
de reden waarom Schuld en Boete bij uitstek Dostojevsky 
in West-Europa vertegenwoordigde : het was er de geperso-
nifleerde ondergang van.
Dit is zoo buiten alle perken onjuist, dat ik eerst nog 
eens zien wil waarom het Coster met deze bewering to doen 
is, alvorens een andere verklaring van Raskolnikov's popu-
lariteit, zoowel hier als in Rusland, to berde to brengen. 
Vooral omdat Coster hiermee iets suggereert dat geheel 
karakteristiek voor hem is, en bovendien iets zoo prachtigs 
en eenvoudigs, en zoo geheel alleen mogelijk gesuggereerd 
to worden door een werkelijk groot criticus, dat wij hem 
alle misvattingen en miskenningen toestaan, omdat ze niet 
uit kortzichtigheid maar uit doelbewustheid voortkomen, zooals 
we een rivier die ons water aanbrengt vergeven, een ruimte
DIRK COSTER, EEN CRITICUS.	421
die ook akker kon zijn, in beslag to nemen en met zijn 
bedding uit to hollen.
H ij wil aantoonen dat in de figuren van Schuld en Boete 
de ziel nog steeds een negatieve werking heeft, in de vorm 
van onrust, van vernietigingskracht van het geweten, terwiji 
in de katere groote romans deze werking een posit ieve gaat 
worden, een rust, een puur geluk. Terstond denkt men aan 
de kortste en treffenste zijner Marginalia: „De ziel is geluk," 
een woord dat onvergetelijk is, en tegelijk ziet men dat heel 
zijn arbeid er op gericht is: zielsbewustzijn en nog eens 
zielsbewustzijn in zichzelf to bevestigen en in anderen wakicer 
to roepen, dat het sterker bewustzijn daarvan de ziel dwin-
gerder in ons doet terugkeeren, actiever doet worden, in 
ons leven doet ingrijpen, dat er slechts door positiviteit daarvan 
een staat van geluk bereikt kan worden, en dat van dezen 
droom de hoogste kunstwerken, als uit het tragisch leven 
opschaduwende trillingen, reeds de van goddelijk licht door-
schokte voorgevoelens zijn.
Slechts dit eischt hij van kunst: dat er dit zielsbewustzijn 
zich in openbaart, om terstond een hartstochtelijk „credo" 
aan to heffen, onverschillig of hij Prins Myschlin of Don 
Quichotte voor zich heeft, zelfs onverschillig of het boek een 
verduisterd bewustzijn geeft van een heldere ziel, of een 
helder bewustzijn van een verduisterde. -- Daarom staat voor 
hem Schuld en Boete zoover achter bij De Bezetenen, om-
dat in het eerste boek duistere zielen in het duister tasten, 
terwiji in het tweede zooveel tragischer, zooveel wanhopiger, 
zij zich van hun inwendigen nacht helder en onverbiddelijk 
bewust zijn. De ziel in Raskolnikov is nog niet meer dan 
een belofte, een wankelend lichtje, schrijft Coster
„Hoe weifelend klinkt deze belofte nog aan het eind van 
„Schuld en Boete". Welk een angstig zwak lichtje, tegen 
een nacht van angst en lijden als nooit nog voor hem een 
schrijver voelbaar wist to maken ! Welk een wan-verhouding 
feitelijk ! -- Dit is de werkelijke Dostojevsky nog niet, die 
licht en duister verdeelt. Er schuilt in dit boek een ver-
valschende tendenz in zooverre, dat bier Dostojovsky de 
eigenlijke maat-verhouding van zijn wezen nog niet geven 
kon. - Men kan hier zeggen : „zoo is het leven in dit boek", 
maar men vergeet dat in zijn latere boeken het leven feitelijk
422	DIRK COSTER, EEN CRITICUS.
even tragisch nog is, maar door hoeveel meer licht bestreden ! "
Met deze woorden : ,z66 is het leven", raakt Caster even de 
werkelijke oorzaak van Raskolnikov's populariteit, die niets 
met Europeesch imperialisme, Wille zur Macht, intellectueele 
onttakeling, of een andere Wee, siechts de inhoud betref f end, 
uitstaande heeft. Wat Dostojevsky over ,het leven" to zeggen 
had, heef t hij later veel concreter, lichamelijker zou ik bijna 
zeggen, in gestalten van bovenmnen-schelijke structuur, als een 
misschiien slechts door Aeschylus en Shakepeare geevenaard 
karakter-schepper, ontworpen en in enorme vergroote verhou-
dingen uitgedrukt. Het is deze,, gestaltekunstenaar"die Caster, 
met, zijn eisch van natuurlijkerwijs individueel geformeerd 
ziel,sbewustzijn, in de eerste plaats tot Dostojevsky aantrok, 
(Men leze zijn, hier niet opgenomen, essay). Hij vond daarin 
een zielsdirectheid als in mythologische godheden, en tevens 
een fevensversch,eurd'heid en een moderne dramatiek, die 
deden vermoeden dat zij tech pathologisch-vergroote resultaten 
bleven van voor ons alien denkbare omstandigheden, indien 
wij deze slechts met de potentie van bewustzijn konden verhe-
vigen ; en hij was met,deze dramatiek als romankunst tevreden. 
Dat er naast Dostojevsky den ,,gestalte-kunstenaar", nog 
een andere, en (was de gestalte van Stavrogin er niet, een 
Napoleon, waarbij alle Zarathustra's kleine verzinsels lijken ! ) 
nog een grootere Dostojevsky, de „roman-kunstenaar", 
bestaat, hij heef t het nooit gezien, althans nooit uitgesproken. 
Het ligt ook buiten zijn belangstelling die to uitsluitend, voor 
zijn groot doel, op de individualiteit der ziel, op een , absoluut 
psychisme", zooals ik in het begin van dit opstel schreef, 
gericht is. Hij zoekt,de bezieling, zooals die, in een conflict met 
het ]even, in een gestalte zich personifieerend, opstijgt en als 
duidelijk zielsbewustzijn zich voordoet ; en vandaar dat hij niet 
ziet dat in Schuld en Boete, nu eens niet in de persoon van 
Raskolnikov, maar in het conflict zelf, de compositie, de 
„detective story", de kunstmatige samensnoering van het leven 
z.elf in den vorm der roman, de constructie van vergroote om-
standigh,eden om een heel gewoon mensch heen, Dostojevsky, 
als zuiver „roman-kunstenaar", zich nergens zoo groot be-
toonde als in dit boek; totdat hij in de Karamasov's nogmaals 
hetzelfde deed, maar nu, samengaand met den ,gestalte-
kunstenaar", dit weder overtrof. Ook in Shakespeare is een
DIRK COSTER, EEN CRITICUS.	423
dergelijke onderscheiding to maken : daar zijn de groote 
karakfer-tragedies als Hamlet, Macbeth, King, Lear, Othello ; 
maar daarnaast de fijnzinnige libretto's, waar de beeekenis van 
de gestalte naar het gegeven zelf verlegd is, waar de grootheid 
als het ware uitvloeide over de heele samenstelling van den ge-
componeerden worm, waarin niet,de figuur figuurlijk maar h,et 
geheele leven de directe duidende boven-werk,elijkheid kreeg 
Midzomernachtsdroom, Winteravondsprookje, Tempest ; en 
ook bij hem gaat zoowel het een als het ander wel eens samen, 
in de stukken waarin lange passages van de sterkste lyrische 
kracht plotseling h,et noodlot rondom de f iguren tot een diepst 
bewustzijin,samentrekken : Coriolianus, Anthony and Cleopa-
tra en, voor mij zijn meesterwerk, Henry VIII.
Dat Coster de direct-psychische waard,e van een ,, roman-
kunstenaar" als zoodanig niet ontgaat, blijkt uit de meest~e 
dezer essay's uit zijn bespreking van Hamsun's , Het laatste 
hooofdstuk" vooral. Had hij Schuld en Boete slechts met de 
helft van, de bezieling, waarmee hij daar het verhaal weet 'samen 
to dringen tot een crisis van uiterste levenskramp, in het 
onderwerp zelf en ni,et in de daarnaast geringe hoofdfiguur 
overzichtelijk gemaakt, d,e groot.heid ervan ware hem niet ont-
gaan. Maar hij verwacht iets anders in Dostojevsky, en daar 
deze h,et hem elders ischonk, eischt hij het overal. En het is 
overal, maar niet in ,den worm dien Coster voor zijn levens-
critiek gebruiken kan. Het is er, soms in een indivi'dueele 
realiteit, en dan ziet Coster het, maar een ander maal in den 
meer abstract.en vorm van een kunstwerk ; maar ook elders 
dan,in Dostojevsky aanvaardt Coster dit niet.
Toen zocht,en vond hij een ander terrein waarin hij zijn op-
roep naar individueel zielsbewustzij,n bevestigen,en aantoon,en 
kon. Het was in onze moderne poezie die, vlak na den oorlog, 
Nina vormloos was van pogingen van onmiddellijke kreten. 
Eigenlijk was hij ook daarmee aangevangen, en dat wij 
Henriette Roland Holst en Boutens .als een geestelijk begin van 
poezie boven het emotioneel begin van '80 stellen, was zijn 
sch,epping. (Noch Gorter, noch Leopold heeft hij ooit gezien.) 
Deze moderne poezie wend voor hem wat voor Van Deyssel 
eens ,Maeterlinck" was, en zijn inieiding tot d,e bloemlezing 
„Nieuwe Geluid;en" is, nna zijn Dostojevsky-studie, zijn tweede 
meesterstuk van levenscritiek, en een volgende mijlpaal in
1926 I .	28
424	DIRK COSTER, EEN CRITICUS.
zijn ontwikkeling. Onlangs echter, beseffend dat onze moderne 
poezie deze uiting van direct zielsbewustzijn hoe langer hoe 
meer in den speciaal-poetisch,en vorm en oogenschijnlijk minder 
in de stamelende confessie zelf gaat uitdrukken, wendde hi} 
zich daarvan af, als van Dostojevsky „den romanvorm-kunste-
naar", en zocht weer andere functies in schrijvers die hem stof 
geven konden. Hij vond voorloopig de reeds iets oudere Neder-
landsche realisten, waarvan een prachtig opstel over Querido, 
onlangs in „De Stem" gepubliceerd, en een tragische evocatie 
van Boudier-Bakker's „De,straat", dat men in zijn bundel zat 
lezen,) bet resultaat zijn.
Het opstel in dit boek, waaruit centraal en bet duidelijkst 
men Coster's grond-principe als blootgelegd terugvind, is 
„Misbruik van mystiek". Hier heef t deze groote essayist, vrij 
van elke voor hem noodzakelijk beoordeelen, in den vorm der 
essay, zooalss Pascal en Lamb er schreven, zijn meditaties over 
een zielskracht, die als electrisch vonkend uit d-e geringste 
dingen van bet werkelijk leven zelf omhoog schiet, zonder om-
weg en aanduiding van een kunstwerk, in de beschouwing zelf 
uitgedrukt.
Is bet iets anders dan een kunstarbeid die Coster in zijn 
boekbeoordeelingen en directe beschouwingen als , , Misbruik 
van Mystiek" verricht? Is bet iets anders : dit tezamengrijpen 
der stof, der romans- of levenswerkelijkheid ; dit, elkaar in hun 
ontmoeting vastleggend, vorm-geven van onderwerp en oor-
deel ; dezen vorm als een teeken boven bet leven uit heffen en 
vandaar, met aanduidingen van hoogste orde, op bet moment 
dat de stijlkracht den lezer tot ontvankelijkheid dwingt, naar 
bet leven terug zenden ?
M. NIJHOFF.
BIBLIOGRAPHIE.
Herman Teirlinck, De Wonderlijke Mei (E. Querido, 1925).

Er wordt wel eens, en met reden, geklaagd over de plethoor van dorps-
novellen in de Vlaamsche letteren. Men vraagt meer stadsromans, meer 
voeling met het groote leven, wij moeten Europeeers worden ! Allemaal 
goed en wel, maar de boerenovelle blijft toch een der eigenaardigste en 
rijkste gewesten van onze literatuur : Streuvels, Buysse, Toussaint, om 
maar levenden to noemen, hebben epische boerengestalten uitgebeeld 
wier gelijken wij slechts ontmoeten bij de Russen. En nu eensklaps weer 
Teirlinck met een meesterwerk. Wat is er al niet to verwachten van den 
veelzijdigen Teirlinck ! Wij zijn nauwelijks bekomen van zijn laatste ver-
bluffende tooneelexperimenten, of hij staat weer ineens vast op de vette 
Vlaamsche aarde. Terug naar de menschheid van zijn jeugd, terug naar de 
Wonderbare wereld, Het Stille Gesternte, terug naar het felle leven der 
boeren. En tot welk een volmaking is hij thans gekomen ! Dit is nu de 
geschiedenis van een kreupelen koeier, Natus, zijn liefde, zijn ongeluk, 
zijn einde. Zeven korte hoofdstukjes met opschriften van volksprenten 
Natus heeft een aardige zottigheid, Natus ontmoet drij moeders, Het is 
gedaan met Natus. En die koeier is een dier fantastische schepsels waar-
van Teirlinck's verbeelding altijd groot gaat. Natus is een verschrik-
kelijke gestalte, verteerd van panische liefde en wanhoop, schrikkelijk 
door zijn eeuwigheid, want het zijn de organische passies van den boer, 
door geen beschaving gekuischt, en magnifiek vastgelegd in dezen 
bezet~,n kreupele.
Hij staat alleen met zijne onbegrepen liefde, alleen to midden van de 
wereld van wreede boeren die hem trappen ; en het leven houdt hem 
voor den gek, sleurt hem van de onschuld naar de misdaad,, en smakt 
hem neer. Hij leeft gelijk een boer van Breughel, onvergetelijk. Wat is 
er liefde noodig en deernis met de smarten van den mensch, om zoo iets 
to scheppen. Ik zou willen stil houden bij de wondermooie momenten van 
dit smartelijk schoon werk : de verteedering van de hardvochtige boeren-
meid Fliesta, Natus in zijn Zondagsch kieltje op gang naar de kermis, 
Natus' alleenspraken, Natus op zijn knieen in zijn bed in den nachte-
lijken koestal. . .
Maar de schoone bijzonderheden zijn niet to tellen, en het geheel is 
monumentaal.
De Wonderlijke Mei is de meest gave schepping van Teirlinck.
A. CORNETTE.
426	BIBLIOG RAPHIE.
Lode Baekelmans, De Mannen van Elck wat veils (Van Kampen).

Baekelmans vertelt zijn herinneringen uit zijn schooljeugd en zijn boek 
is een stukje geschiedenis geworden van de Vlaamsche Beweging, die van 
heden, die in groei was tusschen de jaren '90 en 1900. Met een tikje ironie 
heeft hij de jeudige studentjes van zijn tijd voorgesteld als „mannen". 
Pol de Mont - de eenige wiens naam in dezen sleutelroman genoemd 
wordt - is de geestelijke vader geweest van veel jonge dweepers van then 
tijd. Hij openbaarde ons Gezelle en Rodenbach, den kleine Johannes en 
Jacques Perk en was een onweerstaanbare geestdriftwekker - hadden 
wij er zoo maar wat meer gehad ! Baekelmans vertelt van hemzelf en van 
eenige vrienden, allemaal jonge veroveraars der toekomst, hun conflictjes 
met leeraars en studieprefect, hun opstandjes tegen het Fransch regiem, 
hun eerste pijp, hun eerste lange broek, hun eerste verzen. Later worden 
ze groote studentjes, gaann op estaminet, draven mee in optochten, wonen 
congressen bij, stichten kringen, stichten tijdschriften, lezen Vermeylen's 
,,Kritiek der Vlaamsche beweging", dweepen met Kropotkine, Stirner en 
Reclus, en als de tijden rijp zijn en de messiassen in aantocht, - dan 
trekken alien de wereld in, de eene wordt soldaat, de andere klerk, een 
derde verkoopt tabak, deze schrijft boeken, gene droomt van zijn jeugd. 
En zoo wordt alles door het leven uiteengerafeld. Soms hebben wij den 
indruk : die kleine groote menschjes waren haast pedantjes met al hun 
literatuur. Waren er geen echte jongens die Walter Scott lazen, en 
Robinson, en Jules Verne ? Dan neemt Baekelmans ons mee naar buiten 
en toont de veroveraars der Vlaamsche toekomst op wandel in de heide, 
of hij organistert een chocolade-koffie bij een der „mannen", onder het 
oog van de goede moeder. En misschien komt Baekelmans tot hetzelfde 
besluit als Freddric Moreau in l'Education sentimentale waar hij zegt tot 
Deslauriers : C'est la ce que nous avons eu de meilleur (- al dacht hij 
aan iets minder onschuldig). Wat er ook van zij : er is veel goeds gekomen 
uit dat geslacht van Elck wat wils : eerst en vooral het werk van Baekel-
mans zelf (ik geloof wel vijf en dertig boeken, maar bet beste blijft toch 
Tille) de zeldzame en mooie verzen van Jan Eelen, en het werk van de 
jongere broers van Elck wat wils : dat van Monteyne, Willem Elsschot ; 
en dan de menige tijdschriften : Vlaamsche Vlagge, de Arbeid, ja tot zelfs 
den lateren Boomgaard en de Tijd. Wij ontvangen het boek van Baekel-
mans met dankbaarheid als de kinderlijke genesis van veel goeden Vlaam-
schen arbeid.
A. CORNETTE.


Andre Maurois, Ariel ou la vie de Shelley (Grasset, 1923).
Een Note pour le lecteur bienveillant verklaart : On a souhaite faire, en ce 
livre, oeuvre de romancier bien plutot que d'historien ou de critique. 
Sans doute les faits sont vrais et 1'on ne s'est permis de preter a Shelley 
ni une phrase, ni une pensee qui ne soient indiquees dans les memoires 
de ses amis, dans ses lettres, dans ses poemes ; mais on s'est efforce 
d'ordonner ces elements veritables de maniere a produire l'impression 
de ddcouverte progressive, de croissance naturelle qui semble le propre 
du roman....
Deze aanteekening verraadt veel; het boek, nauwkeurig volgens
BIBLIOGRAPHIE.	427
dit recept geschreven, verklaart, bewijst alles : de volkomen onjuistheid 
en ontoereikendheid der gangbare psychologie en de verwerpelijkheid van 
het litteraire product daarvan : de geijkt-psychologische roman. Mijn 
bezwaar zou zich niet zoozeer richten tegen het z. g. n. poetiseeren der 
feiten, hoewel daarin een schuw romantisme kan schuilen ; en het zou 
zeker niet slaan op het verbreken, door-breken der feitelijkheid, maar 
de zaak ligt hier anders : juist in het angstvallig, slaafs zich onderwerpen 
aan die feitelijkheid (van gebeuren, gedachten, (geformuleerde) gevoelens) 
ligt de eerste wezenlijke fout van dit boek, en van die, die ontstonden 
als dit. Want dit overbetrouwbaar feitenmateriaal geeft van den ganschen 
Shelley geen tiende ! Het had Maurois een stimulans moeten zijn het, 
binnen de organische expansiemogelijkheden in den breede en in de 
diepte to multipliceeren en to doorgronden. Want het gaat niet om min 
of meer historische feitelijkheid, het gaat om essentieel intern leven.
Maurois heeft die gegevens slechts zoo geordend, dat zij -- naar zijn 
hoop, en die wordt helaas volkomen vervuld - den indruk zouden wek-
ken eener decouverte progressive, eener croissance naturelle, dat wil 
practisch zeggen, al staat dat er letterlijk niet : eener geleidelijke ontwik-
keling. Welnu : het -enkele ordenen dezer materie, het rangschikken ervan 
tot de ijle suggestie van een : natuurlijken groei, is creatief ontoereikend, 
en in dieperen zin : psychologisch-onjuist. De psychologische romancier 
moet erkennen, dat heel het complex van handelen, denken en voelen 
hoogstens de partieele neerslag is van het gansche, wordende zijn. Dat 
het enkele ordenen dezer materie nooit de suggestie kan wekken van de 
daarachter, daaronder, daardoor levende totale essentie. Hij had deze 
gegevens niet slechts, als het ware, binnen hun eigen dimensies moeten 
rangschikken, hij had ze moeten doorgronden en doorstralen. Nu ervaren 
wij veel omtrent den persoon van Shelley, weinig omtrent den mensch en 
den dichter, niets aangaande den engel. Hij had een gestalte moeten 
creeeren, een dynamisch leven dramatiseeren... hij schematiseerde 
een schim.
De andere fout dezer ontstellend-simplistische psychologie : zij opereert 
met de fictie eener logische ontwikkeling. Maar de mensch ontwikkelt 
zich niet in den zin van een geleidelijk, verklaarbaar afwikkelen, maar 
in then van een fataal, verstandelijk-onnaspeurlijk, slechts intuitief-
doorgrondelijk worden ; hij is geen rebus, maar een geheim. Psychologie, 
als dat woord nog gebruikt mag, moet intuitief zijn, en de verbeelding 
daarvan niet anatomisch, schematisch, regulatief, maar plastisch-sugges-
tief, magisch, creatief.
Schil een appel, rot de schil geleidelijk uit : ge zijt het prototype der 
psychologen. Maak een mensch kapot, - een stuk speelgoed - pas de 
brokken omzichtig in elkaar, en zeg : zoo heeft het gezeten. -- Zoo 
heeft het niet gezeten ! zoo schrijft ge niet over Shelley !
Tenslotte : als ge het genre aanvaardt, en u in den aanvang niet ergert 
aan Maurois' onuitstaanbaar heel-even-superieur-doen tegenover Shelley's 
prachtige, vurige, jongensachtig-angelieke toomeloosheid, dan laat het 
zich stellig goed lezen : oppervlakkig en onderhoudend.
De hollandsche vertaling van dit boek is ter perse. Daarin vindt een 
bespreking, 3 jaar na het verschijnen, haar verkaari
H. M.
°mow.:..:.... 
~:::«
__.::;,.
., f	;..::...:	~:.;.
DE LIDS
NEGENTIGSTE JAARGANG

1926

ONDER REDACTIE VAN

D. VAN BLOM, H. T. COLENBRANDER, A. ROLAND HOLST, 
R. N. ROLAND HOLST, J. HUIZINGA, D. CRENA DE IONGH, 
JOHAN DE MEESTER, M. NIJHOFF EN J. D. VAN DER WAALS JR.
TWEEDE DEEL
AMSTERDAM

P. N. VAN KAMPEN & ZOON
1926
Meijer's Boek- en Handelsdrukkerij, Wormerveer.
DE GIDS
II
INHOUD
VAN HET TWEEDS DEEL.
Bladz. 
BEAUFORT (Ml'. Dr. J. A. A. H. DE), Vijftig jaren uit onze
geschiedenis (1868-1918), IX 	57
BEVERSLUIS (MARTIEN), De harmonicaspeler 	344
BLOM (Mr. D. VAN), Inzake overheidsbemoeiing 	129 
BUNING (J. W. F. WERUMEUS), zie Werumeus Buning.
HONKER (ANTHONIE), Verzen 	342
DOOLAARD (A. DEN), De verliefden 	346
FRAN~OIS (MT. J. P. A.), Na den slag 	287
GEUNS (J. J. VAN), Kleine legenden 	339 
GEYL (Dr. P.), Hedendaagsche beschouwingen over het
Vereenigd Koninkrijk van Willem I 	79
Moderne historische apologetiek in En-
geland, I 	421 
GHIJSEN (Dr. H. C. M.), Anna Maria van Schurman,
1607-1678, Slot 	105 
JOLLES (Dr. ANDRE), Kunsthistorische methoden.
Dr. J. Prinsen J. Lz., De roman in de 18e eeuw in West-
Europa 	277
KRAMER (W.), Het proza van Jac. van Looy 	379
MERENS (D.), Eenheid in de weermacht 	246
NAEFF (Top), Welkom! 	200 
NYEVELT (S. I. Baronesse VAN ZUYLEN VAN), zie Zuylen
van Nyevelt.
PLATE (Ir. A), Werkloosheid en welvaart 	352 
RAPTSCHINSKY (Dr. BORIS), Een nieuwe strooming onder
de Russische uitgewekenen 	297
REITSMA (ELISABETH), Verzen 	198
ROOSENBURG (P.), De breuk 	347
SEGER (AGATHA), Verzen 	52
Bl adz.
SWARTH (HELENE), Vrouwen 	42
Jonge weduwe 	45
VOLLENHOVEN (MT. C. VAN), Het geval met den Volken-
bond 	155 
WAALS JR. (Dr. J. D. VAN DER), In memoriam H. Kamer-
lingh Onnes 	140
WERUMEUS BUNING (J. W. F.), Strofen 	195 
WIT (AUGUSTA DE), De avonturen van den muzikant aan
het water, IV, V, VI 	1, 165, 311 
ZUI DEMA (A. W. C.), Oldenbarnevelt als treurspeiheld 400 
ZUYLEN VAN NYEVELT (S. I.. Baronesse VAN), Engeland
in het ,Victoriaansche" tijdperk 	221 
Aanteekeningen en Opmerkingen.
De rol van Goesti Gde Djilantik tijdens de Lombok-
expeditie, door J. C. VAN EERDE 	303
Bibliographie.
Karel van den Oever, De heilige berg. Verzen. Felix 
Timmermans, Naar waar de appelsienen groeien. - 
Firmin van Hecke, Gedichten. - Arthur Schnitzler, 
FrAulein Else	148
Dr. I. J. Brugmans, De arbeidende klasse in Nederland in
de 19e eeuw (1813-1870). - Frans Vermeulen, Hand-
boek tot de geschiedenis der Nederlandsche bouwkunst, 
afl. 1-3. - Dr. G. Schamelhout, De volkeren van Europa 
en de strijd der nationaliteiten, I. - Joris Vriamont, 
Sebbedee 	306
Dr. S. Zwanenburg, Inleiding tot de psychologie. - Joris 
Eeckhout, Karel van de Woestijne. - Karel van de 
Woestij ne, Het zatte hart. -- G. K. Chesterton, Saint 
Francois d'Assise, traduit de l'anglais par Isabelle Riviere 439
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT
AAN HET WATER.
DE AVONTUREN OP DE MARKT.

Van het afgelegen vioolbouwersdorp aan den zoom van het 
bergwoud wist enkel hier en daar in de wijd,e wereld een 
muzikant, toen de eenzaam geworden dichter, in onmin met 
zijn tijd en zijn yolk, in onvrede met zichzelf, ballingslands 
zwervend, tot rust hier kwam.
Langer dan in andere Ian-den had in zijn vaderland de stille 
langzame tij-d geduurd, met den vasten gestadigen gang van de-
seizoenen merle gaand,e en den,dag en den nacht, van hen, die 
recht uit de voedende aarde het dagelijksche bestaan beurien. 
De bezadigde boer, de in gevaren geharde visscher hadden er 
voorouderlijke zede gehandhaafd, eenvoudig, streng en be-
trouwbaar. Daarin was ook hij, de stedeling, opgegro,eid.
Maar nu had van de stad uit de nieuwe macht, heerschend in 
alle andere landen sedert long al, de razende machine, hiet land 
veroverd en naar een nieuwe zede moesten alien zich schikken 
die van rust niet wilt. Velen konden dat niet. In meni,gten ver-
lieten geringe boerengezinnen de streek waar de grond onder 
hun voeten deunde van den daverenden maatslag der machine ; 
aan gene zijde van de wereldzee zochten zij ruimten om to 
leven naar den ouden trant. Toen was ook hij uitgewek,en, de 
droomer, de vormer in woorden van schoone verbeeldingen.
Hij zwierf, de stilte zoekend voor zijn innerlijke muziek. 
Maar overal verjoeg hem veer dat vijandige geraas; tot, mo,ede 
al en moedeloos, hier hij kwam, bij de gerust levende men-
schen aan den zoom van het bergwoud, die 's zomers akker-
1926 II.	1
2 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER-
bouwers zijn op de glooiende vel.den, en 's winters vioolbou-
wers in hun ingesneeuwd huis.
Hier was de stilte, hier haar onhoorbare muziek die naar de 
zijne riep.
Hij vond leefruimte bij een huisgezin.
Het was al winter, ouders en kinderen bleven bijeen in de 
lage ruimte, die woonvertrek was en werkplaats meteen. In de 
hooge ka,chel, een bouwsel van steen als een liuisje van het 
vuur binnen in het huis van -de menschen, ging de gloed niet 
uit van het dennehout ; op de steilten boven het dorp waren de 
boomen, met ver weergalmenden bijslag gekapt, op de buite-
lende 'bergbeek, den waterval of als een onweer grommend, 
waar met doff e slagen het wervelende springendde hout tegen 
de rotswand bonkt, waren de bloken het dorp ingedreven. Op 
de aardig met snijwerk versierde kachelbank met zijn rug 
tegen dat koesterende muurtje aan, en een zorgvuldig met be, 
tikkend,en knokkel en scherp luisterend oor op zijn klank be-
proef d stuk hout in de handden, dennehout voor bovenblad, of 
eschdoornhout voor benedenblad van een viool, zat de groot-
vader aan denzelf,den arbeid als dte vader en het roodwangige 
kind, groeisel uit het bergwoud fatsoeneerend tot een drager 
van muzick.
Er werden verhalen verteld 's avonds, zooals in zijn eigen 
land de dichter als kind er had gehoord. Daarin werden met 
namen van ko,ningen, helden en jonkvrouwen, met namen van 
reuzen en draken de machten genoemd, di,e in tijdden voor alle 
heugenis het leven der menschen hebben overheerscht, de zon, 
de storm, d,e stroom, de duisternis, de winterkoude. A'ltij-d 
zegevierde het verheugelijke licht over, den bedroevenden 
duister, de lente over den winter, het recht en de vrede over 
den wreeden nijd. De ddieren waren dde goede vrienden van den 
mensch. De gladde sierlijke slang beschermde het huis dat met 
zijn koestering haar redde voor verstijvende sneeuw en winter-
kou. De padde, afzichtelijk voor wie enkel haar lompen romp 
beschouwt en ni,et in de schoone klare oogen haar ziet, leert 
wijsheidd aan wie met een weinigje melk haar voedt en een 
brokje brood. De ooievaar draagt schatten aan ; het paard 
waarschuwt zijn ruiter voor gevaarlijke wegen. Met die aloude 
wijsheid omtrent de aarde streed niet de jongere omtrent den 
hemel, het was een geven en nemen tusschen de twee, vriend-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER- 3
schappelijk, zij leenden namen van elkander en gebruiken en 
feesten. De laatste appel van den boom, de laatste handvol 
halmen van het korenveld, de laatste teug uit den kroes bij het 
midwinterfeest bleven gewij-d aan de bovenmenschelijke macht 
die vrucht en aar en wijntros had doers rijp-en ; of zij den ouden 
naam al had verloren niet den vat op dankbare harten. Op dat 
de voorjaarsregen de akkers vruchtbaar maken m,ocht droegen 
de r akomelingen van wie den Geest van den Regen hadden 
bezwor-en bet houten,beeld van Sint Nepomuk, beschermheilige 
der water ren in plechtige processie uit de kerk naar de berg 
beeken, dompelden bet onder gezang en geur van ggezwaaid 
wierookvat onder in de buitelend,e golven. De huisvader be-
schermde zijn dak tegen den bliksem met een ruiker van zeven 
tooverkruiden in den Midzomennacht geplukt ; dien spijkerde 
hij tegen den gevel onder de spreuk sierlijkc letters in den balk 
gekerf d ;
Sint Floriaan
Laat dit huis staan !
Steek andere aan !
Op Zondagochtend zaten zedig de mo-oie meisjes in de kerk, 
en de jonge kerels kwamen in hun kist,ekleeren. Maar 's mid-
dags en 's avonds dansten zij op de viool, oil bet in de gelag-
kamer was waar de danser zijn bespijkerde zoo] tegen de zoh 
Bering schopte als vertoon van zijnn kunst, of onder de bloeien-
dee linde wanneer de bijen dronken van honing, bromden 
ron-dom den speelman op de ton.
De dichter herkende de klanken en de gezicht-en, herleefde 
de vreugd,en van zijn jeugd.
To,en de hooggeladen wagen, then een roodbont ossenspan 
bedaard stappend trok, den rogge-oogst de schuur binnen 
bracht van bet welkome raderengebots over bet plaveisel 
daverde de wijdgewelfde doorgang van huis naar binnenplaats
had hij een spel voltooid van oude en nieuwe zede die strij-
den om bet hart van den mensch.
Hij wist wel dat, altijd, bet nieuwe bet wint. Maar hoe, soms, 
een sterk hart tegen alles in, de deugd redt en een weinigje van 
het geluk, die uit de oude zede zijn opgegroeid, dat toonde hij 
in di,e en later in nog vele andere van zijn zwaarmoedige ver. 
beeldingen, die hij tot rechters stelde over zijn eigen hart en 
over zijn tijd.
4 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
In al talrij,ker mnenigten lazen zij zijn boeken, die, of zij 
het wisten of niet en wisten, leden zooals hij geleden had, 
onder het nieuwe, waariin zij nog geen ni,euwe krachten 
hadiden ontwikkeld voor aanval of verweer. Hij werd be-
roemd. En na zijn dood, kwamen velen naar het vioolbou-
wersdorp als naar een bedevaartsoord, of met h-et betreden 
van de wegen waar hij was gegaan en het aanzien van het 
huis waar hij gewoond had, zij to beter zijn gedachte konden 
benaderen, en zijn kracht zich eigen maken. Anderen, en in 
grooter getale die, kwamen uit nieuwsgierigheid enkel, uit 
verveling en behoef to aan tij dverdrij f door een gedachte-speh 
l•etje. Onder hen waren er velen u-it de gr.oote stad aan den voet 
van let gebergte, waar de bergbeek uit den toevloed van twinti,g 
beekjes, bronnen, aders buitelende watervallen, onstuimig 
stroom geworden, de wielen van rijkdom malende en rijkdom 
makende molens en f abrieken, drij f t en verstild in de vlakte tot 
breede rivier, met rijkdom bevrachte schepen voortdraagt uit 
haar haven; in pachtige huiz.en women daar mannen door 
handel rijk geworden en door nijverheid.
Voor hun vrouwen en dochters, wier tij dverdrij f in den 
winter de tooneelspelen droef geestig en grimmig van den 
eenzamen dichter waren, werd de tocht naar het vi~oolbouwers-
dorp het tijdverdrijf van den zomer. Zij slenterden door het 
dorp, langs de breede oude huizen die met gedaanten van 
heiligen en engelen zijn beschilderd, en vroegen in welk nu de 
dichter had gewoond, klommen langs de steile paden naar het 
be,,,- gwou.d, en meenden plekken to herkennen in zijn verzen 
verheerlijkt, zagen in de diepte de rivier glanzen die in de stad 
zoo vuil en stinkend was, ademden in plaats van straatstof den 
zuiveren wind in van de hoogten, den geur van de jonge licht-
groene dennen en lorkenspruiten, de koelte van de laatste 
sneeuw op de bergen. Terwiji zij ruikers plukten van felkleu-
rige'bergbloemen, wil-de aardbeien zochten en frambozen, ver-
gaten zij het meegenomen boek. Velen wilden axis het avond 
werd niet terug naar de stad, maar zochten verblij f in De Drie 
Mooren of in een vioolbouwershuis.
Het leed niet long of de mannen kwamen m-ee met hun 
gezin ; van het eind der eerie tot het begin der andere werkweek 
bleven zij in het dorp.
D,c levenstrant daar begon to veranderen. Een vioolbouwers-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 5
zoon die in Amerika was geweest, had vandaar een nieuwe 
wijs van werken meegebracht ; niet violen, maar deelen van 
violen wilde hij koopen. Naar de f abriek die hij had gebouwd 
must de een enkel bovenbladen brengen of de twee helf ten 
van onderbladen, de ander enkel zijwanden, deze kammen 
alleen of tongen of schroeven of halzen. In de fabriek met haar 
rij vensters van mat glas lijmden lijmers de deelen aaneen en 
hingen de violen tie drogen, vernisten vernissers het witte hout, 
bespanden die het speeltuig,en voltooiden het met snaren. Een 
kar met een langzaam roodbont ossenspan er voor schokte 
met violen beladen op gezette dagen den steile-n weg of naar 
de stad, en door de woelende straten naar den winkel, waar 
achter spiegelruiten allerhand snaren-speeltuig lag, dat evenals 
de violen, gem-erkt was met den naam van den nieuwen 
fabrikant.
Er waren er onder de vioolbouwers die hun eigen oude 
werkwijs, de werkwijs van hun vader en grootvader en over-
grootvader,door, een van de hunnen uit de werkplaatsen van 
Cremona herwaarts gebracht meer dan driehonderd jaar 
geleden, niet wilden opgeven. Maar „de Amerikaan" als zij 
den uit Amerika teruggekomene noemden, was wel niet een 
beter werkman, maar een beter handelsman dan zij. En zij 
moesten het beleven, dat onverkocht hun violen bleven, terwijl 
naar die uit de fabriek alle koopers vroegen. Ten moesten zij 
die arm waren, wel in dienst gaan bij den Amerikaan, en wer-
ken naar zijn wil. Maar een enkele had een groot huis ; dat 
richtte hij in als verblijf voor vreemden en had spoedig meer 
verdiend daarmee dan met nog zoo ijverig vioolbouwen. Daar-
op deden een volgend jaar zijn buren als hij, de overburen ook, 
al spoedig de gezinnen in al die groote met engelen en heiligen 
beschilderde huizen rondom de markt. En zoo lang het zomer-
de waren die alle vol gasten, uit de stad niet alleen maar uit 
de verte en tot uit den vreemde toe gekomen, zoodat soms de 
dorpelingen moeite hadden hen to verstaan die vroegen naar 
het huffs waar de Dichter had gewoond.
Een stedeling die, op een z,omerschen dag de vraag van zulk 
een bedevaartganger van den roem in de landstaal overbracht 
aan den waard van De Drie Mooren, bij wien hij een beschei-
den glas wijn zat to drinken, kwam op een ni,euw denkbeeld 
daardoor.
6 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER-
Het was een nog jong dokter, die in de stad, kundig als hij 
was, en straf als hij zich inspande, zoowel bij de verzorging 
van zijn patienten als bij het voortdurend volmaken van zijn 
kunst door het lezen van wetenschappelijke litteratuur ddaar 
had hij helaas al -den tijd voor toch geen practijk genoeg 
verwerven kon om met vrouw en kind er van to leven. Hij was 
een kundig arts ; maar er waren in de stad vele kundige ar tsen 
en bij lange niet in verhouding zoo talrijk de goed-betalende 
zieken. Om de zorgen wat t,e verzetten en eons op andere ge-
dachten to komen dan die hem zoo kwelden als hij naar het 
bleek en smal geworden gezicht zag van zijn vrouw, en naar 
dat al to tengere kin-dje, was de jonge dokter lien Zondag-
morgen to voet naar het bergdorp gegaan.
Nu keek hij naar dien vreemd,eling,,die met den hoed in den 
nek, opzag naar de bovenvensters van ,het huffs van den 
Dichter" als de waard het had genoemd, en om wien straks een 
al grooter wordende kring kijkers zich vormde, wien uit een 
to voorschijn gehaald zakboekje hij scheen voor to lezen, met 
wijzende gebaren naar de vensters en heet huffs en de markt en 
dan weer betoogende vingertikken op zijn zakboekje. Zoo vele 
en zoo verschillendde neuzen, dacht met licht-en spot de dokter, 
laten dus gaarne zich prikkelen door den geur van dichter - 
lauweren ! en meteen doorvloog h-em de vraag: waarom die 
lauwerbladeren niet behan,deld naar den eisch van lauwer-
blad, waarom van dien dichterkrans geen medicijn gemaakt 
voor rijken en van de medicijn voor rijken dagelijksch brood 
voor hem en de zijnen ?
Een klein sanatorium, eenvoudig wel maar met verfijnden 
smack ingericht, rustig intiem, ter genezing niet zoozeer als 
wel ter voorkoming van de ziekten die, bij een gevoelig gestel, 
,onvermijdelijk voortkomen uit het alle zenuwen overprikke-
len.de grootstads leven, zou beter dan waar ook hier op zijn 
plaats zijn, waar alles sprak van hem, die tegen de vernielende 
krachten, in dat leven de heerschenden met het wapen van zijn 
vers gestreden had. Voordrachten uit zijn oeuvre de 
dokter was er in tehuis zoud,en een geestelijk-opwekkendde 
of lelding zijn voor hen die misschien de stilte van het dorp 
verveetde. Een lanndgenoot van den Dichter tevens als help-
ster met Neil-gymnastiek was lich{t to vinden. Tegelijk herin-
nterde de dokter zich uit zijn vele m-edische lectuur een
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
opstel over het heilzame water der bergbeek, -dat van de mid-
deleeuwen tot ver in den nieuweren tijd toe zi-eken kwamen 
zoeken als gast van een klooster van Barmhartige Broeders, 
sedert vervallen. De roem van den Dichter en het water van 
de bergen zou;den zijn med,icijn voor zoeken in zijn huis to gast.
Vervuld van zijn denkbeeld ging hij het oude huis aan de 
markt bezien. Maar aan de antwoorden van den bewoner op 
zijn onderzoekend,e vragen had hij spoedig gemerkt dat het 
verblijf daar van den dichter diens verzinsel was, waarmee hij 
gasten lokte. Hij zocht verder, van het eene huis naar het 
andere, zond,er an,ders to vinden dan de zekerh,eid dat d-e dor-
pelingen alles vergeten hadden omtrent den eenzelvigen zwart-
kijkenden man, na een jaar hun nnog even vreemd als op den 
dag van zijn komst. Zoodat hij ten laatste, den verwarden 
knoop doorhakte met het besluit het huis dat voor zijn doel-
ein,den het meest geschikte bleek voor woonhuis van den 
dichter to laten gelden en op een marmeren plaat, in den gevel 
aan to brengen op den dag dat hij het betrok, daarvoor to 
verklaren. De half-suffe oude bewoonster, vergeten moeder 
van zoons in Amer ika, stemde toe in den voorwaardelijken 
verko-op voor een geringen prijs.
De schoonvader van den dokter, met zijn dochters leed 
begaan, hielp hem eigenaar worden. In het derde jaar al kon 
de dokter die schuld afdoen. Zijn vrouw, rozig weer als in haar 
meissjestij,d, sprak hem cooed in voor den vergrooten,den her-
bouw, dien het toenemend aantal der om opneming in htt naar 
den Dichter geheeten en in zijn vroegere woning gevestigde 
Sanatorium noodzakelijk maakte.
De dokter raa,dpleegde een bouwon.dern,emer in de stad.
Maar -die, een man van durf, wien voor zijn breed aange-
legde plannen de stad lang al to nauw was, terwijl in den 
naasten omtrek alle grond zijn bezitter al had, bewoner of 
speculant, zag een mogelijkheid opengaan waarvan de dokter 
niet had gedroomd; de hersehepping van het vioolbouwersdorp 
in badplaats. Dc dokter, eerst verschrikt, zag na korten tijd al 
in, dat hier handen krachtiger dan de zijne een gebouw konden 
opbouwen dat het zijne ver overtrof en, waarin zijn eigen toe-
komst geborgen zou zijn. Hij liet den ondernemer de zaak 
over.
En nu begon de ondernemer.
8 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER•
Voor de stichting van een in grooten stijl ontworpen 
Sanatorium als begin van de toekomstige badplaats had hij 
binnen enkele dagen al de vereeniging tot stand gebracht van 
eenige aanzienlijke mannen van zaken, die door velerlei 
krachten vermogend, maar door tegenstrij dige belangen ver-
deeld, in deze nieuwe eendracht oppermachtig zouden wezen. 
Degene om wien hij zich de meeste moeite gaf, was ee-n han-
delsman in wiens bezit de grond bleek to zijn lien hij voor het 
Sanatorium als het eenig-geschikte bouwterrein begeerde, en 
die tevens de eigenaar was van dennebosch waaruit het hout, 
een steengroeve waaruit de steen, een kalkbran,derij waaruit de 
kalk voor den bouw moest komen, het hoofid van een machtige 
houthandelaarsf irma wier vlotten de rivier naar al de steden 
langs haar loop droeg tot aan de zeehaven aan haar, mondingen 
toe, en die, hoewel van afkomst vreemdeling, burger sedert 
vole jaren al was van de stadd, en gezien niet enkel als handels-
man maar als degelijk kenner en, vooral, als mild beschermer 
van de kunsten, voornamelijk van de muziek. Toen Povell 
Godijn aandeelhouder en dadelijk daarop medebestuurder 
werd van de nieuwe maatschappij, wist de bouwon-dernemer 
de zaak gewonnen.
De menigte ha-d nog niet fdaarvan vernomen toen, in den 
,,Mercurius", het groote dagblad van de stad, dat om zijn 
beurs- en marktberichten in honderden andere groote steden 
werd gelezen, een boeiend opstel verscheen over het viool-
bouwersdorp als wijkplaats niet alleen van den eenzaam de 
wereld en haar gewoel ontvluchten Dichter, maar als het oord 
waar hij lichamelijk eerst, en geestelijk daarna, heil had gevon-
den ; de lucht en vooral het water hadden zijn to zwaar ge-
schokte gezondheid en met zijn gezondheid zijn fantasie en zijn 
werkkracht hersteld. Van zijn groote drama's der latere jaren 
was de bergbeek de doopvont geweest.
Een kerkelijk-gezind blvd, dat den naam van -den Dichter 
niet dan zelden en dan waarschuwend noemde, deelde kort 
daarop mede, dat in vroeger eeuwen al de bergbeek beroemd 
was geweest om haar geneeskrachtig water. Kronieken ver-
meldden een monniken- en een nonnenklooster waar zieken 
onderdak en lief d,erijke verpleging vonden bij het baden ; de 
kapel van den heiligen Nepomuk aan de badplaats was aan 
alle wanden behangen geweest met de exvoto's van genezenen
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN flf WATHR• 9
als nog to zien was op een oude prent in UZI Museum. Een 
historicus, lector aan de Universiteit, kwam n het wooed 
Hij nam de gelegenheid to baat om een artikel van zijn hand 
voor jaren reeds in een wetenschappelijk tijdschrift verschenen 
en ook weer verdwenen, weder in het licht to plaatsen zooals 
hij toen had betoogd, naar aanlei-ding van een vondst van 
Romeinsche munten, scherven van schalen en vazen, en een 
alleszins merkwaardig bronzen beeldje, tegen zijn advies in een 
slecht belichte vitrine van het Museum geplaatst of liever mis-
plaatst, was het vioolbouwersdorp een badplaats der Romeinen 
geweest. Veldheeren en soldaten van dat veroveraarsvolk, 
minnaar van het loutere element dat over dorre landen, wegen 
en bruggen voor het water als voor zijn cohorten bouwde, en 
wiens Stad nog op dezen dag de uit leidingen en fonteinen 
rijkstbevloeide der wereld is, hadden hun afgestreden krachten 
hernieuwd, hun eervolle wonden geheeld in het opgestuwde 
en in marmeren baden vastgehou.den water der bergbeek, den 
nimfen met wijgeschenk van edelgevormde vaas, van munt die 
het bee'd van den Keizer droeg, en van bronzen beeld dank 
betuigend voor genezing. Een voordracht met lichtbeelden in 
de aula van het gymnasium vertoonde de schoonheden van het 
omringende landschap. Bij den herdruk van den Gids voor 
Stad en Omgeving der Toeristen-Vereeniging werd aan de 
bla-dzijde over het Vioolbouwersdorp een tweede toegevoegd, 
over haar opwekkend klimaat en haar geneeskrachtige 
wateren.
Zoodat het al goeddeels overtuigden waren die in het begin 
van het voorjaar de sterk in het oog vallende affiche van een 
zeer bekwaam teekenaar op de muren der stad beschouwden, 
waarop de bergbeek als heilbrengster was voorgesteld onder 
de gedaante van een als fonkelende en golvende vrouw, die 
den Richter een overvloeien,den beker reikt, terwijl een reeks 
van als nevelwade boven water onduidelijke gestalten uit ver-
ten aan de verten in zweven, antiek gehelmd en geharnast 
krijgsvolk, middeleeuwsche kloosterlingen, poorters en 
zwierige edelen, geleerden in tabbaard en doctorshoed, een 
stoet van gebogenen en zich voortsleependden ter linker, een 
stoet van dartel of fier tredenden ter rechter zijde der nimf. 
In letters die van de overzij.de der straat de haastigste voorbij-
ganger las, prijkte de naam van het weldra to openen Sana-
10 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Corium Flumen Sanat, onder,directie van den reeds ter plaatse 
in een voorloopige inrichting gevestigden arts.
Het Sanatorium, waarvan het openingsfeest werd op.ge-
luisterd door een concert van bet voortreffelijke door Povell 
Godijn opgerichte orkest onder zijn verdienstelijken leider, 
door een openlucht-spel waarbij rijen van in wit gewaad 
glorende meisjes en kinderen over de grasvelden en langs den 
vijver van het park zweefden, en een gala-maaltij-d in de van 
honderden lichten flonkerende groote zaal then zelfs over-
zadigde fijnproevers weken daarna nog uitvoerig bespraken, 
was in bet eerste seizoen al tot aan bet dak toe vol.
In een wijden kring om bet groote gebouw in het groote 
park henen kwamen in bet volgen-de voorjaar als de vroege 
paddestoelen in de bergweiden zoo wit en dicht opeen, blanke 
optrekjes op, huisjes in boerschen trant gebouwd, villatjes, 
inrichtingen alle van een beginnende gezon,dheids-irndustrhe. 
Aan den vo-et van het vioolbouwersdorp, dat zelf herberg was 
geworden, breidde de nieuwe zomersta.d, bet kamp van een 
zomersche volksverhuizing die in opeenvolgende zwermen 
voorttrok, in gestadigen groei zich uit. Een met bekwamen 
spoed gebouwden tandradbaan verbond ide ba,dplaats met de 
groote lijn die langs de fabriekstad van bet Noorden naar bet 
Zui-den van Europa loopt. Reizigers voerde die aan stations, 
in restaurants, in spreekkamers van artsen, in conversatle-
zalen van hotels, in badinrichtingen, in Alpenhuttten, overal 
waar wachtenden wacht,en-d geeuwen, de brochure hidden 
gelez,en van den Sanatorium-dokter.
En de dokter kon de meest gunstige verslagen zenden aan 
d-e commissarissen van Flumen Sanat. Hij behoef de niet met 
cijfers to goachelen in zijn tabellen, voor die resultaten waarom 
zoo vele collegaas hem benijd.den. Die hem bezo,chten arg 
wanend als hij wet onderstellen mocht, leidde hij met een 
openhartige gastvrijheid rand. Door zijn particuliere inrichting, 
zij n eigen huis naar den illustren vroegeren bewoner, den 
Dichter, genaamd, waar bevoorrechte patienten werden ver-
pleegd, trouwe gasten in iederen zomer ; door de verspreid in 
bet lommerrijke park staande paviljoens voor rustbehoeven-den 
die hun gezin om zich heen wenschten ; door bet met alle 
hygienisch gerief, volgens den allerlaatsten eisch ingerichte 
hoof dgebouw.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. I 1
Zijn levendige vrouw, beminnelijkste gastvrouw voor de na, 
denkelijk van den rondgang terugkomenden en in wie haar 
vriendinnen uit de stad het wasbleeke stille wezentj.e van vroe-
ger niet herkenden, zijn met het jaar vermeerderende schaar 
van roo,dwangige kinders, di,e joelend in de beek baadden, 
elken vroegen ochtend en op bloote voeten krijgertje speelden 
over de paden van het park, waren, als een even hoofsch als 
dichterlijk bezoeker van het Sanatorium eens had gezegd, zoo-
veel lof di-cht,en op de bergbeek,en de methoden van den arts. 
Hoe leerrijk de tref f ende tegenstelling met die grauwe doff e 
spitse gezi,chten achter de vensters der vioolbouwers, die met 
boeren-hardnekkigheid de weldaad van het water weigerd,en
De dokter die, een wijs arts, van zijn zieken en herstellenden 
alle neder-drukkende invlo-e-den weerde, alle opwekkende tot 
hen trok, verbood gesprekken over ziekt,en en kwalen, verbood 
somber stemmend,e lectuur de Dichter geraakte trouwens 
uit zwang moedigde aan tot spel en sport en d+ilcttanten-
opvoeringen van blijsp,elen. De lei-der der school voor rythmi-
sche gymnastiek wiens leerlingen hun bevallige dansen hadden 
uitgevoerd bij het op,eningsf eest, had van Povel Go-dijn een 
voor den bouw van diens eigen villa gereserveerd terrein, dat 
aan het Sanatorium-Dark grensd,e, ter beschikking gekregen.
Dilwijls noo-digde hij nu de gasten van het Sanatorium op het 
schouwspel van de dansen die hij zijn leerlingen daar liet uit-
voeren en die in hun schoonen opbouw in houding, gebaar en 
beweging deden denken aan Grieksche tempelfri.ezen en 
vaz,en-beschild-eringen.
In -de groote muziekzaal werden concerten gegeven op 
avonden en op namiddagen, door het uitstekende concert 
onder den bekende dirigent, dat Povell Godijn voor eenige 
jaren in de fabriekstad had opgericht.
Zoo werd aan de behoef ten van den geest en van het gemoed 
als aan die van het lichaam der gezondheid zo-ekend-en ruim-
schoots voldaan op de nieuwe badplaats.
Maar, plotseling, hap}erde het met de concerten. Midden in 
h,et seizoen nam de bekend° dirigent zijn ontslag. De reden 
werd niet vernomen. Een gerucht sprak van ~oneenigheden met 
Povell Goodijn. Men hoorde ook van pogingen om den dirigent 
t.e vervangen, die vergeefsch gebl-eke.n zouden zijn.
De Sanatoriumgasten klaagden, vooral uit de fabriek-
12 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER•
stad, verwend door die voortreffelijke muziek; en de vele be-
zoekers uit de stad die avond- en middagtreinen plachten aan 
to voeren, bleven weg. Het gezicht van den directeur stond 
betrokken.
Maar Povell Godijn bracht uitkomst, die aan commissarissen 
de benoeming voorsloeg aan het nieuwe gevormde Sanatorium 
orkest van een muzikant, nog wel is waar jong, en als dirigent 
onervaren maar wien als beginneling op grond van zijn muzi-
kaal sprookje „De Speelman en de Schoone Danseres in den 
Waterval" de onderscheiding was to beurt gevallen van de 
Froberger beurs en die het Conservatorium, waar hij eenmaal 
al een eersten prijs had verworven, nu verlaten had met den 
Grooten Prijs voor zijn compositie „Stemmen der Klokken", 
die in het openbaar door de scholi-ere;n onder zijn l-eiding op-
gevoerd, in kennerskringen veel besproken werd.
Allard las zijn moeder den brief van Povell Godijn voor in 
de tot gastenverblijf veranderde werkplaats van het vioolbou-
wershuis, waar sedert de opvoering van de „Stemmen der 
Klokken" hij met haar en zijn vader to samen was geweest.
Al die jaren had het geduurd eer de vader zich -de verzoe-
ning van halver harte met Allard over zich kon verkrijgen. 
Onvermurwbaar wilde hij zijn ; het lange wachten had hem 
gebroken.
Wachten eerst op Allards erkentenis van falen en schuld. 
Wachten toen op een bede om hulp.
Als Cecile het niet zag, nam hij het muziekboek in de hand 
dat de mail haar had gebracht. Heft lag altijd op de piano. 
Daar stond Allards naam klein gedrukt onder den naam van 
den uitgever en den naam van een componist componist 
had in de eerste vreugd van. het ontvangen Cecile gezegd, 
zonder zich aan zijn bot zwij gen to storen , dien zij niet kende, 
maar muziek in dezen geest kende zij ; kamermuziek, zooals 
zij gespeeld had met vader thuis, en eens hoe had zij daar-
tegen op gezien ! in het openbaar in,, De Vereeniging", met 
vader en met then jongen violist dien hij twee jaa-r lang had 
ondersteund, nadat zijn beschermer tot nog toe hem met zijn 
eersten prijs in den eindstrijd van het Conservatorium geluk 
had gewenscht en ook vaarwel, want nu stond de wereld voor 
hem open m.et Sture Tryggvason, van wiens concerten in 
Londen, Parijs, Weenen, Rome, New York zij nu las in de
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 13
couranten. Wat beduidide dat , Werk" van Allard, dat hij 
daar in de hand hield ? Een zoo begaaf de jongen ! het kon niet 
anders of zulke kinderbeuzelarij ging hem vervelen en hij 
keerde zich tot mannenwerk. Maar flog zulk een bo,ek kwam, 
:n een derde ; en teen een waarover Cecile snikte en lachte 
van geluk. Hij stond op om dat niet to hoeven aan •te 
zien.
In zijn kantoor hoorde hij ~haar spelen en begreep, dat was 
uit het boek. Den volgenden ochtend loen zij bij de rozen was, 
ging hij zien wat het was : „De Speelman en de Schoone Dan-
seres in den Waterval, een Muzikaal Spro,okje" ; en, ditmaal 
Allards naam in hoofdietters boven den titel, en ,Aan de Lieve 
Moeder, de Vertelster van het Sprookj.e, opgedragen,door den 
zoon, den Muzikant".
Cecil-e ging zingend door hot huis ; melodien uit het 
sprookje begreep hij eindelijk, waren h-et -die zij met dien jubel-
klanik in de stem tong. En zij liet, als acht-eloos, Allards 
brieven aan haar op zijn schrijft,afel liggen. Hij wilde dat 
schrift niet Aen en zag bet toch, en las eens zonder to willen 
een vraag naar h,emzelven ; Is vader tevreden in het nieuwe 
werk? Dat van assistent-resident was dat in de tabakbou'wende 
streek, waarh,een hij dit jaar was overgeplaatst ; en ook 
schreef hij : Het gaat mij goed.
Haast had de vader gewenscht, dat Allard armoe leed; om 
zijn eigen bestwil, dat de nood hem terugdreef op den rechten 
weg. Hoe van heeler harte -had hij vergeven ! Met ho,e milde 
hand gegeven ! Een leven als een prins zou de jongen hebben 
aan de Technische Hoogesehool !
Maar teen vernam hij dat, i,nderdaad, All,ard armo=e leed. 
De zee-officier die indertijd hem van het Boegischip naar 
huis had gebracht, kwam op het kantoor om to verhalen hoe 
hij hem in de Conservatoriumstad had weer gevonden ; in het 
voorbij gaaln van een gaarkeuken waar hij zat to eten, zoo 
veranderd dat hij bij den eersten oogopslag niet to herkennen 
was. En daar zat hij vriendschapp-elijk naast een soort bede-
laar. Hij had den jongen mede willen nemen, maar die zag 
op de klok en zei, over een kwartier had hij les. En zoo had 
hij gelhoord, dat hij van lessen in de wis- en natuurkunde er 
moest komen ; de uitgever voor wien hij werkte, als hij ver-
telde, betaalde blijkbaar niet al to ruim. Hij had Allards logies
14 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER-
gezien, een zolderkamer. Hij lag slecht under zijn tuig. Het 
was- hem aan to zien, dat hij niet iederen dag genoeg kreeg. 
Maar hij had koppig volgehouden dat het hem in alles ging 
naar wensch. De zee-officier dacht zijn vriendenplicht to doen 
met het den vader to komen zeggen.
Cdcil-e was binn-engekomen zonder dat een van beiden. het 
had bemerkt ; zij had alles gehoord. Zij was als buiten zich 
zelve. Zij wildie met de volgendle boot naar Europa. Zij riep 
den koetsier om naar de plant,ersvrouw to rijden, die haar 
langs een omweg een, bod had laten doen voor de piano, en 
telegrafisch Allard het geld to zenden; zij wilt niet meer vat 
zij zeide of deed.
Maar dienzelfden avond bracht de mail de tijdin.g van, de 
Frobergerbeurs. Allard schreef
,,Nu doe ik niets meer dan muziek leeren -en muziek 
maken !"
En het was den vader of hij de kinderstem weer hoorde 
lienn dag op weg naar de waterleiding : , Als ik groot ben, 
doe ik niets meer dan muziek maken".
Tegen wil en dank bewonderde hij dien onwrikbaren wil. 
Tegen wil en dank voelde hij trots op zijn zoon opkomen in 
zijn hart.
Hij vroeg Cdcile den, brief to mogen lezen. Alle brieven van 
Allard las hij van nu aan.
De jongen schreef over niets anders dan muziek.
Had hij dan werkelijk tevergeefs gewacht en gehoopt ? 
Werd zijn zoon een muzikant ?
De tijd naderde die het getal der dienstjaren vol maakte.
Hij vroeg de rust en het loon van zijn werk. Waartoe nog 
Ranger den met tegenzin verduurden last dragen nu Met banger 
voor Allard hij droeg ?
Hij keerde terug naar zijn geboorteplaats, niet in verlangen 
van weerzien, maar to lusteloos voor het beginnen aan nieuwe 
dingen ; ,om rustig dood to gaan" zeide hij tegen zijn vrien'i 
uit de jongensjaren, den leeraar in de wiskunde.
Lange gesprekken hield hij met hem, die altij,d overnieuw 
weer Allards zel,dzame begaafdheid voor wiskunde roemde en 
den ernst en de vasthei-d van zijn wezen, en uit altijd weer 
nieuwe bijzonderheden van zijn gedrag en wijze van zijn be-
wees, hoe door geen flog zoo nauwlettende en ver vooruit-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER- 15
ziende zorg die onbegrijpelijke ommekeer van zijn streven to 
bevroeden of to voorkomen ware geweest.
Op het hooren van Allards veelvuldig bezoeken van de 
boekerij in het Museum Godijn ging de vader daarheen .
De concierge met de pij p herinnerde zich Allard.
99 Hij kon iemand zoo aardig aankijken, meneer !"
Hij wilt zelfs, hoe? van het klimmen over den tuinmuur en 
bet binnenbreken in het Museum, alien Zon,dagavond in Mei, 
nu zes of was het al zeven ? jaar geleden. Hij wees den vader 
de kast waaruit Allard boeken placht to vragen.
„Niemandd anders is er in al dien tij,d ooit om geweest, 
meneer. Zij staan er om zoo to zeggen, renteloos; voor het 
stof en de spinnen. Maar hij nam ze bij den armvol mee naar
hues".
De vader greep, den titel herkennen.d, het boek over & 
Alpenrivieren uit de rij, het boek over Aden Rhone, met de vele 
teekeningen van bruggen. Een papiertje viel er uit ; hij her-
ken-de Allards hand. Wat daar stond begreep hij niet ; ,, Legen-
de van den Pont Saint-Esprit. In verband to brengen met 
Adam de Craponne ? Vergelijk ook Histoire de I'Ordre des 
Freres Pontifes !" Wie was Adam de Craponne ? Maar van 
Bruggebouwers had de jongen dan Loch willen lezen ! Hij burg 
het papiertje in zijn portefeuille.
Toen hij thuis kwam van de lange, eenzame wandelingen die 
hij langs de rivier deed tot aan de groote spoorwegbrug, vondd 
hij sours Compenius in de huiskamer. Hij moest zich dwingen 
tot hoffelijkheid jegens hem. Onder een voorwendsel ging hij 
weer heen. En in zijn kamer boven hoorde hij -door het dunne 
pilaf and been, zoo duidelijk als zat hij naast lhaar, de stem van 
zijn vrouw met dien gelukkigen klank er in, dien in zoo vele 
jaren hij niet meer ha,d gehoor,d, antwoorden op het diepe 
gelui.d van den beiaardier ; na of n wijle klonk pianospel. Hij 
o.nderschei,dde Cecil,e's lichten alas lief"kozen{den aanslag. Zij 
speeld,e Allards -herzetti,ng van oude kamermuziek. Zij speelide 
ook „De Speelman en de Schoone Danseres in ,den Waterval" 
Zij poosde; d,e diepe stem van Compenius kionk, een 
greep van zijn forsche hand in -de toetsen, een krachtig 
aangeslagen accoord, en, met na,druk herhaald, uiteengebroken, 
veranderd, zichzelf weer dan de reeks Coven die zij daareven 
had gespeeld; hij begreep dat de theoreticus haar die muziek
16 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER-
,, verklaarde" zooals, vroeger haar vader haar muziek to 
,,verklaren" placht, wat hij altijd bevreem,d had aangehoord ; 
wat immers viel er to verklaren, waar geen beteekenis was, 
geen verband met eenige werkelijkheid, geen gedachte, een 
sp-el met klanken alleen, 'door den een zoo door den ander 
zus gespeeld naar eigen willekeur, en dat voor den hoorder 
zinnestreeling kon wezen of hinderlijk gerucht ! Compenius 
sprak, Cecile antwoordde. Haar stem had den klank die alleen 
als van Allard, zij sprak er in klonk. En hij die er naar 
luisterde, wist, niet veel langer zou hij de scheiding kunnen 
verdragen van zijn zoon, zijn eenigen zoon.
Het telegram kwam van den Eersten Prijs in den eindwed-
strijd van het Conservatorium.
Hij liet Cecile het an-twoord lezen dat hij zelf naar het tele-
graafkantoor bracht : , Vader en Moeder komen je geluk-
wenschen".
En to-en hij van zijn plaats vooraan in de overvolle zaal die 
Allard bij zijn verschijnen aan den lessenaar van den dirigent 
met handgeklap verwelkomd,e, hem daar zag staan to midden 
van die groep naar hem,opziende jonge mannen, toen hij hem 
met een lichte beweging van zijn hand muziek zag oproepen 
en beheerschend geleiden, di-e al die honderden ademloos stil 
maakte tot zij onbedwingbaar uitbarstten in gejuich, toen voelde 
hij eindelijk zich overwonnen, toen gaf,,d.e lange hoop hij op, 
en wist dat aan een grooter dan hijzelf en zijn geluk hij zijn 
zoon had verloren. Hij moest zich neerleggen bij de gedachte 
dat zijn leven vergeefsch was geweest.
Maar in het badplaats geworden vi,oolhouwersdorp hij had 
de kuur noodig na de large Indische jarein zonder verlof 
zeid,e hij, Cecile wist wel, h-et was om bij Allard t-e zijn die im-
mers niet , als heimelijk zij had gehoopt thuis kon komen voor 
een ti jd, die ihier moest blijven waar beslissende dingen konden 
gebeuren nu op de badplaats zag hij in lie Drie Mooren, in 
het nieuwe Cafe chantant, in het „Cabaret" waarheen de 
Sanatoriumgasten gingen nu de concerten in de muziekzaal zoo 
plotseling hadden opgehouden, voor etende, drinkende, roo. 
kende, overluid pratende menschen, die kwamen en gingen 
en naar den kellner riepen, een pianist, een vioolspeler, een 
zanger of zangeres, spelen en zingen. Aan den tekst van die 
liedjes begreep hij wat de muziek waard mo-est zijn. Armzalige
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 17
muziek, of erger dan armzalig ; niet kunstenaars die muzikan-
ten, maar kermisklanten.
Op de wandeling in het Sanatoriumpark -des ochtends zag hij 
de gasten uit het wei'dsche gobouw to voorschijn komen ; zag 
naar hun kleedij, in kostbare stoffen nagebootste boerendracht, 
hoorde in het voorbijgaan hu,n gesprekken, ving gebaren op en 
steelsche blikken die andere dingen zegden dan de onbedui-
dende woorden; en zag hen des avonds in de rookzaal en de 
conversatiezaal en de groote eetzaal, waar die schijn van rui-
gen eenvoud en landelijkhei,d afviel, de vrouwen in fij.n als 
blo,emen, teer of gloeiend gekleurd gewaad met een glans van 
goud en edelgesteente tangs gelaat en hals en borst en armen 
en handen, de mannen in gesprek over geld, geld hebben, geld 
winnen, geld vasthouden, en allen genietend, van spijzen op 
verfijnste wijze toebereid, van den wijn die vurig rood -of als 
zonneschijn geel door kristal scheen, van verlokkelijk ooft, 
z,oetgeurend in versierde schaal, van opengaande bloemen ; en 
hij dacht, of al f ijner glans daaro ver lag, niet anders was het 
hier dan in het luidruchtige rookerige cafe chantant en cabaret, 
en niet antlers dan de muziek char zou de muziek hier zijn, een 
genot als f ijnproevend eten, drinken, rooken, als dragen of 
aanzien tegen blanke huid van goud en boot-,doorschijnend 
gesteente, en die de muziek maakten haar aandroegen en op-
dienden voor al die genietenden als de kellner de spijzen en 
den wijn, waren als de spelers en zangers van het cafe chan-
tant en h-et cabaret, kermisklanten.
Then, daarom, Allard ook hem den brief van Povell Godijn 
reikte, riep hij uit, dat zijn ouders huis voor hem openstond, 
char kon hij wachten op werk dat hem beter voegde.
Er kwam een brief van den professor aan het Conservato-
rium, die zich in het bijzonder Allards leermeester gevoelde; 
hij had bij geruchte van het besluit,der Sanatorium commissie 
gehoord, en op gevaar of van bemoeiziek to schijnen, wilde hij 
Allard voorhou,den dat de verbinding met een ,, omertheater" 
beneden de waardigheid was van Aden winner van den Conser-
vatorium-prijs, en den componist van ,Stemmen der Klok-
ken".
Een ander kwam in persoon afraden. Een zomertheater ! de 
weg naar den ondergang als begin van een loopbaan die tot de 
hoogten moest voeren ! Aan zulk zomervermaak voor een aan
1926 11.	2
18 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER-
her en der vluchtig op den zoek naar gedachteloos genoegen 
aanzwermende en straks weer verder zwervende menigte die 
nooit een publiek werd, een bij -den dag, bij bet uur, als de 
stofwolken op den grooten weg uiteenwervelenden en elders 
voor een oogenblik uit andder drijfsel en zweefsel weer samen-
wervelenden drom, ging immers ieder jaar een al grooter deel 
verloren van wat zij,m,et inspanning en toegewijd,en ernst in hun 
leerlingen hadden gevormd. De ,pleizier-industri-e" lokte. 
Met eenige weken gemakkelijk, gedachteloos, aan alle zinnen 
zacht leven lokte zij. Een m,uziek, zoo alts, geen der scholieren 
aan zijn leeraar had gewaagd voor to spelen, werd to-egejuicht 
op een hotel-terras, vol babbelende lachende gasten. De jonge 
muzikant verloor bet doel van volkomenh,eid uit bet oog dat,de 
strenge studi!e van verre hem had gewezen, verloor de lust tot 
inspanning, de voldoening over eindelijk slagen. Na enkele 
weken van bet weelderige leven, was genieten iets vanzelf 
sprek,ends geworden voor hem. Hij voelde zich ontrecht bij,den 
terugkeer tot bet sobere bestaan waarin arm immers waren 
bijna alien `hij tevreden was geweest tot nog toe. De eisch 
van toewijding en zelftucht leek hem dwaasheid. Wat zou hij 
zich zooveel moeite getroosten voor wat immers -vanzelf kwam
als bet er al niet was? Ben aankomend kunstenaar, klaagde 
de leeraar, was hij gegaan, een ambachtsman keerde hij terug. 
De scholier, van zijn kant, zei tegen makkers of ouders, de 
professor had goed praten, hij brak zich bet hoofd niet over de 
vraag hoe een studeerend muzikant aan den kost zou komen 
tot tijd en wijle hij „Concert-rijp" was.
Allards vermaner deed dat evenmin. Hij ried enkel af, in 
bet belang van Allards toekomst. Een zomertheater !
Allard stond verwonderd over zooveel toorn en minachting 
en zulke vrees.
Wat zou hij, bet Sanatorium orkest dirigeerend, anders
doen dan hij gedaan had met bet herzetten van de kamer-
muziek; met arbeid aan de muziek van anderen bet brood ver-
dienen waarbij hij leefde voor zijn eigen muziek?
Hij zei : „Het is eerlijk werk, ik schaam er me niet voor". 
De brief van Compenius maakte hem blij. 
"Gelukgewenscht met werk dat je lending en verantwoor-
delijkheid oplegt. Waag, waak en houd vol".
Zijn hart bonsde toen hij van de dirigentsplaats of neerzag
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER• 19
op zijn orkest, zoo vele mannen ouder dan hij, enkele die be-
gonnen to grijzen al, onbekenden op een eenige na, alien. Hij 
verstond niets van de woorden waarmee Povell Oodijn dirigent 
en orkest-leden aan elkander voorstelde. Toen zijn beurt van 
spreken kwam, hoorde hij zijn eigen stem als die van een 
ander, de woorden voorlezen van het gekreukte papier in 
zijn vingers
,, Kameraden, ik hoop dat wij to samen een muziek zullen 
maken even heilzaam voor het gemoed van wie hier herstel 
komen zoeken, als het heidere water en de wind van de bergen 
voor hun gestel".
Hij zag een glimlach over het diplomatengezicht van Povell 
Godijn glijden, een glimlach hier en daar in het orkest en 
sommigen keken elkander aan; maar de handdrukken waren 
hartelijk.
Die eene vriend tusschen al de onbekenden van het orkest 
was Allards vriend geworden in de vroege dagen aan het Con-
servatorium, toen hij, in de Universiteitsbibliotheek in plaats 
van op zijn zolderkamer met de bevroren ruit, werkte aan die 
'Kamermuziek die zijn uitgever betaalde met minder nog dan 
het juist voor droog brood voldoende waarvan Compenius had 
gesproken ; de ervaren zakenman, een menschenkenner, die 
in een gunsteling van Compenius al bij voorbaat een aan alle 
wereldwijsheid ,overvioedig gebrek hebbende" vermoedde, en 
bij het allereerste gesprek voor vermoeden zekerheid won, had 
naar die wetenschap gehandeld.
Dikwijls vond hij daar, zoo dicht mogelijk bij den hitte 
uitblazenden rooster, een mageren grauwbleeken holoogigen 
jongen in schunnige kleeren en schoenen onder de lappen al 
weer stuk die met een hongerige heftigheid boeken over de 
geschiedenis der muziek las. Zij kwamen naast elkander to zit-
ten soms, aan de lange schrijftafel ; de blauw-roode hand van 
den jongen, misvormd door winterbuilen en bloedige keenen, 
reikte langs hem heen naar den inktpot om aanteekeningen to 
waken. Op een dag vroeg de een iets wat de antler bleek to
20 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
weten ; zij bleven een eindweegs samen toen zij teruggingen. 
Allard naar zijn zolderkamer, Ferdinand naar zijn tehuis.
Zijn moeder, woduw geworden voor het jongste van de 
kinnders een jaar was, verbruikte en verniel,de zich aan lijf en 
ziel in bet wanhopige pogen om de acht to voeden, to kleeden, 
to verwarmen, to laten leeren van wat zij verdiende met bet 
naaien van fijn ondergoed. Daar zat zij to rijgen, haar machine 
to draaien, to borduren van vijven vroeg tot elven laat. Een 
van de acht, een meisje, wat zwakker zeker dan de anderen, 
was,doodgegaan ; doodgehongerd wist de moeder wel, -die dat 
langzame als magerder al bleeker al langzamer worden mach-
teloos had moeten aanzien. De oudste werkte al op een fa'briek. 
Ferdinand de volgende, had van vaders dood of medeverdiend, 
eerst als begeleider op de viool van een straatzanger, die een 
kwaden dronk had en hem raakte, als hij, laat in -den nacht, in 
een hoek van de bru'ilende kroeg moede gewacht, schuchter 
vroeg om zij.n loon; toen als solist in een eethuis aan de haven 
waaruit hij pas tegen den morgen thuis kwam,met een ketel vol 
kliekjes als bet beste deel van zijn verdienste en en zak brood-
brokken lien een goedhartige kel1ner hem toestopte. Ben dame, 
goede kiant van den winkel waarvoor de moeder maide, kreeg 
daar toevallig met de maakster van haar sierlijk ondergoed to 
doen. Zij hielp Ferdinand naar bet Conservatorium nadat zij 
hem had hooren spelen. Hij studeerde met een woedende vlijt.
Allard verklaarde, hij was hem voor in h-et conntrapunt. Zij 
vergeleken hun werk met elkander. Feridinand kwam viool-
spelen op Allar ds zolderkamer bij de rammelende huurpiano 
die elken keer weer gestemd moest worden. Zij werden vrien-
den. Allard leende Ferdinand zijn eene paar schoenen tot tijd 
en wijle een ,nieuw" gekocht kon worden bij den uitdrager, 
en nam zijn vriend mede naar de gaarkeuken van tijd tot tijd. 
Toen de Froberger-beurs kwam werden die gezamenlijke 
maaltijden dagelijksche. Ferdinands moeder liet met geen uit-
vluchten zich afschepen ; zij hield Allards ondergoed heel. 
Tegelijk bestonden de twee bet eindexamen, en kregen de 
componist en de violist ieder een eersten prijs. In bet orkest 
steunde nu Allard op Ferdinand als eerste viool ; hij kreeg ode 
anderen mede.
Twee, een tweede viool en een cellist, waren leden geweest 
van het orkest dat onder den bekenden dirigent had gespeelid.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 21
Geen van de besten,had Allard al spoedig begrepen; maar zij 
wisten toch iets enn konden iets; zij hadden geleerd onder dien 
leider.
De anderen waren van hier en ginder op de muziekmarkt
bijeengehaald; van de eerste repetitie of wist Allard dat het
een al zijn krachten vergende tack zou zijn uit die veelsoortige
en ook minderwaardige enkelheden een eenheid to maken.
De eerie bassist dronk. Maar zoo wO had hij zi-ch geoefend 
in het voor een, dronkeman-bassist passende bewegen en zijn, 
dat, als hij zwaaiend uit De Dric Mooren was gekomen en 
tegen. de orkest-achterdeu,r van het Sanatorium met zijn ge-
heele ton-ronde en ton-zware persoon aangevallen struikelend 
naar binnen gebarsten wa,s, hij toch met een vasten stap zijn 
plaats wist te bereiken, preciesop zijn stoel terecht kwam en 
zelfs niet de k1einste fout maakte in zijn spel. Hij had niette-
genstaande waterige oogen en rooden neus een aardig gezicht. 
Allard noemde hem in zijn gedachte bij den naam van then 
goedhartigen drin-kcibroer in den ,,Storm", die, als op Pro-
spero's blevel Ariel het schip van den verrader-vorst doet 
vergaan, een vat Maevazy tusschen de knitEn krijgt en over 
de brullende golven welgemoed aan wal schommelt. Trinculo 
hield van de muziek, hij dacht er over, hij had een eigen 
inzichit, dat hij met drift verdedigde en kon Allard, die hem 
eens anders hoorde spelen dan in de partituur stond, ont-
dekte een noot in zijn nalatig geschreven partij die van een 
dissonant accoord en i,etwat banalen welklank maakte, en 
verbeterde de fout. Maa,r de waterige oogenn zagen hem smee-
kend aan ,Laat het mij toch als het u belieft zoo spelen! het 
klinkt zoo lief zoo !" Van dat oogenblik aan was hij van 
Trinculo gaan houden. En hij trachtte hem van het bier of 
to krijgen, volhoudend tegen de waarschuwing in van Ferdi-
nand die sprak van onbegonnen werk; hij Chad erva-ring om-
trent dronkaards en wist, deze dronk uit verdriet.
Middel,e,rwijl speelde hij, rook dronken, goed.
Allard, die spoedig genoeg ondervond, dat het program van 
zijn voorganger m-.,-.,t zijn muzikante,n,, niet uit to voeren was, 
bracht het verminderend stap voor stap binnen het bereik van 
hun krachten, behoedza,am in zijn wijzigingen om den achter. 
dochtigen naijver nict op to wekken van den directeur.
Aan Compenius schreef hij:
22 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
„Beethoven, Mozart, Berlioz en Wagner heb ik er geluk-
kig uitgekregen".
En hij zoc'ht muziek,die, eenvoudiger, toch genoeg schoons 
gaf o,m een goed mensch blijde to maken.
In zijn voordracht op,de piano liet hij zijn muzikanten fijn-
heden hooren, die zij niet vermoed hadden, argeloos aardige 
gedachten, gevoel dat recht uit het hart kwam. Met opgetrok-
ken wenkbrauwen luisterden zij.
En hij wist wel, dat zij hem een bijnaam hadden gegeven, 
die bedoeld was voor spotnaam, en. elkander een kn.ipoogje 
toewierpen als „de blonde idealist", in vuur geraakt, hen 
wilde aansteken met zijn gloed. Hij voelde wel hoe zwaar en 
log die strijkers van violen en blazers van hoorns en fluiten, 
beukers op bekken en trom, die hun speeltuig hanteerd-en als 
een stomp-gewerkt ambachtsman zijn gereedschap, de vaart 
weerstreefden waartoe hij hen aanwakkerde; hij verraste ter-
sluiiks naar de kiok geworpen blikken die de lange repetities 
maten, en als bij werk en overwork in de werkplaats kwar-
tieren telden voor straks aan de :kas klinkende munt. Eens, 
na de verklaring, met de meest nauwgezette zorg voorbereid 
en -gegeven van de vierstemmige contrapunt geschreven pas-
sage eener ouverture zag hij bij het heengaan, in den grooten 
spiegel die de artisten-garderobe weerkaatste den paukenist 
fe mIdden van een lachenden kring de parodie van een fuga 
dansen. Bij de eerste stem wenkt,e hij m-et de rechterhand, bij 
heat inzetten van de tweed-e met de linker, zijn rechtervoet 
schopte de derde omhoog, voor de vierde sloeg de linker 
ach-teruit, tenslotte was hij een woest met vier wi-eken werve-
lende molen. Op de uitvo,erin-g echter werd de passage toch 
goed gespeeld. Hij schreef aan Compenius
,, Ik houd vol ! Misschien kan ik in de ziel van die arme 
menschen toch nog een von.,kje ontsteken van het heilige 
vuur".
Hij wist het was geen zeelf bedrog als hij een schooner kla-n+k, 
een sterker maat,slag, een rijker verscheidenheid van uit-
drukking vernam uit dien klankenstroom dien hij omhoog riep 
uit zijn muzikanten. Het was geen vleien van then begever 
van veel begeerlijilks, Povell Godijn, ahs de refe.,renten voor 
muziek van drie, vier dagbl-aden de Sanatorium concerten 
prezen. Daartegenover kon hij den , Argus" verwaarloozen,
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 23
en zijn door onbekende hand hem toegezonden, met rooden 
streep omrande besprekingen, die aan de conoerten niets 
go-eds lieten dan de voordracht van de solisten die Povell 
Godijn wist to winnen; en de schouders ophalen over lien 
telkens weer verschijnenden regel hove naan in de rubriek 
, , Wat Argus met zijn honderd oogen N I ET ziet" : De reden 
waarom een jong buitenlander, nicuweling in zijn vak, de 
plaats inneemt van landzaten, die bewijzen h-ebben gegeven 
van meesterschap.
Maar de directeur van het Sanatorium liet hem op zijn 
bureau verzoeken ; hij wist van to voren waarover het gesprek 
zou zijn. En terwijl al seheller de scherpe stem schrilde, die 
vroeg waarom de muziek niet gespeeld werd, die het publiek 
verlangde to hooren en bij uitblijven waarvan zij weer naar 
het nieuw-rgeopende cafe zouden ggaan, geen Wagner, Been 
Berlioz, en terwijl al harder de driftige knokkeslag werd op 
hot kasboek dat de tantiemes van den directeur in smalte 
cij ferrijen toonde naast de breede -der voor repetities uitbe-
taal.de gelden, vernam zijn scherp oor behoedzaam nader-
komende voetstappen, die stil bleven achter de dear.
De dokter had zi-ch over hem beklaagd. Hij had zich ver-
oorloofd de deuren der concertzaal gesloten to doen houden 
order de muziek en pas na het eind van een nummer weder 
to openen. Verscheiden patfenten van het Sanatorium hadden 
staan wachiten in de gang. Eene, een fijngevoelige vrouw, 
wier positie haar tot nag toe beschermd had tegen dergelijke 
wederwaardigheden was in zulk een toestand van overprik-
keling naar haar vertrekken in zijn woning teruggekeerd (de 
zee.r bevoorrechte patiente bracht daar iederen zomier eenige 
woken door) dart hij niet dan na langen tijd en met de uiterste 
mocite haar weder tot kalmte had kunnen brengen en, als 
arts, moest verkl;aren dat hij de kuur benadeeld achtte door 
het voorval.
Als Povell Godijn in de zaal was, wist Allard zich to moeten 
voorbereid,en op een wandeling heen en weer over het terras 
en een voordracht over opvattingen van verschillende be-
kende dirigenten van de zijne afwijkende. Het tempo was 
vaak het onderwerp van Povell Godijns besehouwingen ; het 
tempo, zwak punt van sommige der beste diri,genten ! Had 
niet een beroem.d componist in zijn autobiografi-e een neiging
24 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER•
tot verlangzamen bekend, en dat hij, zijn eigen werk dirigee-
rend, sleepte ! Maar zulke zelfkennis was zeldzaam ! Overi-
gens het forceeren van het tempo de gewone en zoo 
begrijpelijke ! fout van jonge dirigenten, was nog noodlottiger 
misslag.
Tot in zijn vingertoppen toe geprikkeld verliet Allard soms 
het Sanatorium.
Hij klom naar het bergwoud, de bruisende beek Tangs en de 
watervallen -die rumoer maakten met de wervelende houtblok-
ken tegen het gesteente, hij roeide het bergmeer over, hij 
wiesch zijn hart met glans en geluid van levende wateren. Dan 
ging hij aan zijn piano zitten. De wespensteken waren weg.
Maar als die oppervlakkige pijn verdween, kwam al vaker, 
uit het diepe in hem een andere op die eerst dof, al scherper 
ging vlijmen.
Om den wille van zijn eigen muziek was hij dit werk aan 
de muziek van anderen begonnen. Maar maakte hij zijn 
eigene nu ?
Hij zag op den stapel manuscripten; hoe klein een d,eel maar 
van wat hij had geschreven en weer verscheurd ! Het werk om 
den broode benam hem den tijd, benam hem de krachten, 
benam hem de zuiverheid van het gevoel en de verbeelding 
voor zijn ware werk. De vreemde gedachten waarin hij zich 
moest verdiepen die hij tot de zijne maakte voor een tij.dlang, 
bleven van hem zich voeden ; vreemd gewas, dronk het den 
grond leeg, weerde het den wind weg, schaduwde het den 
zonneschijn of van zijn kiemenden oogst.
Als hij daaraan dacht, 's nachts, begon zijn hart to bonzen 
tot hij niet meer ademen kon.
Hij stond op en stiet nog wijder het raam open voor den 
koelen nachtwind. De lucht stond vol sterren. De beek bruiste. 
Hij zag noch hoorde. Hij dacht
„Heb ik mijn muziek verkocht ?"
,, Maar sterflijk zijnde stierf zij aan then knaap".
Sedert hij op het eilandje in de Plassen, van de bloeiende 
gagel balsemzoet omgeurd en terwijl de schaduwtjes van licht-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 25
bewogen elzengebladerte speelden over de bladzijde, las in dat 
slecht gedrukte deeltje Shakespeare, en den Midzomernachts-
droom beleefde, nu als jager dien jachthonden van het edelste 
slag omblaffen, diepe kelen zoo zuiver als klokken to samen 
klinkend, dan als minnaar de liefste ontvluchtend, de liefste 
zoekend, als metgezel van mannen ruw van hand en stomp van 
gedachte die een vreemd gezicht verschrikt in het tooverwoud 
verdwaald, of door elfen op den wind gedragen ontvoerd naar 
het strand waar Titania naast haar gunsteling gezeten over 
maanlichte golven, naar de schepen ziet met bolle zeilen, 
varend voor den wind, was de val van die woorden hem in het 
gebleven ; , maar sterflijk zijnde stierf zij aan dien knaap". De 
klank deed voor hem de diepten opengaan van een afgrond 
onder bloemen.
Is, dan, zoo broos het allerschoonste, dat het breken moet 
aan de eigen volmaking?
De Koningin der Verbeeldingen wier leven uit de lief-de is, 
rooept de verschijning op der allerzuiverste liefde, der cerste 
die zo,nder zelfzucht is, en naar haar beeld in alle andere zelf-
vergetel-e liefde geschapen, de liefde tot een nieuw levers uit 
het eigen leven voortgebracht onder smarten en gevaar.
Aan het smalle strand waar het eindige en het oneindige 
overspoeld en overstelpend voor oogenblikken to samen 
vloeien, is in het koele maanlic'ht, middelaar tusschen droom 
en werkelijkheid de Onsterfelijke gezeten naast de sterveling. 
Te samen zien Titania en haar geloovige naar de zeilende 
schepen, rijk bevracht, menschenlevens op onafzienbare dei-
niing van leven. En de jonge vrouw, in wier schoo.t haar shat 
al zwelt, herhaalt in spel die vreemde lotgevallen, met bevallig 
wi,egelzwemm-enden gang, als de schepen onder het bolle zeil, 
zeilende op het land, om als van een verre reize met kostelijkste 
waar teruggekeerd, der Vriendin schellpjes to brengen en takjes 
koraal uit duistere diepten in het licht van dit smalle strand 
gedragen.
„Maar sterflijk zijnde stierf zij aan dien knaap".
Zoo liefderijk heeft Titania zich tot de wordende moeder 
geneigd ; zoo mild omvangt de glanzende geurende, geluidende 
aarde met haar schoonheid het wezen in wien een nieuwe 
schoonheid wordt, den eenigen Maker, den mensch. Maar 
voor der Onsterfelijken gunst is het sterfelijke to zwak ; het
26 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER-
kleine leven gaat aan die overmaat van leven to niet. De ver-
beelding die hij in zich draagt tot volkomenheid to brengen en 
aan het Hcht, een vruchtbare vreugde, dat bestreeft de voeder 
van verbeeldingen, de minnaar die,ook do dichter is en ook de 
van het bovenaard,se'he geraakte, de zieke geheeten deer maan. 
Maar tegen den minnaar en zij:n verbeeld-ing van geluk, en 
nieuw leven spannen als vijanden geduchte machten to samen ; 
gezag, ouderdom, de kracht en pracht van het bezit, beroering 
van oorlogende tijden, ziekte -di-e het bloeiend lichaam sloopt, 
vluchtiger dan een klank, een schaduw, een Broom, dan blik-
semflits in zwarten nacht is hij verdwenen zoo haast als ver-
schenen. En heeft zij zulke haters overwonnen en is gerust, 
dan wacht in schaduw van allen de wreedste, die lief elijk lokt 
als vri-end, de aloude drift, de onverbiddelijke drijver, die 
macht heeft liefde to verkeeren in haat. Het verstand met zijn 
heldere harde oogen en zijn speelnoot het 1eedvermaak, 
lach-en dan over haar nederlaag.
Oberon, de heerscher over de verbeeldingen die uit het 
verstand zijn, wreekt zich aan Titania de heerscheres over de 
verbeeldingen, die uit de lief de zijn, omdat zij haar kleinen 
speelnoot, het kind der gestorven lievelinge, niet in zijn harde 
macht wil geven. Door den strijd dier twee is de natuur ver-
stoord en winter voor zomer gekomen. De minnaars in het 
woud gevlucht uit de stad der vijanden, warden aan elkander 
verrader en vijand. Simpel yolk dat in het stof van den ailedag 
grauwe levens leeft en verlangend naar een schijn van het 
lui:sterrijke feest der grooten het doffe gezieht opheft, wordt 
verschrikt door een onguur monster. Schoonheid vervalt in 
verdwazing. Pas als zij hulpeloos het liefste hem uitlevert, 
herstelt Oberon Titania in haar staat, verminderd van nu aan.
Maar de wijze, de held, die zelfs zijn liefste door strijd heeft 
gewonnen, de Vorst die een lender is, niet Peen heerscher, doe 
over de hoogten en door de diepten is gegaan van het l-even, 
Theseus zit in meedoogende gedachten.
Allard had zijn symphon,isch poeem ontworpen in tegenstel-
lingen van -dart,elheid en droomerij, klacht, en spot en gelaten 
ernst. Het einde was ii] en veraf als &t gezicht waarvan de tot 
zijn,eerste main teruggekeerde minnaar spreekt. ,Deze dingen 
zijn klein en niet to onderscheiden, als verre bergen -die veran-
deren in wolk". En de naklank van Pucks gezang bij midder,
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 27
na !ht spookte er grillig door ~hleen, bedreigingen die waren 
rondom h,et bruilof tshuis, schreeuw van wilde dieren, de on-
heilspellende uil, de nevelwade boven een graf dat open is 
gegaan, duistere dingen die -de zon ontvluchten, volgelingen 
van den nacht. Oberons maehtspreuk pas verjaagt die, spreuk 
die niet geluk wenscht, maar ongeluk afweert. Het vele en 
velerlei echter werd harmonie in een omvloeiing van water--
geluid ; zacht gekabbel en gelach van beekjes, bronnen, fon-
teinen rondom den Bans van fee en elf en het gegl,inster en 
gefladder van vogels, vleermuisj,es, kleine slangen en kevers, 
bloemen in Bras en struweel ; en, de klacht van Titania om,ha,ar 
doode vri,endin vragend, de diepe stem van de zee, uit verten 
van zijn herinnering aan de echoende kust van het Eiland 
gekomen. Titania's klacht was voltoooid. Hij werkte aan den 
dans der elf en, het gezang en koor dat onoogelijk gedierte 
werend den nachtegaal roept.
Dien avond zou er geen concert zijn; een regatta werd ge-
houden op het Meer,
Eer de zon boven de bergen kwam, was Allard de steilte naar 
het woud opgeklommen, de bruisende schuimende beek langs 
en de vele waterva'llen die rumoer maakten met blokken dennee 
hout tegen gesteente. De dauw was wit op den grond, h,et licht 
blank, een zuivere koelte kwam tegen uit glinsterig gras en 
bedruppeld gebladerte. Hij ging met zijn hoofd in een wolk van 
muziek. En niet ziende zag, en niet hoorende hoorde hij het 
ontwakende dagleven van de dieren in h,et bosch. Op een 
zanderig hellinkje in een kring, hoog en droog boven al, dat 
natt,e dat zoo naar is aan het dons, zaten vijf konijnen zich to 
wasschen ; met twee voorpooten pakten zij hun lange ooren 
beet en streken er stevig langs van schelp tot punt. Een eek-
horen zat op zijn hurken een grooten bruinen paddestoel op to 
eten, then hij onder .het bijten.en benibbelen bekeek ; en ineens 
krabde hij zich driftig met een achterpoot. Uit een berken-
boschje kwam een ritselend-e egel to voorschijn die een oud 
goudgeel blad -op zijn pennen had zitten. Tweemaal kronkelde 
vlak voor Allards roeten een mooi hel-dergroen waterslangetje 
oper het pad. En in de takken was het een gekweel en gekwet-
ter van vogels, boekvink, mees, zevenzanger, sijsje. Een speeht 
hamerde, zijn groene kop flikkerde tusschen het blauwig-
donkere dennenloof.
28 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
De zon steeg boven de bergen uit, alles begon to gloren. De 
lucht wend warm. Uit een glooiende wei, waar roodbonte 
koeien liepen to grazen, rondom eene wie klok aan den hals 
klonk, steeg een al sterkere geur van honing op. Allard liep 
dcor gras bont van bloemen.
Hij wist niet waar hij was, hij klom, liep, daalde. Hij hoorde 
naar muziek binnen in, zag naar gestalten binnen in, elf enge-
zangen, elf endansen, toen gebroken, ondui-delijk in ademtoch-
ten op den warmen wind, muziek van buiten tot hem kwam en 
als een uitstraling van zijn gedachte bet zonlicht in, hij witte 
gestalten zag dansen over een open plek tusschen berken, aan 
den voet van een heuvel.
Hij stond stil. Het was geen verbeelding. Een rij meisjes 
slank in het wit, danste over het gras op fluitenmuziek. En nu 
zag hij ook de speelster gezeten op,den recht over den grond 
gestrekten tak van een grooten groen en wit in den wind we-
melenden abeel, halverwege de helling. Zij leunde tegen den 
stam, haar voeten hingen of in h.e.t gras. De fluit maakte een 
zilveren dwarsstraal langs haar gezicht.
Hij moest zich een oogenblik bezinnen voor hij begreep, dat 
hij op het slingerende pad naar het dorp was teruggekeerd en 
aan de bezitting gekomen van Povell Godijn. Daar was d,e om-
heining van ijzergaas en prikkeldraa:d.
De rij geleid door een rank rosbl-ond -meisje, dat danste met 
tegen den wind geheven glorend hoof d en bewegingen als van 
lhet luchtigzweven-de berkenloover Iangs de slanke stammen 
uit wier schaduw zij nu to voorschijn kwam, den zonneschijn 
in van het opene, danste op,de f luitspeelster toe, omrin,gde 
haar, en ging uiteen terwij!l de laatste toonen uitklonken.
De meisjes kozen plaatsen in het gras. Alleen de groote ros-
blonde ging de beek langs, bukkend naar bloemen. Zij kwam 
bij de omheining, zag Allard, en reikte hem met,een glimlach 
de hand over het prikkeldraad heen. Hij hherkende Lucie 
Povell Godijn.
Zij had wel verwaeht hem to ontmoeten, zeide zij ; door 
Compenius wist zij van zijn hier zijn.
Hij zag haar aan, geheel bevangen door dat lichtende, die 
schoonheid.
Hij stameide even toen hij zei
,,Ik dacht, de elfen uit den Mi.dzomernaohtsdroom".
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 29
Zij lachte. Dat was nog haar kinderlach. En, openhartig of 
zij op het eilandje in de Plassen waren, vertelde zij dat zij pas 
voor drie dagen hier was aangekomen. (tom Lieven had haar 
ouders weten to belezen, en zelf haar naar de school voor 
rythmische gymnastiek gebracht.
„Dus nu is het dan toch meenens, je wordt danseres !"
Het was een uitroep van Allard. En meteen zag hij aan haar 
schroeiende kleur, dat hij het niet had mogen vragen. H ij zei 
haastig wat haar een antwoord bespaarde, sprak over de 
dansen die hij had bewonderd op f eesten van het Sanatorium, 
vroeg naar de school.
Te samen, ieder aan zijn kant van de stekelige scheiding 
gingen zij naar het nude boerenhuis,dat nu h,et zomerverblijf 
was van de school. Lucie deed het heck voor hem open van 
een tuin vol van zonnig-doorspeel,de schaduw en bontheid van 
bloemen.
Naar den echten ouden boerentrant was die aangol,egd, 
bloemhof, boomgaard en moestuin tegelijk, en de bloemen 
stonden er in hun oorspronkelijke gedaante, niet grout, ijl, fijn 
met een,enkele krans van blaadjes om een hart vol meeldraden 
en stampers heen. Uit dichte blauwgroene stengellbossen sta-
ken vlakgespreidde anjers -op witte en roode als kapellenvleugels 
beteekend en bestipt. De rozen groeiden in groepen van 
slanke stammetjes die, ombuigend een weelde van open bMoe-
men lieten hangen, rood en stralend gouden, de bijen bromd'en 
er driftig omheen. Tusschen de vierkant met palm omzoomde 
bloemperken kwamen bedden groente, Wen, zilvergroene prij, 
een veld je roode-kool die prachtig-paars door waas heen gloei-
de. De hooge witte lelies waren zeker de trots der boerin ; zij 
bracht die in een schoof naar de kerk voor het altaar van de 
Lieve Vrouw. Er was een heksentuintje, dat haast bedwelmend 
geurde in de zon met zijn velerlei kruid, thijm en rozemarijn, 
basilicum, wijnruit, majolein, echte-balsem, valeriaan waar 
de katten in geweest waren, kervel en anijs. En de hemels-
blauwe ridderspoor en -de grootee stokrozen wit lichtrood en 
purper rondom een zwartig hart, stonden hoog als een haag. 
Van den ingang tot diep achterin in een dubbele rij langs het 
pad en om een aardapp,elveld heen st,onden appelaars en pere-
boomen. Een rij oude pruimenboomen breed uitgegr,oeidd met 
schleuren Tangs den oksel der takken waar doorschijnend gele
30 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER
droppen gom aan hingen stonden zoo zwaar beladen, dat to 
allen kant de stutten noodig waren geweest.
Lucie liep door den twin of zij er elk perk en elk pad kende, 
en zonder een beweging to maken om de overal sno,rrende 
bijen of to weren. Zij wees Allard waaraan het to zi-en was of 
een bij naar haar korf terug wilde, inplaats van verder naar 
nog meer blo,emen ; dan vloog zij, haast niet met oogen to vol-
gen zoo snel, lijnrecht in een richting ; aan het eind van lien 
onfeilbaren weg was de korf. Naar een veld roode klaver 
kijkend aan gene zijde van de haag zeide zij, daar gingen de 
bijen niet heen ; de kelk was to lang voo,r hun slurf, zij konden 
niet bij den honing; dien dronken de hommels uit. En uit zijn 
bos dor groene en viltig witte bladeren boog zij een hoogen 
stengel vingerhoedkruid naar zich toe en toonde Allard in den 
kelk het bijenpad, rood besp,ikkeld wit, naar den honing in de 
diepte en juist daarlangs binnengekropen een bij, die zich 
volzoog met zoetigheid voor het wachtende broedsel. De door-
zichtige wiekjes waren gescheurd. Zij bezag meewarig die 
won,den van den arbeid.
„Zij is geheel afgevlogen. Bijen zijn kleine helden. Zij blij-
ven aan het werk tot zij er bij meer vallen".
De bijker, vertelde zij, ging zacht met hen •om, en zij ken-
den hem en vertrouwden hem zoo wel, dat geene ooit dacht 
aan verweer als hij de korven na kwam kijken. De bijen 
waren leden van het huisgezin. De groote gebeurtenissen 
werden shun aangezegd. ,,Bijen ! wij hebben een zoon." 
„Bijen, wij doen U weten, dat de oude Vrouw gestorven is."
Allard, die glimlachend luisterde, zich vermeiend in het 
wisselspel van, uitdrukkingen in de donker-kiare oogen en 
rondom den teeder-geteekenden mond, vroeg hoe het kwam, 
dat zij zooveel wist van bloemen en van bijen? En zij zei, zij 
was thuis altijd veel samen met den tuinman, die ook een 
goed bij,ker was en haar van alles leerde, van kind of was 
dat haar liefste spelleetje geweest, dat en dansen. En eigen-
lijk was dat zoowat hetzelfde, want als zij pleizier had zoo in 
den tuin, dan begon zij altij,d vanzelf to dansen al was er geen 
muziek. Maar met de muziek, die zij hier nu ging leeren, 
dadelijk verstaan van noten, dadelijk innerlijk hooren, zooals 
wie leest een woord innerlij.k hoort, en dan in beweging dat 
uiten wat zij hoorde, het zeggen als in een andere taal, duide-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 31
lijker, oprechter dan de gewone nu zou haar dansen pas 
het ware warden ! Dat zag zij aan de kinderen die hier ter 
school kwamen, heel anders liepen, hielden en bewogen zich 
die al een itijdd er waren da,n de nieuwelingen, en heel anders 
werden zij ook in hun wezen en zijn, of de muziek en de dans 
met een tooverstaf hen hadden aangeraak-t en ieder zoo lief en 
mooi gemaakt als het mear wezen kon.
Al maar moest Allard haar aanzien. Hj ij dacht aan bet 
woord, dat de Dichter die idartele, heimelijk-minnende als een 
roos in de lokken heeft gestoken. Een seer danste toen ik 
geboren werd. Sterren in het werelidruim, feeen ~en elf en in 
den. maneschijn, jolige jonge dieren in de zon, en tusschen 
die allen de grooten en de kleinen, menschen in een sfeer van 
muziek, dit ranke rosgouden wezen, met haar oogen als ster-
ren en voeten als scherende zwaluwen zoo licht over het 
gras...
Een wielewaal riep met zijn klare stem die klinkt als de 
stem van een mensch. Opeens kwam hem al dat kleine leven 
in het bergwoud to binnen, waarvan hij niet wist dat hij het 
gezien had of gehoord en nu was het daar orn hem heen met 
zijn Aug bewegen en zijn roepen en lokken. Hij floot en Lucie 
zei den naam van den vogel.
„Een spell,etje ! Ik zal elken vogel dien ik vanmorgen ge-
hoord heb nafluiten en jij zegt hoe hij heet".
Het wend een lachende wedstrij.d. Maar ineens riep zij peen, 
nu speelde hij valseh, zooals hij daar (loot zoo flout geen 
vogel die,er vli,egt ! En hij bekende lachend zijn,opzet, en dal 
hij haar op de proef had willen stellen.
Toen vroeg hij of zij ook de mooie vogelliedjes in Shake-
speare kende? Maar zij zei : Neen, van hem had zij niet veel 
gelezen, omdat hij haar op school was tegen gemnaakt met die 
rollen& regels vol onbegrijp,elijke woorden. Hij knikte ; 
natuurlijk. Maar nu,moest zij eens die kleine liedjes over die-
ren en vogels en bloemen opzo-eken, alleen de lieedjes maar, 
hier en daar en overal in dat geweldige werk als in een berg-
woud de kleine fijn vroolijke bloem-etj,es; een is er over den 
uil, die daar zit to kijken met starende oogen ; 's winters, als 
het zoo koud is, dat,de melk bevroren in den emmer in huis 
komt en de news van de melkster is heelemaal rood en rauw, 
dan roept hij elken n,acht : toewiet ! toewiet ! toewiet ! De Midz-o-
32 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER•
mernachtdroom is vol vogels : wilde ganzen, die den kruipen-
den jager in het oog houden, roskoppige kouwtjes, die als het 
schot weerklinkt opvliegen met kouw ! kouw ? de pikzwarte 
merel met zijn oranje snave1, de lijster zuiverzoet van stemmen, 
het,tuinkoninkj,e met zijn klein gepiep, de vink, de musch, de 
grauwe ko,ekkoek eenzang, de nachtegaal then de elfen ro,epen 
om mee to doen in het koor als zij Titania in slaap gaan, zin-
gen. Eer hij het wist, was hij begonnen over zijn muziek. Zij 
luilst,erde aandachtig in een zelfvergeten ernst verzonken. Zij 
vroeg waarom er zooveel treurigs moest zijn in dat spel van 
feeen, elf en, vogels, kleine dieren rondom een vorstelijke 
brui,d en b.ruigom en twee minnende paren ? De ontrouwe 
minnaars keeren i,mmers tot 'hun lief ste terug ! Oberon bevrij-dt 
Titania van haar ezelskoppigen vrijer !
En Allard antwoordde, anderen verstonden zeker weer 
andere dingen Wit den Droom, zoo groot en rijk was immers 
het wonderwerk, dat wel duizenden ieder zijn eigen schat er 
uit konden putten. Maar zijn schat was deze diep verholen 
droef enis.
Zij zag voor zich in de verge. Een wijle nog bleef die blik 
hem bij terwijl hij naar zijn huis ging, terwijl hij aan zijn 
muziek zat. Toen verdween hij, toen verdween alles wat ni-et 
de muziek was. De elfen dansten hun rondedansen aan hot 
zeestrand in den fluitend'en wind, in het bosch langs de beek, 
die murmelt tusschen de biezen, aan de bron, waar zoo veel 
borate kiezels op den bodem blinken. Maar Oberon en Titania 
twisten, en uit huizen. gaat gekerm van zi-eken op, en de oogst 
ligt to rotten op den overst-room,den akker, in de verdronken 
velden staat de schaapskooi ledig, terwijl de raven zich mesten 
aann de krengen. der vain ziekte geslagen kudde. De geheele 
natuur is krank, nu die Twee twisten.
Hij werkte tot in den nacht toie zonder stokken of aarzelen, 
in een zekerheid zoo rustig sterk als een stroom, die uit rijke 
bronnen wellend de helling afst:roomt. En weer was het zoo 
den volgen,den dag. Het uur lkwam voor de repetitie. Maar 
terug aan zijn eigen schrijftafel schreef hij verder. Het con-
cert stoorde niet langer, de vreemde muziek was vervlogen 
als hij weer buitien onder de sterren stond. Het was of hij 
gestegen was tot een hoogere sfeer van leven, wat pas nog 
had verward en gewond, lag ver beneden.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER• 33
Toen hij weer naar Lucie ging zag hij dat zij hem had ver-
wacht.
Van toen aan ging hij iederen avond. Hij speel,de haar voor 
vat hij overdag shad geschreven.
Meest vond hij haar in „de zaal".
Het was de vroegere korenschuur der hofstede. Dorschers 
met hun gezwaaide vlegels hadden den leemen vloer zoo hard 
en gl.a,d als marmer geslagen ; licht gleden de voeten der dan-
sers er over heen. Er stond een groot zwart bard, altij d bedekt 
met notenschrift ; de leerlingen leerden daarvan de muziek 
aflezen en zingen, waarop zij straks zouden dansen. Van den 
grooten vleugel in den hoek kon de leider bij zijn spel hun 
bewegingen overzien.
Allard, die aan het vrouwelijke handschrift op het bond had 
begrepen, dat de vrouw van den leider hem hielp bij zijn 
werk vond de twee des avonds in „de zaal", waar zij met 
Lucie zaten to samen daaraan bezig en vaak als derde Leo-
nards ook Lucie aan het overschrijven van de aardige dans-
liedjes, die vers en muziek, Leonard -bedacht. Het gezamenlijk 
werk breid,de een atmosfeer van vertrouwelij,kh-eid om de drie, 
waarin hij, allijd eenzaam, zijn hart voelde opengaan. En dat 
dat werk muziek was en dans, gaf een glans en een geur als 
van bloemen in een roggeveld aan dat arbeidende to samen zijn 
van een braaf gezin. Hij verlangde naar een plaats daarin, 
een deel aan den arbeid, een deel aan de genegenheid. Hij gaf 
Leonard een dans then kinderen om een volwassene been 
zouden dansen.
Aan Lucie had hij gedacht bij het schrijven van het vers en 
van de muziek, alleenzang en koor. Zij wandeld-e met een 
vroolij,k troepje kinderen langs een veldpad, de kinders pluk-
ten bloemen, met kreten van verrukking liepen zij het koren 
in naar klaprozen ; dan riep zij hen terug, zei ernstig waarom 
Koren niet vertrapt mocht worden, verhaalde van zaaien, 
oogst-en, dorschen, van den malenden molen, den bakker die 
bakt, de boterham aan het ontbijt.
De kinderen stel+den damend di-e geschiedenis van het 
koren voor in pantomime, op haar gezang telkens invallend 
met een ref rein ; Zoo zaaien de boeren ! Zoo maaien de 
maaiers ! Zoo dorschen de boeren, in de groote sch.uur ! tot 
zij aan de boterham toe waren, waarop dan allen in het gras
1926 II.	3
34 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER-
gingen zitten en Lucie hun bloemen gaven die er een krans 
van vlocht.
De Leonards waxen opgetogen. Morgen aan den dag wilden 
zij aan de kleine compositie beginnen. Leonard sprong op, 
veegde zijn eigen liedj.e op bet bord uit, schreef in de plaats 
Allards regels. Mevrouw Leonard riep : de „groote zuster" 
moest Lucie zi j-n, met niemand zoo graag als met haar oefen-
den, dansten, speelden de kinderen, en Allard moest zoo vaak 
hij tijd had, komen luisteren en kijken bij Whet repeteeren. Zij 
spraken over muziek. Met niemand deed hij dat meer, sedert 
hij hier was ; Povell Godijns alleensprakeni, hijzelf als ge-
dwongen toehoorder, waren een kwel'li'ng; Trinculo buiten de 
concertzaal weer dronken of suf. Hij had gehoopt op Ferdi-
nand, die eens in de week zijn gast was: om hem het lesgeven 
mogelijk to maken aan een !aardigen jangen in hot Sanatorium 
die daar in de vacantie, zijn moeder de fijngevoelige, die 
Allard zoozeer gekwetst had met het -gesloten. houden onder 
de muziek van de zaaldeuren gezelsehap houden moest, 
hield Allard hem to gast ; zoo kon Ferdinand zijn les-geld 
verdienen zonder het weer dadelijk to verliezen; aan logies ; 
want Allards lange repetitie maakten een les op den dag van 
het concert, onmogelijk. Maar als zij naar huis gingen samen, 
zag hij zoo bleek, dat Allard het 'hart niet had hem uit den slaap 
to houden met een gesprek over muziek. En hij dorstte er naar. 
Wat lafenis nu bij de Leonards, met Lucie luisterende !
Hij liep de coneertzaal uit, de donkere paden langs van het 
Sanatoriumpark, paren opschrikkend som,s uit boschjes-
schaduw ; sprung over een heg, ijlde de nevelige weide door 
waar het beekj,e kl.okte, vond zijn weg langs de palmranden, 
de appelboomen., de groenteveldjes van de hofstede naar het 
ficht van „de zaal". Dat was daarbinnen als een eilandje met 
wegflauwende stranden in een meer van schemer en duister-
nis, Lucies -gelaat en gouden haar, de kern yarn het light, de 
bloem van bet eiland. Zij had zijn stap al gehoord, zij glim-
lachte hem tegen, die in -donker nog stond. Hij ging aan den 
vleugel zitten, preludeerde een poos met zachte modulaties die 
als hijzelf uil den donker kwamen en door schemeringen taste-
lings den weg vonden naar het licht ; begon.
Over den vleugel heen zag hij naar Lucie. Zij had haar 
schrijfwerk weggesehoven of haar boek, di'kwijls was het
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER• 35
Shakespeare. Met -de lippen een weinigje open luisterde zij. 
De bewegingen en de schakeeringen van zijn muziek gleden 
over haar wezen als over een stil holder water de wind en de 
zonneschijn. Zij verstond zijn gedachte-in-klanken. Zij deed 
haar hart open er voor, zij nam met liefde haar op. Nu was 
hot ook haar gedachte, haar muziek. Van hen beiden to samen 
was zij nu. In hot edelste en liefste waren zij tweeen den.
Vriend,schappelijk luisterden de Leonards, hij, de fijne mu-
zikant, met scherp begrijpen en een waardeering zander 
naijver of afgunst, oprecht ; zij de liefhebbende vrouw, hem 
volgende, medegevoelend door hem. En. die sympathie deed 
good. Maar zij alleen verstond wat hij tot haar alleen 
zegde. Haar antwoord was in den blik dienn zij naar hem op-
hief als hij ~eindigend, weer naast haar kwam zi-tten voor een 
laatste -te samen wezen, nag voor hot scheiden en den gang 
door den nacht.
Zij had hem het motief gegeven voor het gezang van allerlei 
vogels, dat hij bekende niet helder in het hoofd to hebben en 
het was niet to vernemen nu ; d-e vogels tjilpten enkel een 
weinig, de jongen waren uitgevlogen, de nesten leeg. Van wat 
zij hem had voorgezongen maakte hij hot vogelkoor rondom 
den hals Bottom, als zijn kameraden van hem weg zijn ge-
loopen, verschrikt door zijn ezelskop, en heel alleen in het 
bosch zingt hij zoo hard omdat hij bang is.
Eons was hij op een ochtend, toevallig met haar alleen. Hij 
speelde haar een zin van Puck voor op den vleugel, en zij 
riep, good was dat ! Maar hij was er niet tevreden over.
,, Neen, ik weet niet wat heft is, maar er ontbreekt nets aan, 
het m oet nog a n ders wo rden " .
Hij veranderde, beproefde, veranderde weer, sprong ein-
delijk op, liep weg. Pas na drie dagen kwam hij terug en 
speelde weer de samenspraak van den plaaggeest en de fee. 
Hij had er niets aan veranderd. Toen Lucie het zei ant-
woordde hij, ja zij had gelijk, hij kon hot niet beter.
Over Oberons verhaal van de nimf, -die hij, op een rotsige 
kaap staande, door de golven zag -gedragen op den rug van 
een do,lfijn, en zoo liefelijk zong zij, dat sterren uit hun banen 
schoten om haar to hooren, was hij wel tevreden. War was 
het geluid in van een bovenmenschelijke stem en het geluid 
van de zee. Maar hoe -gelukkig maakte het hem wat zij zelde
36 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER-
' Als het water komt aangeweld in je muziek, dan wordt 
alles doorzichtig".
En hoe verlangde hij nu haar melodien van het water voor 
to spelen, niet binnen muren onder een, dak, maar in den wind 
en den zonneschijn, in het opene !
Hij had een viool, het verheugelijke geschenk van zijn 
moeders zuster Susanne. De viool was dat, die in zijn goede 
dagen zijn grootvader had bespeeld, terwijl de jonge Cecile hem 
begeleidde op den vleugel. Toen hij in nood kwam had hij hear 
verkocht aan een verzamelaar die al dik,wijls een bod naar haar 
had gedaan. Susanne, al getrouwd toen, wist er niet van, niet 
van den nood, niet van dat bittere verdriet, toen na een nacht 
van radeloozen angst, dat hij met het klamme zweet op het 
voorhoof-d al maar op en neer geloopen had in zijn kantoor 
voor de schrijftafel met die opgeslagen boeken, de oude man 
zijn viool zelf had weggebracht. Toen zij aan zijn ziekbed kwam
op dienzelf den dag was hij gaan liggen, had Trijggvason 
haar verteld hoe hij hem had gevon+den, geheel verwezen, op 
de gewende plek bij de piano staande met zijn ledig hangende 
handen. Nu had de trouwe dochter het instrument terugge-
kocht op de veiling die de erf gnamen van de beroemd gewor-
den collectie hielden en in haar liefde voor Cecile en haar blij-
den trots op Allard hem de dierbare viool ten geschenke ge-
geven, haar toevertrouwend aan Trijggvason die op een 
concertreis naar Italie langs de fabriekstad kwam. En aan het 
nachtelijk leege perron nam Allard haar aan uit de door een 
coupevenster naar hem uitgestrekte handen van den virtuoos, 
die in de drie minuten oponthoud van den bliksemtrein hem 
de namen opnoemde van twi:ntig steden, waa,r hij binnen een 
maand tijds spelen moest en op het allerlaatste oogenblik, bet 
geratel van de weer rollende wielen overschreeuwend, door 
als spreektrompet saamgeh.ouden handen den raad toeriep, de 
viool to laten nazien door Tiefenbrucker.
Hij Waist, dat was een vioolbouwer in zijn dorp de eenige, -die 
het ambacht nog naar den ouden trant als kunstenaar, beoefen-
de, en een meester in zijn vak, then van heinde en ver bezitters 
van kostbare instrumenten kwamen raadplegen. Ferdinand 
had hem in de conoertzaal den man eens gewezen een 
buitenaar met zonderling, hoewel regelmatig, gezicht en felle 
blauwe oogen.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 37
Verlangend b,eproefde hij de viool. Eerst in de donkere 
wachtkamer, waar voor de deur de arbeider die het perron met 
lange slingers liep to begieten, kwam luisteren met zijn drui-
penden gieter in de hand, en naast hem,stonden een bestoven 
wisselwachter en een machinist, vettig zwart uit zijn locomotief 
geklommen en op weg naar huis en slaap ; en toen weer in het 
vroeegtr,eintje naar het dorp waar marktvrouwen met de hooge 
korf- op den rug over de schotten kwamen kijken van den 
derdekiasse wagon.
De Jakob Stainer had een milden klank eenigszins gedempt 
als een altstem die tot in de hooge tonen het donkere der diepte 
behoudt. Zijn watermuziek zou schoon klinken daarop !
Zoo vol niet, wel is waar, in de open lucht als binnen de om-
sluiting van muur en zoldering, die den klank van strijkinstru-
menten versterkt.,Maar liever zeker luisterde zij er naar buiten 
als naar een stem to meer tussehen de andere die haar zoo lief 
waren. Hij speelde haar zijn muziek voor van hot water 
,,waarvan alles doorzichtig weed" zijn muziek van den wind. 
,,Ringelrijen in den fluitenden wind, op de heuvets en in het 
dal in woud en weide, aan de met kiezels bevloerde bron, of 
fangs het beekj+e in de biezen of aan den glooienden zoom der 
zee". Zijn muziek van de wezens die in wind en wolk en 
water wonen, krekels, vogels, elfen moedwillig-,speelsch ; en 
zij die eerst zoo stil naast hem had gezeten met de wang tegen 
de hand geleund luisterend, ging glimlachen, la-chte, en met 
de beweging van een ree dat van hoogen woudzoom het koren-
veld in springt, wierp zij zich van de helling onder den abeel 
het hooge gras in der weide, en begon to dansen, met lief elijk 
in den wind geheven hoofd, en plooien wapperend om haar 
knieen, to dansen alsgrasin den wind alseen wuivende waterval.
Toen hij de Stainer aan den vioolbouwer ging brengen, 
hoorde hij haar stem uil de werkplaats. En daar zat zij, in de 
di,epe vensternis, met een blond kind tegen haar knieen, dat 
hij wel aan haar hand had zien huppelen langs de tuinpaden 
van de school, het zoontje zeker van den bultenaar, het geleek 
op hem. Toen hij binnenkwam zeide zij joist iets, van het kind 
tegen haar schoot naar den man ziende met een glimlach. En 
dat zonderlinge gezicht met,de felle oogen ~stond mild.
Zij bleven lang le samen dien, morgen, terwijl dde meester~ 
vioolbouwer Allards Jakob Staines bezag, en prees voor een
38 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER
l edel stuk werk. Tot aan het hek van het Sanatorium toe ging 
Lucie met hem m-ode, toen hij naar de repetitie moest. Zij be-
loofde hem een Zondag met haar en de Leonards aan het 
bergmeer.
Het wend een dag als waarvan, in de steden, moede grauw 
bestoven menschen droornen. Uit het verlangen naar zulke 
dagen zijn verzen ontbloeid, die de tijden verduren, schilde-
ringen op de muren van paleizen en: kerken, de liefelijkst-
edele muziek. Alle dingen zijn zacht, zacht aan de zinnen, 
zacht aan de ziel. Het leven sehijnt klaar als een bron. Op 
vertrouwde gezichten bloeit een schoonh,ei-d nooit nog gezien, 
een nieuwe beteekenis komt aan d-e woorden die diep is en 
toch zoo eenvoudig, als in ou,de sproken verstaan de men-
schen de taal der vogels en der dieren. Enkel go-edheid is in 
de harten, de goede lief de die alles verstaat.
Allard zat naast Lucie in het gras aan den oever. De kin-
deren brachten haar bloemen, drie kleine meisjes van de 
school en de geelbionde Aloisl van den meester-vioolbouwer 
voor wrens mode mogen Lucre had gepleit dien ochtend in de 
werkplaats. Zij had haar schoot vol vergeetmijniet, madelief, 
ragge koekkoeksbloem, aardorchideeen, wit teeder rozig en 
purper, die een geur van vani-lle hebben, groote moeras-boter-
bloemen, sterk-glinmmend geel.
Voor elk van de kinderen vlocht zi j een krans, Aloisl zag 
zichzelve daarmeede in het water ; to-en wilde hij, dat de oude 
dashond die mode was geloopen op zijn korte krommee pooten 
er ook een kreeg. Hij kwam aandragen met het dikbui'kige 
di-er, dat naar lucht hapte, zoo perste hij het in beide armen 
tegen zich aan ; en het liet bet zich doen, naar de wijze van 
dieren en kinderen onder elkander. Lucre vroeg om enkel 
gele bloemen voor een halsband, dat zou hot mooiste staan 
op zijn glimmend zwart met bruinen onderkant. Be vi--,,r be-
k,ranste kinderen gingen het water in, ~daar waar het nag on-
diep is ; blauwgroen en gouden boven een strandje van wit 
zand. Zij namen elkaar bij de hand en dansten in het rond 
de hond met zijn halsband van boterbloemen, zwom om hen 
heen onder schor geblaf.
Hot middagmaal werd gehouden voor die deu-r van het vis-
schershuis; de vrouw zette in bonte schotels sla op tafel met 
kruiden,er in, die zi j zooeven uit het gras had geplukt, en een
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER• 39
goudgelen eierstruif. Allard en Lucre brachten ieder in een 
reusachtig weegbreeblad aardbeien uit het bosch, zwarte bra-
men en purperen framboosjes, die lieten zij glijden in de 
groote schaal vol room. De visscher en de vrouw zaten mede 
aan tafel en omdat er nu geen stoelen genoeg waren nam 
Allard Aloisl op de knie.
Mevrouw Leonard vroeg de vi:sschersvrouw hoe zij haar 
eierstruif toch maakte, -die was lekkerder dan bij haar thuis ; 
en trotsah zei de vrouw, al de heerschappen uit de stad prezen 
haar struif, en aan Mevrouw wilde zij het ook zeggen hoe zij 
to werk ging daarbij. De visscher sprak met Leonard over 
forellenvangst.
's Middags wilden de kinderen dansen. De visscher nam zi jn 
cither op de -knieen. Op de -tinkelende toonen sprongen zij als 
lammetjes in de wei. Aloisl walste. Hij hield maar niet -op.
Terwijl de visscher den eenen dans na den anderen liet 
klinken, tolde de kleine jongen voort, met de handen in de 
zakken van zijn koddig-,steak broekje, staroogend. Het ronde 
gezicht onder het stroogele haar en den bonten krans, zacht-
bruin als een boschpaddestoel, werd door het bruin heen rood. 
Hij walste door. Mevrouw Leonard riep, en zond een van de 
meisjes om hem to laten ophouden, zij greep hem bij den arm. 
Maar hij, zonder er een draai om to verletten, stompte haar 
met den eleboog weg en danste verder of van niets hij wist dan 
van de muziek,die hem regeerde. En zelfs toen de visscher op-
Meld met spelen danste hij door. Er was een vervoering van 
bewegen in dat kleine lichaam die de gedachte gaande maakte 
aan een hemelbol, zijn banen afdansend door het oneindige 
met zichzelven tot spil, begin en einddoel.
Eindelijk stond, lachend, Lucie op, liep op den vervoerde 
toe, ving hem in haar armen.
„Aloisl ! daar komt de vrouw aan met een heelen schotel 
honingkoeken !"
Aloisl maakte dat hij bij de honingkoeken kwam.
De boot van den visscher dobberde aan den kant. Allard 
hielp Lucie er in en roeiide naar het midden van het meer; 
daar bleef hij drijven. Het was zoo diep hier, dat het klare 
water zwart werd onder den neerzienden blik. Alleen midden 
op zee is het zoo zwart. Allard die dacht aan het boek van „de 
bevrozen bloesems der hoogten", het boek over de gletschers,
40 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER
waarin veel van zulke meeren stored, gletscherwater in diepe 
kloven van het gebergte dat de gletscher geheel overdekte, 
eenmaal, vertelde Lucie van zijnn verrukkingtoen, deverovering 
met de verbeelding en de gedachte van wat tot nogtoe alleen 
aan de zinnen bekend was geweest. Hij verhaalde haar van 
het Eiland altijd was het in zijn gedachte nu, door zijn mu-
ziek van den Droom. Er waren daar plekken aan het strand 
waar bet water zoo klaar was, dat hij bij het zwemmen zijn 
schaduw zag glij,den over den grond. Hij speelde met zijn vin-
gers tegen dien zwarten kameraad in de diepte die teru-gwenkte. 
Zwermen allerkleinste vischjes feller gekleurd dan de prach-
tigste kevers of kapell,en die hun voedsel zoc'hten boven geel 
oranje rosbruin en nevel,ig-:paars koraalgewas schoten tusschen 
hen beiden door, een oogwenk lang verdonkel d .
Toen, met dien glimlach waar hij zooveel van shield, de rech-
ter mondhoek ging 4aarbij een weinigje hooger op dan de 
andere, en er kwam een heel klein kuiltje in het blanke tusr-
sehen teeder rood van wang en rijk rood van lippen, begon ook 
Lucie to vertellen van vroeger. Van den hoek op zolder waar 
zij een pop met houten kop had gevonden, die geschi,lderde 
blauwe oogen had en zwarte spiraaltjes bij wijze van krullen 
om het gezicht heen. Zij had een zwarten merino rok aan, een 
paars gebloemd kat,oenen ischootjak en stof f en schoenen aan 
haar slaphangende voeten. Zij beette Piet-ekoo ! Uren achter-
een had zij in dien stof f igen ,hoek op zolder, tusschen allerlei 
meubels en dingen zooals er nergens in de kamers beneden 
stonden, met Pietekoo gespeeld. Wat verdriet toen Oom 
Lieven haar meenam naar het Museum ! Zij had niets willen 
weten van de pop in rood fluweel met opgemaakt haar en 
armen en heenen -die gebogen konden worden, die hij in de 
plaats haar meebracht uit Parijs.
Zoo gaf ieder den ander zijn vroege belevingen. En, on-
verwacht, vonden zij wat hun gezamenli jik toebehoorde en 
waarvan zij niet eens geweten badden tot op dif gelukki,ge 
oogenblik. Er stored een lijsterbessenstrui'k aan den, oever met 
zijn oranjetrossen, die als scharlaken werden gespiegeld in 
het water. 'Lucie wees Alard de tweevuldige vonkeling van 
rood; zij wilde dat hij er naar kijken zou. Hij ried dal zij zijn 
oogen van zich of wilde wenden, die misschien to zwaar en to 
vast op haar lagen, en zag er heen. Toen zeide zij, lijster-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT ARAN HET WATER. 41
bessen deden haar altijd denken aan wat zij eens had gezien 
in een eik,enlaantje op het buiten naast het hunne, op een 
Septemberdag. Aan al de takken hingen daar trossen lijster= 
bessen waarvoor !een strik was gespannen van paardehaar; 
maar de strikken waren dichtgetrokken. En de lijsters deden 
zich aan de trossen to goed. Hoe gaarne had zij den aardigen 
iemand bedank-t die den boozen vogelvanger zoo oolijk had 
verschalkt, en zij.n arglist veranderd in. een feest voor de 
vogels !
Allard zei stemmig, dat kon zij nog en zelfs op dit oogen-
blik want de aardige i,emand zat tegenover haar in dit bootje. 
En verhaaIde haar, die met groote oogen hem aanzag, hoe hij 
van het eilandje, in de Plassen met een polsstok naar den 
overkant was gesprongen en slent,erend over bet buiten waar 
het huffs met gesloten luiken stond in hot eikenlaantj,e met de 
strikken was gekomen. Zijn mes had hij niet bij zich ge-
woonlijk vergat hij dat hij wildde de twijgen niet knakken, 
toen had hij de strikken dichtgetrokken een voor den. Zeker 
honderd waren bet er geweest. En met groote voldoening had 
hij een lijster met een trosj!e in den snavel naar zijn tak zien 
vliegen.
,, Dat wij dat nu vinden van elkaar !"
Was, het niet als een. lang bewaard geschenk van bet lot, 
toen al hen to samen toegedacht als een teeken, dat de natuur 
voor elkander hen had gemaakt, hun harten van den beginne 
naar elkander toegroeiende ?
Hij waagde niet uit to spreken wat hem op de lippen lag. 
Maar in haar oogen zag hij dat zij hot verstond; „Als kinde-
ren reeds behoorden wij bij elkaar, altijd zullen wij bij 
elkander behooren". En dat zij ja daarop zei.
Bij hot aan land helpen, legde hij een oogenblik lang zij,n 
hand op de hare die op zij n schouder steunde ; hij voeld'e een 
lichten alss onwillekeurigen ddruk van haar vingers.
Geen van beiden sprak meer tot zij bij de anderen waren 
die hen tegemoet kwamen langs den oever.
.
AUGUSTA DE WIT.
(Wordt vervolgd).
VROUWEN.
I .

WACHTEN.

Ambrosisch geurt de blonde bloei der linden.
Maar 't meisje aan 't raam, dat bevend bang blij ft toeven, 
Kan niet de zoetheid van den zomer proeven, 
Wijl hij vergeet	die, ver, met drunken vrinden, 
Zit, in de herberg, op haar min to snoeven .
,, Neen, trouwen, rouwen ! nooit Nat ik mij binden ! 
Zij zal,,als ik, een ander lief wel vinden !" 
0 hoorde zij 't, hoe zou 't haar ziel bedroeven !


In lindenschaduw naadrend, lacht de bode ;
„teen brief van hem!" En, bleek gelijk een doode, 
Valt ze op de peluw, walgend van zijn kussen, 
Haar Ii-ef-de vloekend, wijl zij hem moet haten, 
Die trouw beloofde on die haar kon verlaten 
En 't wild gesnik verbergt ze in 't brandend kussen.
II.

TWEE VROUWEN.

In blank gewaad, een hyacinthenkroon 
Ombloeiend roze 't blinkend brons der haren, 
Antieke dansen, blij, op maat van snaren, 
Herleven deed zij, gratievol en schoon.


Voor elk der edel-rhytmisdhe gebaren
Ontving zij liefde, lof en goud als loon. 
Paleizen won ze en ,geen bleef lang haar woon. 
Haar slaven bogen, windbewogen wren.


Toen 'k uit de zaal, doorgalmd van jubel, trad,
Zag ik mijn,heilige in haar kleed van deemoed,
't Gelaat doorgroefid van vroom verzwegen weemoed, 
Een zi,eke.steunende op haar lij,denspad.
En 'k voelde opeens : de weg door Mar verkoren, 
Stijgt ®p naar 't land, waar leeft wie 'k heb verloren.
TULPENVROUWTJE.

Hard snijdt de rij van daken 't hemelblauw.
Door de enge straat zwoegt moeizaam met een mand 
Scharlaken tulpen van haar bloemenland, 
Moe, kromgebogen, de oude weduwvrouw.


Loon zilvert schaarsch in 't bruin der ruige -hand. 
Haar roep omjoelt der knapen laf gebauw. 
De weg was ver	Zij plukte, frisch van dauw, 
De tulpen af, nog door haar man geplant.


Verschrikt door auto-hoorn en belgeweld,
Verlangt zij bang naar 't vredig huisje op 't veld. 
„Hoe leoft dat stadsvolk in zoo'n ;menschenkooi ?


,, O lief Mevrouwtje ! koop mijn mand toch leeg, 
Dat licht de korf en zwaar mijn beursje weeg 
Maak al uw kamers blij met' lentemooi !"
JONGE WEDUWE.
I .

ROUWZANO.

In 't zwartomfloersd vertrek, in zilvren nacht, 
Op 't kleed van rouw het losgebonden haar, 
Aileen met hem, voor hem, met schoon gebaar, 
De weduw zong haar eedle doodeklacht. 
Kon zang hem wekk,en met zij+n toovermachl? 
Haar hand lag blank, een lelie, op de baar, 
W aar sliep wie nog behoorde alleen aan haar 
Moor 't huis drong yolk, een meisje weende zacht.


I n vol,le zaal, wen, later, zong die vrouw,
Nog bleek van 't eenzaam droomen bij een graf, 
Vroeg 't yolk dat edne liefde- en smartelied.


Veel liedren zong zij, loch de zang van rouw, 
Dien ze, in dat uur, hem mee ten hemel gaf, 
Die bleef van hem, then gaf zij vreemden niet.
46	JONGE WEDUWE.
I I

BIJ ZIJN GRAF.

Den arm vol bloemen, ijlt de vrouw naar 't graf, 
Alsof haar stralend daa!r to beiden stond, 
Wijd open de armen, rijzig, jong en blond, 
Haar lief, die haar, wren zij een hemel gaf.


En hijgend bu!igt ze en bevend kust haar mond 
Den naam van hem, wien dood nam van haar af. 
Zij lijdt voor liefde als voor een zonde straf . 
Zij strooit haar blo,em-en op de zerk in 't rond.


Hier, voor zijn oogen, blauw als van een kind, 
Azuur van maagdepalm en hyacinth, 
Daar, voor zijn lippen, rood van tulpengloed, 
Mimoosagoud voor 't honingblonde haar, 
Voor heel zijn blankheid, lelies	0 hij moet 
Wel voelen nu : die bloemen zijn van haar i
JONGE WEDUWE.	47
LENTE.

't Meewarig buurtje bracht haar goudenregen, 
Meidoorn en klimroos, muurbloem en seringen. 
Zij wil haar hart tot dank en blijheid dwingen 
En Mei weer voelen als een hemelzegen.


De zon vergul.dt haar kamer, vogels zingen
En knaap en meisje zoeken groene wegen
Zij hoort hu-n fluistren	De oogen moot zij vegen 
Als lava chroei-end, voelt zij tranen dringen.


En fel h,erleeft hoe, d' andren Mei, zij plukte, 
n T
I	eegen tuin, met hem de bloementrossen, 
Toen meer dan Mei zijn liefde :haar verrukte.


Nu bleef ze alleen Van leed moet werk verlossen. 
Haar dagtaak wadht, zij arbeidt Droef blijft treuren 
Haar eenzaam hart, bedwelmd van lentegeuren.
48	JONGE WEDUWE.
IV.

ZIJN PORTRET.

En droomend staat zij voor de beeltenis
Van hem, die nam haar blonde jonkheid blij, 
Die teeder vleide : „O liefste ! leef voor mij !" 
Hem, zonder wien is de aarde een wildernis.


Bevrijad van liefde's lieve slavernij,
Nu weent ze alleen, wijl 't leeg en donker is. 
H aar dag is grauw van kill en bltek gemis, 
Haar nacht idoormartelt bang Been droomnenrij.


Wel zocht zij troost in golvend korengoud, 
In wolkenspel, in winddoorsuizeld woud, 
In golvenruischen, w!iegeli-ed voor smart.


Wel hief zij de oogen, hoopvol, tot eon ster
„Zou hij daar wonen ?" Eenzaam bleef haar hart. 
Zoo lang is 't l-even en haar lief, zoo ver.
JONGE WEDUWE.	49
V.

WACHTEN OP DEN NACHT.

Gelijk een landman de al to loome dieren, 
Die log de ploeg door kl.ontig kilefland sturen, 
Zweepte zij voort de trage dagen uren, 
Om d'avond als een weeldefeest to vi-eren.


De haarden vlam'den, blij als vreuigdevuren,
Een vogel floot nog in de populieren.
't Was zoet, -den disch met bloemen to versieren, 
Aan 't venster, pooplend, naar zijn komst to turen.


Nu, zweept zij voort den zwaren gang der stonden, 
't Is ni,et wijl de avond liefde en vreugd zal geven, 
Maar wijl ten lest de mildde go-dgezonden 
Gebenedij-de Nacht tot haar zal komen 
En brengen 't beste deel van dood en Ieven 
Den reinen slaap, de ontroerend .moaie droomen.
JO	JONGE WEDUWE.
VI.

AVOND.

Nu blinkt de straat van zilver en van goud, 
Waar 't zwartgelakt plaveisel hel beschij,nen 
De winkellichten. Ver alree verkwijnen 
De speelschee knapekreten. Star en koud 
Nu staan de huizen. Achter de gordijnen, 
Spreken de men'schen, warm en welvertrouwd, 
Hun li,efdewoord-en -- Sterloo-s donker rouwt 
De regenhem-el boven huizenlijnen.


Zoo vol die huizen	en zoo leeg de straat,
W aar, hol en vreemd, nag enkle stappen klinken, 
Maar nooit de stap, die tot haar woning ,gaat


Zij l,aat haar hoofd.in.,de open handen zinken.
Haar hart moet •eenzaam de eigen tranen drinken. 
Nooit komt hij weer en kust haar blij gelaat.
O N G E.	I_) U lv' E.
51
'T VERGELEND BRUIDSKLEED.

't Vergelend bruidskleed bbreid,t zij open uit de vouwen, 
Ontplooit den sluier, wazigbleek in 't zilvren licht.
Dan schromend, droom.ig vroom, zij van haar sch-ouders licht 
Het dof zwart weduwkleed, waarin haar trouw bleef rouwen w.


Zoo langs :haar l-eden viel, zoo, langs haar aaingezicht,
Dat klced, die slu!ier, op den kroningsdag der vrouwen.
Hoe stond hij woordeloos ontroerd haar aan to schouwen 
En, als door 't blank verblind, look weenende oogen diCht


En voor den spiegel to,eft ze en voelt hoe, loom en teeder, 
Langs lijdensgroeven tratnen vlo,ei,en tot haar mond, 
I n 't marmerwit gel aat een bloedigroode wond.


Wanneer, in hemnelssfeer, vindt zij den lief ste weder ? 
Na leegen dagwoestijn komt dro,ef doorwoelde nacht 
Maar stil ! hij rust in God en wacht, gelijk zij wacht.
H ELENE SWARTH.
VERZEN.
WIEN GIJ WENKT ...

Wien gij wenlkt moet lijden,, lijden, 
schoon hij nog zoo zalilg zij 
in uw liefde, die kan blijjde.n 
't leven, en den dood voorbij .. . 
' t I s de a f st a n d, die geschei den 
houdt wat 'liefst tezamen zij, 
't is de afstand die doet lijden 
in uw armen is 't voorbij !
GELUK.

Dat in den avo.nd, na den regen,
o onuitjubelbaar geheim !
aan, den gebroken hemel rijzen 
de sterren in hun zilvren rij-m ...


En dat, tezaam met hen gestegen, 
de oogen die de ziel belijdt 
vertro,osten op de oude wegen 
het hart in zijn verlatenheid.


Dat in den avond, na den regen, 
als wereld ver en verder wijkt,
gij naast mij gaat op d'oude wegen, 
uw adlem langs mijn oogen strijkt...
54	VERZEN.
De sterren duizlen en de wind 
wankelt de heemlen door 
wrier lokken mij de oogen die 
het hart zich eens verkoor,
het hart ddat nooit zijn heimwee naar 
hun eifndloosheid verloor ...


O breekt niet achter mij uw stem 
om ons onhoudbaar wee, 
of was het maar de -donkre kreet 
der vreesrbewogen zee 
toen uw onpeilbre glimlach uit 
de diepe heemlen glee ...


Als een verbannen koningskind,
ver van zijn glanzend rijk, 
wankel ik door de l,eegten waar 
'k wanhopig naar u reik,
of schoon ik weet, gij komt niet, eer 
i-k ben aan u gelijk.


De sterren duizlen of een mmensch 
ergens zijn vree verloor 
weer lokken mij de oogen die 
bet hart zich eens verhoor ...
VERZEN.
55
Als dit een teeken van Uw komen is, 
vreeslijke stilte, onhoudbare eenzaamhesd, 
laat dan niet lang meer in zijn groot germs 
het hart dat hunkert naar Uw eeuwigheid .


Tranenverduisterd onze oogen zijn
eens N ordt een mensch verlatenheid to groot. 
Daar blijft geen troost dan aan de kim de schijn 
van Uwe dageraad, stralende dood !
0 't wonderbaar bewegen van 
de sterren aan de lucht,
die drijven al maar drijven, en 
of schoon de wereld zucht, 
al ver,en verder wandelen 
den donkren hemel uit, 
standvastig en verheven als 
een goddelijk besluit ...
AGATHA SEGER.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE 
GESCHIEDENIS (1868-1918).
XXII.

Tot de jaren, die wegens de belangrijkheid -der daarin voor-
gevallen gebeurtenissen meer dan andere bij het nageslacht 
bekend zullen blijven, zal, met betrekking tot onze Vader-
landsche Geschiedenis, ongetwijfel'd ook 1894 behooren. In 
de eerste plaats zal dit jaar in de 'herinnering voortleven 
wegens de kamerontbinding en de daardoor ontstane -scheu-
ringen in de politieke partijen, welke een keerpunt in onze 
parlementaire historie vormen, maar daarenboven door de 
zeer belangrijke feiten, die in de tweede helft daarvan plaats 
hadden in Nederlandsch-Indie, met name op Lombok en die 
aller belangstelling in het moederland en in de kolonien tot 
zich trokken.
Het wanbestuur van de Balische vorsten, belij,ders van het 
Hin,doeisme, die in de 1 ste helft der 18de eeuw dat eiland 
hadden veroverd en die de inheemsche Mohammedaansche 
bevolking, de Sassaks, onderdrukten, had nml. de tusschen-
komst van het Gouvernement noodzakelijk gemaakt. Door dit 
wanbestuur dreigde een hongersnood uit to breken, terwijl de 
Regeering nog an,dere grieven tegen den Sultan van Lombok 
had, doordat hij de uit het in 1843 tusschen het Nederlandsch 
Indisch Gouvernement en zijn vasal, den toenmaligen Radjah 
(Sultan) gesloten verdrag voortvloeiende verplichtingen niet 
nakwam en eenige jaren to voren zelfs, zij het dan ook to 
vergeefs, den steun van het Gouvernement der Straits Sett-
58	VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
lements had ingeroepen tegen de Nederlandsche Regeering. 
Toen aan ei.sch,en door den Resident van Bali, namens net 
Nederlandsch Indisch Gouvernement aan den Lombokschen 
Sultan gesteld, geen gevolg was gegeven, achtte de sinds kort 
opgetreden energieke Gouverneur-Generaal Jhr. van der 
Wijck het nemen van krachtige maatregelen noodzakelijk. Hij 
liet een militaire expeditie uitrusten, welke onder opperbevel 
van Generaal Vetter den 5den Juli, vergezeld van 9 oorlog-
schepen, ter reede van Ampenan aankwam. Een ultimatum, 
waarbij de eischen werden herhaald en nieuwe daaraan toe-
gevoegd, werd namens den Opperbevelbebber door een bood-
schapper aan den Sultan overhandigd. Toen binnen den ge-
stelden termijn geen antwoord was ontvangen, had den 6den 
Juli de ontscheping der troepen, zonder tegenstand en zelfs 
met behulp der bevolking, plaats.
Dit machtsvertoon ha,d tengevolge, dat de Radjah de voor-
waarden der Regeering aanvaardde, behalve een, de uit-
levering van zijn onechten zoon Anak Agoeng Made, den 
erkenden aan,stoker van alle troebelen.
Goesti Djilantik, de sluwe leenvorst van Karang Asem op 
Bali, dat ook onder het gezag van het Lomboksche vorsten-
huis stond, die sin.ds 1891 op Lombok vertoefde om den 
Ra.djah tegen de Sassaks bij to staan, sloot zich daarop met 
1200 man bij ons aan. Onze troepen trokken nu den 11-den 
Juli naar Mataram en Tjakra Negara op, hoewel inmiddels 
Anak Agoeng zelfmoord had gepleegd en de Sultan vergif-
fenis had gevraagd voor, het verzet. Na de bezetting van 
beide genoemde plaatsen, weed ondderhandeld met de voor-
naamste Hoofden der Sassaks en met de Balische Vorsten. 
Dezerzij.ds word voorgesteld, dat het Gouvernement een 
ambtenaar zou aanstellen om to waken tegen machtsmisbruik 
van de zijde der Baliers, terwijl de Sassaksche bevolking door 
haar eigen Hoofden, die als zoodanig door het Nederlandsch 
Indisch Gouvernement zouden worden erkend, zou worden 
bestuurd en een nieuw tractaat de betrekkingen tusschen 
Baliers en Sassaks in bijzonderheden zou regelen. Dit voor-
stel vond sterke tegenkanting bij de Poengawas, de Balische 
districts-Hoofden. Hierdoor ontstond een kentering in de 
gezindheid en in de houding van den Sultan, welke zich 
openbaarde doordat hij uitvluchten zocht o.a. om to ontkomen
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	59
aan de betaling van de opgelegde oorlogschatting. De houding 
der bevolking gaf Been aanleiding om to vreezen, dat zij 
booze voornemens zou koesteren tot op den nacht van 25 op 
26 Augustus, toen onze troepen, die to Tj akra N egara gele-
gerd waren, onverhoeds door de Lombokkers verraderlijk 
werden overvallen, waardoor wij zware verliezen leden ; 
onder de gesneuvelden behoorde ook de Onderbevelhebber 
Generaal van Ham. Met moeite gelukte het de troepen de 
kust to doen bereiken.
Een detachement under commando van kapitein Lindgreen, 
uitmakende de achterhoede van een colonne, door den Bevel-
hebber het binnenland ingezonden, werd door den vijand 
omsingeld en was genoodzaakt zich over to geven. De Baliers 
hielden deze mannen tot den 6den September gevangen, niet-
tegenstaande de capitulatie was geschi,ed onder voorwaarde, 
dat zij, na of gif to hunner wapens, terstond naar Ampenan 
mochten vertrekken.
Het bericht van deze ramp verwekte hier to lande in alle 
kringen groote ontroering en verontwaardiging. Algemeen 
werd een onverbiddelijke tuchtiging van den trouweloozen 
vijand geeischt. De hooding van de pers was kalm en waardig. 
Door de oppositie in de Tweede Kamer werd deze aangelegen-
heid niet, zooals in 1873 met betrekking tot de oorlogsver-
klaring aan Atjeh geschied was, als wapen tegen de Regeering 
aangegrepen, al beweerden enekele vooruitstrevende Liberalen 
wel, dat de expeditie zonder voldoende kennis van land en 
yolk was ondernomen, hetgeen door den Minister van Kolo-
nien Bergsma en door andere afgevaardigden werd ontkend. 
De Gouverneur-Generaal trad ook nu weder doortastend en 
onverschrokken op. De expeditie werd uitgebreid en met de 
hulp der Sassaks, die veel talrijker waren dan de Baliers 1), 
welke laatsten het echter wonnen in energie, list en wreed-
heid, werden Mataram enTjakra Negara, na hardnekkigen 
tegenstand van den vijand, weder door ons hernomen, waarbij 
de Lombokkers zware verliezen leden. Einde November was 
Lombok gepacificeerd. De tachtigjarige Sultan met zijn familie 
werd naar Batavia overgebracht. Djilantik was gevlucht. De
1) Het aantal Sassaks werd op 600.000 en dat der Baliers op 75.000 
gescht.
60	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
door hem in deze .geschiedenis gespeelde rol is niet geheel 
dui-delijk geworden. Volgens de Hoofden der Sassaks, zou hij 
het verraad niet hebben aangeraden, noch de verraders 
gesteund. Lombok, dat tot de vasalstaten behoorde, weed nu 
onder rechtstreeksch bestuur gebracht, waarna aldaar gere-
gelde toestanden intraden en de welvaart er terugkeerde.
Door de spoedige pacificatie van Lombok zich sterker 
gevoelend, besloot het Gouvernement ook tegenover Atjeh 
een krachtiger politiek to voeren. Toen in 1881 Generaal van 
der Heyden wend teruggeroepen, heerschte er in Noord-
Sumatra rust en vrede, en de Atjehers schenen tot verzoening 
gezind, zoodat men reeds meen-de, dat de oorlog ten einde 
was, doch sinds het militair gezag door een civiel bestuur, 
blijkbaar ontij,dig, vervangen was, begon het verzet der bevol-
king weder. „Toen d,e een:oogige 1) Koning weg was, eindigde 
de rust" zoo luidde -het slot van een door Dr. Snouck Hur-
gronje opgeteekende heldenzang, waarin een Atjehsche poeet 
de geschiedenis van den oorlog bezong.
De Regeering belastte daarop weder een militair met het 
gezag in Atjeh, doch toen een deel der bezetting dringend 
vereischt werd voor andere diensten, werd in 1884 in een 
geheime verga-dering van de Vereenigde Kamers der Staten-
Generaal besloten tot een geheel nieuw stelsel in Atjeh over 
to gaan, nml. het innemen van een geconcentreerde stelling 
om Kotta Radja, terwijl het overige gebied werd prijs gegeven. 
Binnen deze linie en aan de grens daarvan, waren wij echter 
gedurende de volgende jaren voort-durend tot vechten 
genoodzaakt.
In 1893 wend, op aanraden van den toenmaligen Gouver-
neur van Atjeh, een der invloedrijkste Hoofden, Toekoe 
Oemar, die indertijd verraad tegen ons had gepleegd, weder 
in genade aangenomen en er wend met hem een bondgenoot-
schap aangegaan, in de hoop zoodoende tot een toestand van 
pacificatie van Atjeh to geraken. Wij trokken ons sindsdien 
niet langer terug in de geconcentreerde linie, maar gingen er 
geleidelijk toe over tijdelijke versterkingen daarbuiten op to
') Zooals men weet werd de Generaal van der Heyden bij de krijgs-
tocht naar Samalangan in 1877 door een schot in zijn linkeroog getroffen, 
waardoor het gebruik daarvan hem voor altijd werd ontzegd.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	61
richten. Deze toestand heeft voortgeduurd tot het voorjaar 
van 1896, toen Oemar andermaal verraad pleegde. De 
Regeering achtte nu een krachtig gewapend optreden tegen 
den verrader en zijn volgelingen noodzakelijk om ons prestige 
to handhaven. De Gouverneur van Atjeh, Generaal Deyker-
hoff, die zich klaarblijkelijk door Oemar om den tuin had 
laten leiden, werd onmid,dellijk van zijn civiel en militair 
gezag ontheven en Generaal Vetter werd als Regeerings-
Commissaris naar Atjeh gezonden, waarheen tevens verster-
kingen werden gedirigeerd. Wij zagen ons aanvankelijk 
genoodzaakt alle gebied buiten de concentratie weder to ver-
laten, doch spoedig kon de streek waar Toekoe Oemar zich 
genesteld had, weder in bezit worden genomen. Oemar zelf 
werd niet gevangen, hij zwierf rondd in Atjeh en heulde nu 
met den Sultan en Panglima Polim, een der voornaamste 
Hoofden, dien hij voorheen ha,d bestreden.

XXIII.

Het oplossen van hetgeen Dr. Kuyper destijds noemde „de 
booze electorate kwestie" maakte de hoof.dtaak uit van het 
kabinet Roell, de taak die het krachtens zijn oorsprong geroe-
pen was to vervullen.
,,De nieuwwe kiesrechtregeling zal, wit zij aan rechtmatige 
wenschen voldoen, op breeden grondslag moeten worden 
gebouwd," zoo heette het in de retie waarmede de Kabinets-
formateur de nieu,we parlementaire zitting in 1894 opende. 
Die voor to dragen kieswet zou, zoo kondigde Minister Roell 
later nog in de Eerste Kamer aan „een wet van pacificatie", 
,,een nationale wet" zijn.
Van een sterke begeerte naar stemrecht bij de arbeiders 
was intusschen in den lande weinig to bespeuren. Voor een 
groote meeting, door een radicale vereeniging to Amsterdam 
aldaar georganiseerd, met het doel to trachten een volks-
beweging ten gunste van algemeen kiesrecht in het leven to 
roepen, was de belangstelling zoo gering, dat, naar de voor-
zitter zelf erken-de, de poging als geheel mislukt kon 
beschouwd worden.
Daar het in de bedoeling der Regeering lag het door de 
Grondwet voor den kiezer gedischte bezit van welstand mede
62	VIJFTIG JAREN WT ONZE GESCHIEDENIS.
of to leiden uit de huurwaarde der woning en zij den aanslag 
in de personeele belasting een geschikt bewijsm.iddel dier 
huurwaarde achtte, zoo wilde zij de herziening dezer belas-
ting aan de behandeling der kieswet laten voorafgaan. Deze 
herziening, door den bekwamen Minister Sprenger van Eyk 
ontworpen, bekroonde het groote belastinghervormingswerk 
door Pierson aangevangen en reeds voor het grootste deel ten 
uitvoer gebracht.
Na de aanneming dezer belastingwet, is in het voorjaar van 
1896, bet inmid,dels door Van Houten ingediend kieswet-
ontwerp, bij de Tweede Kamer in openbare behandeling 
geko men .
Volgens de memorie van toelichting was het de bedoeling 
der Regeering het kiesrecht zoo ver uit to breiden als naar 
haar meening met lhet stelsel der Grondwet overeenstemde. 
De geschikte en economisch zelfstandige burgers wilde zij tot 
de stembus roepen, de ongeschikte en onzelfstandige weren. 
Behoudens enkele afwijkingen was het ontwerp een reproduc-
tie van het indertijd door Van der Kaay c.s. ingediende 
amendement op het ontwerp-Tak. Het stemrecht werd ipso 
iure toegekend aan alien, die in de directe rijksbelastingen 
waren aangeslagen (wat de grondbelasting betreft tot een 
bedrag van minstens f 1) en die de verschuldigde som hadden 
betaald. Naast deze census-kiezers zouden categorien van 
personen, die Been belasting betaalden, tot de stembus wor-
den toegelaten, mits zij zelf verzochten op de kiezerslijst ge-
plaatst to worden. Deze categorien waren : lo. huurders van 
woningen, de laatste 6 maanden door hen bewoond, welker 
huurprijs ten minste een voor de verschillende gemeenten of 
gedeelten van gemeenten door de wet bepaaide som bedroeg.
2o. zij die in dienstbetrekking waren of geweest waren en 
een op gelijke wijze als de huurwaarde bepaald loon of 
pensioen genoten.
3o. bezitters van inschrijvingen van ten minste f 100 in de 
Grootboeken der Nationale Schuld of van een inleg op de 
Rijks Postspaarbank van ten minste f 50.
4o. zij die, door of krachtens de wet ingestelde examens 
hadden afgelegd.
De minimum-leeftij.d der kiezers werd op 25 jaren bepaald. 
Vooruitstrevenden Liberalen en Radicalen ging dit , Con-
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	63
servatief Kiesrecht", zooals het in een artikel van Prof. Cort 
van der Linden in dit tij.dschrift gekenschetst werd, lang niet 
ver genoeg. Hun grootste grief was het herstel van het census 
kiesrecht, in radicale bladen, met een variatie op , Mannen-
kiesrecht" als „Mammon kiesrecht" aangeduid.
Enkelen, o.a. Veegens en van Gilse achtten het ontwerp 
in strijd met de G rondwet, die U. bepaaldelijk eischte, dat 
elke kiezer, zoowel een kenteeken van geschiktheid als van 
maatschappelijken welstand zou vertoonen.
De katholieke kamerleden, die alien, met uitzondering van 
Schaepman, tij-dens de verkiezingen van 1894, een manifest 
hadden onderteekend, waarbij erkend werd, dat een zeer 
ruime kiesrechtuitbreiding niet achterwege kon blijven, acht-
ten thans correctieven tegen de volgens hen to groote uitbrei-
ding, door Van Houten voorgesteld, noodzakelijk. Deze cor-
rectieven zouden dan kunnen bestaan in stemplicht of in meer-
voudig kiesrecht. Een amendement Harte, tot invoering van 
de stemplicht, welke destijds reeds in Belgie bestond en daar 
aanvankelijk goad werkte en die hier to lande door den Hoog-
leeraar Fruin krachtig werd verdedigd, dock door Minister 
Van Houten beslist was afgewezen, werd verworpen. Som-
mige Katholieken vonden hierin een reden om hun stem tegen 
de wet uit to brengen, anderen achtten zich hiertoe niet gerech-
tigd, zich aansluftend bij de meening van Haff'mans, die rede 
neerde : ,Wij hebben ons eenmaal on-der een hoed laten 
vangen, dat is verkeerd geweest, maar wij zitten er aan vast 
en mogen de stemplicht niet als voorwendsel gebruiken om 
ons aan een aangegane verbintenis to onttrekken".
De Kuyperianen bestreden het ontwerp-Van Houten, de 
rechterzij-de der Anti Revolutionairen stemde er voor, met 
uitzondering van Beelaerts van Blokland, volgens wien het 
op dat van Tak geleek als een jongere broader op een ouderen. 
Deze afgevaardigde richtte zich bij zijn bestrijdin,g vooral tot 
Kuyper, die in een breed opgezette rede zijn meening over 
het kiesrechtvraagstuk had ontvouwd, welke rude, volgens 
Beelaerts, strekte om to kennen to geven, dat de spreker zich 
practisch bij de Radicalen had aangesloten. Dit gaf tot een 
scherpe woordenwisseling tusschen deze beide Christen-staats-
lieden aanleiding.
De door de linkerzij-de der Liberalen voorgestelde amen-
64	VI JFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
dementen, -die beoogden het kiesrecht vender uit to breiden, 
werden, na door den Minister onaannemelijk verklaard to zijn, 
verworpen, waartoe zelfs verschillende vooruitstrevende 
Liberalen medewerkten. Dit had tengevolge, dat in deze 
fractie een scheuriag ontstond. Een twaalftal leden, onder 
lending van Pyttersen, scheidde zich of van de Borgesianen, 
wier kamerclub daarop nog slechts uit 17 leden bestond. 
Onder de 42 tegenstemmers der wet, welke met een meerder-
heid van 13 stemmen werd aangenomen, behoorden zoowel 
zij, die algemeen of bijna algemeen stemrecht begeerden (de 
17 le,den der club-Borgesius, de Radicalen en de linkerzijde 
der Anti Revolutionairen) als zij wien integendeel deze kies-
rechtuitbreiding nog to ver ging (11 Katholieken, 4 oud-
Liberalen en Beelaerts van Blokland).
In de Eerste Kamer wend de wet aangenomen met mede-
werking van alle Liberalen op een na. Dit lid voorspelde, 
dat de aanneming Clericalisme en Protectionisme zou bren-
gen. Van Houten voegde hem daarop toe, dat het voorbeeld 
door de Vrijzinnigen thans in de Eerste Kamer gegeven, hem 
deed vertrouwen, dat bij de a.s. verkiezingen de Liberalen 
hand in hand zouden staan om Clericalisme en Protectionisme
to bestrijden. Van deze ministerieele uiting weed door de
rechterzijde groote ophef gemaakt. Zij beschouwde haar als 
een verkiezingsagitatie, die, als uitgaande van een lid der 
Regeering, strenge afkeuring verdiende.
Ook om een andere reden nog waren de Clericalen verbit-
terd op Van Houten, en wel omdat hij een begrootingspost 
verhoogd had, ten einde eenige subsidies aan inrichtingen van 
openbaar onderwijs, die het Ministeri,e Mackay geschrapt had, 
weder to kunnen uitkeeren. Deze verhoogde post werd met 
medewerking van alle Liberalen aangenomen. De Anti-
Revolutionairen en Katholieken verweten Van Houten nu, 
dat hij van de toevallige meerderheid der voor een deel met 
hun steun gekozen Liberalen, misbruik maakte, om het open-
baar onderwijs to bevoordeelen. „De Standaard" zag er een 
manoeuvre van Van Houten in om alle Vrijzinnigen weder to 
hereenigen en een oorlogsverklaring aan de Anti-Liberalen.
Door de aanneming der kieswet Van Houten wend het 
stemrecht op het platteland, waar men voor de huishuren en 
de loonen het laagste bedrag had bepaald, zeer uitgebreid.
VIJFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	65
1 n de steaen bleven er echter nog vele arbeiders over, die het 
stembiljet niet deelachtig werden.
,,De Sociaal Democraat", het toenmalig orgaan der 
S.D.A.P. schreef, naar aanleiding van de tot standkoming 
dezer kieswet, dat zij ,in de geschiedenis der Nederlandsahe 
arbeidersbeweging steeds to boek (zou) staan, als de eerste 
sport op de ladder, die het Nederlandsch proletariaat had to 
beklimmen om aan de politieke voogdij der rijken to 
ontkomen".

XXIV.

Toen de kamerverkiezingen van 1897 in het zicht begonnen 
to komen, was er aanvankelijk van eensgezindheid in de 
liberale partij niets to bespeuren. De verdeeldheid bleek eer-
der sedert 1894 nog toegenomen. Eigenlijk kon men van een 
liberale partij nauwelijks meer spreken. Zij was in drie groe-
pen uiteengevallen. Het verschil in opvatting tusschen deze 
fracties betrof niet slechts en zelfs niet in de eerste plaats de 
kiesrechtkwestie, doch vooral het vraagstuk van meer of 
minder staatsbemoeiing op sociaal gebied. De geavanceerd 
Liberalen toonden geen geneigdheid zich to verzoenen met 
de rechtervleugel van hun voormalige partij, wier leden zij 
den naam van , Conservatieven" of hoogstens van ,, Con-
servatief Liberalen" gaven. Zij beweerden, dat een partij, 
waarin plaats zou zijn voor alien, die zich Liberalen noemden 
geen levensvatbaarheid meer kon hebben, omdat spoedig haar 
machteloosheid op wetgevend gebied zou blijken.
Door het aannemen van een nieuw verreikend en zeer uit-
voerig hervormingsprogram en een program van urgentie 
voor de verkiezingen, welke programs door de candidaten 
moesten aanvaard worden, beoogde de Liberale Unie de 
oud-Liberalen uit to sluiten en de Radicalen, -die zich onder de 
lending van den Amsterdamschen Hoogleeraar Treub in een 
Bond vereenigd hadden, steeds meer to naderen. Pogingen 
door Kerdijk aangewend om dezen Radicalen Bond met de 
linkervleugel der Liberalen to doen samensmelten, misluk-
ten evenwel ; de Radicalen wenschten, hoewel tusschen hun 
programma en dat der Liberale Unie weinig verschil meer 
bestond, hun zelfstandigheid to behouden.
1926 I I..	5
66	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
Tenslotte begonnen de Vrijzinnigen toch in to zi-en, dat 
hun onderlinge tweedracht onvermijdelijk tot een zegepraal 
der kerkelijke partijen zou leiden. In een manifest, door 83 
invloedrijke Liberalen van verschillende richting onder-
teekend, werd de noodzakelijkhei-d van samenwerking bij de 
verkiezingen betoogd. Dit manifest had tengevolge, dat een 
compromis tot stand kwam, waardoor de Liberalen van ver-
schillende kleur elkaar bij de herstemmingen steunden 1) .
Aan den linkerkant der Radicalen was inmiddels een nieuwe 
politieke partij ontstaan, die voorbestemd was om eenmaal 
Radicalen en Liberalen to overvleugelen. Domela Nieuwen-
huys had zich niet kunnen vereenigen met het Marxistisch 
Collectivisme, door het international socialistisch congres to 
Parijs in 1889 aanvaard en was daarenboven tot de over-
tuiging gekomen, dat het ongewenscht was to trachten langs 
parlementairen weg het socialistisch doel to bereiken. In 1892 
had de Sociaal Democratische Bond besloten met alle mid-
delen, vredelievende en geweldadige, dit Joel to zullen na-
streven en het volgend jaar nam hij, op een congres to Gro-
ningen, met een kleine meerderheid het besluit, niet meer 
aan den parlementairen arbeid deel to nemen. Een santal
1) Intusschen bleven voor de herstemmingen de beide fracties elkaar 
bestrijden, sums zelfs op minder faire wijze. Zoo verkondigde de oud-
Minister Smidt in een verkiezingsrede to Dordrecht, dat bet Ministerie 
Roell reeds in zijn oorsprong clericaal was, want dat, zooals in staat-
kundige kringen bekend was, op de samenstelling daarvan vooraf de 
goedkeuring van de Bisschoppen was verkregen. Dit nu was niet in over-
eenstemming met de waarheid. Zooals mij uit de aanteekeningen van 
Roell bleek, had deze, tijdens de samenstelling van bet Ministerie, aan de 
katholieke afgevaardigden Harte en Vermeulen de vraag gesteld of de 
opname van Van Houten daarin op zich zelf den steun der Katholieken 
onmogelijk zou maken, in welk geval hij van de Kabinetsformatie zou 
afzien. Op deze vraag, die des avonds to 8 ure werd gesteld, ontving 
Roell reeds den volgenden morgen bet antwoord, dat Van Houten naar 
zijn daden als Minister zou beoordeeld worden, maar dat zijn benoeming 
op zich zelf niet een aanleiding tot een breuk zou zijn.
Ook met bet oog op bet tijdsverloop was bet onwaarschijnlijk, dot 
daarover inmiddels door deze I-leeren met de Bisschoppen was gecon-
fereerd. En indien zuiks al bet geval mocht zijn geweest, dan geschiedde 
dit niet op aansporing van Roell, noch met diens voorkennis, terwijl hij 
daarvan ook later nooit iets, noch direct noch indirect, had vernomen.
De waarheid van bet gerucht werd dan ook door Minister van der 
Kaay, die zich weder candidaat had laten stellen, in een verkiezingsrede 
to Alkmaar, ook namens Roell, beslist ontkend.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	67
vooraanstaande personen in de socialistische beweging, die 
dit votum afkeurden, scheidde zich daarop van den Bond of 
(o.a. Troelstra, van der Goes, van Kol, Vliegen). Deze parle-
mentaire Socialisten richtten, na de verkiezingen van 1894, 
de Sociaal Democratische Arbeiderspartij op, die een beginsel-
program opstelde, ontleend aan dat der Duitsche Marxistische 
Socialisten. Aanvankelijk was de verhouding tusschen den 
Bond, waarvan de meeste arbeiders nog deel bleven uitmaken, 
en de S.D.A.P. zeer scherp. Allengs begon de Bond echter 
een kwij nend bestaan to lij den . I n 1897 besloot hij de leden 
persoonlijk vrij to laten al of niet aan den stembusstrij,d deel 
to nemen en het volgend jaar vereenigde hij zich met de 
S.D.A.P., nadat Domela Nieuwenhuys met enk,ele volgelin-
gen was uitgetreden en tot het revolutionair anarchisme was 
overgegaan. Bij de verkiezingen verscheen de S.D.A.P. met 
een program, dat als eerst-e punt vermel d-de : , , Grondwetsher--
ziening om to komen tot algemeen enkelvoudig kiesrecht voor 
mannen en vrouwen" .
Der Roomsch Katholieke Staatspartij was het gelukt haar 
eenheid to handhaven, al stond Schaepman, na de ontbinding 
van 1894, aanvankelijk buiten de kamerclub. Deze staatsman 
begon toen meer en meer op to treden voor de werklieden, 
in de richting van de staatkunde door Paus Leo XIII, bij zijn 
in 1891 uitgevaardigde Encycliek „ Rerum Novarum" aan-
gegeven, waardoor de politiek in geheel Europa een wending 
nam ten gunste van de Democratie. De in 1891 uiteengevallen 
coalitie der Katholieken en Anti Revolutionairen kwam in 
1897 weder tot stand, althans beide partijen beloofden elkaar 
bij de stembus to steunen en Schaepman hoopte nu, dat de 
uitslag der verkiezingen hem zooal niet op het kussen dan 
toch weder daarnaast zou plaatsen.
Bij het opstellen van het program van actie der Anti Revo-
lutionairen voor de verkiezingen was het nml. Kuyper's 
streven geweest bij de Katholieken in het gevlei to komen. De 
onderwijskwestie weed weder in haar geheelen omvang aan 
de orde gesteld, voorts bescherming van den graanbouw 1),
') Door den katholieken afgevaardigde Dobbelmann was reeds in 
1895 een motie voorgesteld, waarbij hij de Kamer als haar oordeel wilde 
doen uitspreken, dat beschermende rechten dringend geeiseht werden tot
68	VI JFTIO JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
terwiji de persoonlijke dienstplicht, -die in 1891 de oorzaak 
was geweest van de breuk met de Katholieken, was prijs 
gegeven, althans niet meer in het program werd opge-
nomen 1). Door het verzaken van laatstgenoemd punt, dat het 
Ministerie Mackay zoo krachtig had verdedigd tegenover de 
Katholieken, verbeurden de Anti Revolutionairen wel de stem-
men van vele kleine luyden onder de nieuwe kiezers, doch 
zij verzekerden zich daarrnede -den steun der Roomschen. In 
het program van laatstgenoemden namen de sociale vraag 
stukken een groote plaats in, voorts werd geeischt bescher-
ming van landbouw en nijverheidd door verhooging der invoer-
rechten, terwiji men in de onderwijs paragraaf weder de oude 
bekende klanken van -den schoolstrijdd vernam o.a., dat er 
naar gestreefd behoorde to worden ode bijzondere school regel 
to doen zijn. Het herstel der coalitie en het streven der beide 
daartoe behoorende partijen naar protectionisme en hervat-
ting van den onderwijsstrij,d, had er voorzeker ook toe mede 
gewerkt om den Liberalen de noodzakelijkhei,d to doers inzien 
elkaar bij de stembus niet tegen to werken.
De fractie, die zich in 1894 van de Anti Revolutionairen 
had afgescheiden en als wier hoofd de Savornin Lohman 
optrad, had zich niet bij & nieuwe coalitie aangesloten. De 
verhouding tusschen Kuyper en Lohman werd nog meer ge-
spannen, nadat laatstgenoemde zich genoodzaakt had gezien 
als Hoogleeraar aan de Vrije Universiteit of to treden, toen de 
Vereeniging voor Hooger Onderwijs op gereformeerden 
grondslag in een bijeenkomst op Seinpost to Scheveningen in 
1895 aanmerking had gemaakt op zijn onderwijs, dat niet in 
overeenstemming zou zijn met de gereformeerde beginselen.


verbetering van den toestand van den landbouw en de industrie en in 
het belang der schatkist.
Vooral de achteruitgang van den landbouw in die jaren (o. a. door de 
daling van de graanprijzen tengevolge van den grooten graaninvoer uit 
het buitenland) maakte, naar de meening van den voorsteller, het nenen 
van protect ionistische maatregelen noodzakelijk. De motie werd verwor-
pen met 52 tegen 33 stemmen. Alle Katholieken (behalve Schaepman) 
stemden vdor evenals de meeste Anti Revolutionairen.
1) Kuyper motiveerde deze zwenking in „de Standaard" door de 
bewering, dat de wettelijke afschaffing der plaatsvervanging eigenlijk niet 
noodig was, omdat zij er feitelijk zou zijn, wanneer maar niemand zich 
meer beschikbaar stelde als plaatsvervanger of nummerverwisselaar.
VI JFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	.69
In 1896 vereenigden de Lohmannianen zich tot een afzon-
derlijke staatkundige partij, onder -den naam van Vrij Anti 
Revolutionairen. Het door deze nieuwe organisatie aange-
nomen program van beginselen stemde eigenlijk in hoofdzaak 
overeen met dat der Anti Revolutionairen, van wie zij alleen 
verschilde, doordat zij het autoritair bestuur van Kuyper 
afkeurde, (die thans lender was zoowel van de partij als van 
de kamerclub en tevens Hoofdredacteur van „de Standaard" ) 
en meer decentralisatie en onafhankelijkheid voor de kiezers 
verlangde.
Ongeveer tezelfder tijd was nog een nieuwe partij ontstaan, 
de Christelijk Historische Bond, een voortzetting van de 
Nationale Partij van Ds. Buytendijk. Deze groep was beslist 
Nederlandsch HJervormd, Anti-Katholiek en Anti-Gerefor-
meerd. Zij had geen eigen werkprogram en wilde zich aan-
sluiten bij die partij, welke de meeste waarborgen bood voor 
de handhaving der Nederlandsch Hervormde Kerk als vrije 
kerk in een vrijen staat. De lenders, de Predikanten 
Dr. Bronsveld en Dr. de Visser, althans eerstgenoemde, 
gaven de voorkeur aan de Oud-Liberalen, doch waren even-
eens welwillend gezind jegens de Vrij Anti Revolutionairen,.
,, VOOr of tegen bescherming" was voornamelijk de leuze 
bij de verkiezingen van 1897, welke de verwacliting der 
Katholieken en Kuyperianen de overwinning to zullen be-
halen, ondanks dier ijverig werken, niet vervulden. Het mocht 
nml. der linkerzijde gelukken een, zij het dan ook geringe, 
meerderheid in het Parlement to verwerven. Deze nieuwe 
linkerzijde gaf echter een eenigszins andere kleurverhouding 
to zien dan -de vorige. Het aantal oud-Liberalen was tot 13 
teruggebracht 1), hetgeen voor een deel bet gevolg was van
2) Tot de niet gekozenen behoorde ook Van Houten, die zich weder 
to Groningen candidaat had laten stellen. Ook later heeft deze staatsman 
nimmer meer een zetel in het Parlement kunnen bemachtigen, behalve 
in 1922, toen hij wegens hoogen leeftijd de benoeming niet aanvaardde. 
Toen hij in 1900 to Deventer gecandideerd was, stelden de Vooruit-
strevenden tegenover hem Marchant, toenmaals jong advocaat. De 
Katholieken en Anti Revolutionairen stemden daarop laatstgenoemde, 
teneinde „den grootmeester van het Anti-Clericalisme" zooals het heette, 
to weren. Van Houten verloor den strijd met 800 tegen 2000 stemmen. 
\ el heeft Van Houten nog eenige jaren zitting gehad in de Eerste Kamer,
70	VI JFTIG JAREN UIT ONZE G ESCHIEDENIS.
de tactiek der Kerkelijken om bij dde herstemmingen de Radi-
caken to steunen. Te Deventer gaven zij de voorkeur aan den 
landnationalisator Stoffels boven den oud-Liberaal Van Del-
den en to Rotterdam verkozen, zelfs de Katholieken, den 
der leiders van den Anti-papistischen Christelijk Historischen 
Bond De Visser boven Mees, een bekend lid van de rechter-
vleugel der Vrijzinnigen.
De Unie Liberalen vormden met 33 zetels verreweg de tal-
rijkste groep der linkerzij-de, welke voorts nog uit Radicalen 
bestond, terwijl de Socialisten, die sedert 1841 niet meer in 
-de Kamer waren vertegenwoordigd geweest, thans 3 van de 
meest bekwamen uit hun midden, Troelstra en Van Kol, als 
candidaten der S.D.A.P. en Van der Zwaag, lid van den 
Socialistenbond, het Parlement konden doen binnentreden. 
Waar het overwicht der Liberalen dus naar links was ver-
plaatst, achtte het Ministerie bet gewenscht of to treden. 
Trouwens Roell had van den aanvang of de opvatting gehul-
digd, dat het belang onzer constitutioneele instellingen mede-
bracht, dat het Kabinet, na de invoering eener nieuwe kies-
wet zou plaats maken voor een Bewind, welks leden tot de 
verschillende groepen der Vrijzinnigen zouden behooren 1).
Een opdracht om het Ministerie to reconstrueeren of een 
nieuw to vormen meen-de Well evenmin to molten aanvaar-
den, omdat hij naar zijn oordeel toen niet de aangewezen man 
was om een Kabinet -samen to stellen, dat het ralliement der 
liberate partij zou moeten in de hand werken, aangezien mede 
door zijn toedoen in 1894 het toenmalig bestaand Bewind was 
afgetreden. De Regentes verzocht nu, made op advies van Roell, 
aan den oud-Minister Pierson teen Kabinet samen to stellen, 
dat de geheele liberate partij zou vertegenwoordigen en dat 
zou moeten trachten de sociale verbeteringen tot stand to
terwijl hij voortdurend, tot op den huidigen dag, schoon hoogbejaard, door 
,,staatkundige brieven" en andere geschriften, van zijn medeleven met 
de politiek van den dag bet bewijs is bli jven geven.
1) Volgens Van Houten gaven de verkiezingen op zich zelf aan Roes l 
geen reden tot aftreding en zou bet feit, dat de Minister van Financien, 
Sprenger van Eyk, uit persoonl.ijke overwegingen, niet langer dan ter 
vervulling zijner politieke afspraken noodig .l was bet ministerambt 
wenschte to bekleeden, op de houding van Roell belangrijken invloed 
hebben gehad. (,,Vijf en twintig jaar in de Kamer", 2de periode, Ilde 
stuk, p. 21, noot).
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	71
brengen, waarmede alle waarachtige Vrijzinnigen het eens 
waren. Pierson, die zich tegen de politiek der Liberale Unie 
bij de laatste verkiezingen had gekant en het Manifest der 83 
Liberalen had onderteekend, stoned, daar hij deel had uitge-
maakt van het Kabinet-Tak, toch nog -eenigszins to boek als 
geavanceerd en was in het district Enschede tot Kamerlid 
gekozen. Hij was voorzitter der vereeniging , , het vrije ruil-
verkeer" en had tijdens de verkiezingen met woord en daad 
een levendig aandeel genomen aan den strijd tegen het Protec-
tionisme. Met behuip der oud-Liberalen Gleichman en Mees 
gelukte het hem Je verschillende fracties der Vrijzinnigen in 
zijn Ministerie to vereenigen.
In de aanteekeningen van mijn vader vond ik omtrent 
Pierson als kabinetsformateur het volgende vermeki
Pierson had eigenschappen, die hem voor Premier zeer geschikt maak-
ten, zijn zeer uitgebreide algemeene kennis, zijn grondige bekendheid 
met de staatshuishouding (? staathuishoudkunde) en zijn onovertroffen 
rechtschapenheid en openhartigheid. Men kon hem volmaakt vertrouwen, 
daarbij waren alle persoonlijke bedoelingen hem vreemd. Hij werkte 
meer dan wellicht eenig staatsman in Nederland, alleen voor zijn land, 
zonder zich, niet alleen om zijn persoon, to bekommeren, maar ook zon-
der het oog to hebben op staatkundig partijbelang. In de onderwijskwestie 
was hij vrij wel neutraal gebleven, in zijn hart, geloof ik, meer voor-
stander van bijzonder- dan van staatsonderwi js, uit een beginsel van liefde 
voor de vrijheid en ook uit eerbied voor de herinneringen zijner jeugd. 
Zijn vader was edn van de mannen van het Reveil to Amsterdam geweest, 
vriend van da Costa en diens geestverwanten, hij zelf, schoon niet 
orthodox, was een godsdienstig man gebleven.
Doordien Pierson de eigenlijke politiek nooit van nabij had gezien in 
het Parlement, had hij weinig oog voor de partijpolitiek. Hij was ook to 
eerlijk, to veel vijand van alles wat naar kronkelwegen zweemde, to 
weinig kwaaddenkend om zich de politieke verhoudingen van de partijen 
in de Kamer goed voor to stellen. Hij verkeerde to veel in den waan, 
dat iedereen, als hij, alleen het algemeen belang voor oogen had. Dat 
er menschen waren, die voortdurend alleen rekenden met het belang 
der partij of met hun persoonlijke staatkundige positie, wilde er bij hem 
niet in. Hij doorzag het somtijds wel, mar hij scheen het gedurig weder 
to vergeten.
Het was deze laatste eigenschap, die hem dikwijls in den weg stond, 
hij was to open, praatte zich wel eens voorbij, waartoe zijn groote 
gemakkelijkheid van spreken hem bovendien reeds verleidde en doorzag 
niet de politieke gevolgen van daden en woorden.
In het algemeen had Pierson de gewoonte om een denkbeeld, dat bij 
hem opkwam, dadelijk uit to spreken, in conferenties, in den minister-
raad, zelfs in de openbare zitting der Kamer. Hij werd dan wel eens van 
inconsequentie beschuldigd, doch eigenlijk ten onrechte, het was meer
72	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
een hardop denken ; bij nadere overweging zag hij gewoonlijk, dat hij 
to ver was gegaan.
Als financier had Pierson buitengewone eigenschappen. Vooreerst 
kende hij alles wat op onze financieele huishouding betrekking had door 
en door en hij stelde zich met grooten ijver op de hoogte van alle bijzon-
derheden. Hoewel zijn karakter er toe leidde om van personen en zaken 
altijd het beste to denken, zoodat hem voortdurend een zeker naief 
optimisme werd verweten, was hij ten opzichte van de schatkist eerder 
zwaartillend. Niet sluitende begrootingen waren hem een gruwel, tegen 
groote uitgaven was hij altijd zeer gekant en bestreed die zoo lang 
mogelijk. Toch legde hij er zich tenslotte, na hevig tegesnpartelen, dik-
wijls bij neder.
De portefeuille van Buitenlandsche Zaken bond Pierson 
eerst Roell aan, die na ernstig overleg, besloot daarvoor to 
bedanken, hoofdzakelijk omdat, zooals hij het in een aan 
Pierson gerichten brief uitdrukte, ,,de Kapitein bij het zinken 
van het schip het laatst aan booed moet blijven" en hij het niet 
voegzaam achtte tegenover zijn,ambtgenooten, dat hij, de for-
mateur van het Kabinet, en dan nog wel niet als Premier in een 
ander Ministerie zou overgaan. Daarop deed Pierson, die door 
de weigering van Well zeer teleurgesteld was en er zelfs even 
over gedacht had om nu de opdracht neder to leggen, het-
zelfde aanbo-d aan mijn vader, die bij de verkiezingen zich had 
teruggetrokken, toen zijn candidatuur to Amsterdam de aan-
eensluiting der Liberalen aldaar dreigde in den weg to staan. 
Hoewel geen ministerieele portefeuille begeerend, meende hij, 
dat zijn plicht hem gebood niet to weigeren en hij nam als ver-
tegenwoordiger van de rechtervleugel der Liberalen in het 
nieuwe Kabinet zitting.
De overige leden van dit Ministerie behoorden tot de 
Liberale Unie of konden althans tot de meer geavanceerden 
gerekend worden. Het waren : Prof. Cort van der Linden, 
die als Hoofd van het Departement van Justitie optrad; Goe-
man Borgesius, de lender van de linkergroep der Liberalen 
in de Kamer, die de portefeuille van Binnenlandsche Zaken 
verkreeg, nadat Prof. Drucker daarvoor had bedankt 1) ;

1) De fractie Borgesius zag met leede oogen, dat mijn vader van dit 
Kabinet deel uitmaakte. Pierson had aan Borgesius doen weten, dat hij 
mijn vader als Minister wenschte en dat Borgesius, wanneer diens club 
daartegen bezwaren had, zou hebben to kiezen of to deelen. Met mijn 
vader of in het geheel niet. De club schijnt zich toen to hebben terug-
getrokken of Borgesius heeft meet de bezwaren der club niet langer 
rekening gehouden.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	73
Cremer, die als Minister van Kolonien en Generaal Eland, 
die als Minister van Oorlog van het nieuwe Bewind deel uit-
maakten, en de Ministers van Waterstaat Lely en van Marine, 
Jansen 1), welke beiden laatsten reeds in het Ministerie van 
Tienhoven zitting hadden gehad. Voordat doze Heeren aan 
de Regentes ter benoeming waren voorgedragen, hadden zij 
deelgenomen aan een bijeenkomst ten huize van Pierson, 
waarbij door hen een Regeeringsprogram werd vastgestel4d 2). 
Ter opening dezer bijeenkomst zeide Pierson het volgende
Bi j de keuze der personen, tot wie ik mij gewend heb, heb A.- mij 
laten leiden door deze gedachte, dat bij de jongste verkiezingen voor de 
Tweede Kamer der Staten-Generaal de geheele liberale partij in all, hare 
schakeeringen, door eendrachtige samenwerking de overwinning heeft 
behaald. Wel is thans in de meerderheid, die afdeeling der liberale partij, 
die men met den naam van vooruitstrevende pleegt aan to duiden, het 
sterkst vertegenwoordigd. Maar zij won de meeste harer zetels doordien 
de steun van voorstanders der andere fractie haar niet ontbr oken heeft. 
Aan dit felt moest bij de samenstelling van het Kabinet gedacht worden, 
en dat heb ik willen doen. Wanneer straks het nieuwe Ministerie optreedt, 
moet elke fractie der liberale partij daarin bekwame vertegenwoordigers 
vinden, maar die der links-Liberalen de talrijkste.
Het is waar, dat samenwerking van mannen, die tot versehillende 
afdeelingen der liberale partij behooren, eigenaardige moeilijkheden 
biedt. Die moeilijkheden laten zich echter overwinnen, wanneer men in 
het oog houdt, dat alien op denzelfden politieken grondslag staan en dat 
zich derhalve een programma laat samenstellen, waarbij alien zich neder-
leggen. Moge dan bij den een de geestdrift voor de uitvoering van ieder 
deel van dat programma grooter zijn dan bij den ander en het programma 
zelf in het oog van sammigen to beperkt wezen, dit zal niet verhindf ren, 
dat men elkander in de regeeringstaak krachtig ter zijde staat., Ot dit 
mogelljk is moet heden blijken.

En dit is inderdaad mogelijk gebleken. ,Wij spraken van 
,,half elf tot half zes, zeer vriendschappelijk, zonder eenige 
,,moeilijkh-eid" teekende mijn vader o.a. omtrent deze ver-
gadering aan.
Het programma waarmede de aanwezigen zich eenparig
1) Toen de Tweede Kamer, bij de behandeling van de Marine-begroo--
ting voor 1898 een amendement-Goekoop had aangenomen, waarbij de 
door den Minister aangevraagde gelden voor den bouw van een pantser-
schip, type Kortenaar, werden geschrapt, vroeg Minister Jansen ontslag 
en werd vervangen door den Vice-Admiraal Jhr. Roell.
2) Het verslag van deze bijeenkomst, dat ter kennis werd gebr acht 
van H. M. de Koningin-Regentes, werd door Mr. C. W. de Vrics ge-u-
bliceerd in ,Themis" 1925 No. 1.
74	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
vereenigden, wend later in de troonrede opgenomen en 
bevatte o.a. tal van wettelijke maatregelen tot verbetering van 
sociale toestanden, voorts o.m. verschillende wijzigingen van 
het btirgerlijk recht, invoering van leerplicht, herziening der 
armenwet, invoering van den persoonlijken dienstplicht. Ten 
aanzien van het kiesrecht wend bepaald : dat geen principieele 
wijzigitigen zouden worden voorgesteld. „Ten eerste, omdat 
,,moet worden afgewacht, welken invloed de nieuwe Perso-
„neele belasting op het kiesrecht zal uitoefenen; ten tweede 
„en dit inzonderheid omdat andere zeer dringende hervor-
,, mingen op afdoening wachten en het parlementaire werk in 
„hooge mate zou worden belemmerd, indien weder een nieuwe 
, , kieswet aan de orde werd gesteld. H erziening op onder-
,,.geschikte, vooral technische punten, in-dien ddringend noodig,
,was daarom echter niet uitgesloten".

xxv.

Den 31 step Augustus 1898 was het achttiende jaar der 
Koningin vervuld, en krachtens de grondwettelijke bepaling 
wend H.M. op lien datum meerderjarig en aanvaardde zij 
suo iure de Regeering.
Den vorigen dag was een Proclamatie der Regentes in de 
'Staatscourant verschenen, de daarin uitgesproken bede, dat 
cons land groot zij in alles waarin ook een klein yolk groot kan 
zijn, bleef als een gevleugeld gezegde voortleven. In deze 
Proclamatie bracht Koningin Emma dank aan alien, die H.M. 
met raad en daad hadden bijgestaan. Deze dank werd door 
bear landgenooten beantwoord met een gevoel van innige 
erkentelijkheid voor het wijs beleid, dat H.M. bij het waar-
nemen van het Regentschap had getoond en voor de uit-
nemende wijze, waarop zij, , bijgestaan door den Raad van 
Voogdij, hare dochter had opgeleid voor dier verheven roe-
ping. De Regentes had, volgens de tot oordeelen bevoegden, 
bij het behandelen van staatsaangelegenheden steeds blijk 
gegeven van een juist inzicht, van degelijke kennis der 
Regeerings-zaken, van groote tact en van een zeer strenge 
constitutioneele opvatting.
Op den dag, waarop Zij zeifstandig de Regeering aan-
vaardde, maakte Koningin Wilhelmina dit heugelijk feit bij
VI JFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	75
Proclamatie aan het Nederlandsche yolk bekend. Deze dag 
wend overigens niet als zoodanig gevierd, met het vooruit-
zicht op de groove feesten bij de inhuldiging. Wel gaven de 
godsdienstoefeningen van de verschillende gezin.dten, glom 
in den lande, er zekere wijding aan, al geschiedde dit ook niet 
op uitnoodiging der Regeering, gelijk het anti-revolutionaire 
kamerlid Donner had gewenscht, omdat •daarvoor, zooals 
Minister Pierson -hem antwoordde, geen aanleiding bestond, 
aangezien de kerkgenootschappen hiertoe reeds het initiatief 
hadden genomen .
Ook ontving de Koningin dien dag de Ministers, bij welke 
gelegenheid de Premier eenige indrukwekkende woorden 
sprak en daarbij zeer welsprekend deed uitkomen, dat de 
liefde van het Nederlandsche Volk voor het Huis van Oranje 
zijn grond daarin had, dat dit Huis ten alien tij,de zich het 
Volk in zijn geheel had aangetrokken en de edelste en beste 
aspiration van dat yolk tot de zijne had gemaakt.
De 6de September was de dag, bestemd voor de door de 
Grondwet voorgeschreven plechtige be" iging en inhuldiging 
der Koningin „binnen de stad Amsterdam in een openbare 
en vereenigde vergadering der Staten-Generaal", voor welke 
ceremonie more .majorum de Nieuwe Kerk op den Dam wend 
uitverkoren. Deze plechtigheid maakte op alien, die, evenals 
ik, het voorrecht hadden haar bij to wonen een indruk, dien 
zij voorzeker nimmer zullen vergeten.
De korte rode, waarbij de achttienjarige Vorstin o.a. ver-
klaarde de woorden van haar ,onvergetelijken Vader" tot 
de hare to maken : ,Oranje kan nooit, ja nooit, genoeg voor 
Nederland doen", werd met een welluidende, heldere stem en 
duidelijke intonatie uitgesproken, zoodat zelfs den verst afge-
plaatsten toeschouwers in het ruime kerkgebouw, geen woord 
ontging. De krachtige stem der Koningin is waarschijnlijk 
een erfenis van haar Grootmoeder van vaders zijde, Koningin 
Anna Paulowna, want alle leden van het voormalig Russisch 
Keizershuis Romanof schijnen bekend to zijn om hun krachtige 
stemorganen.
Onmiddellijk na het uitspreken dezer rede hief de Koningin 
op waardige en toch natuurlijke wijze den arm van onder den 
breeden hermelijnen mantel omhoog om den eed to zweeren, 
door de Grondwet voor:geschreven.
76	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS-
Na de eedsaflegging volgde even een oogenblik van diepe 
stilte en daarna een uitbundig gejuich , Leve de Koningin !" 
Daarop plaatste de Voorzitter der Vereenigde Verga.dering, 
van Naamen van Eemnes zich bij den troon en sprak de 
grondwettelijke formule uit, welke vervolgens door hem en 
ieder van de aanwezige leden der Staten-Generaal wend 
heeedigd of bevestigd.
Bij het einde der plechtigheid zong het koor een achtregelig 
vers, op de wijze van „Nun danket alien Gott", hetwelk ver-
vaardigd was door Minister Pierson 1), een bijzonderheid 
slechts aan weinigen bekend.
Buiten en behalve de vorstelijke bloedverwanten der 
Koningin, de Indische Prinsen en het geheele corps 
diplomatique (-'), waren verscheidene vreemdelingen bij de 
inhuldiging tegenwoordig o.a. de bekende Engelsche geschied-
schrijver Frederic Harrison, die als zevenjarige knaap de 
kroning van Koningin Victoria had bijgewoond en die in een 
briefje aan mijn vader, vbbr zijn terugkeer naar Engeland 
schreef : ,He carries away a profound impression of the 
grand ceremony of the 6th when everything said and done 
from the Queen downwards by all who took part in it, made 
an occasion that can never be forgotten".
De Brie socialistische volksvertegenwoordigers waren niet 
aanwezig. Naar verluidde had Troelstra tot het laatste oogen-
blik in beraad gestaan om to verschijnen en zijn niet-afleggen 
van den eed to motiveeren in een rede tot het uitspreken waar-
van de President hem zeker wel niet de gelegenheid zou heb-
ben geschonken.
Thans gaf Troelstra bij de behandeling van het Adres van
1) Dit vers luidde aldus
0, onvergeetbre stond,
0, dag van zielsverblijding, 
Hoe werd 't aloud verbond 
Gesterkt door hooger wijding. 
Nu daal' op 't vorstlijk hoofd, 
Heel Neerland's vreugd en eer 
Een rijke zegen neer !
Zoo wordt God's naam geloofd.
2) Ook de Internuntius mocht, met uitdrukkelijk verlof van den 
Paus, deze plechtigheid in een Protestantsche Kerk, als zijnde niet van 
godsdienstigen aard, bijwonen.
VI JFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.	7 7
Antwoord op de troonrede in de Tweede Kamer van zijn niet 
verschijnen in de Nieuwe Kerk rekenschap in een eindelooze 
redevoering en haalde daarbij o.a. aan verslagen van corres-
pondenten in een Fransch en in een Beigisch blad, die, waar-
schijnlijk om iets pikants to leveren, in helle kleuren de dron-
kenschap en de ongebondenheid, die tij'dens de feesten to 
Amsterdam zouden hebben geheerscht, geschetst hadden. 
Geen enkel ander buitenlandsch blad had lets van then aard 
vermeld, Door het radicale Amsterdamsche lid Nolting en den 
Rotterddamschen werkman-af gevaarrdigde de Klerk, wend hier-
tegen krachtig geprotesteerd, een bewijs, dat de arbeiders, 
ook de meer radicale, het feest met hart en ziel hadden 
medegevierd.
De vreemde pers was vol lof over de inhuldigingsplechtig-
heid. , Zulk een schouwspel in Frankrijk, zou alle Franschen 
tot Royalisten maken", schijnt een verslaggever van een der 
radicale Fransche couranten to hebben uitgeroepen.
Des namiddags werd een maaltijdd ten Paleize aangericht, 
waaraan meer dan 200 gasten deelnamen. Dit banket weed 
bijgewoond door bijna alle leden der Staten-Generaal. Het 
voorschrift dat galakleeding niet vereischt werd, maakte het 
o.a. den werklieden-afgevaardigden Heldt en de Klerk moge-
Iijk aan den koninklijken disch aan to zitten.
De volgende dagen werden de feestelijkheden in de hoofd-
stad voortgezet, o.a. bestaande uit een waterfeest des avonds 
op het Y, dat door de verlichte oorlogschepen en de fraai ver-
sierde en geillumineerde kleine vaartui,gen een schoon schouw-
spel gaf to zien, een historische optocht en een gala-voorstel-
ling in den Stadsschouwburg, waar een tooneelstuk van 
Schimmel ,Oranje en Nederland" werd opgevoerd, dat door 
den hoogbejaarden dichter met een toepasselijk slot was 
aangevuld.
Den 9den September deed de Koningin haar blij-de intocht 
in de residentie, alwaar nog enkele dagen de feesten voort-
duurden, hoewel de tijding van den moord op de Keizerin van 
Oosfenrijk gepleegd door een anarchist to C eneve, een scha-
duw wierp op de feestvreugde.
Toen mijn vader den Oostenrijkschen Gezant bezocht om 
hem de deelneming der Regeering over to brengen en hem 
vroeg of naar zijn meening de feesten, die reeds waren vast-
78	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS.
gesteld, zouden kunnen doorgaan, antwoordde de Heer 
Ockolyszani hem : ,Mijn meester de Keizer heeft zoo vaak 
in zijn leven feesten moeten bijwonen, wanneer zijn hart vol 
droefheid was, dat hij het uitstekend begrijpen zal, dat uw 
Koningin, ook al is de vreugde bij hear bedorven door het 
treurige nieuws, toch aan de f eeeten blij f t deelnemen". Er 
werd dan ook besloten de feestelijkheden to doen plants heb-
ben, mode omdat er geen f amiliebetrekking bestond tusschen 
het Oostenrijksch Vorstenhuis en onze Koningin.
Een vlootrevue, waarbij H.M. een bezoek bracht aan de 
scheepsmacht, vereenigd in het Hollandsch Diep en een revue 
van het leger op de heide bij Bennekom, besloten de reeks der 
inhuldigingsfeesten, in den volksmond ,kroningsfeesten" 
geheeten, minder juist evenwel, daar onze constitutie een 
kroning van het Staatshoof d niet kent.
Het bleek bij al deze feesten hoe gering in aantal de tegen-
standers van het koningschap in ons land waren. Nergens 
althans wend eenige tegenbetoging zelfs beproefd ; bij de 
gansche bevolking was slechts geestdrift en hartelijke toegee 
negenheid waar to nemen

Leusden.	J. A. A. H. DE BEAUfiOAY1C .
(Wordt vervotgd).
HEDENDAAGSCHE BESCHOUWINGEN

OVER HET VEREENIGD KONINKRIJK


VAN WILLEM I.')
Verleden voorjaar heb ik onder de titel De Groot-Nederla 
sche Gedachte een bundel opstellen en lezingen in het licht 
gegeven, waarin ik me heb doen kennen als een ketter onder 
de Nederlandsche historici. De discussie in die vroegere 
betoogen opgezet wil ik thans vervolgen. Maar waar ik totnog-
toe mijn opvatting voornamelijk aan de interpretatie van die 
groote gebeurtenis, de scheuring van de zeventien Neder-
landen op het einde der 16e eeuw, gedemonstreerd heb, wil 
ik nu handelen over de hereeniging en de hernieuwde scheu-
ring van een eeuw geleden.
lk ben in verzet gekomen tegen wat ik de klein-Nederland-
sche traditie in onze historiographie heb genoemd. Die traditie 
heeft tot voor kort zoo bij uitsluiting geheerscht, dat een 
afwijkende meening eerst al een heel excentrieke verschijning 
maakte. Fruin heeft de stelling, dat de Noordelijke en de 
Zuidelijke Nederlanden eigenlijk in alle opzichten van elkaar 
verschilden en dat hun uiteenvallen dus een doodnatuurlijke 
zaak was, het bondigst, maar tegelijk ook het onhoudbaarst 
geformuleerd. Van levend-e meesters heb ik bij verschillende 
gelegenh-eden de degen al gekruist met Blok, Colenbrander, 
Japikse, en nu noem ik nog enkel Noord-Nederlanders: achter 
hen alien staat als hun eigenlijke inspirator de groote figuur
') Lezing gehouden voor de afdeelingen Amsterdam en Den Haag van 
het Algemeen Nederlandsch Verbond op 7 en 8 Januari 1926.
80	HEDENDAAGSCHE BESCHOUWINGEN OVER
van Pirenne, want klein-Ne-derlandisme is niet anders dan het 
natuurlijk complement van Belgicisme. Ni-etwaar ? dit is 
duidelijk. De groote schrijver heeft, zooals hijzelf zegt, zijn 
Histoire de Belgique ondernomen om het karakter van een-
heid, dat die geschiedenis in zijn oogen kenmerkt, to doen 
uitkomen. Wie de eenhei-d van Vlaanderen en Wallonie wil 
bewijzen, moet beginnen ze aan weerskanten los to maken van 
hun taalgenooten. En de Noord-Nederlandsche geschied-
schrijvers die hun eigen Noord-Nederlandsche nationaliteit 
als lets volgroeids voelden en dus van den aanvang of de 
Dietsche gewesten van bet Zui,den wilden buitensluiten, kon-
den dat met grooter gerustheid doen toen zij hen veilig opge--
borgen waanden in Pirenne's Belgische conceptie.
Met bet drietal dat ik genoemd heb is de lijst van mijn tegen-
standers niet uitgeput. Daar is ten eerste Prof. Brugmans. 
In een overigens zeer vriendelijke bespreking van mijn boekje 
in de N.R.C. voert hij tegen mij aan, dat de historicus ver-
loren mogeiijkheden alleen ,bij wijze van tegenstelling of ver-
gelijking constateeren" mag en dat hij overigens bet historisch 
gewordene wel dient to aanvaarden. Hij schijnt dus toch de 
mogelijkheid aan to nemen om verloren kansen to consta-
teeren. Welnu, dan eisch ik voor mezelf tevens het recht op 
om bet verloren gaan van Groot-Nederland's kans in de 16e 
eeuw van ganscher harte to betreuren. Betreuren en aanvaar-
den, maar bet een heeft niet meer met de historie to maken 
dan bet ander, 't zijn beide de houdingen van de burger, van 
de vaderlander : de een vindt de scheuringen der Nederlanden 
een geluk, omdat hij nog behoort tot de generatie die niets van 
de Vlamingen hebben moest, de ander vindt ze een ramp, om-
dat hij ze als stamgenooten heeft'leeren erkennen. Prof. Brug-
mans bedoelt bet zoo natuurlijk niet. Hij postuleert een 
ontroeringloos historicus, een vaderlandlooze automaat, een 
figuur als de homo economicus van de eerste school van 
wetenschappelijke staathuishoudkundigen. Maar zoo'n wezen 
bestaat niet. Er steekt een burger in de historicus of hij wil of 
niet, en m.i. doet hij wijzer met daar rond voor uit to komen 
en het ook voor zijn eigen bewustzijn niet weg to moffelen. 
Dan zal bet als een prikkel in plaats van als een slaapmiddel 
op zijn kritische vermogens werken. Dan zal de historle zijn 
inzicht in nationals problemen, en zijn nationalisme zijn
HET VEREENIGD KONINKRIJK VAN WILLEM I.	81
historische verbeeldingskracht helpen. Ik voel het als een 
bevrij-ding. Mij komt het voor, dat de oulde verklaring zuchtte 
onder de ban van een dwingend nationalistisch besef in een 
tijd dat iodereen klein-Ne,derlandsch voelde, leek het to van-
zelfsprekend om zelfs maar tot bewustheid to geraken en 
aan vrije historische kritiek nooit is toegekomen.
Want het ergste is ten slotte, dat Prof. Brugmans' ,aan-
vaarden" van d,e scheuring hem voor zijn eigen bewustzijn 
sohijnt to verplichten tot een blind geloof in de noodwendig-
heid ervan. Maar dit komt nog duidelijker uit in een uiting 
van Prof. Huizinga. In een lezing die hij in de zomer van 
1924 voor Amerikaansche studenten to Leiden gehouden 
beef t, bespreekt hij de kwestie die ons bezig houdt aldus 1)
Are wo to look upon the separation of Holland and Flanders as the 
inevitable result of deep-lying differences of character, or as an unfortunate 
accident to be deplored? Some historical scholars here, of late years, have
started a little controversy pro and con. I for myself am inclined to side 
with those who regard historical development with the eyes of determinism, 
rather searching the past to find why things have come about so than to 
prove - what theoretically always can be proved -- that they might have 
fallen out otherwise too.
Dit is een curieu-ze passage. Eigen-lijk geeft Prof. Huizinga 
op de vraag die hij eerst stelt geen antwoord. ,Is de scheu-
ring van d,e Nederlanden het onvermijdelijk gevolg van diep-
liggende karakt,erverschillen tusschen Noord en Zui,d of is het 
een ongelukkig en betreurenswaardig toeval ?" Zoo vraagt 
hij, en dat is het probleem zooals ik het inderdaad heb aange-
tro f f en. Maar bij wij ze van antwoord krij gen wij -een, tegenstel-
ling op een heel ander terrein en die met de eerste werkelijk 
niets to maken heeft. Wij moeten, heet het dan, het verleden 
onderzoeken om na to gaan waarom d,e zaken zoo geloopen 
zijn. Juist. M,aa.r doe ik iets anders? Waarom de Nederland-
sche taaigroep niet als de meeste andere taalgroepen in Europa 
een staat en een natie is gaan vormen, dat vind ik een uiterst 
merkwaardig verschijnsel, en om bet to verklaren raadpleeg 
ik het verleden. Wat mij daarbij vooral van belang voor-
komt, dat is om de oorzaken onbevangen to beschou-wenn en 
onderscheid to maken in 't bizonder tusschen twee groepen 
inwendige, uit de Nederlandsch sprekende volken zelf voort-
1) Lectures on Holland, uitg. Sythoff, 1924, blz. 15.
1926 II.	6
82	HEDENDAAGSCHE BESCHOUWINGEN OVER
komende, d.w.z. onvermijdelijke en permanente oorzaken 
en uitwendige, van internationale constellaties afhankelijke, en 
dus in zekere zin toevallige of althans voorbijgaande oorza-
ken. Dat onderscheid schijnt Prof. Huizinga to willen ont-
kennen en daartoe gebruikt hij dan dat goedklinkende woord 
determinisme, een wooed dat men uit de abstracte regionen 
van de philosophie zoo maar niet in onze beperkt menschelijke 
i,nterpretatie van menschelijke geschiedenis kan overbrengen. 
Of men het nu determinisme noemt, of optimistisch fatalisme, 
het komt hier op neer dat de historicus niet meer naar de 
verklaringen zoekt, maar ze eenvoudig als in de uitkomst 
gegeven beschouwt, eenn heel simplistische en een heel 
gevaarlijke geesteshouding.
En het wordt nog bedenkelij.ker wanneer de historicus die 
zich op,de uitkomst stellen wil om het verleden: to interpretee-
ren, niet stevig op een rotsbodem maar op drijfzand blijkt to 
hebben postgevat. Wie vergist zich in de duurzaamheid van 
uitkomsten sours droeviger dan de tijdgenoot ! En voor ons is 
het heden waarvan deze heeren uitredeneeren nu al een 
vreemd en onwerkelijk gisteren geworden. Dat zal nog duide-
lijker blijken uit een paar aanhalingen die ik u nu wil gaan 
voorzetten.
Er is over de geschiedenis van het Vereenigd Koninkrijk al 
heel wat geschreven en daarbij is voortreffelijk weak. Maar 
vrijwel alle schrijvers hebben zich geplaat-st of op Belgicistisch 
of op klein-Nederlandsch standpunt en daarom zagen zij heel 
andere dingen, vooral zagen zij allerlei niet -, -dan wij die 
natuurlijk niet anders kunnen dan de dingen beschouwen van 
het nieuwe standpunt dat onze generatie bezig is voor zichzelf 
to veroveren., het groot-Nederlandsohe. Gij denkt toch niet 
dat ik de historie verlaag door de onvermijdelijkheid van 
standpunten aan to nemen ? Gij denkt toch niet dat de volle, 
de eeuwige waarheid omtrent dat grootsche avontuur van 
Koning Willem I al in de historieboeken besloten ligt ?
Prof. Terlinden, van Leuven, die in 1906 zijn bekend werk 
Guillaume ler et l'eglise catholique en Belgique uitgaf, ge-
loofde dat hij die volstrekte waarheid bezat. In een voorrede, 
vol van een hevig Belgisch patriottisme, 't was in de tijd 
van de 75-jarige feesten van Bel:gie's bestaan, schreef hij dat 
bet uur geslagen had om to schrijven , une histoire du
HET VEREENIGD KONINKRIJK VAN WILLEM I.	83
royaume des Pays Bas complete, raisonnee et conf orme aux 
regles de la methode". Er is iets verrukkelijk naief s in die 
verzekerdheid. Terlinden dacht dat „de politieke en nationale 
hartstochlen gekalmeerd waren".
Dat klinkt nu, 20jaarlater, ironisch genoeg. Maarhijzelf, vurig 
Belgicist, hoe kon het anders of het both dat hij, ongetwijfeld 
in de oprechtste goede trouw, aankondigde als een werk van 
de puurste wetenschap, gevuld met niets dan objectieve waar-
heid volgens de regelen der methode vastgesteld, moest inder-
daad een sterk anti-Hollandsch en speciaal anti-Orangistisch 
gekleurd geschrift zijn, waarin de scheuring als onvermijdelijk 
wordt voorgesteld ?
Ik heb een Belg genoemd. Thans een Hollander. Prof. 
Colenbrander heeft het tweede deel van zijn bronnenuitgave 
Het ontstaan der Grondwet (het deel dat over de Grondwet 
van het Vereenigd Koninkrijk, 1815, handelt), verschenen 1909, 
van een uitvoerige en waardevol'le inleiding voorzien, waarin 
hij een overzicht van het tot standkomen dervereeniging levert. 
Aan het slot van dat overzicht gekomen Beef t hij de volgende 
beschouwingen ten beste
,, Noord en Zuid kunnen beide zonder wrok aan den tijd der mislukte 
vereeniging terugdenken. Zij heeft... ons beiden veel meer goed dan 
kwaad gedaan. Aan Belgie met name heeft de gedwongen vereeniging 
onschatbare diensten bewezen ". Zonder haar, betoogt de schrijver dan, zou 
Belgie vermoedelijk aan Frankrijk vervallen zijn, Brussel zou nu een 
prefectuurstad, Antwerpen een soort Noordelijk Toulon zijn. De ver-
eeniging met het Noorden, vervolgt hij, „en zij alleen, heeft Belgie in de 
gelegenheid gesteld in den strijd tegen een machtigen, niet overmachtigen, 
vijand" (hij bedoelt Nederland) ,zichzelf terug to vinden. De vijftien 
jaren der vereeniging zijn voor Belgie een kostbare leerschool geweest in 
nationalen trots en nationale tucht. Zij eerst hebben de Belgen inzicht 
doen krijgen in de voorwaarden, waarop een onafhankelijk bestaan voort-
aan nog voor hen mogelijk was".
Heb ik teveel gezegd, toen ik beweerde dat Belgicisme en 
klein-Neerlandisme elkaar aanvullen: ? Deze passage had 
evengoed door de heer Terlinden of door Pirenne zelf ge-
sohreven kunnen zijn. In die jaren voor den oorlog, toen er 
zoo'n. bedrie,gelijke kalmte in de politieke en nationale harts-
tochten heerschte (gij herinnert u Terlinden's tevreden geloof 
in die bedriegelijkheid), verstonden Hollanders en Belgen 
elkaar opperbest. Maar wanneer wij, met de gevoelens van 
Dietsche saamho-orighei-d die in ons gemoed ontwaakt zijn,
84	HEDENDAAOSCHE BESCHOUWINGEN OVER
dat vriendelijk koor ui't een nabij verleden beluisteren, dan 
brandt er ons toch een verwonderde vraag op de lippen. Wij 
hooren almaar van Belgen, en Belgee, en de Belgische natie. 
De Vlamingen behoef den toen toch niet meer uitgevonden to 
wo-rden ? Zij waxen er toch, zooals ze er altijd geweest waren, 
ook in die jaren van 1814 tot 1830. Waarom spreekt niemand 
van hen ?
Ik haal nog een passage van eon Noord-Nederlandsch 
geschiedschrijver aan. In het Handboek tot de Staatkundige 
Geschiedenis van Nederland door Losses en Japikse, een 
terecht hoog gewaardeerd werk, schrij f t Dr. Japikse als volgt
Zou het bij wijzer, verstandiger beleid dan Willem I vermocht to geven, 
mogelijk geweest zijn de Nederlanden duurzaam to hereenigen? IJdele 
vraag, die niemand met alle stelligheid beantwoorden kan. De taak was 
delicaat en zeer zwaar tevens. Twee volken, geheel van elkander ver-
vreemd en elkander niet sympathiek, van verschillenden aard, van tegen-
gestelde belangen in godsdienst, in economisch opzicht. Het Belgische 
het talrljkst : 31/4 millioen tegen 2 millioen Noord-Nederlanders ; maar 
deze laatsten met een grootere traditie als onafhankelijk cultuurvolk. Vol-
komen gelijkstelling zou den staatkundig weinig ervaren Belgen de over-
hand gegeven hebben : men kon moeilijk verwachten, dat de Noord-
Nederlanders, voor wie geen enkel direct voordeel uit de vereeniging 
voortvloeide, dit zouden accepteeren, evenmin als de Koning, die in zijn 
hart zich Noord-Nederlander voelde, en in 1823 zei het to betreuren, dat 
men hem in 1813 niet met hen alleen gelaten had, ertoe komen kon de 
rijkshoofdstad voorgoed to Brussel to vestigen. Hierin meende Van der 
Duyn het redmiddel gelegen to zijn en Van Hogendorp betreurde het, dat 
de vereeniging zich niet verder Oostwaarts uitstrekte : het aantal Belgen 
ware dan „veel lichter geworden in de schaal ". Maar men had nu met 
dezen alleen to doen en de overgroote meerderheid toonde zich van de 
vereeniging volstrekt niet gediend I).
Ziedaar alle algemeene beschouwing -die Dr. Japikse in 1920 
de vraag of de vereeniging ook kansen op -duuzaamhei;d had, 
waardig keurde. Weer hebben wij zitten afwachten wanneer 
het woord Vlamingen eens zou opklinken, wanneer het groote 
feit van de taalgemeenschap van de meerderheid van dat Bel-
gische yolk met de Hollanders, eens ter sprake zou komen, 
en weer zijn wij teleurgestel.d.
Hoe komt dit ? Mijn antwoord is: al deze schrijvers zwijgen 
over de Vlamingen in het verleden omdat zij ze in het heden 
niet kennen. ,Het historisch gewordene", zegt Prof. Brug-
1) BIz. 429.
HET VEREENIGD KONINKRIJK VAN WILLEM 1.	85
mans; -en Prof. Huizinga : „zoo zijn de dingen nu eenmaal 
uitgevallen". En Prof. Colenbrander meent, dat de Belgen 
zichzelf terugvonden toen zij in 1830 een eigen huishouding 
opzetten. Maar wat komt er van die zelfgenoegzame Klein-
Nederlan.dsche ideologie terecht, nu het blijkt, dat de Vlaam-
sche bevolking met die uitkomst van 1830 geen genoegen 
meer neemt ? Ik spreek niet van politieke katastr ophes als 
met een hereeniging van de Dietsche gewesten gemoeid zou-
den zijn. Ik spreek van wat iedereen die Vlaanderen kent als 
een eenvoudig feit zal toegeven, dat nl. de gedachte van een 
Belgische nationale eenheid alle macht over het jongere 
geslacht van intellectueelen verloren heeft. Er zullen weinig 
Vlamingen meer zijn ik bedoel geen ,,Flamands de cceur", 
maar echte -, die straks op het honderdjarig herdenkingsfeest 
van 1830 iets van een feeststemming zullen meevotlen. De 
eerste taak van Belgie is gericht geweest tegen het Neder-
landsch. Is dat „zichzelf vinden" ? Al de Franschen, Walen 
en Franschelaars, hebben zichzelf gevonden in 1830, maar de 
Vlaamsche bevolking wend in dat jaar wij zullen het straks 
door een Vlaming hooren zeggen „vreemdeling op eigen 
grond".
Maar de Hollanders, die hebben dan tenminste zichzelf 
gevonden, zal men tegenwerpen. Men kan zichzelf vinden op 
velerlei wijzen, in dienende zorg voor :een ideaal buiten zich, 
zoowel als in zelfzuchtige en eigengerechtigde afzondering. 
Men kan zichzelf vinden in gemeenschap en ook door schou-
derophalend de vraag to stellen : ben ik mijns broeders 
hoeder? 't Is op die laatste wijze, dat de Hollanders na de 
mislukking der vereeniging zichzelf gevonden hebben. Er zijn 
voor hun houding in de geschiedenis volop verklaringen to 
vinden, en het is de taak van de historicus die tot hun recht 
to laten komen. Maar is het nog mogelijk die verontschul-
digende verklaring als een verheerlijking op to dienen, wan-
neer men eens des broeders geestelijke nood van nabij heeft 
leeren kennen ? Wanneer men eons gevoeld heeft, dat er voor 
onze gemeenschappelijke Nederlandsche cultuur door de 
Vlamingen zoo'n zware strijd gestre-den wordt tegen let over-
machtig Franschdom in welks dienst Belgie zelf zich gesteld 
heeft, dan is heet onmogelijk de Vlamingen to vergeten bij 
de beschouwing van de vereeniging en de scheuring van een
86	HEDENDAAOSCH'E BESCHOUWINGEN OVER
eeuw geloden. Dan is het onmogelijk om, als Hollander, nog 
eenige voldoening to gevoelen om de jammerlijke mislukking 
van die groote onderneming. En als men ziet hoe weinig de 
Hollanders van die tijd er zich om bekreunden en hoe hun 
nazaten tot op de huidige dag voortgaan met er zich mee geluk 
to wenschen, dan bekruipt u een gevoel van schaamte. Daar 
was een groote taak to vervullen, en wij zijn tekort geschoten.
Een taak to vervullen. Ziedaar naar mijn gevoelen het 
woord voor de vereeniging van 1814. Dat is het oog-
punt waaruit de Oroot-Nederlander de geschiedenis van Wil-
lem I 's koninkrijk moet beschouwen en het is een woord, dat 
ge bij de Hollandsche geschiedschrijvers, die er zich totnogtoe 
mee bezig gehouden hebben, niet licht zult aantreffen. En 
toch, hoe natuurlijk laten zich de gebeurtenissen van uit dat 
standpunt ontwikkelen, hoe ziet men heel die episode, die voor 
onze historiografie niets anders dan een zinloos intermezzo 
geweest is, haar plaats innemen in een eeuwenlang historisch 
proces. Hoe vindt die voorstelling weerklank bij de geest 
waarin de hoofdpersoon van het drama zelf zijn rol opvatte. 
Want de Noderlandsche publieke opinie mocht doof blijven 
voor die leuze, de Koning in ieder geval verstond de stem des 
tij.ds die hem tot een grootsche taak opriep. Niets verheft de 
figuur van Willem I zoozeer. 't Is waar dat hij karakterfouten 
had die zijn welslagen in de weg stonden. 't Is waar, dat men 
zijn politiek ten opzichte van de katholieke kerk niet genoeg 
kan betreuren juist ook om haar gevolgen voor de houding 
van Vlaanderen tegenover de eenheid van zijn koninkrijk. 
Maar omdat hij zag, waar zooveel Hollanders blind waren, 
omdat hij geloofde in een roeping voor zijn yolk toen dat yolk 
zelf zich liefst afwendde tot zijn knus onderonsje, daarom 
zal de geschiedenis Willem I veel vergeven. Ofschoon tot-
nogtoe de geschiedenis, niet wijzer dan de wijzen van zijn tijd, 
hem daarom enkel to vinniger gehekeld of to laat-dunkender 
bespot heeft.
Maar wat was die taak waarvan ik sprak ? Denk niet dat 
ik maar met een groot woord wil schermen : ik zal trachten 
het zoo nauwkeurig en zoo practisch mogelijk to omschrijven. 
Die taak was de redding van de Nederlandsche stain in Vlaan-
deren. Ik wil de voile maat geven. De ware Klein-N-e-derlander 
zal de besehouwing die ik hierover zooeven gaf, dat men voor
HET VEREENIGD KONINKRI JK VAN WILLEM I .	87
het lot zijns broeders niet onverschillig kan blijven zon-der scha 
to lijden aan zijn ziel, met een schou=derophaling afwijzen als 
emotie, romantiek, Don Quichotterie. Dit is misschien wat 
Dr. Japikse bedoelde, toe.n hij schreef, dat voor de Noord-
Nederlanders geen enkel rechtstreeksch voordeel uit de ver-
eeniging voortvloeide en dat men dus niet kon verwachten, dat 
zij er zich eenige opoffering voor zouden getroosten. Het is 
evenwel in het staatkundige zeker niet minder waar dan in het 
moreele, dat men niet straff eloos ontrouw worden kan aan zich-
zelf of aan zijn eigen aard in wat gedaante die zich ook voor-
doet. En dat in het onderhavige geval het belang van de 
Noord-Nederlanders als een afzond-erlijke nationale groep 
innig bij de redding van Vlaanderen betrokken was, dat wil ik 
u thans gaan uiteen.zetten.
Mij komt hot om u,de waarheid to zeggen als iets in het oog 
springends voor, en ik vind dat het eigenlijk heel wa.t meer 
verklaring behoeft waarom onze historici voor dat groote feit 
zoo blind geweest zijn. Daarvoor moet men ten eerste aan 
nawerking denken van, het protestantsch-Hollandsch vooroor-
deel tegen Vlaanderen, dat tusschen 1814 en 1830 ook zooveel 
kwaad gebrouwen heeft. Maar nog op een andere wijze is die 
geestesgesteldhei,d van de historici karakteristiek voor die 
van heel ons yolk zal ik zeggen in de periode die achter 
ons ligt ? Het is zeker tdat men bij ons to lande in de negen-
tiende eeuw bitter weinig zin voor buitenlandsche politiek 
had. De groote oorlog heef t ons ongetwij feld een schok toege-
diend, maar is er in de grond wel veel veranderd ? Zich terug-
trekken in een stil hoekje, met rust gelaten worden, is dat nog 
altijd niet de hoogste wijsheid, het hoogste verlangen? Op 
zichzelf zou er ook niets tegen in to brengen zijn, maar als aan 
dit verlangen niet voldaan wordt, is dan die wijsheid op haar 
plaats? In de achttiende eeuw, toen die neiging zich voor het 
eerst duidelijk begon to vertoonen, toen was er misschien nog 
het meest voor to zeggen. Toen leek Frankrijk's expansiezucht 
naar het Noorden met de geweldi-ge krachtsinspann,ing van 
Lodewijk XIV's oorlogen wezenlijk uitgeput. 't Is waar, dat 
het de Zuidelijke Nederlanden tegen het midden van, de eeuw 
nog eens geheel veroverde en toen deden de Noordelijke 
trouwens wat zij konden, 't was helaas bitter weinig, om het 
to stuiten , maar al veroverende verkondigde Frankrijk, en
88	HEDENDAAGSCHE BESCHOUWINGEN OVER
naar waarheid, da,t het niet begeerde ze to behouden. Over 
't geheel leefden de Zuidelijke Nede-rlanden een rustig bestaan. 
De Republiek heette hen to beschermen, maar zoog hen inder-
daad met speciale tarieven en Scheldesluiting uit. Niettemin, 
zij leefden hun eigen levee. Aan de nationaliteitskwesties dacht 
ni,emand. Van verwantschap was noch het Noorden nosh het 
Zuiden zich bewust, maar ofschoon de Vlaamsche streken 
cultureel gesproken vegeteerden, zij bleven. Vlaamsch. Van 
bewuste, opze.tt,elijke verfransching was aithans weinig sprake. 
Maar met de verovering door de revolutionaire Fransche 
Republiek kwam daarin opeens en voorgoe,d verandering1). Nu 
ging het erom. De Nederlandsche stam in Vlaanderen wend 
zoo diep aangetast gedurende de twintigjari.ge vereeniging 
met het een- en gelijk-makende Frankrijk, dat hij, als de over-
heersching in 1814 eindelijk terneergeworpen ligt, -nauwelijks 
meer levensvatbaar lijkt. Noord-Nederland had tot de vat van 
Napoleon niet veel kunnen bijddragen., maar nu kon het dan 
toch de tegenfpool leveren, zonder welke Zuid-Nederland 
onvermijdelijk meteen op Frankrij,k teruggevallen was. Gij 
herinnert u hoe Colenbrander zelf toegeeft dat in 1814 de 
vereeniging met Nederland het eenig alternatief van finale 
opslorping door Frankrijk vormde.
Maar nu no;gm,aal,s : kwam er dat alles voor ons dan niet 
op aan ?
Mij dunkt, het belang van de mogendheden, die al,dus over
1) De bewering dat de kwaal der verfransching waaraan Vlaanderen 
nog steeds lijdt, pas met de verovering door de Fransche Republiek een 
acute vorm begon aan to nemen, kan op velerlei wijzen gestaafd worden. 
Dat de onderwijstoestanden voor de Fransche overheersching uit taal-
oogpunt ook al niet schitterend waren, blijkt weliswaar uit een lezing 
van Kan. Dr. J. Muyldermans, Sprokkeling op het gebied van 't onderwijs _ 
in de XVIIe en XVIIIe eeuw, Verslagen en Meded. der Kon. Vl. Academie, 
Juli 1925, blz. 493 vlgg. Toch kan men daaruit, b.v. uit de Latijnsche 
spraakkunsten in het Vlaamsch die Dr. Muyldermans vermeldt en die over 
heel zijn tijdperk verspreid zijn,, tevens afleiden, dat er zelfs in het mid-
delbaar onderwijs wel degelijk veel gedurende de twintig jaren Fransche 
overheersching verloren ging. De gouverneur van Zuid-Brabant, Mercy-
Argenteau, schrijft trouwens, ais hij zich in 1815 tegenover min. Roell 
verontschuldigen wil over het ontbreken van Vlaamschkundige ambte-
naren in zijn bureaux : ,une generation en quelque sorte nous separe du 
flamand" (Gedenkstukken, V1113, blz. 37); hetgeen wijst op sterke achter-
uitgang in de laatste tijd. Dit is belangrijk, omdat de Fransquillons het 
gaarne voorstellen alsof de huidige taaltoestanden in Belgie normaal zijn.
HET VEREENIOD KONINKRIJK VAN WILLEM I.	89
de Zuidelijke Nederlanden besehikten omdat zij hen tot Been 
prijs aan Frankrijk wilden, laten, was het onze. Men kan dat 
niet ontkennen zonder de groote traditie van onze oude Repu-
bliek zooals die o,nder De Witt is opgekomen en zo-oals Willem 
I I I ze vorm heef t gegeven, to verloochenen. Want de Republiek 
heeft leiding gegeven aan Europa's weerstand tegen Lode-
wijk XIV, de Republiek heeft oorlog na oorlog gevoerd om de 
Zuidelijke Nederlanden tegen Frankrijk's opdringen to be-
waren. Moeten wij dat bewonderen en dan. toch meenen dat 
het ons in 1814 niet aanging wat er met die landen waar 
vorige geslachten zoo bitter voor gestreden hadden, verder 
gebeurde ? Dr. Japikse z,egt nets wat daar veel op lijkt : „De 
vereeniging van Noord en Zuid men is het er tegenwoordig 
vrijwel over eens" (dat was in 1920!) ,is een vergissing der 
Europeesche diplomatie geweest". En waarom denkt gij ? Niet 
alleen omdat de Nederlanden sinds de 16e eeuw „en op ker-
kelijk en op economisch gebied gescheiden" waren, maar 
ook omdat „Belgie, ook de Vlaamsche landen, zeer sterk ver-
franscht was". En dus maar verder laten verfranschen ? Of 
integendeel liever de handen aan het werk geslagen om de 
voortgang van het kwaad to stuiten? Neen, er is geen enkele 
reden om nog steeds to praten alsof de vereeniging van Hol-
land en Belgie een van de blunders van de na-Napoleontische 
Europeesche politiek was. Het was een oplossing van een 
moeilijk en dringend probleem, een oplossing die bij groote 
tradities aansluiting zocht. Zeker moet men bij de staatslieden 
der groote mogendheden, bij de Castlereaghs en Wellingtons 
en Metternichs, geen begrip veronderstellen van de nationale 
krachten die thans onze aan.dacht hebben. Zij rekenden met 
strategi-sche grenzen en miljoenen ziel-en, op zijn hoogst 
bovendien nog met historische herinneringen, die zij zich 
echter in andere gevallen (men denke maar aan Polen en aan 
Italie) niet ontzagen met voeten to treden. Maar in het geval 
van de Nederlanden dienden zij tevens, zonder het to weten, 
de zaak van een onderdrukte nationaliteit. Zij leverden, om 
wat overwegingen dan ook, het kader van een staatsverband, 
en het stond maar aan ons daaraan -een levende rationale 
inhoud to geven. Dat zag de Ko.ning, wanneer hij aanstonds 
begon to spreken van de nationale taal, de Nederlandsche 
taal, als de grondslag van de eenh,eid van zij,n rijk. Dat zagen
90	HEDENDAAGSCHE BESCHOUWINGEN OVER
er zeker in het Noorden maar weinigen met hem. En onge-
twijfel.d, het lag zoo maar niet klaar aan den dag.
Hoe moeilijk valt het Hollanders nag vaak om door het 
dunne la"gje verfransching dat Vlaand,eren overdekt heen to 
zien en om zich in weerwil van de verschillen in godsdienst, 
in gebruiken, in levenshouding thuis to voelen alts in het huffs 
van een broer. En dat alles was honderd jaa.r geleden nog 
wel zoo erg. De stijve Hollandsche ambtenaren en regenten 
ontmoetten in. het Zuiden niets dan volledig verfranschte 
standgenooten. Politiek gesproken telde alleen die klasse 
van menschen mee, die nu nog in Vlaanderen het meest 
gedenationaliseerd is, en in die tijd stond het met hun 
kennis van de Nederlandsche taal nog heel wat droeviger 
dan nu.
Ik haal een passage aan uit aanteekeningen van Van Hogen•-
dorp over „een reis door de Zuidelijke Nederlanden in den 
zomer van 1817" 1). Het is een onbewimpeld relaas van de 
moeilijkhoden, maar tevens het bewijs hoe good Van Hogen-
dorp het probleem, wat ik de taak genoemd heb, zag
In al de groote gezelschappen wordt Fransch gesproken, maar in den 
wandel spreken alle menschen Brabantsch of Vlaamsch, hetwelk met den 
tijd Nederlandsch worden zal, doch heden voor een Hollander dikwijls 
onverstaanbaar is. Degenen die met de beste manier Fransch spreken, 
nemen, als zij in de landtaal vallen, aanstonds eenen gemeenen toon aan. 
In hun oog is de landtaal voor niets uitmuntends geschikt, zij verstaan 
ons niet, als wij ons zuiver uitdrukken, de stijl van onze goede schrijvers 
is voor hen eene studie.
De invloed van deze omstandigheid op den nationalen geest is tastbaar, 
en al wat grout, edel en verstandig is, stellen zij zich aanstonds in de 
Fransche taal en op de Fransche wijze voor den geest, waardoor het rijk 
der Franschen als het ware wordt voortgezet. Tijd, opvoeding en weten-
schap zullen alleen daarin verandering kunnen brengen.
Coed Nederlandssch onderwijs dus om aan , het rijk der 
Franschen" een eind to maken! Van alle pogingen van de 
regeering om de Nederlandsche geest in het Zuiden to ver-
sterken was ongetwij f el,d haar onderwii spolitiek de gewiah-
tigste. Hoe men hot Nederlandsch in administratie en recht-
spraak oak aa,nmoedigde, zoolang de grondslagen der cultuur 
in h,et Zuiden Fransch bleven, waren het enkel een paar 
soepelen, die de Hollandsche machthebbers in het gevlij
1) Bijdragen tot de huishouding van staat in het Koninkrijk der Neder-
landen, tweede uitgaaf, I en II, blz. 234.
HET VEREENIGD KONINKRIJK VAN WILLEM I.	91
trachten to komen door hun taal to spreken. De groote meer-
derheid van ambtenaren en rechtsgeleerden, van welgestelde 
burgers en intellectueelen in het algemeen, bleef de volkstaal 
minaehtenn en het Hollan,dsch want hot was in die dagen 
nog heel wat gemakkelijker dan thans om de fictie vol to 
houden alsof het Vlaamsch en hot Hollandsch heel versohil-
lende talon waren hiet Hollandsch bleven zij haten. Om 
een ni,euw,geslacht te kweeken dat an-der de ban van de nood-
lottige verfranschingspolitiek die men juist had ondergaan, 
zou kun-nen loskomen, moest men van onderop, d.w.z. met 
het kind, beginnen. 't Is waar, dat voorschriften om in de 
Vlaamsch.e provincien het Nederlandsch to gebruiken in amb-
telijke stukken tot hot publiek gericht, -in notarieele acten, 
onder zekere voorwaarden in het gerecht, niet alleen voor zoo 
lang zij in, stand bleven de bevolking ten goede kwamen, maar 
ook een meer duurzame uitwerking had-den op standen die 
gevaar hadden geloopen alle contact met de volkstaal to ver-
liezen. Men hoort altijd van de irritatie, die die maatregelen 
bij de leidennde klassen in Vlaanderen wekten, en ongetwij-
feld was het een hard gelag voor hen om uit hun bot stands-
egoisme losgeschud to worden. Die irritatie was inderdaad 
zoo grout, dat de regeering er ten slotte voor zwichtte en in 
Juni 1830 kwam een besluit af, waarbij het gebruik van hot 
Fransch weer toegelaten werd. „De jonge Waalsche advoka-
ten, to Brussel en Luik niets to doen hebbende", zoo schrijft 
men uit Vlaanderen bitter aan Van Maanen 1), „zullen nu met 
macht naar onae regtbannken toestroomen ; eerst zullen de 
onzen uit complaisantie toegeven, eenige regters zullen ze 
daartoe aanmo-edigen, en binnen de twee jaren worden de 
on,derdanen weer in het Fransch gebeuld en afgestroopt". 
Men ziet hier al uit. dat er volstrekt niet alleen een tegen-
stelling Belgen Hollanders bestond : er was er wel 'degelijk 
een tusseh-en Walen en Vlamingen aan hot groeien, die de 
kracht van de oppositie op den duur had kunnen verlammen. 
Zelfs wordt ons tevens gemeld dat de advokaten van Mechelen 
en van Antwerpen besloten ha,dden in het Vlaamsch to blijven 
pleiten : zij waren nu „aan de lan.dstaal gewend" 1).
Niettemin, alleen van een grondige onderwijshervorming
1) Bergmann aan Van Maanen, Gedenkstukken, 1X2, blz. 818. 
2) 1b., en blz. 821.
92	HEDENDAAGSCHE BESCHOUWINGEN OVER
was heil to verwachten, maar om daarvan de resultaten to zien 
had men natuurlijk in de eerste plaats tijd noodig, en er was 
aan de regeering van Willem I, al wist zij het niet, maar 
vijftien jaren gegeven. Helaas zal het oordeel van d-e nazaat 
moeten luiden, ddat zij al to veel van die krap toegemeten tijd 
verdaan heeft aan bestrijding van kerkelijke invloeden, die zij 
met ruimer -inzicht, als zij zich van de overheerschende betee-
kenis der rationale boven de politi,eke motieven helderder 
bewust was gebleven, vermoedelijk voor zich had kunnen 
winnen, al maakte de houding van de bisschop van Gent (een 
Franschman !) dat zeker moeilijk genoeg. Hoe dat zij, geen 
hedendaagsch Hollander zal van wat er in die jaren voor de 
opbeuring van de volkstaal in het Zuiden gewerkt is, kunnen 
lezen zonder gevoelens van bewondering en spilt.
Het volksonderwijs moest in de Vlaamsche streek eigenlijk 
geheel overnieuw opgebouwd worden. „De Fransche Universi-
teit" (onder welke de Vlaamsche gewesten twintig jaar lang 
geressorteerd hadden) ,had zich de belangen van dat onder-
wijs nauwelijks of in het geheel niet aangetrokken" 1). Aldus 
rapporteert de Hollandsche commissaris van ond,erwijs Van 
den Ende aan d,e Minister, Repelaer. En Repelaer zelf schrijft 
aan -de Koning : ,Alles wat een geregeld lager onderwijs uit-
maakt, ontbreekt in dit gedeelte van het Rijk ten eenenmale"2) . 
Het Hollandsch volksonderwijs was in diezelfde tijd voortref-
felijk geregeld : de bewondering van Cousin voor de Holland-
sch,e schoolwet van 1806 is bekend. Hier hebben de Hollanders 
dan ook ontegenzeggelijk in -het Zuiden groote beschavings-
arbeid verricht 3). De wet van 1806 werd ingevoerd, een heel 
schoolsysteem met bevoegde inspectie,en al werd uit het niet 
geschapen. Het Nederlandsch wend overal de voertaal in de 
Vlaamsche streken en de onderwijzers werden niet alleen naar 
Hollandsch voorbeeldd, maar onder Hollandsche leiding opge-
leid. Het is maar al to waarschi jnlijk dat h,et volksonderwijs in 
Vlaanderen, als het under andere auspicien dan die van -de van 
buiten opgelegde regeering van Willem I was ingevoerd, op 
Fransch,e leest geschoeid zou zijn. In ieder geval was de
1) Colenbrander, Gedenkstukken, VIII', blz. 224. 
Z) lb., b1z. 231.
3) A. Sluys, Geschiedenis van het onderwijs... in Belgie tijdens de 
Fransche overheersching en onder... Willem 1; Brussel, 1912.
HET VEREENIGD KONINKRI JK VAN WILLEM I .	93
Hollandsche schoolpoliti,ek een weldaad voor de bevolking. 
Het is ongelukkig een feit dat, tenminste in het begin, under 
Repelaer 1), protestantsche propaganda niet geheel uit dat 
Hollandsch ond,erwijs geweerd werd. Maar zulke pogingen 
gleden langs de bevolking af, terwijl een goed stelsel van 
onderwijs in de eigen taal een onschatbaar bezit bleef ook in de 
moeilijke tij,den na 1830.
Een bezit, ongelukkiglijk, dat toen dadelijk werd aangerand. 
De vernederlandsching van het middelbaar onderwijs, die 
geleidelijk was doorgevoerd,en nog maar een paar jaar voltooid, 
werd door de storm van 1830 meteen weer weggevaagd. Het 
beef t generaties geduurd voor de Vlamingen een klein deel 
van wat zij to,en verloren, konden terugwinnen en iedereen 
weet hoe -droevig het nog steeds met d-e landstaal in het mid-
delbaar onderwijs van de Vlaamsche provincien geschapen 
staat.
Het hooger onderwijs, dat ook pas door de Hollandsche 
regeering in Belgie is ingericht, viel grootendeels buiten de 
taalstrijd, omdat er veelal nog in het Latijn werd gedoceerd. 
Toch werd ook -te Gent en to Leuven, en zelfs to Luik, door 
Schrant, Visscher en Kinker, Nederlandsch propagandawerk 
verricht, waarvan die mannen zelf, door tegenwerking vaak 
geprikkeld of ontmo!edigd, de beteekenis slecht bevroedden, 
maar dat na hun gewelddadi-ge verwijdering in 1830 ni,ettemin 
vrucht droeg. „Later", zegt Paul Fredericq 2), ,vinden wij de 
meesten" (van hun leerlingen) , terug in -de rangen van de 
eerste strijders der Vlaamsche beweging", en hij noemt 
Blommaert, Serrure, Prudens van Duyse, Jottrand.
Wat het lager onderwijs betreft, ook daar woedde na 1830 
een blinde reactie 3). Maar het beginsel m,oedertaal-vo,ertaal 
werd toch alleen in Brussel aangetast. Op dit oogenblik maakt 
Minister Huysmans' ond,erzoek n,aar de stelselmatige , dena-
tionalisati.e"-politiek die in de Brusselsch,e,sch-olen op Vlaam-
sche kinderen wordt toegepast, niet weinig gerucht. Allen die 
met Vlaamsche toestanden bekend zijn, wisten al jarenlang dat 
er in Belgie -geen hemeltergender schandaal bestaat dan de
' ) Gedenkstukken, V111', blz. 230.
Schets eener geschiedenis der Vlaamsche beweging, I, blz. 7, foot.
P. Fredericq, a, w. , blz. 9, noot.
94	HEDENDAAGSCHE BESCHOUWINGEN OVER
dage'lijksche moord die er in Brussel aan weerlooze kinder-
zielen onder het mom van onderwijs wordt bedreven. Ik weet 
niet of een van u wet eens getracht heef t zich in to denken wat 
het beteekent, als op volk.sscholen de onderwijzers de taat van 
hun kinderen niet verstaan. Is het niet eigenaardig, als wij 
weten dat er nu in Brussel niet eon school meer het N eder-
landsch tot voertaal heeft, te hooren dat in 1828 de eenige 
scholen die gemeentesubsidie genoten, twee modelscholen, 
geheel Nederlandsche scholen waren, ja dat beide twee 
Hollandsche onderwijzers aan het hoofd van hun personeel 
hadden ? 1) Vergelijk de toestand van nu met die van een eeuw 
geleden en vraag u af, of werkelijk met- het behoud van de 
vereeniging geen rechtstreeksch Nederlandsch belang gemoeid 
was, of werkelijk in 1830 het misleide Brusselsche yolk zich-
zelf vond !
Tref t het u nu ook niet als een ver van stichtelijk verschijn-
sel, dat de Hollandsche publi-eke opinie zich van al die arbeid 
in het Zuiden niets aantrok ? Ik sprak al van het Hollandsch 
onvermogen om door het dunne laagje verf ransching heen to 
zien. De breede lagen van het Vlaamsche yolk waren nog 
kern-Nederlandsch ; maar wie wist in het Noorden van hen en 
van hun nooden ! De Vlaamsche volksmassa lag volslagen 
geisoleerd in haar verschillende stedelijke en gewestelijke 
kringen. Er was nog Been nieuwe Vlaamsche letterkunde die 
over die kringen heen kon reiken en hen aan elkaar en aan 
Nederland kon openbaren. Toch had men kunnen meenen dat 
juist dat onbekende, dat onontgonnene, de avonturenzin van 
de Hollanders had moeten prikkelen. Zij zaten toch ook al 
lang genoeg in een waarlijk niet heel ruime kring besloten. 
Maar helaas, zij voelden er zich zoo knus in thuis. Het stond 
met hun avontuurlijkheid bedroefd geschapen. 0 ja, er werd 
wet op een ietwat opgeschroefde toon aan de oude zeventien 
gewesten herinnerd, de Nederlandsche volksaard van Vlaan-
deren en Brabant werd wet eens in een gedicht to pas gebracht. 
Maar hoe bitter weinig moeite gaf men zich om de toestanden 
daarginds to begrijpen, wat bleef men er stug en kit tegenover 
staan, zoodra zij trekken vertoonden die de Hollander onge-
woon voorkwamen ! De leiders van onze cultuur in die dagen
1) Sluys, a.w., blz. 249.
HET VEREENIGD KONINKRI JK VAN WILLEM I.	95
gaven geen blijk van een levendiger verbeeldingskracht dan 
de rest.
Ik zal twee voorbeelden noemen. Daar is ten eerste Potgie-
ter. Ik behoor tot hen -die eerbied voor Potgieter gevoelen, en 
de passage in het Leven van Bakhuizen van den Brink die ik 
op het,oo,g heb, doet mij to meer pijn omdat h,et die waarachtige 
Nederlander is die ze geschreven. heeft. Potgieter haalt zijn 
eigen herinneringen aan de Belgische opstand op. Hij was 
toen, jong koopman, gevestigd to Antwerpen. 't Ontbrak hem 
waarlijk niet aan gelegenheid om met de beste Nederlandsche 
aspiraties die in Vlaanderen naarboven vochten in kennis to 
komen : hij had het voorrecht een man to kennen in wi-e de 
Vlaamsche toekomst zich belichaamde : hij was bevriend met 
Jan Frans Willems. Maar hij bleef er niet minder blind om voor 
de nationale mogelijkheden die in de vereeniging besloten 
lagen. Willems' Oroot-Nederlanderschap was voor Potgieter 
niet meer dan een beminnelijke begoocheling. Zooals hij het 
zelf uitdrukt : „Eene sam,ensmelting, eene herschepping van 
beiden" van Hollanders en Belgen ,in Nederlanders, 
het id,eaa'l van zijnen lieven vriend Willems, hoe spoedig bleek 
het hem een droombeeld to zijn !" 1) En inderdaad blijkt hij bij 
de verscheuring van wat voor d,e ander een ideaal was geen 
zweem van spijt of zelfs maar van weemoed gevoield to hebben. 
Geen Hollander van Potgieter's letterkundige ontwikkeling en 
nationale zin zou h,eden ten dage nog zoo bot of wijzend tegen-
over het Vlaamsch en de Vlamingen kunnen staan. Hij noemt 
de Meir to Antwerp,en zonder blikken of blozen de Place de 
Meir 2), en hij maakt zich vroolijk over Koning Willem, die 
een Antwerpsch koopman, toen die ,Tirlemont" zijn geboor-
teplaats noemde, terechtwees met een raak ons lijkt het 
raak ! : ,Te Tienen spreekt m,en goad Vlaamsch, mijn-
heer" 3) . Maar erger nog, Potgieter haalde in later jaren, de 
schouders op over Van Lennep, die aardigheid scheen to 
hebben in de Algemeen Nederlandsche congressen, waaraan 
de plotseling opgebloeide Vlaamsch~e beweging het aanzijn had 
gegeven. 't Is teekenend voor de geest van de tij-d dat Van 
Lennep zelf, als hij daarmee geplaagd werd, niet beters wist
1) Werken, V, blz. 157.
2) 1b-, blz. 180.
3) Ib., blz. 188.
96	HEDENDAAOSCHE BESCHOUWINGEN OVER
to zeggen dan : , Och ! het zijn groote kinders ! " En Potgieter 
komt er rond voor uit dat hij voor zich de Walen, die tenminste 
de kinderschoenen uitgetrokken hebben, liever lijden mocht
dan de Vlamingen 1).
Potgieter, de man die een nationaal dichter zijn wou boven 
alles, hoe kon hij de nationale beteekenis van wat er in het 
Zuiden gebeurde zoo miskennen ? Het is to tragischer als men 
ziet, hoe het kleine Nederland waarin hij na 1830 leven moest, 
hem zoo weinig bevredigde, dat hij zich ten slotte in het roem-
rijk verl:eden, 't welk hij eerst als een opwekkend voorbeeld 
had trachten to zien, vol heimwee weg ging droomen. En in 
dat verleden, zeker, zou hij bet Zuid,en, dat hij in zijn jeugd 
van nabij gezien en miskend had, niet weer vinden, want hij 
ging niet verder terug dan de zeventiende eeuw, ,de tijd niet van 
de zeventi,en maar van,d-e zeven gewesten. Er was trouwens 
nag iets anders dan dit historisch Klein-Nederlanderschap, 
(zoo natuurlijk bij de loop die onze geschiedenis nu eenmaal 
genomen beeft, vooral voor ±een protestantsch Hollander, 
maar zoo onvruchtbaar in de veranderde omstandighedenn van 
de nieuwe tij d) , waardoor het Potgieter moeilijk moest vallen 
to onderschei-den,dat met de gebeurtenissen in het Zuiden voor 
alles de belangen van de Nederlandsche nationaliteit gemoeid 
waren. Dat was zijn liberalisme.
De Belgisehe oppositie tegen Koning Willem's regeering 
vertoont twee zeer verschillende aspecten, al naarmate men 
zich op een Nederlandsch.-nati-onaaldanwel op een Europeesch-
politiek standpunt plaatst. Zij had ook inderdaad dat dubbel 
karakter. Zij was zoowel een nieuwe en gevaarlijke phase van 
dat eeuwenoud Noordwaarts dringen van Frankrijk, een be-
weging die meer dan welke andere ook onze nationaliteit steeds 
naar het hart heef t getast, als een onderdeel van de groote 
strij.d om de politieke macht die de parlementen van de gegoede 
burgerstand toen over heel Europa met autocratische vorsten 
streden. In zijn vriendelijke redetwisten met Willems zag 
Potgieter geen andere karat aan de spannende gebeurtenissen 
van 1829 en 1830 dan die, en daar de stuwkracht voor de 
liberale gedachte o:ok van Frankrijk uitging, was hij vurig pro-
Fransch. Hij hoorde Willems liever liedjes van Beranger dan
1) 1b., blz. 187.
HET VEREENIGD KONINKRIJK VAN WILLEM I.	9
oude Vlaamsche liederen zingen. De Parijsche Juli-revolutie 
vervulde Potgieter zoo goed als de Gendebiens en de De Pot-
ters to Brussel , ,met grootsche verwachtingen" 1).
Zonder twijfel hielp de politiek, die Potgieter's uitzicht be-
l-emmerde, de andlere partij in Noord-Nederland, -de partij van 
het gezag, het nationaal belang van de wezenlijke vereeniging 
gegrond op een ontfransching van Vlaanderen onderkennen. 
Maar van een partij kan men daar eigenlijk niet spreken. De 
mannen van het gezag, die zagen het, de Koning zelf, en Van 
Hogendorp, en Falck, en Van Maanen, en Groen, 'liberaal, 
con,servatief en anti-revolution air door elkaar. Misschien dat 
over het geheel de volksgro,epen die aan de politieke verlich-
ting van den dag weerstand boden, wat meer belang stelden in 
de vereeni-ging dan de liberalen ; zij gevoel.den althans geen 
sympathi,e voor de Brusselsche opposanten, en Parijs was voor 
hen althans niet het stralend middenpunt van 's menschdoms 
geest. Maar de ruggesteun van hun weerstand was dat weer-
barstige Protestantisme, dat zeker de Noord-Nederlandsche 
cultuur nooit beheerscht beef t, maar dat niettemin zoo vast 
aan de Noord-Nederlandsche grond zit, dat men er voor de 
afwijkingen van het Zuid-Nederlanderdom geen begrip van 
kan verwachten.
Zeker, roept Da Costa vlak vOor de uitbarsting in 1830 een 
ander poeet toe, die de Belgen tegen , des Oproers Tuimel-
geest" gewaarschuwd had, gij duet wel, ga voort, ,bestrijd 
den opstandkreet"
,,Maar weet, een hechter band moet Noord- en Zuiderstammen 
Omvatten, eer hun vree, hun redding mooglijk zij ! 
Een meer dan aardsche hulp het eedgespan verlammen
Neen, Neerlands erfgrond kan gelukkig zijn noch vrij, 
Dan door 't aloud Verbond, dat Willem van Oranje 
In 't Christenheilgeloof met d'Allerhoogsten sloot,
En, tot den wissen val van meer dan Flips en Spanje, 
Betuigde met zijn bloed, en inriep in zijn dood !" 2).
Te eischen dat dde Vlamingen Calvinist zullen worden en aan 
de val van de kerk van Rome m,eewerken, dat is waarlijk
1 } lb., blz. 160.
~) Uit Den Heere J. J. F. Wap, ten antwoord op de toezending van zijn 
wt het Latijn overgebracht dichtstuk : Aan de Beigen; Da Costa's Kom-
pl,eete Dichtwerken, II, blz. 189 (11de druk).
1926 II.	7
98	HEDEN DAAOSCHE BESCHOUWINGEN OVER
voor de Groot-Nederlandsche zaak niet een veel hoop- ,oller 
houding dan die van Potgieter ...
De regeering -stond •dus alleen bij h-et voorstaan van de 
nationale gedachte. Zij beschermde d,e Vlaamsche volksmassa 
tegen haar gedenatio-naliseerd-e leidende Masse, maar die 
volksmassa zelf was politiek volslagen onmondig en tot geen 
medewerking in staat. Haar natuurlijke kampio,en, het yolk van 
Noord-Nederland, trok zich van haar belangen weinig aan, 
ofschoon dan toch, zij het om andere red-enen, Noord-Neder-
land aan de regeering de steun verleende die zij noodig had 
om haar politiek in het Zuiden door to zetten. Helaas, ik zei 
het al, die politick van de regeering was lang niet zuiver 
nationaal. Het bijmengsel van anti-clericalisme in 't bizonder 
bedierf er voor een groot deel de uitwerking van. Het werken 
met Belgische papenvreters als Goubau en Gobbelschroy, 
menschen die voor de Groot-Nederlandsche bedoelingen van 
Willem I niets konden voel-en, maar die uitstek,end de kunst 
verstonden om bisschoppen,en aartsbissch,oppen to krenken en 
to beleedigen, dat is 's Ko-nings groote fout geweest. Wat zijn 
front maken tegen liberale constitutioneele hervormingen 
betreft, wie hem daarbij de maatstaf van ~onze moderne opvat-
tingen aanleggen, begaan de Pout van Potgieter. Zij vergeten 
dat de Nederlandsche sstaat van 1814 zich in een noodtoestand 
beyond. Nederland moest voor alles, om met Van Hogendorp 
to spreken, aan het rijk der Franschen in zijn eigen gebied een 
eind stellen. Dat zou de regeering nooit hebben gekund met 
een mee-regeerend parlernent, immers toch maar een kiasse-
parlement, van de klasse (voor zooveel Vlaanderen betreft) 
der gedenationaliseerden. Om diezelfde reden was het in 1815 
onvermijdelijk geweest in de Grondwet die veel-gekritiseerde 
bepaling op to nemen volgens welke in het parlement aan 
de zooveel talrijker Belgen maar evenveel zetels werden 
toegewezen als aan de Hollanders. Ook zonder ministe-
rieele verantwoordelijkhei:d beteeken-de dat parlement toch 
nog to veel om de kans to loopen dat het in handen 
van de pro-Fransche partij zou raken. Van Maanen drukte 
het in de Grondwetscommissie niet bepaald aangenaam 
voor de Belgische leden, maar juist uit : Holland, zei 
hij, is al lang een staat en heeft een politick systeem, dat 
niet in gevaar gebracht mag worden, want juist om dat
HET VEREENIGD KONINKRIJK VAN WILLEM I.	99
systeem to versterken, hebben de mogendheden de vereem-
ging gelast 1).
Holland, met andere woorden, moest in Groot-Nederland 
lei-ding geven;,dat moest omdat Vlaanderen aa,n,zijn Nederland-
sche aard ontrouw was geworden. Wanneer men,dus Willem I 
er een verwijt van maakt, dat hij „inn zijn hart ten Noo.rd-
Nederlan,der" was, miskent men zijn roeping. Inderdaad was 
hij beter: hij was Noord-Nederlander met meer bewustheid 
dan de meerderheid van zijn langenooten en hij was h-et - 
behalve in godsdienstig opzich-t: di,e beperking moet men altijd 
maken - niet in enge zin, integendeel: hij wist zich als Noord-
Nederlander de ho,ed,er van het levensbeginsel van heel de 
N,ederland.sch:e stam en hij wilde niet liever dan het o-ok in 
Zuid-Nederland weer d,oen ontkiemen.
Willem I staat in de geschied,enis in de rij van hen die groot 
opgezet en tragisch gefaald hebben. En toch is hij beter 
geslaagd dan hij ooit geweten heeft. Het N,ederlan,dsch levens-
beginsel is weer ontki,emd in Vlaanderen. Het was er m:et onze 
taal zoo ver gekomen, dat zij zo,nder hulp van buiten vermoe-
delijkniet meer tot een reactie tegen,de, verfransching in staat 
geweest zou zijn. Willem I en zijn Hollandsche mini,st,ers 
h-ebben die hulp verleend, en de reactite is gekomen, na 1830, 
to laat om het Vereenigd Koninkrijk to redden. Maar het moet 
nu toch ie,d,er die met zijn tij,d mee leeft duidelijk geworden zijn, 
dat de Vlaamsche gewesten wel degelijk die natio-naal-Ned-er-
landsch,e krachten bevatten, waarvan Willem I altijd sprak en 
di,e hij op alle manteren zocht op to wekken. Ik heb eens ge-
zegd dat,de scheuring van 1830 zoo zij slechts twintig -of dertig 
jaar uitgesteld had kunnen worden, nooit zou zijn voorgeval-
len. Ik zou daaraan nu wel willen toevoegen - geen restrictie, 
integendeel, de gedachte behoeft de aanvulling: - dat zij 
vermoedelijk langs een natuurlijker lijn, {namelijk de taalgrens 
zou h,ebben geloopen. De Walen vormden in het Koninkrijk 
een oneigen en een onaanpasbaar element, en een,element dat 
in het uur van crisis zich geweldig deed gelden. 1-n,d,erdaad, in 
weerwil van alle tekortkomingen van d,e regeering, toch was in 
1830 d-e kloof tusschen Waal en Vlaming al wel zoo wijd 
geworden, dat ze politieke beteekenisbad gekregen. De revo-
') Colenbrander, Ontstaan der Grondwet, II, blz. 236, 242. 343.
100	HEDENDAAGSCHE BESCHOUWINGEN OVER
lutie van 1830 was het werk van die Walen,en ,de verfranschte 
burgerij van Brussel. De Vlamingen aarzelden en lieten zich 
pas na weken door de anderen op sleeptouw semen. Maar nu 
wreekte zich dat voislagen. gebrek aan inzicht in het diepere 
nationale probleem in het Noorden. Men wilde er nog steeds 
de regeering steunen, zeker, maar niet om de schepping van 
1814 in stand to houden. Men wilde de Belgen tie lijf, zonder 
ond,ersch,eid to maken tusschen Belgen en Belgen.
Het is nauwelijks meer noodig u uitvoerig to gaan uiteen 
zetten dat 1830 werkelijk voor heel de Nederlandsch..e stam een 
katastro-ph,e geweest is. Toch wil ik het in 't kort voor beide 
deelen nog nagaan. Eerst een aanhaling om u to doen gevoelen 
met wat een spijt bewuste Vlamingen weldra naar het 
Koninkrijk van Will-em I terugzagen.
In 1856 moest het Belgisch Koninkrijk voor de eerste maal 
zijn geboortefeest vieren. Bij die gel,egenheid gaf het ,Ant-
werpsch Kunstverbond" een manifest in 't licht dat uit de 
pen van Jan van Rijswijck gevloeid was, en het was een schrille 
wanklank in het f eestelijk koor 1).
Sinds 25 jaer zijt gij, Vlamingen, miskend, verdrukt en vernederd. 
Sinds 25 jaer wordt gij in eene vreemde tael aengesproken, gehoord, 
gevonnisd en gerecht.
Sinds 25 jaer hebt gij Fransch geld, een Fransch hof, eene Fransche 
wetgeving, een Fransch bestuer, een Fransch leger, een Fransch gerecht, 
alles wat tot uitroeiing uws geslachts helpen kunne. . .
Sinds 25 jaer heeft de regeerin g alles aengewend om, onder den steeds 
aengroeienden Franschen invloed, dat eenige to versmoren wat u nog 
overbleef : uwe tael, bet vaderland der ziel.
Sinds 25 jaer zijt gij vreemdelingen op uwen eigen grond.. .
Sinds 25 jaer is de Wael bet bevoorrecht, bedorven kind der regeering, 
zijn de Vlamingen verstooten en miskend.
Weest Fransch ! roept men ons toe, en alles zal gedaen zijn. -- Ha! 
weest Fransch, verbastert u ! Verbrandt uwe geschiedenis. Verloochent 
uw voorgeslacht. Laet u van den wortel rukken, waerop gij voor eeuwen 
gegroeid zijt. Verliest al wat den Nederlander 2) kenmerkt. Verkoopt bet 
vaderland uwer ziel. Vergeet uwe afkomst, den roem then gij in vorige 
eeuwen als Vlamingen gewonnen hebt, - en alles zal gedaen zijn.
En wat zouden wij dan meer zijn dan negers in eene plantery, dan de 
Indianen in eene Engelsche kolonie ? Die wonen ook in hun geboorteland ; 
maer hoe wonen zij er ?
Van Rijswijck en zijn , Kunstverbond" waren misschien,

1) Paul Fredericq, Schets eener geschiedenis van de Vlaarnsche 
beweging, I, blz. 65.
2) Ik cursiveer.
HET VEREENIGD KONINKRIJK VAN WILLEM I.	lot
meent gij, maar een Mein en onverantwoordelijk groepje 
jeugdige heetho-ofden ? De Belgische regeering nam evenwel 
hun aanklacht ernstig genoeg op en geen maand later benoemde 
de Minister van Binnenlandschee Zaken een commissie van 
negen heeren, allen bekende Vlaamschgezinden, Conscience 
behoorde ertoe, evenals Kanunnik David en Snellaert, om een 
onderzoek naar de grieven der Vlamingen en de middefen tot 
herstel to ondernemen. Het rapport dat die zoogenaamde 
Vlaamsche Grievencommissie in 1859 liet verschijnen, is een 
hoogst lezenswaardig stuk, maar niets erin is zoo opmerkelijk 
als het klaar besef, dat die eerste generatie van Flaminganten 
al blijkt eigen to zijn, van de tegenstelling Belgie Vlaanderen. 
1830 wordt er doorloopend besproken als het begin van 
Vlaanderen's ellende.
De taal der meerderheid gaat, zoo heet het 1), „met den 
roem van den zegeprael op de lippen met den overwonnene in 
zijn lot deelen". En van de eerste taalregelingen van het voor-
loopig bewind : „Belgie voerde hierbij een stelsel in, zoo tegen-
strijdig met h-et gezond verstand als met ons verleden. In de 
hachelijkste omstandigheden, na de bloedigste nederlagen 
werden onze voorvaderen met meer eerbied door onze 
meesters behandeld" 2). Het Nederlandsch bestuur daarente-
gen, het bestuur van Willem I, wordt beschreven als ,aen het 
karakter van den volksstam getrouw" 3). En van de Vlaamsche 
beweging wordt fier verklaard 4), dat zij „de uitdrukking is in 
ons vaderland 5) van die algemeene beho,efte naer zelfstandig-
heid, waarvan de wereldgeest in zijne verschillende betoogin-
gen, dagelyks nieuwe veropenbaringen doet". Dit was maar 
het opstellen van het program. De Vlaamsche beweging was al 
sterk genoeg om het Joel to erkennen. Maar voor de strij,d met 
de Belgische staat schoten haar krachten nog ver to kort. Zij 
had zelfs no,g geen begrip van de onvermijdelijkheid van strijd,
') Vlaemsche Commissie, Brussel, 1859; blz. 86.
2) I b., bl z. 89. 
-1) 1b., blz. 193. 
4) Ib., blz. 147.
s) Zonder twijfel bedoelt de Commissie hiermee Belgie. Zij trok geens-
zins de conclusie van verwerping van de staat Belgie uit haar erkentenis 
van de tegenstelling Belgie--Vlaanderen. Een lange ondervinding zou nog 
moeten leeren, dat Belgie zich geen hervormingen die die tegenstelling 
konden doen ophouden, zou laten welgevallen.
102	HEDENDAAGSCHE BESCHOUWINGEN OVER
en van bittere strij,d. Alleen als een bewijs dat de scheuring van 
1830 weldra door het denkend deel van Vlaanderen als een 
ramp gevoeld werd, haal ik hct Grievenrapport hier aan.
En nu Noord-Nederland ? Was voor ons 1830 een -ongeluk 
of niet ?
Ik heb getracht to betoogen dat er ons in 1814 een taak is 
opgelegd, waarvan wij ons ver van schitterend gekweten heb-
ben. Maar misschien zal men geneigd zijn to zeggen : , goed
maar alles -is Loch nag zoo kwaad nieet afgeloopen. De dosis 
onderwijs en andterszins -dire wij tusschen 1814 en 1830 aan 
Vlaanderen hebben kunnen toedienen, is net genoeg geweest
gij erkent h-et zelf om de levensgeesten van de patient 
weer op to wekken. Hij kan nu wel voor zichzelf zorgen en wi j 
behoeven er ons ,dus ni,et zoo druk meer om fe maken". Ni~e-
man.d di:e de moeilijkheden waarmee het Vlaamsche yolk nog 
altijd worstelt van nabij kent, zal zoo spreken. Maar ik wil de 
kwestie nog stechts van de internationaal-politieke kant be-
kijken, en dan zal het u, hoop ik, duidelijk wor,den waarm ik 
klaag dat men bij ons zoo weinig begrip van buitenlandsche 
politiek heeft, als ik uitspraken tegenkom dat Noord-Neder-
land bij de vereeniging geen enkel rechtstreeksch belang had, 
of dat de scheuring toch z-oo'n geluk voor ons geweest is.
De jaren sedert de wapenstilstand bevatten alle lessen op dit 
gebied die men verlangen kan. Vlaanderen, zal men misschien 
tegenwerpen, is ons in de moeilijkst.e oogenblikken welgezind 
gebleven, een bewijs dat Vlaanderen nu aan de Fransch-dolheid 
die h,et een eeuw geleden nog meesleepte, weerstand bieden 
kan : en Vlaanderen's verzet heeft de kracht van de Belgisch-
Fransche aanslag op onze Zuidgrens gebroken. Daar is onge-
twijfeld iets van aan. De welgezindheid althans is ongetwijfeld 
aanwezig. Maar de practische beteekenis die dat op ode kritieke 
mo,monten gehad heef t, moet men vooral niet overschatten. 
Belgie is door andere factoren gestuit. En als het zijn cerste 
voornemens niet heef t kunnen volvoeren, men behoeft het 
Nederlandsch-Belgisch verdrag maar kritisch to beschouwen 
('t is in de laatsie tijd genoeg gedaan) om to,ontwaren dat het 
ze, minder openlijk, minder brutaai, tot voor kort nog steeds 
bleef nastreven. De concessies die de tegenwoordige Belgische 
regeering aan de protesten van Nederlandschie zijdde doen wil, 
daaruit zal men misschien kunnen afleiden dat onder dit
H ET VEREENIGD KONINKRI JK VAN WILLEM I .	10
regiem Vlaanderen zich waarlijk kan doen gelden. Voorloopig 
zou ik nog zeggen
Het Belgie 'dat uit de crisis van 1830 is voortgekomen, is 
nog steeds wat zijn Franschgezinde stichters en hun Fransche 
begunstigers ervan hoopten : een onderdeel van h,et Fransche 
systeem in Europa, een omgekeerde bar, riere, of fiever, een 
voorpost van Frankrijk. Het Vlaamsche yolk its zich zijn Ne~ 
derlanderschap (om met Van Rijswijck to spreken) meer be-
wust dan ooit, maar het kan niet beletten dat de kracht van 
Vlaan,deren tegen het Noorden in plaats van tegen het Zui,den 
gericht wordt, dat zij de Nederlandsche stare niet sterkt, maar 
helpt bedreigen.


Moet ik opnieuw verzekeren dat ik niet streef naar de aan-
hechting van Vlaanderen bij Nederland ? Ik ben wat huiverig 
voor die verklaring geworden. Een groep van critici zegt : „dat 
is maar met de lippen gesproken ; klaarblijkelijk maakt hij 
daar propaganda voor" ; en een andere groep : „hij erkent" 
(of „hij durft beweren"; want van deze groep zijn sommigen 
het met mij eens, terwijl anderen mij maar een halve broeder 
vinden) ,dat de hereeniging van Nederland en Vlaanderen 
onwenschelijk is". Welnu, al die critici verstaan mij verkeerd 
en waarlijk ni.et omdat ik mij onduidelijk uitdruk, maar omdat 
zij een tegenstrij-digheid speuren waar geen tegenstrijdigheid 
is. Ik vind die hereeniging wel wenschelijk, maar ik wil niet 
dat Noord-Nederland ervoor zou werken, en ik meern het een 
zoo eerlijk als het ander.
at ik wel wil is dat Noord-Nederland zich voorbereide 
op de dingen die komen kunnen. De lessen van 1830 to over-
denken kan daartoe, naar het mij voorkomt, geen kwaad. 
Onze voorouders van een eeuw geleden werden gesteld voor 
een verbazend moeilijke taak, waarmee het heil van heel onze 
stam gemoei-d was. Zij hebben zich blindelings uit hun moeilijk-
heden losgeslagen en -dat er stambelangen bij aan gruizels 
gingen, hebben zij zelf s niet begrepen. Zelf genoegzaamhei:d, 
politieke preoccupaties, protestantisme en liberalisme, dat 
alles verborg voor hen het nationale aspect van de problemen 
die de onverbiddelijke geschiedenis hen stel,de. Hun Koning en 
hun regeering zagen meer dan zij, maar als ook zij ten slotte
104	HEDENDAAGSCHE BESCHOUW INGEN ENZ.
to kort geschoten zijn, dan was het omdat ook zij bet Neder-
landsch-nationale doel niet vast genoeg in het oog hielden.
Het is mogelijk dat gedurende ons leven, en geheel buiten 
het toedoen van onze staat, het probleem van de Nederlandsche 
stam opnieuw gesteld wordt. Moge de geschiedenis van ons 
iets anders to boeken h,ebben dan dat onverschilligheid of 
vreesachtigheid, onkunde of e-nghartigheid, partijvooroordeel 
of verdeeldheid ons belet h,ebben d:e voile Nederlandsche 
volkskracht, die wij binnen onze grenzen ongerept bewaren, 
ten bate van heel de stain aan to wenden.

P. GEYL.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN

iso7-is7s.


II.
FEMINISTS EN HUMANISTE ; THEOLOGE EN BEKEERLINGE

VAN LABADIE.

Een zelfportret van Anna Maria van Schurman op dirie en 
dertigjarigen leeftijd toont ons het uiterlijk van de ,goleerde 
en konstrijcke maeghd" ongeveer op het tijdstip dat haar roem 
zijn groatste vlucht nam en haar veelzijddige belangstelli.ng het 
hoogtepunt had bereikt.
Zij is afgebeeld in stemmige, maar rijke :kleeding, +haar kap-
sel is glad, maar met een parelsnoer versierd, de rijk georne-
menteerde japon heeft een modieusen snit, doch is dicht San 
den pals gesloten door een zeer fijnen batisten kraag.
Kortorm, zij is gekleed als een dame der arLtocratie ; zoo zij 
zekere scrupules laat gelden tegen al le „wereldsche" neigin-
gen der mode als laag uit,gesneden hals en krullende haren, 
waarmee zij op vroegere portretten wel is afgebeeld, day. 
blijkon doze scrupules toch slechts uit enkele bijzonderhoden ; 
de ~totaal-indruk van haar kleeding is rijk, deftig, pompous.
Het portret, dat volgens deskundig oordeel zeer goed van 
techniek is, geeft een zachte nuanceering van licht en schaduw 
op het gelaat en een zeer fijne bewerking van haar en wenk-
brauwen. Het is voorzeker een van Anna's beste zelfportret-
ten en technisch en als gelij;kenis, gevend het karakteristieke 
van haar gezi,cht zonder de h-ardheid en stij fheid van belijning, 
die we in som,m-ige andere van haar beeltenissen aalntref fen .
Mooi is Anna Maria niet. Op het bovendeel van haar gezicht,
106	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
met bet verstandige voorhoofd, de zuiver-gebogen wen{kbran-
wen en hel dere, ko ele o o gen, i s n i,ets a f to dpi n gen ; doch de 
jukbeenderen zijn to breed, de fijn,gevormd,e maar to spitse 
neus steekt to veel vooruit tegenover de zeer k1eine, wat 
achteruitloopende kin. Het -geheel krijgt hi-erdoor i,ets slaps, 
de breede bovenkaak vooral accentueert die zwakheid van de 
kinlijn. De mond is klein, niet leelijk, maar heeft noch geestige 
belijning, noch kracht.
Anna's verstandelijke verdiensten liggen ui-tgedrukt in de 
bovenheil f t van h a a r gels at ; ha ar gebrek ,aan o orsp ro n,kel i j k-
heid, aan scheppingskracht, aan humor, aan intuitie, in een 
woord aan fijner mensohelijkhei,d, worden verraden door kin 
en mond.
Intusschen waren werkelijk haar verstandelijike gaven bui-
tengewoon : Cats geeft ons reeds in 1637 een, overzichit van 
haar stu,dien,die eerbied of dwingt ; met name haar talenkennis 
is verbazend : van de moderne talen spreekt en schrijft zij 
Hoogduitsch, Fransch, E ngelsch, Ital aansch en Spaansch ;
halve Latijn, Grieksch en H-ebreeuwsch, waarin zij bij,zon-
der thuis is, verstaat zij Chaldeeuwsch, Rabbijnsch, Syrisch, 
Arabisch, we1ke talen zij plach,t, „met de Heijlige H,ebreeuw-
sohe tale to oonifereeren, tot reijnder ende geleerder opening 
van de H. Schriftuere".
Zij wachtte op dat oogenblik slechts op de noodige boeken, 
om zich verder to bekwamen in Perzisch, Samaritaansch en 
Aethiopisch en heeft, althans wat de ilaatste taal aangaat, dit 
voornemen zeker ten uitvoer gebracht . Wat bovendien aan de 
taalkundige stud~ien van Joncvrouw .van Schurman een bijzon-
dere waarde geeft : doze studie was geen 1droge veelweterij, 
h.aar uitingen bewijzen telkens, hoe zij geniet van hot lezen 
der werken i-n bet oorspronkelijk, proevend de schoonheid, 
bet karakter van iedere taal.
Naast de uiterli jke beeltenis door Anna Maria in haar zelf-
portret gegeven, kennen we haar innerlijk beeld uit haar ge-
schriften aan dezen tij,d (1636-1640). Het belangrijkst,e in 
diet opzich-t zijn : hasr verhandeling over vrouwenstudie (1638) 
met de brieven aan Rivet, daarbij aansluitend 1), Paelsteen
1) Voor het eerst verschenen onder den titel : Amica dissertatio inter 
Annam Mariam Schurmanniam et Andr. Rivetum de capacitate ingeniimu-
liebris ad scientias (1638) opnieuw uitgeg. in 1641 en in Opdscula in 1647.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	10 ,
van den Tilt onzes Levens (1639) en Opuscula, die cerst 
1647 het licht zien, doch waarin een aantal brieven en ge-
dichten ook u!i,t deze jaren zijn op-genomen;.
In dit alles vertoont zich Anna Maria van Schurman vooral 
als feministe en .hu=niste ; al hebben voorzeker haar studie-
plan en haar 'wellevenskunst een godsdienstigen grondslag, 
haar Christendom doordringt nog niet haar innerlijk leven ; 
haar Calvinisme werkt slechts beperken,d, niet scheppend, 
openbaart zich nog steeds in hoofdzaak in de anti-wereldsche 
scrupules, die steeds haar godsdiensti-ge opvoeding hadden 
beheerscht. Wel -is haar theol-ogische belangstelling sterk, we 
herkennen ode geestdriftige ;leerlinge van Voetius in de wijze 
waarop ze de Theologie in het centrum van haar studien 
plaatst ; doch deze belangstelling is overwegen4d intellectueel 
,en zal dit nog jarenlang blijven.
Het sehijnt een besch-eiden opzet, wanneer die Utrechtsche
geleerde maagd-" zich voorneemt to bewijzen : ,Daft de 
Christelijke vrouw de studie der Letteren past". Doch niet 
lang bepaalt zij zich tot talen en !geschiedenis'), die, van den 
aanvang of op het programma staan.
Welidra komt zij tot een hoof dstelling van veel wijder strek-
king, inhoudend dat : „De Theologie en al die takken van 
wet,enschap, die als hulpvakken van de Theologie moeten 
worden beschouwd, dat zijn, behalve Grammatica, Rhetorica 
en Logica ook Physica en Metaphysica, de Christelijke vrouw 
passen".
Verre van zich toe bepalen itot dit reeds veer uit-gebreide 
studieptan, betoogt Anna verder dat de zoogenaam,de ,vrije 
kunsten" n.l. Mathimatica, Muziek, Dicht- en Schil.derkunst, 
als sieraden en verpoozingen zeer zijn aa.n to bevelen, 'al doen 
zij in belang onder voor die vakken, die in onmiddellijk ver-
band staan met de Theologie, „de koningin der wetenschappen".
De , praktiische" wetenschappen, met name Rechtsstudie, 
Krijgskunde, Welsprekendheid, en Staatkunde, zijn voorze-
ker voor de vrouw niet zoo noodzakelijk, daar zij zel-den: tot 
de u1toefening daarvan zal geroepen zijn. De bestudeering van 
die theorie deter wetenschappen heeft ech,ter voor de vrouw 
haar nut. Ook de Scholastiek, een studie die Anna's bijzon-
') De studio der Geschiedenis achtte Anna Maria bijzonder hoog ook 
orn tie ievenswiisheid die zij schenkt.
108	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
dere belangsteliing had, mag vooral de vrouw niet worden 
on,thoud-en, oordeelt zij.
Men meene niet, dat Anna Maria slechts bij uitzondering 
-de vrouw geroepen acht, tot deze universeele studien : theore-
tisch valt althans de eerste, en zwaarste, groep order de plich-
ten van elke C,h.ristelijke vrouw. Immers deze, gelijk feder 
Christen, moet zich toeleggen op alles, wat haar verder kan 
doen doordringen in de kennis Gods en die der H. Schrift. 
Praktisch echter stelt de betoogster aan het openstellen van 
het geheele, wijde veld van studie voor de vrouw, Brie voor-
waarden
Ten eerste een goed, althans middensoort verstand.
Ten tweede ruime maatschappelijke omstandigheden.
Ten derde vrije tijd, hetzij tengevo1ge van haar ongehuwden 
staat, hetzij tengevol-ge van haar huiselijke omstandigheden, 
die ook de gehuwde vrouw uit den gegoeden stand veelal in 
staat stellen, de zorgen voor bet huishouden, bet oppertoezicht 
uitgezonderd, aan bedienden over to laten.
De maatschappelij,ke beperkingen zijn, gelijk men ziet, vrif 
sterk, en het verraadt wel, hoe de geestesaristocrate in haar 
de Christin overheerscht, dint & schrijfster dezelfde studien, 
welke zij een oogenblik tevoren als hoogste Christenplicht 
had aan~bevolen, het volgende oogenhblik tot een maatsdhappe-
lijke elite beperkt, zonder eenige scrupule omti ent de talloo-
zen, die op deze wijze van haar hoogste plichten worden 
afgehouden. De Ch.ristelijike gedachtie, hoe oo-k op den voor-
grond gesteld, is bijzaak in dit feminisme, zij 1eeft niet : bet 
wenkelijk ideaal dat de Utrechtsche Jonkvrouw voorzweeft, is 
daft van -den geestes-aristocraat, den , Uomo universale" der 
Renaissance, wiens, geest de geheele encyclopedia der weten-
schappen omva,tte.
Binnen de grenzen der hoogere standen zou Anna Maria 
zulk een universeele ontwikkeling algemeen verbreid wen-
sdhen : nadrukkelijk :herhaalt zij, dat niet slechts voor de 
vrouw van .buitenEgemeene geestesgaven, maar voor alle vrou-
wen van no,rmaal verstand, de weg der studie moat openstaan, 
gelijk dil voor den man van normale intelligentie bet geval is.
Evenals de,man iitmmers, verlangt de vrouw van nature to 
weten, en daarom alleen reeds past haar de studie, want 
„de natuur schenkt :nets to vergeefs". Aan ieder die God ge-
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	109
schapen heeft ,met het gelaat onnhoog en tot den hemel 
geheven" past ,de kennis van verheven enI hemelsche zaken", 
luidt het vender, ergo past de vrouw, gelijk,den man als Gods 
sahepsel, de st u di a der goddel i j ke wa a rhed en .
Hoever staan we hier van de overtuiging der menschelijke 
nietigheid, door Whet Calvinisme gepredikt !
De Renaissance denkbeelden om;t,rent geestelijke gelijkwaar-
digheid van man en vrouw, omtrent de hoogheid van den 
mensch zij n in godsdienstige sf eer gebracht, doch het is de 
sfeer van den Christen-philosoof Pico idella Mirandola, door 
Anna Maria van Schurman zeer bewonderd, niet die van den 
hervormer Calvijn.
Om to besef fen hoe sterk persoonlijk Anna Ma,ria's femi-
ni st i sch st reven is, moet men nea st de verh andeli ng haar brief 
aan Rivet uit 1638 over hetzellde onderwerp plaatsen, met 
het krachtig protest tegen degenen die de bezighedenn der 
vrouw tot het hanteeren van spinnewiel en naald willen be-
perken.
Met welk recht wordt zulk een beperking -gesteld ? vraagt 
zij. Voorzeker is dit geen goddelijke, maar een menischelijke 
instelling. Nergens zijn. deze beperkingen, hetzij door het lot, 
hetzij door -den hemel voorgeschreven, al wordt helaas de 
vrouw er in den regel toe ge+dwongen. Talrijke voorbeelden 
uit elke eeuw, het gezag der grootste mannen, weerleggen een 
dergelijke opvatting omtrent den werkkriing der vrouw, gelijk 
door Marie de Jars Gournay in : L'egalite des Hommes et des 
Femmes, ,niet :minder geestig dan geleerd" is aangetoond. 
Zoo l u idt haar l,evend ig bet oog, en de geri,ngsch att,ende to on, 
waarop zij spreekt over & ,enge grenzen", waarin zich een
,edeler aanleg" niet laat terugdringen doet ons zelfs een per-
soonlijke grief vermoeden,.
Juist omtrent dozen tijd immers had de geleerde Utrecht--
sche, door den flood van haar moeder in 1636, zich voor de 
noodzakelijkheid geplaatst gezien, een! deed van haar Hid, tot 
nu toe geheel aan studien en liefhebberijen gewij,d, aan huise-
lijke zaken to geven., daar haar toen, gelijk ze in Eucleria zegt, 
,,de zorg voor het huisgezin en van de huiszaken ten meesten 
deel op den hall kwam". Op haar ouden dag h,eeft zij de 
gunstige zijde vain dezen overgang, , ,van een al to zeer be-
scho vend en studeeren-d leven, tot hetgeen meer werkelijk
I I o	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
was", leeren ~inzien ; in de opkomst van haar roem en op het 
hoogtepunt van haar studielust echter, moet zij er vooral de 
bezwaren van hebben gevoeld, en de vernederinig, d,at zij, die 
wellicht van jongs of de ,,.nederige taak" +der huisvrouw, als 
haar ,verhevener geest' onwaardi.g had beschouwd, zich 
than tat deze taak gedwongen zag en in de vervul-ling 
daarvan niet van de handiigste bleek ! Blijkbaar is haar eer-
zucht in verzet gekomen tegen het denkbeeld, in de vergetel-
heid van huiselijke plichten en ,vrouwelijke bezigheden" haar 
leven te moeten slijtern : zoo immers , ,is er in 't geheel geen 
uitzicht op eenige eer, eenige waardigheid, op eenige beloo-
ning der deugd, waartoe zielen, die niet ontaard zijn, piegen 
to warden aangetrokken". Daarentegen kan vrije tijd, wel-
besteed, de edeeler geesten roem en onsterfelijkheid doen 
erlangen') . Het is nog dezelfde roemgedachte, die haar i,n let 
begin van haar loopbaan beheerschte ; maar hoeveel nneer 
inhoud heeft deze gekregen ; hoe veelomvattend is intusschen 
haar belangstelling geworden, hoe ernstig haar streven inn 
universeel-wetenschappelijke richting. Zij wordt beheersoht 
door een vast en, f ier vertrouwen in den m-ensehelijken geest, 
haar ijdelheid heeft zich gelouterd tot eerzudht ; zij vergeet in 
het vuur van haar rede alle vertoon van bescheidenheid, alle 
kleine achterdocht tegen , wereldsche vermaardheid", om ziCh 
geheel over to geven aan de Roemgedachte der klassieke 
wereld, die door de Renaissance weer -als edol en „anregend" 
was erkend en met geestdrift aanvaa,rd,door al wat !zich dich-
ter, kunstenaar of geleerde voelde.

H etzel fde waste vertrouwen in het hell der W etensdhap, en 
dezelfde vermenging van godsdiienstige en, humamistische 
denkbeelden, die wij in haar w6tenschappelijk programma voor 
de studie der vrouw ontmoetten, spreekt uit de ethische stel-
lingen, -die Anna Maria ten gunste van de ontwikkeling der 
vrouw opwerpt en waaruit zij oak haar eigen w,ellevenskunst 
opbouwt.
Ziehier haar hoofdstelling : Aan lde vrouw past iedere deugd, 
wetensohap is geestelijke deugd, ergo past de vrouw weten-
1) Tegenover de bezwaren van Rivet in zijn antwoord op deze ont-
boezeming, zal A. M. haar geestdrift wat inbinden, zij doet dit echter meer 
uit eerbied voor den ouderen vriend dan uit overtuiging.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	i I g
schap zzoo.-goed als zodelijke deugd. Heat is die Renaisssawe-
idee der virtu, die geest,elijke en zedelijke besehaving gelijkelijk 
omvatte, -beide geput uit de bestudeeriing der ,bonae litterae".
Voor Anna Maria staat dan ook de heilzam,e zedelijke 
invloed d{er !studie voor de vrouw vast, die i~mmers ten. zeerste 
behoefte heeft aan ernatige en voortdurende bezighei-d tegen 
over de ij,dele en wereldsche verlokkingen.1) en tegenover 
eigen onstandvastigheid van geest. Erasmus zeif, zoo verze.-
kert zij, wa-s van oordeel, dat , niets zoo de ziel van een m,eisje 
vervult als ode studie".
Met alleen Erasmus steunt Anna Maria's betoog
Is niet ook door Aden Apostel Paulus aan de vrouw huise-
lijkheid aanbevole,n>? vraagt zij iets vender, en zoekt niet juist 
de vrouw van studie thuis en in de eenzaamheid haar ver-
maak, buiten gevaar in wereldsehe gezel-schapp-m. to worden 
meegesl1eept ? De Utrechtsche Jonkvrouw blijkit een handi,g 
advocate, waar het geldt de verdediging van haar geliefde 
studien, wat niet wegneemt, dat Erasmus een veiliger steun 
bood aan fernin;istische stellingen dan de Apostel.
O voorwaardelijk vertrouwen in de uiltwerking -eener 
theoretische zedeleer ve.rsterk~t Anna Maria's overtuiging in de 
moreele voordeelen der studie : door de kennis der zedekun-
dige beginselen, zoo betoogt zij, kan de vrouw rechtstreeks 
tot deugd worden geleid langs ;een weg, beter en veiliger dan 
die der ervaring.
In haar eerbied voor de zedeleer der Ouden mengt zich 
weer •de angst voor een „verdorven wereld". Hoe hachelijk 
was een levenswijsheid, inderdaad in het leven verkregen 
Oelulcikig wie zich zij n levensleer verwerven kon, zonder de 
veilige haven ,der theorie to verlaben, zoo redeneert de geleerde 
maagd, zelf opgevoed tusschen Seneka, de catechismus en 
de wijze raadgevingen van haar va,der.
Dat de Wellevenskunst der Ouden naar,den geest van zulk 
een standpunt even ver staat als de Apostel van het femi,nisme, 
pat de ijverige pleftrbezorgster voo,rbij.
Met fde vaste overtuiging van den zuiveren theoret+icu.s lan-
ceert zij fhaar verdere stellingen
Onverstand en onwetendheid zijn de gereede,aanleiding tot
;) In denzelfden geest had zij reeds gesproken in haar feestzang op de 
stichting der Utrechtsche academie in 1636.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
dwalng en ondeugd in wil en handeling ; ei-gendunk en trots 
komen voort ui{t onwetendheid, want zij zijn het gevolg van 
gebrek aan zelfkennis. Is het niet of we Coornhert of Spie-
gel hooren ?
,,Alleen hij die weet, hoeveel hij niet weet, kent zichzelf op 
de juiste wijze", zegt zij wat verder Socrates na, en nog eens 
rnaakt zij yen van Erasmus' uitspraken tot de hare: , niets is 
onhandelbaarder dan het onverstand".
Zoo vormt zich Anna's ideaal van de geestesaristocrate, 
deug.dzaam tengevolge van redelijk inizicht in zichzelf en de 
zedelijkee wereld, aan.gevuurd door een edele zucht tot weten, 
vervuld van een geestelijk geluk, dat, volgens Aristateles, dat 
der Goden het meest nabijkomt.
„Er is geen vreugd (de bovennatuurlijke vreugd der Chrisr-
tenen. uitgezonderd), hooger dan deze geestelijke vreugd door 
studie verworven", zoo besluit zij haar verdediging van het 
zedelijk heil -der studie.
Voorzeker meent zij het Christendom in deze parenthesis 
de verschuldigde eer to hebben bewezen, doah bewijst niet het 
gemak, waarmee zij de ,vreugd der Christenen", als niet 
ter zake dienende ter zijde stelt, hoe weinig inderdaad het 
Christendom nog in haar leven beteekent, tegenover de aan-
trekkiungskracht der Klassieke wereld ?
Anna Maria van Schurman heeft in deze jaren ernstig ge-
traeht, eigen leven nraar het hier gestelde iSdeaal to vormen. 
dit blijkt uit een brief aan een Engelsehe vriend.i'n Mrs. Moore, 
die Anna Maria om een uiteenzetting van haar levenswijze had 
verzocht.
Bijna kloosterach-tig gestreng en vroom klinkt de uiteenze{t-
ting van haar levensplan ; maar bij nader to,ezien blijkt ook 
hier weer hoe, meer dan de Christin, de geleerde humanists 
aan het woord is.
Vertrouwen op God, zoo begint zij, is de vaste grond van 
een gelukkig +leven. Verontrust U niet over den uitslag der 
dingen, die alleen van het scheidsgericht der hoogste Godheid 
afhankelijk zijn, en overleg omzichtig en ijverig die dingen, 
welke binnen 's menschen bereik liggen. Op deze wijze zal 
niets ons uit,de sterkte van onze rust werpen, noch de slechte 
voorbeelden, noch de verleidingen dezer eeuw : Stoische rust, 
meer dan Christelijk Godsvertrouwen, gelijk men ziet.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	113
Een leven, in de afzondering der studi6n ,doorgebracht leent 
zich bet best tot het bereiken van deze ~gerusth-ei,d en deugd. 
Irmmers door de verdorven zeden, waarin men heden ten dage 
leeft is ,het nauwelijks mogelijk voor een deugdzame, door zijn 
omgang met wereldlingen deze tot deugd to brengen ; veeleer 
zal hij nets van eigen deugd door dozen om,gang in€boeten.
Anna Maria zal zich op het Bind van haar leven meer dan 
eens beschuldigen van Phariseeschen hoogmoied in haar onb.e-
keerden staat : we zien er hier een niet onduldelijk voorbeeld 
van. Ni,et alleen is hier geen spoor van Christelijke naasten-
lief de, evenzeer ontbreekt de ruime belangsteliling in den 
mensch, 'die groote Christen-humanisten als Erasmus, Thomas 
More en Coornhert had bezield. Het moge nog zoo verheven 
klinken dat zij, ,h,et goochelspel dezer wergild" verachtend, 
hoopt to kome.n tot „een ~gelukki,ge rust aan de Muzen ge-
wij,d, hoopt den geest tot hooger to verhef fen en zonder be-
lemmering .haar wijsheid ate streven", in deze fraaie voorstel-
ling mengt zich dui-delijk haar egoisme.
't Is niet onaardig bier een stu~kj,e werkelijkheid uit Anna 
Maria's leven, to plaatsen, dat haar gebrek aan maatschappe-
lijke belangstelling belicht.
Anna Maria's moeder was blijkbaar een zeer weldoende 
vrouw geweest, bij wie armen en zieken om hulp plachten 
to komen, dice bun, i,et slechts in aalmoezen, maar evengoed 
in belangstelling en goeden raad gegeven werd.
Na haar .moefder's dood (1636) viel op Anna Maria deze 
maatschappelijke plicht, maar zij heeft in haar levensherinne-
rinig~en meer missla,gen dan successen t-e boeken bij d.e ver-
vullinag dtzer , ,werken der liefde". Zij heeft ze , , volgens 
(haar) kennisse oprechtelijk betracht", verzek-ert zij ; maar 
moot tevens bekennen, dat zij ,deze dingen doorgaans zeer 
onvoorzichtig ge.daan (heeft) ten dele omdat (zij) onwetend 
was van (haar) start en pli,gt, ten dele ook om de be,drieg-
lijkheit van the (zij) zogt to helpen".
Men 7i.1 --t haar voor zich, „de geleerde maagd", met de theo-
rieen van deugd en mensehenkencis zo,o vertrouwd, maar 
geheel builtien het praktische leven staande ; zonder anderen 
steun bij haar,liefdewerk dann hot theoretische inizicht dat haar 
vertrouwde !moralistisch-e werken haar gaven in zedelijke en 
maatschapelijke vraagstukken. Meer nit plichtsgevvo,e(l dan uit
1926 11.	8
114	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
belangstelling moot zij haar nieuwe week hebben aanvaard „de 
kranken -te bezoeken, de treurigen to troosten, de onwetenden 
to onderwijzen, de armen met aalmoezen to helpen, of ook 
die haar plicht niet,deden of to manen en tot Godvruchtigheid 
en deugt op to wekken" ; aan eigen bekwaamheid echter zal 
zij in -den beginne niet hebben getwijfeld. Totdat t,elkens weer 
haar onhandigheid en gebrek aan inzicht haar verkeerd deed 
beslissen, staan+de tegenover de ellende, maar ook tegenover 
de sluwheid en bedelaars-praktijken der achterbuurten ; haar 
onhandigheid, die haar deed aarzelen of streng ondervragen, 
waar het tegenover eenlij ke armoede onnoodig was en, slechts 
grieven ikon; haar gebrek aan menschenken+nis, dat haar to 
gul en vertrouwend steun deed verleenen, waar wantrouwen 
een vereischte zou biijken ; haar to theoretisch inzicht, dat in 
al to gel eer&stichtelijke vermaningen haar eerlijk pogen, om 
met troost en goeden raad to helpen, deed falen.
Nooit kon een hechte band tusschen haar en. haar bescher-
melingen ontstaan, oomdat nooi.t een spontane belangstelling 
haar weldadigheid steunide, om,dat zij, op zichzelf geconcen-
treerd, aan menschenkennis en menschenli,efde siechts theore-
tisch haar aandacht schon'k.
Eerst in haar ouderdom, als zij na haar bekeering tot het 
Labadisme met haar wetenschappelijk streven, haar geheele 
vroegere levensopvatting verwerpt, zal zij ten voile, haar to 
kort aan menschelij k medegevoel leeren inzien. Dain zal zij, 
althans in den beperkten. kring van de Labadisten-maat-
schappij, meeleven met haar medemensch; een ruimte van 
menschelijke belangst-elling die reikt ook builen den onmid-
delrlijken kring van haar geestverwanten zal zij nooit ver-
werven.
Gelijk.naar ,de wijsbegeerte der Stoa gaat tusschen 1636-40 
Anna Maria's diepe bewondering naar Stoische vroomhei,d 
uit, dit -bewijst een passage uit haar geschriftje : De Paelsteen 
van den Tijt onzes Levens (1639). Als geheel is haar betoog 
van humanistischen geest doortrokken en op het hoogtepunt 
Nat de schrij fster Epictetus aan het wooed : , ,La-et ones hooren 
de Goddlelicke stem van den Philoso-of Epictetus : „Jck wil 
altij.t liever, 't gene dat God wil, als ick selve. Ick sal hem 
bijblijven ende aanhangen, gelijck een dienaer ende navol,ger, 
met hem begeer -ick, met hem verlang ick ende om signpelick
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	115
ende met een woort to seggen : dat God wil, wil ick ook".1) 
In ontroerde bewonderi,ng voor den grooten Stoicijn roept 
Anna Maria uit : ,Hier is de rechte stilte voor het onweder 
der bekommernissen, hier is een zekere haven voor het ge-
gev aye r l i j c k st oo teen der k l i p pen ende h ier i s ten l aetste de 
Paelsteen, ~daer ick met gemoet ende penne op ruste".
Er li,gt in deze woorden -een warmte gellij,k wij ze van Anna 
Maria nauwelijks kennen : deze klassi+eke vroomheid ontroert 
haar, leeft voor haar, terwijI nog haar Christendom in dezen 
tij,d zich bepaalt tot theologische en taalkundig-kritische vraag-
stukken, tot dogmatisch-strenge plichtmatige vroomhheids-
oe ening.
Een factor ontbreekt nag om hd beeld van Anna Maria van 
Schurman als humaniste to voltooien : haar geesWrift voor de 
n,atuurwetenschappen.
In haar vertoog over de studie der vrouw staat de Physica 
onder de hulpwetenschappen der Theologie genoemd, doch 
slechts in het voorbijgaan ; uit den meer a ngehgalden brief 
aan Rivet echter blijkt haar bijzond,ere belangstelling in daze 
richting. De natuurwetenschap -is als onderdeel van de Theo-
logie, zoo meent zij, van groot belang ;doze beide weten-
schappen moeten eilkander vergezellen omdat zij „op sehoone 
wijze met elkaar overeenstemmen" en , omdat de eene de 
andere ondersteunt en belicht". Talrijke punten, de wente-
ling, de rondheid der aarde, de welving der horizon en derge-
lijke, worder. aangestipt als belangwekkend, een bewijs dat 
Anna Maria zich van de voornaamste vraagstukken, die toen 
de aandacht vroegen, op de hoogte had aesteld. 2 )
Wat meer zegt, ze kiest uitdrukkelijk partij voor -den na-
tuuronderzoeker en maakt het duidelijk, dat het de nieuwe, 
empirische methode van natuuronderzoek is, die haar aan-
trekt. Men store zich niet aan hen die kwaadiwillig zulk een 
belangstelling verdacht maken. De natuur heeft ons immers 
niet zoo stiefmoederlijk bedeeld, dat wij niet in staat zouden 
zijn, haar,te onderzoeken. Zou het niet tegen de bedoeling van 
den Schepper zijn, die ons immers tot het verheerlijken, ken-
1) Aangehaald uit de vertaling van 1639.
1) Tegelijkertijd bestudeerde zij de wiskunde onder leiding van Colvius ; 
van Beverwijek onderrichtte haar in de ,theorie der geneeskunde" en zij 
was vol belangstelling voor Botanie en Astronomie.
116	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
nen en vereeren van Zijn zeer schoone werken op dit aard-
sche schouwtooneel heeft geplaatst, imdien wij ons van derge-
lijke vraagstuk-ken of keerig toonden ?" Wij zouden palen zijn, 
.geen menschen ; vreemdelingen, geen bewoners dezer aarde, 
indien wij tot zooveel schoons en heerlijiks, waarin de ma-
jesteil der eeuwige Godheid straalt onze ziel niet keerden in 
ontroering en als door Goddelijke liefde ontgloeid".
Meer dan ooit is hier de dochter der Renaissance aan het 
woord in vereering vo,or de wonderen der naatuur, maar even-
zeer in vast verbrouwen op de vermogens en het goed recht 
van den menschelijken geest, de geheimen van aarde en 
hemel niet slechts to aanbi,dden, maar to onderzoeken en to 
doorgronden. Bovendien is een onmiddellijke, persoonlijke 
invloed aan to wijzen, als verwekker van deze belangstelling, 
zoo verrassend to midden van Anna Maria's overwegend let-
terkundig-wijsgeerige ontwikkeling, de invloed n.l. van Des-
cartes, dien zij reeds geruimen tij.d 1) en pdrsoonlijk en door 
zijn werk kende.
Hoe weinig bijzonderheden we helaas weten om,trent Anna 
Maria "s betrekkingen tot den Fransehen philosoof, dit is 
zeker, dat zijzelf zijn invloed in een bepaald tijdperk van haar 
leven van groot belang acht. Immers de breuk dice omstreeks 
1640 een Bind maakt aan haar omgang met Descartes be-
schouwt zij als een keerpunt in haar leven : ,God", zoo 
schrijft zij later, „heeft mijn hart van dezen profanen mensch 
afgewend, en heeft zich 'van hem als een prikkel bbediend, 
om mij tot vroomheid ~op to wekken en mij geheel aan Hem 
fe wijden".
Brengen we deze beikentenis in verband met de meededeeling 
in Eucleria, dat ze zich in een bepaald tijdperk van haar leven 
ijverig op de bestudeerir!g der natuurwetenschappen heeft 
toegelegd en met haar geestdrift die uit haar brief aan Rivet 
van 1638 blijkt, dan mo-gen we Descartes' invloed op de 
Utrecht-sche geleerde maagd zeker niet gering aehten. Het is 
dan bovendien niet twijfelachtig of die invloed nog in 1638 
van belang was, ondanks Descartes' spijtige uiting in 1640 
,,ce Voetius a gaste aussi la demoiselle de Schurmans, .. .
1) Descartes woonde sedert 1629 in ons land ; zijn uitingen over Anna 
Maria wijzen er op dat hij haar zeker sinds 1634, misschien reeds vroeger 
kendea.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	117
it y a desla cinq ou six ans qu'il la possWe si enti6rement 
qu'elle ne s'occupe plus qu'aux controverses de la th6ologie, 
ce qui luij fait perdre la conversation dee tous les ho,nndtes 
gens". Sedert 1634 indwdaa,d kende Anna Maria Voetius en 
was zij zijn leerhinge; dat zijn invloed in deze jaren echter op 
verre na niet zoo overwegend was als Descartes beweert, 
behoeft na de uitee-nz-etting van Anna Maria's universtxie 
belangstelling nog in 1638, geen betoog meer.
Het was spijt - en geein geringe spijt -, die Descartes 
tot zulk een overdreven voorstelling bradht; omstrecks 1640 
is inderdaad in zijn verhouding tot de Utrcehtsche Jomkvrouw 
een wrijving ontstaan die onv,ermij,delijk tot een breuk moest 
leiden; in de ~hevige botsing die op dit tijdstip Wssc,hetn, zijn 
denkbeelden en die van Voctius plaats grijpt, best Anna Maria 
de pa,rtij van den. Utrechtschen theoloog.
In 1639 eerst ontbrandt deze strijd tusschen de aan,hangers 
en tegenstanders van Descartes' philosophie, waarbij Voetius 
zich steeds als feller bestrij,der der nieuwe denkbeelden duet 
kennen.
Anna Maria, die nog zoo kort geleden het empirisch natuur-
onderzoek had verdedigd en van een harmonisch samengaan 
van ideze niodernedenkbeelden ende theologie had gedroomd, 
moet vrij hardhandig uft haar il,lusi,e,s zijn wakker geschuid.
Ondanks Rivet's waarschuwingen, in antwoor,d op haar 
geestdriftig betoog, waarbij Voetius ongetwijfeld de zij,ne heeft 
gevoegd, Wen hem de ' gevaarlijk,e sympathie,Zn van zijn leer-
finge Woken, had zij in haar Verhandeling de plaats der na-
tuurwetenschappen als bulpwetenschap der Theologie ge-
handhaafd. Thans (1639) openbaart zich aan de Utrechtsohe 
hoogeschool de tegenstelling tusschen beide richtingen zoo 
scherp, dat een compromis niet longer mogelijk is. Tegenover 
Regius' dispuutcolleges, over problemata, physica, waarin de 
Cartesi-aansche denkbeel,d-en, ijverig worden voorgestaan, opent 
Voetius nog in hetzelfde jaair 1639 een reeks disputaties, 
waarin, eerst nog zonder namen to noemen, scherpe stellin-
gen fegen de Cartesiaansche richting worden geformuleerd. 
Met name de Cartesiaansche twijfe!l wordt als atheisfisch ge-
brandmerkt en het vrije natuuronderzoek als in strij!d met 
bet Bijbelgezag verworpen.
Thans geldt ook voor Anna Maria van Schu,rman: kiezen
118	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
of deelen. Onder de onmiddellijke inwerking van Voetius' 
woorden i.mmers wij weten dat zij diens colleges en dis-
puten placht bij tie wofnen ~en waar het zulk een brandende 
kwestie gold zal zij ze minder dan ooit bebben verzuim,d 
ziet zij haar illusies van een verzoening tussdhen natuu,rwe-
tenschap en theologie verdwijnen; meer en meer komt zij tot 
de overtuiging dat Descartes' richting gevaarlijk en goddeloos 
moet zijn. Binnen korten tij~d heeft de ommekeer plaats; in 
1640 is de breuk onvermijdelijk ; zij voltrekt zich gedurende 
de heftige pamflettenoorlog door Voetius met zijn aanhanger 
Schokius tegen Descartes en de zijnen in d,e volgende jaren 
gevoerd.
Een brief -in 1644 door Jonkvrouw .van Schurman aan Prin-
ses Elisabeth van de Paltz gericht, wie Descartes toen juist 
zijn Principia Philosophica had opgedragen, is een overtui,gde 
verd-ediging van de oude scholastieke wijsbegeerte tegen die 
van Descartes, a l wordt zijn na a m niet geno4emd.
In dit licht gezien krijgt oak de anecdote omtrent het laat-
ste gesprek van Descartes en Jonkvrouw van Schurman haar 
voile beteekenis. Bij een bezoek in, 1640 zou Descartes aan 
Anna Maria hebben gevfraagd, waarom zij zich met zulk een 
voorkeur in de studie van het Hebreeuwsch verdiepte ? OM 
to bet-,r Gods woord to leeren verstaan, was h-et antwoord. 
Descartes verzekerde daarop, dat ook hij eenmaal am deze 
reden studie van het H-ebreeuwsdh had gemaakt en zelfs be-
gonnen was het eerste hoofdst,uk van Genesis over de schep-
ping to lezen ; maar ondanks ijveri-ge stud+ie had hij er niets 
klaars of duidelijks in kunnen vinden.
Anna Maria, verontwaardi.gd over zulk een profane uiting 
zou na dit gesprek voor goed alle relati-es met Descartes heb-
ben verbroken.
Inderdaad is in ddeze anecdote de kern van het gesohil 
geraakt : Voortaan zal Anna Maria de nieuwe wijsbegeerte, het 
natuuronderzoek dat buiten den Bijbel om zich een voorst-el-
ling van het ontstaan der wergild trachtte to maken, verwerpen 
en zich scharen bij hen, die, met Voetius overtuigd waren, 
dat zulke pogingen het gezag van de H. S. ondermijnden en 
de goddelijkheid van het Bijbelwoord op losse schroeven 
stelden.
De verbr eking van Anna Maria's vriendschap met Descartes
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	119
beteekent aldus haar eerste, beslissende wending van Renais-
sance,naar Hervorming in streng-Calvanistischen geest. Voor 
het eerst wordit het streven naar Universalit,eit verlaten, het 
zoeken naar een compromis tussehen beide wereldbeschou-
wingen opgegeven, voor het eerst overweegt haar Godsdien-
stige overtuiging op een beslissend punt.


In antwoord op een klacht van Huijgens, dat Jonkvrouw van 
Schurman zijn brieven niet beantwoord, schrijft Rivet den 26en 
September 1639, dat hij geheel in 't zelfd,e geval verkeert en 
voegt per als verklaring van dit stilzwijgen bij : „Monsieur 
Voetius lui j charge tel'lement l'esprit, et luij taille taut d' af fai-
res qu'ellee est toute a luij, et je crains, pour vous en parler 
librement, qu' it accable cet esprit, qui veut tout scavoir et 
exactement".
Zieh.ier dezelfde klacht die kort daarop Descartes zal u,it-
spreken,, en ditmaal komt ze van een van Voetius' beste 
vrienden, die zonder spijt en overdrijvin,g, maar met eerlijke 
bezorgdhei.d, den al to grooten, eenzijdigen invloed van den 
Utrechtsahen theoloog op Anna Maria betreurt. Zorg voor 
haar gezoindheid sprak hier in de eerste plaats ; Anna Maria 
zelf zal later de onmatigheid in haar studien erkennen, ,daar 
ik eertijds krank aan gelegen heb" ; het jaar 1639, als to 
Utrecht de strijd voor en t-egen Descartes in vollen gang is en 
Anna Maria zich daarbij ten nauwste betrokken ziet, terwijl 
tegelijk haar theologisch-taalkundige studien onverpoosd wor-
den voortgezet, moet een tijd van bijzondere inspann.i,ng zijn 
geweest.
Hoewel een -"eestverwant en vriend van den Utrechtschen 
Professor, -en een ijverig strijder voor zijn kerk, was Rivet's 
geest ruimer, zijn geloof gevoeliger, inniger dan dat van 
Voetius; per leefde in hem iets van het mystische, lets van 
vrome ontroering die aan Voetius vreemd was.
Aldus m,oest hij, die Anna Maria van Schurman kende als 
Been an der, ook in haar geestdrift, in haar behoefte aan 
idealisme, aan vereering, die achter het koud-geleerde van 
haar in>tellectueele ontwikkeling schuil ging, wel vermoeden 
dat de dogmatische, wetenseh-appelijk-theologische richting 
waarin Voetius zij,n leerling dreef, de methodische vroom-
120	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
heidsoefening waaraan hij haar onderwierp, haar op den duur 
geen voldoening geven, kon.
Intusschen vervolgt Anna Maria tusschen 1640-1650 vol 
vertrouwen den weg, haar door haar Utrechtschen leermeester 
gewezen.
Zij geeft weinig uit, maar werkt veel ; de Opuscula, die zij 
op herhaald aandringen tan haar vrienden, vooral van 
Ds. Spanheim, in 1647 doet verschijnen, houden gedeeltelijk 
brieven en gedilchten uit een vorige periode yin, gedeelt,elijk zijn 
zij gevuld met haar brieven aan theologische vrienden, in wiser 
kring zij steeds meer vereerders telt, die haar oordeel vragen 
over punten van dogmatiek -en exegese en volgens wier mee-
ning zij een professoraat in de theologie met waardigh-eid zou 
hebben bekleed.
Zij vervaardigt een Grieksch woordenboek en stelt bet ont-
werp .samen voor een Aethiopische spraakkunst ; zij gaat steeds 
vender in de bestudeerin,g van de Oostersche talen en wordt 
door groote geleerden van haar tijd als Vossius, Heinsius en 
Balsac, als autoriteit op dit gebied beschouwd.
Tegelijk leeft zij mede in de kerkelijke politiek van binnen-
en buitenland ; vol bezorgdheid voor den: toestand der Her-
vormde Kerk in eigen land en in Frankrijk, waar h,et welzijn 
der Hervormde gemeenten waarin zij zooveel vrienden telt, 
telkens wordt bedrei-gd.
Als vrienden van Voetius is zij ingewijd in de verschillende 
theologische oorlogen, door hem en zijn aanhangers gevoerd 
en kiest met overtuiging partij ; ze is vol zorg voor de zuiver-
heid der Kerk, die zij do-or het streven vane Voetius' tegen-
standers, evenzeer als door de onversehilligheid der „rekke-
lijken" en door de boosheid dezer wereld bbedreiigd acht. Gelijk 
haar leermeester ijvert zij voor Zondagsheiliging en. haar 
kleeding en -kapsel wijzigt zich meer en meer naar streng-
eenvoudigen, onwereldschen trant. Zij neemt,de leiding op zich 
van huiselijke conventikels, door Voetius aanbevolen tegenover 
den , , wereldschen " geest, die de openbar-e godsdi,enstoefening 
maar al to dikwijls besm,et, wanneer de „preciesen" in de 
minderheid zijn. Meer en meer wordt zij overtuigd', dal een 
grondige reformatie in de Kerk noodzakelijk is; & weg der 
uiterst,e ,.preciesen" schij,nt haar daarbij de, eenige ware ; zij 
veroordeelt streng en onvoorwaardelijk hen die, als Hugo de
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	121
Groot, herstel en vrede zoeken in de Kerk Imp een anderen 
weg dan zij.
Te,rwijl zij voor de wereld de vermaardiegeleerde en huma-
niste blijft, vervreemdt zij meer en meer vain haar roem; zij 
tracht den kring van, haar correspondenten to beperken en de 
kennismaking met nieuwe vereerders ite vermijide.n. Ook haar 
vrienden als Huijgees en z,elfs Rivet hebben, to klagen over de 
trage beantwoording van hun brieven; zij zelf verklaart slechts 
zelden aan landgenooten en no,g minder aan buitenlan-
ders, die haar brie,fwisselilng zoeken, to kunnen voldoen. 
Intusschen blijven theologische vrienden haar welkom en zij 
houdt ook nog genoeg over van haar oude feministische geest-
drift, om mainnen als Gassendi en Simon,,d'Ewe,s, die deze 
geestdrift waardeeren zon,der in overdrijvingen van den 
vrouwen,di,e,nst to vervallen, uitvoerig te beantwoorden.
Wel vinden we nog enkele gelegenheidsgedichten van Anna 
Maria's hand iln den, ouden pomp,eus-vernuftigen, stij,l; maar 
h-et is slechts een echo van vroeger lijd; zij verwijdert zich 
gestadig .meer van de, geleerd-complimenteuse sfeer der 
Renaissance-wereld; aan de ,huldeblijken die haar ook nu nog 
van daaruit bereiken, -dat van Giberto da Cesena in 1642, dat 
van le Sieur des Haijons in 16491), zoo geheel in het genre 
van denn platonischen vrouNvendienst, is zij voor goed ont-
groeid. Zulke eerbeNATijzen_dragen er slechts toe bij, evenals de 
bezoeken van voorname, nieuwsgierige buitenlanders als de 
K,o!ningi,n van Polen (1645) en, Ch-ristina van Zweden (1651), 
die haar dwingen haar geleerdheid ten toon to spreiden, om 
Anna Maria van de h,olheid van een, room to overtuigen, die 
haar ems zoo begeerenswaard had geschenen.
Naar een steeds strenger, meer kloosterachtigen regel zo-ok,t 
zij haar dagelijksch leven in to richten; had omstreeks 1640, 
gelij-k ons uit haar brief aan. Mrs. Moore bleek, in haar wel-
leveniskun,st nog een stoische geest voorgeze.t,e!n,, deze wordt 
meer en meer teruggedrongen door een levensleer van stiren,g-
calvinistischen aard ; een ommekeer, ongetwijf eld ook -door haar 
breuk met Descartes verhaast. Tusschen de studie der God-
geleerdheid en de ,beoefening der Godzali,gheid" wordt haar
') Epigrammes a la vertu de Mile Anne Marie de Schurman par le
Sieur Des Haijons.
122	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
tijd verdeeld. Zij overzag, gelijk zij later schrijft, het geheele 
veld der Godgeleerdheid, zoowel de dogmatische als de werk-
stellige en zij had zelfs alle takken der theologische wet-enschap 
en praktijk „met a-l haar onderscheidingen voor (zich) zeer 
net op tafelen in order gebracht, in welke (zij) alle schatten 
vary deze Prinoe se der Wetenschappen en allee (hare) 
plichten, als met een opslach van het o.o.g kon beschouwen."
Even methodlisch als haar theologische studien was haar 
vroombeidsole fening : in waken en bidden bestond haar dage-
lijksche praktijk; zij ging de haren 's morgens en 's avonds in 
gebed voor en had zich bovendien verbonden , , alle dagen 
zooveel mogelijk was, om driemaal op gezet,te tijden alleen to 
bidden,".
We behoeven de verzekering niet van -de schrijfster van 
Eucleria om to be;grijpen< hoe dikwijls al deze strenge, geregte-
menteerde vroomheid in warmte en eenvoud van religious 
voelen te kort schoot, en gelijk zij hot, uitdrukt, hoe dikwijls 
in deze gebeden „de hemelsche olie en 't vier ontbrak" .
Toch was in den grond van dit alles een oprecht zoeken naar 
godsdiensti,ge bevrediging, een geestdrift die nets ten halve 
wilde doen, die, eenmaal op den weg der strenge, kille vroom-
heid der Preciesen, deze ten einde toe vervolgde hopend op 
vervulling van een diepe gemoedsbehoefte door een leven van 
kloosterachitige gestrengheid en regelmaat.
Er vorm-den- zich, dit toonden leerlingen en volgelingen van 
Voetius als Teellinck en Lodensteijn, ook onder de geestver-
wanten van den Utrechtschen Theoloog overtuigingen, waarin 
gevoelsvroomheid en mystiek meer plaats innamen dan bij 
den geleerden voorganger der Preciesen.
In Teellincck's vroomheid voora+l klinkt een nagalm van de 
Midd;eleeuwsehe Christusmystiek, van het smachten der men-
schelijke ziel als een bruid naar den hemelschen bruidegomo
Moeten we in Anna Maria's zinspreuk , mijn liefde is ge-
kruiisigd", een ineiging tot zulk een mystiek aannemen ?
Zeker is dal, reeds gerui:men tijd voor haar bekeering, zich 
ook in haar geleerd klooster-besta-an sterker de gevoelsfactor 
deed gelden, die ten slotte zu-lk een beslissende overwinning 
za,l behalen.
Wellicht ook was Rivet's invloed aan deze versterking der 
gevoelsvroomheid n.iet vreemd. In de hartelijkste bewoordin-
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	123
gen had deze oude vriend Anna Maria op zijn sterfbed (1651) 
herdacht, en nog jaren later herinnert zij zioh Rivet's stem-
ming van innige geloofszekerheid op het laatst van zijn levee, 
toen hij, alle ,wetenschap uit boeken" verwerp.end, en 
,,gesteund door Gods geest", meer wijsheid had vergaard, dan 
alle godgeleerdhei-d in vijftig jaren van studie hem schen-
ken kon.
Mogen wij in Anna Ma,ria's I-even de kentering omstreeks 
dit jaar 16.51 stellen ? Ook uiterlijke omstandighe-den die haar 
een tijdla,rnrg uit Utrecht en de onimiddellijke omgevin,g van 
Voetius wegriepen, warren gunstig voor zulk een verandering.
Reeds van omstreeks 1642 tot haar dood in 1662 woonden 
bij Anna Maria van Schurman en haar broeder twee tantes in, 
die vooral gedurende de laatste tiers, en vijf jaar va,n haar leven 
door haar bl,in,dhei,d meer en meer zorg en verpleging eiischten. 
In de verzorgi,ng van deze beidie hulpbehoevende vrouwen 
leert Anna Maria, naar zij zelf getuigt, voor het eerst „de 
oefening der liefde", het ziohzelf geven, kennen, dat haar in 
haar op zichzelf geconcentreerd leven van geleerde vrouw, 
vreemd was gebleven. Vriendschap had voor haar, on,danks 
wat dweperij, vooral intellectueele samen,stemming en waar-
deering beteekend ; in den familie,kri,ng was zij, bewonderd en 
vereerd door ouders en broeder, slechts zelden de offerende 
geweest.
Nu haar beide , , moederszusters" haar hulp meer en meer 
behoeven en tenslotte bijna Been oogenblik kunnnen ontberen, 
komt de tij,d dat de zorg voor haar zieken en voor het huis-
houden Anna Maria vain haar studien en andere bezigheden 
bijna geheel a froept .
Maar er is ditmaal geen spoor van dat half-onwillige, dat 
zich-te-goed-vind,en voor kleinedagelijksche plichten, dat haar 
houding in vroeger jaren had verraden als de omstandigheden 
voor haar studien on,gunstig waren ; de eerste, alles overwel-
digende geestdrift voor de wetensch,ap, de eerzucht die haar 
tot steeds grooter inspanning had aangezet, zijn voorbij ; in, den 
kleinen engverbonden hui.selijken kring is haar zorg,en liefde 
ontwaakt : , , Ick bebbe wel reden" schrij ft zij na den -flood van 
haar tanttes in 1662, ,God to dancken dat ik die twee li-eve en 
waerd.e personen, die als mijn, moeders waeren, tot het laet-
sten toe hebbe mogen mij.ne wederliefde betoonen, doch is het
124	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
scheijden en afwez.en van dezelve, niet zonder bittere droef-
heit, wanneer ick reflexfe neme op het derven van zulken 
trou en soet geselschap, dat ick hier bijzonderlijk miisse".
Terwille van deze tantes nu, -die na den chaos van den der-
tigjarigen oorlog iets van haar bezittingen in Duitschland 
trachtten to herwinnen, had Anna Maria in 1652 m,et deze 
beiden en met haar broeder Godschalk, een reis naar Keulen 
ondernomen en was d:aar eenige jaren gebleven.
Van Utrecht uit, vertelt Anna Maria later, werd in dezen 
tijd het lasterpraatje verspreid, dat zij den Hervorm-den gods-
dienst zou hebben verlaten om tot het Pausdam over to gaati. 
Dit en de kerkelijke beroeringen die zij bij haar terugkeer to 
Utrecht vend, deden haar „al to groo-te liefde" tot die stad 
bekoelen en brengen haar ertoe, zich met tantes en breeder to 
Leksmonde to vestigen.
Hier dan breekt het laatste bedrijf v66r haar bekeering aan. 
,,van alle wereldsche, gezelschappen bijkans ten eenen male 
ontslagen" leeft zij daar , ,met haar twee m•o,eitjes en haar 
broader die de Go,dvruchtigheit in ons zeer beminde, met twee 
zeer vrome dienstmaagden" reeds in een „Christen Kerkje", 
der wereld afgestorven. Gesta,dig vervreemddt zij meer van de 
sfeer der officieele kerk met haar theologische twi,stgedin,gen, 
haar ge,leerde predication en van buiten geleerde gebeden, 
waarin zij vroeger h-eil had gezocht. Het is een, voorproef van 
het leven in die afgesloten en -innerlijk eng verbonden gemeente 
der Labadisten, waartoe zij eeni,ge jaren later zal overgaan.
In 1662 werd door den flood van haar tantes dit , , gerust 
leven op het lant" afgebroken. Wanneer Anna Maria d'aarop 
na het vertrek van haar broader , die een groote reize n.aar 
Duitslant en Switserlant to doen had", het oude huffs to 
Utrecht weer betrekt, zijn de oude banden reeds zoo goed als 
verbroken, de oude interessen gestorven en eon diepe een--
zaamhe,id maakkt zilch van haar meester. Met een huivering 
herinnert zij zich in Eucleria dozen tijd, ,,,nu al veel dingen 
slimmer geworden waren, omdat de eerste liefde en de vorige 
ijver i,n de meeste dingen had opgehouden., om,dat de geest 
des werelts der kerke dagelijks meer innam, maar tegen hat 
getal der goeden geen,szins opkonde en alle het raatslaan om 
de zake van God in de Kerke 1,e hulpe to komen nergens 
anders in einndigde, als in ellendige en machtelooze klachten".
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	125
Hoe was .het vertrou'wen in haar leermeesters en voorgan-
gers getaand, en daarmee de hoop &.t de weg lien zij aan-
wezen, en then zij zoo lang had gevolgd, de ware was !
't Is een crisis in haar geestes- en ziel-eleven, zoo h-evig, 
zoo alles verontrustenrd als zij :nooit to voren ha,d gekend ; 't is 
de misiukkiEng van haar geheele streven, wetenschappelijk en 
godsdiensfig, die Anna Maria op,dit oogenblik onder de oogen 
ziet.
Voor het laatst staan de -twee groote machten in haar, haar 
intellect en haar vroo.m.hei,d,sdrang tegenover elkaar, en to 
heviger is de reactie, ornda~t zij, zwak in zelfkennis en arm in 
oorspronikelijkheid, ondan.ks alle theoretische wijsheid nooit 
voor z!i,cchzelf een leven,d, harmonisch geheel had kunnen vor-
men uit de veelzij,dighei,d van eigen innerlijke krachten en van 
de geestesstroomingen van haar tijd.
Een eerlij,k idealisme en een sterke maar zuivere eerzuch:t 
had haar beheerscht ; maar geen ruimte van blik, gee,n diepte 
van inz,icht had haar behoed to ver inn de -i,ngeslagen, riobting 
voort to gaan, in to enge, rechte lijn voor zich uit to zien.
Zoolang haar idealisme bevrediging had gevond,en in een 
humanistisch, godsd;iensti,g-wetenachappelijk ideaal, zoolang zij 
gelooven kon aan,de moreele en geestelijke hoogheid van den 
mensch in verband met een universeel-wetenschappelijk stre-
ven, was haar religieuse beho-efte op den ach,tergroind geble-
ven ; een vast vertrouwen in eigen intellectueel kunnen, in het 
wij-de veld van studio en geestelijke volmaking dal zij voor 
zich ziet ; eon optimistisch geloof in een harmonisch samen-
werken van in,tellectue-ele en relig*,euse krachten hadden haar 
bevredigd.
Wanneer dan de eerste kentering komi~ en zij haar vertrou--
wen in een universeel godsdi~e,nstig-weteen,schappeiijk streven 
op,geeft, om zich meer en imeer tot Hervormd-theologische, 
vooral taalkundig-theologische stuudien to bepalen, brengt zij 
feitelijk haar vertrouwen in den menschelijken geest, haar 
geloof in het menschelijk intellect onveranderd op dit nieuwe 
gebied over; zij verengt slechts haar veld van studie, zonder 
haar intellectueel standpunt to verlaten ; en ze dreigt zich 
meer en meer to verli,ezen ;in &tailstudie.
Tegelijik maakt haar Christelijk-Stoische wellevenskunst 
plaals door een streng-method:ische vroomhei,dsoeferin.g in den
i 26	ANNA MARIA VAN SCHURMAN.
geest der Preciesen, doortrokken van d.e nietigheid,sidee van 
het streng-Calvinisme, volkomen in tegenspraak met de intel-
lectueele f ierheid die haar aangeboren is en-die gesterk,t werd 
door haar opvoeding en veelzij,dige ontwikkeiling ; to somber 
gestreng ook en to dor om de la.ng-teruggedrongen maar diep 
in haar levende behoefte aan religieuse ontroerin+g to kunnen 
voldoen.
Echter wordt reeds langzaam een ommekeer in haar voor-
berei.d. Terwijl zij, tijdelij.k ont'trokken aan -de oude sfeer, leeft 
to midden van een kleinen kring van geestverwanten, wien 
geen geleerdheid de eenvoud en ininigheid van geloof ont-
reemt; terwij:l de verzorging van haar hulpbehoevende huis-
genooten haar wegroept uit haar studieleven, vervallen de 
oude levenswaarden ; tot het oogenblik dat zij in eenzaam-
heid, vree.md geworden aan haar oude wereld, onafwijsbaar 
zeker de niefigheid van al haar metho,dische geleerdheid en 
stelselmatige godsvruchit inziet.
De terugkeer van Godschalk, vervuld van liefde en geest-
drift voor Labadie en zijn prediking, die hij in Zwit,serland 
had leeren kennen ; kort daarop (1665) het sterven van dien 
geliefden broeder, nog geheel in de stemming van godsdi-en-
stige extase door Labadie in hem wakker geroepen, verhaast 
de crisis.
Met vreugd grijpt Anna Maria de gelegenheid aan, om op 
verzoek van eendge theo'logisohe vrienden, Labadie, op wien 
velen hier to lande hun hoop hebben gevestigd -als mogelijke 
reformator der verwereldlijkte kerk, hierheen to roepen en 
weldra heeft ten haren huize de eerste ontmoeting tusschen den 
Franschen prediker, de geleerde Utrech,tsche jonkvrouw en 
eeni ge van de voo rm a nnen der Prec iesen al s Voet i u s, E sse-
nius, Lodensteijn., plaats.
Gegeven Anna Maria 's stemming, haar hunkeren naar 
natuurlijk, eenvoudig, warm geloof, naar spontane ontroering, 
was Labadie's overwinning niet verbazingwekkend. Hij bezat 
de spontane welsprekendheid, die overrompelt, meesleept, on4t-
roert en zekerheid geeft, niet uit krach-t van geleerde en wel-
overwogen argumenten, maar uit kracht van gloeiende over-
tuiginig en dwepend geloof. Door deze goddelijke gave erkent 
zij in hem den meester, waar anderen hoogstens de meerderen 
in kennis en verwo,rven geleerdheid waren geweest.
ANNA MARIA VAN SCHURMAN.	127
Reeds bij de gesprekken in Utrecht over den toestan-d der 
Kerk, hadden Labadie's re-denen, die ,in 't minst na geen 
tweet of olie van nachtlich:t en menschelijke naarstigheit 
roken" den diepsten indruk op zijn gastvrouw nagelaten, en 
dit built voor Anna Maria het groote wonder : de erkenning 
van deze god,d,elijk,e kracht in den prediker, di.e onuitput,telijke 
sdhatten , son!der eenige voorbedenkingen of menschelijke 
studio bij alle gelegenheit en op alle tijt uit (zijn) herte voort-
bracht, t,erwij,l anderen slechts dorre redenen door studdie en 
arbeit als uit den top van haar harzenen of uit geschreven 
boeken, meer konstig dan, natuurlijk in order brachten en 
voortstieten".
Door deze welspreken,dheid werden voor haar inderdaad 
,,de alleroudste en allergemeenste waarheden" als met nieuw 
licht bestraald, en hoe had zij ze noodig, die bestraling, die 
herleving ~der eenvoudige geloofswaarheden, die haar eigen 
geleerdheid en die van haar vrienden had doen verdorren en 
verstijven .
Wat deerden haar d° bezwar,en van de meest vooraan-
staa-nde theologen, die door Labadie's neiging tot afscheiding, 
de een,hei.d der Kerk bedreigd zagen ; zoolang reeds was zij 
vervreemd van de groote kerkelijke gemeenschap, en was zij, 
de , , Preciese" geneigd, a-l wat buiten den streng afgebaken-
don kring van haar geestverwant.en stond, als „,de wereld" 
to veroordeelen ; ook als aristocrate van geboorte en van geest 
was afzondering haar natuurlij,ke sfeer. Bovendien : in een 
dergelijke kleine, door vroomheid eng verbonden kring als 
waarvan Labadie droomde, had zij de laatste jaren reeds 
geleefd en zich gelukkig gevoeld.
Dus is haar overgave onvoorwaardeli jk en zij verbreekt met 
die eerlijikheid, die haar steeds ten ein.de toe den weg deed 
gaan, dien zij den goeden aehtte, alle vroegere banden om 
hem to volgen, die haar al-leen de eenvoud en de lang ver-
lanrgde rust van een innig gevoels-geloof sohenken kan.
Ongetwijfeld herkent men oak in de schrijfster van 
Eucleria, ondan+ks de plechtige afzwering van heel haar vroe-
ger leven, nog dikwijls de humani!ste, de theologe in aan-
halingen en redeneeringen ; zelfs komt, in de u.itgebreide 
details die zij geeft omtrent haar geleerdheid en, kunstvaardig 
heid. de fl-del-hei,d, het zich-bijzonder-voelen nog menigmaal
128	ANNA MARIA VAN SCHURMAN -
om den h,oek,kijk.en ; doch daartegenover staat als het nieuwe, 
alles-overheerschhen,de, een warmte en i~nnighei,d va,n geloof, 
gelijk zij vroeger nooit had gekend.
De reactie In dit opzicht was hevig, omdat de afdwaling ver 
was geweest ; de reactie was noodzakelijk en waar; de bekee-
ring tder geleerde Utrechtsche Jonkvrouw stot flit dwepend 
gevoelsohristen,dom met zij,n mystick en zijn blijmoedig ver-
trouwen is een bevrijdin.g en een terugkeer tot ziehzelf ; ook 
het kind had doze spontane ontroering gevoeld, v66r haar 
opvoeding in te-eenzij}dig inlellectueele rich Ing, haar ver-
vreemdde van eigen, innigste .gemoedsbeho-eften.
Daarom heeft Anna Maria van Schurman onmid,dellijk in 
,dit geloof de zoolang gezochte vrede en kracht gevon,den en 
behouden tot het einde, ondanks de vervolgingen, de ontbe-
ri.ngen en omzwervingen, waaraan zij met -de gemeente der 
Labadisten heeft blootgestaan, eer dleze, niet lang voor haar 
dood in 1678, to Wieuwerd in Friesland een veili,ge schuil-
plaalts vond.
H. C. M. GHIJSEN.
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIIIVG.
De zes mannen van , Nijverhei,d", door hunne Maatsohappij 
in commissie gesteld in de eerste plaats tot onderzoek van 
de verschillende klachten over de organisatie van wetgeving 
en overheidsbeheer, en voorts om, als zij er kans toe zagen, 
middelen tot verbetering aantegeven, moeten, zoodra hun 
rapport klaar lag, hebben begrepen, dat zij tegenstand gingen 
ontketenen.
Alvast doordat zij een aantal vragen lieten rusten. De 
vragen naar de wenschelijkheid van overheidsbemoeienis en 
van hare uitbreid:ing ; ook die naar de deugden en gebreken 
van ons parlementaire stelsel en van het bestaande kiesrecht 
en de evenredige vertegenwoordiging.
Zij steliden, dusdoende, zich onmi,ddellij,k bloot aan het ver-
wijt, dat zij de ziekte, waartegen zij medicijn zochten, aan de 
oppervlakte van ons politieke leven meenden to kunnen vin-
den, terwijl de kwaal mogelij,k dieper zit, in de grondslagen 
zelf van ons staatkundig stelsel.
Maar ook hebben zij critiek opgeroepen door den positieven 
inhoud van hun voorstel. Deze inhoud deugt niet, kan de een 
zeggen ; of hij deugt, kan eerst blijken uit nadere, gepreci-
zeerde uitwerkin.g in een of meer wets-ontwerpen, kan de 
ander meenen.
Zij zullen alit alles hebben overwogen en geweten en wel-
bewust van wat zij deden en nalieten hun opzettelijk beknopt 
gehouden rapport als voorwerp van, door henzelf begeerd 
debat hebben voorgelegd aan hun Maatschappij en aan het 
naar zij mochten hopen belangstellende wijl belanghebbende 
nederlandsche vol-k.
1926 II.	9
130	INZAKE OVERHEIDSBEMOEIING.
Reeds voor bet kiezen van. deze gedragslijn verdienen zij een 
compliment.
De vragen, door hen uit-drukkelijk aan de orde gesteld, 
leenen in dezen norm zich voortreff elijk voor beraadslaging. 
Enkele weinige vraagpunten, met enkele weinige proeven van 
beantwoording.
Zij hadden tienmaal meer overhoop kunnen halen. Het 
gevolg zou geweest zijn een vaag en grenzenloos debat, of-
wel vanwege den of schrik -lien,dit grenzenlooze wekt Been 
debat hoegenaamd idan plichtmatig in wat trouwe departe-
menten van ,Nijverhei,d" en verder niets.
Hadden zij de positieve en de negatieve verdiensten van ons 
parlementai,re stelsel en van ons verkiezings-systeem tot onder-
werp van hun overleggingen en tot onderdeel van hun verslag 
gemaakt, of .zelfs hadden zij, wat het voorwerp van hun 
onde;rzo,ek betreft dezelfde beperkte keus doende als thans, 
op het voetspoor van staatscommissies een aant.al wetsartikelen 
als concrete uitwerkimg geformuleerd, het einde zou op zijn 
best verwatering en rekking van discussie zijn geworden. Dit 
wil zeggen : het einde zou ver-af hebben -gelegen. En op een 
wat spoedig einde waren zij belust.
Zij en hun lastgevers immers ziene de gebrek-en van de orga-
rnisatie onzer wetgeving en van ons overhei,dsbeheer ais een 
ziekte, waarvan men hopen moet, dat zij acuut is en met 
prompte middelen kan worden bestreden. Deugen hun midde-
len, dan zal het de natuurlijke taak van den wetgever --{ niet 
die van een particuliere commissie zijn, de aangegeven 
beginselen omtegieten in wetsformaat.
De Gids-lezer kent den inhoud van het rapport uit ir. C. 
Wolterbeek's artikel in de Maart-aflevering. De Gids-lezer 
was bovendien op een deel van -den inhoud voorbereid door 
de studio van denzelfden schrij,ver over „de organisatie van 
het overheldsbedrijf", die de Februari-aflevering van een 
jaar geleden opende en die kennelij.k de voile aandacht der 
,,Nijverheids"-commissie heeft gehad. Een en ander ontslaat 
hier van uitvoeri,g citeeren.
**
Hervormers	en dus ook dit vestal	hebben altij,d €en-
zelfde kwade kans geloopen : dat de beoordeelaar, op hun
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.	131
verzoek zich in h-un voorstellen verdiepend, er fouten en 
lee,mten treft, die hem brengen tot verwerping, maar die hij 
verzuimt aftewegen tegen de fouten en gebreken van het be-
staande stelsel, op welks verbetering de hervormers uit zijn. 
Aan onwelwillendheid van iden beoordeelaar behoeft dit niet 
to 1iggen. Het is het begrijpelijk gevol!g van zijn concentratie 
op dit hem voorgelegd onderwerp, met tijdelijke verwaarloo-
zing van al het overige. Toch stelt aldus de criticus het vraag-
stuk glad verKeerd. De vraag is niet, of het voorgesteld-e 
menschelijkerwijss volmaakt is; zij is deze of het beter is dan 
de bestaande toestand, welks onvolmaakthei,d door haast ieder 
wordt erkend, maar waaraan men gewend is geraakt en die 
,dus minder opvalt dan een gloednieuw plan.

Wanneer eens de overhe.ids-be-drijven gingen funetioneeren 
naar het nieuwe schema van W olterbeek-,, N ij verheid ", 
met hun directies, veel zelfstandiger dan thans, met hun 
bedrijfsraden, met die verkleinde gelegenheid voor de leden 
der volksvertegenwoordiging om zout to leggen op alle slakjes, 
maar terwijl toch deze bedrijven zouden blijven wat zij nu zijn 
organen der gemeenschap, met verantwoord,elijkheid in laat-
ste instantie aan de vertegenwoordigers der gemeenschap, 
en dan, dank zij hun grootere bewegings-vrijheid, mddr bij-
dragend tot haar bloei dan hun mogelijk is onder het bestaand 
regiem, wat zou dan verloren en wat zou dan gewonnen 
zip n .
Verloren : een stuk parlementaire bevoegdheid ? In zekeren 
zin natuurlijk : ja ; als de bedrijfsleiding meer arrn-ruimte 
krijgt, wordt de sfeer der parlementaire bemoeienis met deze 
ruimte ingekort. Doch een wezenlijk verlies kan men hierin 
alleen dan zien, zoo men de bevoegdheid van Kamerleden 
om zich periodiek met allerlei details van staatsbedrijven bezig 
to houden aanmerkt als een voor den Lande kostbaar bezit. 
Het is dit echter allerminst, al heeft het eenige voordeelen. 
De Kamer kan haar tijd en de gaven harer leden beter ge-
bruiken voor werk van grooter stiji, ook op ditzelfde gebied 
der overheidsbedrijven, waar haar naar de denkbeelden van 
Wolterbeek en van het zestal de taak zal wachten om voor elk 
bedrijf met zijn di,rectie en zijn bedrijfsraad een wettelijke 
organisatie to scheppen, de werking van deze organisatie to
132	INZAKE OVERHEIDSBEMOEIING.
blijven gadeslaan en zoo noodig natuurlijk de regeling to herzien.
Do vraag, wat gewonnen zou worden, is hiermede ten deele 
al beantwoord : er wenkt winst, zelfs voor de volksvertegen-
woordigers, die men op 't eerste gezicht to kort gedaan zou 
kunnen achten. Maar grooter zal de winst zijn, voor de over-
heidsbedrijven zelve, die dan zullen kunnen functioneeren zoo-
als bedrijven dit plegen en wenschen to doen, en deze winst zal 
gewin van de gemeenschap zelve zijn. Juist zij, die wenschen, 
dat staat en .gemeenten niet enkel als controleurs van particu-
liere bedrijven maar ook als scheppers zelf van economische 
waarden in het bedrij fsleven zich zullen bewegen, moeten be-
geerig zijn naar edit gewin, dat de overheiidsbedrijven den 
bestaansstrijdd verlichten zal, terwijl de wetgever, wiens taak het 
leggen en onderhouden van -den wettelijken grondslag voor elk 
bedrij f zal zij n, do bepaling van ode beginselen, waarnaar het 
bedrijf zich zal hebben to gedragen, geheel in de hand houdt. 
De directie zal -die beginselen moeten naleven ; de toeziende 
raden, waa,rin desgewenscht ook Kamerleden kunnen plaats 
nemen, zullen hebben nategaan of aldus geschiedt ; en. de 
verantwoordelijke minister zal de permanente schakel blijven 
tusschen bedrijf en parlement. Het trekken der groote lijnen 
en de zorg, dat deze niet worden weggewischt, wordt dan de 
taak der Kamer, een ten slotte heel wat hooger en dankbaar-
der tack dan het bedillen in kleinigheden, waartoe het thans 
bestaande stelsel letterlijk uiflokt.
Deze overdratht van controleerende bevoegdheid van het 
gene parlement op vele en waarschijnlijk allengs zich vermenig-
vuldigende bedrijfsrad-en zou men een worm van decentralisatie 
van bestuursmacht kunnen, noemen. Maar passender wordt 
zij een norm van differentiatie geheeten. Van die differen-
tiati-e in zijn bewer'ktu,iging, die elk grociend organismie voor 
zij.n gezond voortbestaan, voor zijn; blijvend gedijoen, volstrekt 
behoeft.

Hot is niet de eeni,ge docentraisade, door de commissiee 
beoogd. Naast die op bestuursterrein betuigt- zij, decentrali-
satte van wotgeving to begeeren, en wel in dozen worm, dat 
aan de reeds fang bestaande territoriale decentralisatie, (waar, 
aan provindes en gemeenten hun betrekkelijlke zelfstan-dig-
heid daniken) er eene in verband met h~et to behartigen belang
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.	133
worde toegevoegd. Zoodra de bij een bepaald onderwerp van 
wetgevende zorg met hun belang betrokkenen behooren tot een 
of meer wel herkenbare maatschappelijke groepen, vatbaar 
voor behoorlijke organisatie, zou aan de organissaties dezer 
groepen mits altoos binnen de grenzen en onder de waar-
borgen, door den souverein blijvenden wetgever in het alge-
meen belang, waaraan de :groepsbel.angen ondergeschikt moe-
ten blijven, to stel'ien de nadere regeling van deze groeps-
belangen kunnen worden overgelaten.
Oak dit is een vruchtbare gedachte.
Voor geheel oorspronkelijk geeft ook de commissie haar 
ni-et uit.
Reeds Talma wilde ze toepassen op zijn Raden van Arbeid. 
Dit stuitte toen of op grondwettige bezwaren. De nieuwe 
Grondwet heeft deze in 1917 opgeruimd. En in de bestaande 
Arbeidswet 1919 wist Aalberse een aan deze gedacht-e ver-
want voorschrif t to doen opnemnen, dat het den minister moge-
lijk maakt, op gerneenschappelij:ken wensch van werkgevers 
en arbeiders afwijking van de normen der wet inzake arbeids-
tiid in den zin van verschuiving van den normalen werktijd 
binnen de grenzen der gemiddelde. 48-urige werkweek toete-
staan.
Ziehier nu een direr punten van het rapport, waar de critiek 
makkelijk aanhaakt. Zij ruikt iets als Veraart's , economi-
sche bedrijfsorganisatie", of als bindend-verklaren van collec-
ti-eve arbeids-overeenkomsten, en zij brengt zich to binnen, dat 
voorstanders van niets minder ergs dan socialisatie zich tactisch 
wel verantwoord en geroepen hebben geacht, met maatregelen 
van dit slag als voorbereidend werk, als eersten aanloop, op 
afbetaling, genoegen to nemen.
Het is die soort van critiek, welke op eigen kleinmoedigheid 
zich inspireert.
De wetgever zal hier geen duimbreedte gronds meer of staan 
dan hij wil, noch veel ander terrein dan hij ook tegenwoordig 
reeds ter verdere bewerking (naar zijne voorschriften !) pleegt 
overtelaten aan algemeene maatregelen van bestuur. Maar het 
verschil zal dit zijn, dat thans haast bij uitsluiting, hetzij bij 
wet, hetzij bij koninklijk besluit, gereglementeerd wordt van 
boven-af, terwijl de commissie wil, dat men een poging doe om 
het maatschappelijk leven, maar binnen de perken der wet,
134	INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.
zichzelf to laten reglementeeren en organiseeren. Het maat-
schappelijk leven, .dat zelf niet anders begeert. Dat een tijdlang 
onmachtig was en zich wel moest laten bevoogden van hooger 
hand, al dien tij-d toen ook vele leden van , Nijverhei,d" nog 
schichtig plachten to worden als er van arbeiders-vakvereeni-
gingen sprake kwam en toen de collectieve arbeidsovereen-
komsten nog niet een wettelijke basis hadden. Een tijd, die 
voorbij is.
Gelooven de kleinmoedigen, die ,den vreemden, nieuwen 
weg ni.et opdurven, dat zij het in 'hun hand hebben, de zelf-
regIementeering van het'bedrij f sl.even to keeren als dit bedrij f s-
leven zelf haar wit?
Reeds nu is zij, in beperkte maar niet onbelangrijke mate, 
mogelijk. De organisatie van het drukkers-bedrijf heeft het 
bewezen. Juist deze evenwel pleegt dienst to doen als bewijs 
van hare ongewenschtheid. En inderdaa4 heeft dit verbond 
tusschen drukkers-patroons en drukkers-gezellen, voelbaar 
gericht als het was tegen de afnemers van drukwerk, er, zacht 
gezegd, weinig toe bijgedragen om het publiek gunstig to stem-
men voor het denkbeeld van verderen groei onzer maatschappfj 
naar dit model.
Toch houdt dit argument geen steek. Kort is het geheugen 
en kort het gezichtsveld van hen, die het bezigen tegen denk-
beelden als thans wederom in het rapport der commissie uit 
,,Nijverheidd" ontwikkeld.
Zouden deze onwilligen heusch terug willen naar de toe-
standen van voor die befaamde drukkers-contracten ? Om de 
enkele reden, dat toen het ddrukwerk zooveel goedkooper was? 
Maar dat goedkoope drukwerk wend gekocht voor een sociaal 
zeer hoogen prijs : er waren destijdds niet veel bedrijven in 
Nederlannd, waar -de verhouding tusschen werkgevers en werk-
nemers zoo gespannen was als in het drukkersvak. Stakingen 
en uitsluitingen waren er niet van de lucht, natuurlijk gevolg 
van het elkaar onderbieden der drukkers patroons. Op dat 
stuk klassenstri}d parasiteerden de verbruikers. Acht men 
terugkeer naar dien toestand sociaal begeerlijk?
Toen hebben, buiten alle bemoeiing van den wetgever om, 
de strij-dende partijen elkander weten to vin-den. De band is 
misschi•en later weer wat losser geworden, maar geslaakt is 
hij niet.
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.	135
Tegenover deze straf georganiseerde typografen-wereld 
stonden de niet georganiseerde verbruikers machteloos. Zij 
zijn geschoren en hebben gegild, het eenig middel van protest 
dat hun beschikbaar was.
Welnu, laten inderdaad in dit geval de georganiseerde voort-
brengers misbruik hebben gemaakt van hun machtspositie 
tegenover de ongeorganiseerde verbruikers. De stelling is 
debattabel, maar ook zoo men ze toegeeft is niets anders ermee 
bewezen dan dat wij hier weder een van die gevallen hebben, 
waarin de vrije werking der maatschappelijke krachten stuur 
en breideling van wetgeverswege beho:ef t. Deze ontbraken 
in het drukkers-geval. Van hier de klachten der zich mishan-
deld achtende gebruikers van drukwerk. Juist deze leemte 
echter staat to worden aangevuld als de denkbeelden der 
„Nijverheids"-commissie ingang vinden. Precies hetzelfde 
voorbeeld dus uit de practijk, dat dienst moet doen om deze 
denkbeelden to bekampen, verschaft, beter bek-eken, aan deze 
denkbeelden krachtigen steun.

De commissie verklaart (bl. 8), ,dat zij als haar taak niet 
anders heeft begrepen dan het zoo mogelijk beramen van mid-
delen ter verbetering, die naar haar inzien n a d e r e o v e r-
w e g i n g v e r d i e n e n". Zij geeft, met andere woorden, 
hare denkbeelden niet voor onweersprekelijke waarheid uit ; 
zij geeft ze voor beter. Zij is verlangend naar critische toetsing 
en men mag de hoop koesteren, nadat de critiek tijd tot uiting 
zal hebben gehad, de commissie of hare individueele leden 
op post to vinden om het rapport to verdedigen of wellicht to 
herzien.
Op eon punt, en een belangrijk, al, dunkt mij, herziening 
niet kunnen uitblijven.
De commissie wenscht, dat de Grondwet aan de Tweede 
Kamer gelaste, commission van niet-Kamerleden to benoemen, 
aan welke zij het technisch onderzoek en het amendeeren van 
ingediende wetsontwerpen zal overlaten en van welke ook d.e 
Regeering zich zal mogen bedienen bij de voorbereiding van 
intedienen wetsontwerpen.
Delegatie van amendeerende bevoegd-heid derhalve door de 
Kamer op door haar op grondwets-bevel samengestelde com-
missies van ter zake deskundigen buiten haar midden. Het
136	INZAKE OVERHEIDSBEMOEIING.
resultaat ter overleggingen van commissie en minister door de 
Tweede Kamer e n b l o c to aanvaarden of to verwerpen, 
zoo de minister het eens is geworden met de commissie of 
haar meerderheid. Stemming door de Kamer over de amen-
dementen, voorgesteld door de commissie (of hare meerder-
heid),	maar ook alleen voor d e z e amendementen ! 
zoo de minister de amendementen niet overneemt.
Deze delegatie van amendeerings-recht is inzonderheid be-
doeld voor wetsontwerpen, waarvan de wijziging niet is een 
kwestie van , ,politiek", maar van , ,deskundig overleg". Bij 
andere ontwerpen, waar niet ,deskundig overleg", maar juist 
„politiek" bij mogelijke wijziging den doorslag zal geven, „zou 
de Kamer meent de commissie van zes op die wijziging 
wellicht meer invloed moeten kunnen behouden, dan haar vol-
gens bovenstaanden gedachtengang zou overblijven"; then 
invloed, mag men aannemen als de bedoeling der commissie, 
die thans ter beschikking der Kamer staat ; den invloed dus, 
die in het onverkorte recht van amendement zich uit.
De instelling deter commissies waarvan de samenstelling 
telkenmale na een algemeene Kamerverkiezing door de 
Tweede Kamer zou geschieden zou moeten geschieden bij 
de G rondwet zelve .
Op dit punt nu ware het van de commissie uit , , Nijverheid" 
niet to veel gevergd geweest, dit eene grondwets-artikel eens 
nauwkeurig to redigeeren. Bij deze redactie zou denkelijk 
gebleken zijn, wat voor moeilijkheden aan de uitwerking van 
het denkbeel d vastzitten.
Het artikel zou moeten gelasten de samenstelling van com-
missies uit deskundige niet-Kamerleden voor een bepaald soort 
wetsontwerpen, die in een rapport gemakkelijk en vagelijk 
kunnen worden aangeduid als to zijn van niet-politieken aard, 
maar die in een grondwets-artikel natuurlijk niet kunnen wor-
den omschreven met dezen, in zijn soort overigens fatsoen-
lijken, straatterm .
Den Grondwetgever, moet men vreezen, zal het niet geluk-
ken, voor dezen term een preciezer wooed of een bruikbare 
omschrijving to vinden. En hierbij komt nog, dat er 
geen enkel on,derwerp is, geheel behoorende tot de sfeer 
van technische deskundigheid, geen enkel ook, volslagen thuis-
behoorend in die der „politiek". Zelfs zoo de grondwetgever,
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.	137
het zoeken naar een vertaling van , politiek" in wettisch neder-
landsch moe, enumeratief to werk ging en een aantal onder-
werpen opsomde, waarvoor van die gedelegeerden-commissies 
moeten worden ingesteld, zou hij geen enkel onderwerp kun-
nen vinden, waarvan bij voorbaat zou vaststaan, dat hier elk 
~gebruik door de Kamer van haar eigen amendements-recht 
een misbruik zou zijn uithoofde van de desonkundigheid der 
Kamer op dit stuk. Bovendien is er tal van onderwerpen, die, 
alnaarmate zij al dan niet een algemeene belangstelling en 
partij-kiezen in den lande wekken, nu eens behooren tot de 
politieke, dan weer tot de niet-politieke sfeer.
Zeker zijn er gevallen denkbaar, waarin de Kamer ver-
standig doet, van haar recht van amendement geen gebruik 
to maken. Deze gevallen kunnen tevens zulke zijn, waarin 
niettemin de Kamer niet geheel veilig gaat met to varen enkel 
op het kompas der deskundige regeerings-ambtenaren of 
-adviseurs, die het wetsontwerp in gereedheid brachten. Doch 
deze gevallen laten zich noch under een algemeene formule, 
noch onder een grondwettelijke optelsom brengen. En deze 
bevoegdheid om verstandig to zijn bezit de Kamer gelukkig 
reeds even lang als zij zich in het recht van amendement 
verheugt.
De commissie zelve geeft een overzicht in vier tabellen van 
wetsontwerpen, door de Tweede Kamer ,,beh,andeld", en van 
dezulke, door haar zonder beraadsl.aging en hoofdelijke stem-
ming aangenomen, voor de zittingjaren 1924/1925 en 1874/ 
1875. ,Behandeld" werden vijftig jaar geleden 80, verleden 
jaar 42 wetsontwerpen ; aangenomen zonder meer in deze 
zelfde jaren 68 en 95 wetsontwerpen.
Indien uit deze statistiek lets mnocht worden afgeleid omtrent 
groei of afneming van het verstand der Kamer, zich uitend in 
bescheiden zwijgen over technische en niet-politieke aangele-
genheden, dan zou het nederlandsche yolk trotsch op zijn 
Kamer kunnen zijn. Die van een halve eeuw geleden zweeg 
over 46 % der haar voorgelegde ontwerpen, die van verleden 
jaar over wel 69 / . Toenemende zelfkennis, het beginsel van 
alle wij,sheid, zou hieruit blijken.
Een aantal van de wetsontwerpen, die thans de Kamer aan-
nam in zwijgzaam en volledig vertrouwen op de deskundig-
heid, reeds in de regeerings-bureaux eraan ten koste gelegd,
138	INZAKE OVERHEIDSBEMOEI1NO.
zou in het stelsel der zes rapporteurs van , Nijverheid" zonder 
twijfel in handen der gedelegeerde amendeerings-commissies 
van deskundige niet-Kamerleden worden gesteld. Zoo ergens, 
dan heeft men hier immers onderwerpen, aan alle „politiek" 
gespeend. De staats-machine zou hierdoor in haar loop worden 
vertraagd. En of zij beter product zou afleveren, is onzeker, 
want niet bij voorbaat staat vast, dat de deskundigen, door de 
Kamer benoemd, kundiger dan die der regeering zullen zijn.
Nu moet een mogelijkheid aan de commissie worden toege-
geven. Onder de 42 wetsontwerpen, waarover de Kamer in 
1924/1925 niet zweeg maar sprak, kunnen er geweest zijn, 
waarover zij gaarne nog andere voorlichting had ingewonnen 
dan welke haar of f icieeldoor de .departementen was verstrekt.
Deze mogelijkheid to erkennen is echter geheel lets anders 
dan toetegeven, dat in deze gevallen of stand van het primaire 
Kamer-recht van amendement aan niet-parlementaire deskun 
digen-commissies gesteld, dat deze onderwerpen kunnen 
worden gerekend tot de gansch-onpolitieke, wat n,og de vraag 
is een betere behandeling zou hebben gewaarborgd. Alleen 
deze slotsom wordt erddoor gerechtvaardigd, dat wellicht de 
Kamer moet kunnen beschikken over een eigen staf van des-
kundige raadsiieden.
Deze staf zou dan in wezen sets anders moeten zijn dan een, 
bijvoorbeeld aan de grif fie der Kamer verbonden, ambtelijk 
bureau met practisch moeilijk afz.etbare ambtenaren. Zulk een 
bureau toch zou niet veel meer opleveren dan een doublure 
der reeds aanwezige voortreffelijke staatsdienaren, voor wie 
de taal onzer departementen geen beteren naam dan , raad-
adviseur" heeft weten to verzinnen.
Het zou moeten zijn een staf, gerecruteerd uit de besten des 
lands, die niet voor een vol kamerliidmaatschap, wel voor af-
en-toe dienen van raad op het gebied hunner speciale kennis, 
den tijd 'hebben. Ben staf ook, to verni-euwen telkens als de 
Kamer, wier vertrouwensmannen zijn leden zullen zijn, zal zijn 
vernieuwd, (al moet zonder twij fel herbenoeming mogelijk 
blijven) ; deze gezonde gedachte der , , Nijverh,eids"-commissie 
verdient inderdaad alle aandacht.
Zoodra zulk een staf door het gehalte van zij,n adviezen het 
oor der Kamer heeft weten to vinden en to boeien, zal zonder 
eenig wets- of grond,wetsartikel vanzelf een off icieuze delegatie
INZAKE OVERHEIDSBEMOEIINO.	139
van amendeerende bevoegdheid van -de Kamer op hare raads-
lieden plaats vin-den en dit nauwkeurig binnen die grenzen, 
welke de Kamer naar bevind van zaken yin elk afz.onderlijk ge-
val zelve trekken zal en welke geen wet- of grondwet'gever 
voor 'haar bij voorbaat zou kunnen aangeven. Dit proces van 
vrijwillige del-egatie kan word-en vergemakkelijkt door van meet 
of deze adviseurs eraan to wennen, hun raad, zoodra deze een 
raad tot wijziging is, to gieten in amendements-norm ; de be-
schikking over vaste ambtenaren, met het redigeeren van wet-
ten vertrouwd, zal hiertoe allicht noodig blijken. Maar dit en 
soortgelijks zijn enkel vragen van uitwerking..
Wellicht dus de wenschelijk1heid van afzonderlijk,e Kamer-
adviseurs. Zichier de bruikbare kern van een der denkbeelden 
der commissies van zes. Men ziet, de onbruibare scnaal, die 
moest worden weggepeld om,de wellicht bruikbare gave pit to 
vinden, was tamelij,k dik.

De arbeid der commissie, hoewel aanvechtbaar op een 
belangrijk onderdeel, is niettemin een kloeke daad geweest. 
Dat zij constructief werk heeft geleverd (en dan van die soort, 
waaraan onze samenleving in dit tij'dperk van groei en gisting 
vbor alles behoefte heeft) kan men alleen ontkennen bij die 
enge opvatting van het begrip ,constructief", welke hiervoor 
uitwerking van alle aanbevolen denkbeelden tot in bizonder-
heden (wat in dit geval wil zeggen : in wetstekst) eischt. Maar 
ook hij reeds construeert, die de groote lijnen trekt.
De verschijning van deze constructie is, behalve om veel van 
haar inhoud, verheugend om het oord van haar herkomst. 
De Nederlan'dsche Maatschappij voor Nijverheid en Han-del, 
die in de wandeling , Nijverhei,d" heet, stond, terecht of ten 
onrechte, in den roep, bij het behartigen van nijverheids-
belangen deze bij voorkeur to bezien van ondernemers-stand-
punt. Daarvoor echter zijn in den loop, of wil men : uit ,den 
nood, der tij-den andere stevige organisaties ontstaan. Naast 
deze zal , , Nijverheid" haar zelfstandig en blijven,d bestaans-
recht hebben to bewijzen door een werkzaamheidd, die erop uit 
is, onze nijverheid en onzen handel to behartigen als een 
algemeen volksbelang.
Begin van dit bewijs is thans geleverd.
D. VAN BLOM.
IN MEMORIAM H. KAMERLINGH ONNES.
Wanneer wij aan een geopende groeve staan en daarin bet 
hulsel van bet stof felijk overschot zien neerdalen van peen 
mensch, d,i,e wij nog kort tevoren met alle bekoring van bet 
leven bekleed, voor ons hebben zien staan, grijpt dikwijls bet 
gevoel ons aan van de onherstelbaarheid van bet geleden 
verlies. Dat dit gevoel ons niet altijd aangrijpt, is ongetwijfeld 
to wij ten aan de hardheid onzer harten of aan bet feit, dat wij 
ons door maatschappelijke conventi-es of door de overweging, 
dat 'wij de naa,stbestaanden 'niet willen kwet,sen ertoe hebben 
laten leiden een begraf enis bij to wonen, waartoe wij innerlijk 
onbevoegd waren.
Maar wanneer bet geldt personen, die ons zeer nagestaan 
hebben of di-e door hun bijzonder wezen een meer dan gewonen 
indruk op ons gemaakt hebben, grijpt dat gevoel ons toch aan. 
En dan helpt het niet, dat wij ons trachten tee troosten door de 
continuiteit van bet leven, door de gedachte, dat voor de ver-
loren schoonheid nieuwe {schoonhei,d zal opbloeien en dat bet 
leven, zich incorporeerend in nieuwe individuen, daarin 
opnieuw die eigenschappen zal vereenigen, dice bewondering 
en ontroerde lief de wekken. Want ode waarde der persoon-
lijk'hoei,d is uniek en onvervangbaar door andere persoonlijk-
heden, schoon op zich zelf van gelijke waarde.
Het was met deze gevoelens dal ik op 25 Februari to Voor-
schot,en aan de groeve stored van Re ke Kamerlingh Onnes. 
En wanneer ik mij geroepen acht in dit tijidschrif t eenige 
woorden aan zijn nagedachtenis to wijden, dan ga ik daartoe
IN MEMORIAM H. KAMERLINGH ONNES.	141
over niettegenstaande ik mij -bewust ben aan deze gevoelens 
stechts veer onvoldoende uiting to kunnen geven.

Wit h-et leven van Onnes in gedachten aan zich laat voorbij-
gaan, zal misschi-en als hoofdindruk krijgen, dat Onnes een 
gelukskind was. In 1882 op den jeugdigen leeftij,d van 28 jaar 
tot hoogleeraar in Leiden benoemd, kreeg hij daar de rbeschik, 
king over een laboratoriurm, dat gemeten met tegenwoordige 
maatstaf wel is waar primitief moge geweest zijn, maar dat toch 
ntet achter stand bij hetgeen in dien tijd elders gevonden werd. 
En bovendien was het voor uitbreiding vatbaar en braoht de 
geest van den tijd mode, dat voor natuuronderzoek steeds 
grootere middelen werden beschikbaar gesteld. En zoo had 
Onnes gelegenhdd le toonen wat hij kon.
Daarbij kwam, dat het aan opwekkende invloeden, die een 
jong physicu-s tot ontplooiing zijner kradhten konden prikkelen, 
in Nederland niet ontbrak. Na een periode, waarin onze 
natuurkunde een vrij provinciaal karakter had, was van 
Bosscha een krachtige scoot uitgegaan voor de vorming van 
een Nederlandsehe wetenschap, die in de ontwikkeling der 
wereld-wetenschap ~zou meetellen en in 1873 waren door mijn 
vader den' beeldden ontwikkeW , , Over de continuiteit van den 
gas- en vloeistoftoestand", die dit ideaal van Bosscha in een 
slag verwezenlijkkten ten -die den Engel.schen grootmeester 
Maxwell de uiting ontlokten, dat de Engelsche physici in het 
vervolg de „low,dutch language" zouden moeten bestudeeren.
Deze Nederlandische physica was het, aan welks verderen 
opbouw Onnes van begin of aan besloot zijn krachten to wijden. 
Het Leidsche laboratorium wend bewust gespecialiseerd in de 
richting van het onderzoek van de toestandsvergel ij king van 
gassen en vl,oei!stof fen. De condensatie der nog niet verdichte 
gassen, waarvoor zeer lage temperaturen noodig waren, trad 
daarbij op den voorgrond. Ret contact met de theorie van mijn 
vader bleef bij deze,onderzoekingen zeer eng.
Bijna iedere maand kwam Onnes na de Academie-zitting op 
de studeerkamer van mijn vader de plannen voor het werk in 
het Loidsche laboratorium en de daar reeds 'bereikte resultaton 
-bespreken. , , Ik kom weer mijn privaat college halen" zei hij 
dan. De eenzijdigheid van dit gezegd!e is wel karakteristiek 
voor hem : hij haid volstrekt niet alleen to ontvangen, maar ook
142	IN MEMORIAM H. KAMERLINGH ONNES.
veel to geven en het is altijd een groote vreugde voor mijn 
vader geweest voor de to,etsing en verdere uitwerking zijner 
theorieen het uitstekende Leidsche waarnemingsmateriaal be-
schikbaar to hebben.
Onder de gunstige omstandigheden voor de ontwikkeling van 
Onnes als physicus mo,et ook een groote plaats toegekend 
worden aan het feit, dal hij Lorentz ais naaste vakgenoot to 
Leiden aantrof. Toch doet zich hi,erbij het eigenaardige feit 
voor, dat, hoewel to Leiden ook wel eens een experimenteel 
onderzoek is ingesteld dat verband hield met Lorentz' theorieen 
,en bijvoorbeel,d Zeeman -daar zijn onderzoekingen begon, 
het Leidsche Laboratorium toch geheel gespecialiseerd was 
voor onderzoek op het gebied van den Amsterdamschen theore-
ticus v. d. Waals, terwijl .de theorieen van den Leidschen 
theoreticus Lorentz het schitterendst bevestigd werden door de 
experimenteele onderzoekingen van den Amsterdamschen 
lector	later hoogleeraar	Zeeman.
Maar al bestond ;tussch,e,n Onnes en Lorentz dan ook niet 
samenwerking in di,en zin, dat zij beide hun werkzaamheid 
concentreerden op den opbouw van heetzelfde gebied der 
natuurkunde, groot -was Loch hun vriendschap, groot ook de 
invloed, dien zij op elkaar uitoefenden. Onvergetelijk zal in de 
geschiedenis der physica blijven het felt, dat Lorentz langen 
tijd vrijwillig op zich nam het college in de experimnenteele 
physica to geven, daar Onnes met zijn zwakke gezondheid niet 
in staat was dit college to geven en tegelijkertijdd het werk in 
het laboratorium met voldoende kracht to bevorderen.
W anneer wij het leven van Onnes al s een gelukkig leven 
beschrijven, dan moeten we ook wijzen op de omstandigheid, 
dat hij niet dadeiijk begonnen -is groote ontdekk,ingen to doen, 
waartegen zijn verdere loopbaan cen daling of althans geen 
stijging zou 'hebben beteekend. Het succes van Onnes is niet 
dalend doch steeds stijgensd geweest. De spanning is tot het 
eind toe niet verslapt. In zekeren zin zijn grootste triomph 
viert hij in 1908, als het hem gelukt, het gas dat het moeilijkst 
to condenseeren was, en dat daarvoor de laagste temperatuur 
vereischte, het helium, vloeibaar to maken. Toen had hij 
reeds den vierenvijftigjarigen leeftijd bereikt. En na deze 
overwinning trad geenszin,s de gedesoeuvreerdheid in van 
iemand die zijn Joel bereikt heeft. Integendeel eerst nu kwam
IN MEMORIAM H. KAMERLINGH ONNES.	143
er recht veel werk to doen. Met behulp van het vlo-eibare helium 
was het mogelijk temperaturen van 4° tot 1 ° op de absolute 
temperatuurschaal to bereiken, terwijl men het voor then tijid 
met vloeibare waterst-of tot ongeveer 15° bracht. En nu was 
de vraag : hoe zullen allerlei stoffen en ver.schijnsel,en zich bij 
di-e heliumtemperaturen gedragen ?
Hoe voortreff elijk ingericht en onevenaardbaar het Leidsche 
laboratorium was, blijkt wel treffend hieruit, dat physici van 
heinde en ver naar Leiden kwamen, (er kwamen Franschen, 
Duitschers, Engelsohen, Amnerikanen, Zweden, Polen e.a.) om 
onderzoekingen bij die lage temperaturen to doen, en,dat, niet 
tegenstaande de behoefte aan die onderzoekingen, zooals hier-
uit blijkt, zeer levendig gevoelid werd, het toch meer dan 25 
jaar duurde, voordat elders een installatie voor het vloeibaar 
maken van helium werd opgericht. (Dit gebeurde Tnamelijk 
eerst kort geleden to Toronto in Canada.) Zoo bleef het 
Leidsche Laboratorium een brandpunt van physisch leven en 
een verzamelplaats van geleerden uit alle landen en bleef het 
feven van Onnes tot het eind toe rijk en vol spanning.

Maar wanneer wij zijn l-even nader beschouwen, geloof ik 
wel, dat wij Onnes voor een gelukkig sterveling kunnen 
blijven houden. Maar een gelukskind in de beteekenis van 
iemand, wien de uitwenidiige omstandigheden steeds meeloopen, 
was hij toch niet. Hij heeft een voortreffelijk ingericht labora-
torium tot zijn beschikking gehad en hij heeft zich wel gelukkig 
geprezen, &t, wanner voor uitbreiding van zijn onderzoe-
kingen geld noodig was, steeds de noodige fondsen ter zijner 
beschikking waren gesteld. Maar dat rijk en particulieren die 
f ondsen ter beschikking stelden, was toch to danken aan het 
werk, dat hij reeds gedaan had, aan het vertrou'wen, ~dat hij 
inboezemde en aan de beziel,ing, die van hem uitging.
Wanneer zijn laboratorium en ook zijn wetenschappelijke en 
technische med-ewerkers aan zeer hooge eischen voldeden, was 
dit to darken aan zijn zeldzaam organisatievermogen, aan zijn 
gave om de juiste medewerkers to kiezen en om door voorbeeld 
en zijn invloed uit deze m~edewerkers het beste to halen, waar-
toe zij in staat waren.
Ook de omstandigheid dat het succes van Onnes een stijgen-
de en geen datende lijn heeft gevolgd, is niet aan de uitwendige
144	IN MEMORIAM H. KAMERLINGH ONNES.
omstandigh-eden toe to schrijven. Het is een gevolg van de 
groote opzet van zijn werk. Wat hij zich voorstelde was niet 
gemakkelijk,en niet in weinig tij!d to bereiken. Eerst moesten 
de methoden verbeterd en moest een instrumentarium opge-
bouwd zijn en vervolgens een groote reeks onderzoekingen 
worden verricht, waardoor niet plotseling teen eclatant nieuw 
f eit aan het licht kwam, maar waardoor een waarnemings-
materiaal werd geschapen, waarvan slechts langzamerhand,de 
groote waarde voor h,et natuurkundig inzicht kon blijken.
Met de verdichting van het moeilijk to condenseeren gas-
waterstof is Dewar in 1899 Onnes vobr geweest. Dit heeft 
Onnes gespeten, maar van groot belang is het voor hem toch 
ni-et geweest. Onnes h,eeft glansrijk revanche genomen door de 
verdichting van,het nog veell moeilijker conndenseerbare helium. 
Maar als men dit zegt,gebruikt men Loch een mislei,dende uit-
.drukking. Het is er Onnes niet om to doen geweest het eerst 
een record-lage ttemperatuur to bereiken. Onnes was een 
technicus als weinigen. Bij een van de laatste gesprekken, die 
ik met hem had, vroeg ik 'em of zekere onderzoekingen met 
supragel-eiders m,ogelijk zouden zijn. ,Als,ik maar weet wat 
bet meest de moeite waard is to onderzoeken", antwoordde 
hij is de tecniek altij,d wel ver genoeg om het uit to voeren". 
En toch was niemand minder „een virtuoos" dan hij . Het was 
,hem niet om bravoure stukjes of records to ddoen.
Treffend is, hoe hij door zijn veel geciteerde levies „Door 
m-eten tot weten", hoe kort, vanzelf sprekend en daardoor 
weinig zeggend het ook moge schijnen to zijn, zijn houding 
tegenover het physisch onderzoek zoo karakteristiek wist uit 
to drukken. Met dit ddevies is natuurlijk niet de triviale waar-
heid bedoeld, dat wanneer men bijv. de lengt,e van een staaf 
gemeten heeft, men di-e ook weet. Het weten, dat alsverder-doel 
voor het met,en gesteld wordt, is natuuVlijk iets anders dan de 
meetuitkomst zelve. Het -is een theoretisch inzicht, dat zonder 
meten ni,et verkregen kan worden, maar dat verder strekking 
heeft, dan de bloote meetuitkomst. Onnes heeft van zich zelf 
getuigd, dat h-et to,eval was, dal hij experimentat,or en geen 
theoreticus was geworden. Ook de oorzaak van deze t,oevallig-
heidd zal wel niet in de ui,twendige omstandigheden, maar meer 
in Onnes' natuur zijn to zoeken. Maar zeker is, dat hij naast 
zijn buitengewone gaven voor experimenteel onderzoek ook
IN MEMORIAM H. KAMERLINGH ONNES.	145
aanleg voor theoretische onderzoekingen heeft gehad. Dit 
blijk,t niet alleen uit zijn verhandelingen, waarin hij met ssucces 
theoretisch terrein betreedt, maar misschien nog op schooner 
wijze joist uit de opzet van zijn werk, die er zoo duidelijk op is 
aangelegd een samenvattend theoreti,sch overzien van beheer-
schen der experimenteele gegevens mogelijk to maken.
Waar een meer a'1s virtuoos aangelegd experimentator het 
gevoel zou hebben gehad, dat met die condensatie van het 
helium het Joel voorloopig bereikt was en een rustperiode 
intrad, was voor Onnes h,et omgekeerde het geval. Het vloei-
bare helium opende de mogelijkheid kennis to verkrijgen van 
de stof in een nieuw en voor de theorie uiterst belangwekkend 
temperatuurgebied.
Het was, alsof het slot geforceerd was van een deur in een 
muur, waarachter een schoone tuin verscholen lag. Niet het 
forceeren van het slot maar het ingaan in den tuin was de ver-
vulling van zijn verilangen.
Onnes heeft aan dit verlangen in ru;ime mate kunnen vol-
doen. De resultaten, bij het onderzoek in dat nieuwontsloten 
teemperatuurtraject verkregen, hebben de moeite om tot die 
temperatures door to dringen ruimschoots beloond. Het 
gedrag van sommige verschijnsel,en bleek overeen to komen 
met wat men er van verwachtte op grond van de door Planck 
opgestelde z.g. quanten hypothese. Andere verschijnsel-en 
echter vertoonden bij heliumtemperaturen een geheel onver-
wacht karakter. Zoo verwachtte men, dat de weerstand tegen 
den electrischen stroom bij de laagste temperaturen tot onein-
dig zou stijgen. Het omgek,eerd,e was bet geval. De weerstand 
bleek voor sommige metalen tot nul to dalen en het gelukte 
Onnes in draadklossen een stroom uren lang onverzwakt to 
Wen rondloopen, zonder dat een electromotorische kracht den 
stroom onderhield. Dit merkwaardig verschijnsel, dat supra-
geleiding wordt genoemd, heeft tot allerlei speculaties aanleiding 
gegeven, maar een bevredigende verklaring heeft het tot nog 
toe niet gevonden. Het zal echter ongetwijfeld van het grootste 
belting blijken voor de theorie van den bouw der m,etalen en 
waarschijnlijk ook voor onze opvatti.ng van de nog zoo 
mysterieuze Planck'sche quanta.

De gezondhei-d van Onnes is steeds veer zwak geweest. 
1926 II.	10
146	IN MEMORIAM H. KAMERLIN C H ONNES.
Steeds moest hij zich in acht nemnen, en toen tijdens den oorlog 
van zijn jaarlijksch,e reis naar de Zwitsersche Alpen niet had 
kunnen komen, wree-kte dit zich dadelijk door langere tijden, 
dat hij to Lei-den tot een ligkuur veroordeeld moest worden op 
het balkon of voor het raam van zijn op het Galgewater uit-
z,iende kamer. Ik vermeldde reeds hoezeer de vriendschap van 
Lorentz er toe bedroeg de bezwaren van deze zwakke gezond-
heid to ondervangen. Maar ze geheel weg to nemen was uiit 
den aard der zaak onmogelijk. Dat Onnes niettegenstaande dit 
alles den indruk van een gelukkig mensch maakte en een hoe-
veelheid werk verrith-tte, als waarop slechts weinige robust 
gezonden kunnen wijzen, geeft hem wel aanspraak op onze 
bewondering. Zijn gezond'heid verhinderde hem ook allerlei 
bijeenkomsten ~en besprekingen bij,te wonen. Aanvannkelijk was 
alleen het uitgaan in de avondlucht hem verboden en na de 
besprekingen na de Akademiezittingen bij mijn vader, die ik 
boven reeds vermeldde, bleef hij alleen bij zeer gunstig weer 
bij ons eten : in andere omstandigheden moest hij voor den 
avond weer to Leiden in huis zijn. Later kon hij ook de ver-
gaderingen der Akademie slechts bij hooge uitzondering bij-
wonen.
Maar al was hij zoo geno-odzaakt zich uit allerlei terug to 
trekken , wer rich der Einsamkeit ergibt, ach -der 1st bald 
allein" gold toch allerm!inst van hem. Zijn huis aan den 
Haagweg stond gastvrij voor velen open en druk was het 
verkeer, dat hij daar met binnen- en buitenlandsche geleerden 
onderhield.
En zooals mij nog onlangs verteld werd toen hij eens 
naar Parijs was gegaan voor een ,Congres international du 
froid" en hij daar genoodzaakt was zijn kamer to houden, 
frequenteerden de leiders van het congres zijn hotelkamer en 
werd deze meer de eigenlij,ke zetel van -de werkzaam'heden van 
het congres dan de officicele vergaderingen. Zoo wist zijn 
harmonisch aangelegde geest steeds van het goede wat hem to 
beurt viel, het zeer goede to maken en van het kwade, het beste 
wat er van to maken viel.
Dat de omgang met Onnes door vel-en gezocht werd, was 
Been wonder. Hij ging gaarne en gemakkelijk met de menschen 
om. Hij was een open natuur en sprak zijn.gevoelens vrij uit, 
waardoor zijn aanraking met de mensohen niet formeel en
IN MEMORIAM H. KAMERLINGH ONNES.	147
uitwendig bleef . Ook had hij de tegenwoordig naar ik meen 
vrij zeldzamen eigenschap een bri,efschrijver to zijn. Mijn 
vader ontving zoolang hij leefde behalve br+ieven over hun 
wetenschappelijk werk en over Academie-zaken jaarlijks een 
brief van hem op zijn verjaar,dag en op Nieuwjaar. En later 
kregen mijn zusters of ik met ontroering brieven van hem op 
den verj aardag en op den sterf dag van mijn vader, toonende 
hoezeer de trouwe vriendschap in zijn hart voortleef de.
Dat geval stond niet alleen ; de belangstelling van Onnes was 
uitgebreid en zijn vriendschap trouw. Zoo vernaam ik onlangs, 
dat hij den loopbaan der instrumentmakers, die bij hem ge-
werkt hadden, volgde en dat verschillende van hen bij belang-
rijke gebeurtenissen in hun leven een belangstellenden brief 
van hem ontvingen ten teeken, dat hij hen niet vergeten had.
Zoo zal de gedachtenis aan Kamerlingh Onnes voortleven 
in de gesehiedenis der Natuurkunde, als een van de grootste 
experimentatoren van dezen tij d .
Maar voor degenen, die hem nader zijn getreden, is hij meer. 
Zij zullen biijven denken aan de unieke persoonlijkheid,die 
hem altij,d als een beeld van opgewektheid en geluk tegemoet 
trad, en die dat kon doen, niettegenstaande zijn precaire 
gez,ondheid, omdat hij de voorwaarden voor dat geluk in zijn 
goed,heid, zijn werklust en geheel zijn harmonische persoon-
lijkheid met zich omdroeg.
J. D. VAN DER WAALS JR.
BIBLIOGRAPHIE.
Karel van den Oever : „De Heilige Berg", verzen, met prenten door 
Gerard Rutten. J. J. Romen en Zonen, Roermond.

De nostalgie naar God, die van een gansch geslacht het eerste kenmerk 
is, maar in sommigen steeg tot een brandenden, bekiemmenden nood, 
door wetenschap of wijsbegeerte niet to stillen, door de liturgie van het 
woord niet dicht to zingen, neemt in bet werk van Karel van den Oever 
hier en daar vormen aan van een hypochondrisch christendom, een schril-
profetisch, vinnig boete-preeken. De strijd tusschen goed en kwaad gelijkt 
een neven-conflict, verdwijnend in een apocalyptische crisis, die maar 
den motief kent : zich oogenblikkelijk redden en - zelfs dan - mateloos 
vreezen. De aarde is een vat van afzichtelijk excrement en stort peilloos 
in een grondeloos duister. Achter iedere deur stampt de bokspoot, achter 
ieder raam steken de hoornpunten omhoog, en de mensch is slecht, zeer 
slecht, -- zoo slecht, dat ,het mager straatgras" en „de adem van een 
zieke mond" beter zijn. Dit klinkt eenkennig en bijna calvinistisch -- bet 
woord dat Van den Oever het meest zal schuwen is er, nochtans, uit , 
het heeft in ieder geval meer van een zwaar koraal dan van de luciede, 
hymnische polyphonie eener lichtende extase. Maar bet is, nog steeds, 
een facet van katholicisme, van Vlaamsch katholicisme zelfs : men kan 
zich den eenzelvigen Kempenjongen voorstellen, die met den drogen wind, 
bet blinkend ven en bet donkere dennebosch leefde, die door de weel-
derige renaissancecultuur der steden werd aangetrokken, maar, alvorens 
verteerd to zijn, psychisch murw gebeukt in slag op slag over bet harde 
aanbeeld van een bewogen tijd, weenend inkeerde, en zijn stem hief tot 
groot vermaan, als een nieuwe Savonarola.
Iconoclast echter is Van den Oever niet geworden. Het bloed kruipt 
waar bet niet gaan kan : Vlaamsch. bloed zal nog liever springen. In de 
poetische verwerkelijking van zijn levensbeschouwing is de dichter eerder 
een apostel van de contrareformatie : hij is over-plastisch en denkt in 
beelden. Het bezwaar is niet zoozeer gelegen in de stoutheid van zijn 
fantasle (alles is bruikbaar wat goed wordt aangewend, dat zien we bij 
zijn landgenooten Breughel en Jeroen Bosch), als wel in de soms al to 
groteske plaatsing van bet motief. Het beeld is dan niet on-poetisch in 
se - wie zou dit uitmaken ? ,- maar het valt door onzuivere voeging
BIBLIOGRAPHIE.	149
in den stroom van het vers, den stroom dien het vers zou k u n n e n 
hebben, voor de poezie als waardeloos uiteen. Als het ,gebonden" vers 
'n oogenblik de Reformatie nag voorstellen : Van den Oever bestrijdt die, 
behalve met theorie, soms met een to goedkoope kermisbarok. Het beeld-
werk behoeft aan den achterkant desnoods niet massief to zijn, maar de 
polychroom van den voorkant moet voorzichtig worden aangebracht. 
Voor hem is kenmerkend het verkleinend zien, het in miniatuur her-
scheppen van de realiteit. Hij ziet de dingen op een afstand, als een een-
zaam kluizenaar achter een ver luik
,,De bataljons der sterren
gespijkerd aan uw tentdoek -
zij vielen en dreunden over het blauw asfalt, 
als ballen op de kegelbaan. 
De zon schommelde : zoo een lantaarn 
in de mast van een schip. 
En de menschen als een vliegen-zwerm, 
gekorst aan de aardpruim ".
Het bewaren van dien afstand nu is hier, en vaak elders, zuiver-
materieel: een visueel effect. Men krijgt dan niet den indruk, dat een 
zwoeger vechtend deel heeft aan de realiteit, en oak niet, dat een 
geresigneerde geest van ver-weg schouwt op het dwaas gewurm. Men 
kan de zielsbewogenheid niet meten in dit geduldig opnoemen, het sen-
timent was zwak, groeide niet sidderend uit, of heeft zijn volgroeiden 
poetischen vorm niet verkregen. Een bewijs voor onscherp inwendig zien 
vindt men bijvoorbeeld in het gedicht „De Doodsgedachte". De dichter 
vergelijkt de doodsgedachte met een „bitter kruid ", dat de mensch in het 
knoopsgat van zijn jas steekt. De aandacht wordt, door voortgezette ver-
gelijking, geheel geconcentreerd op dit kruid, dat door den rnensch a.h.w. 
wordt gedirigeerd, inplaats dat de Dood zelf in het vers de centrale 
gedachte, de obsedeerende kracht wordt, die de gemoedsrust belaagt. 
Maar meestal is het de vorm an-sich, die de noodige verdichting mist, 
vooral in het rythme. Hierin staat Van den Oever achter bij Marnix 
Cijsen, die evenals hij uit spontanen drang tot het vrije vers kwam (waarin 
gemis aan intensiviteit van toon zich zooveel sneller openbaart), maar die 
het beter stroomend en agogisch-verrassend houdt. Men moet hier natuur-
lijk gedachten aan melodische waarden bijna geheel laten varen. Maar 
wanneer men willekeurige regels van Cocteau leest
,,Soleil, to vernis tes chromos,
,,tes paniers de fruits, tes animaux -
dan ondergaat men altijd een sterke logica, een suggestie van trillenden 
stilstand, een evenwicht van vorm, waarin alles precies op zijn plaats 
zit. Er is soms dezelfde intimiteit van beeldvondst die Van den Oever 
heeft, geen enkel bruikbaar element van versificatie is versmaad, maar 
alles is uit het onbewuste gerezen, gekristalliseerd, feilloos in zijn uniek 
verband gezet en daarmee in een nieuwen staat onwerkelijk en 
phenomenaal geworden. In dezen bundel schiet Van den Oever onder dat 
opzicht meer dan vroeger tekort. Als hij tot een ,Auslese" kon komen 
zou er heel wat to schrappen zijn. Maar ook thans ontglipt hem de
150	BIBLIOGRAPHIE.
praegnante en poetische zegging niet immer, hij kan ook flu zijn speci-
fieken, doordringenden en ernstig-klagenden soon aanslaan
„Maar de stad weet niet,
mijn goede God,
hoe ik dring mijn oor, als een zot, 
steeds sterker tegen uw dichte deur, 
waarachter de zuivere zaal, 
vol zang en Heiligen,
waarbij ik mij angstig wil beveiligen.
Want het leven : lang van duur ?
0, wanneer klinkt op des afgronds gonzende schaal 
het verrukkelijk uur
dat Iemand de dichte deur ontsluit
en ik mag ingaan tot die klare zaal ?"
Ik behoor geenszins tot hen, die van ieder katholiek dichter verlangen, 
dat zijn werk zich zal onderscheiden door een gevaarlooze „blijmoedig-
heid", die met het onbegrepen mode-etiket „fransciscaansch" spoedig 
beplakt en buiten gevecht is gesteld, noch ben ik met hen die Van den 
Oever's geheele oeuvre superieur voorbijgaan. Zijn verschijning in de 
Vlaamsche letterkunde is daartoe to markant en hij heeft dingen geschre-
ven van een kernachtigheid en een veerkracht, die velen hem mogen 
benijden. Maar wel verwacht ik van hem, dat hij Pegasus zal breidelen, 
als deze in de etalages van de devotiewinkels Tangs den weg springs en 
to veel buitgemaakte scherven aan zijn zadel wil meevoeren.
De teekeningen van Gerard Rutten, die nota bene wankelen tusschen 
de geometrische constructie en de gearceerde perspectief, kunnen alleen 
uitwerken, dat ernstig modern werk in discrediet words gebracht.

JAN ENGELMAN.
Felix Timmermans, Naar tivaar de appelsienen groeien (Van Kampen).

De frank staat laag, maar de Vlamingen komen toch uit hun glazen 
kasken en schrijven reisboeken. Buysse toert in zijn Rolls, Streuvels 
pagaait, gelijk wijlen Stevenson, door de binnenwaters van Vlaanderen 
en Holland, en Timmermans is anno santo een kruisken gaan vragen 
aan den Paus en heeft een boek geschreven, niet ,,over Italie", 
maar over zijn refs. Spijtig dat hij zoo haastig heeft moeten reizen, want 
op zoo'n jachterige tocht is er zoo veel schoons dat men niet ziet. Maar 
onze Felix is een leek in het reizen. En daarom is zijn werk zoo sym-
pathiek. Wij leven de ontroeringen mee van een onbedorven Lierenaar 
die voor het eerst zijn news in de wereld steekt, en met kinderlijke 
opgetogenheid naar de wonderen der natuur en der menschen gaapt. En 
dat is het merkwaardige van dit sappig en banaal boek. Laat ons flu niet 
denken aan Goethe, Stendhal, Barrel ; laat ons vooral niet verwachten dat 
hij onze menschelijkheid zal verrijken. Hij ziet Italie all een stel mooie 
prentkaarten ; gondels, de dom van Milaan, den Mozes van Michel Angelo. 
En met een woord komt Pallieter los : de gondels zijn all oranjeschillen,
BIBLIOGRAPHIE	151
de dour, een rondedans van pinakels, en Mozes een dondertoren. Ach, hoe 
gaarne hadden wij hem eens gehoord over de twee wachtende juffrouwen 
van Carpaccio, de fluisterende maskers van Longhi, cafe Florian of den 
geestigen Goldoni bij het Rialto ! Hij had ook beter gedaan zijn aas op to 
halen to Siena -- dat op zijn weg lag - in plaats van paternosters to gaan 
koopen to Lourdes.
In Italie heeft hij de menschen ontmoet die hij het liefste ziet : de 
simpele zielen, Franciscus, en de H. Clara, pastoorkens en bruurkens, en 
over een paar schilders heeft hij heel mooie bladzijden geschreven, Fra 
Angelico, Giotto en over Gozzoli's landschappen to Pisa. Hij bewondert 
alles met zijn eerlijke oprechtheid. Wat een afstand van den geblaseerden 
Couperus en den vervelenden Vosmaer ! En wij zijn bijna veroverd door 
dat goedig, en zonder pretentie geschreven relaas, wanneer hij het besluit 
met deze eeuwige waarheid : „de bewondering voor elkaar is de schoonste 
en de eenigste band die de menschen kan vereenigen". Men zou haast 
gaan spreken van de wijsgeerige dracht van zijn reis.. .
A. CORNETTE.
Firmin van Hecke, Gedichten (De Sikkel).

In een weelderige voor-oorlogsche uitgave verschenen destijds van 
dezen dichter veelbelovende Verzen die hem een mooie plants in onze 
letteren verzekerden. Jaren hebben wij op hem gewacht ; ons geduld is 
niet bedrogen : in onzen tijd van haastig en ongerijpt schrijven is de ver-
schijning van dit al to bescheiden ingekleed bundeltje Gedichten een 
gebeurtenis van belang. Fermin van Hecke (men gelieve hem niet to 
verwarren met den geestigen essayist Paul-Gustave van Hecke, bestuurder 
van Selection) vat de traditie weer op van Prosper van Langendonek, 
en zijne kunst is verwant met die van Van de Woestijne, Jan van Nijlen, 
Urb. van de Voorde. Wat niet het minste wegneemt van zijne oorspron-
kelijkheid ; wij situeeren hem slechts tegenover een Marnix Gijsen, een 
Wies Moens our hem a contrario to bepalen. Bij dezen hooren wij de 
onmiddellijke klanken van het snelle leven, bij Van Hecke den dieperen 
toon van veel bezonken ervaring. Zij hebben iets gemeens dat ontbreekt 
bij Van Hecke : zij staan in het teeken van die sociale grimmigheid van 
na den oorlog die zich gaarne uitdrukt in nerveuze rhythmen en felle 
visueele beelden. Van Hecke is minder spannend, maar ook minder opzet-
telijk. Geen convulsieve rubato's, geen flitsende vizioenen, zelden 
sarcasm, maar een kalme maatgang, breede statige verzen van klassieke 
strengheid, en groote soberte in het pittoresk. Hier is meer dan voorbij-
gaande emotie ; het is diepe zielsbeproeving van een mensch die veel 
geleden heeft. Ik geloof niet dat na Van Langendonek een dichter in ons 
land gesproken heeft gelijk Van Hecke, misschien een enkele maal de la 
Montagne. De Renaissance-kunstenaar Van de Woestijne is grandiozer 
en van een kwistige fantastische pracht. Van Hecke is intiemer. Hij is 
Gothiek. Wat gaat er groote eerlijkheid uit van zijn smartelijke belijde-
nissen over zijn eenzaamheid, den dagelijkschen tragischen strijd van 
lichaam en ziel, den angst our de kwellende levensraadsels. Sours een
152	BIBLIOORAPHIE.
romantische klank, by. in de suite Taveernen (1k durf U hat volmaakte 
gedicht In de Jagersrust aanbevelen !). De Gedichten van F. van Hecke 
zijn niet alleen heel zuiver literair ; zij zijn de vrucht van een lange 
dracht. Er staat een leven achter. Dus : superieur werk, en een kostbare 
gave aan de Vlaamsche letteren.
A. C.
Arthur Schnitzler : Fraulein Else (Novella) Paul Zsolnay Verlag ; 
Berlin-Wien--Leipzig ; 1924.

Het zal in zekeren zin voor den psycholoog Arthur Schnitzler een 
persoonlijk-psychische noodzakelijkheid geweest zijn deze novelle to 
schrijven ; een experiment, dat consequent moest voortkomen uit zijn 
voorafgaande werken, en dat, daar hat hoogstwaarschijnlijk op zichzelf 
zal blijven staan, als een snort herstel door ontlading moat worden 
gekarakterizeerd. Een proefneming ; en een die rechtstreeks volgt uit het-
geen bereikt -- en hoe subliem bereikt ! - werd in die respectabele reeks 
romans, novellen en tooneelstukken die aan dit „Fraulein Else" 
voorafgingen.
Waar Schnitzler tot nog toe steeds een psychische inhoud, een ziels-
ontwikkeling, een door conflicten bewegende ziel op uiterst geraffineerde 
wijze moist to omringen door een eigen sfeer, die met de gebeurtenissen 
van het innerlijk leven harmonisch verweven was, - waar tot dusverre 
steeds de analytische dank-, gevoels- en schrijfwijze middel was om een 
bepaalde materie der ziel to behandelen, - daar dunkt hat mij de conse-
quentie en de uitlaat voor de verhevigde wijze van voelen, dat de inhoud, 
de materie van innerlijk en uiterlijk leven zich zoude verbranden, dat 
zijn aandacht zich als uiterste en laatste belangstelling ging saamtrekken 
op hat bloote fait der psychische „Vorgang", op de psychische gebeurtenis 
in haar verloop en in haar reacties. De ontwikkeling der ziel als ont-
plooiing verdwijnt dan ook in deze novelle voor de ontwikkeling der 
psychische gebeurtenis ten opzichte van zichzelf. Met andere woorden 
hat organisch gevoel werd sensatie ; de ontlading van hat gevoel werd 
beschrijving der opeenvolgende schokken ; bet totaal : een volslagen ledig 
dock ronduit meesterlijk boekje.
Want hat grenst aan bet ongelooflijke, hoe Schnitzler in deze, grooten-
deels onuitgesproken, bijna geheel gedachte, monoloog een auto-psychische 
concentratie niet slechts als aanvaardbaar dock als onafwijsbaar en nood-
wendig voelbaar maakt. Tot zelfs in de schaarsche oogenblikken, waarin 
een dialoog aanvangt, geschiedt dit nog schijnbaar : de personen buiten 
Else ontleenen hun bestaanskracht enkel aan hun functie in hare gevoels-
sfeer en slechts als gedachte-inhoud van Else kunnen zij buiten haar 
treden en verkrijgt hun leven een bepaalde omlijning. Door de, naar hat 
einde steeds wassende, snelheid van zeggen die de sensatie opvoert tot de 
vereischte hysterische gejaagdheid, suggereert Schnitzler tegelijkertijd de 
innerlijke en uitwendige atmosfeer die immers alleen in betrekking tot 
Else, want uit haar voortkomend, zijn relatieve en eenzijdige geldigheid 
bezit.
Slechts door zijn psycho-pathologische deskundigheid heeft Schnitzler
BIBLIOGRAPHIE.	1 53
dit „ziektegeval ", en door zijn schier onbegrensde techniek heeft hij het 
aldus, kunnen ensceneeren. Alleen door de merKwaardige bijverschijnselen 
tijdens het verloop van dit geval, kon het hem gelukken op voortdurend 
eendere wijze een werkelijkheid op to roepen en to versnellen als een 
geestes-inhoud die a.h.w. zichzelf aan zichzelf onthult. Zoo is het mogelijk, 
dat het leven der omstanders voortgaat op zichzelf en tevens in conflict 
verkeert met Else's inwendig leven, ja zelfs uit dit laatste resulteert, 
ondanks hare bewusteloosheid en krachtens de hoogspanning der sensiti-
viteit in dergelijke momenten van hysterische onmacht.
Deze novelle van interne waarneming, opgetrokken uit de enkele 
werkzaa.mheid der ziel, werd zoowel naar den inhoud en de aard als door 
de schakel-functie in het oeuvre van Schnitzler een merkwaardig tijdbeeld 
en een artistiek-creatief verschijnsel van niet to onderschatten beteekenis. 
Eenerzijds dus voor de typische sensitiviteit en zelfbewustheid van het 
twintigste-eeuwsche jonge meisje van na den oorlog („Denn sinnlich bin 
ich gewisz. Aber auch hochgemut and ungnadig, Gott sei Dank". - „Ach 
Gott, ich hab' nichts gegen Filous, im Gegenteil"), anderzijds voor de' 
kortstondige en radicale „modernizeering" van het talent van Arthur 
Schnitzler dat - het blijkt uit de onlangs verschenen novelle „Die Frau 
des Richters" - voor deze fabelachtige kunstvaardigheid, voor deze 
meesterlijke ledigheid, toch nog to mild en to bloedwarm schijnt to zijn.
D. A. M. B.
HET GEVAL MET DEN VOLKENBOND.
I.

Het haantje van den volkenbonjdstoren krijgt flog geen 
gelegenheid om vast to roesten. H et draait om en om. Eerst, 
na de drie slappe jaren 1920 1922 en na Lord Robert Cecils 
wakker initiatief van 1923, de herfst van 1924 met het ver-
rassend en ,hoopgeven;d optreden van MacD~onal~d en Herr&ot 
to Geneve, uitloopend op het Geneefsche protocol (gevoteerd, 
maar niet geratificeerd). Dan de teleurstellende reactie van 
Chamberlain en Baldwin in En.geland zelf. Vervolgens, Sep-
tember 1925, de overhaaste, raadselachtige bekeering van 
Chamberlain in Oeneve. Daarop, October 1925, de bemoe-
diging van Locarno. En nu, Februari en Maart 1926, het 
duidelijk blijk, dat de met blindheid geslagen Europeesche 
voorgangers, en bun verkleinde edifies in kleinere landen, 
het oude spel kunnen nosh willen laten, al moest Europa er 
aan to gron+de ~gaan. Bejammeren heeft geen nut, er moet 
raad geschaft : niet om het figuur van den volkenbond to 
redden dat is onbelangrijke bijzaak , maar om de volken 
zelf to behoeden tegen een herhaling van 1914. De vraag is 
hoe. Het antwoor+d kan niet zijn : door terug to keeren tot ode 
statenanarchie van voor den volkenbond ; evenmin : door het 
onmogelijk gewordene toch to willen grijpen in den vorm van 
een bespoedigd en uitgedijd Locarno. Men zal, juist na de 
ontgoochelin.g van Maart, moeten voortwerken op ervarings-
feiten. De kansen voor een bruikbare oplossing staan goed, 
zoo men althans een oplossing wil.
1926 II.	11
156	HET GEVAL MET DEN VOLKENBOND.
In den volkenbond, zooals die sinds 10 Januari 1920 heeft 
gewerkt, toonde zich vrijwel van den aanvang of partij tegen-
over partij, hoeksdhen tegenover kabeljauwsdhe~n, roads 
roos tegenover witte roos. De hoeksdhen begeerden en 
verwachtten van den volkenbond een slechts los verband, 
geen dwang, vooral geen vooraf georganiseerden inter-
nationalen wapendwang; wat hun in den volkenbond toelonkte 
was zijn gelegenheid tot georganiseerd overleg tusschen Sta-
ten, zijn gelegenheid tot schepping en instandhouding van een 
internationaal gerechtshof ; zij interpreteerden hun ~deel-
neming aan den volkenbond als , , vrijblijvend" . De kabel-
jauwschen daarentegen begeerden, en lazen in het grond-
verdrag de belofte van, een vast verband, met onderlin,ge 
beveiliging t~egen zaulk snort aanvalsoorlogen als dien van 
1914, met verplichte vreedzame geschilbeslechting in plaats 
van gewelddadi~ge eiigenriohting, en met, als sluitstuk op die 
bends, ontwapening op internationalen voet ; in hun oog zou 
de volkenbond een mislukkin.g zijn, als hij niet voor of om-
streeks 1930 met internationals veiligheid, gepaard aan rechts-
heerschappij en ontwapening, een tastbaar begin zou hebben 
gemaakt. De hoeksche overtuiging was gemeengoed der 
Skandinaafsche landen ; de kabeljauwsche was die van Cecil, 
van Frankrijk, van het Amerikaansche comite-Shotwell (zomer 
1924), van het protocol van Geneve (October 1924), en, op 
omsloten '' errein, van de verdragen van Locarno (October 
1925).
Wat was hierbij het verontrustende? Dat aan elks der twee 
opvattingen de tekst van het volkenbondsverdrag steun bond. 
Sommigen zeiden, dat het protocol van Geneve, met zijn 
ijzeren trits van or.ganisatie, een omwenteling van den vol-
kenbond zou hebben beduid; anderen, dat het van het grond-
verdrag slechts een paraphrase gaf in scherper woorden ; 
diplomaten ouden stijl, in groote of kleine landen, betoog~den, 
in keur van geheimzinnige woor-den, dat het allebei to gelijk 
zou .doen. En geen beter middel om het spoor bijster to raken 
dan to rduiken in de wordingshistorie, en na to gaan wat Sir 
Edward Grey en Smuts en kolonel House en president Wilson 
wel een voor een en gezamenlijk mochten hebben bedoeld.
Zulk geweerhaan bezorgt den volkenbond geen vertrou-
wen. De kans, dat, na de ervaring van Maart, kleine landen
HET OEVAL MET DEN VOLKENBOND.	157
zich aan beslissingen van den volkenbondsraad nopens ont-
wapening, gemeenschappelijken dwang of politiek geschil zul-
len durven overgeven, kan moeilijk zijn gestegen; de kans, dat 
ode Vereenigde Staten of Rusland eenig stelsel aanvaarden zul-
len waarin doze volkenbondsraad lakens uit~deelt, is nul. 
Na zes jaar teleurstellende practijk van de groote conseil-leden 
naast moedgevende practijk van de assembl6e schijnt hot 
oogenbl,ik gekomen om dubbelzinnagheden, die ~sleGhts dienstag 
zijn voor diplomatiek spel ouden stijl, uit :den volkenbond uit 
to drijven. Is hot niet de verlamming van onze republiek der 
zeven provincien geweest, dat men maar bleef voortsukkelen 
met de dubieuze en ongenoegzame regels der unie van 
Utrecht?

11.

Er ligt bemoedlglng in hot f sit, -dat op hot gebied van elk der 
drie voorname strijdpunten internationals beveiliging, 
intern~ationale rechtspraak, en macht van den conseil een 
aanvaardbare tussehenm-eening valt aan to wijzen,di.e een good 
eind vooruit is bij wat hot gronidver~drag bevat op dit oogen-
biik.
1. De afkeer van volkenbondsdwang aan den eenen kant, 
hot warms pleit aan den an~deren kant voor onm-isbaarrhesd van 
zulk een dwang in elk stelsel van internationals vJligheid en 
ontwapening, hebben elakander in 1924 reeds ontmoet in de 
overtuiging, dat aanvalsoorlog misdadig is en met elk gezon~d 
statenstelsel on~bestaanbaar ; dat hot verleenen van help aan 
den bedrijver van oo~rlogsaanval ontoel,aatbaar is; dat mil,itaire 
a!llianties, die ook deelneming aan elkaars aanvalsoorlogen 
zouden kunnen omvatten, unit den booze zijn ; dat eenzij~dige 
verbonden van wapen~hulp van een groep A tegen een groep 
B uit den booze zijn ; erg dat de tekst van 1919 voor dit alles to 
kort schist. Over doze p-unten sc!hijnen beide ka~mpen hot eons ; 
de tweespalt begint met de vraag, hoe dit alles to waarborgen.
Welnu, als hot volkenbondsverdrag eons dit uitgangspunt 
vastlegde, zonder vooralsnog de tweespalt zelf to bes i~ssen, 
dan zou de tekst niet a~lleen verrijkt en verbeterd zijn, maar 
zou hij de onmisbare fund~eering bieden voor vie, nu of met-
tertij c , verder wil l en .
158	HET OEVAL MET DEN VOLKENBOND.
2. De to betreuren huivering van een aantal volkenbonds-
staten om zich to verbinden tot het doen bereohten van al hun 
internationaFe rechtsgeschilien door het wereldhof (of door 
eon reahtbank voor hat speciale geval) vindt vierkant tegen-
over zich het protocol van Oeneve, dat juist vx eedzame geschil-
besleohting over de heel,e 'linie proclameert zonder uitzonde-
ring to gedoogen. Ook phi-er sdhijnt eon ontmoetingspunt ,te 
vinden. Wat men de „hei,liglheid" der verdragen is gaan 
noemen, en wat een hoeksteen van elk nieuw volkenrecht zal 
moeten zijn, zou krachtig worden gesterkt, indien elk volken-
bondslid en elke andere staat bevoegdhead kreeg om eenzijdig 
aan hot wereldihof de vraag ter berechting voor to leggen, of 
een medelid of buitenstander to zijnen aanzien al dan niet 
heeft geschonden hetzij het volkenbondsverdrag zelf, zoo dat 
voor den dader gel~dt, hetzij den tekst van eenig antler bindend 
tractaat van op of na de eerst~e vredasoonferentie (1899); 
deze beperking, em mogelijk verou,derde tractaten buiten to 
sluiten. De bevoegdheid van het internatianaal gerechtshof tot 
zulk een rechtspraak zonder executabel dictum, in het belang 
des reahts zooals in onze wet van 1853 op de kerkge-
nootschappen de rechterlijke verklaring dat ,,in strijd met de 
wet (is) gehandel+d" , zou op slag een eind maken, en een 
noodig eind, aan de ondraaglijke leer, als zouden souvereine 
Staten, zoolang ze niet bewilligen in arbitrage, de uitsluitende 
beoordeolaars wezen van hun eigen internationalen plich+t.
3. De ongenei~gdhei~d, eindelijk, om zich aPhankelijk to stex-
len van besl~issingen Inset sleahts adviezen, maar beslissin,gen) 
van den nog lang niet als onbaatzuchti.g beschouwden volken-
bondsraad zou met de bohoefte aan oplossing van gerezen 
moeilijkheden zijn to verzoenen, door de naleving van verdra-
gen niet als vanouds over to laten aan den betrokken 
staat zelf, noch ook onder opzicht van den volkenbondsraa~d 
alleen to brengen, dodh to bepalen dat onpartijdige commissies, 
kleine of groote, voor politieke gescrhillen (Bryan-commissie's) 
of voor hot toezicht op verdragen zuilen molten worden inge-
steld door partijen en dat enkel bij gebreke daarvan de volken-
bondsraad zal molten ingrijpen en decreteeren.
Werd dan aan deze voorzieningen nog zeer duideli jk toege-
voegd, dat volkenbondsleden vrij zijn, evenals de volkenbond 
zelf, om binnen dit kader algemeene geschilbeslechting to aan-
HET GEVAL MET DEN VOLKENBOND.	159
vaarden, elk.aars veiligheid met maahtsvertoon to waarrborgen 
(en dien waariborg vooraf to organiseeren) en, al dan niet in 
verband met dit laatste, to ontwapenen de Brie deside-
ra~ta van Geneve 1924 , dan zouden de valken niet longer 
verstrikt blijven in het onzuivere dilemma : of onderwerping 
aan den partijdigen volkenbondsraad en diens in dubbelzin-
nige voorschriften wortelende, vaak discretionnaire, maeht, of 
anderzi}d~s statenanarohie ; maar dan zou de keus kennelijk 
deze worden : of het al honderdmaal geoordeeld stelsel van 
machtsevenwicht en politiek gemarchandeer, of afzwering 
van deze statenanardhie, met vrijheid van nadere keus tus-. 
s hen hat hoeksche en het kabeljauwsahe stelsdl. Komen deze 
nieuwe voorzteningen in he,t grondverdrag zelf to staan, dan is 
d it door verbod van oorlogsaanval en militaire allianties ouden 
stijl, en door openstelling van rechtspraak over verdragsr 
sdhennis, hoog opgelicht boven wat oo,it tussahen souvereine 
staten heeft gegokien, en dan weten zoowel argwanende bui-
tenst a nd ers a lis w einig ger ust e volk enbo n dsleden voo rta an, 
waar zij aan toe zijn.
Er is geen reden om bang to zijn, dot een verthel~dering als 
hier aangeprezen de Europeesche volkenbondsleden zou 
scheiden van de buiten-Europeesche. Zulk een tegenstelling 
zou voor de toekomst van den volkenbond een ramp, en voor 
lan.den met overzeescih gebied een brown van verwarring zijn ; 
dodh h et hier voo rgedrag ene ge of t aan d ez a tegenst el li ng geen 
voet.
Men ont~dekt gemakkelijk het bezwaar van „practisdhen" 
ward, dot tegen zulk een zuivering van den volkenbond kan 
worden ingebradh,t. let is bespottelijk, zullen sommigen zeg-
gen en velen denken, om in 1926 het grondverdrag to willen 
louteren ; dot zou olie zijn op het vuur. Maar er is joist reden 
om to verwachten, dot de volkenbondsvergadering van Sep-
tember aanstaan{de twee handen zal uitsteken naar elk~en 
bereikbaren maatregel, die in het oog der wereld de bescha-
min.g van Maart 1926 uitwischt en de zaak van den volkenbond 
verder brengt ; en het is waarlijk niet ondenkbaar, dot ver-
scheiden fatsoenlijke kleine landen to vinden zouden zijn voor
160	HET OEVAL MET DEN VOLKENBOND.
een initiatief in dezen geest. Trouwens, een zelfde ,, practische" 
reden heef,t tij~dige organisatie van de keuze van niet-perma-
nente leden in den volkenbondsraad jaar op jaar doen uitstel-
len, tot het in Maart 1926 to laat geworden bleek en het 
stadium der explosie was bereikt.
De tekst van het grondverdrag	in welks artikel 4 men 
Loch wel niet na Dudtschlands toelating zal willen blijven 
spreken van „geallieerde en geassocieerde mogendheden" ? 
zou voor deze zuivering geen gecompliceerde omwerking 
behoeven to ~ondergaan, en die zuivering zou vanzelf op.rui-
ming houden onder erkende steenen van aanstoot.
De bewee;reden en de artikelen 1 tot 7 kunnen blijven bet-
geen ze zijn, met weglating enk,el uit artikel 1 van wat betrek-
king heeft op een niet bestaand volkenbondsreglement tot 
b~ewap~eningsbcperking (de woorden zijn na wat in Whet artikel 
vooraf.gaat overtollig). Van de onprecieze artikelen 8 en 9, die 
over ontwapeniing handelen, en tot niets gele~id h~ebben, en 
niets be.duiden dan voor mogendheiden die een standpunt als 
dat van het Geneefsche protocol aanvaarden, en een voor 
verscheiden mogendheden onduldbare macht toedenken aan 
den volkenbondsraad, behooren alleen de beide beginselver-
klaringen (artikel 8, lid 1 en lid 6) to blijven staan ; de rest, 'die 
praetistrhe waarde mist en gevaar oplevert, zou plants moeten 
maken voor een helder artikel hetwelk den volkenbondsleden 
of Aden ganschen volkenbond toestaat om over fe gaan tot 
geen straf fer organisatie, zooals die van October 1924 (Geneve) 
of October 1925 (Locarno). Een pertinent v-erbod van oor-
lo~gsaanval, als in 1924 to Geneve gevot+eerd als onderdeel 
van het ;protocol, en een verbod van militaire allianties gericht 
togen bep+aalde landen, zou het naodlottig Wilson-artikel 10, 
eerste zinsnede, over waarborging van e~lkanders grenzen en 
onafhankelijkhei'd, dienen to vervangen (en wijziging moeten 
brengen in artikel 12, lid 1, tweede zinsned'e, artikel 13, lid 4, 
slot van zin, en artikel 15, leden 6, 7 en 10). In het artikel over 
bet internationaal geredhtshof (artikel 14) ware do nieuwe 
voorziening to lasschen, die aan volkenbondsleden en niet-
leden zou toestaan zoodaniige v~eroord~eeling dour hot hot uit 
(e lokken, waarbij een andere staat zou worden verklaard 
het?ij het volkenbondsverdrag zelf, hetzij een ander verdrag 
van sin+ds 1899 to bebben geschon+den. En aindelijk zou in ode
HET OEVAL MET DEN VOLKENBOND.	161
artikelen 12 en 15 moeten worden uitgedrukt (wat al in Maart 
1919 erkend weed als de bedoeling), dat volkenbondsleden, 
die van suprematie van den raad van den volkenbond niet zijn 
geddend, de beslisslng kunnen overbrerbgen van lien raad op 
eigen,ges~hapen internationals commissies. De winst van dit 
een en an~der zou dan wezen, dat aanvalsoorlog en het oude 
soort wapenverbond voortaan ver boden ware een on,geken-
de vooruitgang bij het geldend volkenrecht ; dat verdra~gs-
schen~ding voortaan onderworpen zou zijn aan onpartijdig rech-
terlijk oordeel, ook als de schender niet van arbitrage met 
rechtsgevolg weten wil ; dat de volkenbondsraad geen macht 
behoudt over wie zijn onpartijdigheid niet vertrouwt, en niet 
meer kan opereeren met door dubbelzinn~igihe,id gevaarlijke 
artikelen ; en dat voor verder gaande actie in de lijn van het 
protocol van Oeneve een vast punt van uitgang wordt gesteld, 
en scherpe afbakening gegeven tegenover wat bet grond-
verdrag zelf reeds beheist. Volkenbond en grondverdrag 
worden hiermee aannemelijker zoowel voor halFhartige leden 
van den bond zoo zijn er als voor afzij~d~i~ge bu,i~tenstan-
ders, en zulks zon~der verzwakking of opof Bering van eenig voor-
schrift van waarde. Zelfs indien morgen den dag MacDonald 
en Herriot, met gerijpte internationals ervaring, aan het 
bewin~d mochten terugkeeren, dan nog zouden, na den door 
hun opvolgers en anderen opgezweepten argwaan, ver-
scheiden landen zich op het bestaande grond"erdrag niet 
meer durven verlaten ; en wanneer Amerika en Ruslan.d uit 
dat verdrag zullen zien weggenomen wat zij met reden daarin 
wraken, dienen zij terzelfdertijd genoopt to worden er in to 
lezen, dat in een georden,d statenstelsel geen mogendheid, hoe 
machtig of hoe welgesteld ook, de beoordeeling of zij haar 
verdragen naleef+ kan voorbehouden aan zich zelf.
Aldus geamendeerd, zou het volkenbondsverdrag eerst ten 
voile gaan beantwoorden aan de vier punten van zijn eigen 
beweegreden.
, , Considerant que, pour developper la cooperation entre les 
Nations et pour leer garantir la paix et la surete, ii imports 
d' accepter certaines obligations de ne pas recourir a la guerre."
Het verbod van aanvalsoorlog, in October 1924 aanvaard, 
en het verbod van militaire verbonden ouden stijl geven aan 
dit beginsel zijn redelijkste uitwerking.
162	HET GEVAL MET DEN VOLKENBOND.
„D'entretenir au grand jour des relations internationales 
fondees sur la justice et l'honneur." De in September 1926 
to verwachten herziening van de organisatie van den raad, 
met haar prophylaxe tegen de besmettelijke ziekte zetelzucht, 
most gaandeweg het stelsel der met blindheid geslagen staats-
lieden doen wijken voor den geest van MacDonald en Herriot.
„D'observer ri~goure+usemnent les prescriptions du droit inter-
national, reconnues desormais comme regle de conduits effec-
tive des Gouvernements." Alleen een bevoegdverklaring 
van het internationaal gerechtshof om beweer~de verdrags-
schending to toetsen aan het stellig recht zij het zonder 
geldelijk of ander gevolg kan deze phrase maken tot bin-
dend voorschrift.
„De faire regner la justice et de respecter scrupuleusement 
toutes les obligations ides traites daps les rapports mutuels des 
peuples organises." Stipte naleving van verdragen valt niet 
to bereiken dan door toezicht van onbaatzuchtige internationals 
organen : zoolang de volkenbondsraad niet in alley oog vol-
doet aan dien eisch van bovenpartijdigheid, zijn eigengescha-
pen organen noodig om ook dit beginsel to doen leven.

IV.
Grande certamen, tibi praeda cedatr 
Major an ills.
Zal ontsmetting van den volkenbond als hier voorgedragen 
een gemakkelijk succes hebben ? Het last zich verwachten, dat 
de met blindheid geslagen staatslieden al wat verheven en 
edel is zullen aanroepen voor bestendiging van rek- en kneed-
bare artikelen, die voorwaarde zijn voor hun oude spel. Een 
groote strijd derhalve, hetzij de zuiveraars het winnen, hetzij 
de partij der vooroorlogsche denkbeelden nog to machtig blijkt 
in Europa.
Heeft wellicht Maart 1926 een triomf beteekend voor hen, 
die „altij,d wel gezegd hebben" dat volkenbonderij maar 
apekool is en dat het protocol van Geneve op niets zou uit-
loopen ? Het zou dat hebben kunnen zijn, als de bestrijders 
hunnerzijds hadden klaargestaan met eenig aannemelijk alter-
natief ; doch het advies om maar voort to gaan met nationals 
legers, vloten en luchtvloten en met militaire kansberekening
HET GEVAL MET DEN VOLKENBOND.	163
mag onder volwassenen geen weloverdacht alternatief heeten.
Is er geen gevaar flat Geneve een flood ding wordt als men 
er alleen maar het proza van recht en onrecht gaat gedoogen, 
en er de poezie van oude Europeesche tradities, van nationals 
begeerten en vooroordeelen, van staatkundige vriendschappen 
en veeten weert ? Tegenwoordig trekt Geneve veler toeloop 
en alley oog ; zal flat zoo blijven als het een zetel der braafheid 
wordt ? Maar Oeneve is opgezet our het aansnellend verderf 
van nieuwe bewapeningsjacht, nieuwe allianties, een nieuwen 
wereldoorlog to verhoeden ; in flat streven zit, zou men zeg-
gen, dramatiek genoeg.
Is er geen vrees flat de bepleite verheldering uitloopt op 
zelfmoord der aanhangers van het protocol van Ceneve ; flat 
tempering van het grondverdrag in de kaart speelt juist van 
de „vrijblijvenden", van de hoekschen ? In sehijn ja ; in waar-
heid neen. Voor +de verderwillenden en hun plannen is de 
valsche vaagheid van den geldenden tekst louter nadeel ge-
bleken ; zij kunnen hun aanloop pas nemen als vaststaat flat 
het grondverdrag zelf nosh algemeene rechtspraak, nosh 
onderlinge beveiliging, nosh ontwapening geeft of daartoe 
bindt.
Komt tegenover het opofferen van die halve beloften uit 
den geldenden tekst wel voordeel to staan ? Deze dyne wezen-
lijke voorYdeelen : vastlegging van de hoofdgedachte, door de 
oude staatslieden zoo gehaat, flat souvereine landen, hoe mach-
tig ook, niet vrij zijn our to doen wat zij in eigen belang maar 
willen en flat zij flit van een rechter kunnen to hooren krijgen ; 
voorts, verbod van den, tot misdaad gestempelden, aanvals-
oorlog en van oorlogsverbonden ; eindelijk, onthouding van 
beslissende macht aan den volkenbondsraad zoolang en voor 
zoover hij zich het vertrouwen niet heeft waard gemaakt.
Of is flat vermeende wantrouwen in organen van den vol-
kenbond, zooals die gehanteerd worden door met blindheid 
geslagen staatslieden, sours een propagandistisch verzinsel ? 
De parlementen, zelfs in het eigen land Bier staatslieden zelf, 
geven geen onduidelijk antwoord. Als in 1930, bij de ver-
nieuwing van het wereldhof, het spel der Chamberlains eens 
weed herhaald bij tusschentijdsche aanvulling dreigde het 
dien kant al uit to gaan , men zou het aanzien van het hof 
voorgoed kunnen breken. En was het niet welsprekend, flat
164	HET OEVAL MET DEN VOLKENBOND.
eind Januari 1926 in den Amerikaanschen senaat juist de 
kleine groep van „pro:gressieve" senatoren, in wie hat inter-
nationals ideaal leeft naast het socials, bijna eenparig tegen 
deelneming aan hat internationaal gerechtshof, aanhangsel van 
den volkenbond, stemde, terwijl onder de voorstanders talrijk 
waren manners, die voor de machtige Vereenigde Staten alleen 
van nationals ongebondenheid willen hooren, manners zonder 
internationals illusie hoegenaamd ? Er hapert dus wel iets aan 
de klaarheid der gedachte, die men uit het gron~dverdrag 
afleest.
Zeker, hat ware voor den volkenbond to hopen en to 
hidden geweest, dart pop October 1924 Been Maart 1926 had 
belhoeven te voigen. Nu het zoo is, di~ent men met hat fait to 
rekenen. De zaah van den volkenbond most uit handers ge-
lokt van wie haar tot dusver gebruikten als nationaal instru-
ment ; ears nieuw ~soort leidslieden most in O~eneve den tours 
gaan geven. Door zuivering most de atmosfeer van den 
volkenbond en van zijn grondverdrag ongenietbaar worden 
gemaakt voor de aan andere lucht gewende heeren van hat 
oude spel ; en na die zuivering most het jon~ge werk beginnen, 
~het echte werk, het anti-oorlogswerk drat waarlijk gears al to 
Lang uitstel meer gedoo~gt.
C. VAN VOLLEN HOVEN .
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT

AAN HET WATER.
DE AVONTUREN OP DE ARKT.

Het wachten op zijn Jakob Stainer vie! Allard to lang; hij 
ging naar Tiefenbrucker. Die zei norsch, hij was no~g niet 
gereed met haar, zij had geleden in die jaren van stilzwijgen, 
dat onnatuurl ijke, een wezen aangedaan welks levee de 
kl~a,nk is.
Hij nam het instrument in handen, bezag door een ver-
grootglas eon haast on:zichtbare scheur in het bovenblad, 
streeld~e eons langs de welving pen ide golf die van den sand 
naar haar opsteeg.
„Stainer maakte de welving anderhalf en twee millimeter 
hooger dan, zij het 'in Cremona de.den".
Hij le~gde de viool tegen zijn hals en begon to spele1n, de 
oogen; toe.
Allar,d wend getrof fen door jets in dat zonderli~nge wezen, 
dat hem tegelijk aantrok en afstiet.
Allen in dice man", dacht hij, ,, is met alles onverzoenlijk 
in tweedra.cht en strij.d".
Hij beschouwde hem zooals hij daar zat, met gesloten 
oogen overgegeven aan het milde geluid van de vi,ool.
Boven den verwrongen, en verbogen romp met de ingevallen 
borstkas en die hoekige schouders glansde, al's aan een wan-
staltig vergroeiden cactusbonk die wonderbloem, een schoon 
gelaat zuiver van lijn en ommetrek. Het hooge voorhoofd 
opvallen=d blank binnen -die in evenredige spitsen en bochten
166 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER•
geteekende omlijstin,g van dun en zeer fijn goudgeel kroezel-
haar was sterk gewelfd boven de diep 1n de kassen liggende 
oogen. De krachtige kin sprong een weinig naar voren. De 
mode mond met de ietwat vooruitstaande onderlip was tegelijk 
gevoel i g en vast.
Ook de hand blank tegen het doffe bruin der viool was 
schoon, met die slanke, fijngeknokelde vingers, die een krach-
tigen top hadden. Alleen het to lange platte polsgewricht was 
geteekend met het teeken van den mismaakte.
De vioolspeler zag eindelijk op. Er was iets stekend's in den 
blik van die fel-blauwe oogen.
„Het is werk uit zijnn goeden, tijd, voor .hij nog gebroken 
was door de ellende, waaraan zijn rij-ke zoogenaamde bescher-
mers, de Keizer en de vorsten en kardinalen hem overlieten, 
die met enkele guldens zijn werk van vele maanden, de glorie 
van .hun orkest, hadden betaald".
Hij hield zijn hand op de viool die hij neerlegde op de tafel.
„De Duitsche vioolbouwers hebben het nooit tot de hoogte 
der Italian,en gebracht. En toch, en toch : er is iets in den 
klank van zulk een Stainer, dat alleen komen kan uit het 
gemoed van een Noorderling ; daft verstaat de Natuur....
Hij leefde in een landschap als dit ; berg en donkey wou#d 
van dennen en lorken en levered water. Daar was hij lange 
dagen alleen met zijn droomen, luisterend naar dien toon 
binnen in hem, dien .hij wilde laten klinken uit zijn violen. 
Houthakkers zagen hem voorbijgaan, blootshoofds, nalatig 
gekleed. Soms stored hij stil Nj een gevekien boom en bezag 
de jaarringen, bruin in het vochtige wit van den scam. Uit 
hun voren, hun breedte en onderlingen afstand las hij de 
levensgeschiedenis van den boom, de jaren van weelde, wan-
neer hij ,zijn behoef had gehad aan zonnesohijn en aan r egen, 
aan sterken wind, die rukkend zijn kracht beproefde en 
verm;eerderde ; en die jaren van hood wanneer de vezel los 
en slap was gegroeid. Zonder groet ging hij verder. En de 
mannen, die hem nazagen, vertelden in ~het dorp won~derlijke 
dtin,gen van hem. Hij legde zijn oor to luisteren, zeidenzij, tegen 
boomstammen, die hij met de knokkels betikte ; zoo hoorde 
ii i j o f h et ho ut een goeden kl a nk zo u gev en al s bi ad 
van een viool. En als zij een glad bekapten stain hot ravijn 
in wierpen, waar de beek bruise, dat het water hem voort-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATERS 167
droeg naar het dal, dan stond hij plotseling to midden van 
hen en over den rand gebogen der kloof, luisterde hij den val-
lenden, springenden sta.m na, in zijn, donderende slagen tegen 
de rotsblokken, of dal hout was dal hem deugde. In zulke 
spraken uitten zij wat zij onduidelijk, maar diep, voelden ; de 
verwantschap met de natuurgeluiden van den toon zijner 
violen. H;et would is daarin to hooren, de wind en het water en 
de groove eenzaamheid. En dal zeker heeft ook in de gevange-
nIs nog vrij held en wijdten gesehapen om hem been, de zwarte 
klamme muren warden donkere stammen, terwijl de tonen 
er langs streken van de violen, die hij niet ophield to bouwen. 
Toen hij krankzinnig wend, wezen zijn vij anden met den vin-
ger op hem ; dat was de wroegincg van zijn schuldig geweten, 
de straf voor zijn duivelskunstenarijen. Neen ! de weldaad 
was bet van de Natuur, haar loon voor zijn levenslange trouw ; 
zoo onttoog zij hem aan de vervolging der booze wergild. 
Wie den klan~k van zijn instrumenten verstaat, dire begrijpt dal 
wel..."
Hij legde de viool neder, streelde er nog eens over ; en 
opeens, meet een rechten blik uit zijn felle oogen op Allard
Uw spraak klin,kt maar de streek aan de mandingen van 
de rivier. In hat museum van Teen owl half flood stadje daar is 
een heerlijke Stradivari : een vijftien jaar geleden heb ik haar 
gezien. Weet u iets omtrent haar ?"
Allard herhaalde Compensus' woorden omtrent bet ver-
geefsche bold van Tryggvason.
Met can buitengewone heftigheid vie! de vioolbouwer uit. 
Zijn wangen, slapen, voorhoofd warden rood.
,,Alweer geweigerd ! Zij laten flat heerlijike instrument, dal 
vreugde en schoonheid en deugd, ja ! deugd, deugd ! in dui-
zenden levens kon brengen, in ode knokenhand van dien ma-
niak ,die Tang al flood was voor hij stierf !
Nag eenige jaren en de Stradivari is een stuk bout. Begrij-
pen die bewakers van vergeefschen rijkdo~m dan niet, dal een 
viool een levered wezen is, d'at al schooner wordt door hat 
bespeeld worden ?, ook de allerschoonste, die de aller-
edelste kunstenaar bouwde bereikt haar volkomenheid pas 
door den, streek van den kundigen violist, Be klank, de klank 
is het, dine aldoor, onmerkbaar, de onzichtbare deeltjes van 
den houtvezel doortrillend, naar zijn wil en behoef hen
168 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER•
schikt, tot zijn huffs hen maakt, tot zijn feilloos passend kleed, 
waarvan elke plooi en spanning zich naar zijn leest en zijn 
bewegen~ voegt ! Heeft dan niemand ooit hun dat verklaard ? !"
Allard antwoordde, hij wist dat Tryggvason had beproefd 
& curatoren to overtuigen. Maar de eerbietd voor de wet was 
sterker dan al het andere geweest.
De vioolbouwer sprak in een aanwakkerenden hartstocht 
van bitterheid.
„De wet ! de wet! dat mislukte namaaksel van het gebo.d
 der rec;htvaardigheid ! Maar er zijn, menschen die in allies 
den namaak verkiezen boven het echte dat kan hun zwak 
gestel niet verdragen. De wet ! wat beteekent een wet die 
het leven en de samenleving uitlevert aan een doode ? Ik ben 
in lief Museum Godijn geweest ik moist dat de Stradivarius 
daar was. Ik was de eerste bezoeker sedert maanden, mompel-
de de siaapmuts op pantoffels, dire mij rondleidde. Wat heb ik 
al niet moeten bezien voor hij mij in de muziekzaai zoo heet 
thet daar hoorde ik verkoos to bren~gen ! P.otten en pannen 
van porselein en brons, een poppenhuis, speelgoed voor dwer, 
genkinderen van gesponnen zilver, waaiers, kant, de ijdelheid 
twee of drie eeuwen volgehouden van bezi.ttenden wier eenige 
beteekenis in de wereld het was, dat zij bezaten als dat dan 
voor beteekenis gelden zal. Altijd datzelf de leege gez+icht kijkt 
iemand aan van de muren ; een allonge-pruik er om heen of 
een steek met pluin-ien er boven of een vadermoorder er onder, 
altijd hetzelfde gezicht een heel klein weinigje vetter, een wei-
ni.gje leeger en doffer enkel maar, bij elk wederverschijnen. 
Dat half versuf to wezen tusschen pantof f els en kalotje heeft het 
ook. Na:tuurlijk is hij de zoon van lien grijpgraag, die de laatste 
heette van het patricische geslac'ht, dien melomaan die de 
klokken van het carillon aan eiken balken !lief hange,n in zijn 
zaal om die to betokkelen nu en dan ; een, buitenechtelijk kind ; 
geen wet legt den vader pli~chten, op. De natuur ? Wat heeft de 
wet met de natuur to maken ? Zeker heeft de vader met ~dat 
levenslange postje van bewaker in het huffs dat zijn tehuis had 
moeten zijn, zijn verplichtingen tegenover den zoon-in-stilte op 
edelmoedige wijze gekweten geacht. Nu, wie weet ? Mis-
schien is hij als concierge Jansen gelukkiger dan hij als Jonk-
beer Godijn had kunnen wezen en nuttiger in de wereld."
De tegenstelling in het wezen van den vi~ olbouwer die
DE A ONTUREN VAN DEN 1 UZIKANT AAN HET WATERS 169
Allard had getrof f en onder zijn spel, was verdwenen ; enkel 
heat, de toorn van den zwakke, was flu in dien blik, in die ge-
zic.htstrekken die pas nog schoon waren geweest.
Allard {dacht, de heat van den mismaakte was dat, den 
altijd vernederd zich voelende. Als een onrecht tegenover 
dat misvormd'e wezen besefte hij de kracht en rankheid 
van zijn eigen lijf. Hij zei verzachtenid dat ode klokken 
toch wel ge,borgen waren geweest in het museum ; en ook, hoe 
een lid van hetzelfde geslacht, afsta'mrneling Tangs de vrou-
welijke lijn die den ouden naam aan zijn jongeren had toege-
voegd, door een edelmoedige gift de stall weer in het bezit van 
haar klokken had gesteld.
Tief en.brucker greep naar then naam van den Muziek-Oodijn 
die Allard ontviel. Hij hoorde, het was inderdaad de handels-
man-kunstkenner uit Fde f abriekstad, de machthebbende in 
Flumen Sanat, de aanwerver van het orkest en van hem den 
jongen diri.gent, voor zich ziende, zweeg hij.
Allard was opgesta~an. Hij vroeg wan:neer de Stainer ge+reed 
kon wezen ? De vioolbouwer draalde met antwoorden. Opeens, 
met een plotselinge oprechtheid, zei hij binnen enkele dagen 
wel, maar wilds Allard niet voor eenigen tijd nag het instru-
ment hem laten, een van zijn eigene in ruil nemend zoolang ? 
Zijn blik smeekte. Allard begreep, tat =de kundige ambachtsman 
zich vermeien wilds inn die volmaa~kthei.d, met liefd~e in elks 
afzonderlijke schoonheid van den bouw zich verdiepend. 
Hij zei ja.
In zijn dank'baarheid wilds Tiefenbrucker flu den edelmoe-
digen klant al zijn schatten laten zien. De zijne ; zoolang zij in 
zijn werkplaats waren, beschouwde hij de violen als zijn eigen-
dom. Onder allerlei voorwendsels of oo:k wel zonder, behield 
hij ze, maanden achtereen ; onderzoch,t tot in de laatste kleinig 
heid hun bouw, trachtte, in zijn aangroeiende bi.bliotheek zoe-
kend, hun lotgevallen op het spoor to komen, en hoe zij van 
den eenen kunstenaar, liefhebber, verzamelaar, handel~sman, 
near den anderen waren gegaan, werkte er aan wanneer hij 
lust had, speelde er op, als hij in de ware stemming was, 
genoot op doze wijs of op gene, altijd ervan. De ei~genaars, 
geen van wie hij hot ooit had gevraagd, als ditmaal Allard, 
sohikten zich n.aar zijn luim omdat geen antler met zooveel 
kennis en zooveel liefde hun kostbaar bezit behandelde.
170 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER•
De instrumenten die hij Allard toonde riepen de geschiede-
nis der vioolmuziek op. Hij gaf zij n gast een Amati in de 
handers. Hij reikte hem een Guadagnini, er bij voegend dat aan 
dit moderns te zien was, hoe het geslacht wel~ks voorvader de 
leerling heet van Stradivarius, in den loop der verminderende 
tijden af-gedaald was tot hot mark,tkramerschap van dozen dag. 
Allard die hot heerlijke spel der in elkaar vloeiende sc'hakee-
ringen van geel oranje en rood, als water door schaduw en 
schijn ribbelig verschi-etend op het onderbla~d van een der oude 
vialen bawonderde, deed een vraag naar vernis.
Minaahtend antwoordde de vioolbouwer, de buitengewone 
belangrijkheid en de geheimzinnige macht van bet vernis was 
een bedenksel van den nieuwen tijd, toen de plotse fells nit-
barsting van levenskraehten die de Revolutie ontstoken had 
ook de muziek deed opvlammen, en als vl egende vonkFen de 
virtuozen opstegen over Europa. Die over dat nieuwe spel, die 
uitgelatenheid, die fonkeling, dat overmoedige uitspatten van 
ziels- en liehaamskrachten opgetagen stonden, dachten, dat 
moest van, de Cremona-violen komen, die doze virtuozen 
bespeelden ; hot lag aan den strijkstok en de snaren, maar 
niet aan den violist ! Dat die schoonheid ook de gift aan de 
viool was van opeenvolgende geslachten van voortref felijke 
violisten zulk een gedachte lag to ver buiten dier materia-
listen zioht.
Met een begeerlijken ijver gingen zij dus de violen der oude 
italiaansehe m.eesters bez}ien en ondterzoeken. En to samen 
met de averechts begrepen waarheid dat hot vernis onmisbaar 
is voor den schooners klank van hot speeltuig, bedroog hen de 
bekoorlijke schijn ; dat prachtig kleurende en vonkelende, hot 
vernis waarvan de samenstellin.g niet was uit to vorschen, dat 
was hot eigen.lijke geheim !
Hij hield op, glimlachte, en vroeg Allard of hij „The Cloister 
and the Hearth" kende ?
Die zei van neon, licht van de wijs gebracht door de schijn-
baar onsamenhangende vraag.
, , Een kenner van harten, eenn proever van nieren was de 
schrijver, Charles Reade. Hij was ook een fijn muzie'kkenner. 
Wat hij over violen heeft gezegd, en hoe zelfs van een simpel 
speeltuig goods behandeling en lange tij:d een kostelijk instru-
ment kunnen makers, terwijl speeltuig en speler elkander
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATERS 171
opvoeden, dat heeft nog n {errand vet:beterd na al dezen tij d .
Er was een tentoonstell;ing in '72 van nude Italiaansche 
violen in het South Kensington Museum ; daar grog hij been 
ook om de Stradivari to zien 'die Vuillaume er tentoonstelde. 
Den Messias, had de Times hem genoem,d. Ja, die heeren 
journalisten ! wat weed er van ons, als zij er niet waren 
met hun schoone, schoone woorden ? In het voorbijgaan 
waarom juist Messias ? Maar dat zijn van die vra-gen... De 
Messias dan, was zijn gewicht in goud waard. De Messias had 
een prachtig gewaad aan, een vernis schitterend goudgeel en 
als doorgloeid van een inwe~ndig vuur; in bet donkey, bij bet 
schijnsel van een kaars, was het als sloegen er vlammen uit. 
, Welnu ! roept Reade : Ontdoet den Messias van dat prachtige 
gewaad, wasch dat vernis met alcohol af, en niemand geeft 
sneer dan een twintigste vann den prijs voor hem. Daarentegen: ; 
in Parijs maken handige falsarissen van splinternieuw bout, 
dat zij met zwaveldamp gee! kleuren tot het lijkt op oud 
en van prachtig vernis ,,oude Cremona-violen" heerlijk om 
to zien, en afgrijselijk om tie ho.oren, de slechtste prullen van 
omen tijd. En hoewel zij in ontelbare getallen op de markt 
komen, gaan zij weg als versche broodjes, en honderden lief-
hebbers luisteren er naar met de oogen, en taken in verrukking 
over den goddelijken ~klank van die misera~bele ketelfs". „Luis-
teren~ met ode oogen" schreef hij. Dat is het woord. Hij was 
een groot schrijver, die Reade. De sehijn, de schittering in de 
oogen, dat is wat de mensehen van nu willen.
Maar de tijdgenooten van Stradivari, mijn waar~de Dirigent,
Ja ik be.n in bet Sanatorium concert geweest, ik heb uw 
Falstaff gehoord -- dat waren muzie,kminnaars van een 
an~der slag. En van Stradivari zelven wordt -immers ver-
haald, dat hij zijn vernis niet m:aakte maar het kocht, evenals 
al de anderte viool,bou.wers van de stad, van een apotheker 
wiens specialiteit dat vernis was. En Stradivari, ,,it gran 
Antonio", grog zelf naar den winkel met zijn flesch, dat vader 
apotheker niet een leerling naar huffs stuurde met een grond-
sopje".
De voorstelling maakte Allard aan bet lachen. Maar hij 
eindigde op een zucht.
„Dat or toch een wonder geschiedde en Stradivarius ver-
scheen in een vizioen aan een braaf vioolbouwer en open-
1926 II.	12
1 72 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER•
baarde hem het geheim van zijn bouw en van zijn vernis !'
„Ben keener van violen, die ook een keener van de markt 
moet zijn, heeft zulk een wensch voorzien en om den wille van 
Stradivarius zich verblijd over de onmogelijkhei~d der vervul-
ling. Ik kan u zijn boek wel leenen. „Kon Stradivarius", zegt 
hij, „opstaan uit de dooden, er zou een zwijgende samen-
zwering ontstaan tegen hem en zijn vernis. Daarbij komen al 
to groote belangen in het spel. Immers, juist in de onmogelijk-
heid, dat er ooit weer een Stradivari wordt gemaakt, bestaat de 
marktwaarde der Stradivari-violen. Welke kapitalen zijn niet in 
die instrumenten vastgelegd ! De bezitters van StraFdivaris, vir-
tuozen, dillettanten, collectionneurs, koopiui, zouden den doo-
den Stradivarius moeten verdedigen tegen den levenden om 
hue waar op prijs to houden. En het beste wait de arme Stradi-
varius doern ikon, was met bekwamen spoed weder to sterven 
om de hem vereeren~de mu,ziekminnaars in staat to stell~en hens 
een tempo! op to riehten, waar dadelijk de kooplieden zich 
zoud n installeeren". Ben zwijgende samenzwerin.g ! O neen ! 
dat liep met zwijgen niet of ! Denk eens aan een Stradivari-
bezitter zooals de Amerikaan er nu ook een gewordenS is 
ge weet wie „de Amerikaan" is?
Allard zei, hij kende onder dien bijnaam {den dorpeling, 
die de vioolbouwers in+ levende werktuigen had veranderd.
„Denk eens aan hem, yen aan mannen van zijn slag ; hoe 
zouden die den ~he.rrezen Stradivari ontvangen? Wat zouden 
zij doen als hij weer violen gin,g bouwen ? Zouden zij hens 
een enkele viool aFkoopen? Als hij .aanklopte aan hue dear 
zouden zij open~doen? W at ! een onverlaat, die met :een paar 
plankjes en een pot vernis hen kwam ruineeren ! Als een{ 
schurftigen bond' joegen, zij hem weg met een trap! En riepen 
hue kornuiten to hoop en braken de straat op om hem to 
steenigen !"
Hij krijschte. De felle oogen waren blauw vuur. Do mood 
stond giftig.
Allard had den blik afgewend. Het aanzien van dat boos-
aardige wezen deed pijn.
Tiefenbrucker reikte hem een viool, waarin hij hem zijn 
eigen naam weer.
Het is de beste die ik gemaakt heb".
Allard probeerde het instrument in zijn werkkamer. Het
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER• 173
had een sehoonen milden klank, verwant aan dien zijner Jakob 
Stainer, een Loon die recht naar bet hart ging. Hij dacht, ter-
wijl hij ontroerd luisterde, dat loch veal verborgen liefelijkheid 
moest levee in hat verbitterde gemoed van den bultenaar, dal 
hij zulk eon speeltuig had kunnen maken.
En door die gedachte schoot plotselin~g een and~ere heen 
Dezen zelf,den klank had hij al eens vernomen. Waar ? 
Wanneer?
Hij zocht tusschen de herinneringen vain den Conservato-
rium+tijd en vond nets. Toch, nerge~ns, nooit, dan daar had 
hij vioolspel gehoord.
Nadenkelijk speelde hij Titania's klacht, stem van een 
rouwende vrouw, ged;ragen op dee groote stem van de zee.
En een andere stem van hat water steeg op en antwoordde 
uit diepten van herinnering.
Toen, f el, als bij blikseml,icht, zag hij ; een blakende hel-
ling aan den voet van donke-rbegroeiden berg, langs een ravijn 
in de diepte bruischend van water, waar halfnaa,kt bruine 
mannen hakten en groeven ; en in schaduw van '\.lee woud-
zoom zichzelf als kind, naast een blindeman spelend op een 
viool ; een viool :die zoo klonk.
Zijn vaders dreigen.de oogen, die vreeselijke loop achter 
bet groote paard aan, hot groenige gezicht van den Armenier, 
zijn moedetr die hem opving inn haar armen, haar ve,rhaal van 
den ~kellner-muzikant, die de viool uit balsturigheid naar den 
woekeraar had ;gebracht, alles tegelijk kwam terug van dien 
beslissenden dag.
En Pan Bengkol streelde met zijn blindemans-vingers, vin.-
gers die zagen., over de viool.
, , Wat god is bet, die in dit speeltuig leeft ?"


Uit ongetel-de bronnen, beken, sprongen, aders, watervallen, 
onstuimig stroom geworden, stort het water van hat geabergte 
de groote vlakte in naar bet Meer waar zijn wervelende kracht 
en troebele sleu ring bezinkt ; uit den Westelijken never stroomt 
breed en klaar de groene rivier to voorschijn, die bergstreken, 
heuvelland en °breede vlakten doorwand~elend, breeder al wor-
dend van toevloeiende stroomen, statig stuwt naar de zee.
Tusschen stroom en Meer 'ligt de groote fabriekstad.
174 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
De f abrieksta+d drijf t en druipt van het water, dreunt, 
druischt, briescht van het water, het water slant in nevel'waden 
en wolken van haar af. Zij grij.pt die voorbijrennende 
kraoht met al haar ontelbare vangarmen die kanalen, sluizen, 
molenraderen, machines zijn. Zij last den stroom niet los eer 
hij al den arbei~d h+eef t gedaan dien zij van hem vergt, gewel~di-
gen arbeid en allerfijnsten, rotsblokken en het woud van bet 
gebengte gezaagd, erts verpletterd en gesmolten, spinsel als 
herfstdraden zoo ,luc'hti'g +geweven en gekleurd, edelsteen ge-
slepen, aan gedachte en nog onhoorbaren 'klank den zichtbaren 
vorm gegeven der letters. De stroom schiet voort, het stortende 
sleurende wervelende water; en op zijn dr`eunende mast wen-
telen de groote raderen, stampen en hijgen de machines, ron-
ken witgloeiende vuren, vliegen korte blauwe vonken, reppen 
menschen hun leden en hun gedachten. teen ademhaling fang 
staat die arbeid stil ; want geen ademhaling lang sto.kt in ,zijn 
vaart het water.
Machtig door het water en rijk is van oud~her de staid ge-
weest ; en van oudsher een slagveld van wie dien rijk~dom en 
die macht begeerden. Om +den stroom, den reusac'htigen lijf-
eigene, hebben geharnaste heeren gevochten met poorters 
achter gradht en wail, om den molendraaiendenstroom de 
landsheer met de stad die haar keuren to~onde, om het water-
recht de oudingezeten st~edelingen-geslachten meet nieuwkome-
lingen, de meesters van de trotsche gilden met de gezellen, de 
burgers, door nieuwe wet elkanders gelijken, met elkaar. Vele 
geslachten hebben in het troebele water tusschen vuilbonte 
streken van wol en zijdeververijen het rood gezien van blood, 
afdruipen{d uit brullende en bran~dende straten. Het geslacht 
dat nu oud wordt verhaalt nog daarvan.
Die in dien laatsten strijd overwonnen, zijn nu de eigenaars 
van het water, de +anderen alien hun begeleiders, volgelinigen, 
dienaren, knechten, aan vie zij van het water zooveel afsfaan, 
als loon geven, toe'bedeelen als hun goed dunkt. Met hun eigen 
mast meten, verdeelen, waardeeren, prijzen zij het water en 
zijn kracht. Een element komt het aangestort op lde stad ; een
narktding wordt het binnen haar muren.
De stad gaat trotsch op haar rijkdom en ~maclit met een trots 
then de steden stroomaf langs de rivier aanmati+grog noem+en. 
Zij is rij'ker en machtiger dan alien ; want van al die antderen is
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 175
de rivier de voerman en lastdrager die rijkdom aanbrengt 
en verder voert; maar voor haar is de rivier de maker, 
die onophoudelij~k ~bij dage en bij nacht nieuwe dingen maaict, 
nieuwe marktwaar, nieuwen rijkdom, nieuwe macht. Daarom 
kan zij good bieden tegen shet zilver van de andere steden; en 
binnen haar muren is van alles het allervoortreffelijkste to 
vinden.
Het is de roem der f abriekstad dat in haar prachtig opera-
gebouw en in haar wijde en hoo.ge concertzalen muziek wordt 
gehoord, zoo veel en zoo schoon als zelfs in de oude Conserva-
torium-stall niet, die een stall der muziek van oudsher is. 
Beroemde zangers en spelers die aan de oude muzikantenstad 
voorbijgaan, zingen in 'de opera der fabriekstad en zingen en 
bespelen hun speeltuig in het Odeon waar Wbet door Povell 
Codijn opgerichte orkest hen begeleidt. Iederen winter voor 
hij haar Ameri~ka ging had Tryggvason shier gespeeld. En op 
kerkelijke feesten weerklonk de prachtige Kathedraal van een 
muziek, die met de muziek in de Opera en in het Odeon wed-
ijverde in zinne~streelende zoetheid en in uitbund.i.ge macht 
van rollen+den ~kl ank .
Bekend en bemired bij weini,gen slechts, was daar echter ook 
nog andere muziek, die voor enkele jaren haar eerste geluid 
had doen hooren ; een geluid diep en ernstig als de stem van 
een yolk dat zijn geloof uitzingt en zijn hoop op eeuwige din-
gen ; en niet lang leed het of andere stemmen verhieven om die 
eene ~groote zich heen, die l'iefelijk klonken, of argeloos vroo-
lijk, stemmen van gezamenlijken arbeid en gezamenlijk feest-
vieren, danswijzen en soldatenlie jes. Het was een ~menvgte 
van vooyzen zoo bona als de menigte op een markt wanneer 
boerenvc 1k, varensgezellen, wijngaard~eniers, mijnwerkers, 
ambachtsvolk, studenten, kooplieden, huisvrouwen en vroo-
lijke meisjes langs de tenten en kramen slenteren, op hot door 
linden overschaduwde pl.ein voor de kerk.
En zooals zul~k een menigte bout en onderling verscheiden 
toch als eensladhtig verschijnt tegenover de ~drommen rondo.m 
het Beursgebouw of de wandelaars in de wijde aanzienlijke 
wijken der stall, zoo gaf al de+ze muziek, gewijde en wereldsche, 
oude en nieuwe een eensgezinden k.lank in vergelijk met de 
muziek in de Kathedraal, de Opera en het Odeon. En zelfs 
gebeurde rhet niet zelden dat vie dezelfde muziek had gehoord
176 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER-
hier en ginder, in het oude Sint Cunera kerkje en in de Kathe-
draal, in de Opera of het Odeon en in de lage rookerige, tus-
schentij ds voor vergaderingen, voordrachten en tentoonstellin-
gen dienende rui.mte in een donker voorstadsgebouw waar zij, 
die zidh ode muzikanten van Sint Cunera noemden, speelden 
en zongen, meende : dat kon dezelfde niet zijn ; zoo ten eenen 
male versGhillend waren de gedachten die deze opri.ep en gene.
De bent van deze jonge muzi~kanten die niet al~leen in +dc 
fabriekstad, maar in bijna alle d:e steden longs de rivier, en 
zelfs in de Conservatoriumstad, alle de gestelde machten in de 
muziek tegen zich hadden, eerden als hoofd den ouden 
organist van Sint Cunera, een zacht in ~zichze~ven gekeerd en 
zeer vroom man, voor wien zijn orgelmuziek gebed was. Zijn 
door slechts enkelen der allerbesten geevenaarde, door niemand 
overtrof fen kennis omtrent de wetten der muziek had ;hij geput 
uit de ~levenslange stud:ife van J. S. Badh en van Beethoven. En 
met een gevoel aan het hunne verwant door Cods-liefde, maar 
zaehter en m~eer tot een peinzenden weemoed geneigd en tot 
een deemoed en een schroom die ook in de opperste hoop nog 
bleef beven, schreef hij overschoone orgelcomposities, orato-
ries en geestelijke gezangen, waartoe de dagelijksche lezing 
van het Evangelic ahem bezielde. Die muziek die aan uitvoer-
ders en hoorders beide strenge eischen stelde deed wein.ig 
opgeld op de markt. Gees uitgever wilde daaraan. Hij leefde 
a+rmelijk van zeer veel lesgeven da,t maar weinig opbracht. Van 
negen. 's ocht~ends tot negen 's avonds zagen voorbij gangers 
in de straten de magere gebogen gestalte in de slecht zittende 
glimmered gesleten kleeren daar heen schuifelen, het witte haar 
om slapen en wangen dot hij naar een long vergeten trant 
droeg, waaiend in den wind, de kinderlijke blauwe oo-gen in 
de verte of hij daar nets ontwaarde dot hem onuitsprekelijk 
gelu!kkig maakte. Van zes tot ach.t in den morgen was al de tijd 
dies hij had voor zijn muziek.
Een van zijn teerlingen, de eenige rijke, had eindelijk een 
wijze van helper en ondersteunen gevonden, die zijn overge-
voeligen trots niet kwetste; met de bede om van de muziek-
school die hij opricht~te, een kweekplaats van muzi,kanten in 
zijn geest, de leider to willen zijn ; zorgvuldig hielden alien 
voor hem verborgen, dot -hij de eerie was wiens arbeid aan de 
school werd betaald. Sedert werd niet zoo dikwijis meer in
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 177
den bitterer winterwind die als een dor blad zoo ijle en 
onzrekere figuur gezien op de straten. Sedert schreef de orga-
nist ook weder nieuwe schoone muziek.
In de groep die den ouden meester omgaf, was die rijke 
man de drijvende ~kracht. Als wees was hij vroeg zijn eaigen 
meester geweest en had dire vrijhei~d gebrutkt om to lever naar 
zijn; aanleg, muziek makende inplaats van nog meer geld. Zijn 
talrijke familie, een der machtigste van de stad, als hezitter 
van een ontzaggelijke mate van de krachten van den stroom, 
d e machines, de molens en de menschen, was daarover ver-
ontwaardigd als over een, verraad aan hun geslacht en; aan de 
stad. Weinig bekreunde hij zi~ch daarom. Geduren~de een lang 
verblijf in de str~eken rondom de mondingen der rivier, 
waarheen zijn voogd hem had medegenomen, in de hoop, dat 
omgang met zijn vaders handelsvrienden en het zien der 
trotsche nude havens en handelssteden den handelsgeest 
vaardig over hem zou maker die tot nog toe slapend was .ge-
bleven, was hij, kerken en kloosters bezoekende in plaats 
van ha~ndelskantoren, stag voor stag vender binmengedrongen 
in oude en half-verlaten en vergeten landen den muziek ; had 
handschriften gelezen, had gez.angen gehoord, waarvan oak 
aan het Conservatorium, tot het bezoek waarvan hij als jongen 
al, dean zijnen verlof had weten of to dwingen, niemand moist. 
Van toen aan was hij, zorder rechts of links to zien, zijn eigen 
weg gevolgd. De voogd had de vergeefsc'he pogingen moeten 
staken hem terug to voeren naar bet erfelijke kantoor in de 
fabriekstad. Van die librye van een aanzienlijk oud klooster uit 
zond hij den organist van Sint Conera het eerie afsehrift na 
het andere van vij ftiende en zestiende eeuwsche kerkmuziek. 
Dufay, Josquin des Pres, Orlandus Lassos, Palestrina, Vit-
toria, Allegri ; en daarnaast ook wereldlijke muziek; naast de 
missen en motetten, statig-vroolijke madrigalen, beurtgezan-
gen, minneliederen en ronden, waarin de maatslag was to 
gevoelen, van den daps.
Teruggekeerd in zijn, vaderstad verbijsterde hij den voor-
naamsten muzi,ekuitgever met het voorstel van, de uitgave 
:eerier Antholo.gie van vroege Meesters, den voorzichtigen koop-
man: een schrik berokken~end, die zeifs door doe verklaring, 
dat de uitgave op eigen kosten geschieden zou ten deele sleehts
nerd verzacht. En aanstonds ging hij aan de oprichting van
178 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER•
een koor, dat in de Sint Cunera kerk die muziek zou zingen, 
die sedert bijna drie eeuwen niet meer weer'klonken .had onder 
de oude ~gewelven. De oude organist zelf kende haar niet. 
Maar zijn ziel was voor de ontvangst van zoodanige schoon-
heid bereid en versierd als voor de blijde inkomst der bruid 
het feestelijke huffs. En de waard+ige oude geestelijke der 
kerlk, die zijn vriend was, geloofde om z.ijne~ntwiile den bren-
ger van dire ~nieuwe dingen, die zoo zeer oude dingen waren, 
en liet hem lien hij zijn ;kapelmeester maakte, voile vrij,heid, 
order de mits, dat 'zij n kerk, die arm was, niet in schulden 
zou komen noch in haar gerin.ge inkomsten lijden. Delpont 
verpandde zijn woor,d en vermogen daarvoor. Daarop stichtte 
hij de school waar jonge talenten gevormd zouden worden 
door deze tegelijk strenge en 1~iefelijke leer. En richtte een 
tijdschrift op, dat in den to verwachten strijd wapen van aan-
val en verweer, en verspreider de landen door van de bood-
schap der ~muzikan~ten van Sint Cunera zou zijn.
De in macht gezetenen aan de Opera, Whet Odeon, de 
Kathedraal en zelfs die aan het Conservatorium in de oude 
stall 1der ~kooplieden en der muzikanten, zagen dat oproerige 
drijven met een schouderophalen aan. Te avond of to morgen 
maakte geldgebrek een ein,de daaraan. Zij spraken het smade-
lijkste woord van hun taal uit met de voorspelling van het 
bankroet der mannen van Sint Cunera.
De fabrie;kstad bekommerde zich, behalve bij buien en vla-
gen, om ~geen van bei~den veel. Zij had wel anders to doer. 
Mn andere di,ngen moest zij denken als zij rijk en machtig 
zou blijven door altijd nog rijker en machtiger to worden, al-
tijd de heerschende to blijven over die vele andere rijke en 
machtige steden die al driftiger opgedrongen kwam~en tegen 
haar.
Sed,ert het midden van dien winter was Allard dirigent van 
het Odeon orkest. Zonder Tryggvason ware dat niet gebeurd. 
Hijzelf, toen hij had moeten handelen, mededingen en mede-
dringen in den drorn die drong en weed gedrongen, zat ver 
weg in de stilte, volkomen gelukkig bij zijn muziek. Tussehen 
hem en de woelende markt lag hoog de sneeuw op de bergen.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 179
Van de witte bergtoppen, kristallyn in zuiverheid van 
spitse lijnen en klaarte, die in den zonneschijn doorschijnend 
schenen tegen de ijlblauwe winterlucht, tot aan den witten voet 
der on,betreden Iheuvels, die verglijden in de vlakte naast de 
ijsschotsen en kegels van den waterval, was alles wit, wit 
waaruit plotselinge kleuren to voorschijn braken, een pooze 
lang ~glansden en wede,r teruggleden in wit. De zonneschijn 
ontstak er verblindende flon.keringen in en zette wijde vlakten 
in een glued van geel. Wolkenschaduw en de slagschaduwen 
van hellingen, woud, besneeu~wde groepen boomen, struiken 
en struweel, spreidden een teeder blau~w met regenboog-paars 
omzoomd en doorvlote . De maneschijn vereffende alies tot 
zilver naast zwart. In flauwe golving en :daling erikel kwam 
de, gestalte van het landschap to zien; zoo had de wind de zacht 
overspreidende sneeuw gemodelleerd. Als hij over de bergen 
liep, ~woeien doorzichtig fonkelende driften sneeuw op voor 
hem uit, die stegen, schitterend stonden en weer zonken. Dan 
was alles weder onbewegelijk under de sneeuw. Het eene 
snelle, driftige, levende in die wijde roerloosheid, was het water, 
de vele beken, de hellingen afschietend, zwart tusschen al dat 
wit, de watervallen, waarva~n: het schuim als sneeuw bleef han-
gen aan de ~buigende st~ruiken langs de zijden van de kloof. 
Geen spoor, geen stem van menschen. De elemien,ten hadden 
hun oud rijk hernomen. Wat diem zomer een stad was geweest 
van altijd verhuizend genotzoekersvol~k, bet Sanatorium, de 
vele paviljoens in het park, de villaas, optre.kjes, nagebootste 
boerenhofsteden was veranderd in heuvels en hoopen sneeuw 
op ,een effen gesproide sneeuwvla~kte. Alleen de grauwe 
steenklomp aan de ~beek, waar in zijn witten mantel en witten 
mijter met een krans van wine sterren om het hoofd Sint 
Nepomuk wacht hield bij het water, had eenn eigen leaven be-
houden. Adem bij ~dag, blik bij nacht van der mensahen vriend 
under de elementen, het vuur, beak daaruit to voorschijn. Op 
de blauwe rookwolkjes tegen de zonnige lucht, op de gele 
tamplichte vensters in den donkey, stuurden houthakkers en 
kolenbranders aan, die achter hun hoogbeladen sleden de 
steilten van het bergwoud omlaag schoten, daarnaar zag de 
postbode uit, die, als ode sneeuw bet toeliet, tweemaal in de
180 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER•
week uit het naaste marktstadje kwam, fangs wegen ver van 
den onder de sneeuw verdwenen zomerspoorweg.
Toen All,ard, van, een tocht naar het hooggebergte terug-
keerend, then hij na zijn laatste Sanatoriumconcert had onder-
nomen, zoo de heuvels zag liggen, en, bet vioolbouwersdorp, 
stiet hij een vreugdeschreeuw uit, die weerkaatste fangs de 
steilten. Vrij ! vrij ! Alleen ! In de wijde, witte zuivere stilte 
alleen met zijn muz,ifek !
Nu was hij, als hij schre :f aan Lucie, als die lijsters in het 
eikenlaantje met een tros b:;ssen in den sneb naar hun tak 
gevlogen ; zijn wil om als werkman onder werke.rs to leven 
de kracht die worgenden strik onschadelijk had gemaakt.
De Shakespeare muziek was voltooid met Oberons bezwering 
van de booze machten, die het bruiloftshuis bedreigen, met 
Pucks verbiedenden roep tegen den hongerigen leeuw die bruit 
naar proof, den wolf, die tegen de maan huilt, de uil, die den 
kermenden zieke aan zijn lijkwade doet denken, de spoken 
uit de kier van opgelichten grafsteen to voorschij.n gegleden ; 
h~et grijze wichtje met den bezem heeft hal en kamer ge:keerd, 
nergens loert imeer onh.eil, licht als vogel van braamtak, hip-
pen vriendelijke geestjes naar bet bruidsvertrek met zegen-
wenschen. De laatste schrille dissonant is opgelost in wel-
gelui
En reeds kwam nieuwe muziek in hem opgeweld terwiji hij 
luisterde naar de stem van de bergbeek under zijn vensters, 
en over de blanke hellingen heen zag naar het Meer en de 
dofgroene rivier in het westerlijke verschiet.
Herinnenijngen, verbeeldingen, gedachtten met een schok tot 
hem gekomen, overpeinzingen, een ontroering, die zijn hart 
had vernieuwd, een hoop, die hij nog niet fluisterend bij haar 
naam -durst noemen, kwamen saamgevloeid, verijlden en ver-
dichtten, zonken neder, stegen weer op in muziek als het water 
van die voorbijruischende beek, als nevelwaden over het verre 
meer, glansden als blinken;de sneeuw op de bergtoppen en de 
blinkende wolk er boven,te samen een eenige glans. Hij ver-
nam de stem van ode landendoorwandelende rivier, stemmen 
van landouwen en van steden. Geluid van leeuwerik in de 
lucht, van gewette zeis, van geklep uit dorpskerkje hadden de 
lage streken nabij de monding. De stall der mijnwerkers en der 
ijzersmelters brulde, stall ontzettend in duisternis en in laaie,
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 181
zwart bij dag van drommen zwartig yolk, dringend door zwart 
bemuurde straten, waarboven een lage zwarte hemel hangt van 
rook; fel iicht bij nacht een waaiende laaie, een woud van steile 
vlammende stammen, dat altijd brandende niet verbrandt. Het 
welige heuvelland, waar op toppen, van trossendragenden win-
gerd omkranst, ingestorte muren glanzen in de zomerzon 
en in brokkelige torens vensters, blauw doorblonken, zong 
met een stem, die nit ver verleden kwam, liefelijk en trerurig, 
terwiji in het dorp aan den never bij handenreiken en han-
den aanvatten de rij danste den meisjes met zwierende blonde 
vlechten en der jonge kerels, bruingebrand bij het volpiukken 
en den heuvel afdragen der druipende korven, die uit voile 
keel mede,zongen met den, vedelaar op zijn ton. De Kathedraal-
stad met wolkenzoekende torens boven een dram van spitse 
huisdaken uit, over zilverend waterverschiet opgestegen, 
galmde met een bronzen stem die de oevers overschaide. 
Stroomopwaarts, boven den donderenden waterval, was het 
groene bergbosch luid van kabbelende beekjes, van wind over 
buigende boomen, van vogels tierelierend in de takken. En van 
monding tot bronnen stroomop voer de varensgast, die de 
veilige laagten had verlaten. De ruime wind, die aanwaait uit 
de zee, blies zijn zeil vol. Veranderend voer hij door verande-
ringen. Tot waar niet langer de kracht van water en van wind 
hem droeg en aan het steile hij stood. Hij klom Tangs donkerten 
en duizelingen ; hij won !de klare hoogte. Daar, van levende 
wateren omzongen en omblonken verscheen hem Liefde.
,,Voor L. P. G." stood boven het eerste lied van den cycles.
Hij schreef aan het lied van den varensgezel in het berg-
woud. Stilte was om hem die verzonken zat in zijn werk. 
Aileen de beek under zijn venster maakte geluid.
Maar terwijl, kwam uit de daverende fabriekstad in de 
vlakte, aan gene zijde van de omveiligende sneeuwwallen, 
Tryggvason op hem toe bewogen, langzaam tegen glijdende 
hellin'gen op.
Het zwoegende span ging stapvoets, spiedende naar eenig 
teeken, -dat den verborgen rand van het ravijn kenbaar maakte, 
waadde de koetsider tot over zijn kaplaarzen door de sneeuw, 
met de hand aan het hoofdstel van zijn paard. Tryggvason 
had ruim den tijd tot nadenken. Sedert die minuet, waarin hij 
hem door het coupevenster de Stainer had gereikt had hij
182 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Allard n+iet meer gezien,. Maar hij kend-e den Speelman en de 
Schoone Danseres in den, Waterval hij had het moeten 
weten, dat Allard het werk in vollen eigendom aann den uit-
gever had afgestaan tegen een exem,plaar van Compenius' boek 
over Bach, bij wijze van honorarium ! Op alle piano's van 
New York tot San Francisco lag het nu sedert hij zijn eigen 
transcriptie van 'de Vijf Dansen en de Klacht van de Danseres 
in den Tredmolen op zijn programme had gezet. Hij dacht 
ook aan de Klokkenf antasie ; aan de vriendschap met Compe-
niuS; aan den blik, die in Allards oogen, kwam hij ,het muzie-
ken,. En een gedachte, die ver was geweest onder heat gesprek 
over hem met Povell Codijn kwam al reader, tot onontkoom-
baar zij voor hem stond. Wist Allard niet van de ode begeer-
lijke pleats aan het Odeon? of wilde hij er niet van 
weten ?
Hij dubde tot hij de gedachten voelde bevriezen in zijn be-
vriezend !hoofd.
De slede kroop.
Eindelij:k en ten laatste, de brug van het vioolbou+wersdorp. 
En in hem veer de vraag
, Weet Allard het niet ? of wil hij het niet w-eten ?"
Toen in de vioolbouwerswerkplaats ihij in het aangezicht -zag, 
dat over den vleugel been ~zich tot hem keerde, zoo stil, zoo 
schoon, wilt Ehij, in een wereld leefde deze man, waarin Been 
gerucht doordrong van buiten.
Hij ontdeed zich moeilijk van zijn besneeuwden, bevroren 
pels, zijn mints waarvan de dooi +hem over bet voorhoofd 
droop ; zei
, , Al,l ard ! '
De van Broom omto.gen oogen werden plotseling `helder. Met 
een kreet van blij~dschap sprong Allard op.
„Ik had je niet herkend ! Aan gene zijde van de wereldzee 
datht ik ! Je handen, je arme handen !"
Bezorgd beta+g hij de fijne vioolspelershanden, stiet een van 
hays druipend denneblok in de steenen kachel die begon to 
knetteren, schoof een stoel aan, liep near een heeten dronk.
,Door zulk een sneeuw ! zelf s de postbode komt er niet meer 
door!"
Tryggvason ~herademde ; sedert v~ier dagen al, hoorde hij, 
was bet dorp afgesloten van alle verkeer. Allard die Eladhte aIs
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER• 1 83
een schooljongen zei, hij ging ,er op wit, op de ski, dat was om 
de beurt zwoegen en zweven.
Tryggvason zag om zioh heen, beschouwde den steenen 
viper, de planken langs den gekalkten muur met ode vele stapels 
muziek er op, de withouten tafel vol papieren en, op een hoek, 
een home bruin brood, een pot honing, een nog half voile kom 
dun-bleeke koffie ; de drie plompe stoelen als het boerenvolk 
er maakt, met houten zitting en rug uit een enkel stuk hout ; het 
Lieve Vrouwenbeeldje in krans van palmtwijgjes boven het met 
grof bout goed bespreide bed ; en bij het raam den prachtigen 
concertvleugel ; van het Sanatorium gehuurd, legde Allard uit.
Hij vroeg Tryggvason naar zijn weervaren daargi der, en 
zijn plannen hier ; die haal~de de sc`howders op.
„Gevedeld, geld verdiend. En hier zal ik vender vedelen en 
geld verdienen, zooals mijn impresario dat heeft beschikt".
Hij zweeg, en opeens, als onwile!keurig
,,Hoe howdt je het uit, hier, en in den winter nog wel !"
Aliards oogen gingen wij~d open.
,,Nooit zoo mooi als in den winter ! Tryggvason ! Toen ik 
voor het eerst al~les onder de sneeuw zag, de zomerstad, de 
paviljoens, het Sanatorium, de Iheele vunze kermis, toen iheb 
ik gejodel~d, dat de losse sneeuw er van in :het glij~den kwam op 
de hellingen ik wachtte op een avalanche! En met de plan-
Den die ik ~heb za~l Whet volgenden winter nog mooier zijn".
,, Je woudt jh~ier 'blijven ?"
, , Vooreerst stellig. H et werk aan het Sanatorium is geen 
genoegen natuurlijk; goede muziek kan 1k ~daar ~niet spelen, al 
iheb 7k mijn orkest al een aardig eind verder ge~kregen. En een 
publiek ! en de colleges van Povell Godijn op het terras ! Maar 
in Gods naam, ook aan de niet goede din.gen komt een rind. 
De late herfst, de winter en de vroege lente zijn mijn. Dan werk 
ik. Ik ben nu aan een symphonic voor zang en orkest. Eon ik 
verzamel materiaal hier in de streek voor een nieuw werk. 
Prachtige oude volksliedjes hebben zij shier, en dansen ! Als er 
feest is in een dorp, kermis, een bruiloft, een schutterswed-
strij.d, ga ik er heen op de ski, mijn viool onder den arm. Ik 
zeg tegen den vedelaar : Laat mij met jou om ode beurt spelen, 
vrnentd, wat er van komt is alevel voor jou. Dat vindt hij good. 
Ik !luister naar zijn dansen, irk daps ook mee als de jongens 
van het dorp niet al to jaloersch zijn, enn zich laten trakteeren.
184 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Als mijn beurt komt speel ik. 1k kijk naar 'hot beste paar tars-
sers ze dansen hier, een lust om to zien ! ik spool met Then 
mee, wat ik denk tat hun zal bevallen. Op hot eind van den 
avond bon ik met iedereen good vriend. 1k blijf een paar 
dagen in hot dorp. Oude vrouwtjes, krom op de kachelbank 
neurieen mij de spinneliedjes voor uit hun jonge dagen. Uit den 
tandeloo:zen mond komt een stemmetje als hot krieken van een 
krekel, zij taken in vuur, de gerimpelde wan~gen worden rood 
als overwinterde appeals. Jonge kerels woven wijzen bij de 
either, waarvan de woorden doers uenken aan de studenten-
liederen van de ~middeleeuwen. Met de meisjes is hot moeilijker. 
Pas als je de eene prikkelt met den Iof van een andere, niet 
zoo verlegen als zij, of die een movie stem beef t, beginnen zix 
hurt m,innede~untjes. Zij komen over mijn schouder kijken als 
ik het opsohrijf, zij ~giechelen, en stooten elkan~der aan en 
komen telkens met meet liedjes uit den !hook, de eene wil de 
andere de loef af~stoken. Er zijn melodieen onder, die bet 
iemand laten begrijpen, hoe zoo dikwijls van volksdeuntjes do 
heerlij'kste geestelijke ~gezangen zijn gekomen. En de dansen 
dan ! Het is een koninklij'ke shat die daar voor hot oprape.n 
ligt. 1k denk +dikawij'ls aan ode Bachs, de voorvaderen van Jhann 
o`Sebastian, stadspijpers, vedelaars, trompetters bij een troop 
soldaten, sohoolmeesters en voorzangers in boerendorpen ; die 
hebben met zulke deuntjes, gevonden bier, verzonnen daar, ode 
Duitsche muziek door den E erti.gjarigen oorlog heengedra-
gen. Zij kwamen bij elkaar op den familiedag om to muzieken, 
zij zongen eerst een koraal, en dan ieder op zijn beurt onstich-
telijnke liedjes, zij improviseerden een ,,quordlibet", daaribij 
kwam van al;lerlei aardigs voor den tag. Men kan zich voor-
stellen hoe in een belegerde, verhon~gerende, kreunende stad 
zulke deuntjes manners en vrouwen een 'hart onder den riem 
gestoken hebben. Zulk een kerel als Hans bijvoorbeeld
„flier siehst du geigen Hansen Bachen 
Wenn du ihn horst so musst du lachen".
Lac'hen, omdat bij op zijn eigen joli~ge manier vedeide, zoo als 
bet hem in bet hoofed kwam.
Duitsdhland in blood en brand van den Dertigjarigen Oor-
log ; en onder vedhtenden, verhongerenden, van de pest 
geslagenen, muzikanten als dire Bachs, die zich wisten to weren
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 185
en wisten to sterven en die toch muziek maakten en muziek 
verder droegen naar den tijd dat Johann Sebastian haar ten 
hemel heffen zou. Zulk slag zijn de muzikanten hier in den 
omtrek en zulke •muziek maken zij. W.ie weet welke groote 
haar een+s verheerlijikt als Bath die andere..."
Tryggvason zei, een van de Sint Cunera groep, Delpont, 
hard veel van die wijzen verzameld en ook gebruikt in zijn. 
muziek. Allard wist het en verblijdde zich er over. Hijzelf had 
een Iiedje gevonden, zei hij, dat was geweest als de regenbui 
die diep in den grond een korrel voohtig maakt, dat hij zwel. 
lend gaat kiemen en ~het zonnelicht in spruit ; een al half ver-
geten ged~aohte was er wakker van geworden : in scherts op den 
toon van dezen dag, dat overoude to herhalen, den wedstrijd 
tusschen de onbevangen blij:hei~d, den lust aan zon en aarde 
en bet 'warme lichaamsleven, den Pan der Oudheid, en de 
beschouwende gedaahte, de kunst, Apollo.
„Uit Shelley is dat gekomen, op een dag dat ik verzen 
van hem las op het eilandje in de plassen : Hymn of Pan; 
en Hymn of Apollo. Wij hadden op school die namen 
ge~hoord, natuurlijk. Voor mij warm het namen gebleven. 
Maar nu las ik Shelleys gezang, daar aan bet water, en in Aden 
zonneschijn. O ! toen zag ik Pan !"
,,From the forests and highlands we come we come, 
From river-girt islands where loud waves are dumb, 
Listening to my sweet pipings.
The Sileni and Sylvans and Fauns
And the nymphs of the woods and waves 
From the edge of the moist river-lawns 
And the brink of the dewy caves, 
And all that did them attend and follow, 
Were silent with love, as you now Apollo! 
With envy of my sweet pipings".
,,Maar Apollo tegenover hem hoog en streng, de wetende, 
de h-eerschende
I aim the eye with which the Universe
Beholds itself, and knows itself divine."
Het was schoon ; maar a'ls een prachtig marmeren .beeld 
zoo koud.
.,
1 86 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Veel meer hield ik van Pan. En nu wist ik dat ik altijd van 
hem gehouden had, van kind of toen ik nag niet wist dat hij 
bestond. flat was Pan dien ik zocht zonder bet to weten, en 
vond zonder 'bet to weten, op het Eilantd, als ik met mijn 
vriendjes de buffeljongens, aan de beek lag in de suizelen+de 
bamboeschaduw, en terwijl die groote grijze beesten rond-
plompten in Whet water, pijpten wij allerlei deuntjes op die fluit 
die wij sneden van een barnboetwijg. lk dadht ook dat Shelley 
zelf van Pan zeker hot meest gehauden moest ihe.bben ; en 
daarom was zooveel rijker, dieper, meer ontroeren~d dan 
Apollo's srtatige zan,g zijn liedje van Pan, dat de maan: en de 
sterren viert , ,den doolhof der Aarde" en Lief de en Dood en 
Ceboorte. De r4hythme van dat lied, de beweging van bet 
water, van den wind in bet net en ide biezen, van de bijen in 
de thijmklokjes, de vogels in boomen en struiken, de krekels 
in het loover, de hagedisjes in bet gras dagen en dagen 
lang bleef mij dat in bet oor. Het is vijftien jaar her nu en nog 
boor ik dien klank, dien maatslag, die woorden.. .
Later liet Compenius mij Bachs Wedstrijd van Pan en 
Phoebus hooren. 1k was zoo blij, toen hij zei wat ik zelf had 
gedacht ; die Phoebus mocht zoo ontzagwekkend wezen als de 
Keurvost-Koning zelf, in gepoederde prusik en kanten lubben, 
fluweelen jas met diamanten knoopen, orde ales een zon op 
zijn ~borst, staatsiedeagen opzij ; en Pan als eon boerejongon 
zoo simpel ; Bach wil:de Pan immers belachelijk maken om~dat 
hij met hem een lastigen bediller meende van zijn muziek 
in bet diepst van zijn diepe hart hield Bach toch van Pan 
vroomheid, strenge ernst, contrapunt en al, hij hield van Pans 
jolig f luitedeuntje. Had hij het anders herhaald tiers jaar later, 
toen hij zijn landvolk zoo vroolijk liet feestvieren ?
Nu. 1k kwam bier. Na die vier jaar Conservatorium, stads-
bestaan, studie, was bet of ik in een nieuwe wereld kwam 11k 
klom na ar 'hot bergwo u d, het z at vol ti erelierend a vogels. I k 
l iep door bet hooge gras van de weiden vochtig altijd van ver-
borgen beekjes die af~gesiepehd komen van de hoogte. Hot was 
en bont van felkleurige bloemen, ode wind rook naar honing, 
de bij en bromden bij zwermen. 1k ging onder een eSehdoorn 
liggen, voeten in ode zon, hoof d in de sohaduw, boven :mijn 
oogen bet wiegelen en gewemel van dat 'heerlijke purper-en-
groen, suizelend de wind daarin ; een jongen ging voorbij die
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 187
f loot ; en ik ~dacht, als ik hier muziek ga maken, dan wordt het 
wat anders dan zij op het Conservatorium leeren ; een Pans-
deuntje ! De Apollo dien Pan stil floot was de professor in de 
compositie".
Tryggvason sprak nadenkelijk.
„Die heeft al heel wat beginnende Pans muziek versmoord 
met zijn knokige vingers rondom het fluitje".
„Hij heeft het de mijne ook willen doen. Nu. Van de anderen 
ook pijpt er meer dan een dat het een lust is om to hooren, op 
dezen dag. En ik weet nu : wel ergere vijanden dan hem heeft 
Pan. De twintigste eeuwsche karikatuur van Apollo, dat is niet 
de schoolvos, dat is de waanwijze dilettant, de man die alles 
weet van muziek en niets begrijpt, omdat hij weet met het hoofd 
en met de zinnen alleen, niet met het hart; een mondain 
meneer, een smuller en slurper die van de muziek zijn 
Luilekkerland maakt. Dien zal ik tot zwijgen doen bren-
gen ;door mijn dorpsmuzikant van een Pan. Lui'ster ! zoo 
zingt hij".
Hij begon to flu{iten, dat leek gefluit van den spreeuw, den
spotvogel die al de anderen uitlacht en nfabootst. 
Tryggvason tro:k de wenskbrauwen op. 
„ Een parodie van Parsifal".
„Niet van Wagners Parsifal ; van den Parsifal zooals de 
Dilettant hem herschapen heeft naar zijn beeld. Luister maar 
eens goed !"
Het maedwilil~i~ge gefluit begon overnieuw. 
Tryggvason sc~hoot in den laclh .
„Ja. Na de eerste vier maten is geen vergisslng meer mo-
gelijk. De Graal van dezen Parsifal is een flacon Triple Sec. 
Ja, ja, fluit maar ! Geestig is bet. Maar pas op dat ode kat je 
niet to pakken krijgt er voor. Povell Godijn is niet dom !"
,, Integen.deel. Buitengewoon en averechts intelligent. Maar 
w e van ons herkent ziCh zelven ooit in een splegel die niet 
is van glas over foelie ?"
,,En wie van ons heef t geen vriendelijke vr.ienden, die hem 
heJlp+en zidh to herkennen ? Pavel~l Godijn in elk geval een 
meni'gte. Zij zouldem popelen am 'hem zulk een di.enst to doen".
,,Tryggvason !"
De virtuoos keek in het van joligheid sprankelende gezicht. 
,Mijn zeer onbesuisde jeugdige vriend !" 
1926 II.	13
188 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
„Als ik hem eens grog bedanken voor het onbewuste en 
onwil~lekeurige cadeau zijn poseeren voor dit portret ? Denk 
toch eens aan al die heerlijke zomeravonden op het terms, 
wanneer hij zooveel had kunnen doen, dat zooveel ple~izieriger 
was! Maar neen ! hij onderwees..mij. Het is edelmoedig! Ik 
behoorde hem to gaan bedanken. Officieel. Op het Odeon. In 
gekleede jas en hooge zijden" .
Hij schaterde. Tryggvason lachte mee. Maar hij zei toch
„Neem je in acht voor Povell Codijn. Hij is God Almachtig 
in de muziek bier. En als die Andere weet hij ailes. En antlers 
dan die Andere vergeef t hij niets".
De vrouw van den maker van vioolbladen kwam binnen. 
Bleef het heerschap uit stad eten? Er was vleesch to krijg in 
het dorp vandaag. Zij kon een eierstruif bakken. Zij wou naar 
De Drie Mooren om wijn.
Allard had al van ja geroepen. Maar Tryggvason zei, neen, 
hij moest weer weg en meneer Allard grog met hem mede. 
En toen die hem verbaasd aanzag
,, Ik ben gekomen om je bij Povell Oodijn to bren.gen en 
naar het Odeon. Je weet niet, merk ik, dat de dirigent heen-
gaat".
Allard dacht aan den vorigen en riep
, , Alweer ? ! "
Eenigszins korzelig antwoordde Tryggvason op de vraag 
die niet was uitgesproken
„De Philharmonic in Chicago heeft hem een prachtig aan-
bod gedaan. Overigens wat doet het hoe en waarom er toe? 
De zaak is: hij gaat. Er zijn een meni,gte sollicitanten. Je hebt 
geen dag of geen uur meer to verliezen. Mijn slee zal dadelijk 
voorkomen. Kleed je aan".
Allard antwoordde niet.
Driftig riep Tryggvason
„Je begrijpt toch dat je je haasten moet ?"
Allard was opgestaan ; hij liep de werkplaats op en neen,
bleef stilstaan voor het venster, met de handen op den rug.
Tryggvason zag hoe zijn vingers trokken en klemden.
,Man! je wilt toch vooruitkomen in de wereld ? !" 
„Ik wil muziek maken. Dat wil ik. Niets antlers".
,Aan het Odeon kun je muziek maken".
Muziek van anderen. En al was het van de grootsten ! Ik
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER 189
wil mijn ei,gen muziek maken. Hier kan ik dat. Aan hot 
Odeon zou ik hot niet kunnen. Daar zou er geen tijd 
voor zijn".
Tryggvason maakte een gebaar naar den vleugel met hot 
manuscript op den lezenaar.
„Je kunt hier, zeker, muziek schrijven. Maar wat daar op 
dat papier staat is nog geen muziek. Zaadkorrels in de aarde, 
geen koren flog. Muziek is: wat gehoord wordt. Daarbij komt 
een uitgever to pas, een orkest, zangers, een dirigent, een 
gebouw, een publiek ; dat alles is in hot bosch niet to vinden. 
Daar voor moot men de markt op, mijn waarde componist".
Allard zweeg ; voor de Shakespeare muziek had hij geen uit-
gever gevonden.
Tryggvason raakte licht zijn hand aan.
„lk zal tegenover jou niet spreken van datgene waarover ik 
tegen ieder ander hot eerst gesproken zou hebben, over hot 
geld ; als je er mee tevreden zijt to leven zooals je hier doet ! 
Maar denk aan je muziek ! Wil je je Klokkenfantasie hooren ? 
Wil je „Aan de Wateren van Shakespeare's Land" hooren ? 
Wil je die compositie voor zang en orkest hooren, waarvan je 
me geschreven hebt dat je er op dit oogenblik aan werkt? Als 
je wedstrijd van Pan en Apollo voltooid zal zijn, wil je dien 
dan hooren ?"
Allard zweeg.
En Tryggvason drong aan
„ Het komt op de proof aan, of je aan hot Odeon geen tijd 
voor componeeren zoudt hebben. Zijn er sours geen dirigenten 
die ook componist zijn ?"
Hij noemde een reeks vain, nameen. Bij twee wendde Allard 
zich our en zag hem in de oogen.
„ Nu good die goof ik gewonnen. Maar de anderen, die 
work hebben, even tijdroovend als dat aan hot Odeon, vinden 
toch nog tijd voor hun eigen muziek, die goed is! Natuurlijk ; 
de persoonlijke factor is er ook ; jij hebt moor tijd noodig dan 
de meesten omdat je nooit tevreden zijt met hot bereikte, altijd 
weer verwerpt, altijd weer van voren of aan begint. Maar je 
moot hot beproeven ; hot is een kans. Blijf je hier, dan blijft 
je muziek in je schrijftafel ; dat is een zekerheid".
Allard antwoordde niet. Hij was voor hot raam blijven 
staan, als luisterde hij naar de bergbeek. Over de brug met
190 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Sint Nepomuk in zijn witten mantel en mijter, over de be-
sneeuwde hellingen staarde hij een besneeuwde verte in met 
oogen die niet zagen.
Tryggvason sprak op den rustigen toon van vie weet dat 
buiten aandrang van hem de feiten zelven zullen bewijzen en 
overreden.
„Ik heb gesproken van uitgeven, van opvoeren. Er moet al 
veel zijn gedaan voor het daar aan toe is. Het begint met het 
winnen van menschen ; men moet zich tusschen menschen 
bewegen, menschen leeren kennen, menschen in het gevlei 
komen, met menschen zich verbinden wier belang met het 
eigene belang to samnen valt. Niet noodig, meen je, als de 
muziek werkelijk goed is? O. Laat mij je herinneren aan 
Berlioz, hoe die is begonnen. Hij maakte een vriend 
van den ongerechten Mammon. Hij fluisterde met de kon-
kelende politikasters van de Witte Terreur. Hij wierf een 
lijfgarde aan uit de 1geexalteerde st~udenten, de dichters en 
schrijvers, journalisten, schilders van het Jonge Frankrijk. 
Door zijn aanval op Castil-Blaze, dien zakkenroller, struik-
roover, moordenaar in de muziek, die Weber naakt had uit-
gesohud, aanval vermetel in sehijn, in werkelijkheid een mees-
terlijke zet, kreeg hij Webers uitgever Schlesinger op zijn hand, 
dien hij zoo graag voor den zijne wilde hebben, den eene van 
de twee gebroeders in Parijs en in Berlijn die op hun gezamen-
lijken zak pasten als zij pasten op Webers auteursrechten. 
Met de fijnste vleierij die tegelijk hem prikkelde in zijn eigen-
liefde temde hij dien Opperintendant der Schoone Kunsten die 
zooveel meer van paarden wist dan van de kunst, en dien hij-
zelf het grootste paard noemde dat de Koning ooit in zijn dienst 
had gehad ; en sprong dat groote paard op den rug en reed 
met hem den , , illusteren Cherubini" omver, den Directeur van 
het Conservatoire die hem, den vat al to rumoerigen en weer-
spannigen leerling de ~zaal van het Conservatoi~re pas hadden 
de Parijzenaars daar voor de allereerste maal de muziek van 
Beethoven gehoord ! niet verkoos to geven voor zijn eerste 
concert. Berlioz was nog geen vijfentwintig toen. Hij kreeg de 
zaal. Zie nu eens naar Weber die omstreeks dienzelfden tijd 
naar Parijs kwam. Hij was al beroem,d toen. De eene muzikale 
grootheid na de andere kwam hem begroeten, complimenteeren, 
feliciteeren. Dat konden zij good doen	het kostte hun geen
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 191
rooden duit. Of Weber in Duitsche Opera's zegevierde maakte 
dat sours verschil in de opbrengst van hun eigen werk in de 
Fransche? Maar flu had Weber bondgenooten noadig tegen 
Castil-Blaze. De kunst van die to werven verstond hij niet ; 
hij dacht alleen maar aan zijn muziek. Van al die hoffelijke 
heeren was er niet een, niet een, die het voor hem opnam 
tegen den brutalen beul die zijn Freischutz had verminkt tot 
een klucht en van Euryanthe een potpourri maakte, op zijn 
matrozen-Hollandsch een rotmokkie, met kliekjes van zes, 
zeven, acht Fransche, Italiaansche, Duitsche componisten en 
waarachtig ! van Weber zelf, brokken die hij uit }den Freischutz 
had gelicht, den Robin des Bois, zooals hij n,u heette. Robin 
des Bois trok voile zalen, nadat Castil Blaze negen avonden 
acht,ereen alles door de claque had laten bezetrten. En de scha-
vuit stak voor Webers oogen de opbrengst in den zak en 
zei, aan de grenzen hielden auteursrechten op, en 
beduidde hem, hij mocht wel dankbaar zijn voor zulk een 
popularisatie van zijn opera, waar;naar in haar oorspronke-
lijken staat geen mensch in Parijs had willen luisteren. Rossini 
dien Weber haatte, zoo zeer als de fijne, zachte man haten kon, 
die polichinel van een Rossini ! riep Berlioz kwam ook met 
buigingen en strijkages en een vetten lack op zijn roode volle-
maans gezicht dien al haast stervende complimnenteeren, die 
zich toch nog naar Londen sleepte our Oberon to doen op~ 
voeren voor een publiek dat half onverschillig zou blijven. 
En nog terwijl hij in Parijs was, in de Opera, waar men hem 
had geinviteerd, werd het stuk opgevoerd van zijn ouden 
vijand Spontini, waarmede die indertijd in Berlijn had getracht 
de opkomst van den Freischutz to onderdrukken. Maar de 
Opperintendant „de Paardekop" deed Rossini twintigduizend 
francs rente cadeau uit de portemonnaie van den Franschen 
belastingbetaler".
Allard mompelde iets van Parijs voor '30, taohtifg jaar 
geloden.
„Ooed. Blijven wij bij hank. Laat ons spreken van hier en 
nu. Ken je werk van; then man van Sint Cunera, den Organist? 
Christus yen het Dochtertje van JaIrus?"
Allard ging voor den vleugel zi~tten, speelde.
„Een wonder ! het zegt ftot doode harten : Staat op en zij 
sherleven".
192 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
„Nu; vopr dat wonder heeft hij geen uitgever kunnen vinden". 
„Maar ik heb ~h~ier. ..."
Tryggvason ;hield zijn hand op.
,Wacht. Hij 'h~eeft al veel :geschreven, even schoon als dit. 
Maar hoe zijn werk aan den man to brengen, dat weet hij niet. 
En daarom weet ~de menigte niet van hem. De mens~hen van 
de Opera, van het Odeon, van de Kathedraal, beschouwen hem 
als een onsdhadelijken oud~en dwaas. Of althans zij zeggen, dat 
zij het doen. Want ik zou bekende componisten +kunnen opnoe-
men, die in het openbaar zoo over hem spreke~n en in 'bet ge-
hei+m hem komen raadplegen over hun werk ; hij is een van de 
beste contrapuntisten van onzen tij~d. En hij meet pianoles 
geven am to kunnen leVen. Als De~lpOnt er niet was! Nu; 
C'hristus en het Dochtertje van JaIrus; hij sheeft aang~klopt 
aan de deuren van alle uitgevers in de stad. Delpont ging met 
hem mee. Bij de beleef den een glimlac+h, een buiging, een be-
tuiging van leeydwezen ; bij de andere:n en dat was de 
meerderheid ! een schouderophalen. Delpont is later bij hem 
gekomen, met een verzinsel : zijn uitgever had hem geschreven, 
hij had zich bedacht ; hij verzocht om het werk, hij bond een 
mooi honorarium aan. De oude man is zoo argeloos als een 
kind. Hij was in de wolken. Het was aandoenlijk hem met de 
partituur in de handen to zien. Hij liet iemand den band bewon-
deren, het papier, lden druk, de uitvoering volmaakt tot in de 
laatste kleinigheden toe... inderdaad het was volmaakt ! Hij 
ken het niet laten eens over zulk een prachtige bladzij to stree-
len... Wel ; Delpont is rijk ; of rijk geweest ; naar wat ik zoo 
hoor, meet de bodem van zijn geldkist al to zien komen hier en 
daar... Nu de tegenstelling; geen namen, niet waar? maar 
dit is per geen van die waarover je me zoo aanzaagt straks. Een 
knap componist ; een man van kara,kter oak. Maar in die stad 
waar hij tot dirigent van de Opera was ben~oemd, had hij een 
felle partij tegen zich. Een zakelijke reden hadden zij veer hun 
vijandschap niet. W~ie ie:der van hen op zijn geweten of had 
gevraagd, had ten antwoord gekregen : hij is een knap dirigent, 
een degelijik imu.zi~kant, een. ~eerlijk man ook. Maar er was zoo 
vain allerlei..."
Tryggvasons vingers speelden als w,eefden, strengelden, 
knoopten zij ontelbare f ijne draden.
„Nu. Bij wijze van voorbereiding heeft hij aan vijf zes van
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 193
de vinnigste hitsers een vorstelijk diner aangeboden, zooge-
naamd intiem ook -nog, in zijn eigen huffs. Wolga-kaviaar, wijn 
in van spinneweb grijze flesschen, een tak orchideeen voor elk 
van ;de dames, ten slotte vertrouwelijke kout rondom den 
haar3d... Zoo het begin. Het verdere naar avenant. Alles wel 
flu, peis en vree".
Allard gromde.
,Als wij denzelf~de meenen ; dat is er een wiens reclame 
mi~nstens even goed is als zijn muziek."
„Een die 'begrijpt dat goede reclame een voorwaarde is voor 
goede muziek, ;mijn waarde Aillard. Om muz,iek to kunnen 
maken moet een com°ponist bekend zijn ; om bekend to zijn 
moet hij muziek maken. Doorbreek dien cercle vicieux eens 
anders dan door wat jij reclame gelieft to noemen. Wilt ge 
muzieken Muzikant, muziek dan op de markt !"
Allard barstte eindelijk nit.
„Tryggvason, ik ken je to good. Maar dat is afschuwelijk !"
Tryggvason herhaalde het woord gelaten.
„Afschuwelij:k. Als de markt iets afschuwelijks is? Op 
school hebben wij geleerd : zij is een voorwaarde voor de ont-
wikkel'ing der samenleving. Ze'l;fs nakende wilden ~houden 
tegenwoordig markt. Of de marktwaar flu kangaroetanden is of 
carrieres is het een essentieel onderscheid ? Wel to verstaan ; 
op onze markt staan niet kramen, standjes, Lenten, alleen ; er 
staat ook een tempel, een schoone tempel, en geloovigen 
komen, reinen van hart, met gebeden en offer. Maar in den 
voorhof van den tempel is het ook markt ; char zitten de geld-
wisselaars en de kooplieden met duiven en lammeren, offer-
dieren. Zij hebben hun recht en ruimte char. Hij is nog niet 
gekomen die hun tafels omwerpt en met een geesel van strik-
ken hen verjaagt".
Een helder gerinkink van sahel~l~en klonk door de ijle winter-
lucht. De koetsier van Tryggvasons slede hield zijn afgewre-
ven, gevoederd, gedrenkt span stil voor den echoenden ingang 
van het vioolbouwers`huis.
Tryggvason stond op.
„ Ik geioof geen oogenblik dat ik kans heb. Er zijn er ver-
scheiden veel beter als dirigent dan ik. Maar mochten zij het 
mij maken, dan vraag ik een jaar proeftijd. Ik moet zien of ik 
het kan vereenigen met mijn werk".
194 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
„Ik geloof,	neen ik west wel zeker , dat Povell Codijn
zelfs dat zou aanvaarden. Maar nog eens, zorg vrienden to
blijven met ahem, zorg vrienden to blijven !"
Tryggvason schoot zijn kostbaren pels aan.
Hij stapte in, hick! de ~berenvacht opzij voor Allard. 
Zwijgend greep die naar zijn wambuis, zijn muts, zijn be-
spijkerde laarzen ; zette zich naast hem.
De witte steilten af, schoot de sleds uit de groote eenzaam-
heid naar ode honderdduizendvuldig wemelende markt.
Daar stond hij flu to midden van het geweld. Zijn honder-
den tredmolens tredend dreunde het water, raderen raaslden, 
machines hijgden, stampten, pletterden, vuren ronkten, adem-
looze menschen haastten, drongen, worstelden. In den wervel-
poel van warrelenden wanklank bouwde hij aan een smalls, 
hooge vastheid van welgeluid, een klaarten dragen=den pijler 
afweer moest die worden, toevlucht, over zeeen van gevaarlijke 
duisternis, een baken.

AUGUSTA DE WIT.
(Wordt vervolgd.)
STROFEN.
I.

Mij docht ik hoorde in Broom geroep van wilde duiven~ 
een welbekend gezang voor al wie heeft bemind, 
verlangens keergezang, waarmee het hart begint 
in 't wilde bosch der wereld, in het wuiven 
der duistere takken, als 't geen nest meer vindt.
En ik herkende weer de eentonige vervoering 
woedende angst en onrust ieder uur; 
een enkele rust, een enkele ontroering,
een stilte, en Ban opnieuw ode eendere beroering, 
de klacht om vluchtigheid en toegemeten duur.
Toen riep een stem mij aan en zei Bit is verleden, 
herinner u, gij hebt een vlucht gedaan 
op andere vleugelen, Bit roepen is vergaan. 
Ik geef in uwen mond een antler lied, een vrede,
Bat gij na 't eerst gezang thans liefde moogt verstaan.
*
**
En zie, die liefde wend als van twee nachtegalen 
zingen en tegenzang in een lied gansch den nacht, 
vinden, veriiezen, zoeken en verdwalen 
een fluisteren en vlie.gend ademhalen 
een zaligspreken, als van God bedacht.
196	STROFEN.
Dankbaarheid sloot en opende onze monden, 
gezegend evenzeer in teederheid en kracht,
een wonder, onverpoosd in dezen nacht gevonden, 
een mond die lacht en weet haar lack gezonden 
en glimlacht heerlijker om haar geschonken macht.


Een edele glimlach brandt in stifle donkere oogen 
in helderen hartstocht, in het heilig licht,
elkander aan to zien gaf ons een nieuw vermogen 
de oogen sluiten zich en zien in antler licht 
als ware het zichzelf het andere gezicht.


De handers weten niet hoe heili,g brood zij breken, 
zij vinden 't ranke lij f gelij k een hart ontroerd, 
geopend als een hart, gelijk een hart ontvoerd 
in woorden, die zichzelven hooren spreken ; 
een bron in ons sprong op en voert ons voort.
Zoo werden wij bemind boven ons eigen minnen, 
vervoerd tot zingen als een instrument 
waar melodieen een groot spel beginners, 
dat geen van ons in de aanvang zelve kept 
maar spelende herkent met alle zinnen.


Zoo keerde een glans ons levers weer to binnen, 
als de avondster, waar 't eindeloos heelal 
iederen nacht als nieuw mee gaat beginners, 
en Gods groot licht ging op in onze zinnen, 
een zingen, dat de sterren duren zal.
5TROFEN.	197
II.

Elkaar to zien bij middernacht,
twee menschen, zonder onderscheid, 
glanzen,d als engelen verblijd, 
wiegend als bloemen in hun pracht,


Twee witte rozen, bij een vlam 
des bliksems plotseling gelijk 
in een onmetelijk stil rijk
van licht, een eindeloos oogenblik,
Dat is genoeg, al werden blin=d
beide onze oogen, to verstaan 
wat bloeien is, en dat vergaan
Been naam heeft voor vie eenmaal vindt.
Cods lied zingt verder, onze naam 
vergaat, en onze pracht tezaam 
wij keeren weder, want het lied 
zijn wij, en verder ~deert het niet.
J. W. F. WERUMEUS BUNING.
VERZEN.
Een zachte wijshei~d doet mij 't levee dragen --
Todh bee ik sours ~als vroeger 't angstig kind, 
Dat schreide our U haar jonge oogen blind 
En pijnlijk ieefde in den eisch der dagen.


Dan heb ilk weer zooveel, zooveel te vra~gen, 
Terwiji ~mijn twijflend ~hart U nergens vindt
-- Tat Whet vermoeden rijst, dat al mijn kiagen 
De stilte scheurde, waar Uw stem begint.


En iij;k een {kind nog nasnikt in zijn slaap,
Schoon reeds Peen droom zijn, gltinstervleuglen spreid~de, 
Zoo tdwaalt nog als een droevig blatend schaap 
Mijn laatste vraag op Uwe schemerweid~en, 
Totdat hem, onverwach~t, Uw goedheid trust 
En ,alle leed an Uwe liefde rust.
AAN DEN DooD.

Gij, die het leven van het leven zijt,
Die zwijgend aan de luide wegen staat, 
1k droom altijd van uw ontroerd gelaat, 
Dat draagt h+et wait geheim der eeuwi.gheid.


'k Weet hoe uw hoo.ge glimlach zegenend glijdt 
Over de rozen van den dageraad
En als de nacht diep-ademend langs u schrijdt 
Hoor ik hot waaien van uw wij,d gewaad.


Over des harten bangen, koortsigen strijd 
Staat gij aandachtig, moederzacht gebogen 
Der hemelen~ glans, der sterren .goudhabijt 
Weerspiegelt zich in uwe wetende'oogen --
Van uwe handen dauwt het mededoogen, 
Uw blanke kus is gelukzalighezd.. .
ELISABETH REITSMA.
WELKOM! ')
Te bestemder tij d, dock op een dag van groote hitte, meldde 
zich de gebeurtenis, welke Letje weder tot de ge1ijke van haar 
vriendin Francoise zou maken. Mama meende, met den toe-
geeflijken glimlaCh, dien de eene generatie voor de zwakheden 
der andere over heeft : dat zij het, schoon correct, „wel wat 
gauw" vond. Zij had zich, als moeder, jong weten to houden, 
droeg, wiji iedereen oord+eelde dat het kon, nog ronde hoeden 
met peen rand... Het grootmoederschap stelde weder andere 
eischen.
Daarentegen was Letje, terwijl zij in al haar presentie naast 
den wagen met Francoise's , , Franisje" door het park wandelde, 
met dezen ijver der voorzienigheid slechts ingenomen. Niet 
alleen om de bestemming der vrouw, waaraan zij prompt be-
antwoordde, om de waardigheid, die zij ten toon spreidde, om 
de kanten doopjurk, welke Oma, kras, maar een mensch van 
den dag, nog bijtijds aan de luierm.and had kunnen toevoe-
gen... bnvenal omdat zij nu voortaan weer zou weten wat 
den geheelen dag u t to voeren in de lieve duiventil, waar ze 
met Adriaan de meu'bels, de piano, h,et schoorsteengarnituur 
en de crapauds, flu al nregen maanden van de eene suite naar 
de andere had verhuisd ; tot alle artistieke mogelijkheden uit-
geput waren. De drie Zondagen, waarop Mijn,heer en Mevrouw 
ontvingen een doorslaand succes, de kanape van geplet 
pluche was, om zoo to zeggen, Diet koud geworden, en de 
nieuwe Rika had met hulp van Adriaan den geregelden rdienst 
van voor- tot kamerdeur maar nauwelijks kunnen ondethou-
1) Uit den Cycius „Letje".
WELKOM 1	201
den -- was de stedelijke belangstelling plotseli:ng verf lauwd en 
bet , ,salon", onverwarmd en zelden: gelucht, geworden tot Whet 
denkbeeldig bezit, waartoe zijn stand den burger verplicht.
Thans echter strekte daar de rose wieg haar zwanen~hals 
over het antiek van namaak Louis-Seize, over het 
kastje met geslepen ruitjes en =de huwelijksbijdragen, welke 
niemand voor zicJhzelf zou hebben uitgekozen, over de poezie 
van het eindelijk-alleen-zijn. Thans stonden daar de luiermand, 
het badje, de weegschaal, die de piano barricadeerden, voor 
de kunst ontbrak Letje voorloopig toch de noodige tijdd thans 
lag daar, over den kanape-rug uitgespreid, ode ~doopjurk van 
echte Mechelsc'he kant en berekend op een baker van meer 
dan middelbare lengte. Op de tafel daarvoOr rammelde bij elken 
tred de zilveren rammelaar, het geschenk van de grootouders 
van vaderszijde, en ~da.arnaast wachtte het kalfsleeren album, 
de jonge moeder aangeboden om er de belangrijke data in bet 
leven van haar kind, zijn guitige avonturen, zijn l.ieve gezegdes, 
zijn litteraire invallen kortom, onverwijld in op to teekenen.
Wanneer Letje haar hoof{d tusschen de gordijntjes door stak 
in den rozenrooden tempel van dit nieuwe geluk en op Whet 
kleine kussen met het groote monogram het mysterie met twee 
oortjes en een kuifje alreeds onthuld droomde, week haar 
heri-nnering aan het verleden met Mama, Papa en Oma, het 
intermezzo met Adriaan, ja, al wat 'haar leven tot dusver belang-
wekkend had gemaakt, hoe langer hoe vender terug, en was het 
eigenlijk alleen nog de vriendschap met Francoise de 
pionierster van dit moederschap welke tussehen deze muren 
stand hield. Er onverhoeds tot nieuwen bloei geraakte.
Want de ervaren Francoise was tegen de getrouwde vrouw, 
die er nu toch haast alles van wist, lang niet meer zoo gesloten 
als voorheen, in het twij felachtig stadium den verloving, waarin 
men ook wat de vriendschap betreft, nooit weet waar men aan 
toe is ,tot waar men vertrouwelijk gaan kan, en bij welke ver-
voening men den sluier weder moet laten vall4en.. .
Dat had flu zoo geen nood meer. Letje, over vele schromen 
heen, leende van haar vriendin een passend boekje, met een 
ooievaar op hemelsblauwen omslag, en binnenin plaatjes, die 
zij, al heiligde het Joel de middelen, nog maar half eerbaar 
kon vinden. Terwijl het ook Francoise was, welke haar daarbij 
de noodige naturalistische inlichtingen verstrekte, waarvan
202	WELKOM
Letje	een heldin zou zij wel nooit worden al bezat ze vele 
goede eigenschappen het kippenvel bekroop.
Niettemin gedijde de vriendschap zoowel van de gecopieerde 
kaperpatroontjes als van menig bloedig detail, en sehenen de 
verschillen, die 'haar in de latere jaren eenigermate van elkander 
verwijderd hadden, op een enkel punt na : dat der echtgenoo-
ten, welke nIet ~harmonieerden, bijgelegd. De man van 
Francoise bleef zich wegens het sla-olio-dividend verheven 
gevoelen boven den pro-deo-.advocaat, dien de man van Letje 
nog was, en deze maatschapp,elijke voorsprong zou zelf s door 
het gedeeld vaderschap niet to veref f enen zijn, waar de man-
nelijke positie iboven de poezie van Whet huisgezin pleegt to gaan. 
Maar dit bleef een bijomstandigheid, waarvan de vrouwen 
zich nets behoef den a an to trekken. Letje zelfs zoo weinig, dat 
zij, in peen opwelling van moederlijke sympathise, en vijfen-
twintig jaren op de toekomst vooruit snellend, haar aanstaand 
Letje haar hartewensch was twijfelloos : een mneisje be-
ioo€de can den jeugdigen Frans, welke dien dag zijn eersten 
tand kreeg.

Intusschen deden zich ook moeilijkheden voor. De schoon-
ouders maakten, in geval het lot met Letje's hartewensch niet 
rekende en het een noon werd desondanks, aanspraak op den 
naam „Adriaan" tot in het derde geslacht, terwijl Oma pleitte 
voor een Johan Boudewijn, naar haar overleden echtgenoot. 
De positieve toezegging van een ,,Aletta", den naam, die in 
haar familie tot de zeventiende eeuw afdaalde, troostte de 
oude dame nog maar nauwelijks toen zij de kans op deze we-
deropstanding verloren zag gaan. Doc'h dit eerste, ietwat 
vijandig samentreffen der partijen, was nog nets vergeleken 
bij het gezamenlijk of f ensief tegen 'Letje's onverwaahtsehe 
bekeering tot het moder.nisme: Been baker, maar een kraam-
verpleegster. Zelf s Adriaan, die de begrooting had opgemaakt, 
kon zich in deze niet can haar zij de stellen. Doch ditmaai moist 
Let}e, dat ze een getrouwde vrouw was, meerderjarig en onaf-
hankelijk. Met den dag scheen zij ook in geestelijke importantie 
toe to nemen. Neen, opgeven zou zij dit niet ! Nam niet ieder-
een in hun stand, iedereen, -een verpleegster ? Hadden Mama, 
Papa en Oma dan nooit gehoord van die tallooze onberekenbare 
schepsels, welke de waschbt'andewijn opdronken en de lange
WELKOM !	203
spelden dwars door het kinderlijf dreven ? Mochten zij char 
het kleine Letje of Adriaantje, wat het dan wezen mocht 
aan ~blootstellen ! Zoo inschikkelijk als Letje gedurende haar 
meisjesjaren op het punt der ilevensvraagstukken was geweest, 
zoo halsstarrig op haar point d'ihonneur stond ze ditmaal, ter-
wijl de moeder in haar ontwaakte voor het Neil van haar 
kroost. Je kon het eenvoudig niet meer doen tegenwoordig, zei 
Francoise, de helft van de kraamvisites vie! af, als ze wisten, 
dat er op elk kopje kandeel een kwartje stond.
Orma was 'het moeilijkst to overtuigen geweest; zij nam het 
op voor de bakers, als voor de Amazonen van {haar geslacTit. 
En het vizioen van eene derzulken, in vol ornaat, met de doop, 
jurk, over haar natuurlijken omvang, tot op den gron~d, in het 
nauwe deurtje der Fransche consistoriekamer... verscheen 
haar in den nacht op het duister doek der groene bedgordijnen. 
Doch ten slotte moest men Letje's , , omstandigheden", meende 
de dokter, in aanrmerking nemen, het vrouwtje, dat altijd ver-
wend was geworden, bij dezen beginselstrijd in vredesnaam 
nog maar eens haar zin geven. De kritieke dag naderde en men 
mocht ook den jongen echtgenoot niet ~blootstellen aan een 
mogelijke overrompeling, waarbij hij voor ongedachte functies 
sou worden gesteld.

De dokter, met wien Letje zeer ingenomen was, had juist 
gezien. Hij had zich ruim een jaar geledenn gevesttigd en dadelijk 
in Francoise de kraamvrouw gevonden,, die een jong medicu's 
voor zijn reputatie behoeft. Vergissen kon daze man zich niet, 
zei ze, en hij was, zijn aangenaam uiterlijk daargelaten, 
eminent knap ! Het aardig kraamverpleegstertje hard dan ook 
nog maar juist haar in~trede gedaan, toen de jonge vrouw, krib-
big wegens de warmte en de gedachte aan het platte zinkdak 
der slaapkamer, ~besloot na het ontbijt, voorzichtigheidshalve, 
wader naar boven to gaan. Dit eerste gelui bracht Adriaan in 
een staat van volslagen geestelijke ontreddering. Niets moist hij 
in zijn wettige mooning to vinden ; terwijl Rika om den dokter 
snelde, snauwde hij de leveranciers af, en met zijn schoonmoc-
der, die hij zelf in gestrekten deaf was gaan halen, geraakte hij 
binnen het uur slaags, omdat zij maar niet ophield to beweren 
dat een man, in omscandigheden als deze, overal in den wag liep.
De zuster suste. Dit waren de zenuwen, zei ze. H.et kwam
1926 II.	14
204	WELKOM !
in de bests families voor. En toen de dokter, van wien Letje in 
den laatsten tijd herhaaldelijk droomde, wiji hij met zijn git-
zwarte oogen en welig haar geleek op iemand... ze moist niet 
wien... een verren verwant... een vriend... ? tegen den 
namiddag besloot vooraisnog weder weg to gaan 't loon nog 
wel tot morgenochtend duren en hij had een groote praktijk ! 
nam zij met haar resoluut gezichtje boven het ivoren kruis, dat 
haar bevoegdheid kenmerkte en haar japon aan den hats 
afsloot, het heft in handen. Tot Adriaan's tevreden~hei+d ; hij 
was geen man voor initiatieven en had zich met 'het gilds op 
slag verzoend. Tot ergenis daarentegen van de moeder der 
kraamvrouw, die, meende ze, als vrouw van 'ervaring ook nog 
wel zou weten to handelen als het er op aankwa'm ; al die 
diploma's waren op de theorie gebazeerd. Naast een baker zou 
ze zk h met liefde hebben opgesteld, thans kon zij 'welbe-
schouwd gemist worden. Adriaan vond dit in stilts ook, hij 
begun hoe danger hoe meer goede zijden to ontdekken aan 
zuster Jenny.
Voor het overige had hij zich in de l-ogeerkamer terecht 
geschikt, om het rijk der vrouwen, waar men zijn aandeel i:n' de 
zaak nauwelijks scheen to tellen, slechts op gezette tijden to 
bezoeken. Hij had zich met Letje nooit onvoorwaardelijk en 
gevoeld. Maar zoo verwijderd als hij zich thans moist van deze 
Letje, de prima donna van het bed, dat hem uitstiet... ! Hij 
moist er zich niet to Bergen, gen;eerde zich tegenover de ver-
pleegster om de intimiteit van het vertrek, waar zijn tanden-
borstel tengevolge Rika's vergeetachtigheid nog in het Odol-
glas stond, zat maar op den bedrand, wiji niemand hem een 
stoel bond, met het zemeiharde speldenkussen : , , welkom" 
tusschen zijn 'hulpelooze handen.
Letje lag verslagen op haar rug. Dat hij weg was gegaan.. . 
haar verlaten had in dezen hood... prijsgegeven aan het 
laatste, allervreeselijkste hoof dstuk van : „Wat elks aanstaan,de 
moeder most weten..." Met een lachend gezicht om den hock 
der kamerdeur, en geheime blikken van verstandhouding naar 
de Zuster... Verraad was het !
De namiddagzon op het zinken dak broedde allengs de 
gansche kamer tot couveuse.. .
WELKOM !	205
Om acht uur in den avon,d dead Rika haar schoone schort 
voor om nogmaals in versneld tempo... Doch nagenoeg 
tegelijkertijd grog ode voordeurbel. Ooddank ! „Als 't u blieft 
gauw, dokter !" Rika mocht Mevrouw niet, wenschte haar 
ternauwernood het goede tot dusver, maar nou ja, een menseh 
is een mensch, en op dit oogenblik had zij Loch niet met haar 
willen ruilen.
Haar overgave aan de romantiek van den dag bracht essen-
tiecl niet veel ter bevordering bij... De dokter lie! zich zelfs 
door den verhitten hear des huizes niet brengen uit zijn tied, 
waarvan hem de imponeerende werking genoegzaam was 
bekend. H ij raadde den kraamheer een grogje to drinken en 
nam De nieuwe Rotterdammer naar boven mee.
Adriaan, week als was, telde de briefkaarten, waarvan hat 
open vakje straks door hem moest worden ingevuld met hat 
wooed, dat het statistisch zielenaantal naar de eene of naar de 
andere zijde zou doen overhellen, hat aspect der wereld 
wijzigen... Zevenendertig. Het bar ouwde hem met elke 
seconde sneer, dat 'hij in deze aan Letje's laatsten wil : gedrukte 
k,aarten, met in den hoek, rose omstrikt, hat jeugdig visite-
kaartje... niet had voldaan... „Onkosten op hat sterfhuis" 
noemde men in zijn familie, to pas of to onpas, al wat zweemde 
naar luxe of overdaad. En daarbij had hij ook zel f opgezien 
tegen deze jongste excentriciteit. Doch walk offer aan beginsel 
of portemonnaie ware hem ten slotte to zwaar geweest tar 
leniging van Letje's lijden! De zevenendertig kale briefkaarten 
zagen'hem als met verwijtende blikken aan.

Bijna was het een Zondagskind geworden, gelijk Adriaan er 
een geweest was, schoon niemand, behalve zijn moeder, de 
voordeelen daaraan verbonden tot dezen dag aan hem had 
opgemerkt... Kwartier voor middernacht stak de verpleegster 
haar rood}blond kopjte om de tdeur der hu,iskamer, waar de 
jonge vader, bij gebrek aan beter, het plaatselijk „Nieuws" en 
het „Predikbeurten.blad(" middelerwiji had uitgespeld, en 
wenkte hem.
„Hartelijk gefeliciteerd met uw zoon !"
Een zoon... Tegen Letjes nadrukkelijken wensch, en niet-
tegenstaande alles in de kraamkamer „rose" was ! Een jon-
gen... een kleine man. .. He! kwam hem in dit eerste oogen-
206	WELKOM
blik haast de rehabilitatie voor van zijn persoon. hlapper-
tandend van verrassing en van overwonnen slaap half elf 
was zijn klokje en hij hechtte als zijn vader aan orde en 
regelmaat in huffs schier duizelig van tegenstrijdige gewaar-
wordingen, want hoe zou Let deze teleurstelling, die heel het 
rose verschiet in een blauw veranderde, opnemen? volgde hij 
Zuster Jenny de trappen op, in den verkwikkenden wind van 
haar krakende blauwe rokkenklok.
En het allerverrassendste wachtte hem toen nog, om niet t'e 
zeggen : het wonder. Want deze zoon daar lag hij naast 
Letje Meek niet, vat waarschijnlijk en redeiijk zou zijn ge-
weest, een kl,eine Adriaan, noch een Letje van het mannelijk 
geslacht... geen trek zelfs had het kind met de beide blonde 
en bleeke families, waaruit het stamde, gemeen ... 'deze zoo.n 
opende naar het eerste licht een paar fluweel-bruins oogjes, en 
in hiet holletje van Letje's arm lag een ragebol van gitzwart 
haar...

Een ieder, die na de eerste, voorspoedig verloopen dagen 
het stond erbi j in de courant , , voorspoedig" en ,,meet blijd 
sehap", zoodat de jonge vader en de beide grootvaders op de 
societeit kostbare uren beleefden, een ieder, die in den loop der 
voorgeschreven negen, de kraamka.mer bezocht, keek van de 
bol-blonde moeder naar den schraal-blionden vader, om dan 
weder het weif spend oog to vestigen op de, met een blauwen 
strik inderhaast aan de sexe aangepaste wieg... En de klas-
sieke vraag : op wie ? werd, aangezie.n er bij dezen kleinen 
zuiderling geen pijl op to trekken vie!, op de meest wilds wijze 
beantwoord. „De kin van Adriaan", meende de familie van 
den jongen vader. „De news van zijn moeder", troefde Letje's 
Mama ko.el, zij loon die eeuwige concurrentie,niet uitstaan.
F rancoise zei : „{H ij beef t iets... icts artistieks". Van. 
Freud wist men in dit tij dperk nog niet. Grootmama noemde, 
net de stelligheid haar eigen, het geval: ,,een speling der 
natuur".

Terwij! Letje nog in bed moest blijven, waar zij zich wegens 
overmaat van gezondheid alreeds zou hebben verveeld, ware 
niet het dagelijks verplicht bezaek van den accoucheur uitge--
vonden ook tot haar afleiding en troost, aten Adriaan en de
WELKOM!	207
Zuster samen, beneden aan het ontbijt, de muisjes. Zij had to 
weinig om handen, zustcr Jenny, die er overigens geen verder 
uitstak dan haar in hear functie strikt was voorgeschreven. 
Adriaantje bleek een zoet kind, met, gelijk zijn wader, veel 
behoefte aan slaap. Dc bloemenhulde, in kommen en kannen, 
karaffen en glazen, die aanvankelijk veel zorg vereischte, 
aangezien de kraamvrouw er hoofdpijn van kreeg en er niette-
mm op het bezoekuur eer mede wenschte in to leggen, geraakte 
verwelkt en weggeruimd. En de huishouding votte niet minder 
dan onder de persoonlijke directie der jongee mevrouw. Wel-
licht nog beter. Want de oude getrouwe Marie van thuis, had 
Letje met de jaren dusdanig verwend, dat geen Rika-van-den-
nieuwen-tijd dear tegenop zou hebben gekund, al had zij 
gewild. Bovendien wilde deze Rika niet, aithans wilde zij niet 
meer dan wat strookte met haar belang: het bij deze menschen 
uit to houden tot na l Januari de rekeningen over dit bewogen 
eerste huwelijksjaar zouden zijn betaald. Uit 'beginsel verhuur-
de zij zich bij do jongst-gehuwden, wear bovendien de Me-
vrouw, al verbeeldde zij zich veel, op het punt van ,,de lei" 
geen rekenmeesteres mocht heeten en zich van het gewicht van 
ons en pond nog slechts een flauwe voorstelling eigen had ge-
maakt. Schoon haar jongste slachtoffer thans buiten gevecht 
lag, maakte dit voor Rika, die aan het kraambed dagelijks do 
orders kwam vernemen, en daarbij niet verzuimde den jongen 
Adri het hof to waken, geen noemenswaard verschil.
,,Sprekend onze Mijnheer, Mevrouw !"

Behoudens deze communicatie had de mooning zich oecono-
misch in tweeen gesplitst. Boven outlook onder het oog van 
moeder en dokter - met wien Letje, nadat alles boven 
verwachting was terecht gekomen, meer dan vrede had ge 
sloten - de jonge generatie. In het benedenhuis woonde 
Adriaan Senior met de verpleegster, als in een onwaarschijn-
Iijk echtverbond. Na de eerste lichte schroomvalligheid, mar-
cheerde het wel.
Had zuster Jenny niet het blauw-katoenen malienkolder van 
haar beroep gedragen, ook gedurende de maaltijden, waarbij 
ze op Letje's pleats tegenover hem aan tafel zat, het ijs zou 
al eer gebroken zijn, en de illusie van dit ongezocht tete-a-tete 
meer volkomen. In den beginne echter imponeerde de ge-
208	W ELKOM
dachte aan het menschlieven~d werk, waaraan deze jonge 
vrouw haar leven offerde, den heer des huizes zoodanig, plat 
hij bloosde wanneer zij our het zout vroeg. Ze beheerschte 
hem, deze gedachte, was de eerste, die tot here doordrong als 
in den nacht achter ode suitedeuren, welke de logeerkamer 
scheidden van het slaapvertrek, Adriaantje peen keel opzette, 
en hij de penitentien begreep van haar, die er thans uit 
moest... Dat ditzelfde lot eenmaai hem, den vader, zou wor-
den opgelegd... Neen, aan zichzeif dacht Adriaan in deze 
heilige hallen nog niet.
Doch ook door den nimbus van edit kleed leerde hij lang-
zamerhand heenzien, en wat hem toen bleef was een leven-
dig, onder de kastanjeroode glinstering harer Karen lang niet 
onaardig jong meisje, dat met hem sprak over onderwerpen
onderwerpen van de ziel	waarvan hij noch als jonggezel, 
noch in den echt met Letje had gedroom.d.
Zuster Jenny citeerde tusschen de worteltjes en de abri-
cozen-via : „Also sprach Zarathustra", en sprak ook over de 
physieke aangelegenheden van den mensch met een verbluf-
fende openhartigheid, eigen vermoedelijk aan het ambt, dat 
in de eerste plaats op onzen lijfelijken heilstaat is gericht. 
Over den eersten schrik Keen, schiep Adriaan er aliengs 
behagen in met deze heldere jonge vrouw over ide natuurlijke 
levenszaken op natuurlijke wijze to spreken. Het juist ver-
worven vaderschap gaf hem daarbij een zekeren ruggesteun. 
En hoewei hij {dit aan Letje-boven dankte, sours kwam het 
hem voor of het eigenlijk Jenny-beneden was, die hem op-
voedde in zijn nieuwe waardigheid. Voor niets ter wereid zou 
hij die goede Let deelgenoote hebben gemaakt van dezen 
tafelkout, welke in het algemeen boven de bevatting der 
vrouw, en ongetwij feld boven de hare ging. Volstrekt zuiver 
voelde hij zijn geweten ten opzichte van haar zelfs niet. Na-
dat hij de stoute stelling der andere : „Alle mannen zijn flu 
eenmaai polygaam aangelegd", met een schichtig : 
beaamd had, kocht hij nog dienzelfden avond voor de moeder 
van zijn zoon het broche, een brillant tusschen twee pareltjes, 
dat hem tot dezen 'dag onoverkomenlijk duur toescheen. Komt 
men over den hond, dan komt men over den staart.
WELKOM !	209
Een leersehool is het menschelijk leven. Adriaan onder-
vond het dagelijks, negen dagen aan een stuk. Niemand, die 
gissen kan waartoe onder- bepaalde omstandigheden onze 
krachten reiken, zoo lang zich geen .enkele omstandigheid, 
die den naam , , bepaald" verdient, binnen de ;grenzen van 
ons aardsch bestaan heeft voorge.daan.
Zuster Jenny beteekende voor hem de eerste. En het was 
mogelijk, dat zij gelijk had : „I1 faut que jeunesse passe".

Teen Letje voor het eerst weder beneden mocht komen, 
had hij, hoezeer zich verheugend in deze hereeniging en de 
apotheose van het ou+derlijk geluk, een oogenblik den wee-
moed van dit woord to verwerken... Alsof daar inderdaad 
iets van „jeunesse" aan hem voorbij was gegaan.. .

Intusschen zat ook Letje, na haar geweldig avontuur, nog 
een weinig onwennig weer op haar plaats aan de lan.ge zijde 
-der tafel, tegenover den teruggevonden echtgenoot ; de zuster 
was naar den korten kant verhuisd.
Dien morgen had zij afschei'd genomen van den dokter, 
met waardigheid de enveloppe van onder haar hoofdkussen
ja, tech maar het hoogste tarief, eerste klasse, gelijk Oma 
het wenschte, en wel-verdiend bovendien ! in zijn arge-
looze handen gespeeld. Hem hevig bedankt. En nu voelde 
zij, onloochenbaar, een leegte. Tot welk een ;grand van ver-
trouwelijkheid steeg men op den duur met zulk een man, 
redder, beschermer, minstens een tweeden under van den 
lieven kleinen Adri ; want wat praesteerde feitelijk den eerste 
nog ten opzichte van het kind? Francoise had dezen accou-
cheur, vend ze, niet half genaeg geprezen. Nog zag zij, ter-
wijl zij daar hersteld, geslaagd, zegevierend de moeder 
van een zoon ! weder op haar steel troonde, dien vereer-
den plaatsvervanger over zich buigen, zijn donkere oogen 
op haar gericht ; nog hooride ze zijn stem, die de slaapkamer 
herschiep in. .. zij waist niet recht welk een vreemd ver-
blijf... maar zij was onbewust dicht genaderd tot de roman-
tiek in afleveringen.
Dat nu ook deze scheiding weder in God's raad beslist 
was... Zij ken zich, welbeschouwd, al best verplaatsen in 
vrouwen die, enkele jaren getrouwd, zich als het ware tegen
210	WELKOM !
kwalen verzekerden door zich permanent order dokter's 
hander to stellen ; en zij hoopte, achter de geheime deuren 
van haar hart, .dat ook zij niet al to gezond zou blij ven .
Wet verschillend was het uiterlijk beeld der manner ge-
schapen. Oelijk than., tegen dezen lichtenden achtergrond, 
had zij den haren, den wettelijken vader van haar zoon, nog 
nooit gezien. Toch meende zij jets aan hem gewonnen to 
hebben... jets?... Tot de symboliek steeg Letje njet, maar 
zij bedoekie : jets als het knoppen van de kamperfoelie bij 
den eersten lentestraal. Zij moest zich flu beurtelings wenden 
tot hem, die haar zoo tang had gemist, en tot haar, die zij nu 
langzamerhand wel zou willen missen... En het bleek moei-
lijker zich aan de conversatie aan to passer dan zij gedacht 
had... Tot welke kernachtige gesprekken trachtte dat 
vreemide mensch haar Adriaan to vervoeren ! Geen tijd had 
hij, dat hij at! Alsof ze het er op toelegde, zoodra zijn mond 
zich opende, als de schuur voor de opgetaste schelf, begon 
zij over, hoe heette die schrijver ? Ibsen. En hij scheen daar 
niet eens afkeerig van. Namen noemde hij van den weer-
omstuit, welke hem zoo lang haar heugde nog niet over de 
lippen waren gekomen. Bij Schiller en Ooethe hield het 
niet op.
Rika verbeet zich natuurlijk in de keuken wegens dat large 
letterkundige tafelen ! Met een half uur waren zij .amen 
Adriaan en zij	altijd doorvoed en uitgepraat geweest. 
Bovendien, het meisje zou er geen minuut later om uitgaan, 
al lager de puinhoopen van Carthago aanstonds op het 
aanrecht.
De Zuster, die zich van de huishouding niets aantrok en 
aan Aatje een veel to gemakkelijk kind had, kon vrij de 
geleerdheid uithangen. Zij at, dronk, sprak... en toen zij 
haar servet liet vallen, bukte zij zoo schielijk en afgetrokken, 
dat het hoofd van Adriaan aan een bloedige botsing nauw ont-
snapte. Zij scheen het incident niet eens op to merken, had, 
terwijl hij de taart, met nog eenmaal „welkom", thans in 
sukade, aansneed, alweer een ander onderwerp op het gebied 
der eeuwige en voorbij gaande liefde bij den kop.
De jonge moeder begon zich, gedurende deze vreugdetaart, 
ernstig of to vragen : of de vrouwengeneratie, welke het bij de 
bakers hieki, wel zoo ver had misgetast ? Ongetwijfeld
WELKOM !	211
waren er onder het gilde ook beteren geweest, brave oude 
vrouwen, die men, behalve de zorg voor den jonggeborene, 
tal van huiselijke bezigheden kon opdragen, waarvoor eene, 
als die daar, haar news optrok.
oma's lijfspreuk luid;de : ,, Je moet het maar eerst eens 
ondervinden", en hoe langer hoe meer neigde Letje, in den 
mooderstan,d verheven, naar deze oer-kracht, welke zonder 
den minsten omslag, zeven kinderen ter wereld had gebracht. 
Ja, zij kon zich, het eerste schaap over de brag, al haast 
voorstellen, hoe zij eenmaal, op oma's plaats aan het hoofd 
van den familiedisch, op haar beurt de wijsheid in pacht zou 
hebben tegenover de huwbare dochter van den kleinen 
Adriaan.
Voor drie weken was intusschen deze kraan,verpleegster 
geengageerd. Nog geen twee waren er om. Het was zoo goed 
als een logee. Een loges voor A.driaan... Zij besloot zich 
bij een eventueel volgende gel.egenhei~d wel to bedenken... 
Een baker mocht al even welbespraakt zijn, dat bepaalde 
zich tenminste tot de keuken.

Wat is Letje nog..., overpeinsde Adriaan, wiens oogen 
aan de wespentaille van zuster Jenny waren gewend geraakt. 
Zou zij zoo blijven ? Hoe onberekenbaar ging het feitelijk in 
het levee toe! Met een meisje, dat men nauwelijks opmerkte, 
zoo sluik en uitgewischt ging zij ;haars weegs, had hij zich 
verloofd... was hij gehuwd. Nu zat a daar, nog geen jaar 
daarna, deze matrons, waarbij een man in het niet verzonk.
Zoo, met hue drieen, begonnen ook hem de petillante 
gesprekken wel zwaar to valise. Het wend een verademing 
wanneer in het belendend ,,salon" de jong€eborene, om 
wise deze geheele revolutie in huffs was opgezet, eens in de 
reden viel. De knaap had formidabele longen... Doch ook 
dit moest niet to lang duren. Want terwijl de verpleegster 
achter de suitedeuren moederlijk heen en weer suja-de en 
daarbij eenige nummers uit •de „Liederschatz" ten bests gaf, 
zaten zijn vrouw en hij onverhoeds weder enfin-seuls, en wis-
ten, als bij een eerste, of een laatste rendez-vows, den dialoog 
bezwaarlijk op to houden.
Letje vroeg onveranderlijk, of Aatje lachte of schreide 
Hoe vindt je hem? Is hij geen schat ?" constateerde, zonder
212	WELKOM !
een schijn van ra ncune, en op den toon van haar groot-
moeder, die het altijd wel gezegd had: „Een jongen is toch 
veel aardiger dan een meisje". Gevleid kon hij zich, na al 
wat Letje op zijn sexe aan to merken had gehad, met 'deze 
late onderscheiding niet gevoelen. Hij was er bovendien de 
man niet naar zich op iets to laten vo®rstaan. En hij kende 
middelerwijl de vrouw in hare onbestendighei~d. Nochtans 
beaam,de hij. Hoewel in zijn binnenste het standpunt zijner 
kamera'den deelend, 'die meenden : „Voor een man is er aan 
een zuigeling nog niets", ging hij, zich voorstellend hoe hij 
over een paar jaar met Aatje, in een demietje en met slob-
kousen aan, door het park zou wandelen, ook zijnerzij,ds met 
hoop en verwachting op haar hooggestemde beschouwingen 
omtrent Aden kroonprins in.
Een mensch leeft nu eenmaal moeilijk in het heden, tenzij 
dit zuster Jenny zette zich juist weder aan tafel om de haar 
toekomende taartpunt op to eten tenzij edit in een ongenaak-
baar romantischen vorm tot ons wordt gebracht. Voor een 
jongen vader, dacht het hem ook het verstan{digst zich met 
alle kracht in 'de toekomst to verdiepen. Het verantwoordelijk 
gezinshoofd... Papa... gelijk zijn vader een Papa was 
geweest. Dit weed thans zijn levenstaak. Zijn oude beer was, 
dit moest hij zijn moeder toegeven, als vader een voorbeeld 
geweest, al had hij zijn kinderen dan ook wat krap gehouden. 
De kleine Adri behoefde zich trouwens niet to verbeelden, 
'dat hij later van den hoogen boom...
„O pardon, Zuster, ik wist niet dat uw voet.. . 
„Laten we opstaan", verhief zich Letje, omvangrijk.

Francoise had juist voorspeld : een Zuster trok. Twee 
dagen kraambezoek, van half ~drie tot vijf... en 't had ge-
stroomd. De halve stad was naar den stamhouder komen 
kijken, en niet een ook onder deze groepen, idie niet, gebogen 
over de zwanenwieg, den kleinen Lohengrin had aangestaard 
met Elsa's droomverloren blik... Maar wat een schat van 
een baby overigens... ! Wie zou dit achter Adriaan en Letje 
gezocht hebben ! Een paar, waar nu letterlijk niemand iets 
,,aan" vond !
Het stond, von+d Letje, in haar reseda geverfde trouwjapon 
rijkelijk neergezeten op de kanape, bij deze „show" ook we!
WELKOM !	213
gekleed, een verpleegster. Te meer flu Rika geweigerd had 
een mats to adragen „'t was uit den tijd", zei ze en met 
ontembare piekharen de dear opendee=d. Zuster jenny ogstte 
niet minder bijval dan de kleine werekiburger. Een oncier-
nemende mevrouw zonder kinderen maakte zelfs, terwiji 
Zuster een oogenblik de kamer uit was, een ongepast grapje 
op „het blauwe gevaar" in een jonge huishouding. Gelukkig, 
dat iedereen Adriaan kende... De aar=dighei=d had nauwelijks 
een succes d'estime behaald. Een naar mensch, deze 
mevrouw... Eigenlijk waren het allemaal nare mevrouwen, 
vond Letje, zij bleven maar zitte en drunken kandeel, tot ze 
er rood en lui=druchtig van werden, Aatje bijna van den graat 
viel, en er stoelen to kort k varnen . Een man had het maar 
makkelijk in de wereld =dat zei Oma ook altijd =die trok 
zich van de heels affairs nieme,ndal aan. En na deze eerste 
vlaag van opstandigheid tegen de para=dijs-orde, gevoegd bij 
de conversatie van den mi=ddag en twee kopjes kandeel, begun 
Letje op een onbewaakt oogenblik in haar leeggeloopen salon 
eensklaps to schreien. Zij wist niet waarom... zij wist niet 
waardoor.., to schreien zon+den mast of stuur... Als om 
den kleinen held van den dag jaloersch to maken.

Een zegen ! ... Oma, de onversaagde, gaf het doopmaal. 
Mama, die sedert het huwelijk van Marie, nog op middel-
baren leeftij=d met den wachtmeester harer verkeering, met de 
dienstboden sukkelde, had gemeend, dat Letje thans zelve 
voor dezen moederplicht behoorde op to komen. Zij hard alles 
compleet gekregen : een servies voor vierentwintig per-
sonen, en vender van alles minstens twaalf. H~et ontbrekende 
wilds Mama uit haar inventaris aanvullen. Een kookster zou 
komen koken, Rika, met mats +daarvoor zette Let je's 
moeder haar een in bijgestaan door Oma's ouden huis-
knecht, tafeldienen.
De uitspraak kwam Letje als een vonnis voor. Zij had zich 
tegen Mama nooit durven verzetten... En ja, 't was waar, 
wat had je aan je twee stel damast als je ze allebei in ode lin-
nenkast list liggen ?... Tegenover Adriaan's familie bleef ze 
feitelijk verschuldigd bij voorkomende geleagenheden to be-
wijzen, dat zij hun zoon niet onwaardig was. Het aantal gas-
ten breidde zich in haar gedachten met =den dag uit, veer zat
214	WELKOM i
men met den Franschen predikant en zijn vrouw... alreeds 
dertien en veertien... Zij zouden de uitnoodiging ongetwij-
feld aannemen ; de Waalsche Gemeente ging hard achteruit, 
en zij hadden het al niet breed.. .
Niettegenstaande het compleet servies, kwam de arme Letje 
in haar droomen maar steeds borden to kort, en danste een 
regiment ruitjesglazen al verder voor haar uit. Niet meer to 
achterhalen waren de zilveren voetjes der antieke zoutvaatjes, 
en Rika liet elken nacht de soepterrine vallen, uit woede over 
die .routs ! Bij den dageraad stond ze op, om op den achter-
kant harer correspondentie, die zij in haar sleutelmandje 
overal placht mee to voeren, op to schrijven wat haar in het 
verban.d der zeven, door Mama als norm gestelde gangen van 
het menu, gedurende 'dit nachtelijk drinkgelag nog to binnen 
geschoten was. Het merkteeken der slapeloosheid hechtte 
zich aan haar kaken, en de kleine doopeling plukte van het 
feest to zijner eer tot dusver slechts de wrange vruchten.
Atdriaan vond, dit kon zoo niet voortgaan. Hi j vreesde een 
zenuwziekte, den ondergang van zijn gezin.
Ook hem zat de zaak hoog. Binnen het jaar alwe.der naar 
de Fransche kerk... gekleede jas, hooge hoed... En deze 
reprise thans : als vader. Als vader van een kind, waarvan op 
dien leeftijd alles kon worden verwacht. Tot K'oning Radboud 
gingen in deze lijn zijn sombere vermoedens... Adriaantje 
was sedert het vertrek van Zuster Jenny ontegenzeggelijk 
lastig, hij on.dervond het elken nacht, waarin Letje, in de 
cuisine van haar huiselijk geluk, rustig to bed bleef liggen, 
terwijl hij met den oorverdoovenden rebel van de waschtafel 
naar ;den schoorsteenmantel, en vice-versa, drentelde.

Aan de consistorie-kamer had hij een funebre herinnering, 
en een onoverwinnelijke afkeer bekroop hem tegen de gansche 
ceremonie, in een taal, die op het gymnasium nu eenmaal 
geen kans kreeg. Den stamhouder zou het niet hinderen of 
hij den kouden druppel namens de eene, of namens de 
andere nationaliteit ontving, maar Let en hij les parents du 
nouveau-ne --y die de honneurs moesten waarnemen, zouden 
opnieuw geraken in dit labyrinth van zitten en zingen, en het 
zakje, en opstaan.. .
Zijn hart smolt van verteedering voor Letje bij de gedachte
W ELKOM !	215
hoe haar na deze morgenexercitie dan nog een diner van 
zeven gangen wachtte, in hun huffs, waar, wat ode keuken 
betreft, Rika zich niet om kon draaien. De bij-passende 
wijnen behoorden, volgens zijn schoonmoeder, tot het depar-
tement van den man, maar voor het overige zouden alle dril-
len en geleien, figuurlijk gesproken, +drukken op de schou-
iders der jonge moeder. Geen wonder, dat zij met den dag 
toenam in prikkelbaarheid en herhaaldelijk van den dokter 
sprak. Oelukkig kon de verpleegster then Zondag terug-
komen om op Aatje to passen, hem 's morgens in de doop-
jurk to hullen en aan het dessert nog eenmaal ,,en grand gala" 
Aden gasten to vertoonen. Het glansnummer van de bakers, 
waarmede velen haar fortuin hadden gemaakt. Kosteloos 
thans, doch minder rustique. „Die moet je dan ook nog maar 
bedienen !" snauwde Letje. Zoo overstuur was ze. Onher-
kenbaar veeleischend, en een-en-al kritiek. Geen haar liet ze 
heel aan zuster Jenny. Maar hij kon het haar vergeven. Voor 
zijn persoon zag hij in deze herrijzenis zijner , , jeunesse" op 
dien tag-der-dagen toch ook niet veel gewin...


Toen ode nood op het hoogst was mevrouw Letje decre-
teer,de : „Zoodra 't voorbij is ga ik naar bed, last dokter 
komen" braeht, zooals gezegd, Oma, het onverwoestelijk 
vrouwengeslacht, onverhoopt de redding.
Was het een lichte speculatie van hem geweest then avond, 
toen Adriaan zich bij de oude dame op theebezoek meldde, 
om Oma, ook uit naam van Aletta, to verzoeken eigenhan,dig 
Adriaan Hendrik, die voor deze gelegenheid Adrien Henri 
zou heeten, to hou4den voor den doop ? Min of meer. Waar-
toe komt een huisvader al niet ? Met het oog op den ver-
smaden Johan Boudewijn, was deze onderneming vast geerx 
sinecure. Doch naar den vorm, waaraan Letje's grootmoeder 
onvoorwaardelijk hechtte, lag tit bezoek wel degelijk op zijn 
weg, was het zelfs niet mis to loopen geweest. Naar rang en 
ancienneteit en wegens de doopjurk de aangewezene, erkende 
men ook om haar kennis van de Fransche taal, Oma kam-
pioene. En toen hij eenmaal zat, geleidelijk Oma's feestmalen 
in herinnering had gebracht ,,tat magnifique diner in onze 
bruidsdagen, weet u nog we!, de heele stad was er vol van"
216	WELKOM !
en vluchtig van Letje's hoofdpijnen had gerept, ving, naar 
bet goed Hollandsch spreekwoord, de koe de hags
„Me dunkt, kinderen, dat jelui die Zondag dan maar weer 
bij mij moesten komen eten?"
„Allemaal... !" Adriaan ademde nauwelijks. 
„Het gezelschap kan toch niet zOo talrijk zijn?" 
„Zestien".
De oude vrouw glimlachte. La garde qui ne se rend pas. 
„Zou bet u niet to vermoeiend zijn ?"
Wat die jeugd van tegenwoordig toch zwaartillend werd ! 
„Waarom zou mij dit to vermoeiend zijn ? Mijn meisjes zijn
best, weten sedert vijfentwintig jaren alles to staan in mijn
huffs, en bier hebben we de ruimte".
Even dacht de opgeluchte jonge man : hij had met Oma ge-
trou.wd moeten zijn... een eeuw vroeger geboren ! Welk een 
weldaad, deze rustige overgave, na de crisis, die hij met Letje 
en Rika 'had doorgemaakt.
En terwijl hij op gevleugelde voeten huiswaarts snelde, om 
Let to verlossen, en in bet vooruitzicht van een weder mensch-
waardig bestaan, kiemde in zijn hoofd de co:nclusie, die zijn 
manneleven zou beheerschen yen tot in lengte van dagen bet 
uitgangspunt zij ner gesprekken op de sociteit zou zijn : , , H et 
is Loch maar een f eit, dat de wereld e`r niet op vooruitgaat".

En toen bleef er, op dien lang gevreesden Zondagmorgen, 
Taarop, naar bet welsprekend woord van den Franschen 
domine die bet altijd nog al trof met bet weea een zonne-
straal expresselijk van den hemel mederdaalde op Adrien 
Henry, sa marraine, ses parents et ses parrains", ten slotte nog 
tijd over om den dierbaarsten wensch der moeder to vervul-
len... De vier generaties op een portret ! Andreo Battagiore 
was bereid gevonden, bij uitzondering en vanwege de klandizie, 
zijn Zondagsrust to of feren aan deze apotheose in de vrouwe-
lijke linie.
Och neen, geen popeling voer meer door 'Letje's hart toen 
ditmaal de vigelante stilhield voor bet huffs barer jongste droo-
men, weiks naambordje, naar den eisch des tij ds, thans den 
titel : „kunst-photographs" droeg, en in de lift vervulde 'haar 
slechts bet kanten wichtje	steunpilaar van de Fransche kerk
op Zuster's arm.
WELKOM !	217
Als Adri begun to huilen, was de zaak verioren. Maar zij 
kende den beleefden portrettist toch nog ; een weinig vergrijsd, 
dacht haar zijn gitzwart haar, en minder vurig zijn blik. Zij 
had flu trouwens hoogere aspiraties, was, om zoo to zeggen, 
van de kunst in de wetenschap overgegaan. Wat Andreo Batta-
giore betreft, hij, die dagelijks zooveel nietsr-zeggende gezichten 
zag, kwam zelfs niet op de gedachte uit den aanblik dezer 
struische moeder van zijn jongst suj.et, het schimmig heeld to 
pellen der voormalige „verloofde" ... En bovendien nam de 
opstelling van de groep al zijn aandacht in beslag.
„De oudste mevrouw, de overgrootmoeder, in zittende 
hooding, dat sprak vanzelf. Dan: de grootmoeder... links 
of rechts? En u, mevrouw, de Mama?"
Ja, heel artistiek kon het met den besten wil niet worden. 
Tot zijn reputatie van beeldend kunstenaar kon dit onderwerp 
weinig bij dragen .
Maar op de kleine estrade, die hij ten einde raad had aange-
rold, kwam plotseling, onvergelijkelijk rijk en kunstzinnig, de 
doopjurk op Oma's schoot tot haar eindelijk recht ! Ben water-
val van kanten en linten, van knieho-ogte, tot op, tot over den 
grond. En daarboven, nog joist met het bloote oog to onder-
scheiden, het hoofdje van den kleinen Adri die tot dusver 
zich to gedragen moist --- als een behaarden speldeknop.
De moeder van Letje verstoorde toen weder de regie. Zij 
wenschte plotseling het kapothoedje of to zetten, waarmede zij, 
aan ronde hoe'd,en gewend, zich vandaag voor het eerst aan den 
grootmoederlijken stijl had aangepast. Daarom behoef de zij er 
echter nog niet dadelijk mee vereeuwigd to worden. En nadat 
zij tot blootshoofds besloten was, oordeelde ook Letje het 
raadzaam vanwege de svmetrie... Gelukkig hing er in het 
atelier een spiegel ... Zoo, gecoiffeerd a la Rika, kon zij niet 
op de groep verschijnen.
Zij moest het even overdoen.. .
De oer-moeder hield, onafhankelijk en beraden, den hare, 
die fbovendien nauwelijks den naam van een hoed verdiende, 
een notedopje aan haar achterhoofd, waar de haarportieres grijs 
en statig uit plooiden, op. Andreo Battagiore toonde geduld, hij 
had er zijn mi~ddag voor gezet ; maar den kleinen man was het 
waarlij-k niet kwalijk to nemen, dat hij na al deze vieren en 
vijven	op het supreme oogenblik	rien ne va plus	zich
21$	WELKOM !
niet longer bedwingen kon. Een schok schoot door de verstarde 
plastiek... en geen haar had hat gas heeld of Zuster Jenny, 
van den achtergrond toegesneld, was jbij ode trap rder moeders, 
geheel of gedeeltelijk, ingelijf d. De photographs look nog joist 
bijtijds onder de huif uit om to zien walk een droevig mispeltje 
er van hat lieve kindergezicht was overgebleven.
De zilveren rammelaar reusseerde niet, het elastieken eendje 
schoot to kort; hat koor der : „dada" en „kiekerdekiek" knik-
kende dames mocht niet baten. Noch hat machteloos-vleiend 
„Aatje is zoet, hoor !" der jonge moeder, noch hat paedago-
gisch : „Moat Adria.an voor zijn je-west-wel hebben", van den 
kant der grootmama.
De aardbeving, door de knieen der overgrootmoeder teweeg 
gebracht, had op den onverschrokken knaap, bestemd eenmaal 
hat vaderland to dienen als luitenant van de schutterij, niet den 
geringsten vat !
„Jongeheer, flu moat je goad ki jken. 1k tel een, twee, 
drie... en wag vliegt hat vogeltje !"
Het bloed steeg Letje, ode moderne moeder, naar de alreeds 
brandende wangen. Alsof Adriaantje, een kind van zes waken, 
gevoelig zoo zijn voor die versleten true !
Toen haalde Andreo Battagiore, tot alles bereid om de situa-
tie to redden, zijn zilveren remontoire uit zijn zak, knoopte 
zonder aarzelen zijn vest los om hat haakje uit hat knoopsgat to 
bevrijden, en list hat aan de gouden kettin,g bengelen... 
ben,gelen, rakelings longs Aatje's news-beginsel.
En dot hielp ! Zijn trekken ontspanden zich, door de natte 
spleetjes glom de pupil.
„Och, hij lacht !" riep Let je, en al haar genegenhei~d stroom-
de in een blauwen oogopslag thans wader naar den man, die 
edit wonder aan haar zoon had verricht. Zij nom hat horloge van 
hem over, terwijl hij zich in zijn tent terugtrok, Mama klaagde 
over een slapenden voet, en Oma dreigde in to ,dutten.
Da-~da !" 1s hat niet prachtig ! ... Wat zegt hij flu wet!. .
„Ppp... !" bliss Adriaantje. Maar hat horloge van Andreo 
Battagiore kwam als een nuttig symbool made op de voortref-
felijk geslaagde groep der vier generaties.

Het portret ~bleef, nadat {ook de luister van dezen Dima.nche 
de babt~me wader was vergaan, de Iaatste herinnering aan
WELKOM !	219
Oma, b,estemd eenmaal to worden vergroot, en als pendant van 
den overleden grootvader, Johan Boudewij n, den schoorsteen 
to flankeeren in ~dof-ebben lijst. Tot aan den dag, waarop een 
logeerkamer zich zoude ontfermen.. .
Het opende de rij =pan Adriaantje's „Bilder-Gallerie" 
Aatje op het schapevachtje, met het eene bloote schoudertje, 
met het houten paardje, met den hoepel, in het broekje, yen in 
het verkleedpakj~e. .
Het bewaarde, dank zij het horloge, een vriendelijk souvenir 
aan Letje's „jeunesse", welke voor het overige rustig bleef 
gepasseerd.
Een jaar 'na dezen dag stapte de voorspoedige oudste noon al 
aan zijn vader's hand en mocht deze hem vertellen van den 
ooievaar, die flu weidra weder op het platte dak zou neder-
strijken om Adriaan een zusje to brengen. De moeder was al-
reeds van den vloer. Tot verader ing van Rika, die na ettelijke 
schermutselingen met Mevrouw Letje leed veel aan migrai-
ne, niettegenstaande zij met haar tijd meeging en van den eenen 
specialist naar Aden anderen liep ten slotte door Mijnheer 
met geld en goede woorden was overgehaald aisnog te zullen 
blijven.
't Moest er bij komen... bij den snellen groei van het gezin 
Om „Mijnheer" deed ze 't, zei Rika „anders was ze al lang 
en breed..
. "
O.ch, zuster Jenny had in haar tijd geen ongelijk toen zij 
omtrent het mannelijk succes profeteerde : „Voor den een 
komt het vroeg, voor den ander last..."
Letje hard thans een baker geengageerd, gedeeltelijk omdat 
Francoise 'bij haar tweede bevalling overstag was gegaan, ge-
deeltelijk op grond van eigen ervaring. Beter ten halve gekeerd, 
dan ten heele gedwaald. Vrouw Bozuwa zat joist acht dagen 
zilver to poetsen in de keuken, toen de gebeurtenis zich ander-
maal meldde. De rammelaar en de kroes van Adriaantje, voor 
haar, die bestemd was alle huldeblijken tweede-hands to 
ontvangen ; de flesschenbakjes en de peperrbus... Want dit-
maal zou Letje hetdoopmaal in haar huffs niet ontspringen. De 
booj-en van Oma werden een jaartje ouder. En Mama zat weder 
zonder.
„'t Zal de laatste fog niet zijn", voorspelde de in-eere-
herstelde aan Rika	zij was in het yak vergrijsd en een best
1926 II.	15
220	WELKOM
mensch, al drukte zij zich niet altijd zoo dichterlijk uit als een 
verpleegster	„als de pan eenmaal aan 't glijden is. .."
En ditmaal was het een dochtertje, de rijkelui'srwensch bin-
nen twee jaren vervuld. Een Aletta, Johanna, F oudewina, bij 
verkorting en tot Oma's ergerni& „Zus" genaamd. Zus was 
blond, men zou zeggen : een tikje aan den rossigen kant...

TOP NAEFF.
ENGELAND IN HET „VICTORIAANSCHE"

TIJDPERK.
;Het is bekend aan hen, die eenigszins op de hoogte zijn 
van hetgeen in de laatste jaren in de Engelsche pers ver-
schijnt, dat het jongere geslacht in fellen opstand is tegen al 
hetgeen het in zijn geest vereenzelvigt met de zoogenaamde 
„Victorian age" natuurlijk een willekeurige en denk-
beetldige beperking, loch die nu gangbaar is geworden. Lezers 
van Engelsche tijdschriften en van de werken van den ~hoogst 
bekwamen Lytton Strachey, die met zijn scherp ontleedmes 
onbarmhartig snijdt in de meest geeerde reputaties der 1 ye eeuw, 
van den minder cynischen, dock ook scherp critischen I'Anson 
Fausset, o.a. biograaf van Tennyson, van den roerend wee-
moedigen Montague, schrijver van ,,Disenchantment", zullen 
dezen indruk ten voile dleelen. De voornaamste romanschrij-
vers, vooral Wells en Galsworthy, en niet minder een bende 
even talentvolle als vaak gedurfde romansch~rijfsters, geven, 
op wellicht nog meer directe en ingrijpende wijze, een beeld 
van het oude Engeland, dat men geen doet vragen of dat geheel 
andere beel~d, dat zich in de gansche Engelsche literatuur der 
19e eeuw weersp-i+egelt en in de p-ersoonlijke herinnering van 
ons ouderen leeft, niet een drogbeeld was.
Is Engeland tot onherkenbaars toe veranderd yen is de 
scherpe tegenstelling tussehen verleden en heden een gevolg 
van den grooten oorlog ? Of is een yen ander verklaarbaar door 
het natuurlijk verlangen van ieder nieuw geslacht om eigen 
levensont,dekkingen to maken en den zeer begrijp lijken wensoh 
om de nieuwe wegen, die het meent to ontdekken, ook to 
bewandelen?
222 ENCELAND IN DIET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK.
De poging om eenig antwoord to geven op deze vragen moge 
niet al to gewaagd worden geacht, waar een heilzame vrees 
aanwezig is voor onware en misleidende generalisaties. Immers 
nergens is dat gevaar grooter dan bij iedere beoordeeling van 
het Engelsche leven, met zijn fells contrasten, zijn tallooze 
tegenstrijdigheden, zijn praktische oplossingen van problemen, 
die theoretisch niet oplosbaar zijn.
De geheele wereld mocht het onlangs hooren van den Heer 
Chamberlain te Locarno, dat de Engelschen er niet de minste 
aanspraak op maken handel en wandel to onderwerpen aan de 
ijzeren wet der logica. ,,The fallacy of logic" is een geliefkoosd 
Engelsch gezegde.
De logische Franschman, de juridische Nederlan~der hebben 
moeite een yolk to begrijpen, dat geen gesahreven gro ndwet, 
geen gecodificeerd wetboek bezit, en, in Parlement en ge-
rechtshof, voor elk concreet geval voortdurend bezig is met, 
precedenten to raadplegen, vaak van ceuwen geleden.
Is dan opportunism's de sleutel van het Engelsche leven? 
Zijn grondbeginselen, groote :denkbeelden, in een woord is het 
idealisme vreemd aan die bij uitstek praktische, bedrijvige 
„utilitarian" menschen? Niets is minder waar. Het Engelsche 
yolk is diep geworteld in hetgeen Prof. v. d. Vlugt „politisoh 
idealisme" noemt, in de ,,erkentenis... ~dat nevens het rijk der 
waargenomnen feiten, waarin steeds macht den doorslag geeft, 
er ruimte zijn most voor eene orde der ideeen, waar, af~gezien 
van feitelijke macht, met opzicht tot een ding als recht of 
staat, zijn re'den van bestaan to zoeken is 1).
Nog onlangs weed in een artikel in de Times 2) gewezen 
op den invloed, dien de zonderlinge Christen-mysticus 
Coleri~dge op het Engelsche leven gehad heeft, joist in de rich-
ting van groote bezielende gedachten. „Nothing great was 
ever achieved without enthusiasm"	Only first principles, 
he concludes, can move large masses of humanity... At the 
enunciation of principles, of ideas, the soul of man awakes 
and starts up, as an exile in a far distant land at the unexpected 
sound of his native language". .. Doch hij ziet tevens het 
gevaar van het , , intellectueel abstracts" en brengt zijn denk-
beelden onmiddellijk over in de sfeer der werkelijkheid.
1) Politisch Idealisme, Onze Eeuw 1914.
2) Coleridge as Politician by Keith Feiling.
ENGELAND IN HET „VIC`I`ORIAANSCHE" TIJDPERK. 223
Het beeld van Engeland, in het Victoriaansche tijdperk 
vooral, worth ors duldelijker wanneer wij in onze gedachten 
de voorafgaande drie eeuwen later voorbijgaan. Prof. Colen-
brander heeft gezegd, dat de „spanning van het lever" 
gedurende de allermoeilijkste jaren van den strijd tegen Spanje 
voor Holland en Zeeland zoo hevig was, ~dat „zij na dien 
korten tijd de rimpels, toen genet, voor altijd op het gelaat 
hebben gedragen" 1). Van Engeland kan men zeggen, dat zijn 
burgeroorlog in de l7de eeuw, wel niet zulke ernstige rim-
pels, maar toch diepe, blijvende lijnen op het volksgelaat heeft 
geteekend. Hoewel die lijnen lang niet altijd evenwijdig heb-
ben geloopen, zich dikwijls tij'delijk naderden, soma elkander 
even ontmoetten, het beeld van Engeland wordt duidelijker, 
wanneer men ze its het oog hou~dt. De twee partijen, die jaren 
lang burs schoone lan=d tot een groot slagveld maakten, hoewel 
de uitnemendsten van beiden in den grond niet ver van elkan-
der stonden 2), zijn tot den huidigen dag waarneembaar, 
warm zulks echter in de vorige eeuw nog veel duidelijker dan 
thans. De Royalists, ode Cavaliers, leefden voort in den ouden 
geboorteadel, in de squires (de niet-adellijke grondbezitters, 
vaak van veel oudere afkomst dan ode adel), in de lan}delijke 
bevolking, in de politieke partij der Tories, in vele der oude 
scholen. vooral Eton, in de oude universiteiten Oxford en 
Cambridge (vooral in de eerste) en wat de groote meerder-
heid betreft, in de Anglikaansche kerk. De geeste!ijke afstam-
melingen der Roundheads, of beter gezegd der Puriteinen in 
het algemeen, warm immer van een meer gemengd type dan 
de rasechte Anglikaansche Tories. De Whig Lords, die in 1688 
onzen Willem III in het land riepen, hadden weinig overeen-
komst met de meeste bestrijders van Karel I, behalve beider 
ingeworteld wantrouwen tegen het huffs der Stuarts. Zeer in 
het algemeen gesproken vond men hen in de laatste eeuw 
vooral terug in de steden, het meest in de groote steden in 
het Noorden, in de partijen der Liberals en Radicals, aan de 
nieuwe universiteiten Durham, Londen, Manchester 3) en wat 
den godsdienst betreft, order de Non-conformisten, of, naar
1) Historie en Levers II, pag. 12.
Z) Macaulay's History, Tauchnitz Ed. I, pag. 97.
3) De universiteiten Birmingham, Liverpool, Leeds, Sheffield en 
Bristol zijn alle eerst in deze eeuw gesticht.
224 ENGELAND IN HET „VICT®RIAANSCHE" TIJDPERK.
de thans meer gebruikelijke benaming, de loden der 
vrije kerken.
Nooit waren die twee groote partijen echter in waterdichte 
afdeelingen opgeslo~en. Al de eeuwen door reageerden zij op 
elkander, of in openlijken strijd, of in heilzame concurrentie, 
of in het meestal onbewuste ondergaan van elkanders invloed. 
Zij stonden sours, ook na den burgeroorlog, zePr vijandig 
tegen elkander ; vooroordeel en misverstand maakten hen 
wederzijds onbillijk in hun oordeel en onrechtvaardig in hunne 
handelingen, en toch... in den grond bleef de wederzijdsche 
achting over van den eenen Engelschman voor den ander. 
Deze factor in het Engelsche leven kan moeilijk overschat wor-
den. Hij houdt verband met den ras-trots (pride of race), die 
bewust of onbewust de meeste Engelschen bezielt.
Men haalt in Engeland gaarne het bekende woord van 
Shakespeare aan : „one touch of nature makes the whole 
world kin". Doch het kan niet ontkend worden, dat het besef 
van verwantschap van mensch tot mensch in de eerste plaats 
eigen rasgenooten geldt. Het heeft van oudsher in Engeland 
weinig of niet to lij}den gehad van zijn doodelijken vijand, den 
gesloten kastengeest. Waar de Engelsche adel uitsluitend 
bestaat uit de hoofden der adellijke families en alle andere 
loden daarvan „Commoners" zijn, en, komen zij in het poli-
tieke leven, in het Lagerhuis zetelen naast mentscll en van alle 
rangen der maatschappij, Waar bovendien de adel t_elkens aan-
gevuld wordt met nieuwe mannen, die hunne verheffin.g zel-
den aan vorstengunst, en meestal aan den laude bewezen 
diensten dankten, ontstond geen algemeene niveleering, dock 
wet dooreenmenging van standen en daardoor verhooging van 
bet algemeene peil door den invloed +der uitnemendsten.
Kenners van Engeland zullen misschien de tegenwerping 
maken, dat standsverschillen juist een zeer groote rot spelen 
in Engeland, en vooral in de Victorian age aanleiding gaven 
tot het typische verschijnsel, dat met het zonderlinge woord 
„snobbishness' wordt aangeduid. Dit is zeker waar, dock 
men heeft hier eene der talrijke tegenstellingen, waarvan hot 
Engelsche leven vol is.
De veronderstelling is niet al to gewaagd, dat eon 
die-hard" edelman, zooals b.v. de Hertog van Northumber-
land, zich in den grond meer verwant gevoelt aan den oproe-
ENGELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 225
rigsten mijnwerker op zijn landgoederen dan aan alle durch-
lauchten en erlauchten op bet geheele continent.
Men zoeke den grond van die pride of race niet in de eerste 
plaats in imperialistische richting, veal minder in nationals 
zelfoverschatting wat geleerdheid, kunstzin of zelfs prestaties 
op praktisch gebied betreft 1). Men vindt dien grond in een 
geheel andere sfeer, namelijk in die van bet volkskarakter, 
zooals de Engelschen dat zien en in groote trekken bil de 
meesten hunner rasgenooten meenen to vinden. Het is d.o. 
raadzaam hunne opvatting wat dit betreft in hunne eigen 
bewoordingen wear to geven. Burke heeft ergens gezegd, dat 
de Engelschen in bet bezit zijn van een „ancient and inbred 
integrity, honesty, good nature and good humour". En daar 
bet verband tusschen literatuur en levee bij zulk een stark 
vitaal, hartstochtelijk yolk als bet Engelsche, zeer nauw is, 
kon de professor of English literature to Oxford, Sir Quiller 
Couch, onlangs zeggen : ,,If you take England's raciest litera-
ture from Chaucer down, you may assure yourselves that 
much of its glorious merit rests on the „triple pillar" of 
common sense, religious morality and hearty laughter" 2).
Niettegen;staande de kwetsende en onware algem{eenheid 
der volgende uitspraak, die de f out van alle generalisaties 
dealt, wordt zij bier vermeld als waarschijnlijk de uitdrukking 
saner tamelijk verspreide Engelsche meaning. Een Engelsch 
diplomaat, Sir Robert Morier, schrij ft aan den bekenden Prof. 
Jowett to Oxford 31 January 1873: „Every day convinces me 
that the raw material both moral and physical, of the English-
man is enormously superior to that of any other existing 
nation. We are the only truthful people in the world, the only 
people who are able to produce a gentleman, as an ethical 
being, raised in virtue of the general climatic conditions of 
society and not the product of a caste, the only people who are
1) De Engelschen zijn integendeel steeds bereid meerderheid to 
erkennen, waar zij die bij vreemde volken waarnemen, b.v. in de volgende 
zinsnede uit een „leader" van de Times op 1. Sept. jl. over „Land 
Drainage and Reclamation" : ,,It is difficult to look across the North Sea, 
to the Zuyder Zee and Haarlem Meer, without registering the uncomfor-
table thought that they manage to do these things very much better in 
Holland.
Z) Charles Dickens and other Victorians.
226 ENGELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK.
not petty and pettyfogging in their international dealings and 
the only people who with great self-assertion and a bull-dog 
kind of courage, have yet a singular amount of gentleness and 
tenderness".
De voornaamste eigenaardighei~d van den waren gentleman 
wordt aardig weergegeven in :de beoordeeling van zijn ,,land-
heer" door een zijner pachters, ontleend aan •eene dier talrijke 
Engelsehe biographieen, vaak van vrij obscure menschen, die 
een blik vergunnen in de meest uiteenloopende kringen 1).
De familie was in moeilijkheden geraakt door de, ook ten 
onzent, bekende iandbouwtoestanden omstreeks 1870. Na-ar 
aanleiding daarvan zeide een „farmer" in het dialect van zijn 
streek : „They be gentlemen... Thou'll never see a Gore 
profit by another', downfall : he'd a long sight sooner be loser 
hissealf" .
Zeer typisch is de opmerking in gesprek gehoord van een 
Engelschen majoor, met een lange carriere achter zich ook als 
burgerlijk ambtenaar in de colonies : , , I am fond of the 15th 
Psalm ; it's the gentleman's psalm". ('Men vindt er o.a. de 
zinsneden : „Heere ! wie zal... wonen op den berg Uwer 
heiligheid ? Die opregt wandelt, en geregtigheid werkt en die 
met zijn hart de waar'heid spreekt ... heeft hij gezworen tot 
zijne schade, evenwel verandert hij niet". )
De reehtgeaarde Engelsehman beschouwt dien hoogen 
standaard als iets van zelf sprekends. Prof. Gilbert Murray 
zegt : „A deal of nonsense, no doubt, is talked about honour 
and dishonour... Yet (they are) real things... like religion, 
their characteristic is that they admit of no bargaining. Indeed, 
we can almost think of honour as being simply that which a 
free man values more than life, and dishonour as that which he 
avoids more than suffering or death" 2).
Zonder in het minst to beweren, dat bet begrip „gentleman" 
synoniem is met dat van Christen in den volsten, diepsten zin 
van het wooed, mag men gerust zeggen, 'dat het, in de Victorian 
age, naar de opvatting van tienduizenden Engelschen, onaf-
schei~delijk verband hield met de leeringen van Bijbel en Kerk, 
die langs zeer verschill.ende wegen het gros der natie bereik-
') Ainslie Gore by Major Gambier.
2) Faith, War and Policy by Prof. Gilbert Murray.
ENGELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 227
ten. De groote hervormer van de ,,public schools" 1) , Dr. 
Arnold (geb. 1795, oven. 1847) zeide bij gelegenheid van een 
zekere crisis in Rugby School, waarvan hij hoofd was, aan de 
vergader+de leeringen
,,It is not necessary that this should be a school of three 
hundred, or one hundred, or fifty boys ; but it is necessary that 
it should be a school of Christian gentlemen". Bij eene andere 
gelegenheid riep hij uit : ,,Is this a Christian school?" I cannot 
remain here i f all is to be carried on by constraint and force ; 
if I am to be here as a jailor, I will resign my office at once" 2)•
Deze geest van vrije, zelfstandige gehoorzaamheid aan een 
voor allen, jong en oud, geldende zesdelijke wet van godde-
lijken oorsprong, werd in meerdere of mindere mate aan de 
meeste public schools aangekweekt, het meest natuurlijk waar 
groote krachtige persoonlijkheden in fde persoon der head-
masters, die er zelve van doortrokken waxen, op de jonge 
gemoederen hun invloed deden gel den . Vertrouwen wekken en 
schenken werd als de taak den leeraars beschouwd ; aan dat 
vertrouwen to beantwoorden met volkomen loyauteit als de 
verplichting den leerlingen.
De invloed van den godsdienst op het algemeene leven in 
de Victorian age iss ontegenzeggelijk zeer groot geweest, al is 
het uit den aard der zaak, zooals trouwens immer het geval 
is, een uiterst moeilijke en delicate zaak dien in bijzonder-
heden to willen traceeren. Wij willen trachten op eenige zeer 
duidelijke openbaringen van dien invloed het licht to doen 
vallen, doch tevens met nadruk zeggen, dat reeds in pre-war 
dagen van ode zij de van ernstige christenen de verzuchting kon 
worden vernomen : , ,leven wij wel in een christelijk land ?"

2) Men weet dat de „public schools" met eigen kapitalen en vaste 
goederen, die geen penny uit de staatskas trekken, een mate van zelf-
standige autonomic genieten, die aan ieder van hen een eenigszins ander 
karakter schenkt. De ecuwenoude tradities van velenn hunner oefenen 
ontegenzeggelijk invloed uit op leeraars en leerlingen. Intusschen Win-
chester, gesticht in 1394, verschilt in veel opzichten van Eton (1441) 
en beiden b.v. van Harrow (1571) of Rugby (1567). Alle publics schools 
echter, ook de vele oude, minder bekenden en de nieuweren, hebben 
eenige besliste punten van overeenkomst. Aan alien zijn „scholarships" 
(snort „beurzen") verbonden, die ze toegankelijk maken voor enkele
weinig met aardsche goederen bedeelden.
2) The Life of Thomas Arnold, D. D. by Arthur Penvhyn Stanley D. D. 
Dean of Westminster.
228 ENCELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK.
De zeer krachtige „Evangelical revival", welke dag-
teekende van het einde der 18e eeuw en vooral den grooten 
naam van Wesley voor den geest roept, had blijvende sporen 
in het nationals leven nagelaten. Men west, dat Lecky die 
beweging beschouwde als eene der voornaamste oorzaken dat 
Engeland vrij bleef van eene Revolutie, gelijk die in Frankrijk
plaats vond 1) .
De hedendaagsche geschiedschrijver G. M. Trevelyan kept 
haar een niet minder belangrijke plaats toe in het nationals 
leven. „Evangelicalism brought rectitude, unselfishness and 
humanity into high places and into the appeal to public 
opinion... The strongest type of English gentleman in the 
new era, whether Whig or Tory, was often Evangelical". 
Hier heeft de schrijver vooral het „Evangelicalism" binnen 
de Anglikaansche kerk op het oog.
Niet minder groot acht ,hij den meer rechtstreekschen 
invloed der Wesleyaansche beweging op de volksklasse, ook 
door de groote methodistische kerkorganisatie, die er een 
gevolg van was. Wesley wilt namelijk ook „leeken" to 
„mobiliseeren" en hen in de gelegenheid to stellen, allerlei 
gaven to ontplooien, die later op ander terrein wer,den ge-
bruikt, namelijk in de vakbeweging en de Labourpartij. De 
aanwezigheid van vele „methodisten" in die lichamen ver-
klaart, volgens hem, vele gunstige kenmerken 2).
Het terrein, dat door de Evangelicals zoo grondig was 
bewerkt, ontving omstr.eeks 1'832 nieuw zaad, uitgestrooid 
door zeer verschillende mannen ; van ons standpunt bezien, 
nam., dat van nationals karaktervorming, was de oogst echter 
niet zoo verschillend als de betrokken personen zelve meen~ 
den. De herleving van de oude ,,High Church" partij 3)
1) England in the 18th Century, Vol. II ch. IX.
2) British History in the XIXth Century, 1782 1901 by C. M. 
Trevelyan pp. 50-55 and 160, 161.
3) Dikwijls wordt, zelfs in onze groote dagbladen, de benaming High 
Church toegepast op de Anglikaansche kerk zelve. Zij is slechts een der 
drie hoofdrichtingen binnen de kerk ; deze zijn 1 ° de „High Church" 
wier kerkelijk standpunt grenst aan dat der R. K. kerk, dock wier enkele 
voorstanders vaak meer verwant zijn aan de beide andere richtingen ; 
2° de „Low Church" of Evangelicals, streng Protestantsch, in de vorige 
eeuw meestal confessioneel ; 3° de „Broad Church", een liberate partij 
met oneindig veel schakeeringen, zeer moeitijk to karakteriseeren. Deze 
drie richtingen hebben in den laatsten tijd groote wijzigingen ondergaan.
ENCELAND IN .SET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 229
under lei.ding van Keble, Newman en Pusey, was in zoo v€;rre 
een semi-politieke beweging, dat zij begun als protest tegen 
den liberalen aanval op de kerk, die gedeeltelijk ears gevolg 
was van de vijandige houding der bisschoppen in hat Hooger 
Huffs tegenover de Reform bill, die in 1832 tot wet verheven 
weed. Doch zij bleef hoegenaamd niet verbonden met eene 
politieke partij ; beiden Gladstone en zijn tegenstander Salis-
bury waren besliste High Churchmen. De leiders der nieuwe 
beweging stelden zich ernstig de vraag op welke gronden de 
kerk aanspraak kon makers op handhaving tegenover de 
vijandschap van velars in den laude. Hun antwoord op die 
vraag hield verband met historische, theologische en wijs-
geerige denkbeelden en bracht hen tot de formuleering van 
hun bekend stelsel, dat bij de andere partijen veal tegenstand 
ontmoette, dock na eenige jaren de meeste aanhangers in de 
kerk telde.
Persoonlijk stonden die eerste High Church leiders in ieder 
opzicht zeer hoog. Hun latere partijgenoot, de bekende Dean 
Church, noemt hunne geschriften (de „tracts", die hun den 
bijnaam „tractarian" verschafte) „clear, brief, stern appeals 
to conscience and reason, sparing of words, utterly without 
rhetoric, intense in purpose. They were like the short, sharp 
rapid utterances of men in pain and danger and pressing 
emergency" 1). Van eerzucht, ijdelheid, literarische bijoog-
merken zelfs, waren zij merkwaardig vrij, maar zij waren 
manners van de allerfijnste beschaving (alien verbonden aan 
de Universiteit Oxford), dus onwillekeurig kreeg de beweging 
een aristocratisch karakter, vooral in intellectueelen Tin. De 
High Church type ontwikkeide zich anders dan die der Evan-
gelicals; zij was minder naief en openhartig, en toonde meer 
die typische Engelsche terughouding, die zoo algemeen en 
meestal ten onrechte voor koelheid doorgaat.
Ook wat de derde groep aangaat, die der „Broad Church-
men", kan men van herleving in de Victorian age spreken. 
Ook hier een menigte mannen, die in de eerste piaats door 
hunne persoonlijk'heid grooten en meest zeer weldadigen in-
vlood uitoef~enden op het natianale levers. Maurice, Kingsley, 
F. Robertson, Jowetit, Stanley zijn ook buiten Engel and geen
I) Dean Church, The Oxford movement.
230 ENCELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK.
onbekenden. Buiten de Angli.kaansdhe kerk waren er n,iet 
minder krac`htige religieuse stroomingen, die o.a. zich open-
baarden in een openlijken strijd tegen allerlei vermeende of 
wezen'lijke maatschappelijke euvelen ; een strijd, door tegen-
standers bespot als uitingen van „the Nonconformist conscien-
ce", roar voor het rationale lever zeker van groote waarde.
Daar in Engeland het concreete zooveel meer beteekent dan 
het abstracts, de praktijk dean de theorie,, is de invloed dyer 
persoonlijkheid er .ook grooter dan elders. Invloed beteekent 
echter altijd zekere wisselwerking, zonder klankbodem is de 
grootste kunstenaar machteloos ; wij worden dus geholpen in 
onze ~beoordeeling van de algemeene gesteldhei~d in dit tijdperk 
door ors de manner en vrouwen voor den geest to roepen, die 
daarop een stempel hebben gedrukt. Wij ~denken flu slec'hts 
aan Carlyle en Ruskin, aan Tennyson en Browning, aa.n 
Thackeray en Dickens, aan George E11iot en firs. Gaskell, om 
er slechts zeer enkele der grootsten en klassieken to noemen. 
Zij werden niet door •enkele „intellectueelen", dock door 
manner en vrouwen in able kringen en standen gelezen, herle-
zen, besproken, bewonderd, gelief d . W at was bun morsel, 
vaa,k ook hun religieus, peil hoog !
Van den ook in volkskringen meest populairen van hen 
alien, Dickens, zeide onlangs de reeds geciteerde Professor 
Quiller Couch : ,,Dickens. .. had a hawk's eye for truth of 
morals. You never find him mocking a good, or condoning 
an evil thing; here his judgment and its resultant passion of 
love or of hate, I dare to say, never went wrong". Passion of 
love or hate. .. de uitdrukking is niet to sterk. En hoe weer-
spreekt zij de opvatting van hen, die in het Victoriaansche 
tijFdperk een grout marionettentheater zien, waar de personen 
in beweging worden gebracht door een mechaniek van conven-
tioneel zedelijke factoren !
Er was under de dichters en andere meest invloedrijke 
schrijvers der Victorian age een, die in merkwaardige mate 
representatief ~daarvan mag heeten, namelijk Tennyson. Hij 
bezat in sterke potentie beide de deugden en ondeugden van 
zijn tijd, en, char eenigen der eersten fihans tot de twee~den 
worden gerekend, begrijpt men, dat het beeld, dat thans van 
hem geteekend wor.dt, per anders uitziet dan dat, hetwelk leefde 
in hart en verbeeldin,g van vele duizenden in vroegere ge,
ENGELAND IN I-IET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 231
slachten. Hij was een groot kunstenaar, bij wien de vraag 
naar God en onsterfelijkheid allesbeheersc.hend was. Een 
onzijdige criticus, de Franschman Faguet, die aan Tennyson 
grooten invloed, zelfs op zijn Fransche tijdgenooten, toeschrijft, 
oordeelt, dat die preoccupatie, verve van zijn kunst to belem, 
meren, een machtige, btezielende waajrfde had 1) . Tennyson 
onderging al de geestesstroomingen van zijn tijd, 'de wijsgeerige 
en wetenschappelijke, ode relagieuse en kerkelijke ; ze zijn 
vooral tiveerspiegeld in bet schoone ,,In iemoriam" (door 
Faguet genoemd „Ce grand poeme sentimental yet philosophi-
que"). Zijn leven was be~heerscht door de ethischo i.dealen, 
die hij in een zijner vroegste gediahten ,,Oenone" aldus uit-
4drukt
,,Self-reverence, self-knowledge, self-control
These three alone lead life to sovereign power".
Faguet beschouwt daze „tres forte et tres respectable 'disci-
pline morale" als hetgeen hem stempelt als een representatiet 
Engelschman van zijn tij~d. Er was ~bij 'hem echter geed sprake 
van een correcte moraal zonder diepe wortels in bet verborgen 
zi~leleven. Voor hem gelijk voor Paulus, was de 'lietde de ver-
vulling der wet, en ~daar de poezie de eeuwige vertolking der 
liefde is, kon zijn ethiek zijn 'dichtkunst niet schaden, noch 'de 
openbaring van Schoon~heid, die hij als zijn kunstFenaarsroe-
p.ing beschouwde. Z ij n opvatting van sohoonheid echter gaf 
een zekere beperking aan zijn dichtwerk, die, zegt Faguet al-
weder, hij zelf gewild heeft. Daze beperking was voor enkele 
tijdgenooten reeds een aanstoot, en as 'dit in hoogere mate voor 
vale toonaangevenden odder de thans levenden, hoewel erkend 
moat worded, dat ode cri{tiek, zoowel toed als thans, ook zijn 
dichtkunst zelve trof, althans zijn aanspraak op den aller+hoo~g-
sten rang odder Engelands groote dichters. Tennyson weer-
spiegelde ook in zijne gedichten eenige minder gelukkige zijden 
van bet Victoriaansche tijdperk. Die zekere nationals beperkt-
heid van ~blik, waaraan de Engelschen zelve de typische bena-
ming „insularity" geven, komt in eenige zijner gedioh'ten tot 
zoo won,derlijke uiting, dat men zich afvraagt waar zijn zin

1) Faguet sehreef bij gelegenheid van den honderdsten geboortedag 
van Tennyson een merkwaardig artikel (in de Fransche taal) in de 
Quarterly Review April 1909, aan hetwelk bier een en adder is ontleend.
232 ENGELAND IN HET „VICTORIAAIreSCHE" TIJDPERK.
voor humor bij het schrijven van zekere regels gebleven is. En 
zijn an;ders schoone, geestdriftige vaderlan~dsliefde ontaardde 
som in hetgeen de Engelschen, wanneer zij het bij andere 
volken bemerken, dan „chauvinisme" plegen te noemen.
Hier lag de oorzaak vin zekere verheerlijking van den 
oorlog per se, die zijn grootste bewonderaars betreuren, 
vooral daar zij verband hield met den t1 ans meestal afge-
keurden Krimoorlog.
Tennyson deelde ook in eenige mate het oppervlakkig 
optimisme, dat althans in het derde kwartaal der 19e eeuw 
vrij algemeen was, en dat, het moet erkend worden, in nauw 
verband stored met stoffelijke oorzaken, namelijk met den 
bloei van den wereldhandel en den grooten materieelen voor-
spood van een deel der natie. Niet geheel onverdiend ook is 
het verwijt van individualis ne, dat hem thans wordt gemaakt, 
hoewel in vele zijner gedichten juist de diepere klank van een 
algemeen menschelijk bewustzijn zeer duidelijk wordt ver-
nomen. Doch het is waar, dat hij ook hierin representatief 
is van de eerste tientallen jaren van de Victorian age (die het 
eigenlijk zoo dwaas is als een afgerond tijdperk to beschou-
wen ), dat hij vreemd is gebleven aan het collectivisme, dat 
vanaf ongeveer 1866 hoe langer hoe meer veld won en het 
onbeperkt individualisme van de Manchester school voor 
goed oploste.
Tennyson was inderdaad een typisch lid van die typische 
Engelsche klasse, de zoogenaamde squirarchy (de landelijke 
grondbezitters) , die in de vorige eeuw nog een overwegenden 
invloed op het maatschappelijk leven uitoefenden. Wel had 
de zoogenaamde „industrial revolution" reeds vOOr den aan-
vang der 19e eeuw daarin groote verandering gebracht. Waar 
voorheen vier vijfden der bevolking op het platte land woonde, 
begon nu die trek naar de fabriekscentra en zeehavens, die 
langzamerhand de gedaante van een groot deel van Engeland 
veranderde. Doch men weet het, de gevolgen waren niet zoo 
ingrijpend wat de , , heerschende standee" betreft als men zou 
denken. Dat deel der revolutieleus, dat gelijkheid aanprijst, 
had hoegenaamd geen vat op de groote meerderheid der 
Engelschen. Het bleek o.a. daaruit, dat ieder industrieel of 
handelsman, die f or1uin maakte, zich haastte ,,to found a 
family", het goed van een oude verarmde familie to koopen,
ENGELAND IN HET ,VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 233
of landerijen en daarop een huffs to bouwen, en dit vast to 
zetten ails bezit van den ou~dsten zoon. Op die wijze ontstond 
telkens weder een dier kleine dynastieen, die oorzaak waren, 
dat het Engeland dier dagen, altijd met den rem van krachtige 
democratisehe invloeden, toch tot de tweeds reform bill (in 
1867) nog veel op een oligarchie geleek. De groote voorliefde 
voor het buitenleven, die aan bijna alle Engelschen eigen is, 
de fiere zelfstandigheid, die ~het verblijf op eigen erf meestal 
medobrengt, de gezonde openlucht sport, waaraan men zich 
overgaf, waren eenige der factoren in de wording van den 
typischen John Bull, zooals hij nog steeds wordt geteekend in 
het bekende humoristische blad Punch. De figuur wordt lang-
zamerhand een anachronisms ; oorspronkelijk gaf zij heat beeld 
van Aden meest typischen Engelschman vrij goed terug. Men 
ziet wat de oorspronkelijke ontwerper er in heeft willen leggen.
De Victorian John +Bull vereenigt in zijn persoon met een 
bijna kinderlijke onbewustheid allerlei tegenstrijdige eigen-
schappen. Hij geeft een indruk van voorspoed, van physieke 
kracht, van zeifgenoegzaamheid, dock ongemengd met vul-
gaire persoonlijke ijdelheid. Hij is niet „deftig" in onzen zin 
van ~het wooed, maar heeft een zekere natuurlijke 'digniteit, 
die 'hem zelden ~begeeft. Hij heeft weinig zin voor sommige 
beleefdheidsvormen, die in andere landen onmisbaar worxden 
geacht, maar komt zelden to kort in ware courtoisie en vooral 
ni+et in ridderlijke bejegening van vrouwen. Hij is tegelijk con-
servatief yen vooruitstrevend, aristocraat en democraat, met 
veel neiging tot de algemeen mensahelijke ondeugd egoisme 
en daarentegen groote vatbaarheid voor edelmoedige opwel-
lingen en onzelfzuchtige daden. Hij vereenigt een zekere 
openhartigheid (frankness) met een ijzeren terugh.ouding, die 
hij ook in anderen eerbiedigt. De sc'herts is vaak een middel, 
dat hij aangrijpt om aandoening of beroering to verbergen. 
Su'btiel is hij meestal niet, zelfs wanneer hij groot verstand of 
zelfs genie bezit. Hij gehoorzaamt aan allerlei conventies, die 
aan vreemdelingen pueriel lijken, dock voor hem deel uitma-
ken van de Britsche traditie, die hij grondig vereert. Daaren-
tegen heeft hij genoeg moe,d en zelfvertrouwen om bijwijlen 
zeer excentriek to zijn, vooral hoe 'hooger hij in de maatschap-
pelijke :hierachie staat. Het is misschien ook in verband met 
den moed den durf, dien niemand hem zal betwisten, ~dat hij
234 ENGELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK.
zeldern geneigd is tot wantrouwen (a1tijd ~min of meer een' 
uiting van vreesacihtighei'd) en aan zijn medemensch (vooral 
aan zijn landgenoot !) instinctief vertrouwen schenkt, totdat 
deze blijk geeft zulks niet to verdienen. Van zelf sprekend zijn 
bij hem eenige eenvoudige begrippen van godsdienst, recht en 
zedelijkheid ; zijn persoonlijke afwijkingen, die natuurlijk niet 
uitblijven, ~doen hem niet verlangen den algemeenen standaard 
to zijnen behoeve to {verlagen ; wat anderen aangaat, houdt hij 
zich meestal aan hetgeen ons spreekwoo~rd zoo ;goad zegt 
„kwaad is kwaad en goad is goad, of Whet vriend of vijand 
doet".
Voor zoover bier de typisehe John Bull der Victorian age 
juist is geteekend, dankte hij die algemeene eigenaar+digheden 
aan de beide groote stroomingen in zijn historisch verleden, 
die boven gesignaleerd warden. Intusschen wat zijn geestelijke 
voorouders betreft, deze John Bull heeft meer van den Cava-
lier en Tory dan van den Roundhead en Whig: hij vertegen-
woordigt eerder de landelijke dan de stedelijke bevolking van 
Engeland.
Een terugblik zij ons vergund op die snel verdwijnende 
„county society", +die thane bet mikpunt is geworden van 
velar scherpe critiek. Niemand zal ontkennen, dat er voor die 
critiek gegronde gegevens bestaan, doch de onpartijdige 
beoordeelaar van het Engelsc.he leven zal evenmin ontkennen, 
dat juist die eigenaardige verhou}dingen veal hebben bijgedra-
gen tot de karaktervorming, die over het al,gemeen een geluk-
kige mag beaten.
Het leven op de groote kasteelen kenmerkte zich door een 
pracht en praal, grooter dan die men aan de kleinere Euro-
peesche hoven kende, doch meestal ontbrak de ontzenuwende 
weelde, eerder eigen aan steedsche millionaire }dan aan grond-
bezitters, die noodzakelijk een groot deal hunner inkomsten 
moeten aanwenden voor bet onderhoud hunner bezittingen en 
andere algemeene doeleinden. De rol van den adel in bet 
Hooger Huis behoort tot ide geschiedenis ; evenals die der zeer 
invloedrijke ,,country gentlemen" in bet Lager Huis. Min-
der bekend misschien, of althans minder in zijn vollen omvang 
beseft, is de schaal waarop de grondbezitters, zonjder de minste 
geldelijke schadevergoeding, allerlei administratieve en rech-
terlijke functies vervulden, die in ons land worden waarge-
ENCELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 233
nomen door commissarissen der Koningin, gedep uteerde 
leden der provincials Staten, burgemeesters en kantonrech-
ters. In :den loop der vorige eeuw is in dat opzicht veel ver-
anderd, namelijk sedert de oprichting van ,,county" en 
,,district councils" (burgemeesters, mayors, heeft men 
slechts in de grootere steden) en de democratische strekking 
om het getal bezoldigde ambten gestadig uit to brei~den. De 
Engelschen wijzen met trots op het plichtsbesef en den ver-
antwoordelijkheidszin, de „public spirit", de onvermoeide 
werkzaamheid van velen, misschien wel de meesten, Bier 
heeren '). Wat •de verhouding met de pachters aangaat, de 
aloude gewoonte van elkander to ontmoeten in ,,hunting"-
en ,, cricketf eld" droeg zeker bij tot den niet zeldzamen vriend-
schappelijken voet, waarop zij tegenover elkander stonden.
Het leven op de minder groote en betrekkelijk kleine 
buitens (bij de laatste kan men vele ,,rectories" en 
,,vicarages" rekenen) mag in groote trekken als bekend wor-
den verondersteld en had menige punten van overeenkomst 
met dat op onze Nederlandsche buitens. Ook ten onzent een 
ruime gastvrijheid, waarvan minder bevoorrechte bloedver-
wanten en vrienden dankbaar genieten, dock noodzakeiijk op 
een veel kleinere schaal, als gevolg van het zoo verschiUend 
erfrecht. Typisch blijft het Engelsche landhuis als eenig, of 
zeer beslist hoofdverblijf, als blijvend centrum, ook na het 
overlijden van den vader 2) van die talrijke Victorian families, 
wier leden in alle hemelsstreken waxen versprei'd, als voor-
werp der liefde, vrij van afgunst, van de ,,younger sons" en 
de dochters, die beiden een hoogst bescheiden deel van het 
familievermogen ontvingen.
,,Disinterested interest is the keynote of healthy life" zegt 
zeer treffend de schrijfster Mrs. Bosanquet. Indien dit waar 
is, dan is de buitenman zeker bevoorrecht boven Aden stedeling, 
wat de kansen van een gezonde karakterontwikkeling betreft.
1) Dezen indruk ontvangt iedere lezer van biographieen, gelijk bijv. 
die van Lord Wantage, door zijn weduwe, en van Lord Minto door een 
bekenden letterkundige, John Buchan, beide in hooge mate teekenend van
zuiver Engelsche toestanden.
2) De moeder ontruimde dan het huffs ten bate van zoon en schoon-
dochter en trok zich terug op het „Dowerhuis ", een kleiner huffs, dat op 
de grootere goederen voor verblijf der weduwe was bestemd.
1926 II.	16
236 ENCELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK.
Hoe het zij, in Engelan.d wordt door velen beweerd, dat de 
squirarchy, de Anglikaansche geestelijkheid er bij gerekend, 
hat grootste aantal dier mannen heeft geleverd, die, door 
karaktereigenschappen bovenal, aan staat en maatschappij 
duurzame diensten hebben bewezen. De „Dictionary of 
National Biography" levert het bewijs, dat een meerderheid 
daarvan afkomstig was van de pastorieen den Anglikaansche
kerk 1).
Het spreekt van zelf, dat hat gezinsleven, ook in die kringen, 
stark den stempel droeg der „Victorian lady" (gentlewoman, 
noemde men Jhaar in lien tij~d gaarne). Door haar kleln- en 
achterklein.dochters wordt zij thans vaak geschilderd als -een 
bekrompen, kleinzielig, preutsch wezen, zoo geharnast in 
conventies, dat zij ziich nauwelijks kon bewegen, met weinig 
initiatief, noc'h minder invloed, althans maatsc'happelijken 
invloed, slachtoffer van een ar;mzalige o.pvoeding en van de 
mannelijke tyrannie. De werkelijkheid mag ~hier en daar stof 
hebben geleverd voor die caricatuur ; meer dan een sours ver-
makelijke caricatuur is dat beeld ntet.
Die Victorian ladies waxen in het bezit van jets, dat thans 
tot de grootste zeldzaamheden behoort, namelijk „leisure", 
veal tijd, waarover zij ode vrije beschikking 'had~den. Dit hiel,d 
verband met de levenswijze dcier dagen. Het personal in de 
groote en middelbaar groote huizen was zeer talrijk en naar 
de regels eener vaste hierachie verdeel;d, zoodat de huisvrouw 
uitsluitend to maken had met twee of drie hoof den van depar-
tementen en de groote machine toch zonder zichtbare wrijving 
liep. (Er waxen stellig nadeelen aan dit stelsel verbonden, die 
Fhans algemeen worden erkend). Het gebruik of misbruik 
van vrijen tijd is een der zekerste toetssteenen voor karakter-
beoordeeling. Over hat algemeen maakten die vrouwen een 
goad gebruik van haar tijd. Zij dankten daaraan een misschien 
beperkten, maar toc'h degelijken en vooral vriendelij'ken aard 
van ,,cultuur", vrij van pose als „intellectueelen", zonder een 
zweem van pedanterie. Een „library", niet uitsluitend heeren-
vertrek, waarin de meeste Engelsche klassieken hun wag 
vonden, ontbrak in weinig landhuizen. Een kist boeken en 
tijdschriften van Mudie of een ander leesgezelschap wend
1) Memories and Hopes by the Rev, the Hon. E. Lytteltan.
ENGELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 237
zelden in een „goed" huffs gemist, en de inhoud kwa~m mis-
schien het meest in vrouwelijke handen. De groote belangstel-
ling in de politiek van haar land, die de meesten in het bloed 
zit, bracht haar in dezelf de gedachtensf-eer als die der 
mannelijke leden van het gezelschap, die niet zel:den haar 
oordeel in deze zaken zeer op prijs stelden. Het germs van 
persoonlijke eerzucht yen van noodgedwongen preoccupatie 
met eigen carrierRe maakte haar tot ideal.e deelgenooten in den 
levensloop van vaders, echtgenooten, broeders, zoons. Er was 
bij haar -een merkwaardige vatbaarheid voor inters, wel be-
wust, nadenkend gent van de natuur, van haar tuinen, waar 
zij dikwijls zelve arbeidden, van d ~ speciale schoonheden van 
eigen ,,county", die zij wisten to onderscheiden van de ver-
schillende aantrekkelijkheid van an~dere „counties", van de 
prachtige Engelsche cathedralen en schoone ou,de dorpskerken
een en ander' vaak gepaard met een niet geringe kennis van 
botanie, van locale gesehiedenis en van de kerkelijke architec-
tuur in haar historische ontwikkeling. De lief~hehberij in 
„sketching" (in de open lucht teekenen ) was zeer algemeen ; 
er was veel talent in de wlotte, juiste teruggave der groote 
trekken van een landschap met eenige besliste potloodstrekren. 
De uitgewerkte aquarellen brachten het zelden tot hooge kunst, 
loch wer.den veelal de eer van omlijsting waardig geacht en 
versierden bij honderdtallen de wander van zit- en slaap-
kamers. Velen 1dier dames waren ook zeer btedreven in het 
copieeren van oude schilderijen, waartoe haar nog die pre-
Raphaelite beweging aanspoorde.
De vrouw, ook in de ,,early and mid-Victorian" periode, 
heeft geen klein aandeel gehad aan hetgeen de Engelschen 
eigenaardi~g ,,empirebuilding" noemen. Zij wilt moedig en 
opgewekt de gevaren to trotseeren, in dien tijd vooral, aan 
overzeesch,e reizen verbonden en z:ich aan to passer aan aller-
lei vreemde, vaak zeer moeilijke toestanden. Daarbij bleef zij 
zichzelve en stich~tte overal een home, waar de beschaving, het 
decorum, veelal de bekoring werd teruggevonden van de 
manor house of rectory, dat zij had verlaten. Met zekere 
uitzonderingen, ;die natuur:lijk den meesten stof hebben gete-
verd aan den romanschrijver, word in de deftige ambtswoning 
of den eenvoudigen bungalow, aan wier hoofd een vl•ou w 
stored, het Engelsehe levee van zijn beste zijde gekend.
238 ENOELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK.
Reeds lang voor het einde der Victorian age begon de 
invloed der countyfamilies gestadig to verminderen. Sedert 
dien heeft de oorlog een zoo ingrijpende omwenteling teweeg 
gebracht in alle Engelsche levensverhoudingen als zelden of 
ooit in de wereldgeschiedenis heeft plaats gehad 1).
Alle grondeigenaars, van de grooten tot de kleinen toe, en 
dat deel der An,glikaansche geestelijkheid, dat leefde van de 
opbrengst van kerkelijke landerijen, hebben zware verliezen 
geleden ; zelfs waar zij niet bepaald verarmd zijn, is hun 
levenswijze in ide meeste gevallen zeer veranderd. Intusschen 
het is merkwaardig, dat deze sociale omwenteling weinig bit-
terheid of klachten veroorzaakt. De slachtoffers beschouwen 
het gebeurde als een onvermijdelijke voortzetting van de 
geweldige opofferingen, die de oorlog, hoewel in ongelijke 
mate, van alle standen heeft geeischt. Trouwens men was 
voor den oorlog ook in die kringen er veelal van overtuigd, 
dat de algemeene sociale toestanden idringend riepen om
ingrijpende wijzigingen 2),
De gevolgen Bier „omwenteling" zullen natuurlijk in de 
toekomst hoe langer hoe meer zichtbaar worden in alle deelen 
der samenleving. Zij worden flu reeds met vreugde begroet 
of met smart betreurd naarmate van het standpunt dat men 
inneemt, en hier komt de historische scheidingslijn vrij 
duidelijk uit.
De leerlingen der openbare gemeentescholen voor middel-
1) Die sterke bewering is afkomstig van den redacteur van het 
invloedrijke weekblad, The Spectator, den Heer St. Loe Strachey.
2) Eene dame nit een oud-adellijke regeeringsfamilie schreef om-
streeks den tijd der vredessluiting in een particulieren brief: ,,No one 
who thinks at all and loves his fellow creatures can wish for a return 
to pre-war conditions". In een der talrijke levensbeschrijvingen van 
jonge gesneuvelden in den oorlog, komt deze merkwaardige zinsnede 
voor : „Archibald Don was one of a remarkable number of Public School 
boys coming to the Universities in the few years just before the war, who 
felt something of the challenge made to the chivalry at least, if not to the 
religion of the so-called „governing classes", not to shelter themselves in 
the comfortable and dignified life only made possible for them by the 
unfairly conditioned work of those~ below, and from the shelter so 
provided to be content with looking out upon the far-reaching results of 
the neglect... of the problems by former generations of their class. 
Archibald Don a memoir 1890--1916 edited by Ch. Sayle.
ENGELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 239
baar onderwijs, die wanneer zij studeeren, meestal de nieuwe 
universiteiten bezoeken, zullen hoe langer hoe meer geduchte 
mededin;gers worden voor de leerlingen der „public schools", 
welke tot nog toe verreweg het grootste contingent leverden 
voor de hoogere rangen in leger en vloot en voor de , ,civil 
service" (de administratieve posten in het gansche rijk).
Doch nu blijkt weder de waarde, die de Engelschman der 
hoogere standee (dit laatste in zeer ruimen zin verstaan ) 
hecht aan de public school opleiding. Hij vreest dat die 
nieuwe klasse menschen zal to kort schieten in de specifieke 
hoedanigheden, die ode public school aankweekt 1) . Die moge-
lijkheid is echter een prikkel om de „moral training" in alle 
scholen to verbeteren.
Van internationaal standpunt bezien, zou het kunnen blij-
ken, dat die groote uitbreidin;g der min of meer ,,.heerschen~ 
de" standee een gunstige factor wend voor de zoo gewenschte 
verbroedering der volken. De nieuwe John Bull zal waar-
schijnlijk niet zoo ver afstaan van den „foreigner" als zijn 
typische naamgenoot in het verleden. In ieder geval er is flu 
reeds een zekere kentering in de houding tegenover andere 
volken. Het kon den gemiddelden Brit vroeger zeer weinig 
schelen hoe de ,,foreigner" over hem dacht. Bovendien 
nlemand begreep in then tijd hoe gevaarlijk het wantrouwen 
en de haat ook van den ,,man in the street" (dit bij millioenen 
vermenigvuldigd) eventueel kan worden voor den vrede der 
volken. De ontzettende ervaringen van den oorlog hebben 
een nieuw besef van solidariteit in het levee geroepen, dat 
niet langer bij de grenzen ophoudt. De houding van trotsch
1) Dr. Rouse, die aan het hoofd staat van de zoogenaamde Perse school 
to Cambridge (een public school, dock allerminst aristocratisch) zeide 
kort geleden : „Certain things might be taken for granted in boys educated 
in the great schools. They acknowledged the first claims of honour and 
public spirit ; they believed in fair play, and generally practised it... The 
men who made profits out of the war, were nqt the gentlemen, but (those) 
who had not the advantage of the same training". Doch hij wenscht vol-
strekt niet de „gentleman's code of honour" als een monopolie to beschou-
wen voor eene klasse zijner medeburgers. ,,The gentleman's code of 
honour applied equally well to the peasant brought up in English ways 
and to the artisan, provided he was left alone by the agitators. Religion 
must be the base". En hij wijdt verder uit over de onmisbaarheid van 
een „good home" en betreurt het dat de „Victorian home" sedert den 
oorlog in het algemeen zeer nadeelig veranderd is.
240 ENGELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK.
isolement is onmogelijk gewor,den en evenzeer de sporadische, 
schijnbaar willekeurige, bemoeiing met de zaken van bet con-
tinent, nu eens uit eigen belang, dan weer als gevolg van 
populaire en ontegenzeggelijk echte sympathie met onder-
drukte volken 1) .
Men heeft zich in Engeland langen tij'd :geen rekenschap 
gegeven van het feit, dal althans in Frankrijk en Duitschland, 
de meening algemeen verbreiid was, ~dat „Engeland in zijn 
verhouding tot Europa zich altijd egoistisch, geldzuchtig en 
laf had getoond, en, zelf als eiland onbevreesd voor inval, 
steeds beproefde de volkeren op het continent tegen elkander 
in het harnas to jagen, teneinde van hun uitputting partij to 
trekken om zijn koloniaal rijk uit to breiden en het feitelijke 
monopolie van den wereldrijkdom to bekomen" 2),
Engelsche schrijvers maken zich thans sterk ale ongegron.d-
heid to bewijzen ~dier ~gew~e~ldige besehuldiging. Hun bewijs-
voeringen tegen de „legend's" van het „perfide Al~bion" 
kunnen hier natuurlijk niet vermeld worden 3), Zij ontkennen
1) Het is natuurlijk een gemeenplaats dal onze tijd veel overeenkomst 
heeft, in weerwil van groote punten van verschil, met het tijdperk na de 
Napoleontische oorlogen. Ook toen kon iedere onpartijdige beoordeelaar 
in menig opzicht een zekere zedelijke meerderheid bij de Engelschen 
waarne:men. De Fransche schrijver van de „Histoire du peuple Anglais au 
XIXieme Siecle ", Elie Halevy, constateert dal de Britsche legers, in 
tegenstelling met de legers van Napoleon, nooit leefden op kosten van 
de landen, waarin zij zich bevonden, hetzij als vijanden, hetzij als 
„bevrijders". Zij betaalden altijd dadelijk de levensmiddelen, die zij 
behoefden, of listen dezelve tegen hoogen prijs van over zee komen. 
Wellington trad meermalen op als beschermer van Frankrijk tegen de 
wraakzucht der bondgenooten. De Britsche regeering stelde zich ten doel 
als onpartijdig scheidsrechter op to treden in de vredesonderhandelingen. 
En loch... had die houding, volgens Halevy, jets kouds en onwelwillends, 
en plotseling gevoelden zich alle continentals landen vereenigd in den 
geest van verzet tegen het vreemde yolk, dal zich met hunne zaken kwam 
bemoeien en hun deugd en wijsheid prediken (precher la moralize et la 
sagesse).
Men kan d. o. dankbaar erkennen dal in den allerlaatsten tijd de weder-
zijdsche verhoudingen jets beter zijn geworden dan een eeuw geleden.
2) The legend of „Perfide Albion" art. in ,,The Edinburgh Review" 
Jan. 1924 by Prof. W. Alison Philips.
3) In bovengenoemd artikel words verwezen naar de volgende werken 
„Traditions of British Statesmanship" by the Hon. Arthur Elliot (Con-
stable & Co.). „British Foreign Policy in Europe" by H. E. Egerton 
(Macmillan). „A century of British Foreign Policy" by G. P. Gooch & 
J. H. B. Masterman (George Allen and Unwin).
ENOELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 241
echter ni{et, dat Engelsehe staatslieden somwijlen aan~leiding 
gaven tot het verwijt van dubbelzinnigheid.
Onder den drang eener krachtige publieke meening in 
Engeland, in sommige gevallen uit persoonlijk, hartstochtelijk 
medegevoel, lieten zij zich gaan om in de bees to springen voor 
onderdrukte Polen, Hongaren, Italianen, dock slechts met het 
goedkoope middel van woorden ; daar er geen daden volgden, 
weed de b-elangeloos+hei,d hunner protesten niet onnatuurlijk 
in twijfel getrokken. Het be'hoeft verder geen betoog dat niet 
een hoogstaand Engelschman iedere bladzijde zijner geschie-
denis zou wil,len ,Tech+tvaardigen, evenmin als de meest vader-
landslievende Nederlander iedere bladzijde der zijne, hoewel 
noch de een noch de ander geneigd is tot eene openbare 
boetedoening tegenover den buitenlander ! 1)

De beschuldiging van huiohelarij brengt ons terug tot ons 
uitgangspunt de oogenschijnlijk veranderde mentalitiet der 
Jngelschen. Die beschuldiging, meer of minder fel geuit, in 
bedekte of onbedekte termen, in puntige essay of ingevlochten 
in den roman, vloeit telkens en te.lkens u•it de pen der heden-
daagsahe schrijvers, wanneer tde „Victorian age" hun onder-
werp is. Hot is waar, wanneer de publieke opinie, zooals toen 
het geval was, een vaste richting aangeeft voor den gedaehten-
gang, en bepaalde repels voor uiterlijken wanidel, en er min of 
meer schande aan verbonden is om daarvan of to wijken, be-
staat natuurlijk het gevaar, dat de overtreder dier ongeschreven 
wet zich of schuil hou+dt, of, waa+r zijn belang het meebrengt, 
een gehuichelde instemming betuigt met stellingen, die hij in 
zijn hart verf oeit . En, hoe hooger het i~deaal, hoe f ij ner de 
beschaving, hoe stronger de eischen van den maatschappe-
lijken omgang, des to grooter hot gevaar van die su+btiele open-
baringen van onwaarach;tigheid, die onder de rubriek vallen 
der typisch Engelsche termen ,,cant" and ,,humbug". Zou 
hot tegenwvoordig geslacht in dit opziaht geheel vrij uitgaan en 
met een nieuwerwetsch Farizeeisch gebaar , , dankbaar" kun-
nen getuigen, „niet to zijn gelijk de Victorians", die naar zijn 
oortdeel in dezen , , zondaren" waxen?
1) Wat de in Nederlandsch oog ergste steep des aanstoots betreft, 
de Transvaaloorlog, er zijn onder Tories zoowel als liberalen veel meer 
lieden, die dien hartgrondig afkeuren dap men hier to lande vermoedt.
242 ENOELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK.
In een geestig betoog beweerde kort geleden de bekende 
jeugdige schrijver Clutton Brock dat, al waren de Higginses 
en Chadbands van Dickens stellig uitgestorven, er alle reden 
blijft voor den hedendaagschen Engelschman om op zijn hoedo 
to zijn tegen den altij~d bestaanden vorm van zelfmisleiding, die 
Clutton Brock vergelijkt met de beschermende nabootsing 
(protective mimicry) welke men in •de natuur waarneemt. 
,,We are on our guard against the humbug of the past, and for 
that reason all the more liable to deceive ourselves and others 
with the humbug of the present. For the Englishman now pri-
des himself not on the profession of any lofty morality, but on 
being a good fellow without any such profession. He plays the 
game; his heart is in the right place, though he does not wear 
it on his sleeve ; above all he can ado the right thing without 
talking about it. He prefers common sense to vague theory
and slang to rhetoric" ... 1).
Prof. Quiller Couch, dien wij in een ander verband aan-
haalden, is niet de eenige onder de oudere tijdgenooten, die 
een laps durft to breken voor de „Victorian age". De bekende 
letterkundige, Sir Edmund Oosse 2), die zelf behoorde tot de 
niet zeldzame rebellen van dat tijdperk, deed zulks in een 
geestig artikel in de Edinburgh Review (Oct. 1918) dat hij 
betitelde „The agony of the Victorian age". Het was geschre-
ven naar aanleiding van de verschijning van het ook ten 
onzent beken#d boek door Lytton Strachey ,,Some eminent 
Victorians", en in verband met een lezing door den toen-
maligen heer Asquith over ,,Some aspects of the Victorian 
Age". Terecht werd van dat artikel van Oosse elders gezegd 
,,He points out the lack of human sympathy and the con-
sequent radical unfairness, which are latent under the veneer 
of contemptuous impartiality. The essay is a vindication of 
sanity and breadth of view over the powers of incisiveness
and epigram" 3).
Men zou dien laatsten zin mogelijk kunnen paraphraseeren
1) Artikel in de Times : A Theme for Satire. Humbug and slang. 
Clutton Brock is helaas overleden.
2) Van hem verscheen jaren geleden „Studies in Northern Literature", 
waarin hij onzen Vondel huldigt („this great genius") en zelf eenige 
Hollandsche dichtwerken uit dien tijd in het Enge!sch overbrengt.
3) The Spectator.
ENOELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 243
als de tegenstelling van een gezond idealisme met een gevaar-
lijk cynisme.
De cynicus is al to veel aan het wooed in het hedendaagsche 
Engeland. Men zou haast zeggen, dat de idealist en de cynicus 
strijden om de ziel van Engeland. Het idealisme openbaart 
zich in den „geest van Locarno", in het propaganda voor 
den volkerenbond, in de gemoedelijke speeches van den 
Premier in Parlement en meeting, aan Capital and Labour 
gericht, om eensgezind to arbeiden voor het welzijn der gan-
sche natie. Intusschen heeft een en antler een soortgelijke uit-
werking op den cynicus, die zich natuurlijk realist noemt, 
als die van een rooden lap op -een stier. Men lacht over ,,stem-
ming waken" en wordt korzelig over het herhaald beroep op 
altruistische, of zelfs bloot verstandige overwegingen.
En toch... Engelsch idealisme heeft steeds een bestanddeel 
van nuchterheid. Niet de logica, loch het gezond verstand, 
maakt de gevolgtrekkingen der voorafgaande stellingen. (Heft 
is gansch iets antlers dan de sentimentaliteit a la Rousseau, 
verbonden met de scherpe wapenen der logica, die de wijzen 
in alle landen zoo terecht duchten voor dc steeds wassende 
democratic). En dc Engelschen met hun fijnen praktischen zin 
weten dat hun landgenooten niet door koele redeneering van 
tegen- tot v®orstanders eener ,,cause" worden gemaakt. Zij 
zeggen terecht in een bekend rijmpje
A man convinced against his will 
Is of the same opinion still.
In het lange, moeilijke, geduld eischende procede van over-
reding der massa's, dat in onze hedendaagsche maatschappij 
nu eenmaal onvermijdelijk is geworden, houden zij rekening
net al ode factoren van geweten en wil, van liefde en haat, 
die ten slotte de beslissenden zijn in het leven van den enkeling 
en :dat der volkeren. In Engeland althans schijnt waar to zijn, 
hetgeen een Engelschman onlangs in een particulieren brief 
schreef : ,,Lord Birkenhead may sneer at second class brains, 
but it is first class character we want".
Het spreekt van zelf, dat zij, die in Engeland deze opvatting 
deelen, zich angstvallig afvragen of het volkskarakter niet 
een ongunstige verandering ondergaat. Men moet zich natuur-
lijk het standpunt irdenken van iemand, die de hooFdtrekken
244 ENGELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK.
van het Britsche karakter ziet zooals Burke zulks deed. 
Allerlei materieele oorzaken, allerlei geestelijke stroomingen, 
veelal dezelfde, die wij ten onzent kennen, zijn bezig aan de 
„omwenteling", die dag in dag uit haar onverbiddelijken gang 
gaat. Het is ondenkbaar dat John Bull daarbij geheel dezelfde 
zal blijven. Doch welke wijzigingen het volkstype ook zal 
orndergaan, men kan met zekerheid zeggen, dat het behoud 
van al het beste daarin, indien het behouden malt blijven, to 
danken zal zijn aan dezelfde snort invloeden, waaraan Lecky 
en Trevelyan zoo groot gewicht hechtten.
Men zou aan dat behoud kunnen twijfelen, wanneer men 
b.v. den hier ook veel gelezen, uiterst knappen roman van 
Galsworthy „The Forsytes" als een beeld der gansche 
Engelsche samenleving beschouwde. Waar hij op zulk een 
groot doek uitsluitend meestal ignobele figuren schildert, 
althans niet een, die in de verste verte overeenkomt met den 
typischen „Christian gentleman" van Dr. Arnold, is het 
begrijpelijk, dat de buitenlandsche lezer, die slechts sporadisch 
met bet Engelsche leven in aanraking komt, schouderop-
halend beslist, dat bet beweerde idealisme der Victorian Age 
een hersensschim is geweest. G lukkig behoeft de bekwame 
schrijver niet beschouwd to worden als de eenige tolk van 
bestaande Engelsche toestanden 1), evenmin als het legio 
romanschrijvers en romanschrijfsters, die in het algemeen een 
geheel anderen blik op het leven hebben dan hun groote voor-
gangers 2).
Er zijn gelukkig nog andere stemmen in het groote koor van 
schrijvers en sohrij~f sters dan die, wier geluid het meest bui~ten 
de grenzen reikt. E oc'h ... wij molten geen plaatsruimte meer
') Men zie hierover een merkwaardig artikel in de Revue des Deux 
Mondes van 1 Juli ji. „Dernieres nouvelles des Forsytes" door Louis 
Gillet.
2) Men vergelijke b.v. The heart of Mid-Lothian (Walter Scott) en 
Adam Bede (George Eliot) met hedendaagsche romans, die hetzelfde 
onderwerp behandelen. Intuschen wat letterkundige waarde aangaat, is 
er tot nog toe vermoedelijk niet een meesterstuk bij, dat zulken lof zou 
ontlokken aan een buitenlandschen criticus, als dien Melchior de Vogue 
uitsprak over Adam Bede : „Une larme tomhe sur ce livre ; pourquoi je 
defie le plus subtil de dire ; c'est que c'est beau comme Si Dieu parlait ; 
voila tout". (aangehaald door Edmund Gosse in „Portraits and 
Sketches").
ENOELAND IN HET „VICTORIAANSCHE" TIJDPERK. 245
verwachton. Slechts zij het ons vergund een kort geleden ver-
schenen levensber,icht to noemen, dat daarom in ons kader 
past, omndat de persoon, daarin beschreven met recht een 
„Puritan Cavalier" is genoemd en dus bet tweevoudige type 
in zich vereenigde, dat wij in deze bladzijden hebben trachten 
to teekenen. Wij bedoelden bet Leven van Dr. Butler, als 
„Master of Trinity" 1) 1886---1918 door zijn zoon J. R. M. 
Butler.
De hulde van den jongen man (een zoon uit een tweede 
huwelijk) aan den reeds bejaarden varder is des to schooner, 
omdat zijn eigen schitteren,de academise'he loopbaan geheel 
behoort tot deze eeuw en zijn vader in de meeste opzichten een 
,echte „Victorian" is gebleven. Verschil van opvatting is bier 
en daar blijkbaar, maar dit maakt den indruk des to sterker 
van den eerbied en de liefde, die deze groote Christen inboe-
zemde in zeer wijden kring en ais headmaster van Harrow en 
to Cambridge, waar aanvankelijk zijne benoeming geen onver-
deeFde goedkeuring ontving.
Ten slotte vragen wij vergunning voor de plaatsing van nog 
een citaat (hoewel wij vreezen in dit opzicht reeds indiscreet 
to zijn geweest), omdat dit uittreksel uit een invloedrijk week--
blad 2) een bewijs levert van bet groote gewicht, ook in hooge 
universiteitskringen in EngeLand, aan zedelijke waarden 
gehecht. ,,What gave Dr. Butler his position in Trinity and in 
Cambridge was not his courtesy or his tact, or his beautiful 
speeches, but his dharacter". „There is no other man I have 
known", wrote one of the Fellows of Trinity, „whose record 
of pure goodness ) is so absolutely unbroken in my memory".
S. I. VAN ZUYLEN VAN NYEVELT.
') ,,Master" als titel van bet hoofd van Trinity College, Cambridge. 
Men weet dat de hoofden van colleges in Oxford en Cambridge ieder 
een bijzonderen titel hebben, b.v, in Cambridge, Provost, bet newt
,Master"; in Oxford daarenboven Warden, Dean, Rector, Principal 
wel typisch van de verbijsterende verscheidenheid in bet Engelsche leven.
Z) The Spectator.
Het is misschien overbodig er aan to herinneren, dat „goodness" 
een ruimere beteekenis heeft dan onze „goedheid ".
EENHEID IN DE WEERMACHT.
Hieronder zullen worden beschouwd grondslagen voor de 
organisatie van de weermacht van het Koninkrijk der Neder-
landen. Daarbij zal worden gevolgd de deductieve methode ; 
uitgaande van de algemeene gegevens voor den geheelen 
Staat van Europeesch en Overzeesch Nederland, zullen die 
grondslagen worden ontwikkeld onder voortdurende verge-
lijking met het bestaande om na to gaan of men blijft binnen 
de grenzen der practische mogelijkheden.
Als gegeven hebben we vooreerst de Nederlandsche Staat 
bestaande uit het Rijk in Europa en de Overzeesche Oewes-
ten, gescheiden door drie a vier weken oceaan. Die Staat 
heeft ruim 50 millioen inwoners, 7 millioen in Europa en 
45 millioen overzee yen vormt in het economisch leven der 
volkeren een element van wellicht even groot belang als Japan 
of Italie.
Maar, terwijl Italie een groote mogendheid is van localen 
rang en Japan zelfs een groote mogendheid in ruimeren zin, 
beschouwt Nederland zich zelf en niet ten onrechte als 
een der kleinen, als een der zeer zwakken, in het bijzonder 
op militair gebied.
De oorzaken van die zwakheid zijn
de groote afstand van het Moederland, de kern van intel-
lect, kapitaal en energie, van ode overzeesche gebieden ;
de omstandigheid, dat de bewoners van die overzeesche 
gewesten het overgroote deel van de bevolking niet 
behooren tot den Nederlandsohen stam, tegenover de gedachte 
van den Nederlandschen Staat vrij onverschillig staan, groo-
EENHEID IN DE WEERMACHT.	247
ten+deels niet de ontwikkeling hebben om haar to omvatten, 
voor een klein deel zelfs vijandig ertegenover staan, evenals 
dat trouwens in Nederland zelf het geval is;
de afkeer van den Nederlandschen stam tegen gewapende 
bescherming van zijn belangen, de zucht om winsten to be-
halen zonder daarvoor de noodzakelijke offers to brengen, 
the fault of the Dutch, giving too little and asking too much.

Ik ga er van uit, dat Nederland's welvaart en zelfs zijn 
onafhankelijkheid ten nauwste verbonden zijn aan het behoud 
der verbinding tusschen het rijk in Europa en ide overzeesche 
gewesten. Het is een belang van de allereerste orde, dat de 
tweeeenheid Nederland-Indie ongestoord blijve voortbestaan ; 
daarop dient onze militaire organisatie to zijn gebaseerd.
Het schijnt wel noodzakelijk, dit natuurlijke beginsel hier uit 
to spreken, flu de afgetreden Regeering, die toch niet verdacht 
kon worden van onverschilligheid ten opzichte van onze defen-
siebelangen, heeft gewenscht, dat de zor,g voor de verdediging 
van Nederlandsch-Indie en daarmee de zorg voor de be-
scherming van de verbinding met het Moederland in haar 
geheel zou moeten berusten bij den Minister van Kolonien, 
als ware dit een koloniaal en niet een nationaal belang, 
nu men ook in militaire kringen een vender doorgevoerde 
scheidin-g van Indie en Nederland op militair gebied hoort 
bepleiten, de verdediging aan ieder ;der gebiedsdeelen zonder 
underling verband wil overlaten, uitgaande van ,,de onmoge-
lijkheid om Indie vanuit Nederland to verFdedigen".
Zeer zeker is er geen sprake van, dat wij zelfstandig onze 
overzeesche gewesten en de verbinding daarmee in tij+den van 
oorlog zonder hulp van anderen zouden kunnen beschermen 
tegen iederen aanval, then men daarop, kan verwachten, 
maar toch verkeeren we, ondanks de nationals onverschil-
ligheid daarvoor, in betere omstandigheden dan we eigenlijk 
verdienen.
We danken dit aan de omstandigheid, dat dz defensie-
belangen van onzen staat voor een `een grout deel parallel 
Ioopen met die van Grout-Brittanje, zooals dat trouwens 
altijd het geval is geweest.
Het is voor het Britsche Rijk een levensbelang, dat onze 
havens en riviermondingen in Europa niet in handers vallen
248	EENHEID IN DE WEERMACHT.
van een con.tinentale groote mogend~heid, dat onze overzeesche 
gewesten in handen blijven van een Europeesche natie zonder 
agressieve bedoelingen, dat die gewesten aan Nederland ver-
bonden blijven om ons zelfstandig bestaan to verzekeren. 
Sedert wij zelven tot mogendheid van den tweeden rang zijn 
teruggebracht, heef t Engeland ons nimmer beoorloogd ,dan 
om ons voor hat Engelsche systeem terug to winnen zoo dik-
wijls wij, als in 1780 en van 1795 tot 1813, in andere betrek-
kingen verstrikt waren geraakt. In 1814 heeft hat ons onze 
kolonien grootendeels teruggegeven, niet uit edelmoedi,gheid 
of op billijkheidsgronden, maar in zijn welbegrepen en met 
breeders blik gezien eigenbelan;g, want zonder India zou 
Nederland in dien tij.d tegenover Frankrijk (en later tegenover 
Duitschland) zijn zelfstandig bestaansrecht hebben verloren. 
Toen in de 19e eeuw Duitschland opkwam als de sterkste 
vastelandsmogend'heid, die de Nederlandsohe en Belgiscbe 
kusten bedreigde, was Engeland bereid alles in to ze:tten, om 
de aanhechting van die gebieden aan hat groote rijk to beletten, 
wederom niet ,in hat belang der kleine natien", maar om lief 
Britsche Rijk tegen levensgevaar to beschermen.
En Ned.-India beheerscht den zeeweg van den Indischen 
naar den Stillen Oceaan en vormt een brug in blanke handen 
tussehen Britsch-India en Australia ; hat Britsche imperium 
heeft er bet grootste belang bij, dat daze gewesten niet in 
andere handen komen. Als we char in moeilijkheden geraken 
met een andere groote mo.gendheid zijn we zeker van Brit-
sche sympathie en steun, miss... we ook hat onze doers.
I -let zou zelfmoord zijn, ons ooit in oorlog met Groot-
Brittanje to begeven, zoolang dit Rijk hat wereldbeheerschen-
de is. De snelle groei der Vereenigde Staten kan ongetwijfeld 
op den duur tot veranderde machtsverhoudingen lenders, maar, 
voor zoover vooruit is to zien, zijn en blijven wij maar afhan-
kelijk van onzen naasten nabuur in Europa en India dan van 
den verder of wonenden Uncle Sam, behalve in Amerika.
Onze verhouding tot Engeland moat echter niet of niet 
alleen worden beschouwd als een toestand van afnankelijk-
heid ; wij hebben Engeland noodig voor de bescherming van
onze belangen, maar hat heeft ons evenzeer noodig. Het
Britsche Rijk heeft er hat grootste belang bij, dat hat ons niet
in de armen van zijn tegenstanders drijft ; hat is een uitnemend
EENHEID IN DE WEERMACHT.	249
belang van die mogendheid, dat onze hulpmiddelen niet ter 
beschikking komen van zijn vijanden, zoowel in Europa als in 
Azie en Amerika.
Daarom heeft Engeland ons buiten den oorlog gelaten in 
1914-1918. We weten thans, dat et' Engelsche staatslieden 
zijn geweest, die ons den oorlog hebben willen verklaren, 
maar de wijsheid van het kabinet van St. James heeft dit belet.
Waren we toch aan Duitsche zijde in den oorlog gekomen, 
dan zouden onze kusten en riviermondingen ter beschikking 
van den Duitschen onderzeedienst hebben gestaan, nog afge 
zien van onze eigen marine en onze zeevarende bevolking, die 
'dan ook een versterking van den tegenstander zouden hebben 
beteekend, maar bovendien zouden dan andere mogendheden. 
„als trouwe bondgenooten van En,geland" ons eveneens den 
oorlog hebben verklaard ; dat was echter wel zeer tegen het 
Britsche belang, want zeker zouden dan een of meet' van die 
mogendheden onze overzeesche gewesten of een deel daarvan 
hebben bezet en ze ons bij het sluiten van den vrede niet 
hebben teruggegeven en... anderen dan Nederlanders in 
Ned. Indie kan Brittanje niet dulden, of het moesten Brit-
ten zijn.
Kunnen we dus zeker zijn van den steun van Engeland, in 
de eerste plaats dienen we zelf voor onze belangen zorg to 
dragen, vooral ook om to voorkomen, dat we niet als een 
willoos lam in een oorlog worden betrokken. Men moge op 
theoretische gronden meenen, dat het begrip neutraliteit voor 
een lid van den Volkenbond heeft afgedaan, in werkelijkheid 
bestaat voor ons dat begrip even goed als voor den oorlog, 
wat na de uiteenzetting van den uitnemenden deskundige op 
het gebied van volkenrecht, Prof. Mr. Dr. I. P. A. Fransois 1 } 
niet meet' kan worden ontkend.
De doelstellin.g van onze weermacht zij daarom de volgende 
1°. Handhaving van onze neutraliteit ;
2°. Als dit niet lukt, afweer van een eersten stoot tot
anderen ons to hulp komen ;
3°. Deerlneming aan een gemeensohappelijke militaire ache 
van den Volkenbond.
') De militaire positie van Nederland in verband met den Volkenbond. 
Vet', t. b. v. d. Krijgswetenschap 1925-26, IIe Aflevering.
250	EENHEID IN DE WEERMACHT.
Gegeven de Nederlandsche landaard, een beslissende factor 
.bij de organisatie van de weermacht, komt dit er eigenlijk op 
neer, dat we buiten iederen oorlo.g willen blijven, dat onze 
weermacht in de eerste plaats preventief most werken. Daarop 
most de organisatie worden berekend, voor zoover dat gaat ; 
komen we toch in oorlog, dan zullen we met de gegeven mid-
delen trachten een eersten stoot op to vangen en deze over-
weging zal de organisatie toch ook weer beinvloeden, terwijl 
het gewapenderhand meedoen aan een volkenbondsactie wel 
zoo veel mogelijk op den achtergrond zal worden geschoven.
Dit is wel zeer verre beneden het militaire ideaal van een 
zwakke m~ogendhei~d, waarbij een hardnekkige verdediging zou 
worden vooropgesteld, maar wie de werkelijkheid kept, west, 
dat zelfs die uiterst beperkte doelstelling een groote tegenkan-
ting zal ondervinden, een tegenkan~ting, die wortelt in den 
Nederlandschen volksgeest, in het gebrek aan verantwoorde-
lijkheidsgevoel van ons yolk, als geheel genomen.
Onder den invloed daarvan zal onze weermacht altijd zeer 
gering zijn in verhouding tot de belangen, die vallen to be-
schermen ; ze zal niet zijn een minimum, als men de zaak van 
zuiver militair standpunt bekijkt, ze zal altijd ver daar beneden 
blijven.
Aan degenen, die verantwoordelijk zijn voor de organisatie 
van die weermacht, wordt de moeilijke task opgedragen, to 
zorgen, ,dat men met die geringe middelen een maximum ren-
dement verkrijgt in het belan,g van den geheelen staat.
Gegeven de geringe sterkte, zal de organisatie dus in de 
hoogste mate het kenmerk moeten dragen, dat een maximum 
van weerkacht kan worden vereenigd op die plaatsen, waar 
onze belangen of rechten op eenig oogenblik direct worden 
bedreigd ; het allereerste principe most zijn, dat men zijn weer-
middelen most kunnen verzamelen daar, waar ze het meest 
noodig zijn, hetzelfide principe, dat de geheele oorlo.gvoering 
beheerscht.
En dan blijkt het, dat de ruimtelijke scheiding van onze 
gebiedsdeelen, die de oplossing van het vraagstuk van de 
militaire organisatie zoo uiterst moeilijk maakt, toch ook een 
groot voordeel heeft.
Daardoor toch is het niet alleen mogelijk, maar zelfs waar-
schijnlijk to achten, dat, als we internationals moeilijkheden
EENHEID IN DE WEERMACHT.	251
hebben in een der gebiedsdeelen, het andere geheel buiten de 
gevaarzone is gelegen.
Zoo was het in den grooten oorlog ; terwijl Nederland voort-
durend aan gevaar was bloot.gesteld, bleek het gevaar in Indie 
problematiek en in de West bestond het heelemaal niet ; men 
kon hier veilig dat deel van de Indische weermacht, dat zich 
in Nederland beyond (personeel met verlof, bij opleidings-
inrichtingen, bij de koloniale reserve, zoomede het Indische 
leger- en marinematerieel, dat zich hier mocht bevinden in 
afwachting van uitzending, voor zoover het voor de Neder-
landsche weermacht geschikt was) gebruiken.
In den oorlog tusschen Rusland en Japan (1904----1905) 
was er gevaar voor neutraliteitsschending in Indie en zeer veel 
minder in Nederland ; we hebben toen dan ook alles, wat we 
aan vloot hadden, naar Indie gezonden, wat vooral noodig 
scheen met het oog op de passage door onzen archipel van 
Rozdjestvensky's vloot.
Om van onze uiterst geringe weermiddelen echter een zoo 
goed mogelijk gebruik to kunnen maken, is het noodig, dat 
de organisatie er stelsel matig op gericht worde, dat men een 
zoo groot mogelijk deel van die weermiddelen en dit geldt 
zoowel voor personeel als voor materieel, zoowel voor land-
als voor zee- en luchtstrijdkrachten naar het meest be+dreig-
de punt kan zenden. Maar dit theoretisch onbetwistbare prin-
cipe wordt in onze diverse organisation allerminst gehuldigd, 
zel/s niet onderkend.
Het wordt trouwens door de eischen der practijk in zijne 
toepassing stork beinvloed. Vooreerst mogen de dienstplich-
tigen van de landmacht in Nederland niet dan met hunne toe-
stemming naar de overzeesche gebieden wooden gezonden en 
voor de dienstplichtigen van de zeemacht mag dat we!, maar 
dan moeten daaraan voordeelen wooden verbonden, die bij de 
wet moeten wooden vastgesteld. Aan doze beperkingen, die 
gegeven onze volksaard volkomen juist zijn, kan niet wor-
den getornd. Evenmin zal hot practisch mogelijk zijn zooals 
Frankrijk wel doet gekleurde soldaten uit Indie hierheen 
to zenden ; hot iou trouwens geheel onnoodig zijn, daar we in 
onze eigen bevolking hier een zeer ruim reservoir van perso-
neele krachten vinden.
En vender moeten personeel en materieel, die men zou wil-
1926 II.	17
252	EENHEID IN DE WEERMACHT.
len overzenfden, ook geschikt zijn om in het andere gebied to 
worden gebruikt ; zelfs al zou de wet fioelaten, Nederlan~d-
sche dienstplidhtingen van de landmacht naar Indie to zenden 
in tijden van spanning daar ginds, dan zou men het toch in het 
algemeen niet mogen doen:, daar men van die menschen, niet 
gewend aan een tropische omgeving, in den eersten tijd meer 
verdriet dan plezier zou beleven.
Ook beroepspersoneel, dat men in tijden van spanning naar 
Indie zou willen zenden, dient reeds een Indische beurt to 
hebben gehad om daar dadelijk bruikbaar to zijn ; het perso-
neel moet daar eerst een periode van oefening en aanpassing 
doormaken. Maar als men dit beroepspersoneel voortaan aan-
neemt voor dienst in Europeesch en Overzeesch Nederland, 
het na de opleiding in Nederland in het algemeen last begin-
ners met een Indische beurt van vijf a acht jaar, zou het 
mogelijk zijn, als ode nood in Indie het eischt, vanhieruit een 
aantal om de gedachten to bepalen ---. van 600 officieren en 
1500 onderof ficieren van het beroepskader, die reeds in Indie 
hebben gediend, over to zenden. Daardoor zou niet alleen het 
leger in Indie met 2100 Europeanen worden versterkt, maar 
zou de mogelijkheid warden geopend, in Indie reeds in vredes-
tijd reserveformati,es van zoodanigen o,mvang to organiseeren 
als met de sterkte van dat Europeesdhe kader overeenkomt.
Dit zou van doorslaande beteekenis kunnen zijn voor de 
beveiliging van Java tegen een poging tot verovering, want het 
mag bekend worden ondersteld, dat ode organisatie van het 
Indische leger als weermacht steeds afstuit op het gebrek aan 
Europeesch kader. Door de uitzending van dat kader in tijden 
van spanning zou de sterkte van het Indische vekileger kun-
nen worden verdubbeld.
In vergelijking met Europeesche toestanden schijnt zulk een 
uitzending van luttel belang ; men mag echter niet vergeten, 
dat het overbrengen door onzen tegenstander van een ver-
overingsexpeditie in een tropisch klimaat over een afstand van 
eenige weken stoomens tegen een object, dat door een oorlogs-
vloot wordt beveiligd, een onderneming is, die een buiten-
gewone mate van voorbereiding en zeer veel tijd eischt en dat 
zulk een verovertngsexpeditie nooit een in Europeesche oogen 
groote sterkte kan hebben. Het uitzenden van een leger van 
50.000 man verplegingssterkte in een echelon onder de her
EE:NHEID IN ICE WEERMACHT.	253
geschetste omstandigheden, moet op het oogenblik voor iedere 
mogendheid nagenoeg onmogelijk worden geacht.
Het veldieger op Java is thans sterk 18 bataljons van 750 
man (13500 man) met de noodige garneering en eenige depot
-
troepen ; men zal moeten toegeven, dat dit ter verdediging 
van een eiland, dat langer is dan Engeland en Schotland to 
zamen en dat een bevolking heeft van bijna 40 millioen zielen, 
wel uiterst weinig is. Zou men echter die sterkte bij dreigen-
den oorlog moeten to verdubbelen, dan zal een macht zijn ge-
vormod, waarmee een aanvaller ter dege rekening zal moeten 
houden, dan zal die sterkte voidoende kunnen zijn om hem een 
poging tot verovering door middel van een landingsleger to 
doen afzien. Daardoor zijn dan vloot en luchtmacht weer veel 
vrijer in hun bewegingen ter bescherming van onze neutraliteit 
op andere eilanden en tot verdediging van deze tegen aan-
slagen op kleine schaal van vijandelijke marinetroepen.
Bij uitzending in tijden van spanning van een groot aantal 
beroepsofficieren en onderofficieren uit Nederland naar Indie, 
zal het noodig zijn, hun plaatsen hier door reservekader to 
doen aanvullen, waarvoor dus de noodige regelingen zijn to 
treffen bij de organisatie van het reserveinstituut ; zoo bestaat 
er dus verband tusschen de aanvulling van het Indische leger 
en de vorming van het reservekader in Nederland, terwijl het 
beroepspersoneel beurtelings in Nederland en Indie client, 
zoadat nauw verband tussohen beide legers ontstaat.
Qok een deel van het materieel client geschikt to zijn om to 
worden uitgezonden ; dit is thans in principe niet het geval, 
dear Indie en Nederland hun materieel geheel onafhankelijk 
van elkaar inkoopen en men beiderzijds niet met elkaars be-
hoeften rekening houdt. Hoewel in het algemeen het Indische 
materieel wel in Nederland bruikbaar is, is het omgekeerde 
niet het geval, dear men in Indie aan de bewegelijkheld 
hoogere eisc.hen moet stellen. Zelfs de Nederlandsche geweer-
patronen kunnen thans niet naar Indie worden gezonden, hoe-
wel beide legers hetzelfde geweer hebben, omdat in de tropen 
hoogere conservatieeischen aan het kruit moeten worden 
gesteld. Hetzelfde is het geval met de geschutpro jectielen en 
bet veldgeschut, hoewel van hetzelfde soort en kaliber, heeft 
niet dezelfde munitie.
Bij de zeemacht ligt de kwestie eenigszins antlers; het zal
254	EENHEID IN DE WEERMACHT.
veel eerder mogelijk zijn, Nederlandsch dienstplichtig marine. 
personeel naar Indie to zenden, terwijl de eenheid van Euro~ 
peesch beroepspersoneel bij de marine aitijd heeft bestaan.
Wat het marinematerieel betreft, is er ook altijd gelegenheid 
geweest met uitzondering van een klein deel voor speciale 
doeleinden het zoowel voor dienst in Nederland als overzee 
geschikt to doen zijn. Of van die gelegenheid altipd het juiste 
gebruik is gemaakt, moet worden betwij f eid, maar flu als kern 
van de weermacht to water, zoowel voor Nederland als voor 
Indie het onderzeematerieel is aangenomen, mag men hopen, 
dat in de toekomst deze allerbelangrijkste factor voor het ver-
krijgen van een maximum rendement van onze zeemacht niet 
meer zal worden verwaarloosd, althans... als de marine 
onder eenhoofrdig beheer blijft.
De luchtmacht verkeert in edit opzicht onder omstandig-
heden, die meer den toestand van de zeemacht benaderen dan 
die van de landmacht. voor een deel bestaat de eenheid van 
personeel voor Indie en Nederland reeds n1. voor tde marine-
vliegers, niet voor die van het leger ; het element, waarin zee-
en luahtmacht zich bewegen, water en lucht, is in Indie niet 
veel anders dan in Nederland en de omgeving, waaraan het 
vliegerpersoneel zich zal hebben can to passers in Indie, nadert 
veel meer de Europeesche dan bij het leger to land het geval is. 
Door eenheid to brengen in die luchtmacht sdhept men de 
mogelijkheid van een groote krachtsontwikkelir g van dit 
wapen in die {gebieden, waar het tot hescher ning van onze 
rechten en belangen noodig is ; ook dit kan van beslissende 
beteekenis zijn voor de verdediging, vooral van Indie .

Nagaande, hoe de toestand tegenwoordig is uit een oogpunt 
van organisatie en samenwerking, welke maatregelen men in 
de laatste eeuw heeft genomen, om dien to verbeteren, zien 
we, dat de Nederlandsche Staat, ondanks de zwakte zijner 
weermiddelen, er de weelde op na houdt van drie gescheiden 
departementen voor het beheer daarvan, nl. Marine voor de 
vloot, Oorlog voor het leger hier to lande en Kolonien voor het 
Indische leger. Geeft die overdaad eenig voordeel ? Integen-
deel, men veroorzaakt daardoor, dat de kustverdediging to 
water in Nederland departementaat is gesdheiden van die to 
land, dat het Indische en het Nederlandsche leger, die
EENHEID IN DE WEERMACHT.	255
elkaars natuurlijke reserve zijn voor vat betreft beroeps-
personeel en materieei, geheel afzonderlijk staan en dat een 
innige samenwerking niet is to verkrijgen, eindelijk, dat de 
beveiliging van India in eerste linie - door de vloot - depar-
tementaal geschei4den is. van de verdediging in tweede linie - 
door hat lager.
In den loop der tijden heeft men dan ook op verschillende 
wijzen getracht, in den vreemden toestand van verdeeldheid - 
aithans gedeeltelijk - verbetering to brengen; van 1825-1830, 
ben de hoofdaandacht wat betreft weermiddelen op India vial, 
in hat bijzonder op den strijd tegen den Inlandschen vijand, 
heeft men Marine onder Kolonien gebracht, wat toen zeer 
natuurlijk was, daar lager en vloot samen vochten voor een 
koloniaal belang. Toen van 1830-39 Nederland in Europa 
meer de aandacht vroeg van de weermacht, was de marine 
onder bet burgerlijk koloniaal departement wel geheel mis-
plaatst en weed hat Deparfement van Marine wear zelfstandig. 
Na afloop van de Beigische geschiedenis weed Marine wear 
in den vroegeren toestand teruggebracht onder Kolonien, maar 
weidra verklaarde de Minister van Kolonien, dat hij die ver-
antwoordelijkieid niet meer kon dragen, toen de vloot niet meer 
in bet bijzonder voor de Indische belangen moest dienen, zoo-
dat Marine in 1841 wear zelfstandig ward, welke toestand tot 
op heden heeft geduurd.
Tweemaal - in 1912 en 1921 - is daarna beproefd, Marine 
met Oorlog sarnen to smelten, tweemaal is bet K. B., waarbij 
de vereeniging ward bevolen, wear ingetrokken en terecht 1). 
Want dan zou men den toestand hebben verkregen, dat Marine 
feielijk ondergeschikt zou zijn aan Oorlog, dat de Nederland-
sche Minister van Oorlog, gekozen op grond van zijn be-
kwaamhoid op hat gebied der Nederlandsehe legerorganisatie, 
tevens zou belast worden met de organisatie van de verdedi-
ging van Indie in eerste linie, terwiji de verdediging in tweede 
linie onder bet burgerlijke Departement van Kolonien zou 
verblijven.
Die toestand zou hebben kunnen dienen als overgang tot een 
departement, waarbij ook bet Indische lager zou zijn onder-
1) De plannen van hat Kabinet de Geer, die in dezelfde riebting
schijnen to wijzen, worden bier niet besproken, daar ze niet geheel 
bekend zijn.
256	EENHEID IN DE WEERMACHT.
gebracht, maar daaraan wend niet gedacht ; trouwens die 
overgang kan op andere wijze beter geschieden.
Daarbij komt, dat let deal der Marine, dat de Nederlandsche 
Minister van Defensie in dit stelsel noodi.g zou hebben voor 
de verdediging van Nederland, klein is in verhouding tot 
de Indische vloot, zoodat blijkbaar alleen de belangen van de 
defensie van Nederland in Europa, die met die vereeni.ging 
waren gediend, in let oog waren gevat en die van India daar-
aan waren opgeofferd. Daarvoor was althans reden zij let 
voorbijgaande reden in 1912, toen de toestand in Europa 
veal dreigender was dan in India; in 1921 na den grooten 
oorlog, waardoor de ernstige bedreiging uit let Oosten was 
verminderd, was die retden vervallen.
En thans, vijf jaar later, is de dreiging in Europa wear ver-
ninderd, doondat we Locarno hebben gehad. Daar is een over-
eenkonist gesloten wier bepalingen ik liar niet zal beoor-
deelen; niet zij zijn let voornaamste, maar wel let fait, dat 
daar de opredhte wil tot vrede heeft gesproken ui't den mond 
van de leidende staatslieden van Europa, een wIl tot vrede, die 
wellicht slechts berust op voorbijgaande oorlogsmoeheid, maar 
die ons in ieder geval eeni:ge rust sohenkt in N .W. Europa, 
last ons zeggen voor de eerste kwart eeuw. Zoo hebben we let 
ook gezien in hat begin van de 18 en 19e eeuw na de ooriogen-
reeksen van Lodewijk XIV en Napoleon ; toen was men ook 
wel zeer tot vrede geneigd en heeft de vrede ook bewaard rasp. 
van 1713 tot 1740 en van 1815 tot 1855.
Zoo mogen we ook thans ondanks de strubbelingen in 
den Volkenbond hoop hebben op een tipdperk van 
vredesgezindhei~d gedurende eenige decennien en op de ge-
legenheid, die gedurende dien tij d geboden wordt om de zaken 
in Europa zoodanig to regelen, dat oorlog, zoo a1 niet uitge-
sloten, dan toch in ieder geval in hooge mate beperkt z al 
worden.
Onze legerorganisatie in Nederland zal daarvan in hooge 
mate den invloed ondervinden ; de bekende karaktereigen-
schappen van hat Nederlandsche yolk zullen een veal sterkere 
beperking van de legerorganisatie in Europa eischen dan op 
militaire gronden joist kan worden geacht en de militair ver-
antwoordelijke organen zullen dankbaar moeten zijn, zoo men 
althans een kern kan be'houden, die de mogelijk'heid biedt van
EENHE!D IN DE ''JEERMACHT.	257
snelle uitbreiding, wanner dreigende gevaren dit noodig 
zullen maken.
Maar om en bij den Stillen Oceaan is de dreiging niet ver-
minderd ; de daar wonende volken hebben den oorlog niet aan 
den lijve gevoeld en zijn allerminst voor alles vredesgezi.nd 
zie de oorlogen in China.
In de komende decennien zal dus de beveiiiging van Indie 
in vergelijking met die van Nederland in Europa sterk op den 
voorgrond komen en Fdaarvoor is in de eerste plaats de marine 
met de marineluchtmacht een factor ; zou men dus samensmel-
ting van Marine en Oorlog overwegen, dan zou het eerder in 
de rede liggen, Oorlo,g aan Marine ondergeschikt to maken, 
daar Marine, behalve het grootere gewicht in de verdediging 
van het meest bedreigde gebiedsdeel, bovendien nog de alge-
meene defensiegedachte vertegenwoordigt, het Nederlandsche 
leger slechts de beperkte Europeesche gedachte.
Maar ook deze verhouding zou op zich zelf verkeerd zijn, 
daar op een geheel onverwacht moment het algemeene bijzaak 
en het beperkte hoofdzaak zal kunnen worden.
In 1925 is door de Regeering dan ook een ander denkbeeld 
naar voren gebracht, dat een gedeeltelijke vereeniging, maar 
daarnaast een hoogst betreurenswaardige scheiding to weeg 
zou brengen nl. de vereeniging van de weermachten to water 
en to land voor Nederland en Indie ieder afzonderlijk onder 
een Departement van Landsverdediging voor Nederland en 
onder dat van Kolonien voor Indie, waartoe het noodig zou 
zijn, ode marine to splitsen i.n een Europeesch en een Indisch 
deel.
Bij die scheiding heeft iedere minister een beperkte verant-
woordelijkheid, :de minister van Landsverdediging heeft niets 
to maken met de Indische belangen, de Minister van Kolonien 
niet met de Nederlandsche ; ieder zou zijn organisatie ontwik-
kelen, zooals die voor het eigen departement het beste voor-
komt, zonder dat men zou behoeven to letten op de algemeene 
staatsbelangen. Ook het verband, dat tot nu toe bestond ten 
aanzien van de opleiding van legerofficieren, zou verbroken 
worden, zoo men voor het Nederlandsehe leger een geheel 
ander stelsel van opleiding gaat volgen dan voor het Indische.
Materieel zou onafhankelijk van elkaar worden ingekocht 
en het personeel zou worden georganiseerd alsof niet de
258	EENHEID IN DE WEERMACHT.
Nederlandsche weermacht de natuurlijke reserve is voor de 
Indische ; men zou de scheiding, die voor de legers al bestaat, 
nog toespitsen en in al zijn gevolgen ook doorvoeren over de 
marine en de marineluchtmacht.

De indeeling van het Indische leger onder het civiele depar-
tement van Kolonien zou wellicht joist kunnen zijn, zoo het 
alleen en uitsluitend moest dienen voor de zuiver koloniale 
teak van het bewaren van orde en rust in die gewesten. In de 
19e eeuw trad deze task trouwens sterk op den voorgrond, het 
grootste dee! van Indie moest nog onder Nederlandsch gezag 
worden gebracht en deze task eischte geheel de krachten van 
het !eger op. Maar sedert het optreden van den G.G van 
Heutsz is heel Indie onder Nederlandsch gezag gebracht en 
daardoor ken de organisatie van het !eger in hooger mate 
worden gericht op de vervulling van de tweede task, de 
medewerking aan het handhaven van onze rechten tegen 
buitenlandsch geweld, al moet de task als politieleger steeds op 
den voorgrond blijven staan.
Zelfs de Sociaal-Democraten erkennen in hun rapport over 
het militaire vraagstuk van Maart 1926, dat : „De ligging wan 
Nederlandsch-Indie zoodanig (is), dat volkomen weerloosheid 
door de omringende mogendheden noch door het internatio-
nale zeeverkeer zou kunnen worden geduld. Verwijdering van 
elke militaire macht zou zeif s oorlogsoorza.ak kunnen wor-
den". Daaruit spreekt althans een nationals visie op dit onder-
werp.
Maar de Minister van Kolonien, wiens task zuiver koloniaai 
is, heeft in de eerste plants het oog gevestigd op het !eger als 
palitie-instrument en vermoedelijk is het ook daaraan toe to 
schrijven, dat, ondanks de pogingen van het Indische leger-
bestuur om het !eger op to voeren tot een weermacht, het 
resultant thans nog zoodanig is, dat ternauwernood van een 
weermacht ken worden gesproken. Verschillende G .G. hebben 
zich tegen de ontwikkeling van het Indische !eger tot weer-
macht verzet; zij hadden alleen oog voor het naderibijliggende 
zuiver koloniale belang van het bewaren van rust en orde en 
het handhaven of uitbreiden van ons gezag in den archipel.
Zij vonden de beveiliging van Indie tegen vreemd geweld 
blijkbaar een hopelooze task en, gegeven de departemental~e
EENHEID IN DE WEERMACHT.	259
organisatie, tot op zekere hoogte terecht, want de ontwikkeling 
van Indie is nog niet grout geno~eg om zich met den besten 
wil ter wereld zelf to kunnen verdedigen, zoo ni,et het 
Moed:erland met personeel, met materieel en. .. met den geest 
daarachter staat.
Daarom is de scheiding van de defensie in een Nederland-
sche en een Indische zoo funest ; zou de verdediging van Indie 
worden beschouwd als een koloniale aangelegenheid, zou zij 
zooals het in de Memorie van Toelichting op de Marinebegroo-
ting van 1926 volgens het ontwerp van die thans of getreden 
Regeering heette in hear geheel aan de verantwoordelijk-
heid van den Minister van Kolonien worden overgelaten, dan 
wordt de weerbaarheid van Indie, die onder de tegenwoordige 
omstandigheden op den voorgrond behoort to komen, van 
Nederland op Indie ... afgeschoven.
De Minister van Kolonien is nooit remand, die wordt 
gekozen op grond van zijn inzichten op defensiegebied ; dit zou 
ook niet mogen, gegeven zijn uiterst omvangrijke tank op ander 
gebied. Hij zal natuurlijk wel doen, wet hij in deze als zijn 
plicht beschouwt, maar eeni.ge lending op dit gebied zal van hem 
nooit kunnen uitgaan en toch zal de volledige verantwoorde-
lijkheid hem daarvoor worden opgedragen.
Wil men inderdaad bevei.liging van Indie tegen vreemd ge-
weld, dan moet de zorg daarvoor worden ontnomen aan het 
departement, dat de zuiver koloniale belangen behartigt, moet 
de verantwoordelijkheid worden gelegd op de schouders van 
een ministerie, dat de geheele staatsgedachte vertegenw}oordigt.
Zoo mag ook, no,g afgezien van overwegingen van organise, 
torischen aard, de marine, die moet dienen voor de beveiliging 
van de Nederlandsche belangen buiten ons kustgebied in 
Europe, die wellicht een deel zal moeten beschikbaar houden 
voor volkenbondsactie, niet worden gebracht onder een depar-
tement, dat diem voor de behartiging van zuiver koloniale 
belangen ; ook het beheer der Marine is staatszaak, Been 
koloniale zaak.
Nu zou men nog kunnen meenen, dat al blij f t de marine 
onder eenhoof dig beh~eer, a1 komen het Indische yen het Neder-
landsche leger onder eenzelfde departement, daaruit nag niet 
noodzakelijk vol~gt dat die beide departementen vereenigd 
moeten worden ; men zou zich kunnen denken een zelfstandig
260	EENHEID IN DE WEERMACHT.
dep. van Marine naast een ander voor het beheer van beide 
legers to zamen, een soortgelijken toestand dus als bestaat in 
het Britsehe imperium, waar men voor het geheele Rijk heeft 
een Navy- naast een War- en een Airforcedepartment.
Men mag echter de verhoudi.ngen voor Nederland en 
Engeland niet gelijk stellen ; voor h+et Britsche Rijk is de vloot 
niet alleen strategisch maar ook politiek een aanvalswapen, dat 
buiten het eigen gebied optreedt ; voor ons is ook de 
vloot slechts een wapen voor de beveiliging van eigen gebied, 
in den regel daar aan gebonden. Al kan men zich 
gezamenlijk met anderen in een volkenbondsactie	een op-
treden van deelen van die vloot voorstellen buiten eigen gebied, 
op de organisatie van onze zeemacht zal dat denkbeeld wel 
weinig invloed hebben.
En voor de zuaivere verdediging van ons gebied behooren 
zoowel in Indie als in Europa bei~de deelen van de weermaeht, 
to zamen met de luoh~tvloot, onder eenhoofdige leiding to staan.
In Nederland zijn kustverdediging en leger zoo nauw met 
elkaar verbonden, dat vereeniging van beide groote voordeelen 
moet of werpen ;edit is ook gebleken tij dens de mobilisatie toen 
een opperbevelhe+hberschap werd ingesteld voor leger en vloot, 
al bleven de departementen dan ook nog gescheiden. Als voor-
beeld wijs ik op de ontzaglijke verbetering, die de oorlogshaven 
van den Helder heeft ondergaan in de eerste maanden van de 
mobilisatie ; tal van marinekano.nnen, uit sOheepstechnisch 
oogpunt verouderd maar voor de landmacht van groote waarrde, 
werden op de fronten opgesteid, zoeklichten van oude schepen 
gemonteerd, marinierspersoneel ingedeeld bij de landweer-
bataljons, waar het uitnemende diensten bewees, in een woord, 
binnen enkele maanden na het uitbreken van den oorlog was 
de verdedigbaarheid van den Hel~der met eenige honderden 
percenten verhoogd. W aren we dadelijk in oorlog gekomen, 
dan was die verbetering to last gekomen, omdat oorlog en 
Marine in vred.estijrd geheel gescheiden waren ; zij had echter 
in vredestijd tot stand kunnen komen, als toen reeds de eenheid 
van leiding had bestaan, die eerst bij mobilisatie door het opper, 
bevelhebberschap van een man in bet leven weed geroepen.
Voor Indie zal de vereeniging van beheer van leger en 
vloot dringend noodig zijn, zoodra men daar inderdaad begint 
aan de weerbaarmaking tegen vreemd geweld ; dan moet er
EENFIEID IN DE WEERMACHT.	261
volkomen samenwerking zijn tusschen de marine, die aan 
land een beschermde basis en onderseheiden steunpunten 
noodig heeft, en de landmacht, die deze, zoomede an.dere pun-
ten van belong, met be4hulp van de marine zal moeten verd-edi-
gen. Dc zuivere verdediging treedt hier geheel op den voo.r-
grond, evenals bij de Naderlandsche kustverdedi~ging, echter 
met dit versehi~l, dot in Nederland de vloot secundair is in 
verhouding tot het leger, terwijl in Indie de vloot bij de actieve 
beseherming van het eilandenrijk een eerste plaats inneemt.
Komt die vereeniging van land- en zeemacht onder een 
departement tot stand, don kan men ook in bei~de gebiedsdee 
len de in,deeling van marinepersoneel bij de legers bevordere,n, 
niet alleen voor oorlogstijd maar ook in de vredesonganisatle 
voor haven- en kustverdediging en voor het vormen van een 
koloniale reserve uit de mariniers ; don kan men ook de geza-
menlijke luchtvloot order een beheer brengen.
En don is er nog een uiterst belangrijk punt, waarvoor die 
vereeniging noodig is. We hebben in de gesehiedenis gezien, 
dot b.eurtelings het eene, don het andere onderdeel van ode 
weermacht op Aden voorgrond komt ; was dit in 1825--0 de 
Indische weermacht, van 1830-39 de Nederlandsche, was het 
later order ode dreiging in Europa het Nederlandsohe leger, 
thans is, althans naar mijn oordeel, het zwaartepunt veel meet 
verplaatst naar de marine en de luc'htmaaht ter zee; telkens 
verandert het aspect.
Is flu de weermacht niet vereenigd, don zal de Min. van 
Oorlog of die van de Nederlandsche Landsverdediging den 
nadruk op zijn departement willen leggen, de Min. van Marine 
of die van de koloniale verdeniging op het zijne. Dat brengt 
hun verantwoord~elijkheid merle ; hun blik wordt steeds in de 
eigen richrting getro'kken, to meer omdat zij altijd kunnen 
aanvoeren, dot hoe on-voldoende het bij het an~dere depar-
tement moge zijn voor hun eigen departement evenmin 
zooveel kan worden uitgetrokken als met hunne verantwoor-
delijkhei.d strookt. Ieder zal zich op het stan~dpunt plaatsen, dot 
zijn departement niet mag lijden order de behoef ten van de 
andere weermachtsorganisatie en van dot beperkte stand-
punt gezien	ook volkomen terecht.
Gegeven echter de uiterst geringe middelen, die het Neder-
landsche yolk aan zijn weermacht wil beste}den, is zulk een
262	EENHEID IN DE WEERMACHT.
tegenstelling niet toelaatbaar; het zwaartepunt zal daar moeten 
vallen, waar het, beschouwd uit een oogpunt van algemeen 
staatsbelang zal zijn to zoeken. Zoo is het zeker onjuist, dat do 
be'langen van de kustverdediging to water voor het rijk in 
Europa zoo veel beter zijn behartigd dan die van de verdediging 
to land, hoewel hot zwaartepunt Loch zeker op de laatste moet 
vallen. De verdediging to water was de task van den Min, van 
Marine; deze had er het personeel voor doordat de vloot in 
Indie een sterk personeel in Holland eischte en hij wilt er 
het materieel voor to krijgen, al was het maar om aan dat per-
soneel in Holland nuttige werkzaamheid to verschaffen ; dat 
eischte zijn (beperkte) verantwoordelijkheid. Dc Min. van 
Oorlog echter wist voor de veel belangrijker verdediging van 
de landgrenzen onevenredig veel minder to verkrijgen, omdat 
hij veel meer noodi g had.
Dergthjke onjuiste verhoudingen, waarbij 's lands gel~den 
niet worden bestee~d aan het meest noodige, kunnen alleen 
ondervangen worden door een eenhoofdig beheer, waarbij nog 
in de laatste jaren als derde factor de luc'h'tmac-ht komt, die 
ongetwijfelfd een rol van voortdurend toenemend gewicht za`1 
gaan spelen en die ook eenhoofdig zal moeten worden beheerd, 
als men van personeel en materieel een maximum rendement 
wil verkrij gen .
Zoo komt mien langs de deductieve lijn in mijn gedachten-
gang daar is niet aan to ontkomen tot een departement 
voor het beheer van de marine, beide legers en do gezamjen-
lijke luchtvloot.

Wil men de groote voordeelen plukken, die uit de samen-
werking van alle militaire krachten under een hoofd zijn to 
verkrijgen, dan is het niet toelaatbaar, dat directeuren-generaal 
zouden worden benoemd bijv. voor de marine, voor het leger 
in Nederland en voor dat in Indie ; dit zou geheel in strijd zijn 
met den opzet, dan zou samenwerking in nauwelijks grooter 
mate worden verkregen dan thans, dan zou niet de telkens wis 
selende minister de hoofdrol spelen, maar de blijvende direc-
teuren-generaal en dezen zouden do zeer maensdh4elijke neiging 
hebben, ieder voor zich aan hun afdeeling Aden voorrang toe 
to kennen en invloed van anderen daarop tegen to gaan.
Neen, om de volledige samenwerking to verkrijgen, moet
EENHEID IN DE WEERMACHT.	263
deze ook tot in onderdeelen worden doorgevoerd. Ik denk mij 
de indeeling van een „Departement vary Weerbaariheid" in 
dezen gees(, dat er wel afzonderlijk,e aFdeelingen blijven bestaan 
voor de behandeling van zaken, die in het bijzonder betrekking 
hebben op de beide legers en de marine (wellicht to benoemen 
als Oenerale Staf Nederlandsch en Indisch leger en Marine-
staf), maar daarnaast en niet daaronder : een afdeeling voor 
de gezamenlijke luchtvloot, een voor het artillerie materieel, 
gesplitst in onderafdeelingen voor de verschillende soorten van 
bewapening, een voor verpleging, administratie en comptabi-
liteit van het geheele samenstel, een voor militie en beroeps-
personeel, een voor den geheelen geneeskundigen dienst en 
dan nog een voor het zeewezen (marinematerieel, scheeps-
bouw, stoomwezen, loodswezen en hydrographie) en een voor 
de genie.
De minister als politiek en de secretaris generaal als amb-
telijk persoon beschikken over een kabinet des Ministers en 
een secretarte als verbindend element.
De task van den minister zal veel uitgebreider zijn dan die 
van den tegen,woordigen titularis van Oorlog of Marine ; des 
te meer dient ervoor gezorgd to worden, dat hij niet in details 
verdrin'kt. Voor Nederland zal de instelling van een opper~be-
vethebberschap reeds in vredestijad moeten worden overwogen ; 
in In,die is er al een opperbevelhebber in den persoon van den 
Gouverneur-Generaal en zal een orgaan dienen to worden 
geschapen, dat hem in deze functie direct ter zijde staat en dat 
flu word( gemist, om{dat mien ook daar de beide van elkaar 
onaFhank'elijke departementen van Oorlog en Marine heeft. 
Dit orgaan kan den vorm krijgen van een departement, waaraan 
de legercommandant en de vlootvoogd in Indie ondergeschikt 
zouden zijn (want deze beide functien zouden moeten blijven 
bestaan), doc'h zou met het oog op de bijzondere verhoud~ing 
van den Oouverneur-Oeneraal tot den Minister van W eerbaar-
heid in Nederland wellicht beter in den vorm van een Al-
gemeenen Staf onder den Gouverneur-Generaal worden 
gegoten.
Deze regeling zal een onderdeel uitmaken van de regeling 
van ode verhouding van den Gouverneur-Generaal en den 
Minister van Kolonien tot den Minister van Weerbaarheid. 
Tot nu toe is de Gouverneur-Generaal opperbevelhebber van
264	EENHEID IN DE WEERMACHT.
de in Indie aanwezige landmacht en ook van de aldaar aan-
wezige zeemacht, behoudens hare administratieve betrekkin-
gen tot het Departement van Marine (Wet op de Staatsinrich-
ting van Ned. Indie artt. 32/31). Die wet zal dan zoodanig 
moeten worden gewijzigd, dat ook voor de landmacht een 
soortgelijke toestand intreedt als thans voor de marine bestaat, 
waarbij de Gouverneur-Generaal toch geheel over het leger 
in Indie blij f t beschikken.
De bevordering en het ontslag van de officieren van het 
leger kunnen natuurlijk niet meer geheel in zijn harden blij-
ven, al is een regelin.g to treffen, waarbij den Gouverneur-
Generaal practisch een groote bevoegdheid wordt gelaten voor 
zoover betreft de officieren (en onderofficieren) in Indie aan-
wezig. Niet vergeten moet worden, dat de Gouverneur-
Generaal thans ook niet de generaals benoemt en geen recht 
van bevordering heeft over de in Indie aanwezige gedetacheer-
de officieren van het Nederlandsche lager.
Voor den toestan+d van oorlog en oorlogsgevaar in Indie zal 
den Gouverneur-Generaal in dit opzicht een ruimere bevoe.gd-
heid moeten worden gegeven dan in normale omstandigheden.
En vender zullen tal van regelingen moeten worden getrof-
fen in hat bijzonder ten aanzien van hat Europeesche beroeps-
kader, dat zoowel in Indie als in Nederland dienst doet ; voor 
het in Indie aanwezige inheemsche personeel blij ft de zaak 
in wezen, zooals zij is.
Evenmin als dit voor den Minister van Marine thans hat 
geval is, zal de toekomsti:ge Minister van Weerbaarheid zijn 
begrooting kunnen opmaken zonder overleg met den Oouver-
neur-oeneraal en met zijn ambtgenoot van Kolonien, evenmin 
als trouwens thans de Minister van Oorlog zijn begrooting op-
maakt zonder overleg met den Minister van Financier ; de 
positie van den Minister van Weerbaarheid zal stark dien 
van den tegenwoordigen titularis van Marine benaderen, al 
bthoeft ze niet dezelfde to zijn. Maar doordat de verhouding 
van Marine tot Kolonien al een historische ontwikkeling van 
een eeuw heeft, zal men daarin de voornaamste gegevens vin-
den voor een r{egelring van do verhoufding van den W eerbaar-
heidsminister tot de andere departementen en tot den Oouver-
neur-meneraal en staat men niet geheel vreemd tegenover 
den nieuwen toestand.
EENHEID IN DE WEERMACHT.	265
Van fusie van de tegenwoordi.ge korpsen beroepsofficieren 
en -onderofficieren van beide legers behoort geen sprake to 
zijn ; de leden daarvan hebben een bepaalde overeenkomst met 
den Staat der Nederlanden, die niet eenzijdig mag worden 
gewijzigd. Alleen aan hen, die vrijtivillig bij het nieuw to vor-
men Indisch-Nederlandsche beroepspersoneel willen overgaan, 
most daarvoor de gelegenheid worden gegeven, voor zoo ver 
dit met het dienstbelang strookt en dus met inachtneming van 
een zekeren leef tijdsgrens en van de keuringseischen. Het in 
Nederland nieuw aan to nemen personeel verbindt zich voor 
dienst in Indie en Nederland, zoowel de a.s. officieren als de 
onderofficieren ; na voltooide opleiding zal ,dit personeel als 
regel eerst een beurt van 5-8 jaar in Indie hebben to maken, 
daarna dienen zij een aantal jaren in Nederland evenredig met 
de sterkte van hun wapen of dienstvak in beide gebiedsdeelen, 
welke verhouding voor de verschillende wapens en dienst-
vakken sterk uiteenloopt. Zoo is op dit oogenblik de verhou-
ding bij de officieren der inf anterie ongeveer 1 : 1, bij de 
artillerie ongeveer 1 : 2, bij den geneeskundigen dienst echter 
2½: 1 ; neemt men de marinedoktoren daarbij, dan wordt die 
verhouding 2: 1	alles in subalterns rangen.
Wanneer deze verhoudingen bij de voorgenomen reorgani-
satie van het Nederlandsche leger dezelfde zouden blijven (het-
geen zeker niet het geval is), dan zouden, met inachtneming 
van een grooter verloop in Indie vanwege ziekte, de offi-
cieren der infanterie na een eerste Indische beurt van 8 jaar, 
daarop 7 jaar in Nederland dienen, die der artillerie resp. 5 en 
9, die van den geneeskundigen dienst 8 en 31 (bij leger en 
marine).
Daarna volgt weer een Indische beurt van 5 8 jaar, waar-
van echter om gezondheidsredenen kan worden afgezien en 
welker duur meer verband houdt met de sterkteverhoudingen 
in de rangen van kapitein en majoor. Daarna wordt uitge-
maakt, welke officieren en onderofficieren meer geschikt 
en genegen zijn om in Holland dan wel in Indie door to dienen.
Zoodoende zullen zij ongeveer evenveel malen op en neer 
gaan naar Indie als thans het geval is met de Indische officie-
ren; het verschil is, dat zij, instede van 1-3 jaar in Holland 
werkeloos rond to loopen wegens langdurigen dienst maar
266	EENHEID IN DE ' 7EERMACHT .
vooral voor herstel van gezondheid, flu een veel grooter 
aantal jaren bij het Hollandsche leger dienen.
Aannemende, dat de tractementen in beide gebiedsdeelen 
dezelfde blijven als thans, zou men de pensioenen kunnen 
bepalen op het Hollandsche plus een toeslag voor ieder 
Indisch jaar van f 100 a f 300, al naarmate +den in Indie be-
reikten rang, zoo dat zij, die minstens 25 jaren in Indie hebben 
gediend, een totaal pensioen genieten, gelijk aan het 
pensioen, dat tegenwoordig door de Indische militairen wordt 
bereikt.
Thans krijgen Indische luit. kolonels een pensioen van 
f 6300-f 6900, kolonels van f 8400, generaals-majoor van 
f 10.500, luitenant-generaals van f 12.000, bedragen, die 
vooral in de hoogere rangen belangrijk meer zijn dan de 
tractementen van hun ranggenooten in Nederland, die boven-
dien maar f 4000 pensioen krijgen.
Dat la.ge Nederlan'dsche pensioen zal belangrijk worden 
verhoogd wegens Indischen dienst en bij langdurig verblijf in 
Indie tot op de hoogte van het Indische kunnen stijgen.
Dat groote voordeel van dienst in de tropen zal een sterke 
trek naar Indie doen ontstaan ; slechts zij, die om studiebelan-
gen van de kinderen, om gezondheidsredenen van het gezin of 
van zich zelf of omdat ze vermogend zijn, Holland prefe-
reeren, zullen van een langdurigen Indischen dienst afzien.
Men verkrijgt bet groote voordeel, dat personen, die vol-
komen geschikt zijn om in Holland to dienen, maar die on-
danks de strenge keuring niet bestand blijken to zijn tegen het 
tropische klimaat	en zoo zijn er blijkens ervaring velen 
niet uit den dienst behoeven to worden ontslagen om op jeug-
di.gen leeftijd to worden gepensioneerd, zooals thans het geval 
is feet Indische of f icieren .
Mortaliteit en morbiditeit zullen het midden houden tus-
schen die van het Indische en Hollandsche leger ; het pen-
sioen zal op gemiddeld hoogeren leeftijd worden bereikt, de 
validiteit blijft langer bestaan dan thans bij de Indische 
militairen gemiddeld het geval is.
Voor de onderofficieren gel'dt hetzelfde ; de rang van onder-
luitenant zal in het Hollandsche leger dienen to worden 
ingevoerd.
Het aantal beroepsofficieren en -onderofficieren dat ieder
EENHEID IN DE WEERMACHT.	267
jaar in Nederland zal moeten worden opgeleid, zal dan iets 
minder kunnen zijn dan het totaal, dat onder normale omstan-
digheden bij gescheiden legers moet worden opgeleid voor 
Nederland en Indie samen, want het totaal aantal militairen 
is minder, doordat er geen Indische verlofgangers meer zul-
len zijn, en de diensttijd van de militairen zal door bet gemid-
deld later bereiken van pensioen gemiddeld langer zijn.
Of men voldoende personeel van goed gehalte op zoo-
danige voorwaarden zal kunnen krijgen, behoeft gegeven 
onze langdurige ervaring met de aanvulling van het Indische 
leger niet to worden betwij f eld . De werkkring wordt veel 
aanlokkelijker dan ze thans is; men begint met een Indische 
beurt op een leeftijd tusschen 20 en 30 jaar, maar, als de 
gezondheid een beletsel is, zal men niet voor een tweeden 
keer daarheen behoeven te gaan. Oroote nadeelen, verbon-
den aan de Indische carriere, kunnen worden ondervangen of 
althans sterk verminderd, doordat men zooveel langer in Hol-
land kan blijven, maar wil men een hoog pensioen ver-
dienen, dan is daarvoor ook gelegenheid in Indie. Men kan 
van zijn militaire carriere maken een Hollandsche met een 
beetje variatie en een naar verhoudin.g niet onbelangrijken 
toeslag op het pensioen, dan wel een Indische met verlengd 
verblijf in Holland en een hoog pensioen.
Zulke vooruitzichten moeten groote aantrekkingskracht 
uitoefenen op jongelui met eenigen ondernemingsgeest, die 
het militaire beroep uit vocatie kiezen of daartoe door finan-
ceele omstandigheden worden genoopt.
Wat de financieele gevolgen voor den Staat aangaat, daar-
op werken verschillende factoren in tegengestelde richting. 
Bij overigens gelijkblijvende formatie blijft het totaal aan sala-
rissen gelijk, maar er behoeven geen verlofstractementen 
meer to worden betaald, wat bezuiniging geeft.
Hoewel het aantal malen dat de militairen op en neer 
gaan naar Indie gemiddeld niet grooter zal zijn dan thans, 
moet er een grooter aantal menschen op en neer gaan, dus 
dit veroorzaakt meer uitgaven.
Het is een groot voordeel, dat niet meer zooals thans 
de hooge Indische pensioenen op lagen, de lage Hollandsche 
pensioenen op hoogeren leeftijd worden bereikt ; de gemid-
deld hoogere pensioenen worden door een kleiner aantal
1926 I I .	18
268	EENHEID IN DE WEER1i ACHT.
menschen op gemiddeld hoogeren leeftijd bereikt, worden dus 
gemiddeld gedurende korter tijdsverloop uitgekeerd en het 
totaal kan lager zijn dan thans. Eisch daarvoor is, dat de 
bepaling, dat Indische jaren dubbel tellen voor het bereiken 
van den op pensioen rechtgevenden diensttijd vervalle of 
worde gemitigeerd ; de bepaling is afkomstig uit een tijd, toen 
de hygienische toestand in Indie zeer slecht was, maar daarin 
is belangrijke verbetering gekomen.
Een ander groot voordeel is, dat de ervaring van de 
beroepsmilitairen grooter zal zijn en dat men gemiddeld langer 
van die ervaring zal kunnen profiteeren ; het zal niet meer 
voorkomen, dat zooals thans bij het Indische leger het 
geval is de officieren reeds voor het 50e levensjaar groo-
tendeels zullen zijn gepensioneerd, de promotie zal veel 
speller kunnen zijn dan thans in Holland, zoodat men de 
krachten der ervaren officieren langer in hoogere rangen zal 
kunnen benutten.
Van de 59 beroepsofficieren, die in 1894 bij het Indisch 
leger zijn aangesteld en die dus op 1 Januari 1925 even 50 
jaren oud waren, dienden er toen nog 2 in Indie en een als 
reserveof ficier in Nederland, alien in den rang van kolonel, 
totaal 5 % ; de anderen waren voor een klein deel gepensioneerd 
in den rang van luit. kolonel, dock grooten+deels veel eerder 
op minder dan 50-jarigen leeftijd, terwijl de dood een belang-
rijk percentage heeft opgeeischt.
Van de 80 beroepsofficieren, die in dat zelfde jaar bij het 
Hollandsche le.ger werden aangesteld, dienden er op 1 Januari 
1925 nog 29 bij het beroeps- en 14 bij het reservekader, totaal 
43 d.w.z. 54 % ; deze officieren hadden echter op ruin 
50-jarigen leeftijd voor het grootste deel eerst den rang van 
majoor bereikt, hetgeen wijst op een onvoldoend benutten 
van hunne krachten, terwijl de Indische officieren reeds afge-
vloeid zijn op een leeftijd, die hen onder andere omstandig 
heden toch nog volkomen geschikt zou hebben doen zijn voor 
den militairen dienst.

Wat de marine betreft, staan we voor een eenvoudiger 
toestand, omdat daar tot flu toe de eenheid van Europeesch 
beroepspersoneel heeft bestaan. We hebben flu oolc een rap-
port van de splitsingscommissie, die een vergelijking heeft
EENHEID IN DE WEERMACHT.	269
gemaakt tusschen de uitgaven voor een ongesplitste marine 
volgens het huidige uiterst kostbare stelstel en een gesplitste 
marine voor Nederland en Indie afzonderlijk. Zij komt tot een 
goedkoopere oplossing bij splitsing, voornamelijk door de be-
zoldigingen en pensioenen van de Indische onderofficieren erg 
minderen in Indie to verlagen inplaats van to verhoogen.
Dat kan men op papier gemakkelijk doen, maar de vraag 
is, of men voor die verminderde betaling ook het personeel 
voor den Indischen dienst zal kunnen krijgen. Als de Indische 
onderofficieren en minderen bij een langer verblijf in Indie 
lager tractement en lager pensioen genieten, is een van 
tweeen het geval. Of men krijgt voor dat geld geen geschikt 
personeel en dan deugt de opzet niet, of men krijgt het wel, 
maar dan is de betaling op het oogenblik met minder Indische 
jaren blijkbaar hooger dan noodig is en deugt de vergelijking~ 
aan de andere zijde niet.
Dat de tegenwoordige toestand, waarbij men met een veel 
grootere Indische vloot slechts een Indische beurt van 2 a 3 
jaar tegen een langere beurt in Holland heeft, niet kan wor-
den bestendigd, zullen weinigen tegenspreken, maar dat daar-
uit splitsing zou moeten volgen, is zelfs op financieele 
gronden	niet aan to nemen, nog afgezien van de andere
overwegende nadeelen 1),
Het rapport der splitsingscommissie levert echter belang-
rijke gegevens; daaruit valt het volgende of to leiden.
Neemt men de formatie van de commissie bij gesplitst 
personeel voor Indie en Nederland bij de laatste de som 
van he! Nederlandsche en het uit Indie gedetacheerde per-
soneel en berekent men de verhouding van de sterkte van 
ieder der groepen van personeel, afgezien van de rangen, dan 
vindt men een getal, dat bij ongesplitste formatie aangeeft de 
verhouding van het aantal jaren, dat ieder van die groepen in 
Indie en Nederland moet dienen om elkaar aan to vullen 2) .
1) Zie ook rapport Vlootcommissie, ingesteld bij K. B. van 24 Januari 
1922, verschenen na het schrijven van dit artikel.
2) Aangeteekend words, dat de volgende berekening, gebaseerd op de 
cijfers der Commissie, niet beteekent, dat met de formatie volgens de 
commissie words ingestemd ; de bedoeling is alleen, van deze officieele 
cijfers gebruik to maken om daaruit aan to toonen, hoe men op grond
van die cijfers tot een organisatie met ongesplitst marinepersoneel kan 
komen.
270	EENHEID IN DE WEERMACHT.
Volgens het rapport zouden dan in Indie noodig zijn 2789 
man tegen in Nederland 1489 plus 78 man .gedetacheerd uit 
Indie ; dit geeft een verhouding van 7 : 4 of 1.75 voor do 
totalen, een cij fer, dat men echter voor de groepen van per-
soneel niet mag aannemen, daar men dan zou vastloopen.
Voor die groepen toch loopt de verhouding sterk uiteen van 
0.2 voor do koks en kleermakers tot 3.3 voor de seiners (de 
matrozen die geen graad behaald hebben, buiten rekening 
latende). De meeste verhoudingen bewegen zich tusschen 
1.15 voor de deksonderof ficieren tot 1.6 voor de officieren 
van den Marinestoomvaartdienst, wat veer zou komen op 
een diensttijd van 5 jaar in Holland tegen 6 a 8 jaar in Indie, 
globaal genomen.
Uitbijters zijn do vliegers met een verhoudingsci jfer van 
2.3 en 2 voor de off ieieren en onderoff ieren, die in mijn ge-
dachtengang echter gecombineerd moeten worden met de 
vliegers van de beide legers, vender monteurs (2.1), machi-
nisten (2.4) en seiners (3.3), die dus 7 a 8 jaar in Indie 
zouden moeten dienen tegen 3 a 2 2 jaar in Holland.
Als de vorming van een Indisch personeel volgens het idee 
der commissie mogelijk is, is het zeker ook mogelijk, daaruit 
het personeel in Nederland to vormen op de wijze als boven 
is aangegeven, waarbij men langer in Holland blijft en korter 
in Indie. Blijken deze Indische beurten to lang met hot oog 
op den gezondheidstoestand waarmede het gesplitste stelsel 
geheel zou zijn veroordeeld dan dienen de Hollandsche en 
Indische beurten evenredig to worden verminderd, waardoor 
men tot hoogere uitgaven komt voor vervoer heen en terug.
De sterkte van hot totaal kan dan in vergelijking met den 
toestand van splitsing worden verminderd met het Indi-
sche personeel, dat in den gedachtengang van de commissie 
met verlof in Nederland verblijft, waarbij moge worden 
opgemerkt, .dat de commissie de sterkte van dat personeel 
wel onwaarschijnlijk gering heeft genomen, nl. 10 % van het 
in Indie aanwezige personeel en slechts 11 % van de 
matrozen (omdat ~wordt aangenomen, dat doze, zoo zij geen 
graad hebben weten to behalen, na hun eerste verblijf in 
Indie in hot algemeen niet worden gereengageerd).
In mijn gedachtengang zullen do 224 oudere matrozen die 
in Holland noodig zijn (afgescheiden dus van hot macro-zen-
EENHEID IN DE WEERMACHT.	271
personeel, dat joist uit de opleiding komt) worden aangevuld 
uit de 974 matrozen in Indie, zoodat men daarbij gemakkelijk 
selectie kan uitoefenen.
Besparing kan verder worden verkregen, als door gelijke 
regaling als bij het legerkaider, zie blz. 268 boven, de pen-
sioenen na Iangeren diensttijd worden bereikt en de hooge 
Indische pensioenen niet op een jeugdigen leeftijd worden 
verkregen, zooals in bet stelsel der commissie bet geval zal 
moeten zijn.
De moeilijkheid met de matrozen, die Been graad hebben 
behaald, doet zich bij het lager in Indie op dezelfde wijze 
gevoelen met de sohdaten ; men kan dit geheel of gedeeltelijk 
ondervangen door hat baste deal van daze categorieen under 
to brengen in een korps mariniers, dat tevens -dienst duet als 
koloniale reserve en waartoe alleen maar gelegenheid bestaat 
bij eenhoofdig beheer van lager en marine.
De aanwezigheid van een klein korps gezouten vrijwil-
li.gers in Nederland, dat bij troebelen in Indie, oak under de 
inheemsche bevolking, geheel of gedeeltelijk kan worden uit-
gezonden, heeft veal aantrekkelijks, gegeven ook de geringe 
sterkte van geoefenden in het Nederlandsche lager in nor-
male tijden.
Wat de luchtvloot betreft, daze zoo onder eenhoofdige 
lending moeten komen en voorshands berekend zijn op de be-
hoeften van de marine in Nederland en Indie en van de beide 
lagers ; dan kan de groote moeilijkheid in Indie worden ever-
wonnen, waar men sukkelt met gebrek aan geschikt personeel, 
terwijl in tijden van spanning geen oorlogsmiddel gemakkelij-
ker is to verplaatsen dan de luchtmacht. Immers, zoo al niet 
terstond dan toch in de toekomst, zal dit grootendeels in 
vlucht kunnen geschieden medewerking van hat Britsche 
Rijk voorondersteld en per schip heeft dit zeer krachtige 
wapen slechts een minimum aan scheepsruimte noodig.
Aan de zelfstandige ontwikkeling van dit wapen, dat in de 
toekomst ongetwij fell van steeds toenemend gewicht zal 
blijken in de oorlogvoerin.g zelf en bij bet voorkomen van 
oorlogen door gepaste krachtsontwikkeling, dient bijzondere 
aandacht to worden gewijd, met name ook aan de recruteering 
van bet zeer kostbare en waardevolle personeel. Belie, zoo-
wel personeel als materieel der luchtvloot zal men moeten
272	EENHEID IN DE WEERMACHT.
kunnen gebruiken daar, waar de inte.rnationale omstandig-
heden het noodzakelijk makers ; men mag ze niet aan een 
bepaald gebied en aan een locale task binders.

Ik maak me niet de illusie dat de organisatie van een weer-
macht voor den Staat ider Nederlanden, zooals ik die in groote 
lijnen schetste, in korten tijd kan worden bereikt. We zijn to 
zeer met een verkeerden toestan+d vergroeid, dan dat de over-
gang niet lang zou moeten duren. Als ik een termijn van 10 jaar 
noem, ben ik zeker niet to pessimistisch ; na 10 jaar zal trou-
wens nog een deel van het tegenwoordige legerpersoneel, dat 
niet wenscht over to gaan naar de gemengde organisatie of 
wel daarvoor to ouid is bevonden, nog in dienst zijn, al zal 
men beginners met onmiddellijk de afzonderlijke opleiding 
voor beide legers stop to zetten.
Een zeer belangrijke eisch voor dien langduri,gen over-
gangstoestan.d zal dus zijn, dat hij op zich zelf goad is, een 
verbetering geeft op den bestaanden.
Aan de samensmelting van drie militaire departementen 
tat een zal natuurlijk de vereeniging van twee dier depar-
tementen vooraf gaan . Men beginne niet met het or~derbrengen 
van de militaire afdeeling van Kolonien onder Oorlog; de 
verdediging to land en die to water van Indie en Noderland 
blijven dan gescheiden, en joist {de samensmelting van daze 
twee legerdepart{ementen geeft de langdurigste moeilijkheden 
to overwinnen, terwijl het Departement van: Ororlog zon~der 
koloniale ervaring zeker niet het aangewezene is om op de 
juiste wijze de verhouding to regelen ten opzichte van Oou-
verneur-Oeneraal en Minister van Kolonien.
Evenmin is hat joist, to beginners met de samensmelting 
van Oorlog en Marine en het Indische lager er voorloopig 
buiten to laten ; dan valt de nadruk op Nederland en under 
de tegenwoordige omstandighe}den behoort zij op India to 
vallen. Dan zoo ook de verdediging van India to water d,ep.ar-
tementaal gescheiden blijven van die to land en is ook de 
weermacht nog steeds verdeeld over twee ministers nl. dien van 
Kolonien en dien van Marine/Oorlog, zoodat men van eens-
gezinde leiding gedurende hat moeilijke tijdperk van overgang 
niet volkomen verzekerd is.
Blijft over, de militaire afdeeling van Kolonien under to
EENHEID IN DE WEERMACHT.	273
brengen bij Marine; dan komt alvast ode geheele Indische 
defensie departementaal in een hand. Dit nieuwe departement 
zal kunnen worden ingesteld zoodra overeenstemming is ver-
kregen ten aanzien zijner verhouding tot dat van Kolonien en 
tot den Oouverneur-Generaal, waarbij dan zoowel de ervaring 
van Marine op dit punt als die van de militaire afdeeling van 
Kolonien kunnen worden benut.
Daarbij zal men in beginsel komen tot een personeele unie 
tusschen dit departement van ,,Marine en Overzeesche 
defensie" en dat van Oorlog order eenzelfden minister, een 
unie, die trouwens reeds door twee opvolgende Regeeringen 
is aanvaard tussehen Marine en Oorlo.g.
Een nadeel, daaraan verbonden, is, dat de kustverdediging 
to water van Nederland in Europa dan voorshands nog depar-
tementaal gescheiden blijft van de verdediging to land, maar 
dit nadeel is in vergelijking met de groote belangen elders van 
ondergeschikt belang, vooral als eenzelfde minister beide 
departementen beheert.
Zoodra het ministerie van Marine en Overzeesche defensie 
is gevormd, zal een innig overleg moeten plaats grijpen tus-
schen dit departement en dat van Oorlog om, order leiding 
van den beide departementen beheerenden minister, de 
noodige regelingen voor to berei~den o.m. ten aanzien van
de dienstvoorwaarden van het nieuwe legerpersoneel,
den overgang van personeel uit de Nederlandsche en 
Indische organisaties naar de nieuwe TndisCh-Nederlandsc'he,
de opleiding van het nieuwe legerberoepspersoneel,
de noodige wijzigingen to het reserveinstituut,
den gezamenlijken luchtvaartdienst,
het eenhoofdig departementaal beheer van artillerie-
materieel, genie-, intendance- en geneeskundig materi~eel, 
de kustverdediging in Nederland.
De omzetting van het korps mariniers in een koloniale 
reserve (liefst met behoud van den roemvollen naam van 
mariniers) zal door het departement van Marine en Over-
zeesche defensie zelfstandig kunnen geschieden.

Wellicht wordt mij het verwijt gemaakt, dat ik in deze 
beschouwingen meer het defensiebelang van Indie dan dat 
van Nederland in Europa op den voorgrond heb gebracht
274	EENHEID IN DE WEERMACHT.
ik ontken hat fait niet, maar kan er geen verwijt voor aan-
vaarden. De toestand van de weerbaarheid in India is zelfs 
in vergelijking met die van Holland, die toch verre van schit-
terend is to noemen allerbedroevendst. Zelfs hat rapport 
van de S.D.A.P. constateert, dat ons lager in India in ver-
gelijking met hat politieleger van Denemarken, dat op de 
basis van algeheeie ontwapening zal worden georganiseerd, 
zwak is to noemen.
Tot nu toe moest men zich, gegeven de politieke verhou-
dingen in Europa, wel met een bloedend hart daarbij neer-
leggen ; nu, na den grooten oorlog en na Locarno, mag dat 
niet langer en dient de beveiliging van India tegen vreemd 
geweld op den voorgrond to komen in onze weermachts-
organisatie.
Tot nu toe heeft Nederland wel geprofiteerd van India, 
maar niet omgekeerd, behalve door detacheering van officie-
ren over en wear. Maar in tijiden van spanning zijn hier 
altijd Indische officieren en onderofficieren met verlof, 
bij de Koloniale Reserve, gedetacheerd aan onderwijsinriahtin-
gen en in opleiding en van die krachten wordt natuurlijk 
gebruik gemaakt als dat noodig is. Ook zijn hier Indische 
voorraden, al zijn ze niet alle geschikt voor de Nederlandsehe 
weermaoht, maar als India in hood komt, zou zeUs al biedt 
een grout deal van hat moederiandsahe personeel zich vrijwil-
lig aan voor dienst 4aldaar van dat aanbod geen ge~bruik 
kunnen worden gemaakt, daar dat personeel, als hat niet reeds 
een Indische beurt heeft gthad, niet dadelijk voor hat Indische 
1 eger gesOhikt iou zijn.
In mijn voorstellen wordt de verdediging van India en daar-
mee hat belang van den geheelen Nederlandschen staat 
gediend, maar overigens is hetgeen ik voorsta, ook in hat 
voordeel van de organisatie van de weermacht van Euro-
peesch Nederland in hat bijzonder. Hier toch zal hat beroeps-
kader meer militaire ervaring hebben opgedaan door den 
Indischen dienst, hat zal met meer opgewektheid kunnen 
dienen als hat een veal grooter zekerheid van bestaan krijgt 
en in de gelegenheid komt, op den ouden dag beter verzorgd 
achter to blijven, terwijl de steeds voortgaande en gegeven 
onze volksaard en de politieke omstandigheden onver-
mijdelijke versobering van de weermacht in Holland hat
EENHEID IN DE WEERMACHT.	275
bestaan van den specifiek Hollandschen beroepsmilitair 
ernstig bedreigt.
Een zeer gunstige omstandigheid is verder de kennismaking 
van een veel grooter deal van het Nederlandsche yolk in zijn 
verschillende lagen met Indie ; een voordeel is het, als tai 
van die personen daar een burgerlijk bestaan zullen trachten 
to vinden en dus de weermacht zullen verlaten met reserve-
plicht en recht op gratis overtocht terug, als het hun daar op 
den duur niet bevalt. Dan ligt hierin een element van ver-
hoogde welvaart en heeft men bovendien in Indie in dat per-
soneel een goedkoope mnilitaire reserve.
Dien overgang zal men eer moeten bevorderen dan tegen-
gaan, want nog steeds lijdt Indie onder de vrees van den 
gemiddelden Nederlander om „zijn geluk in de tropen to gaan 
beproeven" (een van de redenen, waarom het Nederlandsehe 
leger steeds gescheiden is gebleven van het Indische).
Ik heb hier voortdurend gewezen op de gevaren van buiten, 
die onze belangen bedreigen. Een grooter gevaar schuilt in 
den geest van ons yolk zelf ; daartegen moet het door doel-
treffende en vooruitziende maatregelen worden beveiligd.
Maar naast zijn lauwheid, zijn langzaamheid, zijn benerpen-
heid, zijn schrielhei~d heeft ons yolk toch ook zoo veel uit-
nemende eigenschappen, die men leert waardeeren, wanneer 
men ziet, wat het op vreedzame wijze heeft tot stand gebracht, 
vooral in Indie.
Zulk een yolk behoeft een oorlog niet over zich to laten 
komen als een onafwendbare ramp. Het kan er zich tegen 
wapenen, het kan tot o r groote hoogte zijn eigen lot bepalen, 
mits het zich bewust i s van zich zel f .
Dodh van milltaire zijde moet ook worden ingezien, dat 
ons yolk slechts dan tot offers voor de gewapende beveiliging 
van zijn rechten en belangen bereid wordt bevonden, als het 
overtuigd is van de waarde dier bewapening tot bereiking 
van het daarmee beoogde doe!. In ons yolk leeft de diepe 
cvertuiging, dat met minder offers hetzelfde zou zijn to 
verkrijgen, dat met de offers, die t1hans worden gebracht, meer 
zou kunnen worden bereikt, en... die overtuiging is niet 
geheel zonder grond.
Het voile rendement van onze weermacht wil onder onze 
omstandigheden zeggen een maximum van preventieve wer-
276	EENHEID IN DE WEERMACHT.
king tegen aanslagen op onze rechten en belangen, zoowel in 
Europa als over zee.
Dat voile ren'dement is alleen to bereiken door een stelsel-
matige organisatie van de weermacht voor den geheelen Staat 
der Nederlanden, die berust op het beginsel, dat een maximum 
van weerkrachten en weermiddelen voor zoover ze daartoe 
geschikt zijn of stelselmatig geschikt zijn to maken char 
moet kunnen worden vereenigd, waar de nood van het oogen-
blik het eischt. De meest volledige samenwerking van alle 
deelen van de weermacht moet daartoe in vredestijd zijn voor-
bereid en worden verzekerd door een eenhoofdig bestuur.

Den Haag, Maart 1926.	D. MERENS.
KUNSTHISTORISCHE METHODEN.
Dr. J. Prinsen J.L.z., De roman in de 18e eeuw in West-Europa. 
Groningen-Den Haag, J. B. Wolters' Uitg.-Mij. 1925.
„Laten we", begint professor Prinsen dat gedeelte van zijn 
boek, dat hij De roman in de achttiende eeuw noemt, , , laten 
we maar liever niet trachten de begripswaarde van het wooed 
roman in eendefinitie samen to vatten. Er zal uit Duitsche 
boeken wel een dikke definitie op to diepen zijn. Maar wat 
hebben we er aan ?"
Laten wij flu van onzen kant eens veronderstellen, 
dat de heer Prinsen geen litteratuurhistoricus is, maar een 
geleerde, die een antler yak beoefent, als daar zijn : de 
ethnologic, de botanic, of ode staatsleer, dat hij dus niet over 
den roman, maar over totemisme, gymnospermen, of oligarchic 
schrij ft, en dat hij dan zegt : „ Laten we maar liever niet trach-
ten de begripswaarde van het wooed: totemisme --respec-
tievelijk : gymnospermen of oligarchic in een definitie 
samen to vatten, enz.".
Ons dunkt, dat vakgenooten op dat andere gebied, dit met 
verbazing zouden lezen. Het zou zelfs kunnen gebeuren, dat 
zij het zinnetje : ,,Maar wat hebben we er aan ?" ietwat 
onnoozel vonder.
„Ik zal", vervolgt •de heer Prinsen, ,,hier over tal van 
litteraire producten moeten spreken, die er niet in passers".
Waar niet in passers? In de dikke definities van de duitsche 
boeken, die de heer Prinsen niet gelezen heeft ? Hoe weet hij 
plat, wanneer hij het niet de moeite waard vond ze op to 
diepen? Maar zelfs wanneer die litteraire producten niet in 
die hypothetische definities passers	wat belet den heer
278	KUNSTHISTORISCHE METHODEN•
Prinsen dan, een dunnere of bevalligere begripsbepaling to 
zoeken, waar zij wel in passen ?
„Men zal", antwoordt hij, „ze nooit zoo ruim kunnen 
maken, dat ze b.v. voldoet voor de Lettres persanes en den 
Tristram Shandy".
Een van tweeen
Of de Lettres persanes en de Tristram Shandy zijn ongelijk-
soortig en dan is het onmogelijk een def inxtie to vinden, 
die op beide past ;
Of de Lettres persanes en de Tristram Shandy zijn niet 
ongelijksoortig en dan is hat mogelijk constitutieve ken-
merken to vinden, die zij gemeenschappelijk hebben. Waarna 
wij kunnen constateeren, waarin zij van elkaar afwijken.
De hear Prinsen houdt ze voor niet ongelijksoortig. Immers 
hat zou zinneloos zijn aan ongelijksoortigheden laten wij 
zeggen : een jonisch kapiteel en de verjaarda.g van mijn tante, 
of: hat dogma van de onbevlekte ontvangenis en een tien-
deelige breuk een gemeenschappelijken naam to geven. 
De hear Prinsen echter rekent zoowel de Lettres persanes 
als den Tristram Shandy tenslotte tot de r o m a n s.
Wat de hear Prinsen zeggen wil, is, naar hat schijnt, dat 
twee letterkundige producten weliswaar gelijksoortig zijn, 
maar dat zij binnen de grenzen van de soort zeer stark diver-
geeren. Zoo stark, dat hem een oogenblik die divergentie 
belangrijker schijnt dan de overeenkomst. Dat is iets, wat wij 
allemaal wel eens voelen. Maar daarom mogen wij toch niet 
vergeten, dat hat diaper belang van hat verschil op hat fait 
berust, dat die twee desniettegenstaande niet ongelijksoortig 
zijn, en joist hier zouden wij tot de slotsom moeten komen 
reden to maar voor den litteratuurhistoricus, om ons over hat 
wezen van die gemeenschappelijke snort alle inlichti-ngen en 
ophelderingen to geven, die hem ten dienste staan. Oesteld 
alweer, een leek twij felt er aan, of een japansch schoothondje 
en een engelsche dog soortgelijk kunnen zijn zal dan de 
zoaloog hierop antwoorden : „laten we maar niet probeeren to 
bepalen, wat een hond is"? Of zal hij integendeel als vakman 
pogen to bewijzen, dat van uit een wel omschreven begrip 
„h o n d", zoowel hat kleine mormel als de groote bullenbijter 
kunnen worden begrepen, en dat let groote verschil, dat de 
leek opmerkte, niet daardoor tref fend is, dat die twee niets
KUNSTHISTORISCHE METHODEN•	279
met elkaar hebben uit to staan, maar daardoor, dat zij niet-
tegenstaande dit verschil toch niet ongelijksoortig zijn ?
Tenslotte bekrachtigt de heer Prinsen zijn redeneering met 
een passend citaat uit Vosmaer, waarin zooals dit bij 
bekrompen lieden to geschieden pleegt aan een zoowel ver-
keerde als onvolledige definitie zekere dingen getoetst worden, 
die er niet in passen, om vervolgens de conclusie to kunnen 
trekken : def inities deugen niet. In dat citaat wordt onder 
meer gevraagd, of „Bunyan een roman is". Die vraag is niet 
moeilijk to beantwoorden : Bunyan is g e e n roman, maar 
Bunyan is een auteur. Spijkers op laag water... Dat kan wel 
zijn maar toch ook een aardig bewijs hoe weinig de negen-
tiende eeuw in staat was, kunstena= r en kunstwerk uit elkaar 
to houden.
r
De heer Prinsen is volstrekt niet de eenige, die aan begrips-
bepalingen maling of zelfs een broertje flood heeft. Had de 
schrijver in plaats van zich tot het vermoeden te beperken, flat 
er uit duitsohe boeken wel tdikke definities zouden op to diepen 
zijn, de moeite genomen, er de duitsche litteratuur-historici 
van de laatste eeuw op na to lezen ~hij zou tot de ontdekking 
gekomen zijn, flat de groote meerderheid van die heeren aan 
zijn kant staat. Nog in het jaar 1925 kon Julius Petersen een 
vethand ling : Zur Lehre von den Dichtungsgattungen (Fest-
schrift August Sauer) beginnen met
,,Was von altersher emn Hauptgegenstard der Poetik zu sein schien, 
die formale Abgrenzung der poetischen Gattungen find ihrer Gesetz-
massigkeit, ist durchaus in den Hintergrund getreten, seit der einheit-
liche asthetische Gesichtspunkt der ki nstlerischen Wirkung, der einheit-
liche psychologische Gesichtspunkt des kfinstlerischen Erlebnisses and 
der h=storische Gesichtspunkt des einheitlichen Zeitstiles den Vorrang
fiber alle trennenden Formbegriffe gewonnen haben".
Hiermee is de staat van zaken kort en duidelijk gekenschetst 
en Petersen kan als vertegenwoordiger van een gesohiedenis 
der letterkunde die van „Gattungen" niet wil weten op Bene-
detto Croce en Gundolf wijzen.
In Engeland en Amerika ziet het er niet antlers uit. Charles 
E. Witmore begint een betoog over The validity of literary 
definitions (Publications of the modern language association
of America Vol. 39. 1924)
280	KUNSTHISTORISCHE METHODEN•
,,In an age of questioning like ours, literary definitions can as little 
as anything else escape being called to the bar to give an account of 
themselves, and of their right to exist ; and some, no doubt, would say 
that the case would already have been decided against them".
Nu wij tocsh aan het citeeren zijn, zou~den wij uit .dat zelfde 
opstel nag peen vroolijk staaltje willen geven, waaruit het 
oordeel van Wi~tmore over zijn tegenstanders nog nets dui-
delijker blijkt:

,The objections to literary definitions seem to me to be based either 
on lack of thought or on confusion of thought ; or to put it more politely 
either on declining to think or on thinking in the wrong way. The 
former mood naturally cannot produce definitions ; and we have to admit 
that anyone who chooses to adopt it is entitled to do so. A person who 
sincerely feels that the attempt to frame literary definitions is both fruit-
less and annoying is not likely to be reasoned out of that belief; and a 
good many appear to be precisely of that state of mind. As a good instance 
of it in a writer whose opinions have gained considerable currency I may 
quote these words of Sir Arthur Quiller-Couch „Why worry me with 
any definition of the Grand Style in English, when here and here and 
again here... I recognize and feel the thing?" One of the kings of Savoy 
in the early nineteenth century is said to have had for his motto : „I'rn 
not king in order to be worried" ; evidently Sir Arthur did not become 
a professor of literature in order to be worried, either".

Enkel in Rusland waait een andere wind. U. Zirmunskij 
kan een overzic'h~t, dat hij Form,probleme in der russischen 
Literaturwissenschaf t (Zeitsclirift fur slavisdhe Phtlologie 
Bd. I) naemt, aan~hef fen mat
„Die letzten zehn Jahre ( 1914-24) waren fur die russische Litteratur-
wissensehaft die Zeit einer scharfen methodologischen Krise, einer 
Revision der traditionellen Methoden der literarhistorischen Forschungen 
and eines Suchens nach neuen Wegen. Als Resultat dieser methodo-
logischen Evolution kann man die Ausbreitung der sogennanten ,,for-
malen Methode" bezeichnen. Sie lenkte die Aufmerksamkeit der ver-
schiedenartigsten Gelehrtenkreise auf sick and erwarb sick die Sympathie 
der meisten jungeren Literarhistoriker".

W.anneer hij eindigt, is bet met een f raaie bib'liographie, die 
zegge en schrijve adhtentachtig nummers telt. Maar van de 
russisehe litteratuurgeschiadenis pleegt men zeer ten on-
rechte en niet tot nut van de litteratuurwetenschap in het alga-
meen wetnig not tie to nemen en zoo zullen de meeste van 
die studies voorloopig wel onbekend en onbemind blijven.
Allen to zamen : de heer Prinsen kan zich als litteratuur-
historicus niet over zijn isolement bekiagen, nosh er op roe-
KUNSTHISTORISCHE METHODEN•	281
men. Zijn naam is legio. Hij doet, wat negen tienden van alle 
litteratuurhistorici van tegenwoordig doen.
Onder de dus niet zeer talrijke litteratuurhistorici, dire zich 
met bet vormprobleem bezig houden, vinden wij nog een vrij 
groot versChil in doel en methode.
Een deel van hen wij noemden Julius Petersen reeds 
gaat bij zijn onderzoekingen uit van wat men in het Duitsch 
„O.attungen" noemt, wat wij ongeveer met „soorten" kunnen 
vertalen. Bedoel.d zijn de lyrisehe, de epische en de drama-
tische soort ; to zamen vormen zij zoo iets als -de ,,drievoudige 
wortel der dichtkunst". Men bepro~eft flu de berteekenis dier 
soorten to begrijpen, hun f unetie, hun onderlinge veryhoudin.g, 
hun historisohe opeenvolging to bepalen, men gaat na, welke 
onderwerpen zij kiezen of in welke verhouding de episehe, de 
lyrische in de dramatische diohter tot zijn onderwerp staat en 
wat dies meer zij. Ten slotte poogt men van uit de soorten 
„den weg to vin~den naar wat wij vormen zouden willen noe-
men, vanuit bet lyrische, epische, dramatische dins naar 
elegie of ode, novelle of roman, tragedi,e of play. Die weg is 
niet gemakkelijk. De grenzen van de soherp geseheiden soor-
ten schijnen in die vormen op nieuw to vervagen en in elkaar 
over to gaan. Door de lyrische elegie sahemert bet episehe 
been ; door de epische roman bet dramatische ; door de dra-
matische tragedie weer hot lyrisdhe wie kan bij de ballade 
zeggen, of zij in beginsel lyrisch, episCh of draniatisch is". 
Zoo worden wij bier gedwongen onze toevlucht tot een systeem 
van mengels en overgangen to nemen.
Dat is een van de redenen, waarom anderen bet probeem 
of en hoe de vormen uit de soorten kunnen worden afgeleid 
voorloopig onopgelost laten en er zich toe bepalen bet wezen 
en de beteekenis dier vormen op zicrh zelf nauwkeuriger to 
onderzoeken.
Ook dat heeft bezwaren. De „belles lettres" van de Iaatste 
vijftig jaar doen denken aan een bal, waar op de tonen van een 
orkest van zotten, die ieder op zijn instrument spel#en wat zij 
willen, een gezelsahap van kreupelen, lammen en lij~ders aan 
stuipen elk naar zijn meug danst. Al ging bet in Nederland nag
282	KUNSTHISTORISCHE METHODEN•
een beetje schaamteloozer toe dan elders het was in de heele 
„beschaafde" letterkunde een pot nat. Oeen gunstig moment 
den zin der vorm to bestudeeren. Vormen zijn al verlooc~he-
nen zij zelf s in zuhlke tij~den hun waarde niet geh'eel in dat 
mengelmoes niet gemakkelijk to onderkennen en to schi.ften. 
Wij zijn dus in plaats van materiaal uit onzen tijd to kunnen ge-
bruiken, waarmee wij ons verwant voelen, aangewezen op 
materiaal uit andere tijden, dat vender van ons afstaat. Maar 
dat is nog niet het ergste. Wat wij in ode letterkunde waarnemen 
is slechts een symptoom van een algemeenen toestan,d van den 
geest. , , Der verworrene Zustand der Gattungen in der Oegen-
wart (ist) das Gegenspiel ;der allgemeinen Oefuhllosigkeit f ut 
das W esen der uberkommenen Form uberhaupt. Man muss 
sick vor Augen ha;lten, dass das eine historische Ers heinung 
ist. Dies Versagen der formbildenden Krafte im aesthetischen 
Bezirk f alit zusammen mit der allgemei;nen Auflosung histo-
riseher Bin~dungen. Die Diehtung zeigt genau den gleiehen 
Zwischenzustand, die gleiche Durchgangsphase an, wie die 
gesellschaftliohen, pol'iti~schen oder wirtsc'haftlichen Bezirke. 
Man konnte den Satz wagen : das Verhaltnis der Epoche zu 
den poetischen Gattungen entspricht ihrem Bestand an form-
bildenden Kraften uberhaupt" (Karl Vietor, Geschichte der 
deutsohen Ode). In~derdaad, vormgevoel, vormbewustzijn, 
vormverantwoorde1ijkheid ontbrek,en overal ook in de 
wetenschap. Wij moeten dus, wanneer wij de task op ons 
nemen vormen to onderscheiden en te begrijp,en er tevens mee 
rekenen, dat ons vermogen tort die task geringer is dan in 
andere tijden. Zoo vaak in de taal een woord versleten, zijn 
zin uitgeput sdhijnt, kost Whot, daar het voor ons zoo waard.e-
loos geworden is als voor anderen, dubbele inspanning tot zijn 
oorspronkelijke beteekenis door to dringen en het, vervuld van 
die beteekenis, op nieuw to gebruiken. Die dubbele inspanning 
vergt ook de studie der letterkundige vormen van ons.
Hier kunnen wij nu echter het blaadje omkeeren. Is het 
vervagen van de vormen en het vormbesef in de letterkunde 
een symptoom van een algemeen gebrek aan vormend ver-
mogen in ode kultuur, dan kan de beginnende behoefte der 
wetenschap, vormen to onderscheiden, weliswaar een anachro-
nisms zijn maar zij kan ook als een symptoom van ken-
tering, als een ontwaken van een nieuw vormbewustzijn wor-
KUNSTHISTORISCHE METHODEN-	283
den beschouwd. Wie zal het ons euvel duiden, dat wij naar die 
laatste opvatting overhellen ?
En indien wij dat doen, is daarmee het doel van onze studie 
reeds ten deele bepaakl. Kunstwetenschap is niet uitsluitend 
historisch of theoretisch ; haar task is niet volbracht, wanneer 
zij vat in het verleden ligt geordend en begrijpelijk gemaakt 
heeft ; zij blijft onvruchtbaar, wanneer zij van uit die orde en 
dat begrip niet een beslissenden invloed op den tegenwoor-
digen loop der dingen uitoefent. Het komt er dus in dit geval 
niet enkel op aan theoretisch tot het wezen van den vorm door 
to dringen, maar vooral ook hem in zijn beteekenis to doen 
herleven.


De 19e eeuw determineert een kunstwerk psychologisch, 
sociologisch, historisch zij ziet het in de eerste plaats als 
een product van persoon, tijd en omstandigheden, die tot zijn 
ontstaan hebben bijgedragen. Zij verklaart hoe en wanneer 
een zeker kunstwerk door een zeker kunstenaar geschapen 
werd. Dat h o e beteekent hier, we!ke gebeurtenissen, welke 
gevoelens dien kunstenaar tot schrijven noopten ; achter dat 
w a n n e e r verschuilt zich zijn gebonden zijn aan taal, stijl 
en zienswijze van zijn tijd.
Zonder twijfel, dit is nuttig werk ; zonder twijfel, dat zekere 
kunstwerk is daarmee in zekeren zin bepaald. Maar nu vragen 
wij vender in welke betrekking staan wij tot dit kunstwerk, 
en in welke betrekking staat het tot kunstwerken van andere 
tij den ?
Juist wat die methode met zooveel ijver zocht, is datgene, 
wat voor ons zijn waarde verloren heeft : die taal, die stiji, 
of hoe men de wijze van uitdrukking voor de wereldbeschou-
wing van een besloten tijdperk wil noemen, zijn niet meer ons 
eigen+dom. Wij verstaan hun beteekenis niet van zelf, wij moe-
ten ze met zweet en moeite leeren ontcijferen.
Waarom doen wij dat ? Is het een behoefte van ons his-
torisch kenvermogen ? Zeker, wij ontkennen dat kenvermogen 
geenszins. Al zouden wij er gaarne meer van weten, en al 
eischt het een verklaring op welken weg ons denken in het 
denken van andersdenkenden over kan gaan wij zijn bereid 
toe to geven, dat wij in staat zijn ons in een tijd in to denken,
1926 II.	19
284	KUNSTHISTORISCHE METHOtEN-
zooals wij ons in een taal indenken : zoo lang en zoo vlijtig 
tot wij in dien tijd en in die taal denken kunnen. Maar is bet 
lezen van een grieksch epos of een grieksche tragedie een 
vermaak, dat alleen bet gevolg is van, en enkel berust op een 
vermogen ons to verrdiepen in wat niet bet onze is? Zoo wij 
iets gelooven dit gelooven wij niet. Ons historisch kenver-
mogen is hier middel ; niets meer
Er waaien hier eenige gemeenplaatsen rond ; men lispelt 
van ,,bet algemeen menschelijke", men bromt iets van 
„onvergangkelijke schoonheid". Ja, ja die dichter was een 
mensch als wij, hij heeft zich verheugd als wij, hij heeft ge-
leden als wij ; wanneer wij zijn geaicht lezen, voelen wij zijn 
vreugd en zijn teed met hem; ons lachen is een echo van bet 
zijne, onze traren... enzoovoorts, men kan dit psychologis-
tisch gejank ad libitum verlengen. Waarlijk bet is een van de 
erbarmelijkste en belachelijkste gevolgen geweest van de 
metho=de, die zocht hoe en wanneer een kunstenaar een kunst-
werk geschapen had, dat zij op de gedachte kon komen, dat 
ons ode gevoelens van den man of de vrouw die bet kunstwerk 
maakte, meer of anders aangingen +dan de inkt, waarmee zij 
bet schreven ; ,dat zij ons kon doen vergeten, dat in een kunst-
werk als zoodanig even weinig van de scheppende handeling 
van den kunstenaar to bespeuren is als in een kind van de 
barensnood van zijn moeder. En dat „onvergangkelijk 
schoon" ? Maar waarin bestaat dan die onvergangkelijkheid 
antlers dan daarin, dat wij bet kunstwerk, nadat wij bet door 
miiddel van ons historisch kenvermogen doorgrond ~hebben, 
nu op eens begrijpen als iets dat op zich zelf staat, dat een 
eigen leven heeft, dat zich zel f genoeg is en dat op geen 
enkele wijze meer samenhangt met persoon, tijd en omstan 
digheden, die tot zijn ontstaan hebben bijgedragen.
Evenmin als de methode, die een kunstwerk psychologisdh, 
sociologisch en historisch determineert, in staat is to verklaren 
in welke betrekking wij tot dit kunstwerk staan, evenmin en 
nog minder is zij in staat bet in betrekking tot andere kunst-
werken to brengen, die b.v. in een anderen tijd liggen. Zij kan 
nok hier sleohts keen ond,erseheid constateeren. Daarin l.igt, 
wij zeiden bet reeds, haar nut maar ook haar zwakte. En die 
zwakheid beet flood, wanneer zij -- zooals wij straks bij den 
beer Prinsen zagen	verzuimt to bemerken, dat een door
KUNSTHISTORISCHE METHODEN•	285
haar geconstateerd onderscheid enkel van belang is, daar bet 
ons een sc herper begrip van overeenkomst brengt.
Nog eens : de op zich zel.f wetenswaardige feiten, hoe, wan 
veer, onder welke omstandigheden een kunstwerk is oritstaan,, 
verklaren .ons geenszins dat, waardoor een kun,stwerk tot ons 
en tot andere kunstwerken in betrekking kan gebrac ht worden
maar juist het tegendeel. Wat ons met kunstwerken en 
kunstwerken met elkaar verbindt, is het feit, dat zij onaFhan-
kelijk van al die gegevens, elk op zich zelf en alle to zamen 
deel uitmaken van een groot rijk, een rijk dat zooals dieren-
rijk, plantenrijk en delfstoffenrijk to zamen datgene opleveren 
wat wij n a t u u r noemen	a1s geheel beteekent wat k u l-
t u u r beet ; wij bedoelen bet rijk der objectieve vormen.
Dat rijk heeft zijn wetten en zijn indeeling, zijn spsteem. 
Eerst wanneer bet ons gelukt de plaats to bepalen, die de 
letterkundige vormen to zamen en afzonderlijk in dat rijk in-
nemen, om dan vervolgens vast to stellen, wat die beteekenis 
van elk dier vormen is, of waarin de zin schuilt van hun in 
zich bestaand, bondig en onveranderlijk wezen eerst dan 
kunnen wij van daaruit de algemeene en de bijzoridere betee-
kenis van een enkel kunstwerk begrijpen.
*
De beer Prinsen is subjectivist. Iat wonder? De ontwik-
keling van {den beer Prinsen viel in een tijd, toen bet dwaze en 
roekelooze woord „van de allerindividueelste expressie van de 
allerindividueelste emotie" aan ieder jeugd~ig gemoed met den 
paplepel werd ingegeven. Laat o.ns bij bet groezelig misver-
stand en de heillooze verwarring, die daardoor in menig neder-
landsch brein werd aangericht, maar niet to Tang stil staan 
ook n.iet bij de schade, die er door berokkend werd aan de 
nederlandsohe beschaving. De beer Prinsen had bet geluk 
door bet degelijk onderwijs bij een meester, die destij~ds zijn 
good hu+meur en zijn gezond verstand wilt to bewaren, to 
worden gevrijwaard tegen al to groote buitensporigheden. 
Maar, familiaar gezegd, een klapje van den molen had hij beet.
Wij willen niet onrechtvaardig zijn. lets van die subjectieve 
geesteshou~ding heeft hem zeker geholpen bij belangrijk werk. 
Toen hij in zijn jeugd in tal van studies de bijna vergeten figuur
286	KUNSTHISTORISCHE METHODEN•
van Jan van Hout weer opbouwde en daarmee de verwaar-
loosde geschiedenis van onze letterkunde in de 16e eeuw net 
een kordate en kerngezonde persoonlijkheid verrijkte, was 
een zeker subjectivisme niet geheel uit den booze.
Nu de geleerde op rijper leeftijSd een onderwerp van grooter 
omvang en algemeenen aard gekozen heeft, loopt zijn sub jec-
tivisme, dat hem tot een verkeerde methods verleidt, groot 
gevaar in dilettantisme to ontaarden.
Een onderhouden~d gekeuvel over den geest en den stijl van 
een zeker tijdperk en vervolgens een willekeurige bespreking 
van een aantal letterkundige producten uit dat tijdperk, die 
volgens een vaag en slordig taalgebruik in den regel romans 
worden genoemd, is zoomin een „geschiedenis van den roman 
in de 18e eeuw" ais een menagerie een handleiding tot de 
dierkunde is. W ij willen weten, wat bier r o m a n is, wat niet 
wij willen weten wat een schrijver dwong den vorm r o m a n 
to kiezen, wat hij net dien vorm bedoelde, wat zijn lezers er 
onder verstonden of nog liever : wij willen reten, waarom 
zich die vorm, onafhankelijk van schrijver en lezer, in dien tijd 
op die wijze demonstreerde.
11flaar daarvoor moeten wij om to beginners weten, wat een 
roman is.
ANDRE JOLLES.
NA DEN SLAG.
Een van de „bops mots", die op then ongelukkigen Dins 
dag 16 Maart, den dag dat het besluit tot verdaging van 
Duitschlan•d's toetreden tot den Volkenbond genomen wend, 
to Oeneve de ronde deden, was, dat den vorigen dag de 
toestand ernstig was, maar niet hopeloos, dat hij flu daaren-
tegen hopeloos, maar niet ernstig was. Dit ,,niet ernstig" 
sloeg hierop, dat Locarno geen gevaar liep, en Duitschland 
zijn aanvraag tot toetreding niet zou terugnemen, dock tot de 
Septemberzitting zou handhaven. Wie hieruit -echter zou wil-
len opmaken, dat men in de kringen der Vergadering zich van 
den afloop der zitting weinig heeft aangetrokken, zou zi~h 
deerlijk vergissen. Op geen der zes voorafgaande Vergade-
ringen heerschte ooit zulk een verslagenheid als in de laatste 
twee dagen der Maart-bijeenkomst. Iedereen begreep den 
:idruk, dien deze mislukking op de buitenwereld moest 
naken, en voorvoelde den slag, die aan het gezag van den 
Volkenbond zou worden toegebracht. Menig afgevaardigde 
gaf dien Dinsdagavond zijn gemoed lucht in termen, die heel 
wat moesten worden afgeschaafd voor zij geschikt zouden zijn 
den volgenden dag van het podium in de Salle de la Reforma-
tion de wereld to worden ingezonden.
Er was inderdaad reden, met zorg den indruk tegemoet to 
zien dien het gebeurde zou maken. Het heeft geen nut hot to 
verbloemen : bet aanzien van den Volkenbond heeft er gewel-
dig door geleden. Zijn prestige, dat de laatste jaren groeide op 
een wijze, die zelfs menig voorstan,der verbaasde, is plots 
angstig verkleind. De , , zie-je-wel's" en , , ik heb het altijd wel
2$8	NA DEN SLAG.
gezegd's" steken fier het hook! op en kwetteren weer lustig 
hun oude melordie. De propaganda voor ode Volkenbondsidee 
is verflauwd; de Volkenbondsvereenigingen pogen haar ont-
hutste afdeelingen het hart to sterken met bemoedigende 
circulaires ; ode tijd van Volkenbondshoogconjunctuur heeft 
plaats gemaakt voor groote malaise.
, , O Bund, du H und, du bist nicht gerund", heeft men eens 
van den D~uitsehen Bond gezongen. Men her,haalt }het thans 
van den Volkenbond. Met recht ? Of last de gezondheid van 
den hond, behou~dens dan eenige neerslachtigheid, weinig to 
wenschen over, en ligt de fout eerder bij hen, die zich hadden 
gesuggereerd dat hij een leeuw was?
Men heeft in den Volkenbond een lichaam willen zien dat 
zou staan buiten ode politiek, boven de diplomatie. Aan het 
onheil, dat ode blinde staatszucht had gebrouwen, aan de ram-
pen, die kortzichti.ge diplomatic over de wereld had gebracht, 
was voortaan paal en perk gesteld. Een organisatie was in het 
leven geroepen, die, met ter zijde stelling van deze duistere 
machten, ode wereld in nieuwe banen zou leiden. Staten-
egoisme en machtsbegeerte zoutden zich in rdeze nieuwe orde-
ning niet meer kunnen openbaren ; het belang van tden eenling 
zou ondergesdhi!kt wor'den gemaakt aan dat van de gemeen-
schap : een nieuwe mentaliteit der volken had zich geopen-
baard, een nieuwe aera in de menschelijke samenleving was 
aangebroken.
Es 1st dafiir gesorgt, dasz die Baume nicht in Aden Himmel 
wachsen. Nadat fde Volkenbond zes jaren bestaan heeft ont-
staat in zijn boezem een zoo hevige strijd, dat de to Geneve 
verzamelde leden niet antlers weten to doen dan de zitting op 
to heffen, in de hoop, dat ode tijd raad zal schaffen. En waar-
over loopt het meeningsverschil ? Staan levensbelangen der 
volkeren op het spel, gaat het over het prijsgeven der zelf-
stan~digheid, over kwesties van oorlog of vrede, over deel-
neming aan gewapende Volkenbondsactie of economische 
sancties ? Neen ; het gaat erover, wie een zetel zal krij gen in 
den Raad ! Dddrvoor zijn tien ,dagen lang vertegenwoordi.ger 
van bijna 50 staten bijeen, daarvoor zijn de leidende figurer 
,der internationals politick dag en nacht in de weer tot hel 
zoeken van oplossingen en compromissen ; daarvoor zijn dc 
kopstukken der journalistiek uit de geheele wereld samen-
NA DEN SLAG.	289
gestroomd. Dat de toelating van Duitschland, met toewijzing 
van een permanenten zetel, zal zijn in het belang van den 
Bond, daarover bestaat eenstemmigheid. Dat reorganisatie 
van den Raad in studie dient to worden genomen, ook daar-
over is men het eens. Maar wat zich hier openbaart is: zucht 
om de medewerking tot 'datgene, wat het algemeen belang 
eischt, van het verkrijgen van voordeelen voor het eigen land 
afhankelijk to stellen ; weigering, om nationale eigenliefde 
ondergeschikt to maken aan het welzijn van de gemeenschap.
Er zijn e r, op wie de door Brazilie voor zijn hounding as,nge-
voerde argumenten toch wel eenigen indruk hebben gemaakt. 
Is het wel billijk, vragen zij, dot de 20 Amerikaansche Staten, 
die lid van den Bond zijn, op geen enkelen permanenten zetel 
kunnen aanspraak maken ? Is het wel zoo to laken in Brazilie, 
dat het den eisch van ruimer vertegenwoordiging van de Staten 
der nieuwe wergild deed hooren ? Men kan hierop antwoorden, 
dat het er niet om goat, of de tegenwoordige constitutie van 
den Bond een vol~doende vertegenwoordiging den Amerikaan-
sche Staten waarborgt, maar of men de opneming van Duitsch-
land van de vervulling van desiderata to then opzichte had 
mogen afhankelijk maken. Alle overige ten Vergadering aan-
wezige Amerikaansche Staten hebben deze vraag ontkennend 
beantwoord ; namens hen legde de gedelegeerde van Paraguay 
ode verklaring af, dat de Amerikaansche delegaties „tenant 
compte de la gravite de la situation actuelle a la Societe des 
Nations, tenant compte des interets de la paix universelle, et 
tenant compte de la necessite que lee Etats americains exercent 
une action en faveur de la reconciliation entre lee peuples 
d' Europe, expriment a M. l'Ambassadeur de Mello-Franco 
le desir des dices delegations que le Bresil facilite par lee 
moyens qu'il estime lee plus opportune l'accord unanime du 
Conseil afin de resoudre lee difficultes qui empechent sa 
decision". Brazilie kan zich ,due, ale het ode medewerking tot 
opneming van Duitschland onder de vaste Raadsleden van het 
verkrijgen van een vasten zetel voor zichzelf afhankelijk stelt, 
kwalijk ale „spokesman" van de Amerikaansche Staten 
opwerpen.
Men kan de vraag stellen of het wel aangaat, de toekomst 
van den Bond zoo donker in to zien omdat een lied zich niet 
voldoende doordrongen zou hebben getoond van het saam-
290	NA DEN SLAG.
hoorigheidsgevoel, dat den Volkenbond moet kenmerken. Het 
antwoord moet hierop zijn : meent ge werkelijk, dat het hier 
slechts een lid gold? Zeker, men ma+g niet beweren .dat 
Brazilie niet op eigen initiatief zou hebben gehandeld, maar 
jets antlers is, of niet voor verschillende Europeesche mogend-
heden het optreden van Brazilie een uitkomst is geweest, om-
dat flu door hen niet gewenschte oplossingen werden voor-
komen zonder dat op hen het odium van de mislukking der 
conferentie kwam to vallen. De voorstelling, als zoude een 
eensgezind, solidair Europa droef to moede het werk van den 
Amerikaanschen spelbreker hebben aanschouwd, getuigt meer 
van een onbedorven gemoed dap van een juist inzicht in het-
geen zich inderdaad to Geneve heeft af,gespeeld.
Voor wie in den Volkenbond een orgaan heeft gezien, 
waarin statenzelfzucht geen rol meer zou spelen, is dit alles 
hoogst opt noedigend . Maar had men dan niet het recht om 
ode verwachtingen zoo hoog to spanner? Mocht men niet aan-
nemen dat de ellende, die de oorlog over de volken had 
gebracht, hun ten slotte de oogen had geopend voor het feit, 
chat de tot dusver ingeslagen weg tot den afgrond leidde, tot 
steeds onmenschelijker en wreeder oorlogen en tot onderlinge 
vernietiging? Was de Volkenbond niet een uiting van een 
nieuwen geest, die in het menschdom was gevaren, was hij niet 
het teeken, dat een sfeer van onderling vertrouwen de plaats 
zou innemen van het stelsel van zelfzucht, naijver, intimidatie 
en machtsevenwicht, dat de vorige eeuw het heerschende was 
geweest ? En nu die guest reeds zoo kort na het doorstane leed 
van den Wereldoorlog niet meer aanwezi.g blijkt, welk nut kan 
men nu nog van den Volkenbond verwachten ? Is het dap niet 
beter, deze poging als mislukt op to geven?
Dat de werkelijkheid niet aan idealistische verbeelding 
beantwoordt moge een reden zijn om luchtkasteelen of to 
breken, maar niet om aan den Volkenbond zelf, zooals hij is, 
de hand to slaan. Zijn fundamenten zijn stevig genoeg om deze 
Maartsche bui en de stormen, die nog zullen komen to 
weerstaan ; wat hij slechts vraagt zijn : arbeiders, die niet vol-
staan met zichzelven en anderen to suggereeren, dat het 
gebouw voltooid is, maar die bereid zijn om van den grond af, 
steer voor steep, het bouwwerk op to trekken.
De Volkenbond is niet een bond van brave pacifisten, die
NA DEN SLAG.	291
elkander trachten to overtroeven in treffen,de theorieen over 
internationals broederschap. Was hij dat wel, dan zouden niet 
de leidende staatslieden der wereld to Geneve den tiendaag-
schen veldtocht hebben gevoerd voor de bezettin,g den bestuurs-
zetels ; dan zouden zij wel hebben volstaan met deze corporatie 
hun zegen to geven, en er zich vender niets van aan to trekken. 
De fells kamp om de zetels bewijst meer dan jets antlers, dat 
de Volkenbond is geworden tot een realiteit in het leven den 
volken, dat zijn geest niet zweeft boven de aarde maar gericht 
is op de werkelijkheid. Het verschijnen van den Volkenbond 
beteekent niet een plotseling opgeven van aspiraties en idealen, 
die tot dusver de volken bezielden, niet het einde van machts-
begeerte en statenegoisme, niet het verdwijnen van belangen-
tegenstellingen en conflicten. Het beteekent, dat de inter-
dependentie tusschen de volken tenslotte zoodanige afmetingen 
heeft verkregen, dat het besef van de noodzakelkijheid eener 
internationals ordening zich baan heeft gebroken en vasten 
vorm aangenomen. Het beteekent het begin van die systema-
tische ordening den statenmaatschappij, die onmisbaar is om, 
op den duur, aan het recht de heerschappij to verschaffen over 
het geweld.
Alles heeft zijn tijd noodig. Dat de aaneensluiting den 
individuen tot steeds uitgebreider groepen niet bij glen staat 
kon eindigen, maar bij toenemende belangengemeenschap, 
toenemende economische afhankelijkheid, toenemende ver-
keersmogelijkheden, ook de staatsgrenzen niet zou ontzien en 
een ordening noodzakelijk maken, die zonder die grenzen 
uit to wisschen zich over de Staten heen zou welven, het 
is jets dat vele groote geesten reeds eeuwen geleden hebben 
voorzien. Langzaam heeft de evolutie zich voltrokken. Lang, 
al to lang, heeft de statenmaatschappij een bedenkelijke 
gelijkenis vertoond met een gezelschap op het „vroolijke rad" 
op de kermis. Steeds heftiger wend in dit ongeordend a:gglo-
meraat de botsing den belangen. Tot zich het proves begint to 
voltrekken, dat de kleinere rechtsgemeenschappen alle hebben 
doorloopen : de veelheid sluit zich aaneen tot hoogere een-
heid. Niet in dien zin, dat daarin de subjecten zich oplossen, 
maar dat zij een nieuwe ordening gaan vormen, waarin de 
underling tegenstrijdige belangen een gemeenschappelijke, op 
het welzijn van de geheele groep gerichte regeling zullen
292	NA DEN SLAG.
ondergaan. De uiteenloopen,de belangen en opvattingen to 
vereenigen en to verzoenen vereischt echter een saamhoorig-
heidsgevoel, dat onder de, in den leer der , , souvereiniteit" 
opgegroeide, volken nog slechts zeer rudimentair is ontwik-
keld. Nog al to zeer ontbreken dientengevolge voldoende 
rechtsgedachten, bestemd om de gedragingen der staten to 
normeeren, en onvermijdelijk zal dit gebrek aan internationals 
rechtsregelen zijn terugslag doen gevoelen op bestuur, op 
rechtspraak en op rechtshandhaving.
Wat men het Volkenbondverdrag ook zou kunnen ver-
wijten, zeker niet, dat het zich hiervan geen rekenschap heeft 
gegeven. Het heeft op dit gebied zeer voorzichtig willen zijn 
yen daarom de nieuwe statenassociatie gesteki op de basis van 
het unanimiteitsbe.ginsel. Begreep men dan niet dat men aldus 
kans lisp de werkzaamheid van den Bond to „verlammen", 
dat dientengevolge Europa de „vernedering" zou kunnen 
ondergaan, zijn wil door een of andere negerrepubliek to zien 
verijdeld ? Men heeft het heel goed begrepen, maar men heeft 
ook begrepen, dat aanvaarding van het meerderheidsbeginsel 
slechts dear ken worden geeischt, wear een gemeenschap-
pelijke rechtsidee de verschillende deelen hecht to semen 
bindt.
De onmifddellijk to verwachten resultaten van een op de 
leest der unanimiteit geschoeiden bond der volken molten den 
niet verbijsterend zijn, men heeft althans den grondslag gelegd 
voor een ordening, die niet een even glorieus als kortstondig 
heldenbestaan op papier zal voeren, maar die inderdaad de 
belofte in zich houdt van groeiende ontwikkeling en invloed. 
Men bedenke het wel : ce n' est que le premier pas qui route. 
Een ontzaglijke weerstand is to overwinnen geweest voor het 
beginsel van een systematisch geordende statenmaatschappij 
kon worden aanvaard. Dit is een sprong geweest in de 
historie, een vrucht van den werel.doorlog, welke velen, die 
niet voldoende bekend zijn met de geschiedenis der inter-
nationals rechtsontwikkeling, niet op de juiste waar:de ver-
mogen to so'hat~ten. Dart wij er ~hier,me+de niet zijn, dat een har-
monische samenleving meer eischt den uitsluitend het ontwer-
pen van het kader, waarbinnen ode organisatie zich zal kunnen 
ontwikkelen, dat, met name, de volken zich moeten doordrin-
gen van de, noodzaak van offers op het gebied van nationals
NA DEN SLAG.	293
eigenliefde en vermeende nationals belangen het is onge-
twijfeld waar. Maar even waar is, dat voor de ontwikkeling 
van den internationalen geest juist de aanwezigheid van dit 
kader van de grootste beteekenis is. Geleidelijk moeten de vol-
ken tot het denkbeeld van een algemeene statenmaatschappij 
worden opgevoed, en voor die opvoeding is meer noodig dan 
jammeren over het gebrek aan broederliefde, meer dan het 
aanheffen van daverende leuzen als , , ontwapening" en , , nooit 
meer oorlog". De volken moeten geschool.d worden in de mdse 
der internationals samenwerking en de leerschool daarvoor is 
Geneve.
Zes leerjaren beteekenen nog niet heel veel in het levee der 
volken. Maar zelfs dan, wanneer de volkeren met het denk-
beeld eener geordende statengemeensehap meer vertrouwd 
zullen zijn geraakt, verwacht-e men toch niet dat de samen-
komsten in de Volkenbondsstad het karakter zullen dragen 
van wat het Leger des Heils een „zelfverloocheningsweek" 
pleegt to noemen. De volken zullen daar komen met hue eigen 
belangen en hue eigen idealen, die zij steeds geneigd zullen 
zijn als meerwaardi.g to zien in vergelijking met die van 
anderen, en ook hier zal wrijving en botsing van inzichten 
niet uitblijven. Hoe zou men kunnen verwachten, dat de 
moeilijkheden, waarmede ode behartiging der gemeenschaps 
belangen in het beperkte bestek van den staat gepaard gaat, 
aan de internationals ordening zouden worden bespaard?
Hoofdzaak is, dat de grondvesten waarop de nieuwe bouw 
zal worden opgetrokken, deugdelijk zijn. Heeft de Maart-
zitting aangetoond, dat de Volkenbondsconstitutie in dit opzicht 
to kort schist en herziening behoeft ? Moet met den eenstem-
mi.gheidseisch worden gebroken ? Is de opzet to groot ge-
weest, en dient de aaneensluiting eerst op kleiner scshaal t°e 
beginners? Behoort de samenstelling van den Raad to worden 
gewijzigd ?
Over de opheffing van den een~temmighei~dseisch, zal, na 
hetgeen reeds hierboven werd opgemerkt, niet veel meer 
behoeven to worden gezegd. De wereld is er nog niet rijp voor. 
Het Volkenbondverdrag is behoedzaam begonnen hier en daar 
het beginsel to doorbreken, de practijk is nog wat verder in 
dezelfde richting gegaan, dock er zal nag heel wat moeten 
gebeuren voor men het meerderheidsbeginsel in de inter-
294	NA DEN SLAG.
nationals samenleving op denzelfden voet aanvaardt als than= 
binnen de staatsgrenzen het geval is.
Evenmin is heil to verwachten van de groepeering op 
regionalen grondslag als overgangsvorm tot een mundiale 
gemeenschap. De Pan-Europa ides berust op de onzuivere 
grondgedachte, dat de belangengemeenschap tusschen de 
Europeesche staten onderling per se grooter is dan die tus-
schen hen en buiten-Europeesche landen. De kampioen van 
deze ides, Coudenhove Kalergi, komt zelfs tot de dwaasheid, 
Engeland van de Vereenigde Staten van Europa uit to sluiten. 
Wie het er werkelijk om to doen is, de tegenstellingen tusschen 
staten en werelddeelen to overbruggen, most niet beginnen 
=door dergelijke kunstmatige groepeeringen nieuw separatisme 
aan to kweeken. Dat het ditmaal een niet-Europeesche staat 
was, die het odium van de mislukking der Maart-conferentie 
op zich laadde, zal alleen hem tot de Pan-Europa-ides kunnen 
bekeeren, die opzettelijk zijn oogen sluit voor de tegenstel-
lingen, die juist onder de Europeesche mo.gendheden zich op 
deze bijeenkomst openbaarden.
Tenslotte de Raadsuitbreiding. De Raad is, naar den oor-
spronkelijken opzet, een klein, maar krachtig college, dat zich 
in de eerste plaats de bestuurstaak in den Volkenbond ziet 
toevertrouwd. De groote mogendheden hebben daarin de 
leiding, niet alleen doordat het Volkenbondverdrag haar 
numeriek de meerderheid toekende 5 van de 9 zetels 
maar ook doordat zij permanent daarin zitting zouden hebben, 
terwijl de overige leden slechts voor een bepaalden tijd zouden 
worden gekozen. Wie aan deze „ongelijkheid" tusschen de 
staten aanstoot neemt, geeft weder blijk van dat gemis aan 
realiteitszin, dat in waarheid doodend is voor de Volkenbonds 
ides. Het is nu eenmaal niet to verwachten, dat Engeland, 
Frankrijk, Italie, zich blijmoedi+g zullen gedragen naar de aan-
wijzingen van Albanie, Luxemburg, Perzie, Guatemala, 
Abessinie. De Raad kan niet een krachtig bestuursorgaan zijn, 
als hij niet steeds een vertegenwoordiging vormt van de groote 
mogendheden. Daarom is het rationeel dat .deze een vasten 
zetel hebben. De invloed der overige staten openbaart zich in 
de Formeel aan den R-aad geooordineerde, practisdh eahter 
een zekere supervisie uitoefenenide Vergadering, waarin vol-
komen gelijkheid tusschen groote en kleine mo.gendheden
NA DEN SLAG.	295
bestaat, en in een medewerking in den Raad zelve door een 
zeer beperkte vertegenwoordiging dezer staten.
Het begint meer en meer er op to lijken, dat men met dezen 
opzet to hoog heeft gegrepen. De aanvaarding van dit kleine 
bestuursorgaan veronderstelt een internationaal soli~dariteits-
gevoel, dat nog niet aanwezig blijkt. Vandaar een zich reeds 
in de eerste jaren van 's Bonds bestaan openbarende dran.g 
tot uitbreiding van den Raad. Aanvankelijk leidende tot de 
vermeerdering van het aantal niet-permanents zetels van 4 op 
6 in 1922, beoogt dit streven thans den Raa~d geheel van 
karakter to doers veranderen. Niet langer wenscht men daarin 
to zien het college, waarin de groote mogendheden de leiding
en de onverbrekelijk daarmede verbonden verantwoorde-
lijkheidd bezitten, maar men wil den Raa'd maken tot een 
afspiegeling van de politieke aspiraties en tegenstellingen, die 
zich onder de leden openbaren. Reeds tot viermaal toe, to 
beginners in 1922, had China de Vergadering -een resolutie 
weten to doers aannemen, waarin de wenschelijkheid wend 
uitgesproken „que l'Assemblee, daps l'election des six Mem-
bres non permanents du Conceil, etablisse son choix en tenant 
compte des divisions geographiques dominantes, des grandes 
familles ethniques, des differentes traditions religieuses, des 
divers types de civilisation et des sources principales de 
richesse". Thans gaat men verder en streeft naar vertegen-
woordiging van alle leden, zij het ook dat uitsluitend de groote 
mogendheden een vasten zetel zullen bezetten, terwi jl de 
andere groepsgewijze in den Raad zijn vertegenwoordigd, en 
in elks groep de loden elkander zullen afwisselen. Een der 
groepen denkt men zich gevormd door de kleine Entente, een 
andere door de z.g. ex-neutralen : NederlanSd, Zwitserland en 
de 'drie Scandinavische staten. De Amerikanen, twintig in 
getal, zullen in zoodanig systeem van groepsvertegenwoor-
diging zeker op meer dan twee zetels het aantal dat zij thans 
bezitten	aanspraak maken.
Van deze hervorming zal men moeten getuigen, dat zij een 
aanmerkelijke stag terug is bij den oorspronkelijken opzet. 
Het is typeerend hoe de schaduwzijde van het hedendaagsche 
parlementarisme : verzwakking der bestuurskracht, zich ook 
terstond in de tusschenstaatsche ordening openbaart zoodra 
deze naar eeni.gszins overeenkomstige richtlijnen wordt opge-
296	NA DEN SLAG.
bouwd. De nadeelen van het aangeprezen systeem springen in 
het oog : het creeert en handhaaft kunstmatige allianties ; het 
dwingt ertoe aan landen, die buiten een duidelijk aanwijsbaar 
groepsverband staan, of een ongemotiveerden vasten zetel toe 
to kennen, of hen in een groep under to brengen zonder dat 
voldoende eenheid van belangen bestaat ; het zal leiden tot 
een nieuwe uitbreiding van den Raa~d, met de daaraan verbon-
den gevaren : verminderin,g van executieve kracht, verslap-
ping van verantwoordelijkheidsgevoel, verkleining van den 
invloed der Vergadering.
De Volkenbon'dscommissie, door den Raad in de maand Mei 
to Geneve bijeengeroepen, zal zich met dit probleem ter voor-
bereiding van de aanstaande Septembervergadering moeten 
hezig houden. Zoolang men kan aannemen, dat het inter-
nationale saamhoorigheidsgevoel genoeg is ontwikkeld, om 
een samenstelling van den Raad als in het Volkenbondverdrag 
ontworpen to handhaven, is het zaak, tegen deze nieuwe 
richting to velde to trekken, gelijk Nederlan~d in 1922 reeds 
deed, toen het gold de uitbreiding van het aantal niet-perms--
nente zetels. Maar blijkt het werkelijk, dat de wereld nog niet 
rijp is dit stelsel to aanvaarden, dan zou het getuigen van 
een zelfde gemis aan zin voor realiteit, als hierboven wend 
gewraakt, wanneer men er de volkerengemeenschap niet-
temin aan twilde blijven binden. Toekenning van vaste zetels 
aan andere landen dan de grouts mogendheden het ergste 
euvel zal aldus wellicht kunnen worden gekeerd. Het lijkt 
ook niet onwaarschijnlijk dat de moeilijkheden aan de groeps-
formeering verbonden, ervan zullen afhouden, de groepeerin-
gen formeel vast to leggen ; het resultant zou dan zijn een zoo-
danige uitbreiding van het aantal niet-permanents zetels, dat 
een vertegenwoordiging van de thans zich op den voorgrond 
dringende of ad hoc gevormde groepen mogelijk zal worden 
gemaakt. Wij vreezen, dat deze schrede achteruit den Volken-
bond niet zal worden bespaard.
Learn to labour and to wait. Werken alleen is niet vol-
doende, wij moeten ook leeren wachten.

's-Gravenhage, 10 April 1926.	J. P. A. FRANc0IS.
EEN NIEUWE STROOMING ONDER DE

RUSSISCHE UITGEWEKENEN.
Voor de bu~itenwereld 1s de Russische emigratie een geheel 
en de meeste west-Europeanen denken, dat de millioenen 
Russen, die ten gevolge van de bolsj'ewistisdhe omwenteling 
bet land moesten verlaten en sindsdien door Europa en 
Amerika ron~dzwerven, alien dezelf de gevoelens tegenover de 
bolsj.ewiki koesteren. In werkelijkheid is de toestand ge+heel 
anders ; de emigratie is onderli ~g verdeeld yen die verschiilende 
groepen voeren een verbitterden strijd tegen eikaar. Dit is 
wellicht een van de hoofdoorzaken van de zwakheid der 
emigratie en van het geringe gevaar, dat de emigranten voor 
do tegenwoordige heerschers van Rusland opleveren.
In het begin heerschte er inderdaad een soort homogeniteit 
onder de emigranten. De meerder'hei~d bestond toen nog nit 
loden van de witt~e logers, gevluohte iandh~eeren en ambtena-
ren, de overblijfsels van de Russi~schedynastic en shun aan,`hang. 
Al doze mensdhen waxen ~toen vervuld van de overtuiging, dat 
zij de nationale eer moesten redden, dat zij de ei~genlijke ver-
tegenwoordigers van hot Russisahe yolk waxen, en degenen die 
d,aar, in het onmetelijke Rusland waxen achtergeb~leven, een 
samenraapsel van sc'hurken, verraders, movers en d~ieven. Zij 
waxen overtuligd, dat die armzali~ge Russen vroeger of laser 
hen, de emigrant-en, de ri~dders zonder vrees of blaam, zouden 
smeeken naar Rusland terug to keeren en er opni~euw orde to 
scheppen. Dan. .. Ja, wat zou er dan gebeuren ? Dan zouden 
alle sporen van ode revolutie u~itgewiseht, het oude regime in 
zijn vroegeren l~uister hersteld worden, al de gewezen gouver-
298	EEN NIEU WE STROOMING ONDER DE
nears, staatsraden, generaals enz. 'hun ambten en Iandgoederen 
terugkrijgen. Het is moeilijk zich voor to stellen, hoe groot de 
verblinding was, hoe sterk de zelfoverschatting, de overtui-
ging van eigen onmisbaariheid dezer lieden van overigens zeer 
geringe verdienste.
Jaren lang ,duurde deze begoocheling en de emigranten 
tuurden onophoudelijk naar het Oosten in de overtuiging, dat 
elk oogenbli'k de verbeide u+itnoodiging kon kamen. De tijd 
verstreek en de uitnoodiging bleef uit. De bolsjewiki over-
wonnen hun laatste tegenstanders en hun macht wend met Aden 
da:g stevi~ger. En velen der emigranten begonnen to twijfelen 
aa.n de juistheid van hun m-eeningen. Zijn zij werkelijk ode 
eenige vertegenwoordigers van het Russisdhe yolk en is die 
geweldige massa mannen en vrouwen, die in Ruslan.d was ach-
tergebleven, werkelijk slechts een samenra~apsei van minder--
waardige wezens ?
Allengs veranderde ook de sociale structuur vandeemigratie. 
Naast de gewezen landrheeren, officaieren, ambbten.aren yen de 
wrakstukken van de „verdronken wereld", zooals gravin 
Kl:einmichel de vroegere regeerende klasse van Rusland 
noemde, versdhenen vertegenwoordigers van de nieuwe maat-
sahappij, repuibilkeinen, democraten, sociaListen van versthil-
lende schakeering. De terreur, die in Rusland woedde en die 
alle gruwelen van de Fransche revolutie ver overtroffen heeft, 
deed veel vertegenwoordigers van de linksohe partijen de 
Russische hel ontvluchten. Er ontstonden zoodoende 'in de 
emigratie twee kampen : een reactionair-monardhistisch en 
een repu!blikein+soh-+democratisch, die een verwoeden strij,d +met 
elkaar voerden. Elk ~dezer kampen was veer innerlijk verdeel+d 
en bestond uit ontelbare ~groepjes, waarvan ~lke overtui:gd was, 
dat zij de eenige was die werkelijk wist wat er gedaan moest 
worden om de bolsjewiki to verdrijven. Overigens beperkte de 
stri}d van de emigratie tegen de bolsjewiki zidh u+itsluitend tot 
vergaderingen to Parijs, Praag, Berlijn enz., tot het sohrijven 
van stukken in de Russisc!he emigranten-blad.en, die niemand 
anders dan dezelfde emi~granten lawn, en -tot eindelooze 
debatten. Een revolufiionaire strijd tegen de bolsjewiki op de 
wij.ze als vroeger tegen de tsaristisehe regeering werd niet 
gevoerd ; de ernigranten onderhielden zelfs geen contact met 
Rusland, dat zij immers van ~buiten of hoopten ate bevrij,den en
RUSSISGHE UITGEWEKENEN	299
gelukkig to maken. De gedac'hte kwam niet bij hen op, dat 4het 
RussisahFe yolk wellicht veer weinig op deze redders gestel~d 
was; dat het zich niets van de emigratie aantrok. De verwijde-
ring tussahen emigratie en yolk nam toe en beide deelen van 
de Russisehe maatschappij h+ielden op elkaar to verstaan.
Juiist op dat oogenbl~ik zetten die bolsjeewiki verschiillende 
Russische intellectueelen over die ~grens, die op peen l~oyale wijze 
met die sovjet-regeering +hadden willen samenwerken. Zij 
hadden er de voorkeur aan gegeven in Rusland to blijven, hon-
ger en ontberingen to lijden, om maar hun yolk niet in den 
steek to later. Waarom de bolsjewiki deze font begingen 
i s onbegrijpelijk. Geheel ten onrechte dachten sommige 
emigranten (en velen doer het nu nog), dat de nieuwe ballin-
gen slechts geheime agenten van de sovjet-regeering waren. 
Een aanwijzing, hoe onlogisch deze daad van de bolsjewiki is 
geweest.
De nieuwe ballingen waren ten zeerste verbaasd, toen zij 
met de vroegere emigranten kennis maakten. Hun onbekend-
heid met de werkelijke toestanden in Sovjet-Rusland was zoo 
frappant, dat de n+ieuwe ballingen hun ooren niet geloofden. 
Zij hoopten binnen enkel~e jaren van de sovjet-regeering verlof 
to zullen krijgen naar het vaderland terug to keeren ; onderwijl 
waren zij, in het .bu~it~enland vertoevende, op {den omgan,g met 
de ou-de emi,granten aangewezen. Om dien mogelijk to maker 
moest echter eerst een gemeensdhappdlijke taal worden aan-
geleerd ; de nieuwe emigranten lanceerden de leuze : „Bestu-
deert de Russisahe toestanden !" . Deze leuze vond in h~et begin 
veel tegen+stand, wijl de meeste emigranten overtuigd waren, 
dat er in Rusland niets to bestu~deeren vie'l. W~ie wist beter d.an 
zij, wat het Russische yolk noodig had? De nieuwe ballingen 
stieten op verzet, wantrouwen, vijand~sGhap, maa.r zij hielden 
vol en vonden weldra aanhangers, vooral order de republi-
ke~in,sch-democratische partijen. Sindsdien ram de belangstel-
ling der uitgewekenen voor Sovjet-Rusiand toe; de overtuiigirig, 
dat die emigratie geroepen is 'het Russisahe yolk to bevrijden 
verdween, en in plaats daarvan ontstond het bewustzijn, dat de 
bevrijding alleen door het Russisdhe yolk tot stand za'l gebradh~t 
worden, en de emigrati.e slechts een hulpleger kan zijn. De 
nieuwe Russisehe literatuur, dire vroeger door de emigranten 
wend verf oei~d, kreeg met den dag meer bewonderaars en ver-
1926 II.	20
300	EEN NIEUWE STROOMINO ONDER DE
drong de gesohrrif t:en van de op vroegere +herinnerln~gen terende 
sehrijvers :der emnigratjie.
Sommigen der nieuwe emigranten, bijv. Pesjechonow, ver-
kl:aarden onop.houdelijk, 'dat zij hij cle eerste gelegenlhei~d dee 
beste naar Rusland zouden terugkeeren. Pesjeohonow heeft 
ook de noodi.ge stappen gedaan : toen de drie jaren ballingschap 
waartoe hij officiedl veroordeeld was verloopen warm, wendde 
hij zich tot de sovj~et-regeering om wader te worden toegelaten, 
m.aar de ~bolsjevvrikti zagen hem li.ever van verge dan van nahij, 
en wei,gerden hem den toegang. Hetzelf de lot trof ook and~ere 
emigranten, dire naar Ru~slan,d wilden terugkeeren. ,En todh 
ble.ven d~eze emigranten den teru,gkeer propaigeeren. Onder 
hun rinvloed ontstonden in versohillende centra van de Rus-
sisahe emigratie groepen jongelui, dine van die Sovjet-regeer.ing, 
vrijen toegang eischten om l~oyaal met haar te kunnen rsamen-
werken tot welzij n vain het land. De 1 ei~dster en woordvoerdster
van daze ridhting is de publiaiste Koeskowa, een zeer sympa_e thieke en oprechte vrauw.
Na de :nederlaag der witte lagers, aldus Koeskowa, begon 
de madht der com+munitisten of to brokkelen. De bolsjewiki 
moesten nu scheppend week verridhten, en daarbij bl+eek dat 
hun sdhoonklinkende theorieen den toets der practijrk niet 
konden doorstaan. Hun poging een georganiseerde productie 
to +scheppen faalde ; de genationaliseerde industrie bleek niet in 
staat datgene to produceeren, wat Whet land noo thg Ihad. Het 
economirsohe systeem =der bolsjewiki ward een volkomen m s-
lukkin~g. De regeerende partij ziet dat het land zidh met rassdhe 
schreden van hun regime verwijidert, en zij is niet bij machte 
dezen loop to stuiten. De communlstEisehe posities wordeEn ver-
laten ; de communisten trekken zich daaruit haastiglijk terug, 
maar noah zij zelf noch iemand anders kan zeggen, waar+heen. 
N.iet all'een op economisch terrein voltrekt zich deze terug-
todht : op rellgieus, op sociaal, op zedelijk gehied evenzeer. Er 
ontstaat een nieuwe m~aatschappelijk~e orde, wa.arvan voorals-
n4g niet met zekerhel~d to zeggen is, welke vormen zij zal aan-
nemen. I n .ieder ~geval staa+t ~h:et nu reeds voor de communisten 
zeif vast, dat de ontw~i~kkeling op elk ge~bied tot geheel andere 
resul:taten ~heeft geleid dan zij verwachtten.
Een eigenaardi~gheid van 'de nieuwe orde in Rusl,and is, dat 
de leiders van bet economisdhe levee, die zich geroepen achien
RUSSISCHE UITGEWEKENEN.	301
het bestuur van het land in handen to nemen, niet onder eigen 
vaandel optrekken maar zich met de communtstisdhe kleuren 
dekken : een snort aociale mimicry. Het worth steeds moei-
lijker het verschil to ontwaren tusschen deze nieuwe klasse 
en de communisten. De nieuwe leders dringen de partij binnen 
en ve~roveren, vermomd als communisten, het land. Dat maakt 
het onmo:gelijk hun ewgen gezicht to zien, hun eai~gen pl,annen te 
onderkennen.
Naast deze nieuwe klasse, die haar sloopend werk in de 
regeerende partij verridht, bestaan er in Rusland vale on+geor-
ganiseerde stroomingen, die de sovjet-regeering bestormen en 
haar dwinlgen telkens een anderen weg in to slaan ~dan welken 
zij zelf wilde bewande,len. Warren deze stroomingen georgani-
seerd, zij zouden een geweldige macht vormen, maar zij zijn 
bet niet en ~hebben geen vast ,plan, zoo althans beweert Koes-
kowa. Voor zoover er wel bewuste veranderingen plaats vin-
den, geschiedt edit onder de com~munnsten zelf, en de regeering 
yeast daarom tegenwoordig meer haar ei~gen parltij dan de 
overige groepen van hat yolk.
Tot zoover vinden wij de u~iteenzett~ing van Koeskowa en 
haar aanhangers begrijpelijk, al gelooven 'wij, da.t er nu reeds 
in Rusland veal meer welbewuste organisatie plaats vindt dan 
zij ~beweert (vooral on+derschat zij de beteekenis van do 
, groene beweging", d .w.z. de boerenbeweging, die meer en 
meer den vorm van een georganriseerde partij aanneemt). De 
vra.ag rijst eahter : welke concrete voorstellen loan +de nieuwe 
st roomin g a a n de emn igra~t i e do en ? H+ierop ~g+ee f t no c h do 
nieuwe stroomting, nosh Koeskowa antwoord.
Koeskowa wil, dat de emi~gratie de sovjet-regeering de facto 
en de jure erkenne, dat de emigratie haar strijd tegen de soy-
jets opgeve, dat de emitgranten-bladen rhet verze+t tegen creda~et-
verleening aan de sovjet-regeering staken. Allen moeten zich 
tegenover de sovjet-regeering loyaal gedragen. De emigranten 
moeten vervolgens haar Rusland teru.gkeeren en met de 1x lsje-
wiki samen,werken om de productie op to voeren en den wel-
stand van hat land to venhoogen.
Is ode terugkeesr -echter mogelijk ? Zullen de bolsjewnk dien 
gedoogen ? Hierop moat Koeskowa zelf een ontkennend ant-
woord geven. Zij verwijt de sovjet-regeering, dat zij duizenden 
en duizenden jongelui, die voor het welzijn van het Russische
302	EEN NIEUWE STROOMING ENZ.
yolk werken willen, in blindheid blijft afwijzen, maar de 
bolsjewiki trekken zich dit verwijt niet aan. Van een massalen 
terugkleer der e~migranten naar Rusland, een terugkeer met 
op~ge'heven hoof de, kan dus gee~n sprake zijn. De sovjet-
regeering wil alleen enkele emigranten weer toe~laten, personen 
aan welke zij om een of an+dere reden be~h,oefte hee t, maar de 
emigrant moet openlijk verklaren, dat hij zijn vroegere „zon-
den" berouwt, en vervolgens lijsten met ontelbare ver-
nederende vragen invullen. Komt zoo remand in Rusland, dan 
wordt hij onder politietoezicht gesteld en aanhou+dend bespi,ed ; 
een enkele Onvoorzichtige uitlating kan ihem in de gevangenis 
brengen. De propaganda van Koeskowa c.s., van de z.~g. 
„wozwrasjtsjentsy", heeft dus nog geen practisch gevolg. Het 
is daarom be.grijpelijk, dat de lenders der politieke partijen, ook 
van de linksche, zoo vijandig tegenover deze beweging staan. 
En toch hebben 'deze partijleiders ongelijk. De beweging kan 
in de toe1komst wel 'dcgelijk van veel belang worden, want de 
tegenwoordige houding van ide sovjet-regeering is op den duur 
niet vol to houden. Vroeger of later zullen ide holsjewik~i zich 
gedrongen voelen hun politiek to herzien, en zullen de 
„wozwrasjtsjentsy" naar Rusland kunnen terugkeeren 
zonder ~dat hun vernederingen worden op;ge!legd. Voorl~oopig 
kunnen zij zich voor die task, die hen dan waeht, voorbereiden 
en al het mogelijke doen om de klo-of to overbruggen, die hen 
nu nog van de massa van het Russische yolk soheidt.
BORIS RAPTSCHINSKY.
AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN.
DE ROL VAN GOESTI GD1 DJILANTIK TIJDENS DE

LOMBOK-EXPEDITIE.

In de April-aflevering van 'de Gids blz. 57 e.v, wordt door 
Mr. Dr. J. A. A. H. de Beaufort een kort overzicht gegeven 
van de Lombok-expeditie in 1894, waarbij ook melding wordt 
gemaakt van „Goesti Djilantik, de sluwe leenvorst van Karang 
Asem op Bali". „De door hem in deze geschiedenis gespeelde 
rol is niet geheel duidelijk getivorden" (cursiveering aange-
bracht). , , Volgens de Hoofden der Sassaks, zou hij het ver-
raad niet hebben aangera'den, nosh de verraders gesteund", 
beet het daar op blz. 60.
Welke is de rol van Goesti Gde Djilantik tijdens de Lombok-
expeditie geweest? Duidelijk is die geschilderd door den Heer 
F. A. Liefrinck in zijne redevaering in het Indisch Genoot-
schap van 30 December 1902 blz. 152 e.v., en later in zijn 
boek : Nog eenige verordeningen en overeenkomsten van 
Balische vorsten, 's-Gravenhage 1921, blz. 371 e.v. Het kan 
daarom nuttig zijn hier de meening van den Heer Liefrinck, 
die persoonlijk een aandeel aan de gebeurtenissen op Lombok 
in 1894 heeft gehad, nog eens to doen kennen. In het kort 
wedergegeven komt die meening op het volgende neder.
Toen onze troepen op Lombok kwamen, beyond zich daar 
de stedehouder van den Lombokschen vorst in het Balische 
landschap Karangasem, Goesti Cde Djilantik met 1200 man 
Balische hulptroepen om den vorst bijstand to verleenen voor 
bet onderdrukken van den opstand der Sassaks.
304	AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN.
De eenvoudi.ge waarheid" nopens de beschuldigingen van 
verraad, zoowel van Noderlandsche als van Lomboksche 
zijde jegens hem geuit „komt hierop neder", zegt de Heer 
~Liefrinck, , , dat door hem met zijn helderen blik en good 
politiek inzicht van den beginne of aan is begrepen dat, het 
kostte wat het wilde, een oorlog met het Ned. Ind. Gouver-
nement voorkomen moest worden en dat het anders met het 
Balische bestuur op Lombok godaan zoude zijn. Al zijn stre-
ven was er daarom op gericht eene minnelijke schikking tot 
stand to brengen, dock de omstandighe'den zijn hem to machtig 
geweest en eerst toen aan de zaak geen helpen meer was, heeft 
hij er zich aan onttrokken om niet zelf mede gecompromiteerd 
to worden. Onmiddellijk, nadat in dien godenkwaardigen 
naaht (van 25 op 26 Aug. 1894) de eerste schoten ~gewisseld 
waren, heeft hij zijne manschappen verzameld en is met hen 
naar het Noorden getrokken, alwaar hij de eerste gelegenheid 
die zich aanbood, benutte om naar Karangasem terug to 
keearen" (Ind. Gen. 30 Dec. 1902 blz. 152).
Zoo is ook aan schrijver dezes door Balische hoofden op 
Lombok verteld, dat Goesti Gde Djitantik het mogelijke 
gedaan heeft om den overval op onze troepen to voorkomen. 
H ij moet o . a . aan den Lombokschen vorst de vraag gesteld 
hebben : wat zal er gebeuren, wanneer een steep tegen een ei 
botst ? Maar zijn betoog maakte op den vorst minder indruk 
~dan dat van liens krij.gsoversten, welke als een gevolg van de 
zending van onze colonnes naar Midden- en Oost-Lombok 
naar Tjakra Negara teruggekeerd, wezen op den hachelijken 
toestand van onze troepen temidden van de kleimuren van 
die hoofdstad. Deze aanvoerders, die bij hun poging om den 
opstand der Sassaks to onderdrukken de noodige krijgs-
ervaring hadden opgodaan, hebben het plot bij den vorst-
gewonnen. En toen de eerste maatregelen tot den overval wer-
den ;getroffen : het voor den strijd van man tegen man op 
juiste lengte afkappen der lange statielansen, moet Goesti Gde 
Djilantik het besluit hebben geno.men met de zijnen van het 
tooneel van den krij g to verdwijnen.
Had hij de onzen moeten waarschuwen ? Had hij aan de 
zijde van zijn wettigen leenheer moeten meevechten tegen 
liens Europeeschen vijand? Al naar men aan de eerie of aan 
de andere zijde stand mocht men het een of bet andere gehoopt
AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN.	305
hebben, Goesti Gde Djilantik dacht aan, zich zelf en ging naar 
zijn eigen land terug om van daaruit het verdere verloop van 
cde gebeurtenissen gade to slaan.
Toen de Heer Liefrinck kort daarna dan ook bij Goesti Gde 
Djilantik to Karangasem kwam (flog voor den val van Tjakra 
Negara) bleek, dat deze door zijn eigen poenggawa's werd 
verdacht met het Gouvernement to heulen (blz. 372: Nog 
eenige ver1ordeningen, enz.) en dart hij, „peen mengelir g van 
goad en kwaad, hoewel e.en slim berekenend man" (t.a.p. blz. 
374 noot) er van doordron±gen was, dat , , een samengaan +met 
of handroiking aan den worst van Lombok voor het Karan+ga-
semasdhe land, zijne bewoners en bestuurders verderfolij?ke 
gevolgen zoo Ihebbben".
In het bovenstaande is de rol van Goesti Gde Djilantik 
tij+dens de expeditie van 1894 aan,gegeven. Men moge daarover 
denken naar men wil, een ding is zeker : aan duidelijkheid 
last het standpunt van wijlen den Karangasemschen politicos 
in 1894 niets to wenschen over. Toen Augusta de Wit haast 
twintig jaar later aan onzen ouden stedehouder een bezook 
bracht, kwam zij onder den indruk van zijne „buitengewone 
persooniijkheid" (Natuur en menschen in lndne 1914, biz.177) .
Bij het uitvinden van zijn redding, toen hij tusschen twee 
vuren zat, bleek die buitengewoonheid in doorzicht en 
geslepenheid.
J. C. VAN EERDfi.
BIBLIOGRAPHIE.		
De arbeidende ktasse in Nederland in de 19e eeuw	(1813	1870)
door Dr. I. J. Brugmans (Tweede deel der Economisch-	en	Sociaal-
		
Historische Onderzoekingen, onder redactie van Prof.	Mr.	N. W.
Posthumus) ; Den Haag, Nijhoff, 1925.		
Het is niet ongebruikelijk, van een boek, dat men prijzen wil, to 
betuigen, dat het een leemte aanvult. En evenmin, dat een boek, zijn 
bestaansrecht willende betoogen, dit zelf betuigt. Maar het gebeurt niet 
vaak, dat een boek dit doen mag met zoo onweersprekelijke redenen als 
deze Amsterdamsche dissertatie. Haar onderwerp, in den titel duidelijk 
aangegeven, was eigenlijk nog nimmer met genoegzame uitvoerigheid 
behandeld en zoo kon het gebeuren -- de Inleiding last niet na, de aan-
dacht erop to vestigen - dat een boek over de arbeidswetgeving in 
Nederland de noodzakelijkheid van staatsbemoeiing met de arbeidsver-
houdingen hier to lande kwam staven met een verwijzing naar de mis-
standen, die in den loop der 19e eeuw in Engeland zijn blootgelegd.
Verklaarbaar is dit trouwens wel. Het is niet langer geleden dan 1918, 
dat officieel enquete-materiaal uit de eerste helft der vorige eeuw betref-
fende kinderarbeid hier letterlijk nieuw is ontdekt. Dit materiaal stond thans 
ter beschikking. De Heer Brugmans Jr. heeft er nog heel wat antler (en 
ouder) materiaal, uit archieven en andere bronnen, aan weten toe to 
voegen en is erin geslaagd, uit een en antler een good gecomponeerd en 
voortreffelijk leesbaar boek samen to stellen.
Zoo verheugend als dus de verschijning van zijn proefschrift is, zoo 
drukkend is de kennisneming van zijn vondsten. Het stuk nationaal ver-
leden, dat hier wordt blootgelegd, is een tafereel van ellende. De neder-
landsche arbeidersklasse van voor 1870 blijkt een over het algemeen 
lichamelijk, geestelijk en zedelijk laag gezonken geslacht to zijn geweest. 
Dat in minder dan een halve eeuw dit geslacht zich, deels uit eigen 
kracht, deels met hulp van boven-af, heeft kunnen opheffen tot dien graad 
van gezondheid en levenskracht, die ook door de jaren na 1914 wel kon 
worden verzwakt maar geenszins vernietigd, het lijkt haast een wonder. 
Van niemand liever dan van Dr. I. J. Brugmans zouden we hiervan nog 
eens de verkiaring wachten.
v. B.
BIBLIOGRAPHrE.	307
Frans Vermeulen. Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandsche 
Bouwkunst. afl. 1 t./m. 3. Den Haag, Martinus Nijhoff.

Het is voorwaar een respectabele arbeid, die de Heer Vermeulen op 
zich heeft genomen met het schrijven van zijn Handboek tot de Geschie-
denis der Nederlandsche Bouwkunst, waarvan tot heden 3 afleveringen 
tekst en platen zijn verschenen. Het werk is dus nog verre van voltooidr 
maar wel kunnen wij aan de hand van het reeds verschenene een zekeren 
indruk krijgen, en, in de eerste plaats, ons orienteeren met betrekking tot 
de door den schrijven gevolgde methods en omtrent den geest, waarin het 
werk is gedacht. Wanner wij nagaan, dat hier voor het eerst gepoogd 
wordt, een samenhangende en het geheel omvattende geschiedenis der 
Nederlandsche bouwkunst to schrijven, kunnen wij ons niet onttrekken 
aan den indruk, dat hier een reuzentaak is ondernomen, alleen reeds om 
deze reden, dat het materiaal tot heden feitelijk nooit als geheel is over-
zien. En hieraan mag dan wel meteen worden toegevoegd, dat dit in het 
onderhavige geval buitengewoon moeilijk is. Immers, een specifiek Neder-
landsche architectuur, die zich in wezenlijke kenmerken onderscheidt van 
die van de naburige landen, een architectuur, die volkomen duidelijk en 
onmiskenbaar Nederlandsch is, zoo scherp, dat wij moeten besluiten tot 
een reeds vroegtijdig tot uiting komende nationals eigenaardigheid, een 
zoo sterk uitgesproken nationaal karakter kunnen wij bij de Nederlandsche 
architectuur eerst dan aanwijzen, als ook de groei van ons specifieke 
volkswezen zich scherper gaat afteekenen in den zin van nationals afron-
ding - en dit is in de geschiedenis van West-Europa eerst op een vrij 
last tijdstip.
Het last zich hooren, dat dan ook de beschrijving van onze nationals 
architectuurgeschiedenis, waar het geldt de vroegste uitingen, niet kan 
worden opgesteld zonder daarin to betrekken de in geheel Europa optre-
dende cultuurstroomingen, welke daarop van invloed zijn geweest, en de 
langzame opbouw van ons nationaal architectuurbeeld staat dan ook in 
Vermeulen's werk op een zeer breeden grondslag. De schrijven moest zich 
noodzakelijk telkens begeven ver buiten de grenzen van ons kleine land 
om de ontwikkelingslijnen na to speuren, waarlangs de architectuurvor-
men, die in ons land ontstonden, naar hier kwamen, en eerst wanr een deze 
lijn vastligt, kan aan detailleerende beschrijving der afzonderlijke uitingen 
worden gedacht. Zoodoende grijpt dan ook dit werk aanmerkelijk hooger 
dan de titel feitelijk aanduidt en worden wij telkens getroffen door wijde 
vergezichten van algemeen historisch en kunsthistorisch belang.
Het werk is nog to weinig gevorderd om reeds nu over to gaan tot gede-
tailleerde bespreking, maar wet molten wij getuigen, dat het veel belooft, 
en bovendien, dat de beschouwingswijze der architectonische verschijn-
selen de groote verdienste bezit, volkomen architectonisch to zijn, d.w.z. 
uitgaande van de grondstelling, dat bouwkunst ruimtekunst is en als zoo-
danig een beeldende kunst van eigen karakter, die zich in wezen onder-
scheidt van de andere beeldende kunsten, daar, zooals Vermeulen zich in 
zijn voortreffelijke inleiding uitdrukt „de schilderkunst, in 't aigemeen, 
ruimten verbeeldt, dan wel herleidt op een vlak, door middel van lijn en 
kleur, de beeldhouwkunst lichamen vormt in en tegenover de omhullende 
ruimte, terwijl de bouwkunst ruimten schept in de onbeperkte ruimte".
308	BIBLIOGRAPHIE.
Zoodat dus als typisch architectonisch scheppingselement bet ruimte-
gevoel most worden erkend, anders geaard dan, en in wezen gescheiden 
van lijn-, kleur- en vormgevoel, welke bij schilder- en beeldhouwkunst 
als primaire scheppende factoren optreden. Hiermede sluit de schrijver 
zich dus aan bij de moderns aesthetics, zooals we die bij Sorgel, Brinek-
mann e. a. aantreffen, en welke de studie der architectuur ver heft boven bet 
alledaagsche plan, waar de historische studie zich feitelijk alleen bezig-
houdt met de uiterlijke detailvormen. „Zoo zal ook, wie bouwkunst 
alleen als spel van vormen en kleuren, als verbinding van mooie 
materialen en knappe constructies ziet, al heeft hij het zuiverst kleurgevoel 
en den meest beschaafden snack, toch nooit tot bet wezen van een 
architectonisch kunstwerk doordringen. Slechts hij zal bouwkunst wezen-
lijk begrijpen en doorleven, die deze vormen en kleuren, materialen en 
constructies, als ruimte-omhulling ervaart en aan een bepaald ruimtebeeld 
ook een bepaalde gemoedsaandoening, een zielsbewegen verbonden voelt ".
Vermeulen ziet dan ook de geschiedenis der bouwkunst allereerst als 
de geschiedenis van „de ontwikkeling van bet ruimtegevoel, van bet ver-
mogen om de ruimte zoowel technisch als aesthetisch to beheerschen, in 
verband met de eischen, die de geheele maatschappelijke, geestelijke en 
economische ontwikkeling stelt".
Dc plaatsruimte ontbreekt mij om meer in het bijzonder in to gaan op 
de consequence wijze, waarop de schrijver dit principe tracht to verwezen-
lijken, zonder daarbij uit het oog to verliezen, dat ook technische en 
decoratieve elementen bij de beschouwing der architectuurgeschiedenis 
van belang zijn. Echter treft telkens weer zijn groote nadruk op de ruimte 
ontwikkeling en bet zeer diepgaande historische inzicht, waarmede hij to 
werk is gegaan om de ontwikkeling onzer architectuurvormen to verklaren. 
Zoo werd de behandeling van den vroeg-Middeleeuwschen kerkbouw een 
boeiend beeld, waarbij onze nog vrij bescheiden uitingen komen to staan 
op den rijken achtergrond van heel de ingewikkeld bewogen cultuur-
stroomingen der Middeleeuwen, en zien wij de Romaansche basilisk na 
een gedurige wisselwerking van invloeden in den hoogst ontwikkeldnn 
vorm van het Rijnlandsch-romaansche grondplan zich opbouwen als een 
rhythmisch samengestelde ruiimtecompositie, welke met een dwingende 
vastheid op een kwadratisch schema gebouwd, zijn volkomen consequence 
doorvoering vindt in de overwelving met bet kwadratische, riblooze kruis-
gewelf, waardoor tenslotte de geheele compositie words in zijn „onver-
brekelijken mathematischen samenhang tusschen hoofd- en zijbeuken, een 
gesloten organisms naar Germaapsch-feudalistischen acrd". De schrijver 
stelt bier scherp de tegenstelling tusschen de „verticaal gerichte, veel-
ledige, samengestelde" Germaansche ruimteopvatting en de „eenzijdig 
gerichte, horizontals" Latijnsche. Vanuit deze tegenstelling gezien, is de 
architectuurgeschiedenis inderdaad een voortdurende wisselwerking, waar-
in flu eens de eene, dan weer de anders tendenz de overhand heeft.
De wijze, waarop de schrijver de doorwerking van deze tendenzen in de 
Middeleeuwsche architectuur schetst, vanaf de vroeg Christelijke basilie-
Icen, met al de daarop werkende Syrische, Byzantijnsche, Latijnsche en 
Germaansche invloeden, is zoo fielder, grondig, logisch en overtuigend, 
dat ik van ganscher harts meen to mogen spreken van een zeer belangrijk 
stuk werk, dat van groote waarde belooft to worden voor de kennis onzer 
Nederlandsche architectuur, meer dan dat : voor een zuiver begrip van bet
BIBLIOGRAPHIE.	309
wezen der architectuur zelf. Daarom mag ik dit werk wenschen in de 
handen van onze kunstgeleerden, ons kunstzinnig publiek, en zeker niet 
minder onze architeeten. De bezinning, die elk kunstenaar flu eenmaal 
noodig heeft als brood, kan erdoor slechts worden gediend. Wij mogen met 
spanning uitzien naar de voortzetting.
A. J. VAN DER STEUR.
Dr. G. Schamelhout, De volkeren van Europa en de striid der natio-
naliteiten, 1 e deel (Wereldbibliotheek L

„In het wee van den oorlog is dit werk opgezet, in de naweeen is het 
eerste deel voltooid ". Aldus de schr. in de voorrede van dit grootscheeps 
ontworpen werk waarvan het 1 e deel alleen reeds bij de 500 pag. gedrongen 
tekst bevat. Het oogenblik van de conceptie en van de schepping verklaart 
de algemeene alluur : hoezeer man van wetenschap - Dr. S. is een arts 
van groot gezag - heeft de auteur zijn practische inzichten verdedigd met 
een warmte die een geestdriftig idealist en kunstenaar verraadt. De inhoud 
is niet to omlijnen. Een imponeerende massa historische, anthropologische, 
ethnographische en politieke kennis heeft den schr. toegelaten uit de 
Europeesche puzzle een duidelijk beeld saam to stellen. Het kunstmatig 
karakter der huidige staatsgrenzen wordt er met diep doorzicht gewraakt, 
en de taal als teeken der nationaliteiten vooropgesteld. Van eenige cul-
tureele eenheden, Esten, Letten, Finnen, Litauers, worden in den :eersten 
bundel yolk en taal, staats- en taalgebied, verleden, herleving en hun rot 
in den wereldoorlog bestudeerd. - Op zijn talrijke studiereizen heeft schr. 
de rassen van Noord- en Midden-Europa leeren kennen, en het is niet 
de geringste verdienste van zijn werk, dat de documentatie berust op per-
soonlijke ervaringen, en onze oude wereld bekeken is niet alleen door den 
bril van den geleerde maar ook met den onbevangen blik van een wijsgeer. 
Wij veroorloven ons dit kleine voorbehoud : niemand zal het gezag van 
Dr. S. betwisten waar hij bijv. de lichaamsmerken der rassen verklaart, 
waar hij zijn kennis van de hedendaagsche geschiedenis aan den dag legt, 
allerminst wanneer hij de psychologie der volkeren ontleedt en met groote 
edelmoedigheid de verzuchtingen der benadeelde rassen bepleit ; het blijft 
echter de vraag of zijn beweringen over staat en nationaliteitsbeginsel 
even onaanvechtbaar zijn ; wij betwijfelen of er veel juristen (wier gees-
telijke vorming hun door leeken vaak to driest als beroepsvervorming 
verweten words) zullen gevonden warden die by. het IIIe hoofdstuk, rijk 
aan politiek-juridische overwegingen en staande onder een motto van 
Romain Rolland, zullen onderschrijven ? Doch detailcritiek laten wij graag 
over aan de vakgeleerden op wier gebied de auteur zich gewaagd beefs. 
Dit zij erkend en bewonderd : bet langgerijpte werk van Dr. S. verrijkt de 
Vlaamsche wetenschap. De schr. behoort tot bet geslacht van die Vlaam-
sche geleerden wier naam over de geheele wereld bekend is en waar-
onder wij heden mannen tellen zooals Prof. Daels, Dr. F. Sano, Mr. Louis 
Franck. Zijn werk zal ook in de andere landen bet besef versterken dat 
wij evenmin in de wetenschappen als in de kunsten bij anderen ten achter 
staan. En dan : zijn critiek van Europa is een daad van cooed ; er is veel
310	LIBLIOGRAPHIE.
zedelijke onaphankelijkheid en een zeldzame eerlijkheid noodig our de 
Europeesche en nationals wantoestanden flink onder de oogen to zien, 
our met onverwoestbaar geloof in de menscheiijke gerechtigheid zijn tijd-
genooten to waarschuwen voor dwalingen die de kiemen kunnen bevatten 
van toekomstige oorlogen. Dat is de zedelijke beteekenis van Dr. S. 's 
standaardwerk ; ook daarmee wenschen wij den Vlaamschen geleerde van 
harts geluk.
A. CORNETTE.
Joris Vriamont, Sebbedee ('s-Gravenhage).

Sebbedee is de man die het laatste oordeel bijwoont - en daarbij ver-
geten wordt. Hij is mulder en heeft geleefd ,,in de vereenzaming die hem 
de betrekkelijkheid der systemen geleerd en het inzicht in vele dingen 
gegeven heeft ". Hij is getuige van het voorspel der kosmische omwen-
teling, van de komst van den Antichrist, de apocalyptische beroeringen 
en het laatste geding. Daarna sterft hij alleen in den eeuwigen nacht, de 
laatste van alien, „Sebbedee de man die geen bestemmingen had". 1k 
vrees dat het vernuft van dit zichtbaar transcendent-bedoelde plaketje aan 
velen zal ontsnappen. 1k althans heb er geen verstand van. De fabel van 
dit „kettersch verhaal" heeft mij meer bezig gehouden dan zijn verborgen-
heden. Zoo zijn de apocalypses van Bosch en de maskeraden van Ensor, 
waaraan deze „pikante sproke" doet denken, boeiender door de fantas-
tische verbeelding en de weelde der kleur dan door de raadselachtige 
inzichten. De vroege dood van veel symbolische werken is toe to schrijven 
aan de opzettelijkheid van de symboliseering. Symbolisme is geen koel-
bloedig toegepaste theorie maar natuurlijke, organische cristallisatie van 
een geestelijke gesteldheid. John Bunyan, Holderlin zijn van huffs uit 
symbolisten ; de Pilgrim's Progress en Hyperion zullen langer gelezen 
worden dan Le Voyage d'Urien en Les Potomack. Komt dan daarbij nog 
een sterk satirisch element, gaat de symboliseerende schrijver de samen-
leving kittelen of geeselen, dan doet hij het op gevaar van niet of verkeerd 
to worden hegrepen en den lezer to irriteeren. Het schijnt mij de zwakke 
kant to zijn van Sebbedee dat de bedoelingen er wat dik op liggen en dat 
de geestigheid van grof allooi is. 1k geef echter gaarne toe dat dit siechts 
van bijkomstig belang is. Het hermetische van deze geschiedenis wordt 
meer dan vergoed door den eigenaardigen toon van het verhaal. Die toon 
heeft iets knetterends. Hij is vlug, beslist. Het is een beweeglijk vuur dat 
gedurig gensters uitslaat. De woordkeus is bijna altijd rank. Daarbij heeft 
Vriamont iets cynieks dat sours verwant is met Swift. Dit zijn vrij zeld-
zame verschijnsels in de Vlaamsche letteren ; daarom verdient Sebbedee 
to worden gesignaleerd. De uitgave is keurig bezorgd door het hums 
A. A. M. Stols to Maastricht en is niet in den handel.
A. CORNETTE.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT

AAN HET WATER.
DE AVONTUREN oP DE MARKT.

Het was de trots,der stad, dat, zooals beter dean in alle andere 
steden lan~gs die rivier in het Odeon de klassielke muziek k.lonk, 
zoo eerder dan in alle andere steden de nieuwe. Allard vond 
veel nieuwe muziek in de bibliotheek. Daarin was velerlei ver~ 
staanbaar geworden wat in het stardsrgedruisch niet dan een 
verwarde kiank to meer is onder de honderden verwarde 
klanken, klank van dreigen, klagen, hoonen, smieeken, troos-
ten, beloven, moedigen roep. Daarom was zij dikwijlrs zoo 
vlij~mend seherp, heftig, vol tegenstrijdigheden, moealijk to be-
grijpen ; maar ook diykwijls innig, klaar, dapper, een nieuwe 
schoonheid verkondend en nieuwe vreugden. Zoo als zij was 
verwelkoomd,e Allard naar. Er kwamen veel jonge makers 
van muziek tot hem.
De eene zei
,, Het kind is gekomen in de muziek, het spreekt met zijn 
eigen stem daarin, het beweegt naar de wet van zijn eigen 
wezen, dat anrders is dan het wezen van volwassenen ; oprecht, 
toomeloos, bij het oogenblik in uitersten levend. Wij naderen 
het schroomvallig, de onvolkomenheid van ons begrip zijner 
gedachte ons wel bewust".
Een ander
,, De menigte is gekomen in de muziek : zij die st,om was 
zoolang, heeft eon stem gekregon. Zij zegt wie zij is en wat zij 
draagt, de nederig bij den grond levende op wie alle schit-
1926 II.	21
312 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
tering en hoogheid rust als op zijn donkere grondslagen een 
paleis. Wij willen zeggen omtrent haar wat zij zelve omtrent 
zichzelve niet weet; haar geduld, haar cooed, haar goedheid".
En weer een ander
„De waarheid omtrent geringe en onschoone dingen is 
gekomen in de muziek. Wij willen haar. Zij zal onze schoon-
heid zijn. Laat kinderen zich vergapen aan den schijn van 
vorm, kleur, trotsch gebaar, klinkend woord ! Wij zoeken het 
binnenste, het donkere waar de warmte is en de teederheid 
van het lever, de fijne adertjes en zenuwen, het weefsel dat 
niet aan het daglicht komt. Met de verborgen waarheid willen 
wij als met een heilzame tooverspijze de menschheid verster-
ken. Onze muziek is een middel om met de menschen to 
spreken, niet een doe! op zich zelf. Zij zal spreken voor hen 
die zelf niet kunnen spreken, die stom zijn in hun leed omdat 
zij zich de minderen gevoelen van allen, de vernederden en 
beleedigden, dire zwijgen. Wij vra:gen voor hen wat allen be-
hoeven ook de schooner, sterken, kloekenr van verstand die 
op hen n,eerzien ; broederlijk gevoei".
Maar een, die was een en al tinteling en gesprankel, riep
„Lang genoeg is de muziek de ernstigste van a!!e kunsten 
geweest, de zelden slechts glimlachende ! Wij willen den lack ! 
Wij willen scherts, wij willen ook spot ! Wij zullen de eigen-
gerechten, ~de waanwijzen, do in di~epen ernst over zich zdif 
voidanen over zichzelven aan het laehen maker. Do zwaar-
hoofdiige geleerdhei~d die makers van muziek uitlegt wat 
muziek is en wat zij moet en wat zij niet mag, die wippen wij 
den doctorshoed van de pruik. Wij geven een kn poogje aan 
het breed in majesteit gezeten gezag. Den op zijn eigen, leed 
verliefde kittelen wij met een pauwenveer order den news. 
Met twee hander houdt hij aan de tippen een natter zakdoek 
omhoog : „Aanschouwt de tranen mijner ziel !" En wij : ,,Toch 
niet de verkoudhoi~d uws hoof ds ?"
Allard dacht aan zijn vroege avonturen op het Eiland, wan-
neer vreemd zeevolk daar landde, en elk had zijn eigen taal en 
zijn eigen muziek en hij hoorde die, vol vreugde.
Zoo als reizigers verhalen van vreemde, schoone landen, 
verhaalde ook veel van die muziek van landschappen, steden, 
feesten, plechtigheden, avonturen van een dag of een uur, 
zooals er beleeft, wie met open zinne.n en open hart to midden
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 313
van het ongewone gaat. Verten bracht zij dichtbij ; landen wit 
en stil under de sneeuw, landen luidruchtig in zonnelaaie, 
door onafzienbare vlakte traag vloeiend de breede bruinige 
rivier waar op het vlot van reusachtige stammen, dat de avond-
schijn rood maakt, de vlo-tvoerder een treurig sleepende wijze 
zingt, het driehoekige snarenspeeltuig tokkelend op zijn 
knieen ; den zoom van de gele woestijn, waaruit de karavaan 
komt opdagen, op het uur als van de mi.naretten der niet meer 
verve stad het gebed wordt geroepen, en in hun verl.angen 
rneenen de dorst-ige ruiters, hun kameel prikkelend tot speller 
stag, de kreten reeds to vernemen door de straten van ode 
waterventers, met hun natglimmenden gezwollen zak die de 
afgestroopte huid is van een geit of een schaap, den zingenden 
roep van de verkoopers van oranjeappelen, die hun ooft prij-
zen voor zoeter dap de geuren van het paradijs, den ,muziek 
uit de herberg, waar, in ide poozen van des straatdichters ver-
naal, danseressen zich wiegen en wenden voor den gast die 
zijn borrelende waterpijp rookt. Aan de voet-en gezeten van 
den Heerscher wiens glimlach haar leven is, wiens frons haar 
dood, verhaalt Sheherazade de nachten door van vorsten-
zonen, wien our hun dengd en cooed geesten to vriend zijn, 
en van schoone vrouwen, die door vernuft zich redden uit 
slavernij en smaad. Om Sita, aan haar gemaal ontvoerd, strij-
den goden tegen reuzen en monsters van het woud.
Maar sours is de verte die die muziek nabijbrengt, een verte 
van breede landen en zeeen niet, maar een verte van gedach-
ten ; van simpele menschen verhaalt zij dap, die bij den arbeid 
op den akker, en in de schu~ur, achter de schapenkudde, in het 
woud, andere gedachten krijgen dap in de woelende steden de 
stedeling. De muziek van Delpont was zoo met wien Allard al 
spoedig vrienden werd.
Die bracht hem tot den Organist van St. Cunera.
Het was zijn hartewensch Christus en het Dochtertje van 
Jairus uit to voeren.
En hij dacht;
„Nu heb ik al dat schoone beihoef der muziek, dat zoo 
kostbaar is, dat all~een rijkdom het haar ~kan geven ; rijk door 
haar macht over het water en aan het water arbeidende men-
schen geeft die m.achtige stad het ; het hooge huffs voor klank 
gebouwd ; de vele muzi~kanten, spelers vaardig met vingers
314 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
en a+dem op voortreffelij~k speeltuig en zangers met zoete keel, 
die aan de gedachte van den maker van muziek, in stilte een-
zaam, haar luohtige gedaante van klank geven en gemeenschap 
met vie verlangend luisteren. En, oak de meni~gte is bier, in 
wier heugend hart dat leven van een oogenblik, die kortstom-
di~ge sohoonhei~d duur en werking wi,nt. Heerlijk kan ik al die 
muziek l,aten op!klinken,!
Maar nu moest hij erva~ren, d'at zijn zanrgers en spelers een 
andere meenden dan hij.
Het duidelijkst werd dat verschil en misverstand bij de 
muziek van H aydfn, Mozart, Beethoven. Argelooze hlij dschap ; 
een zachte gelukki~g glimlachende wijsheid; den kreet van 
triomf in een strijd met reuzenkracht tegen alle machten der 
dui~sternis gest;reden ; dat had hij den;ken to vernemen;. En 
vernam meesterschap over keel en instrument.
Dat begreep hij niet.
Het waren muzikanten als hijzelf die daar speelden en 
zongen. Zij kenden als hijzelf die muziek en haar makers. Zij 
wisten alles wat hij wilt van den tij d en de dingen om hen 
heen.
Zij kenden Haydn, den stillen zachten man, dienstbaar 
altij~d onder machti~gen, levensgenoot van een heersohzuchtig-
booze vrouw, dien dien+stbaarheid noch huiselijk verdriet kon 
verbitteren, die zeid~e wel to wetenn hoe weinig gelukkige 
menschen er zijn in ode werel~d, en daarom wilde hij een 
.muziek ,maken die troosten en verblij~den zou. Zijn verlangen 
haar eendr ac'htige liefelijik~he+id schiep een nieuwen samenklank 
van allerlei instrument. Hij hoorde van verre de bazuin van 
Mi~ltons stem, en :gaf antwoord op een herdersfluit. Zoo blijde 
was zijn muziek yen mild, als het jange groen vol bout+e bloe-
men dat hij quit de ongerepte aarde van 'he-t Paradijs zag sprui-
ten, rondom den tred van het eerste paar minnaars, zoo heil-
zaam als het geurige kruid dat genezing bor'g voor wonden 
waarvan zij niet wisten nog, voor een leven dat strij d zou zijn.
Zij kenden Mozart, het wonderwezen, den zielen-tweeting, 
de eene der beide saamgeborenen een zuiger van .zoetigheid, 
een liuoht-e dancer, een schalk, de under een hemelin:g, gebieder 
over geessten, booze en goede, die Lief~de o~priep yonder haar 
bends gestalten, de minnelijke en de schrikwekkende, de 
kradht ten leven en de maciht ten dood, die jeugd en sdhoon-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 315
heid bewaasde met onverwelkelijken dauw, dat eeuwi~g in bloei 
zij zijn gebleven, die met een glimlaoh heersahzudht, ijdelheid, 
onrveratand boog na+ar h~un spiegelbeeld in de klare wel van 
zijn klan?ken,, die boven' de pijnen van een afgesold lichaaim, de 
ontberingen der bittere armoe, de sdhrijning van een sahoonen 
trots door onwaardigsten gekwest, zijn woon had in een stiilte
bo~~'p'n sterr'en , en stormen
'UV •'V'll JLVI	a• ua	as
Zij kenden Beethoven die sprak: , , Vreugde is het element 
waarin de mensch het {best gedijt", en die levenslang de vreu~gde 
zocht, haar noemend bij haar beide grootere namen : Kraoht 
en Liefde. En wel was als Kradht zij hem aancgeboren, Knge-
schapen, ziehzelve genoeg ; hij kon het trotsehe wooed uitspre-
ken : „Kraoht is de deugd en wet van alien die boven ander+e 
mensahen uitste'ken en zij is ook de mijne". Maar voor de 
Liefde die den eenzame uit zijn eenzaamnheid verlost, den 
arme rijk maakt, den treurige vol vreugde, zodht hij tot haast 
aan het einde toe naar levenabe+hoef.
In zijn jeugd, in den bloeitijd van zijn kradhtig lichaam en 
het ontwak~en van dat naar schoon+heid dorstende en honge-
rende hart, meende hij ; de lief de moest ~dat zijn van een lief e-
lijke vrouw. Maar die gewerd !hem niet, al naderde zij sours tot 
binnen den greep van zijn uitgest~re'kte han~den. Hij was 
onsohoon voor het oog ; dat roode ruw beihouwen gezicht 
onder ruitg van zwarte haarbossen, die oogen diep in de kassen 
onder borstel~itge wenkbrauw, brandende als vuur in van stru~ 
weel overhangen spelonk ; die vastgesloten mond binnen het 
bonkige vierkant van kaken en kin; meisjesoogen zagen sohuw 
daarnaar. Zijn vroolijkheid zel~fs had iets dat verschrikte, •de 
woestheid was daari'n van den strijd, waarin hij ongure mon-
sters had verslagen. B!lijden en liefelijken lieten hem all+een.
Hij werd ouder. Hij zag den strij~d van een yolk our vrijlhei~d, 
hij vernam den roep naar broedersehap. Een nieuwe adhoon-
1ieid ging op ails een zon. En of de kampioen der vrijheid zelf 
een heersc~her werd en d~win,geland, de schoonheid bleef. 
Broeders zou~den zijn wie in haar geloof den, liefd'e vereende 
alle geesten in den naam der Kunst. Maar zijn "kunat, zijn mu-
ziek bleef onverstaan, toen van het sohitterende, het medeslree-
pende, het triomf ante hij zidh wendde naar de dingen der ziel. 
Wat hij als zijn schoonsten schat had to geven, dat wilden de 
menschen niet. Zij wilden wat sohitterde en verblind~de, mu-
316 DR AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
ziek voor vorsten die vrijheid vermoord hadden en voor wie 
broederlijke gezindheid misdaad was. Als een van waanzin 
geslagene ontweken hem de luchtig levenden.
Hij weed ~oud. Hij was alleen. Als in een kerker zat hij in 
doof heid opgesloten. Zoo arm was hij dat ihij geen betamelijke 
kleedij had en binnens~huis moest blijven a'ls'hij verlangde door 
veld en wood, de bakermat van zijn muziek, to dwalen. Alle 
uiterlijke schoonheid was buiten zijn 'bereik. Toen bouwde ihi) 
uit zijn verlangen een innerlijke wereld op. Niets nicer vroeg 
hij. Alles gaf hij. En nu geschiedde het wonder. Smart wend 
vreugde, ontb~ering vruChtbaarheid, eenzaam ~smachten juidhen 
over broedersohap. Unit een onuitputtelijken overvloed stroom-
de zijn lief de uit tot alle 'mensc'hen, booze en goede, sterke en 
zwakke, sch:oone en onschoone. En hij zong het hooglied der 
Lief de als oppe'rste Vreugd.
Dat alles wist~en zij zoo goed als hijzelf, het kon toch niet 
anders ~of zij voelden het oak als hijzeif. En niettemin weed 
under hue spelen en zingers Die Sdhopfung een gladgesdhoren 
park 'waarin een heer en dame sierlijk wandel~den. En niette 
rnin :beeindigde een zan,ger de serenade van Don Juan een 
ocytaa~f hoog°r dan Mozart schreef, en met een sierlijke 
fiorituur, en twee zangeressen vertoonden keelkunstjes in burs 
lied unit Le Nozze di Figaro. En niettemin waters orkest en 
koor gelijlkel_ijk verbaasd toen, bij de vooitereiding van de 
Negende Sinfoniie Allard verklaKarde op den zelfden avond 
Seufzrer eines Ungeliebten te willen geven en die Fantasie 
voor piano, orkest en `koor die gars Maximiltaan Joseph van 
Beieren is opgedragen, omdat in dat lied van den' onibeminde, 
die liefheeft en smeekt om wederl~iefde en in 'die symphonic, 
die de onderlinge liefde viert van allen die bet Sohoone lief-
hebbe~n, de groei is waar te nemen van het verla.ngen naar 
Liefde dat in de Negende Sinfoni~e volkomen is geworden.
„Bedenkt toch", riep hij, „dat Beethoven dertig jaar fang 
die gedachte met zioh om heft getdragen ; dat zij tort halver-
wege stijgend in bet Lied en in, ode Fantaste telkens veer voor 
den top terugdeinst en neerzinkt en' pas to de Negende, als 
ihij in h~et levee heeft ~gezegevierd, zegeviert hij oak in de 
muziek en de melodic stijgt tot haar heerlijke hoogte. Bedenkt 
dat wij +in zijn schetsboek meet dan aweehonderd maal haar 
beproefd en veer verwarpen vinden, voor hij dozen eeni~gen
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 317
vorm koos dien wij flu kennen ; en ~zegt dan of wij aan zulk 
een pogen niet den eerbied schuld;ig zijn van aand.aaht !" 
NlermanEd antwoordde.
W:at had hen zoo doodsch gemaakt ?
H ij hoorde het was Tief fenbrucker -die ,het hem verhaal-
de, de zonderlinge man kwam hem dikwijls opzoeken dat 
zijn voorganger het orkest tot zijn speeituig had gemaakt, 
lijdelijk gehoorzaam aan zijn wil. Oeen, muzikanten waren die 
manner meer, maar muziekinstrumenten, peen deelen van 
muz+iekimstrumenten zooals in het vioolbouwersdorp de tot 
werktuigen verworden arbeiders van den , , Amerikaan" er 
moesten maker. Ret orkest was een veelvuldig samengestel{d 
instrument waarop een virtuoos speelde ; niet de gedachten van 
den componist maar zijne eigene. En wat hij dacht was ver-
nuf tig, s+ierlijk, verrassend, een prikkeling voor oververzade 
zinnen, een heimelijk streelen van ijdel'heid, een glimladhend 
tegemoetkomen aan mode. Niet Haydn, Mozart, Beethoven 
of eenig antler van de groote makers van muziek, liet hij zij n 
h~oorders hooren, maar hun eigen gewoonte en welgevallen, 
die ook zijn gewoonte en wel~gevallen -warren.
Wat had hem zoo doodsch gemaakt ?
Allard leerde ode toehoorders in het Odeon kennen, in die 
enkelen velen. Om ve.lerlei antlers !kwamen zij dan om de 
muziek.
Sommigen kwamen omdat het hun als welgestelden betaam-
de. Zij zouden het zoomin hebben nagelaten als zij het nalieten 
elkander bezoeken to brengen en maaltijden aan to bieden, 
feesten aan to riohten voor hun zoons en dochters en zich met 
een stemm;ige sierlijkheid to kleeden ; teeken was dat alles van 
rijkdom. Ontstentenis daarvan had hen de minderen gemaakt 
van hunsgelijken van nu. Om hun fatsoen kwamen die, niet 
om ~de ,nuziek.
Anderen wilder muziek als lijdelijke uitspanning na de in-
spanning van Aden jaohtenden dag. Zij moest zijn als een lFehte 
slaap, een zac,htheid aan de zinnen, een nog niet geheel maar 
toch bijna gemeenzame vertrouwelijktheid ails in een gesprek 
tussehen welopgevoede menschen, die elkander verhalen van 
anderer lotgeval, zich liohtelijk verheugend soms en soms in 
een snel voorbijgaan zich liohtelijk bedroevend ; het erinde moet 
altijd een .gevoel van welgevallen zijn.
318 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN MET WATER.
Er waren er ook die van muziek veel wisten en naar een 
uitvoering gingen als naar de wedrennen, in spanning w lke 
dirigent, welke speler, welke zanger, het van een anderen zou 
winnen. Zij vergeleken o.nophoudelijk, zij telden moeielijk-
wheden, overwinnin+gen en nederlagen, bravour ~bracht hen in 
verrukking.
En eindelijk en ten laatste waren er, maar niet zoo zeer 
velen, die kwamen om de muziek. Er waren geschoolden en 
ongesehoolden onder hen, eenvoudigen en die over veel 'had-
den nagedacht; maar hetzelfde wilden allen; hun hart open 
doer voor de mu'ziek en als een schat voor altijd haar ontvan-
gen en hewaren.
En het was ten derde male dezelfde vraag omtrent al die 
anderen ; wat had Then zoo ~doodsch gemaakt ?
Povell Oodijn behoorde tot Been, d;ier groepen yen tot alle, 
was een menigte op zich zelf. Hij verzui~mde Been enkel con-
cert, gaf het sein tot applaus, ging ,,zijn jongen diri~gent de 
hand drukken". Sedert hij hem had leeren kennen als com-
ponist van zijn Elegieen Capriccio's Madrigalen in wording 
bleef den gedwongen luisteraar geen hoot bespaard seheen 
hi j Alhard de meest d~ dsche van allen.
Hij had gedacht ; helpen om met muziek de doodsche harten 
to wekken zo~uden hem die rijke mannen van de stall die 
mu,z iek to ch m oes ten lie~fhebbe;n d a a r zij i mni ers van hu n Sri j k-
dom gaven aan de muziek. Maar als hij de nieuwe muziek 
wil,de ~doen klinken, weigerden vaak zij die medezeggenschap 
hadden. En dan spraken zij met den mond wel van muziek, 
maar in hun hart meenden zij geld, dat zij dan wed rom 
moesten~ geven, allicht. Wat die veldheer van vroeger die ook 
eei wijsgeer was, wist omtrent den oorlog, dat wisten zij om-
trent muziek, vooral omtrent de n,ieuwe muziek. Daarvoor 
waren drie d'inigen nood'ig ; het eerste was geld ; en het tweede 
was geld ; en het derde was geld. Daarom, alis zij zeiden 
schreeuwende dissonanten, baldadige willekeur, effeetbej,ag, 
armoede aan gedachten, meendien zij : waarschijnlijkheid dat 
de uitvoering wel verre vann ode kas van het Odeon to vullen 
die tot, wie weet hae di,cht boven den bodem, zou ledigen. Een 
nieuw stuk, ee1n lee~ge zaal ! Want de menigte vreest het nieuwe ; 
zij sohuwt het geestelij:ke avontuur. Rijike orkestratie was het 
boven alle ander to mijd&i gevaar ; voor een gevoelig gehoor
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 319
werd gezegd ; voor een bedreigde beurs was gemeend. Als bij 
verities nog verkwisting moest~ komen ! Wat so.mmen zou een 
orkest niet verslinden als waarover dire jange compo.nisten 
zoo vrijrnoediglij,k beschikten ! De neigin,g tot overdaa-d ken-
merkte als helaas ! de jeugd in het al~gemeen, ook hen. Hun 
mata~gheid te leeren was eenn goede dienst hen zelven en der 
muziek (our van het publiek niet to gewagen) bewezen. Had 
niet een van hun leiders het orkest van honderd dat zijn laat-
ste opera heette to behoeven tot veert.ig .herleid, toen nadenken 
hem wijzer had, gemaakt ?
Allard die het werk in zijn oorspronkelijken en in den 
verminderden staat kende riep
, , N adenken ? en wijzer ?
En kreeg ten antwoord
„Als men wil : de nood besaheidener. Met die honderd als 
eisch stoott.e hij overal het hoof d".
De nederlaag van den groove verijdelde het pogen van onge-
telde kleineren. Allard verloor 'het pleit.
Sours was de nieuwe muziek per alleen in manuscript.
Want uitgevers hadden, verschrikt, geroepen
„E-en Sinfonie uitgeven ? Dat is n.iet to betalen ! Mijn papier ! 
mijn a~rbeidsloonen ! mijn reizigers ! mijn, reclame ! En als zij 
gedrukt is, wit geen enkel orkest haar opvoeren. Daarvoor 
moeteen componist eerst beroemd zijn of dood, ntaar de Voor-
zienigheid het beschikt. lk zou mij flog gelukkig mogenn achten 
als een avon.tuurlij~k aangelegd diri~gent mij de muzi k tier been 
vroeg. En onderwiji heeft mijn concurrent ee,nr halve ton ver-
diend aan een wats of een cafe chantant deun, dien hij ge.hsd 
heeft voor een appel en een ei".
Daarop had de componist bijeengeschraapt wat met slaven, 
hongerlijden, to Teen vragen aan vrienden, bij een woekeraar 
schuld maken, bijeen to schrapen was en had zijn manuscript 
laten copieeren. Maar als Allard hun zulk een copie voorlegde 
verzetten zieh al zijn muzi:kanten.
De copiisten van dezen dag verstonden hun yak niet of de 
componist zag naar zijn werk niet meer our als eenmaal het 
laatste accoord er stond. Wat hadden zij van zulk nalatig ge, 
krabbel al niet te lijden ge`had, wat ergernis, ~hoofd+breken, 
verlies van tijd, kraoht en animo door fauten die pas ond,er het 
spelen aan •den dag k vamen! Ook de bekwaamste d,irigent, die
320 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
dadelijk hoorde waar het haperde en dadelijk wist hoe to her-
stellen, kon ,dat niet verhelpen. En hoe vaak bleef het onzeker 
of die snijdende dissonant een schrijffout was of de baldadige 
verkiezing van den componist, zoodat vie verbeteren wilde 
moest aarzelen !
Het verhaal werd gedaan van een cellist die in het allegro 
der sinfonie van een dier nieuwlichters den anderen twee 
maten vooruit gekomen en tot aan het slot gebleven was. 
De componist was de zaal uitgegaan. Maar hij, toen .eenn van 
diens vrienden hens wilde berispen : „Met die muziek komt 
het er niet op aan ; het is immers altijd valsch".
Allard verloor alweer bet pleit.
Hij dacht sours; was het niet wijsheid, peen voor vergeefsch 
erkenden :strijd op to geven ?
„Vreugde is het element waarin de mensch het best gedijt. 
De muziek scherpt in den rnensch de ontvankelijkheid voor 
de gaven van die dochter des hemnels".
Maar h-ier was geen vermogen van vreugde, noch ontvan-
kelijkheid voor haar.
Als hij door straten ging en over de pleinen der prachtige 
stad, de openbare gebouwen besohouwde, de weelderige huizen, 
het park met zijn fonteinen en in krans van geboomte vijvers, 
waarop spiegelende zwanen dreven ; als hij het gedreun ver-
nam van de groote fabrieken, de treinen of en aan zag schieten, 
en in de haven ode altijd wisselende vloot bewegen der schepen 
rijk bevracht : dan was het niet die macht en pracht die 
het meest hem trof, maar de vreugdeloosheid. De gezich-
ten die hem tegenkwamen op zijn dagelij.kschen gang naar 
het Odeon stonden dof. Zij waxen hard en hoogmoediig, 
of moede of bang en leeg. Zeldzaam de plans van een hel-
deren blik.
Kinderen en minnaars en jonge moeders lichtten. Maar !de 
menigten waxen dof.
Dof de donkere drommen der arbeiders, ruige manners en 
vrouwen voor de zwarte fabriokspoorten. Dof de in enkelin-
gen ijle menigte der gladde heeren, rondom de Beurs en bij de 
kantoren. Dof de in groepen pronkende dames langs de bonte 
winkeiruiten.
Feesten ~gaven een korte valsehe schittering. Feesten van 
rijken dire praalden en geeuwden, feesten van armen due dron-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 321
ken en vochten. Nergens scheen bet zachte eff ene licht der 
blijiheid. H et was 'donker alom .
Wat vermocht daartegen een klein-brandend liChtje van 
muziek in den avond?
Er kwamen donkere dagen. D'ichter op elkander volgden 
zij en waren donkerder naarmate hij meer ondervond en er-
voer o~mtrent muziek en muzikanten in de rijke stad.
De vergaderin;g der gezaghebbenden heette de nieuwe 
muziek zwijgen, die zoo schoon had kunnen klinken. Op de 
repetitie die die laatste m~oest wezen had hij zijn Pkest niet 
verder dan halverwege tot de ~gedachte van den compon+ist kun-
nen brengen. Een uitvoering weed toegeju!icht, :maar de toe-
juidhing zelf versc'herpte het besef van f alen dat ahem stale.
Hij zag een voormalig operettezanger, li~eveling van feest-
vierders, uit een partituur die hij ni~et kon lezen, een or+kest 
en koor van rijke dilettanten dirigeeren ; in zijn onberispdlijk 
zittende gekleede jas, zijn blinkende manchetten, zijn bril-
janten ring en zorgvuldyi~g gekruld haar speelde hij bet publiek 
met armheffingen en handwuivin,gen een ten achterste voren 
gekeerde pantomime ~der geestdrift voor, tot het i,nzetten der 
stemmen hem weer tereoht hicip op de bladzij.
Hij hoorde in ode Kat'hedraal een muziek die keuvelenden 
en 'aan zoeti~gheden nibbelenden bezoekers in, een salon het oor 
gestfireeld zou hebben ; en in de Opera de Zawberflote als grap.
Na een overrijkelij~k diner ,kwansuis intiem bij Povell Godiln, 
moest hij op den prachtigen concertvleugel in de muziekzaal 
passages aanhooren u'it diens jongste weak Parsifal Junior, ieen 
m~uzikale scherts als de com'ponist met een aangenamen gl;i'm-
lach zeide, waarin een jong arts, als Parsifal argeloos en door 
medelij4en wijs, den pel~grims- kranken naar Flumen Sanat als 
naar Montsalvat opgestegen, voor Oraal een beker van het 
heilzame water reikte der bergbeth.
En terwiji zag hij een, man van talent in ellend~e bij stompen, 
onnutten arbeid in dienst van ijdelheid en winstbejag em het 
bare lichaamsbestaan zwoegen, terwijl het schoone dat het zijn 
natuur en zijn lust en zijn leven was voort to brengen, en dat 
duizenden tot vreugde ware geweest, ongeboren stierf in hem 
en van het vergif verdorde of verrotte zijn ziel. Hij ken niet 
helpen. En hij moist, onigeteldena verging het als dezen eene, en 
ook hen Kiel-p niemand, noch kon iemand helpen. Allen waren
322 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
to armer, al wisEten weinigen het s1e its, door die verspilling 
van sohoonheid en vreugde. Maar al klaagd~en zij over de dof-
heid en doodsahheid van hun berooi`d leven, zij waren niet Nj 
machte ode verspilliinig te stuiten.
Hij walgde van die :rijke stad, hij wa!gde van haa~r m.uziek 
en van aar muzikanten,.
Als hij naar de bengtoppen boven het vioolbouwersdorp zag, 
zoo hoog 'en klaar tegen de lucht, de hooge klaarte, beving 
verlangen hem. Maar h+ij wist wee! ; oak in die wijde stilte en 
eenzaamheden~, in die strakke zuivenheid van den w+itten win-
ter, in de vrudhtbare weelde van den bonten tome r, in den 
bez.i~e1enden zonneschijn, den ruimen wind, het welgeluid van 
levende wateren, zou dat verlangen~ zijn bevredi(gin+g niet vin-
den. Die schoone werel~d, voor het hart was zij niet schoon 
genoeg.
En al meet' daeht hij aan een die, als hijzelf, van ~in~borst een 
minnaar was van de liefelijlke aarde, van zon en stroomend 
water, boamen yen ~bloem~en, de vogels in het blauwe, de dieren 
met hun aardiige geziohten in het groen ; ma~ar die door leven 
en lotgeval de ~dienaar werd van trotsc'he heersch~ers. Uit den 
feestglans van het pra'chfi.gste hof van Europa, waar hij kleedij 
d roeg die op het b ru i ne gewa a d der M indere B roeders gel a e~k, 
en St. Franciscus, den m~innaar van alle wezen, zijn, lofzan-
gen n.aba~d voor de schoonheid van Broeder Zon en de zuivec 
held van Zuster Water, verlangde hij naar een Land des 
Oeluks, waar hoogmoed noch ~haat meer zou zijn, naar de 
nieuwe aarde onder den nieuwen heme'l, waarvan hij de 
be.l of to l as i n het Boek.
Over onbekende zeeen zeilde hij om het to vinden, die 
grootste van alle zoekers van avon,tuur.


In de aanzienlijke bibliotheek van de fabriekstad had hij 
boeken over Columbus gevonden van, schrijvers uit vele 
lan+den. Een Italiaan maakte zijn beroemd~en ~landgenoot tot 
telg van een doorl~uohtig ~geslacht ; Corsi,kaan als Napoleon, 
wien hij ook in macht d'es geestes geleek, wereldveroveraar 
door de gedacrhte als gene door het zwaard.
Een Franschman vierde hem als vromen volgel'ing van den 
zachten Heil;ig, ~die alle hulpelooze wezens liefhad, pl~anten,
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 323
diieren en eenvoudigen van hart, Sint Francis+cus wiens regel 
van gebed en leven hij volgde en op de dracht van w4iens orde 
zijn grove bruine kleedij geleek. Hij wees op 'do mystieke 
tedkenen waarin als zijn handteekeming die naam van Chri.s-
tusdrager geschreven stond. De dienende huisgenoot voelde 
hij zich van het Heil ige Gezin. Mn den zoom der naeuwe 
wergild plantte hij het Kruis.
Magyar een Engelschman en een Amerikaan hadden naar de 
uiterlijke dingen van ;zijn bestaan gezocht in de archieven van 
kleine notanissen in Genus en in Savona ; zij spraken van den 
leerling in de werkplaats van zijn vader, den wolwever, den 
bediende in het geringe kaaswinkeltje dat de verarmde en door 
schuideischers geprangde man opzette in Savona, toen hij 
zijn huffs in de havenstad had moeten verkoopen ; van den 
kaptein van een kustvaar,der, die om kostelijke hays naar 
Cyprus zeilde, vaten wijn en olie van Crieksche steden naar 
Italiaansche droeg, en naar Lissabon, wereidhaven van den 
handel, als koopman voer.
E e n D ui tscher t o ontde hem tegen den arch t er grond der 
gosch+ei.denis van zijn yolk, het oudst; en stoutste ter zee 
van Europa, sedert de Volksverhuizing door den handel heer-
sahend over die Middellandsche Zee, aan al wier veelvormige 
en door veler.lei volkeren bewoonde kusten zijn mount gold, 
de ~bo nd geno of van H a ro{en al R aseh i d en K argil den C roo te, 
gelei.der van den Duitsahen Otto op zijn tocht tegen Byzan-
tium, dienaar van den he+iligen Lodewijk tegen de Heid~enen, 
beschermer van peFgrims op de bedevaart naar het Heilige 
Graf, ~toen geen Kruisnidider in helm en harn,as hen meer 
beschutte, uitzender van ordebroeders die den Oekruisigde 
gingen prediken in de fabelachtige binnenlanden van Azie, 
yriend van den Groot-Mogul en vriend van zijn Ch.ineeschen 
overwinnaar, eerste bevaarder van den weg om de Zuid'kaap 
van Afrika henen naar Indie en de eilandean van den Ardhipel 
der Maleiers, door all~e eeuwen en avonturen heen een zoeke,r 
naar winst. Van voorvaderen zoo sto~er noemde hij den 
Genuees een zwakken nakomeling, vinder niet van nieuwe 
dingen maar dwalen~d'e herha+leer van nude, een snuf felaar in 
muffe folianten, doffe l~etterkneeht van Kerkvader en Arabi-
schen wijsgeer, in de wolken beter dan op de wereldzee den 
weg kennend. Had niet tot driemaal toe dicht voor bet vurig
324 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
begeerde doel de altij d aarzelende den boeg gewend ? En toen 
~hemzelven ten spijt het blinde toeval den blind'eman aan ode 
kust wierp die de adelaarsblik van het genie to vergeefs had 
gezoeht, toen nog moist hij, die niet zag, maar vroeg moat voor 
eeuwen was geschreven, niet dat dit de Nieuwe Wereld was, 
maar beroe,mde zi~oh op he.t vi,nden van de uiterste Oostkust 
der Oude.
Er waren er ook die den bidder van vele gebeden naar het 
hart tastten onder dat bruine op een monnikspij gelijkende 
gewaad, en den koortsigen slag voelden der hebzucht. Dit was 
de man die een armen matrons den prijs in goud en ,het zij.den 
wambuis, het eeregeschenk der Kat,holieke Koningin aan hem 
die het eerst land zou zien, on~tstal met een meineed omtrent 
lighten met eigen oogen waargenomen in den vorigen nachL 
De man, wi,ens eerste vraag op elke kust .naar goud was; 
die goud greep en goud ophoopte en nooit verzadigd raakte 
van goud. De man die over de zachte schoone menschen Bier 
nieuwe landen, met het kostelijkste van hun bezit den voor 
goden geeerden gasten tegemoet getreden, den heerschers in 
Spanje schreef, dat zij deugdelijke waar zouden zijn op de 
slavenmarkt. De man tot wiens verdediging geen hand zich 
verhief toen een onrechtvaardig rechter hem in boeien klonk.
En alle die verhalers vans zijn leven vroegen : welke kon de 
misdaad zijn om den wille waarvan hij overhaast, in het 
geheim, bij nacht en ontij, Portugal moest ruimen, vrouw en 
kind achterlatende, en waarvoor de Koning hem straffeloos--
heid moest beloven, toen hij }den beroemd gewordene wederom 
v~Tou verbinden aan zijn land en huffs?
Allard las en legde terzijde.
Uit zijn verbeelding steeg een andere Christophorus Colum-
bus op, een dien zeker geen enkele dier levensbesehrijvers 
herkend zoude hebben, maar die voor hem de ware was. Niet 
de man die uit het huwelijk van Domenieo Colombo en 
Susanna Fontanarossa was geboren in het huffs dat er flu nog 
staat voor de poort van Sint Andrea in de Genueesche voor 
stad Vico Dritto del Ponticello, de Casa dell' Olivello ; en-
wiens gebeente in den Dom van H abana ligt onder een zerk 
met trotsch opschrift pralend.
Neen. Maar de belichaming, onder ongetelden een der 
schoonsten, van dat verlangen naar bet Cinder, dat de voor
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 325
trekker is fangs ongebaande wegen der bangelijk aan de oude 
gr enzen aarzelende menschheid, haar gids naar nieuwe lan-
den van de schoonheid of het weten of de macht. Hij was een 
dichter; wat hij zocht, de schoonheid, de zienlijke en de 
onzienlijke.
Als jongen liep hij uit zijn vaders werkplaats om de bouts 
menigten to zien in de straten van Genua en, van, het strand 
uit, de blank en gouden stad +in haar omkransing van zwarte 
cypr-essen en zilverig groen olijvenbosch. Als jon,geling 
volgde hij de Broeders die hem van, het levee en, de leer van 
Sint Franciscus verhaalden ; hoe hij, toen zijn vader om 
het overvloedige aaimoes geven hem aanklaagde, diens koop-
mansrijk~dom van zich afwierp met Whet schoeisel, dat hij 
aan de voeten had en het kleed dat ihij droeg ; en de rechter 
die tusschen de twee recht sprak hing hem zijn eigen mantel 
om de .chowders, tat +geen onwaardige bilk then naakten man 
zou tref fen, die juichend zijns weegs ging naar de wildernis ; 
hoe hij een wreeden wolf als eenn lam zoo zacht maakte, hem 
str'eelend fangs den bebloeden mull, en tot tjilpende vogeltjes 
van de blij,heid sprak die eeuwig is. Als vrachtsch pper staarde 
hij over eaten en balen naar het Westen, gouden in zonson-
dergang, en dacht ~dat bij de Zuilen van Hercules de golven-
weg begon naar een land van alle verbeeldin+g to boven 
gaande schoonheid'. Want zoo schoon zijn vaderland was in 
de oogen van alle mensehen, driewerf schoon, door schoon~ 
herd van den eiigen da~g en den eigen bodem, en door de her-
rezen sdhoonheid van het verleden, en door de met goud 
gekoahte schoonheid der landen van het ivoor, het purper en 
het goud, hem was het niet schoon genoeg. De schoonhe' 
wi lde hij die de Zie n e r z a g, van een ni euwe a a rte o rider een 
nieuwen+ emel.
Zoo hij van goud sprak, Whet was om voor zijn welhaast 
onbestaanbaar avont~uur de hulp to winner van de macht.igen, 
die boven alle ander ding goud, den gever van macht, be-
geerden. Noodlotti,g werd hem zijn leugen en hue hulp. De 
booze kracht die hij tot zijn bon,dgeroot maakte, werd zijn 
dwingeland, zijn verderver en zijn, beul.
Maar voor hij naar de guest van kardinalen en koni.ngen 
tong, gen~aakte hij de Schoonhei-d als gelukkig min;naar.
Hij was maar -een vrachtvaarder, een zo ;ker naar loon en
326 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
n+aar winst, zooals er bij honderden zwerrnden door de haven-
wijken van Lissa+bon. En Felipa Perestrello was een jonk-
vrou~w uit oud-adellij+k geslacht, rij!k en rnach,tig. Haar 
Cenueesche voorvaderen hadden Madeira gekoloniseerd, 
waren de iandvoo~gden geweest van het eiland~. Haar naaste 
bloedverwanten waren hoogwaardigheidsbekleeders, raads-
mannen van den Koning, sierlijke hovelingen, vrouwen schit-
terend van juweelen.
Maar iederen morgen geleidden de nonnen van het adelijke 
klooster waa+r zij tussc~h~en andere dochters van aanzienlij'ksten 
word o,pgevoe~d, ide meisjes naar de Mis. En iederen morgen 
ging ChristoForo Colombo, de vromne zeeman, naar de Mis.
Dan zagen die twee elkander. Tersl+u+iks biikte Felipa naar 
den schoonen blonden man, met het blos en blanke geiaat en 
de blauwgrijze oogen die zoo za.oht stonden onder het fiere 
voorhoofd. Zooals hij char leun,de aan een pijler blonk hij 
met hoofd en sdhou~ders boven het zwartige, kleingebouwde 
m.ansvolk van Li~ssabon uit. Christoforo wendde de oogen niet 
a~f van de geknielde jonkvrouw. Het rosse goud der lokken 
gloord~e boven een lel~ieblanken nek. Als zij oprees uit het 
+gebed deed haar beweging d'enken aan, bet golvend veer om-
hoog komen van riet, dat de voorbijstrijkende wind gebogen 
heeft. Zij hield de oogleden veer. Maar de lange wimpers 
kond~en Loch dien donkeren en flonkerigen bruinen gloed van 
den bl+ik niet geheel verbergen. Zeer zedig ging zij. Maar in 
ode bewegin~g van haar voeten was als een begin van daps. Hoe 
zou zij dansend schitteren en blinken ! Als ode morgenster die 
zoo flikkert in het •doorschijn,ende Westen... „Een ster 
danste toen zij geboren werd" .. .
Hij stored aan de kerkpo~ort als zij den zonneschijn sntrad. 
Bevende wa~chtt~e hij op een blik.
Wanneer schonk zij hem dien eersten, die hem den onbe-
grijpelijken cooed .inboezemde tot het belijden vain zijn lief de ? 
W anneer gaf zij haar hand in de zijne ?
Ailard voelde een blik als de zonneschijn op zijn neerge-
houden oogleden, de bloesem-zachth d van een l{i,chte koele 
hand onder de z jne, terwijl hij op een eihand van muziek 
veil+ig te midden van bet zee-igerucht der dreunende staid' ver-
halend de liefde en het avontuur beleefde van Christbphorus 
Columbus.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 327
Lets gelukk.igs gebeurde.
Zoekend naar andere muziek vond hij, lien morgen, in een 
vergeten hoek van de biblioth!eek het manuscript van een 
sinfonie. Hij sloeg het op, bladerde, begon to lezen, werd ge-
troffen door het stoute en oorspronkdijke van de muzikale 
gedachte. De naam van den componist was een weinig 
bekende.
Tien jaar geleden vernam hij, was die muzi,ek in het Odeon 
uitgevoerd, en die eerste uitvoering de eenige gebleven. Het 
werk was slecht ontvangen ; nog sl,echter beoordee.ld. Het op-
stel werd hem voorgelegd van den gezaghebbende, wiens in 
vlijmende woord~en vervat vonnis de sinfonie had of gemaakt 
als „peen open~bare bekentenis van onmacht".
Allard die dacht aan thet vele dat in tien jaar pleergt te veran-
deren, speelde der beraadsla,gende vergadering voor, wat hij 
vermoeddde den weinigen muziekminnaars under hen welge-
vallig te zu'llen zij n .
Zij aarzelden eerst, maar luisterden en warm gewonnen. 
Volgzaam prezen ook de anderen toen. Dat hij de muziek Lien 
jaar geleden gehoord en onverdragelij~k gescholden had moist 
niemand meer van hen.
Allard sdhreef den componist die, naar bet Meek, in de stad 
woonde. Er kwam geen antwoord ; hij gi~ng hem opzoeken. De 
weg voerde hem tot in de oude wijken ~der stad, daar waar zij 
het dichtst ineen,gegroeid zit Tangs haar levensaderen, de kana• 
len. De eindelijk gevonden steeg was donkey tusschen twee 
rijen van hooge, als vooroverhangende huizen, naar den trant 
van drie eeuwen her opgebouwd in verdiepingen, waarvan op 
een stutsel van balken eke hoogere voorr de lagere uitsprong ; 
tusschen ode bovensten die van weerszij elkander naderden, 
Monk slechts een smalle strook lucht; een bergkloof met voor-
overhellende wanden leek de steeg.
Als in -een bergkloof ook, een verholen stroom.bed, was het 
er klam en duister en vol gedruisch. Orofgeschoeide voetstap-
pen, de hoefslag van geweldige paardenspannen, die de -smalle 
ruimte van muur tot muur schenen to vullen, gedender van 
under den last krakende en hotsend:e wielen over de hobbel 
keien, weerklonk en galmde na. En van het :kanaal waarop de
1926 II.	22
328 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
steeg uitliep met een hooggewelfde brug alle voertuig kwam 
bolderend daarvan afgeschoten druischte het geweld aan 
van het wielen wentelende 'water, en het dreunen van de stam-
pende fabrieken langs de kaden. Zoo sterk sloeg net rumoer 
tegen Allards oor, dat hij meende het als een siddering van 
lucht en grond tegen zijn +hoofd, zijn leden, zijn voetzolen te. 
voelen. En in zulken wervelpoel van wanklinkend gerucht 
leefde een muzi~kant !
Langs uitgesleten treden en een kleverige leun~ing k,lom hij 
door schemer tot aan een zesde verdieping. Eeni,ge kinderen, 
die heel stil speelden op de trap, ginger opzij, schuw kijkend. 
Een jonge broodmagere vrouw, met gezicht zoo bleek, dat bet 
grijzlg leek, deed :hem open. Haar man wide zij, was ziek, 
hij kon niemand to woord staan. Allard zei wie hij was, en 
vroeg naar den ;brief of die niet was ontva:ngen ? Een vleugje 
rood, zoo haast weer verdwenen als verschenen, had de vale 
wangen verl~icht bij den klank van zijn naam. Verlegen en 
haastig vroeg zij hem b~innen to komen. Zij bekende, dat zij 
haar man den brief niet had gegeven aandoeningen waren 
gevaarlijk voor hem. All rd begreep dal sedert lang al niet 
aniders dan als leed het onverwachte was gekomen. H ij zei, 
een goede tijd~ing was het die de brief en nu hijzelf bracht, en 
het beste was zeker dat zij haar man daarop voorbereidde. De 
wijd opengaande oogen der vrouw schoten vol tranen terwijl 
zij luisterde, zij begon to snikken met een hokkend geluid, 
ellendig om aan te ~hooren.
Zij wilde sprek.en, kon niet, bracht er eindelijk uit
„Is het zeker? Zal het niet weer op bet laatste oogen 
blik ... "
Zij kon het wooed niet zeggen.
Allard zei zaaht
„U beihoeft niet bang to zijn. Er kan geen teleurstelling van 
komen. Allen is vast en zeker. Wij wachten op Uw man om 
met de repetities to beginner".
Met een dri~ftige bewe+gin,g wischte zij haar tranen af, en 
greep de knop van haar mans kamerdeur ; maar bleef staan, 
hijgend of zij een vervolger was ontvludht, met beide handers 
tegen de borst.
Eindelijk, heel langzaam, grog zij naar binnen, en sloot de 
dear onhoorbaar zacht achter zich toe.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 329
Het duurde een~ge oogenblikken eer Allard haar stem 
hoorde, gedempt, rustig, of fen . Toen een seherpe vraagtoon, 
an~t:woorden.d gef luister, een kreet. De deur gin,g open,, de 
jonge vrouw verscheen met brandend roode wangen en 
bet.raande, glanzende oogen, een loch van geluk em de lip-
pen. Zij greep Allard bij de hand, trek hem aan het bed.
„flier is hij, vraag hat hem zelf !"
De z+ieke bewoog de lippen. Zijn koortsig sch,itterende 
oogen smeekten.
,,Is het mogelijk ? Is het waarachtig waar?"
Zij brandden op Allards gezicht terwijl hij spra'k.
Hij wllde opstaan, merle naar het Odeon, zijn partituur in
zijn h.anden voelen.
Allard suste, verzekerde, beloofde, tradhtte to overreden.
Maar de zieke recthtop in het havelooze bed met het grauwe 
kussen en de eene dunne gescheurde en dichtgehaalde deken, 
herthaalde heftig, dat hij zijn partituur wilde hebben, hij moest 
er in werken. De aderen Tangs zijn mageren hals zwollen op, 
zijn kin en lippen trokken.
De vrouw legde uit:
„Hij heeft de partituur in het Odeon gelaten o~mdat wij zoo 
weinig ruimte hebben bier".
Allard knikte. Was 'het omdat hij er geen ruimte voor had
en inderdaad, wat ruimte was er, in die twee hokken waar-
in met de ouders nog die vier stille kinderen moesten leven, 
die daar flu bij elkander gekropen zaten op de trap, schuw 
fluisterend over den vreemden meneer ! Of had hij, tegen 
alies in hopend, gedacht dat m~isschien, als zij daar under de 
oogen van den dirigent bleef, zijn sinfonie toc'h flog wet eens 
opgevoerd zou worden ? Wat wachten dan, tien jaar lang !
Allard beloof de hat manuscript to laten brengen.
Het was zwart van veranderingen toen hij het weerom 
kreeg. Aldoor terwijl hij zijn slecht betaalde lessen gaf, van de 
eene naar de andere haastte door de woelige straiten, bij repe-
tities van kleine orkesten accompagneerde, op can dansles 
speelde, of in een eethuis, bij zinlee~ge woorden lied jes eompo-
neerde, muziek copieerde, de koortsige nachten door woelde 
en kreunde naast de afgetobde vrouw in haar loodzwaren 
slaap, moest hij gedaoht hebben aan zijn sinfonie, moest 'hij 
haar in zijn bonzend en gloeiend hoofd 'hebben gehoord.
330 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
De repetities begonnen. In de sohemerige zaa.1 zat hij to 
luisteren, de kin op de vuisten, rei'khaizend naar het orkest, 
rood tot under zijn dun vaal haar tae. Hij vroeg om peen vierde 
repetitie, een vij f'de. Eindelijk, met een aarzelende stem, ver-
klaarde hij zich voldaan.
Bij ode uitvoering juichte de zaal. Was zoozeer de tsmaak van 
de menigte veranderd in die tien jaar, dot zij flu als welgeluid 
indronk wat zij vroeger als schr,illen wanklank had afgeweerd ? 
Had ~dc dirigent van toen die nieuwe muziek niet begrepen ? 
De gezaghebbende kritikus wiens oord~eel haar den tdoodsteek 
had gegeven, kwam den componist de hand ,drukken en geluk-
wensohen. Hij was hem, het weak en zijn eigen opstel volko-
men vergeten. Hij had zooveel gehoord, zooveel gezegd, zoo-
veel geschreven sedert ! Hij was volkomen opreoht in zijn toe-
wenschen niet enkel, ~maar voorspellen van een blijvende 
overwinning. Zijn kritiek in „Caecilia" dien reigen naeht nog 
geschreven, bracht binnen enkele dagen een bekenden uitge-
ver voor de deur op de zesde verdieping.
Ais hij aan den, blik in zijn oogen, van den als herbo,ren man, 
den greep van die gloeiende 'handen om zijn hand dacht, ~be-
kende Allard zidhzelven, ook schoone en gelukkige dingen 
geschiedden in de donkere woelende stad, en sommige van de 
schoonste waxen zelfs daar alleen mogelijk.
Het begin van een tij d van geluk bleek het avontuur met den 
tot het leven weder gewekte.
„Aan de Wateren van Shakespeare's Land" wend uitge-
voerd, en, door ode menigte wel niet, maar door de besten wier 
iof hem gelukkig maakte, geprezen. Zijn moeder was er voor 
overgekomen. Zij jubelde van geluk en trots. Toen Allard haar 
den brief gaf van een grooten uitgever, die de riviersteden af-
reizend op zoek naar nieuwe muziek, in het Odeon was ge-
weest then avond, en een aanzienlijk hod ~deed, riep zij dat nu, 
eindelijk, Vader gerust zou zijn en tevreden. Er kwam een 
brief van Compenius die Allard tegelijk nederig maakte en 
trotsdh. Lucre zond gelukwenschen uit peen vol hart. Het deed 
hem de eene teleuirstelling van den avond vergeten : dot de 
Organist van St. Cunera niet was gekomen om zijn muziek te 
hooren, noch ook Delpont.
Toen Povell Godijn aan het feestmaal eon retie hield, als 
ware de verwac'hting van een duurzame werbintenis van den
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 331
componist der Shakespeare Sinfonie met het Odeon een stel-
ligheid geworden, vroeg Allard, een oogenblik ontsteld, ziah 
of of hij inderdaa'd zu'lk een toezegging had gedaan ? Herin-
nerde zich een gesprek, na de weder uitvoering van die lien 
jaar oude muziek, een woord dat wellicht misverstaan kon 
worden, dacht dat hij het terug moest nemen, weifelde ; 
zag zijn moeders veriheu:gden lath en voel~de zijn aarzelenden 
wil wegdrijven in het vloe-dgetijde van het gelukkige oogenblik.


Op ode u~itvoerinig van Christus en het Dochtertje van JaIrus 
berei~dde Allard zich sedert maanden al voor door het getrouwe 
bezoek der Orgelbespelingen op Vrijdagmorgen in St. Cunera.
Na bet einde daarvan ging hij Delpont en zijn zangers boo-
ren die Palestrina's Mis van Paus Marcellus instud~eerden. 
Tie semen wandelden zij de stad door near de, School van 
St Cun~era, het oude Benedictijnerklooster, dat reeds een 
geheele schaar ijverige jon,ge scholieren beherbergde. Zij spra-
ken over hun werk, over oude muziek en nieuwe. Die Vrijdag-
ochtenden waren feesten waarvan de glens de andere dagen 
van die week overbrugde, van elken vorigen near elken vol-
genden een schragende kiaarte bouwend.
Alps nieuweling was hij vaak gestruikeld op de uitgesleten 
treden der steile, smalle wenteltrap near het orgel, wear hij 
zijn hoofd stootte te,gen plotselinge laagten van het verweif, 
en treden weer of en treden weer op moest near het smalle 
deurtje der tribune. Dear in het schuin binnenstralende vicht 
verseheen voor het orgel zilverig het peinzende hoofd en de 
near de registers in overleg geheven hand vann den ouden 
neest+er ; Delpont en ode andere getrouwen omringden hem. 
Allard lief hun, wier recht het was, de smalls plaats op het 
or.gel. Als hij in antwoord op zijn eerbiedi,gen groet den ver-
strooid vriendelijken blik van die diepe oogen had ontvangen, 
ging hij zijn pleats opzoeken in het schip der kerk naast een 
breeden pijler, waar in voile vloeden de muziek aangestroomd 
kwam.
In de ban'ken zaten hier en daar luisteraars, altijd haast 
de zelfden, door ode rauwe, neveli~ge wintervroegte gekomen 
om deze wijdi.ng van Aden dag. Ettelijke van de machtige han-
deisheeren der stad waren onder de getrouwsten.
332 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
De improvisatie begon, mij merend . Als newel der vroegte 
die, optrekkend, de flog matte kleuren, de flog stompe omtrek-
'ken ontbloot van het landschap, zweefden de eerste toner. 
Allengs kwam klaarte, kracht, to voorschijn breken,de glares, 
heerlij~kheid. Als bergtoppen in zon straai~den de hooge ged'ach-
ten, op wieken van den adelaar steeg vreugde op naar het 
,aanscho'uwen van eeuwige dingen. Gewoel en war.reiin'gen in 
de ~diepten verstilden, verhelderden, werden heel en al door-
schijnend. Argelooze blijdsohap tong zachtjes in zich zelf.
.
Overpe~inzing zat aan een diepe bron en :boog zich over don-
kerten waarin geen verschrikking was ; alreede viol van haar 
eigen neergehouden geiaat een licht daarin:. Mood stored op, 
gordde zich, 'sahoel'de zich, ram den staf ter hand voor een 
weg 'die moeilijk zou zijn want hij klom naar de in verbe 
glorende hoogten. Onuitsprekelij'k innige stemmen beloofden 
boil. Als de laatste large accoorden aanro'lden, zware bran-
~dingsbaren die de oude kerk deden dreunen vans haar vloer van 
graf'gesteente met vlak get.reden beeldhouwwerk en letter-
grepen van namen verhelder.end gal in daglicht, tot aan de in 
ho ogten w egschemter e n de gewel ven toe, h a dden h emelsche 
stemmen en aardsche een vol~ko~men samenklank gevonden. 
Sehoon waxen die aangezichten van hen die uit die harmonie 
den weiikdag in gin~gen. In talkers vermeerderde kennis van 
die ;gedachte die hij streefde volkomen to begrijpen ear hij 
aan de voorber{ei;d{ing van Christus en het Dochtertje van 
JaIrus begon, rued Allard vat het was, dat tegenstanders van 
daze muziek haar als een gebrek verweten ; dat zij geen hef-
tige hartstochten kom uitdrukken, geen woedenden opstand 
en strijd, geen toorn, geen haat. Doze ziel was hover do din-
gen u4itgestegen, ~die als strijd, haat en toorn van hat eindige 
alleen zijn.
De nude Organist gi~ng heen~, klein, mager, wit in hat dag-
li~cht, dat uit d'e opgaande kerkdeur hem overscheen. Delpont 
kwam met zijn kl~inkenden stop over de steenen. To samen met 
hem slenterde Altard, tot ode repetitie der Zangers zou beginner, 
over Whot plain voor de kerk, waar de Vrijdagsche markt gaande 
was. Hij moaht graag tusschen dat kleurige en fleurige wezen, 
dat vertier, die rondo vroolijkheid. Vaak zag hij bier +gezichrten 
wit hot vioolbouwersdorp, die hem en Delpont toel~achten. De 
vogelmarkt trok hem vooral aan die order de groote loods hij
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 333
do brug weed gehouden. Van vette -ganzen tot trekkebekkande 
parkietjesparen waren h~ier to koop. Huisvrouwen betastten 
door latten heen kakelschreeuwende kippen. Liefhebbers om-
ringden een in trillers schetterende kanarie of een putter die 
met ne.b en klauwtje zijn drinkensbakje optrok. Dikwijls 
slenterde lan~gs de kooien vreemd scheepsvol:k, stoere, blonde 
mannen uit het Noorden, en, tenger onder de sluikhangende 
Wester lingendraaht, b ru ine Kl i n g a le eze n en M a~leiers . De 
vo~gelkooplui en ode knnderen keken naar Ailard uit. Hij plaeht 
vogels to koopen om ze to later vliegen. De kinders rnochten 
het kooatje open{dien. Zij juichten als met een snellen wiek-
slag het vogeltje de lucht in was en weg over het water. De 
kooplui rieden hem gem~oedelijk bij die keuze. Deze zou zijn 
weg vinden door ode ruimte, voedsel, een veiligen tak, in het 
voorjaar een gaa~ike kiezen en een nest bouwen. Maar doze 
andere, die in de kooi was geteeld en geboren, kwam om 
daarbuiten, hij moest in de engte blijven die voor here veilig-
heid was. Hij gin±g van de eene kooi naar de andere, nage-
loopen door de kinderen, hun hooge stemmen riepen door 
gekwetter en gekweel. Hij had het in de ooren terwijl hij den 
tekst van zijn Columbus schreef, die zijn {hart voelde popelen 
bij het getsjilp van de kleine zangvogeltjes over de zee aange-
fladderd naar de raa van zijn Westkaarts strevende schepen.
Zij liepen langzaam. Op de bruisende brug bleef Delpont 
staan. Met de armen op die balie sprak hij van den verheu-
gelijken groe~i van zijn work, over de belemmeringen heen 
van het begin ; tegenstand van hei.melijke haters in hot kerk-
bestuur, wi,er aanvoerder een rijk zeepzieder was, de hard-
n~e'kkige gever van allerlei kerksieraad, dat den ouden 
geestelijke in de pijnlijkste verlegenheid placht to brengen; 
onkundo en wanlbegri~p bij hen die van goeden wille waren ; 
de aanvan-kelijke onverschilligheid der menigte ; eon drei:gend 
verbod op het laatste oogenblik no.g afgewend van vrouwen in 
het koor; geldgebrek. Daarover lachte hij. Verborgen voor-
vaderiijk organisatorstalent was bij hem to voorschijn geko-
men sedert hij weinig of nets meer weg to geven ha+d ; het 
koor en de school bleven door eigen kraeht in stand. Omdat 
in plaats van geld een ieder ziehzelven gaf aan het wer.k als 
hij wide. Maar in, den laatsten tijd sprak hij over boozer zor-
gen dan die eerste, al haast vergetene, die tegenhoudend de
334 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
levenskracht van het werk hadden beproefd en vermeerd.
De jo.nge geestelijke, die de opvolger aan St. Cune,ra was 
geworden van lien eerwaardi,gen grijsaard, den vriend van 
den Organist, had in zijn vorige ker!k aan den zoom der stad, 
waar de zomerverblijven staan der rijken, andere muziek 
laten klinken dan die van St. Cunera ; zingende dames mask-
ten die, wien Operazangers les gaven en dilettanten op de 
viool. Delpont vreesde dat hij haar naar St. Cunera wilde over 
brengen. En de vijand stookte weer in het geheirm ; de rijke 
zeepzieder. Maar de menigte voor wie op feestdagen, wanneer 
de Zangers de oude muziek der Vl~aamsche, It~aliaansche en 
D,uitsche meesters zongen schiip en zijbeu'ken to smal bleken 
en to nauw hot plein voor de glimmende rijtuigen en trappe-
lende spann+en; de welvaart sedert al lange~r nu dan tiers jaar, 
der vroe,ger zoo arme kerk ; de klank waarmee haar voor-
heen maar zelden gehoor,de naam de rivier langs en ver heft 
land in klonk, hadden ten slotte, scheen het wel, overtuigend 
voor Organist en Zangers gepleit. En Deipont bouwde al weer 
aan een uitbreiding van hot werk ; de verovering van de weme-
lende stad voor de groote muziek. Hij wilde zijn zangers 
volksliederen laten zingers van vroeger en van nu, en ook de 
gezangen der en~kele grooten die buiten het ~gewoel waren ge-
bleven en daarom tot heden toe aan de menigten onbekend. 
De stad en alle de steden langs de rivi,er zouden weerklinken 
van peen muziek die oprechte harten verstaan en mode aan-
heffen konden. Hij neuriede en floot, de armen op de balie, 
de oogen over het wielende water heen de verve in.
„hidden op de ma.rkt zou ik willen muzieken ! Optochten 
houden door de straten meet gezang ; feesten vieren in het park 
waar gearmde paren wandelen en waar kinderen de zwanen 
voeren op den vijver, en in d: tuinen waar arbeiders en werk-
vrouwen ;bij een glas bier uitrusten van hun dag. Kl.inken zou 
de open luc,ht en de werkdag van muziek !"
De voorsl+ag van elven viel ; zij gingen naar de School. De 
zangers kwamen b~innen, manners en vrou+wen die, buiten de 
muziek, velerlei versch~il uiteen hield. Tussehen blonde en 
brume hoof den schemerden grijze, tussehen blozende gezich-
ten,, die lachten, stond~en er gegroefd en ernstig. In geen 
andere kerk zou~den die alien to samen gtkomen zijn dan in 
St. Cunera, zingende. Zooals flu in Palest~rina's Missa Papae
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 335
Marcelis hadden zij zich vereend in het groote Miserere van 
Al egri, zoo lang h.et voorrecht der Sixtijnsche kape~l, en in 
Dachs Weihnachts Oratoriu,m en ,dat Magnificat, dat met de 
jubi.latite van geslaehten, na geslachten, on,afzienbaar alle toe-
komsten in tot aan het einde van den tijd, bet lofgezang om-
stuwt dies eene vo'lzalige maagdenstem. En in het Et miseri-
cordia ode pro~genie a progenies waxen de twee zanggenooten 
een hoefsmid, met zijn bazuin van een tenor Delponts onaf-
scheidelijke metgezel op de concertreizen, en een jonge, al 
naam makende kinderarts, wier hart-~ontro,erende alt als een 
spel van zilveren en bronzen klokke klonk.
Allard die voor ~de eerste maal dc Vrijdagrepetitie had ver-
zuimd, daags voor de uitvoering zijner Shakespeare Sinfonie, 
ging den Vrijddag daarna vroeger dean anders, in de hoop op 
een gesprek nog voor de orgelbespeling met Delpont.
Het voorjaar was in de al milde lucht, een waasje van groen 
over Whet purper en bruin der bottende boomen Tangs het water, 
dat helder no~g is hier, bovenstrooms de groote f abrieken . Als 
een andere lente was de vele nieuwe vreugde in hem. Hij 
voelde Lucie's brief t.egen zijn borst. Hij verheugde zich op de 
orgelbespeling, op Palestrina's Mis, de wandeling met Del-
pont, op de markt en die vogels en de kinderen. H ij was vol 
blijde plannen.
De kerkdeur was gesloten. ook de kleine dear naar het 
orgel dicht. Het was nag al to vroeg, dacht hij en ging de 
markt op.
Ben sdherpe wrange reuk woei hem tegen uit de streek van 
de haven en de pakhuizen, reuk van copra. Zoo rook het sours 
op het Eiland in den tijd als de groote stoomschepen op de 
reede lagen die op weg waxen naar Europa, en de eilanders 
d~roegen den ,oogst uit hun tuinen aan, in Felle zon en boven 
rookerige vuren gedroogd, de op~engespleten no,ten. Allard zag 
schuingewaaide palmbosschen hugs het strand, ragge kruinen 
donker tegen laai luchteblauw, de branding die steigert tegen 
de ro~tsen, en opstuif t in vervlie,gende vlagen sohuim, half 
naakte bruine mannen door de golving wadend naar een boot. 
En daar, door marktgerucht en gekwetter van vogels heen, 
vernam hij een wijze van het Eiland, wijze die hij als kind tus-
schen zijn bruine speelnooten aan de beek op een bamnboe 
fluitje had gepijpt in avondlijk-lange schaduw, als de rijstdiefjes
336 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
teruggezwermd kwarnen uit het veld en een wijle nog tsjilpten 
en kwinkeleerden in de road beschenen twij~gen. En; voor een 
kooi vol rijstdiefjes zag hij een ranken man met bruin :gezicht 
staan, die neuriede.
Hoe wist hij ineens de woorden ? In de taal van h,et Eiland 
sprak Allard hem aan, met de vraag die daarginder die eene 
onbekende den ander duet.
„Waarvandaan komt ge, vri,end, en gaat waar~heen, en 
zoekt wat ?"
De man zag om, en groette met den groet der Eilanders, 
den licht{en glimlach en de hoofdneiging boven saamgehouden 
handen.
„Ik ben van bet vuurschip dat met copra uit onze tuinen in 
de haven aan zee is aangekomen. Copra brac'ht ik hierhjeen de 
rivier opvarende. Voor tijdverdrijf door de stad wandelende, 
hiertheen en daarheen, kwam ~ik hier en ,zag de rijstdiefjes, 
och de armen ! in die kooi".
„Ik ben zelf een man van Whet Eiland vriend, als kind woon-
de -ik daar. Wil toch den naam mij noemen van Uw dorp !" 
De Eilander noemde het dorp van zijn vroege dagen. 
Al'l and riep
,,Pan Bengkol de bliinideman, hoe leeft hij ? speelt hij nog 
zoo schoon op de rebab? Gaat hij nog mede in de optochten 
naar den tempel, tusschen de muzik~anten~, en Bengkol die 
naast hem gaat loidt hem ?"
„Wel waarlijk speelt Pan Bengkol schoon jop de rehab, en 
gaat in de optochten achter den god:enzetel. Doch die naast 
hem gaat is niet langer Bengkol, die nu Pan Nasa beet enNasa 
is al grout en sterk genoeg om de buf fels te hoieden, en oak to 
helpen op den akker. Maar een man met blank gezidht gaa-t 
naast Pan Bengkol, yen ileidt hem, terwijl hij speelt op de re~ba;b. 
Een rebab is dat als waarop de mannen in dit land spelen. ik 
zag hen daarop spelend.e in al de dorpen langs de rivier."
„Een Westerling gaat node in de optocht~en, spelend op een 
viool ?"
,,In waarheid. Een man is hij die met een vuu~rschip is ge-
komen, zeer vele oogsten geleden. Hij wild~e blijven op het 
Eiland. Hij woont in een l~eemen huffs als wij , hij leeft als wij, 
onze dracht dragend, en onze taal sprekend ; maar hij werkt 
niet op een rijstveld, dock schrijf~t zooals zij doen, die peen aan-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 337
zienlijk ambt bekleeden. Vaak bezoekt hem Pan Bengkol. Hij 
speelt :hem wijzen voor op zijn rebab ; die sch;rijft hij op een 
papier. En ook de wijzen van den gamelang sohrijft hij op. 
Zeer kundi.g is hij in muziek ! Het verheugt ons dat hij mede-
gaat in de optochten en tussehen de gamelan-spelers zit op 
een tempelfeest. Wie van ons een schoone wijs weet of ook 
een schoone wijs heef t bedac'h~t, gaat tot hem, om hem die voor 
to spelen. En ook van andere dorpen komen makers van mu-
ziek bij hem. Hij w71 een boek gezangen voor ons makers, een 
boek van lontarbiladen, waarin de teekens gekerf d zijn met 
een mes. Wij zullen het bewaren in den tempel en merle dra-
gen in den optocht op het f eest van Saraswati".
,,Is Saraswati niet zij, die de godin is van de muziek en de 
muziekinstrumenten en ode geschriften ?"
„Zij is het. En ook van het bevloeiingswater is zij ode 
godin".
De schorre oude klok van St. Cunera sloeg het uur. Allard 
reikte den Eilander de hand die haar op hoofsche wijze in 
beide de zijne ontving. Terwijl hij near de kerk terugkeerde, 
dacht hij, hoe schoon en waardig minnaars van muziek met 
haar en met elkander omgingen op het Eiland. Hij wilde den 
Organist en Delpont verheugen met het verhaal daarvan.
De groote deur was nog steeds gesloten ; de slag van het uur 
had lang al uitgebeierd toch. Hij ging near de deur van het 
orgel. Oak die was dicht. Toen hij zich omwend~de zag hij in 
een spottend gezicht.
Hij herkende den rijken zeepzieder. Als met zijn rijkdom 
overeenkwam, was hij met zijn geheele groote gezin lid van 
de Odeon-concerten.
De man deed als had hij Allard nooit gezien.
,,Mijnheer is zeker vreemd hier, dat hij niet weet wet er 
gebeurd is in St. Cunera. Er is een eind gemaakt, eindelijk en 
ten laatste, aan het geblaat van dat koor, dat zich de Zangers 
van St. Cunera durf de noemen. Zangers ! j a uit den tijd toen 
menschen nog niet wisten wet zingers is. En van dien onnoo-
zelen ouden hall en zijn teemen en klagen en zuchten yam 
niets op het orgel zijn wij den Hemel zij dank ook verlost ! 
Nu zullen wij muziek hooren hier ! muziek als in de Opera zoo 
goed ! Als het toch in het Odeon ook al zoo ver was! Maar wie 
weet ! Er ken nog veel gebeuren !"
338 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Hij lachte, in listig zegevierend leedvermaak. Het gore, op-
geblazen gezicht was giftig als een slang.
Allard wendde zich zwijgend af, ging heen van dat 
afschuwelijke.
Waarom, dacht hij, zul~k een, haat tegen die muziek ? Voel-
den menscahen als dit onblij de wezen haar als een bedreiging 
van hun ze'lfzuGht, hun zinnelijk.heid, hun koude tr+aaghei;d 
van hart? Voelden zij dat zij opriep tot loutering, broederlijk-
hoid, streven naar de blijvende dincgen, een levee met de ziel, 
anstee van net het logge begeerende lichaam alleen ; en ver-
weerden zij zich zoo woedend om dat een binnenste stem „Ja 
ik wil !" antwoordde op dien roep ?
Luider nog moest die dan klinken !
Tot in den avond toe, aan zijn vleugel, verdiepte hij zich in 
„Christus en het Dochtertje van JaIrus".
In den nacht, terwijl hij naar den sterlichten hemel lag to 
turen, kwam opeens de herinnering terug aan den Eilander. 
Twee werekden schenen het daar en hier. Hoeveel schooner 
en blijder die andere ! En waarom kon ook deze niet schoon 
en blij'de zijn ?
AUGUSTA DE WIT.
(Slot volgt. )
KLEINE LEGENDEN. 
SLAPENDE KINDEREN.

De kindren sliepen in een kamer saam.
De bedden stonden met de smalle zi}de 
Tegen den wand en over de gespreide
Dekens lag vreemd de schaduw van het raam.


Zij sliepen zoo gerust, dat geen van hen 
ontwaakte, toen twee donkre scherp omlijnde 
Gestalten gingen fangs het voeteneinde 
Der bedden, wa ar de kindren adem1den.


Het was de Dood met Ziekte zijn genoot,
Die aan elkander elk der kindren wezen, 
Alsof zij nog niet moisten wie 't zou wezen. 
Sours keek de Ziekte zwijgend naar den Dood.


Maar toen zij zagen hoe elk kind in bend
Zijn liefste speelgoed bij zich had genomen, 
Moest op hun streng gelaat een glimlach komen, 
Een glimlach die de kindren heeft gered.
340	KLEINE LEGENDEN.
DE KINDRBN ZIJN GESTORVEN OP DE HE!.

De kindren zijn gestorven op de hei
Het was een sneeuwnacht. De Wind was erbij.


Hij blies de sneeuw over de wijde landen 
En sloeg de kindren met ijskoude handen


In het gezicht : als blinden vielen zij. 
Toen heeft de harde wind uit medelij
Hen stilaan toegedekt met sneeuwen sprei.. . 
De kindren zijn gestorven op de hei.
KLEINE LEGENDEN.	341
DE VREEMDE KINDEREN.

Onder 't dak met mos begroeid 
Zijn twee kleine ramen. 
Rozenstruik ertusschen bloeit. 
Kindren woven samen 
In dat huffs. Maar niemand weet 
Hoe het verre land wel heet 
Waarvandaan zij kwamen.


De eene houdt de kamers schoon, 
Doet het vaatwerk blinken. 
De antler last den zuivren toon 
Van zijn fluitspel klinken 
En een derde zorgt voor brood. 
Waar nooit vreemde wend genood, 
Even zij en drinken.


's Avonds zijn de kindren moe. 
Voor de kleine ramen 
Doen zij dan de luiken toe 
En zij slapen samen
Hoofd aan hoofd en hand in hand 
En zij droomen van het land 
Waarvandaan zij kwamen.
J. J. VAN GEUNS.
VERZEN.
ADAM.

Toen hij sliep, heeFt een stem hem aangeraakt 
Als een voorbij ruise'hende, snelle vleug l. 
En in den held'ren nacht is hij ontwaakt 
En kuste Eva en beklom den heuvel.


En ode verrukkingen a11er seizoenen
Waren gl~insterend om zijn heerlijk hoofd 
Wilde sneeuwvlokken en teedere bloemeo 
En diepe geuren van het najaarsooft.


En toen hij and+ermaal het paradijs 
Intoog met stralend, gelukzalig zwaard 
Gaven engelen zelf den appel prijs, 
Want 4liefde had zijn schuld geevenaard.
VERZEN.	343
HET ZIEKE MEISJE.

Zij sl-oot haar oagen voor de wreede zan en 
Ontvoer volkomen de a-anwezigheid 
Dyer anderen. Zij heeft zich diep bezonnen, 
Zij was alleen geweest ten alien tijd.


Achter haar warm,e oogleden begonnen 
De f luisteringen van ode eeuwigheid. 
Waarom was zij niet eerder overwonnen 
En van haar liefde en haar smart bevrijd?


Then zij haar oogen eind'lijk opende 
W aren er stemmen en zij zocht bevreesd 
De zachte streeling van een teed're hand.


Zij glimlachte, maar sprak niet van het land 
Waarin zij diep verloren was geweest, 
Want zij beyond zich weder hopende.
ANTHONIE DONKER.
DE HARMONICASPELER.
1.
In het portiek van 't hooge huffs 
met rozelaars aan beide kant, 
staat met zijn oud accordion 
de muzikant.
Een wijs, die schommelend versprong, 
trok hij van hand tot hand. 
En ik bleef staan zoolang dit zong.

2.
Een hand stak uit het kleine Iuik 
der deur, met tralien ter portiek, 
en wees het eind en stak met drift 
in de muziek.
De wijs viel zijwaarts of en zweeg. 
Een vogel, die met lamme wiek 
Schuin uit de lucht ter aarde zeeg.

3.
Daar leefde weer aan d' andere deur, 
voor vensters, waar de granium rood, 
en waar de eerste kam.ertulp 
haar kroon ontsloot, 
een kleine Ovals, die, traag als wier 
wat wiegde over dezen nood 
van bloemen daar en wanhoop hier.
DE HARMONICASPELER.	345
4.
Terzijde van het woelig plein.
Waar trams vergieren naar de vert, 
h.eeft hij ten derde maal zijn lied 
ter weerszij uitgesperd.
Temidden 't yolk, een wrev'lig vorst, 
droeg hij, totdat het schemer werd, 
walsen en dansen op zijn borst.

5

Walsen en rdansen in de stadDe blinden zijn al toegedaan.
Er is naar 't vierkant van de lucht 
iets opgegaan.
De blinde hemel ving het lied. 
Met alle wolken is 't vergaan. 
Ook deze woorden zijn het niet.
MARTIEN BEVERSLUIS.
DE VERLIEFDEN.
Aan D. T.
Achter haar schaduw ademen nachtzwaar •de landen, 
Bloemen ontbloeien bangs schouders, aan 't donker ontbloot ; 
Hunkerend dalrend mijn mond tot den droom van haar
[handen,
Kussend, en kussende terugzinkend diep in haar schoot.


Stormwind ontvoert ons; verre brandingen zingen; 
Wolkenrondingen roeren haar heenzwervend aan ; 
Rond harer oogen verrukking in roekeloos kringen 
Sterren, die lachend door 't spelen der vingeren gaan.


o roode monad, waarvan de avonden zongen !
Oogen, waar alley verten verlokking verglijdt ! 
Borst, door 'dauwzware aardegeuren omdrongen, 
Hemelend over uw hart, dat bonst in zijn heimelijkheid..
A. DEN DOOLAARD.
DE BREUK..
Jaap Gootsma zat to schilderen aan een slootkant bij den 
wag. 't Vlotte en hij was er heelemaal in. means voelde hij een 
hand op zijn schouder en schrok op. Riek, zijn meisje, stood 
achter hem met haar fiats aan de hand.
wat is er?, vroeg hij ontstemd, hoe weet je, dat ik hier 
ban? Ik heb geen tijd, ik moat werken.
Ik moat je spreken Jaap, zei ze ongewoon beslist. Ga 
mee, daar ginds naar de duinen.
Ik kan niet, hield Jaap vol, 't is de zevende keer, dat ik 
dezelfde studie begin. 't Lukt eindelijk, vanavond als je wilt.
Nee nu, zei Rick. Ze wachtte even en zei toen schor 
Als je flu niet meegaat, zie je me niet wear.
Goad dan, zei Jaap ijzig, maar toch onder den indruk. 
Hij borg zijn palet en zijn paneel in zijn schilderkist, hing die 
over zijn schouder en nam zijn ezel en zijn vouwstoeltje op. 
Riek zei niets maar. Ze maakte een hek los en ging hem voor 
langs een smal pad door hooiland, waarop hat gras al hoog 
stood. Kapelletjes fladderden over de halmen, boven hun hoof-
den jubelde een leeuwerik. Ze gingen een vlondertje over en 
stonden onder aan de begroeide duinhelling. Het was er stil 
als in een bosch, zonneplekken glansden op hat witte zand, 
in de bladeren was staag gezoem van insecten. Riek zette haar 
fiefs tegen een boom en zei
Zet je boel er maar bij.
Zij keek hem aan met haar groote donkergrijze oogen. Haar 
fijne, regelmatige gezicht stood strak-ernstig. Ze was niet 
groot, maar clank en goad gevormd met fijne enkels en polsen, 
kleine handen en voeten. Het kortgeknipte, donkere, golvende
348	DE BREUK.
haar wads road our haar hoofd, het hooge breede voorhoofd 
lag vrij. Haar kleine news was recht en haar lippen waren vast 
op elkaar gesloten, vormden een smalle bloedroode lijn. Hij 
was nog vol wrok, maar hij dacht als zoo dikwijls : O, haar to 
kunnen schilderen naakt, in het gras en de bloemen op een 
klein weitje tusschen de boomen !
Ze klouterde vlug en behendig tegen de duinhelling op. 
Boven gekomen ging ze naar een kommetje, dat beschut lag 
tegen +den zeewind. Vlak voor hen lagers de toppers van de 
boomen, die zacht deinden en dan vender het eindelooze verre 
land met huizen, koeien en boomen, een enkele kerktoren. 
Het was warm in de barre zon. Riek trok haar manteltje uit en 
ging zitten. Haar mooie, ronde armen waren bloot tot aan de 
schouders, haar slanke hals rees vrij en blank uit de donkere 
japon. Ze zag wat betrokken, maar Jaap vond haar mooier 
dan ooit.
Wat is er dan Riek?, vroeg hij half verteederd.
Jaap... zei ze haperend... kijk niet zoo naar me. 't Is 
zoo moeielijk wat ik to zeggen heb. 1k heb lang nagedacht. 
Maar... flu is 't me to veel, 't moet eruit. 1k geloof... ik heb 
bedacht... nee, last ik bij 't begin beginners. We zijn flu bijna 
drie jaar geengageerd. 1k ben over de drieentwintig. Je doet 
niets our to kunnen trouwen. AIs je geld noodig hebt voor een 
refs, schilder je portretten, maar voor ons, voor mij nooit. 
Ik verwijt 't je niet. Maar ik constateer, dat 't zoo is. Je zegt, 
dat als je begint voor ons, voor mij en de kinderen, die kunnen 
komen, enfin voor ons huishouden portret to schil~deren, je er 
nooit weer los van komt en dat j.e landschap wilt makers. 1k 
moet wachten tot je succes hebt. En daar zou ik me bij neer-
leggen, als ik wist, dat ik iets voor je was. Maar Jaap, je geeft 
niet our me, je geeft alleen our je werk. Tusschen jou en mij 
is het altijd van mij uitgegaan. Je hebt wel hartstocht, maar 
die is voor je schilderen. Je bent bij buien op me verlief~d, als 
we samen wandelen en elkaar zoenen, maar 't is zoo kort en 
zoo weinig. Je kunt me sours lang bekijken van m'n hoofd tot 
m'n voeten op 'n manier, ~dat ik er een rilling van krijg. Dan 
ben ik niet je Rick, de vrouw, die je lief hebt, die je begeert, 
die je in je armen zou willen nemen, maar dan kleedt je me in 
gedachten uit, omdat je me wilt schilderen. Dat is afschuwelijk, 
't ergste wat mij van jou kan overkomen. 1k heb 't heelemaal
DE BREUK.	349
doorgedacht. Ik zou wel... bloot voor je willen poseeeren.. . 
maar dan zou ik moeten weten, dat je van me houdt. En dat 
is niet zoo.. .
Maar, zei Jaap, zoo lang ik jou ken, heb ik nooit naar 'n 
andere vrouw gekeken, behalve dan naar modellen, dat zijn 
voor mij geen vrouwen.
Juist, viel Riek in. Je bent een merkwaardig man. Je 
drinkt niet, je speelt niet, je rookt ternauwernood en om 
vrouwen geef je niet. Door jou heb ik begrepen, wat Boheme 
is, de echte. Dat is zoo sober, zoo eenvoudig levers, dat je 
buiten alles staat en je heelemaal op jezelf kunt concentreeren. 
't Is een monnikenbestaan buiten het klooster. Je kunt Boheme 
zijn op een zolderkamer van een provinciestadje en er nooit 
vanaf komen. De rest, fuiven, meisjes van pleizier, dolle grap-
pen, dat is litteratuur. Jij, je bent door en door fatsoenlijk. 
je zegt nooit een onvertogen wooed, je gaat nooit to ver. Maar 
met dat al ben je ongeneeselijk Boheme en voor een vrouw en 
kinderen is in jouw levers geen plaats.
Verwijt je me m'n fatsoen ?, vroeg Jaap beleedigd.
Nee en ja, eigenlijk we!. Ik zou je er om bewonderen als 
't het gevolg van je zelfbeheersching was, maar bij jou is 't 
koelheid, onversehilligheid. Ik ben mooi, dat weet ik, 't is me 
dikwijls genoeg gezegd en... ik heb een grooten spiegel in 
mijn slaapkamer. En jij vindt me ook mooi, bij oogenblikken 
als je me ziet met je schildersoogen. Vender kan 't je niet 
veel sch el en .
Ik zal je alles zeggen, Jaap. Nu al bijna drie jaar lang komt 
't altij,d van mij, de teederheid, de innigheid en... ookde harts-
tocht. Ik moet al heel blij zijn ais je me volgen wilt. Hadt je 
meer gevraagd, dan ik bedoelde je to geven, dan had ik niet 
geweigerd. Ik had wel armoe met je willen lijden op een arm-
zalig atelier in Parijs, als 't maar om jou, door jou en met jou 
was geweest. Ik zou zelfs niet geeischt hebben to trouwen en 
van kinderen, als 't om jou was geweest, had ik voorloopig 
afgezien. lk heb er naar gehunkerd, dat je me zou vragen 
verleden jaar, mee to gaan naar het Zuiden. Maar 't idea is 
zelfs niet bij je opgekomen en ik wou er niet over beginners.
Ik kan niet altijd naar jets reiken en altijd wear mijn handers 
leeg zien terugvallen. Dat is boven m'n macht. Als ik overtuigd 
was, dat je me met hat diepst en hat eigenst van jezelf wilde,
350	DE B1EUK.
dan zou ik geduldig gewacht hebben, nog vele, vele jaren. 
Maar flu Jaap is 't nutteloos. M'n beste verlangen zou altijd 
onvervul~d van je weerkeeren en mijn leven zwaarder en moei-
lijker maken met iederen dag. Nutteloos zeg ik je, zou 't zijn, 
nutteloos ! Want ik zou jou niet verrijken en zelf steeds ver-
armen. Daarom Jaap, ga ik weg uit je leven.
Wil je, zei Jaap, dat ik portretten schilder our.. .
Nee, vie! Riek haastig in, dat nooit. Ieder landschap, dat 
je niet schilderde, zou je mij en met reden verwijten. Dat vraag 
ik le niet. Ik vraag alleen je liefde en die kan je me niet geven, 
niet aan mij en ook niet aan een andere vrouw, want die heb 
je niet.
Dacht je dan, dat ik nooit verlangd heb ? vroeg Jaap en 
zijn stem klonk hard.
O, jawel, zei Riek, zoo'n enkele keer. Maar zeg is eer-
lijk, toen je verleden jaar naar het Zuiden zou gaan, heb je er 
toen een oogenblik aan gedacht, hoe zalig 't zou zijn als we 
samen waren in dat verrukkelijke land. Ik zou je hebben laten 
werken, zooveel je wilde.. .
Maar dat kon niet, daar kon ik niet aan denken, zei Jaap 
verontwaardigd. Je neemt een fatsoenlijk meisje zoo maar niet 
mee op refs.
Ik vraag je alleen of je eraan gedacht hebt, hoe zalig 't 
zou zijn, hield Riek vol.
Nee, bekende hij.
Dat wist ik. En dat is nu juist 't verschil tusschen ons. 
1k werk 'den heelen dag in de apotheek, vader en moeder zijn 
flood. Ik ben zoo vrij als een vogel in de lucht en onafhankelijk. 
In al die drie jaar is mijn verlangen steeds naar jou uitgegaan. 
Als ik maar een uur vrij had, bedacht ik, hoe ik 't met jou kon 
doorbrengen. Maar jij hadt me niet noodig, of zoo weinig. Zeg 
maar eerlijk, je hebt 't dikwijls lastig gevonden geengageerd to 
zijn. Hoe vaak is 't niet voorgekomen, flat je liever met een 
collega over kunst was gaan boomen dan met mij uit to gaan. 
En toch zagen we elkaar niet meer flan tweemaal in de week. 
Is 't niet zoo?
Sours we!, gaf Jaap onwillig toe.
Zie je, zei Riek vender, flu heb ik vacantie. Jij hebt er 
met geen woord van gerept, our 't zoo in to richten, dat we 
wat meer aan elkaar zouden hebben.
DE BREUK.	351
1k heb geen tijd en ik west 't nooit van tevoren, zei Jaap 
't Licht is nu.. .
Zoo bizonder, viel Riek in, en dat is 't, het heels jaar. 
Jaap ik heb niet veel verstand van schilderijen, maar wat iii 
maakt vind ik buitengewoon mooi. Daarmee is zoo wat 
niemand 't met me eens. Maar ik west, dat ik gelijk heb. Jij 
hebt alles wat noodi.g is, om een groot schilder to worden. En 
flu zal ik je eerlijk bekennen. 1k ben geen vrouw voor een groot 
schilder. Ik west en voel wat ik to geven heb, ik wil 't niet 
vergooien. Jij zult later een huishoudster moeten hebben, of 
een werkvrouw. Daarvoor deug ik niet, ik vraag to veel en zou 
een blok zijn aan je been. Vergeef me Jaap, ik heb eerlijk 
gedacht je gelukkig to kunnen makers, ik heb mezelf overschat. 
1k wensch je niet in de eerste plaats veel succes, maar ik hoop 
van harts, dat je slagen zult in je werk, dat heb je boven 
alles noodig.
Riek, zei Jaap ineens hefti.g, ik laat je niet gaan.
M'n lieve jongen, antwoordde Riek zacht, hoe en waar-
mee zou je me terughouden ?
Je most bij me blijven, hield Jaap vol, je hoort bij mij 
en ik bij jou.
En voor je poseeren, vulde Riek aan. Nee jongen, dat 
nooit, nooit versta je ?
Ze sprong op, bukte zich over hem en nam z'n gezicht in 
haar handers. Een oogenblik waren haar oogen strak in de 
zijne, toen zoende ze hem op z'n oogen, z'n wangen en lang 
op z'n mond. Ze pakte haar manteltje en lisp snel, met groote, 
lange passers door het mulls zand naar beneden. Een minuut 
later zag hij op het paadje in het hooiland de nikkelen velgen 
van haar fists schitteren. Ze stak een arm op en zwaaide een 
afscheidsgroet.. .
Jaap zat lang verslagen met een zwaar hoofd leeg van 
gedachten. Eindelijk stored hij op en ging langzaam heen. 
Toen hij beneden stored bij zijn schilderdoos, haalde hij de 
stu~die to voorschijn. Hij zag, dat hij goed gewerkt hard. Ineens 
riep hij hardop
Ze komt terug.
Maar toen hij zijn stem hoorde klinken, moist hij, dat het niet 
zoo zijn zou.
P. ROOSENBURO.
WERKLOOSHEID EN WELVAART.
Een pnimitieve stain leeft van rijst ; behalve voedsel en geen 
weinig lichaamsbedekking bet klimaat is tropisch kept bij 
geen behoeften. Elk lid van den stain doet aan den rijstbouw ; 
ieder heeft zijn werk.
Naarmate de stain zich uitbreidt wordt meer grond in be-
werking genomen, tot alle voor rijstbouw in aanmerking 
komend terrein in beslag is genomen. Aanvankelijk behelpt 
men zich met den aanwezigen grond, meer menschen dan 
vroeger werken op eenzel Eden akker, tot bet to vol wordt en 
het grooter aantal handen daardoor minder werk gaat doen, de 
sterkeren jagen ten slotte de zwakkeren eraf. Werkloosheid in 
haar meest eenvoudigen vorm. Te weinig kapitaal in verhou-
ding tot de hoeveelheid arbeidskracht, zegt bet staathuishoud-
kundig leerboek.
Naast het lan,dbouwend yolk woont een stage, welke zijn 
bestaan in de jacht vindt. Wat de leden van dien stain aan wild 
to veel vangen, rullen zij tegen land1bouwproducten. Er komt 
groote misoogst. Een deel der landbouwers heeft geen werk 
en geen eten. Zij gaan bet bosch in en trachten de j agers na 
to doen. Wild is er in overvloe~d, maar zij missen behendigheid 
en vangen vrijwel niets ; mistroostig gaan zij bij de pakken 
neerzitten. Een tweede vorm van werkloosheid ; de differen-
tiatie van den arbeid doet bier haar invloed gelden.
Qorzaken van werkloosheid laten zich dus bij bet laagste 
b selhavingsp~e~il van een yolk, bij de meest elemen,taire 
samenlevin~g denken. vanaf de oudste tij den is er weit-
loosheid geweest. Naarmate eOhter de samenleving intgewik-
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	353
keider words, de behoeften veelvoudiger, het productiesysteem 
meer gedifferer tieerd, vermeerderen de kansen. Als in de 
negentiende eeuw het productieapparaat de gedaante van een 
zeer ingewikkelde machine met tal van in elkaar grijpende, 
licht to beschadigen raderen krijgt, als een groot opgezette 
industrialisatie de sterk wassende bevolking in Europa in het 
leven moet houden, wor~den de kansen op mankementen bui-
tensporig groot. De werkloosheid wordt een der grootste, 
moeilijkst op to lossen problemen, waarvoor econoom en 
politicos komt to staan.
De wisselvalligheid der natuur alleen reeds speelt ons 
parten.
Het Nederlandsche yolk eet zijn brood, gebakken uit graan 
van overzeesche gewesten afkomstig. Een misoogst ginds ver-
mindert de behoefte aan scheepsruimte en maakt zeevarenden 
werkloos, in de havens valt minder to lossen. Het brood 
words dour, in de bakkerij komt minder werk of de klanten 
besparen op andere zaken. Er words minder fruit gegeten, 
minder chocolade gekocht of minder sigaren gerookt. In 
den fruithandel, in de chocoladefabrieken of in de sigaren-
industrie words een terugslag gevoeld. Men kan de lijnen naar 
verkiezing doortrekken, zich achter de sigarenindustrie, den 
tabakshandel, het tabaksvervoer, de Indische plantage voor-
stellen, waar minder werk als gevolg van minder vraag naar 
goederen of diensten to wachten is.
Naast de wisselvalligheid der natuur staat die der menschen. 
Wij denken aan de meest voor de hand liggende uiting ervan 
de mode. Een nieuwe mode maakt de dameskleeren korter 
en nauwer sluitend, de hoeveelheid to pro-duceeren stof words 
kleiner, voor minder handen is er werk. Maar er is een grooter 
oorzaak dan de wisselvalligheid : de tekortkomingen der 
menschen. Zij zijn oorzaak van gapingen tusschen productie 
en. afzet. De crisissen zijn uitersten van de dagelijks voor-
komende verschillen tusschen hetgeen wordt voortgebracht en 
rhetgeen moe~t worden af~genomen, om aan i.e+der burger, die 
Been sdhurk of luiaard is, op zijn minst een drage'lijk bestaan 
to verzekeren.
Een oorzaak werkt in het economisch leven schier tot in het 
oneindige door. Als in bedrijf A minder werk komt, onder-
vindt bedrij f Z nog den invlo;ed ervan. Alleen hij vervaagt
354	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
gaandeweg. Het is de werking van een steep, die in het water 
ploft. Naar alle zijden komen golven, die zich aldoor voort-
planten, maar al vender komend vlakker worden.
Naast oorzaken voor werkloosheid kunnen gelijktij dig oor-
zaken voor meer vraag naar werk zich voordoen. Een mislukte 
graanoogst kan samenvallen met een gunstige suikeropbrengst. 
Beide oorzaken cirkelen haar invloeden uit. Een plus en min 
bepaalt dap op een zeker tijdstip het totaal gevolg voor de 
ar~bei d sm~arkt .
oorzaken voor werhio.osheid werken to alien tijde in de 
samenleving, om'dat de wisselvalligheden der natuur niet op to 
heffen zijn en wisselvalligheid en tekortkoming hoof.deigen-
schappen van menschen zullen blijven. Als de maatschappij 
in structuur verandert, kan de vorm, waarin werkloosheid op-
treedt, veran~deren ; de ziekte zal zich in andere sym~ptomen 
openbaren, maar kwijt raakt men ze niet omdat de grondoor-
zaken niet opgeheven kunnen worden.
Een sombere leer heeft vanaf het midden der negentiende 
eeuw verkondigd, dat de industrie zich steeds in haar eigen 
belang een arbeidsreserve schept ; zij zou dit doen om het loon-
peil to kunnen drukken. De voorstelling is wat simplistisch en 
wat tendentieus. Het feit, dat er in den regel een industrieele 
arbei~dsreserve aanwezig is, is op zichzelf echter juist. Die 
reserve was er in de negentiende eeuw, zij is er nu en zij zal 
er in de toekomst zijn, ook als het stelsel der voortbrenging 
geheel anders mocht zijn geworden. Het verschijnsel is een-
voudig to verklaren. De afwisselende omzet der industrie vindt 
zijn maximum bij het to werk stellen van alle arbeidskrachten. 
Elke wijziging in omzet kan dus slechts vermindering zijn, 
wat ook vermindering in werkgelegenheid, dus ontstaan eener 
arbei'dsreserve beteekent.
Indien een gesocialiseerde industrie dit kwaad van de parti-
culiere industrie wil verminderen, moet zij de wisselvalligheid 
der natuur en die der menschen beter kunnen overzien en de 
pro~ductie meer onmiddellijk daarnaar kunnen richten. Maar 
gesteld, dat zij erin slaagt de op- en neergangen in het econo-
misch leven steeds bijtijds aan to voelen, dan blijft toch nog de 
leelijke factor der tekortkoming over.
De tekortkomingen van de productieleiders en van alien die 
in het proves een rol spelen, zullen het ook dap onmogelijk
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	355
maken de werkgele+genrh~eid steeds precies op de vraag naar 
werk t e doen a an sl ui ten .
Werkloosheid is aan elke samenleving annex. Zij is een 
kwaad, waarmede niet eens en voor goad valt of to rekenen.
Werkloosheid bestrij den beteekent hat kwaad der werkloos-
heid temperen, het binnen zoo eng mogelijke grenzen terug-
brengen, gevolgen verzachten. Volledige opheffing is utopia. 
Utopieen verzwakken een actie.

Is er overbevolking ? Is er behalve de gewone oorzaak van 
de up en downs der conjunctuur nog een extra-oorzaak voor 
werkloosheid ? Is er naast de steeds terugkeerende tekorten 
in werl gelegenheid als gevolg van de onstandvastigheden en 
tekortkomingen in het maatsdhappelij~k haven nog een, die van 
meer blijvenden aard dreigt to worden ? Zijn er zielen to veal 
i n 1 a nden der ou de wereld?
Het worth hier en daar geze.gd. Als in de da+gen van Malthus 
bevangt hit sc,hrikbee'ld der overbevolking hat brain van, meer 
dan een economist. Het waarschuwend woord worth opniejuw 
gehoord. Op zichzelf is tit to waardeeren, maar of de stalling, 
tat in Europa overbevolking dreigt, in haar absoluutheid aan-
vaard moet worden, is een geheel andere zaak.
De stalling is gevolg van een to uitsluit.end econ+o+misGh 
denken of beter gezegd, van een to groove waarde hechten aan 
cijfers, verkregen uit economische verschijnselen, welke ach-
ter ons liggen. Het leven van een maatschappij is even als dat 
van hat in~dividu veelzijdig. De econo.mie beziet slechts een 
kantje ervan en hat bevolkingsvraagstuk omvat meer dan de 
economie kan beheerschen. Het maatschappelijk leven kan 
niet op grond van cijfers alleen geconstrueerd worden.
De berekening van den economist staat in den regal zwak-
ker dan die van den ingenieur. De laatste werkt uitsluitend 
met levenloos materiaal, tat aan zichzelf gelijk blijft. De 
economist werkt met levende schepsels en niets ontgaat zoo 
zeer de berekening als hat leven zelf. . Tegenover de kans op 
een teveel aan menschen, staat de onberekenbare vindingrijk-
hei~d, staat de kans op wording van een energieker menschen-
geslacht, staat hat ondoorgrondelijk herstelvermogen der 
natuur.
Malthus schreef zijn Essai on the principle of population
356	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
kort voor 1800. Watt had toen zijn stoommaahine reeds uit-
gevonden, maar de groote beteekenis hiervan kwam eerst later 
aan het licht. In het land waar zijn vinding in de eerste plaats 
een groote industrieele ontwikkeling hielp inzetten, Engeland, 
is van Malthus' leer niets uitgekomen. De bevolking vermeer-
derde er in de negentiende eeuw naar een meetkundige reeks, 
maar de rijkdom nam er veel speller toe. De rekenkundige 
reeks van Malthus kwam niet uit en de profeet werd niet 
meer geeerd.
Maar flu in de twintigste eeuw neemt weer snel de bevolking 
toe, weer komt men onder den indruk van veel monden en niet 
voldoende voorziening. Maar weer gaat de techniek een nieuwe 
phase in, waarvan de gevolgen zeker niet minder zullen zijn. 
De gasmotor werkt op het land, in het water en in de lucht, 
de electriciteit doortrilt de nether.
Maar de leer der diminishing returns? Heeft zij beteekenis 
voor het bevolkingsvraagstuk ? Het feit, dat een bepaald stuk 
land bij gelijkblijvenden stand der landbouwtechniek, naar-
mate meer arbeid aan dien grond besteed wordt, naar even-
redighei~d steeds minder opbrengt, staat buiten het geding. De 
stand der Iandbouwtechniek blijft immers niet gelijk en de 
vooruitgang +der transportmiddelen brengt steeds meer gronden 
binnen ons bereik. ,,The methods of plowing, draining, the 
selection of new varieties of plants and animals, have also been 
greatly advanced. Not least, agricultural machinery and tools 
have been greatly improved and cheapened. Hence the soil, 
when utilized in the best-known way, has been pushed more 
and more, with yet	up to a certain point	no diminution
in the marginal return" 1) .
De , ,certain point" ligt ver. Taussig zelf zegt verderop in 
zijn betoog nog deze woorden : ,,if a marked increase of popu-
lation in modern times has not caused a severe pressure to 
be felt, the explanation is found in that great change which 
has so profoundly influenced all recent economic history, 
the extraordinary improvements in transportation and the 
opening of additional sources of supply in new countries".
Er komen nog tal van andere elementen in het spel, zooals 
het aanpassingsvermogen van den mensch aan slechter levens-
1) F. W. Taussig. Principles of economics.
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	357
toestanden, de invloeden eener beschaving op het geboorte-
cijfer. Later huwelijken kunnen het cijfer omlaag brengen. 
Natuurtendenzen ook kunnen bij een bepaalde hoogte van cul-
tuur de vruchtbaarheid beinvloeden, een onbeken,d maar voor 
het vraagstuk belangrijk element. We noemen to hoof en to 
gras wat factoren op die een rol spelen bij het bevolkingsvraag-
stuk. Maar waar de invloed Bier factoren vooraf niet to be-
palen is, stelt de rationalistische mensch zich op om zeker-
heidshalve toch vast die maatregelen to treffen, waarvan een 
direct gevolg to verwachten is. Direct omdat geboortecijfers 
dalen. Wat indirect gevolg is, wordt nauwelijks gevraagd.
Het systeem van het Nieuw-Malthusianisme als rnassaal 
middel aangeprezen (wat de bedoeling moet zijn, want anders 
heeft het geen uitwerking op het bevolkingscijfer), is een 
middel, dat lijnrecht inwerkt tegen de ontwikkeling van onzen 
tijd, welke zich behalve in een Neuw religieus besef, vooral 
in , , Zuruck zur Nat~ur" o~pen+baart.
Nieuw-Mathusianisme is een der sterkste uitingen van een 
beschavingsdecadentie, van een hyper-rationalistische levens-
opvatting. Het beteekent in den grond : gemis aan cooed. 
Cemis aan cooed om eenerzijds alle krachten in to spanners 
om de moeilijkheden, waarvoor de natuur ons plaatst, to over-
winnen, anderzijds om de omstandigheden, waarin het levers 
ons brengt in zijn consequenties to aanvaarden. Wat to denken 
van een middel, dat bij het huwelijk reeds, als het actieve levers 
voor de meesten eerst goed gaat beginners, den weg wijst om 
van de gevolgen of to komen ? Het kan niet anders of ver-
slapping van volkskracht moet op den duur het gevolg zijn. 
Dan is er echter niets gewonnen, het spook der overbevolking 
blijft bestaan. Want overbevolking is, zooals bij zooveel, een 
relativiteit. De bevalking zal, dank zij een n~ieuw-Malt~husia-
nistische propaganda op groote sehaal, minder snel groeien, 
of zelfs stationair blijven, maar tegenover gelijk gebleven 
levensmoeilijkheden ko'mt een generatie met minder poten-
tieele energie to staan. De verhouding is dan ongunstiger 
geworden. Het bev&ki~ngscijfer, een getal zonder meer, is 
gelijk gebleven, de levensbehoe ften bij gelijk gebleven 
beschavingsnivea'u zijn n,iet verhoogd, maar het vermogen 
om die behoeften to dekken, de arbeidskrac!ht, de arbeidslust, 
het vernuft vooral, is geringer geworden. Tiers tegen een, dat
358	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
het werkloos~hei{dsvraagstuk er nog ongu,nsti~ger voor komt to 
staan wanneer de Nieuw-Malthusianisten hun mi'ddelen een-
maal op groote schaal in praktijk zullen hebben gebracht, 
hetgeen natuurlijk nooit aan de hand van feiten bewezen kan 
worden, maar wel door verseherping van inzicht kan worden 
bevro ed .
Overbevolking is een to vage, algemeene uitdrukking om 
daaraan werkloosheid toe to mogen schrijven. Zij kan een wet 
reeeler beteekenis krijgen, als een klein, van buitenlandsche 
omstandi,gh~eden zeer affiankelijk gebied beschouwd wordt. 
Het is b.v. denkbaar dat Nederland, ~dat in zijn behoeften moet 
voorzien door veel export, door tariefmuren zoodanig het 
leven zuur genrnaakt wordt, dat een steeds groeiende bevolking 
ook bij de uiterste krachtsinspanning zich niet op hear bescha-
vingspeil handhaven kan. Op den duur zal onder invloed van 
aanpassingsfactoren het evenwicht den misschien weer bereikt 
worden, maar het proces kan to veel tijd vorderen en groove 
ellende kan ermede gepaard gaan. Denkbaar is ook, dat de 
ondergang van velen de aanpassing tot stand moet helpen 
brengen.
Bestaat voor Holland dit gevaar ? De directeur van het 
Centraal Bureau voor de Statistiek heeft eenige jaren terug 
het antwoord op de vraag gegeven. De sterftelijn is sterk 
dalend aldus het betoog van Mr. Methorst , maar aan die 
Baling komt vrij spoedig een eind. Er heeft in de laatste 
decennia, onder den invloed waarschijnlijk van betere hygieni-
sche toestanden (of door rasversterking, wet niet hetzelfde is) 
een verschuiving pleats vann st,erfgevall,en van, de l~agere leef-
tijdsklassen n.aar de hoogere. Men blijft langer levee Ban 
vroeger, maar aan die verschuiving komt een eind. C elijk +de 
Hoofden van Lebak sterven wij eens alien. Kans op stijging 
van de sterftelijn, nadat het laagste punt bereikt is, is zelfs 
niet uitgesloten. Het is dit verloop der sterftelijn in de komen-
de jaren, welke van overwegenden invloed zal zijn op het 
bevolkingsaccres.
Het spookbeeld van een bevolking van ruim 27 millioen 
over een eeuw en van 110 millioen over twee eeuwen vindt 
zijn ontstaan in een verkeerde verwerking van statistische 
cijfers. Near het verloop van sterfte- en geboortelijnen in het 
verleden zou in een zeer ongunstig geval een bevolkingscijfer
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	359
van hoogstens 151 millioen eerst na het jaar 2000 verwacht 
kunnen worden. Er is dus wat speling nog. De tijd heeft alle 
gelegenheid om uitkomst to geven.

Sommige kringen in het land roepen om een welvaarts-
politiek. Het feit op zichzelf is verheugend, al zal menigeen 
bij kennisneming der programpunten, een hoogst bedenkelijk 
gezicht zetten. Maar het feit blij ft verheugend omdat tot dusver 
to veel de aandacht gevestigd was geweest op pijnstillende 
middelen in plants van op herstel. Te ujtsluitend was gelet op 
uitkeering aan werkloozen en wat werkverschaffing to hoof en 
to gras. Het probleem in zijn heelen omvang durfde men 
niet aan.
De roep om een welvaartspolitiek is een begin. Het woord 
welvaart doelt op jets opbouwends, op jets dat meer herstelt, 
dan het incidenteel dokteren. De lens om werkloosheidsbestrij-
ding zonder meer brengt zoo gauw ertoe om middelen to willen 
toepassen, die veel geld kosten, maar weinig opleveren. Men 
subsidjeert een industrie hier, een reederij daar. Men ziet een 
direct resultant en welt zich tevreden. Of de load gevolgen 
heeft, of de werkloosheid over de heele linie genomen er 
minder op worrt, het wordt gewoonlijk niet gevraagd. Maar 
het woord welvaart drukt jets wijders uit, het doelt op daden, 
welke het land blijvend meer tegen de kwaal behoeden kunnen.
welvaartspolitiek beteekent : gezonde handelspolitiek, wijze 
belastingpolitiek, politiek, welke direct en indirect de produc-
tiebronnen van het land tracht to vermeerderen.

Een politiek van welvaart, een politiek dus welke er zich 
op richt zooveel mogelijk werk tegen zoo redelijk mogelijk 
loon to geven, kan slechts zijn een vrijhandelspolitiek. In Hol-
land meer nog dan ergens anders. Iran een groot land als de 
`lereenigde Staten, dat bijna alle grondstoffen, welke het voor 
haar bevolking noodig heeft, zelf opbrengt, zijn grenzen slui-
fen zonder in het ongereede to Taken, voor een klein, dicht-
bevolkt Nederland staat het heel antlers. Ook als alle landen 
op Europa's vasteland voortgaan op den voor alien schade-
lijken weg der bescherming, is voor Holland de vrije invoer 
nog geboden. Wij moeten leven van export en om to kunnen 
exporteeren moeten wij voor alies betaling door den buitsen-
1926 II.	24
360	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
landschen kooper zoo gemakkelijk mogelijk maken, hetgeen 
wit zeggen : „open grenzen". Onze industrie betrekt haar 
grondstoffen voor een groot deal uit hat buitenland ; ook tat 
van halffabrikaten betrekt zij van elders onze industrie heeft 
veelal hat karakter van voltooiingsindustrie. Elk invoerrecht 
verhoogt den kostprijs van hat eindproduct en maakt denn 
afzet in hat buitenland moeilijker.
Maakt hat buitenlandsch tarief dien afzet moeilijk, een eigen: 
tarief erbij beteekent een weerstand meer in hat ruilproces. 
Een moeilijker betaling door hat buitenland verzwaart de pro-
ductie van de eigen industrie en remt haar voortbrengings-
proces, gelijk hat den handell en de scheepvaart remt, gelijk 
hat onzen exporteerenden land- en tuinbouw zwarigheden in 
den wag legt.
Maar in=dien onze export=industrie zooveel aanleiding geeft 
tot werkloosheid, moat die industrie worden ingekrompen, 
riep een slimme professor uit. Zou hij hoofdpijn willen ge-
nezen door een j aap in den hats?
Wie niet stark is moat slim zijn. A1s Goliath David ver-
nietigen wit, is hit het meerder verstand, fiat den laatste refit. 
Van een Nederlandschen tariefmuur trekt een grooter land 
zich niet veal aan. Ons eigen yolk ondervindt er meer schade 
van dan hat yolk waartegen de muur wordt opgetrokken. Ons 
land moat David willen zijn. Tegen de brute middelen der 
groote landen helpt meer vernuft en grooter arbeidzaamhekl.
Retorsie willen sommigen als wapen aanbevelen. Zoo hat 
middel al tegen Frankrijk of Duitschland faalt, tegen hat kleine 
Zwitserland en hat zwakke Spanje geeft het kans, zoo worst 
gezegd. Het is de vraag. Het is de vraag of op den duur hat 
volgen van verkeerdheid winst zal brengen. Als Spanje rech-
ten heffen gaat op onze zuivelproducten is hat de vraag of wit 
verstandig doen een recht op sinaasappelen den onderhande-
lenden minister in de hand to geven. Want wie met een wapen 
~dreugt, moat het bij halsstarrig'heid der tegenpar.tij ook zonder 
aarzeling hanteeren. Wat winnen wij dan met rechten op 
Spanje's vruchten? Een veal ge~iaardeerd volksvoedsel worst 
duurder en onze scheepvaart krijgt kans op minder vracht. 
De werkgelegenheid in hat land worst per saldo zeker niet 
vermeerderd.
Het is een menschelijke eigenschap om bij een ernstige
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	361
kwaal elk middel, dat oogenblikkelijk verlichting geeft, als 
iheilirniddel aan to grijpen. Het pijnstillend middel van den 
lkwakzalver worth gretig aangepakt ; naar den dokter, die weet 
tat slechts versterking van het lichaam en van den geest den 
zieke er op den duur doorhalen kan, wordt niet geluisterd. 
Het protectionistisch middel geeft aanvankelijk effect. De be-
schermde industrie geeft tien tegen een, kans op meer werk. 
Naarmate de bescherming vender uitgestrekt wordt wie A 
zegt moet B zeggen gaat het voordeel verloren. De con-
sument krijfgt duurder waar. De algebraisdhe som van alle 
voor- en nadeelen in het land geeft negatieve uitkomst. Maar 
a'1g~braisdh worth door de protectionisten niet gerekend.
,The controversy between the two fiscal systems (freetrade 
and protection) is in short between those who see no farther 
than the immediate interest of the particular section they are 
considering, and those who are primarely concerned with the 
general well-being". Zoo staat het in een Engelsch vlugschrift 
en zoo is het ook in alle landen. Nooit nog is een betoog voor 
beseherming geleverd, of het bijzonder belang wend erin naar 
voren gesdhoven, zonder tat op het algemeen belang werd aunt 
geslagen. Het oo~genbliikkelijk effect in een bepaalden bedrijfs-
tak, waarin het werk door een tariefverhooging toen~eemt, doet 
hosannah roepen, maar het hinkende paard komt achteraan. 
De consument moet betalen, loonen krijgen een tendenz tot 
stijging, andere takken van bedrijf komen in de klem.
Wilson stelde onder zijn veertien punten : the establishment 
of an equality of trade conditions among all the nations, con-
senting to the peace and associating themselves for its mainte-
nance. Wat wij flu om ons zien lijkt hier bitter weinig op. Maar 
zoo goed als in de oorlogsjaren Nederland zich afzijdig hield, 
zal het zich afzijdig moeten houden van den economischen 
krijg, welke thans gevoerd wordt.
Elke vergelijking gaat mank, zoo kan men zeggen. Men 
strijdt niet, maar sluit verdragen. Maar bij de onderhandelin-
gen over de handelsverdragen worth het wapen der tarieven 
gehanteerd. Het is een beschermend wapen, zoo wordt be-
weerd. Maar ook tit leidt de oorlog toonde het aan tot 
den krijg.
Er is een lichtpunt. De hevigheid van den tarievenstrijd 
toont to duidelijk aan, hoe weinig met het spel gewonnen
362	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
wordt, hoe groot de schade is. Er zijn teekenen die er op 
wijzen, dat men tot een grens van hevigheid genaderd is. In 
Duitschland, Oostenrijk, ook elders, gaan gezaghebbende 
stemmen op die voor bekeering pleiten. Reden to meer voor 
ons om ten aanzien van het beginsel van den vrijhandel voet 
bij stuk to houden.

Welvaartspolitiek houdt vender in: een wijze belasting-
politiek. Welvaart en hooge invoerrechten verdragen zich 
slecht. Ook fouten in het stelsel den directe belastingen bein-
vloeden de kans op welvaart, werken nadeelig op de arbeids-
markt. Het verband ligt in de kapitaalvorming. Een aanwas-
sende bevolking vereischt een toenemenden voorraad kapitaal 
om werkgelegenheid to schaffen. Indien onze bevolking jaar-
lijks toeneemt met meer dan 100.000 zielen, zal de kapitaal-
voorraad meer dan een milliard gulden grooter moeten 
worden.
Bestaande industrieen zullen haar inrichtingen moeten ver-
grooten, nieuwe zullen gevestigd moeten worden. De landbouw 
zal, voorzoover nog mogelij k zijn bedrij f meer intensief 
moeten voeren, tuinbouw zal hier en daar in pl~aats van v'ee-
teelt of landbouw gesteldmoeten worden, grondaanwinst is 
geboden. Verbeterin~g van vetteersm;iddelen, eleetrif icatie van 
spoor en stoomtramlij,nen, verbetering van het wegennet, aan-
leg van kanalen, dit al~les z+al noodig zijn om meer handen 
weak to kunnenn geven. Een der voorwaarden om dit noodige 
mogelijk to maken is: beschikbaarheid van voldoende kapi-
taal. Dat kapi.taal moet komen uit hetgeen jaarlijks wordt 
overgelegd.
Zijn onze directe belastingen hiervoor een hindernis ?
Wie de vraag stelt gooit zich midden in een probleem, bij 
welks oplossing tot dusver het politiek gevoel meer dan het 
objectieve economisch inzicht den doorslag gaf. De moeilijk-
heid om met juiste cij fens voor den dag to komen werkte dit 
in de hand. Vandaar dat de vooropstelling van het meest be-
geerde productiestelsel als regel het antwoord op de gestelde 
vi aag zonder nader onderzoek reeds bepaalde. Wie voor uit-
breitding van de task den overheid een zwak heeft, zal zwaar 
de zonden van het particulier bedrijf in de jaren na 1918 uit-
tellen en het in harden stellen van een groot deel van 'het
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	363
volksinko:men van de groote inkomens vooral aan staat 
en gemeente, als een maatsc,ha~ppelijk geluk beschouwen. 
W.ie de „socialisatie" als een roode lap ziet, zal met zwart 
krijt de verkwistingen van staats- en stadsbestuur aanteekenen. 
Wie onpartijdig tracht to zijn, zal zonden zien aan beide 
kanten. Er rest voor hem een simpeler vraag. Kan in een 
samenleving, welke thans voor hat overgroote deal van haar 
behoeften in ieder geval op een voortbrengingsproces door 
particulieren is aangewezen, een storting in de overheidskas 
van een zoo groot percentage der inkomens gehandhaafd 
blijven, zonder schade voor tde kapitaalvorming en daarmede 
voor de werkgelegenheid ? De vraag zoo gesteld, klopt meer 
op de feiten van vandaag en morgen. Verwachtingen ten aan-
zien van andere productiestelsels kunnen bij de beantwoording 
veilig buiten geding gehouden worden.
De nuchtere waarnemer moat dan gevaren zien. De groote 
inkomens, waaruit de kapitaalsuitbreiding voor een groot deal 
komen moat, dragen 40, 50, 60 pCt. of aan staat en gemeente. 
Toen hat enkele jaren terug voor alles ging om instandhouding 
van ons rui'lmi:ddel, om evenwicht in de fin~ancien van staat en 
gemeenten, kon aan verlaging der buitensporig hooge belas-
tingen naar hat inkomen niet worden gedacht. Daze eerste 
phase van hat herstel is voorbij. Aan de gelegenheid voor werk-
voorziening moat nu vodr alles aandacht worden besteed. 
Kapitaalvoorziening aan alle instellingen, die aan de productie 
dreelnemen, moet zoodra de vraag veer komt, tegen zoo laag 
mogelijke rente kunnen plaats vinden. Er was hat laatste jaar 
in Holland geldruimte, de rentestandaard daalde voor alle 
soorten van beleggingen. Maar van de zijde .der industrie weed 
weini,g geld gevraa'gd. Het oogenblik was nog niet aan+gebro-
ke.n. Als steaks de vraag gaat komen, moat geld hesehikbaar 
zijn. We molten ons daarbij niet laten misleiden door de groote 
kapitalen die thans uit de kolonien naar het moederland 
vloeien. Daargelaten of daze toestand blijven zal, zou hat ver-
keerd zijn, indien de kapitaalvorming van Nederland bijna 
geheel op India ware aangewezen, waarbij nog komt, dat daze 
kapitaalvorming uit Indische winsten bij weinigen geconcen-
treerd is. Een kapitaalvorming door spaarzaamheid in breeden 
kring is wenschelijk. De buitensporig hooge belastingen zijn 
niet hat middel om die spaarzaamheid in de hand to werken;
364	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
de hooge aanslag naar het inkomen, waarbij geen verschil ge-
maakt wordt tusschen dengeen, die spaarzaam is en dengeen, 
die het geld er doorjast, is evenmin een aansporing tot kapitali-
seering. 1) Een groot gevaar voor de vraag naar arbewd ligt in 
bet bestaande steisel der belastingen verselholen.
De strijd tegen de werkloosheid, groot gezien, kan slechts 
gevoerd worden door to streven naar een zoo volmaakt moge-
lijke maatschappelijke organisatie. De werkelijkheid blijft 
altijd ver daar vanaf. De sociale maatschappij streeft naar het 
punt, waarop voortbrenging en behoeften met elkaar in even-
wicht zijn, maar zij bereikt dat punt nooit. Het verandert 
trouwens met den dag. De behoeften van morgen zijn niet 
dezelfde als die van vandaag, in totaal niet en in onderdeelen 
niet. Sommige behoeften worden bevredigd en andere nemen 
toe, het aantal menschen verandert ook. De voortbrenging 
moet de wisselvalligheden volgen. Zij kan dit niet met Aden •dag, 
want de voortbrenging vordert tijd, meestal moet op voorraad 
geproduceerd worden, waarbij misrekeningen plaats vinden. 
Het juiste evenwicht tusschen voortbrenging en behoef ten 
wordt daardoor nooit bereikt. Het economisch leven slingert 
met groote en kleine afwijkingen om het zich verplaatsend punt 
van evenwicht. Is de afwijking groot, dan manifesteert zich ide 
crisis. „La arise .n'est qu'un eas particulier de la grande loi du 
rythrne, laquelle domi,ne tons 1=es phi nomenes sociaux" 2)•
De Marxist ziet de oorzaak der crisissen, voor zooverre ze 
niet gevolg van natuurcatastrophen zijn, slechts in het kapita-
lisme. De crisis treedt volgens hem slechts naar voren, omdat
1) Ik kom hier feitelijk tot de vraag, welke ik ook op de algemeene 
vergadering van 1924 van de Vereeniging voor de Staathuishoudkunde 
rneende to moeten stellen n.l. of het tijdstip niet gekomen is om naast
het vermogen en het inkomen de vertering als grondslag voor belas-
ting to nemen. Een vermindering van belasting naar het inkomen zou 
gepaard kunnen gaan met een belasting naar de vertering. De spaarzame 
zou minder to betalen krijgen dan de kwistige.
Voor litteratuur verwijs ik naar
Karl Elster. Jahrbucher fur National Oekonomie 1913.
Prof. Mombert. Verbrauchseinkommensteuer.
Mr. Van Ketwich Verschuur. Algemeene verteringsbelasting.
Z) Pareto : Manuel d'Economie politique.
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	365
in de kapitalistische samenleving alle goederen worden voort-
gebracht uitsluitend ten bate van de winst.
„Die Krisenmoglichkeit entspringt zwar schon aus der 
Mogl~ic hkeit der ungeregelten Produktion, also der Warenpro-
duktion uberhaupt, aber ihre Wirklichkeit nur aus einer unge-
regelten Produktion, die Zugleich das unmittelbare Verhaltnis 
von Pro'duktion and Konsumtion, das andere Gesellschafts 
formationen auszeichnet, aufhebt and zwischen Produktion 
and Konsumtion die Bedingung der Verwertung des Kapitals 
zu jeweils bestimmter Rate einsc.hiebt" 1) .
Men behoeft zich niet diep in de crisistheo.rie to wagen om 
zichzelf antwoord to kunnen geven op de vraag of het denk-
baar is, dat onze Europeesche samenleving, opgebouwd op 
een ingewikkelde mechanische beschavingstechniek, tot een 
vorm groeien kan, waarbij een zoodanig direct verban~d tus-
schen producent en consument weer optreedt, dat beiden, zon-
der tusschenschakeling, elkaar onmiddellijk vinden kunnen. 
Het antwoord moot ontkennend luiden. De vereenvou-diging, 
welke de Marxist zich voorstelt, last zich niet denken. Ook het 
Russisch laboratorium geeft geen uitkomst. De verdere ont--
wikkeling onzer beseha,ving, gepaard aan de no~od-zakelijkheid 
om een dichte bevolking to vooden, eischt een vorm van maat-
schappelijke organisatie, welke een zekere ingewikkeldheid 
niet ontberen kan. In een wereld, waarin de producenten en 
consumenten over het aardoppervlak versprei;d zijn en in tal 
van variaties op elkaar zijn aangewezen, zijn de schakels tus-
schen beide groepen onontbeerlijk. Het direct contact tusschen 
producent en consument en een volkomen aansluiting van 
voortbrenging op behoefte, waarmede een belangrijke oorzaak 
van werkloosheid de wereld uit zou zijn, is een ondenk-
baarheid.
Zeer zeker zal de samenleving tot andere vormen groeien ; 
we leven temidden van zoo'n proces. Maar ook bij nieuwe vor-
men zal een raderwerk het contact tusschen de einden : pro-
ductie en behoefte, tot stand moeten brengen. Het gaat als 
met de ontwikkeling der machines. Zij worden in haar uiter-
lijken vorm met den tijd eenvoudiger, zi j laten zich gemakkelijker bedienen. Maar om dit mogelijk to makers is een zeer
') Marx-Studien III. Das Finanzkapital. Rudolf Hilferding.
366	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
ingewikkeld mechanisms, onder de buitenmantels verborgen, 
onontbeerlijk.
Ons uitgangspunt herhalen we : het streven most gericht 
blijven op zoo volmaakt mogelijke maatschappelijke orgari-
satie. Deze uitdrukking houdt veel in. Wie het wooed noemt, 
treedt ineens mid}den in den politiek-socialen kamp. De een 
zweert bij het behoud van het bestaande productiestelsel, de 
antler hakt erop en streeft naar socialisatie. De strijd is fel 
en heftig en lost zich vooreerst niet op. Hij werkt remmend op 
het groeiproces der samenleving en de pogingen om tot ver--
mindering van het kwaad der werkloosheid to geraken wor-
den er niet gemakkelijker door.
De strijd uit zich o.m. in een scheiding tusschen de politieke 
en de economische macht. De politieke macht berust in hoofd-
zaak bij hen, wise mentaliteit gekeerd is tegen de bestaande 
pro~ductiewijze. De socialisatife krunnen zij niet aan, o~mdat 
zooals de term lu.idt, de bedrijven, nag niet „rijp" zijn. Waar 
het gedu~ld ontbreekt, worden spaken in het wiel van de be-
drij f smach,in~e gestoken.
Het bijkans klassiek geworden voorbeeld ervan is de acht-
uren werkdag. Als door verbeteringen in organisatie en tech-
niek de arbeidsduur in meer dan een industrie zonder gevaren 
voor den afzet gaandeweg verkort kon worden het proces 
schreed langzaam, maar zeker in die richting voort wordt 
de sprong tot acht uren bij de wet gedecreteerd. Daarmede 
wordt in het arbeidsproces van -meer dan een bedrijfstak in 
de voor export werkende vooral grofweg een gat geslagen, 
waardoor het niet meer mogelijk blijkt met kans op winst het 
bedrijf op oude schaal voort to zetten. De werkloosheid neemt 
in omvang toe.
De uitvinding van de verbindend verklaring van het collec-
tieve arbeidscontract -- het maakt althans den indruk van een 
trouvaille is een tweeds voorbeeld van een politieke poging 
om den economischen ontwikkelingsgang to beinvloeden. Ze 
kan in de praktijk vrij onschuldig blijken, omdat de klip to om-
zeilen is. Maar hoe staat voor het werklooshei,dsvraagstuk het 
geval, indien de maatregel eens werkelijk ernstig wordt 
toegepast?
Een groep werkgevers is met een groep werknemers over-
eengekomen den arbei.d onder bepaalde voorwaarden to doen
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	367
geschieden. Een ondernemer, die buiten ale afspraak blijft, 
omdat hij slechts onder voor hem gunstiger voorwaarden 
lager loonen b.v.	zijn bedrijf ken staande houden, wordt 
onder het net van de verbindendverklaring gevangen. Hij moat 
voortaan dezelfde loonen betalen als de anderen. De tendenz 
near minder werkgelegenheid ligt in hat besluit verscholen.
A1 de kunstmatige rmiddelen en middeltjes, waarmede de 
politiek de ontwikkeling van het productieorganisme wil for-
ceeren, zijn op de keper beschouwd kinderspel. Zij werken in 
den regal remmend, terwijl vooruitdrijven joist hat doe! is, 
sours ook zijn zij spel deprikken zonder meer.
De task, walks op hat gebied zelf van organisatie der pro-
ductie voor ors ligt, is good beschouwd, reusachtig. De groei 
slier organisatie is in de laatste driekwart eeuw buitengewoon 
stark geweest, maar er blijven groote mogelijkheden 1). 
Rathenau en Ford, vertegenwoordigers als hat ware van de 
beide landen, walks op hat gebied der industrieele ontwikkeling 
vooraangaan, hebben beiden die mogelijkheden aangeduid.
Rat!henau beef t in gesdhriften, waarin de klaarlheid door to 
veal abstracte den~kheelden we! peens wet to loor ging, gewezen 
op de groote besparingen, welke in ode voortbrenging nog 
mogelijk zijn. Hij =doceert met hat gezag van den zakenman en 
danker tegelijk. Hoeveel er reeds moge georganiseerd zijn, 
zoo constateert men overal nog verspillingen. De openingen 
tusschen de verschillen~de onderdeelen van hat productie-
apparaat, kunnen meer nog den tot op heden geschiedde, 
worden gedicht. Naast de trusts, waarin de ondernemers in 
eenzelfden bedrijfstak met elkaar verbonden zijn, moat hat 
nauwer verband tusschen de producenten van grondstof en 
eindproduct en alles wet dear tusschen ligt, meer ordering 
brengen. Naast de horizontals verbinding, thans de vertikale. 
Een to veal aan protductie op de eerste trap der voortbrenging, 
een to weinig op de tweeds, een to vroeg of to loot op de derde, 
,dit alles gevoegd nog bij noodelooze transporter been en wear, 
maakt produceeren dour en ode werkgelegenheid to klein.
I) ,,The business-man of yesterday could get along very well with 
the pioneer virtues and pioneer practices. The business-man of to-morrow 
must have the engineer-mind and be guided by a vision of economic 
statesmanship". Aldus Edward A. Filene in zijn boek The Way Out, a 
business-man looks at the world. Ik geloof dot zijn opmerking joist is.
368	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
In Duitschland meer dan bij ons, onder heviger drang van 
omstandigheden, maar ook wel omdat hot „rationalisier+en" 
glen Duitscher in hot blood zit, wordt in alle hoeken aan 
industrieele reorganisatie godaan. Het Stinnes concern, wat 
willekeurig aaneengeregen bedrijven, van rationaliseeren 
was hier eigenlijk geen sprake vale als eon kaartenhuis 
ineen, maar geen j aar later onder den invloed van eon hevige 
crisis in de kolen- en ijzerindustrie steken magnaten, die tot 
dower van elkaar niet weten wilden, de hoofden bij elkaar en 
ddoen pogingen tot eon nooit gedroomde samensmeding 1).
Inmiddels geeft de Farben-industrie eon voorbeeld reeds van 
eon logisch opgezet verband tusschen alle bewerkingen van 
grondstof tot eindproduct, eon voorbeeld van de vertikale lijn, 
met verstand getrokken.
Meer stabiliteit, minder verspilling, goedkooper productie-
kosten, meer kans op afzet. Het voordeel voor de werkgelegen-
heid moot tweeledig zijn. Een grooter stabiliteit verkleint hot 
verschil tusschen maximum en minimum werkgelegenhe,id, ode 
iijn der op- en neergangen in de vraag naar arbeiRd wordt tot 
eon vlakker golf herleid. De kans op meer afzet houdt in 
eon tendenz tot grooter omvang der productie en daardoor tot 
meerder werkgelegenheid in totaal.
Men noemt bezwaren tegen die alles. Zij zijn er ongetwij-
feld. Ind.ien eon boom grooter wordt, wordt hij sterker, maar 
kans op topzwaar groeien heeft hij ook. Op de schouders van 
de lending in de groote industrieele organisatie komt heel veel 
aan. Wordt de .ta~ak niet ,hovenmenschelijk ?
Wi,e de vraag zoo stele, ga na wat de gesohiedenis leert. Zijn 
klein~e rijken niet tot enkele groote vaak samengegroei~d, word 
de task der opperste leiding niet steeds omvattender ? Maar
1) De in April 1926 tot stand gekomen West-Duitsche montantrust 
(in hoofdzaak eon horizontaal verband) brengt onder den naam van Ver-
einigte Stahlwerke A. G. de volgende groote lichamen samen : de Phoenix, 
de Van der Zypen and Wissener Eisenhutten, de Rheinische Stahlwerke, 
de Rhein-Elbe-Union en Thyssen. Afgezien van de besparing op admini-
stratiekosten, welke volgens mededeeling van de pers op circa 100 millioen 
Mark per jaar wordt getaxeerd, zal dee verlaging van de kolen- en ijzer-
prijzen, welke men van de samenwerking verwacht, vooral van invloed 
zijn op de prijsvorming van de ijzerverwerkende industrie, waarin de 
nieuwe trust eon groote macht schijnt to kunnen uitoefenen.
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	369
vond een nieuwe tijd niet steeds den n.ieuwen man en de 
nieuwe organisatie ?
De stem van Ford luidt anders dan die van Rathenau. 
Amerika is anders ook dan industrieel Europa. Amerika is 
jong nog en daardoor zijn de opvattingen beperkter en steviger 
meteen. Ford ook +doet jong. Hij zegt de dingen vrij simplis-
tisoh, doet gli~mladhen bij wat hij sc'hrijft. Hij snobbeert veel, 
maar er is iets opwekkends in zijn beweringen, zelfs in zijn 
snobbisme. Nooit luisteren naar verhalen van vroegere mis-
lukkingen is een van zijn stokpaarden. Ligt het nemen van een 
proef voor de hand, dan moet zij genomen worden, ook als 
zij vroeger niet lukte. Ook op organisatiegebied geldt dit voor 
hem. Ford organiseert op zijn manier, hij organiseert buiten-
gewoon sterk zelfs. Volgens hem moet het mogelijk zijn om 
ieder die werken kan en werken wil een behoorlijke kost to 
laten verdienen. Lukt het niet, dan deugt de organisatie niet ; 
„verbeteren" is dan zijn wachtwoord.
Onze Europeesche wetenschap is knapper dan honderd 
Fords, ze zal bewijzen, dat hij het mis heeft. Maar zijn voor-
beeld trekt tenslotte. Van zijn daad is iets to leeren, al kan 
men hem misschien niet altijd volgen. Naar zijn waarschuwing 
tegen productie van het overtollige, mag echter, evenals naar 
Iie van Rathenau, wel geluisterd worden. Niet alie behoeften 
zijn werkelijke verlangens, veel is verbeelding. Indien bij een 
bepaalden stand 'der techniek een auto, aan een bepaald doel 
beantwoordend, het goefdkoopst kan worden voortgebracht 
door er een massa-productie van stel x per jaar van to makers 
en de x auto's bij den berekenden prijs afzet vinden, is het 
dwaasheid toe to geven aan de wenschen van b.v. 5 procent 
der troopers, die wel om hetzelfde type wagers vragen, maar 
met kleine afwij'ki,ng, niet omdat die afwij~king aan een werke-
Iijke behoefte voldoet, maar alleen om toe to geven aan een 
zucht om het jets anders to hebben. Indien de fabrikant door 
toe to geven aan die zucht gedwongen wordt den prijs van zijn 
x min 5 procent wagens van het normale type to verhoogen, 
is de afzet der x main 5 procent wagens in het ~gdheel niet ~meer 
verzekerd ; stelt de fabrikant zich echter schrap, dan verkoopt 
hij alle x.
Een bron van werkloosheid ligt verscholen in het toegeven 
aan de losweg gestelde verlangens van het publiek. In normali-
370	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
seeren, d.w.z. in hat overboord gooien van wat werkelijk over-
bodig is en wat zonder gevaar voor den afzet werkelijk over-
boord gezet kan worden, ligt een besparingsbron, welke op 
den duur niet zonder gunstigen invloed blijven kan op de 
arbeidsmarkt.
De strijd tegen weelde blijft een vraag apart. De zucht naar 
weelde be'heersch'te door de eeuwen heen steeds graepen in de 
samenleving. De vraag naar weelde vertolkt, door den econo-
mischen bril bezien, een werkelijke behoefte, welke om 
bevrediging vraagt en bij elken vorm >der samenleving door 
den producent ook wel zoo goad mogelijk bevredigd worden 
zal. Maar een gezonde normalisatie van massaalto makers goe-
deren, een goede serie-productie zal in haar ontwikkeling geen 
weerstand van beteekeni~s bij het koopen~d publiek ontmoeten.
Nog een sehaikel in het rationaliseeringsproces is een ver-
der doorgevoerde specialiseering. Als tiers fabrieken, in plants 
van elk hetzelfde werk to doen door tiers onderling versehil-
lende zaken to produceeren, den arbeid verdeelen, zoodat elke 
onderneming zich kan toespitsen op de vervaardigi.n,g van 
slechts een der tiers producten, wordt een wag voor meer 
efficiency geo~pend. 1)
Holland is op hat gebied van industrieele organisatie niet 
geheel achter gebleven, maar er blijft heel veal to doen nog. 
Wij kennen in ons land sterke industrieele organisaties, wier 
invloed zel f s ver over ode l andsgrenzen hears reikt. De pro-
ductie van petroleum, gloeilampen en margarine zijn voor-
beelden ervan.
Men kan ook op slechte resultaten wijzen. De chemische 
industrie maakt een zwaren tijd door, hat Furness-Stokvis-
concern vie! in duigen. Het resultant op zichzelf bewijst niets. 
®mstandigheden kunnen to stark zijn om winst op to leveren. 
De lending kan deerlijk misgegrepen hebben ; fouten zullen 
altijd bij elken stand van ontwikkeling worden gemaakt. De 
concentratie zelf was er misschien een to hoof en to gras, een

1) Het ligt buiten hat bestek van ons onderwerp om op de verschil-
lende genoemde onderdeelen in to gaan. Voor hat onderdeel „speciali-
seering" worde verwezen naar een belangrijk geschrift : Die industrielle
Spezialisierung, Wesen, Wirkung, Durchfuhrungsmoglichkeiten and 
Grenzen, von Otto Schulz-.Mehrin. Verlag des Vereines deutscher 
Ingenieure. Berlin N. W. 7.
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	371
onnatuurlijke, een, welke niet uit Aden drang der feiten was 
gegroei~d. Mislukkingen op zichzelf bewijzen ,daarom weinig. 
Elk geval zou moeten worden geanalyseerd our beoordeeld to 
kunnen worden.
De tendenz tot samenwerking valt echter to constateeren. 
Zij ontstaat uit ode ontwikkeling van het economisch levee 
zelf. Zij words echter hier en daar opgehou=den door stand-
houding van verouderde begrippen, persoonlijke verhoudin-
gen, misverstand ten aanzien van de eischen van den tijd. Op 
den duur lost dit apes zich wel op. De fusie onzer spoorwegen, 
niet in de laatste plaats vertraagd door bijzondere persoons-
invloeden, kwam ten slotte toch tot stand, doordat de econo-
mische drang to sterk wend. Maar de onnoodige vertraging 
werkt economisch remmend. Zij maakt de productie duurider 
;dan zij op een bepaald tijidstip kan en mag zijn. Ze is een 
bedekte vorm van verspilling, ze laat to lang werkzaamheden 
dubbel verridhten. Reorganisaties in het bedrijfsleven, toege-
past op het moment dat de tijd er rijp voor is, kunnen tijdelijk 
menschen buiten werk stellen, maar op den duur vermeerdert 
de vraag naar arbeid erdoor, sours zelfs vrij snel.
Reorganisaties werken beter dan safeguarding en andere 
kunstmiddelen. De laatste verschuiven het kwaad. Ze ver-
schuiven naar anFdere bedrijfstakken dan de geprivilegieerde en 
zij verschuiven naar de toekomst. Zij maken het kwaad in de 
toekomst erger, want zij houden reorganisatie, welke de tij d 
eischt, tegen, zoodat in komende jaren het vraagstuk nog 
moeilijker op to lossen words. Safeguarding en apes was 
annex daarmede is, bevordert domheid en berusting, waar 
prikkel tot meer intelligentie en energie het eenige red-
middel is.
We spraken over het probleem der reorganisatie van het 
productiewezen en dachten daarbij meer speciaal aan de ir du-
strie. Voor de distributiebedrijven is het vraagstuk niet minder 
belangrijk. Een onderzoek naar de wijze, waarop tal van 
eerste volksbehoeften onder het publiek worden gebracht, 
zou zonder twijfel een stelselloosheid aan het licht brengen, 
waar de verspillintg maar al to duidelijk uit zou blijken. Trou-
mens men behoeft in onze groote steden maar eon winkel-
straat door to gaan our een aantal si.garenswinkels, vheeschhou-
wertjen en bakkcrswinkels to tepee, waarvan zek.er de hel;ft
372	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
zou kunnen worden gemist, zonder eenige schade voor het 
publiek tie veroorzaken.
Dr. Ir. Ooudriaan constateert in zijn uitvoerig onderzoek 
naar de doelmatigheid van de Amsterdamsche broodvoorz.ie-
ning 1) : een , , veel to groot aantal ovens en veel to gering, 
aantal volbelaste bedrijfsuren, geringe opbrengst per arbeider, 
door gebrekkige ineenschakeling van 't werk en door de 
afschaffing van nachtarbeid, slechte brandstofeconomie, veell 
to groot aantal winkels en een versnipperde bezorging aan 
huffs over veel to groote afstanden". Tegenover dezen bestaan-
den toestan,d zou volgens den schrijver een strikt rationeele 
voorziening een besparing van rond 3.4 tot 4.3 millioen golden 
per jaar kunnen geven. Laat dit cijfer een limiet zijn, welke 
niet bereikbaar is, maar denk daarbij, dat wat voor Amsterdamm 
geklt, zeker ook geldt voor alle andere groote plaatsen in ons 
land en dat een onderzoek naar de doelmatigheid van de 
distributie van sigaren, groenten, vleesch en tai van andexe 
artikelen, voor dagelijksch gebruik noodig, zeker ook een. 
stelselloosheid aan het licht zouden brengen, waarin een ver-
spilling van millioenen 's jaars verscholen ligt 2).
De concurrentie tusschen de honderden winkels, welke 
alien eenzelfde artikel voor hun ramen uitstallen, moet derv 
prijs wel zoo laag mogelijk maken nagalm van een oude 
leer , wat uit een oogpunt van welvaart gezien, gunstig is. 
Op het eerste gezicht lijkt het zoo. Maar indien bij belangrijk 
grooter omvang van elk hedrijf door beter organisatie en min 
der personeel hoeveel menschen moeten in ale honderden 
winkels niet uren van den dag achter de toonbank zitten zon-
der nuttig werk to doen de onkosten per ons brood of per 
kistje sigaren minder worden, ligt daarin een maatschappelijk 
voordeel. Prijsverlaging of kapitaalvor.ming vloeit er uit voort ; 
in beide ligt een kiem, voor meer werkgelegenheid.
In overzeesche gewesten wordt het graan met de mewl 
moderne middelen der techniek geoogst, gedorscht en naar de
1) Proefschrift : De doelmatigheid van de Amsterdamsche broodvoor-
ziening.
2) De gevallen zijn natuurlijk verschillend. Bij het geval der sigaren 
b.v. gaat het alleen om de verkoop-organisatie, terwijl bij het brood ook 
de productiewijze zelf een belangrijke rol speelt.
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	373
havens vervoerd, moderne schepen brengen hat in bulkiadin-
gen naar hier. Een groot gecentraliseerd bedrijf lost de ladin-
gen met elevators. Het bakken van het brood en de rverkoop 
ervan geschiedt voor een groot deal echter naar methodes, 
welke niet den groei van een ontwikkelingsproces hebben 
doorgemaakt.
Indian door reorganisatie van hat bakkersbedrijf om bij 
dit nicest sprekend voorbeeld flu maar to blijven in het be-
drijf zelf bespaard kon worden en de prijs van hat brood ver-
laagd, zou hat mes van twee kanten snijden. De millioenen, 
welke in hat bedrij f uitgespaard worden, zouden als kapitaal 
vrij komen en nieuwe werkgelegenheid zou er fangs een om-
weg door geschapen kunnen worden. De prijsverlaging van 
hat brood zou, zonder dat de werkman er schade door lijdt, 
een verlaging van hat arbeidsloon gemakkelijker kunnen 
maken, dan wel een jacht naar loonsverhooging kunnen tem-
peren. Voor den opbloei van de industrie, de export-industrie 
vooral, is edit van veal beteekenis.
Wat voor de volksvoedingsmiddelen geldt, geldt in niet veal 
mindere mate voor de volkshuisvesting.
De adhterlijkih~eid van het woningbouwbedrijf maakt de 
huren hooger dan bij een goad georganiseerde massa-productie 
hat gavel zou zijn ; de leiders in dit bedrij f kunnen waar 
hun de geest van groote industrieele leiding ontbreekt niet 
tegen de bouwvakarbeiders op, die daardoor abnormaal hooge 
loonen kunnen handhaven, terwijl zij hat vraagstuk van den 
huizenbouw in masse technisch noch organisatorisch voldoende 
begrijpen.
In een land, waar de werkgelegenheid, behalve van de koop-
kracht der eigen bevolking, zoo zeer van den bloei van de 
export-industrie afhankelijk is, waarbij zeker ook nog de 
scheepvaart en hat transportbedrijf met al zijn vertakkingen 
geno'emd mo.gen; worden, is bet van hat grootste gewieht dat 
hat zakelijk loon hoog en net geldelijk loon laag is. Voor hat 
werkioosheidsvraagstuk is hat daaro;m van bet grootste ge-
wicht, hoe in de samen.leving die organen werken, weike de 
arbeidersbevolking van de eerste levensbehoeften voorzien. 
Daaraan hapert een en antler.

Vijftig, zestig jaren terug wend in ons land de dringende
374	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
noodzakelijkheid gevoeld om van staatswege tal van kostbare 
werken uit to voeren. Thorbecke was de vertolker dezer 
gedachte. „Blijvende hetgeen wij zijn, worden wij voorbij-
gegaan". Wij maker thans een soortgelijke periode door. Ook 
flu wordt het als een noodzakelijkheid gevoeld om meer dan 
een groot werk met kracht ter hand to nemen. Maar in de 
motieven van nu en in het verleden, bestaat verschil. In de 
zestiger jaren der negentiende eeuw was de handel en scheep-
vaart vrijwel ingeslapen, het lever ontbrak er in. Ruime toe-
gangswateren naar de havens moesten den buitenlandschen 
handel trekken, een net van spoorwegen moest 'de verbindin-
gen scheppen, zonder welke verkeer in het land niet mogelijk 
was. De energie in het bedrij fsleven moest grootendeels wor-
den opgewekt ; de Indische baton hadden niet enkel good 
gedaan.
Het geval staat nu jets anders. De industrie, de scheepvaart 
en de handel hebben een groot kwantum energie ontwikkeld. 
Voor inslapen dre.igt allerminst gevaar. Maar de weerstanden 
zijn sedert de catatrop.he van '14 buitensporig groot gewor. 
den. De kostprijs is nu voor meer dan een product to hoog om 
op de internationals markt succes to kunnen booker. Nieuwo 
verkeerswegen to water (Rijn-Twenthe kanaal, verbetering 
van den waterweg van Amsterdam naar den Rijn, Juliana-
kanaal) moeten transporter goedkooper maker en hot product 
meer kans op afzet geven. Het moderns vervoermi~ddel to 
land, de auto, kan zijn functie maar betrekkelijk vervullen, 
gehandicapt als hot is door een bedroevend slecht wegennet ; 
verbetering der hoof dverkeerswegen wordt als dringende 
noodzakelijkheid gevoeld.
De drooglegging der Zui'derzee moot door verbetering van 
waterafvoer en waterverversching de exploitatie der larder 
in omringende provincies voordeeliger makers. Ze voorziet 
voor een deel in hot schrikbarend tekort aan vruchtbaar land. 
Het is gevaarlijk om de werkvoorziening van een toenemende 
bevolking enkel op den rug der industrie to schuiven ; in een 
land, waar een groot deel der bevolking van oudsher boor was, 
geldt dit vooral. Uitzet der bestaansmogelijkheid voor de 
boerenbevolking in ors land is zeer urgent.
De beteekenis van al dergelijke werken voor de vermeer-
dering der arbeidskansen is in hoofdzaak indirect. Zij trekken
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	375
ongetwijfeld tijdens Aden aanleg arbeidskrachten. Grondwerk 
moot worden verricht, sluis- en brugbouw geeft behalve met-
selaars en betonwerkers, metaalfabrieken werk. Maar hier-
tegenover staat hot feit, dat kapitaal wordt vastgelegd, dat 
anders wellicht in takken van nijverheid belegging zou gezocht 
hebben en doze tot grooter krachtsontwikkeling zou hebben 
gebracht. De rekensom welke hot economisch voor- en nadeel 
in cijfers zuiver tegenover elkaar moot stellen, is moeilijk to 
geven.
In de verhoogde kansen voor industrie en binnenlandsche 
scheepvaart, welke van de totstandkomi,ng van groote ver-
keersverbeteri,ngen hot gevolg kunnen zijn, zit echter zonder 
twijfel -een groote beteekenis voor hot werklooshei,dsvraagstu±k. 
De working op de arbeidsmarkt is dus in ho'ofdzaak indirect. 
Slechts bij de wFerken, welke nieuwe gronden aan den lan+d-
bouwer ter bewerkin~g geven (Zuiderzeepo1ders) ~kan van een 
dir~ecteni invloed worden gesproken.
De overheid kan zich naast de vraag of de uitvoering van 
bepaalde openbare werken voordeelen zal opleveren en de 
kans op werkgelegenheid blijvend zal vergrooten, nog een 
tweede vraag stellen en wel doze : kunnen plannen voor open-
bare werken gereed gehouden worden om in een tijd van 
malaise to worden uitgevoerd en kan hot tempo der uitvoering 
zelf zoodantg worden versneld of vertraagd, dat daardoor een 
kracht, welke in de richting van regulariseering van de arbeids-
markt werkt, in hot leven wordt geroepen ? Kan, om hot kort 
to zeggen, de overheid met vrucht pogingen doen om de golven 
der conjunctuur to effenen?
Het denkbeeld is herhaaldelijk bespoken. In een bekend 
rapport, in 1909 in Engeland verschenen (report of the Royal 
Commission on the Poor Laws and Relief of Distress) wordt 
de aandacht gevraagd voor den regelenden invloed, welke van 
de uitvoering van openbare werken op de arbeidsmarkt zou 
kunnen uitgaan. De ~minderheid in die Commissie vooral, 
bouwt op hot thema zeer ver voort; zij meent, dat ode arbeids-
reserve, voor zoover doze uit deugdelijke arbeidskrachten 
bestaat, met een good regelingssysteem geheel aan werk zou 
kunnen worden geholpen.
Dit laatste is helaas een utopie. Arbeid toch, die onmiddel-
lijk de vacuums op de arbei~dsmarkt moot aanvullen, moot van
1926 II.	25
376	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
zee` eenvoudigen aard zijn. Bebossching, gron'daanwinning,
{de Commissie zegt het zelf zijn de middelen. Maar dan 
profiteeren slechts enkele categorieen der werkloozen er van. 
Industrie-arbeiders zet men niet aan grondwerk, zonder dat 
het schatten kost, daargelaten nog of men hen bij grooten 
.getale voor dit snort werk vindt. Toch is daarmede de gedachte 
om, zij het dan met een veel beperkter resultaat, een bepaalde 
categoric van openbare werken to reserveeren om als regu-
lateur op to groote spanningen van de arbeidsmarkt to doen 
inwerken, niet geheel veroordeeki. De Nederlandsche Staats-
commissie over de werkloosheid van 1909 heeft dit blijkbaar 
ook gevoeld, want zij wijdde een hoofdstuk aan de zaak. Maar 
ook zij voelde tal van bezwaren, o.a. de moeilijkheid om 
administratief de zaak to regelen. Hoeveel tij d vordert een 
voorbereiding, eerst door de technische, dan door de admini-
stratieve bureaux en dan nog de behandeling in ode volks-
tegenwoordiging of in den gemeenteraad! En als dan eindelijk 
het besluit gevailen is aldus de Staatscommissie welk 
bestuur kan het dan aan om, na in het openbaar de econo-
mische noodzakelijkhei,d der uitvoering to hebben bepleit en 
daarmede de stemmen to hebben verworven, rustig alles op to 
bergen tot na eenige jaren een crisis komt ? Dit bezwaar ook is 
zeker groot, al is het niet onoverkomelijk.
Er is in deze richting wel iets to doen om leed to temperen 
en door het departement van arbeid is in de laatste jaren zeker 
met veel ijver verdienstelijk werk verricht, maar een groot 
middel wordt het nooit.
Een groot middel wordt het reguleeringswerk nooit, niet 
alleen vanwege de bezwaren om het in practijk to brengen en 
de uiterst geringe verhouding der werken tot den heelen om-
vang der productie, maar vooral ook hierom niet, omdat het 
ode oorzaken van het conjunctuur-verschijnsel onaangetast 
last. Het raakt niet de speculatie, welke in de periode van ode 
hausse, voorraden aan de markt onttrekt en door de geflatteer-
de prijzen, welke er het gevol~g van zijn, heel het productYe-
apparaat tot groote` krachtsontplooiing aan,drijft dan door den 
feitelijken toestand gemotiveerd zou zijn. Evenmin raakt het 
de to ver gaande credietverleening door de banken, welke bij 
gebrek aan een voldoend zuiver werkend statistiseh apparaat, 
dat de feiten op het terrein van voortbrenging en verbruik op
WERKLOOSHEID EN WELVAART.	377
den voet kan vol.gen, et' toe mee werken dat hat vuur der 
productive to heat wordt opgestookt 1) .
Aan de to groote vitaliteit van de productie-organen in hat 
hausse-.proces, waardoor zij feitelijk boven hun krachten uit-
groeien, zoodat een tijd van inzinking en herstel onherroepelijk 
volgen moat, doen reguleeringswerken niets. In gunstige 
gevallen toch zullen zij slechts uitwerken, dat het golfdal der 
con j°unctuur een maar gelei~delijk beloop verkrijgt ; de oorzaken 
der depressie welke bij den opgang van de conjunctuur reeds 
liggen, worden niet et' door vermin+derd.
Som.migen zien hat werkloosheidsvraagstuk enkel als een 
loonvraagstuk. Verlagin van loon vermindert de voortbren-
gingskosten en maakt hat den producent mogelijk zijn afzet to 
vergrooten, meet' vraag naar werkkrachten zal daarvan hat 
gevolg zijn. De stalling is juist, maar ni.et volledig. Niet hat 
loon alleen bepaalt den omvang der werkloosheid. Al naar 
omstandigheden wordt de factor loon meet' of minder over-
wegend. In tijden van groote maatschappelijke veranderingen 
krijgen andere factoren dan het loon zoo'n invloed, dat met de 
loontheorie tegen hat werkloosheidsspook op weinig afdoende 
wijze to ageeren valt. Wat kon om een voorbeeld van enkele 
jaren terug aan to halen een loonsverlaging teweeg bren.gen 
bij een industrie, wier groote Duitsche concurrenten, dank zij 
inflatie van de mark, stukken beneden den prijs der wereld-
markt kon produceeren ? Of wat doet een Duitsche kolenmijn 
met loonsverlaging in een tijd, waarin de voorraden verre 
boven de vraag zijn opgehoopt, als het loon bovendien reeds 
tot een pail gezakt is, waarop geen mijnwerker met zijn gezin 
zich kan handh~aven ? Een verdere Baling van hat loon geeft 
Ban geen, dalin~g van productiekosten; de loonuitgaven worden 
wel minder, maar van halve menschen krijgt men geen vollen 
arbeid. In zulke gevallen worden andere factoren over-
heerschen d .
Maar zoodra de lijn deer op- en neergangen in de conjunc-
tuur haar scherpe crisispunten voorbij is, herwint de factor

1) Voor een goad overzicht van hat conjunctuurvraagstuk wordt ver-
wezen naar hat jaarboek der Nederlandsche Vereeniging voor Hooger 
Handelsonderwijs (Nederlandsche Handelshoogesehool) to Rotterdam 
1924-1925, afscheidscollege van Prof. G. W. J. Bruins.
378	WERKLOOSHEID EN WELVAART.
loon weer aan beteekenis in bet werkloosheidsprobl~eem. Na-
tuurlijrk in de eerste plaats in die bed~rijven, waar de loonpost 
een be,langrij!k d~eel der kos e.n uitmaakt. Een loonsverlaging 
werikt dan onmiddellijk in, terwiji een reor~ganisatie in den 
regel veel voeten in de aarde heeft. De laatste werkt op den 
duur pass verlagend op de uit,gaven ; zij kan zelfs gepaard gaan 
met tijdelijk hooger kosten.
Dit alles maakt, 'dat in de dagelijksche practijk de invloed 
van het loon op den omvang der werkgelegenheid voor alles 
aan den dag treedt. Maar de zaak groot ziende en werkend 
op de toekomst moet bij de bestrij ding van werkloosheid op 
maatregelen van wij'der strekking worden gezonnen. Alle kradh-
ten zullen moeten worden samengetrokken om een complex 
van hervormin.gen tot stand to brengen, waarvan wij er in 'dit 
artikel eenige vluchtig hebben aangeduid. In abstracto samen-
gevat gaat het ero.m om het vraagstuk der werkloosheid als een 
welvaartsprobleem to zien.
Een groote task Iigt voor ons. In hoever die volbracht kan 
worden is niet in de laatste plaats een kwestie van mentaliteit.
Zoolang negativisme in een groot deel der Europeesche lan-
den heerscht, kan van een ernsti.ge bestrijding van werkloos-
heid niet veel komen. Zoolang gekanker en sloopende critiek 
in ode produceerende on'derneming zoowel als in het bestu-
rende regeeringsorgaan de hoofden vertroebelen, zoolang kan 
niet de geest verrijzen die overal nieuw leven in moet blazen.
Want tenslotte gaat het om de gezamenlijke daad.
Ir. A. PLATE.
HET PROZA VAN JAC. VAN LOGY.
I. HET DUSGENAAMD „REALISME" .

De beh~oefte aan literaire classificeering no~emde den schrij-
ver Van Looy een realist, een werkelijkheidsb'eschrijver. En ode 
critiek teekende zijn kunst als „een cinematografische reali-
teits-weergevin.g", sprak van copieerlust des dagelijkschen 
levens. Typeeringen, die slechts den buitenkant raken, niet 
doordringen in het wezen.
In de eerste plaats komt de vraag wat men verstaat onder 
„realisme". Flaubert noemde het : de kunst de personen en de 
dingen to geven zooals ze zijn, met een „rigoureuse imperson-
nalite", waarbij zelfs het temperament van den schrijver moet 
zwijgen. Maar bestaat er zulk een „objectieve realiteit", kan 
zulk een onbezielde werkelijkheidscopie de ontroering, het 
geluk geven, die het geheim is den kunst ? En weerspreekt niet 
het werk van den Franschen meester de eigen theorie, waar 
ihet steeds doorlich~t is van zijn sterke kunstenaarsp4ersoon-
lijkheid?
Alle waarnemen is uit den aard wisselwerking tusschen ons 
innerlijk en wat buiten ons is, niet passief, maar actief onzer-
zijds. Ons innerlijk bepaalt ons waarnemen ; hoe rijker inner-
lijk, hoe rijker visie. Waarnemen is een assimilatieproces, 
welks aard en lntensiteit bepaald worden door ode geestelijke 
gesteldheid van den waarnemen. En het is juist de individua-
liteit van den kunstenaar, den heiderziende, den ziener, die 
waarde geeft aan zijn natuur- en levensverbeeldingen. Het is 
zijn innerlijk, de geest, die over de waarneming de magische 
belichting spreidt, waarin het vlak-alledaagsche relief, het vale
380	HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.
kleur krijgt, waardoor wat dood was bezield wordt. Met ver-
wonderde oogen schouwt de kunstenaar natuur en leven, wordt 
hij zich bewust aan de stof, en jets van de eigen ontroering 
deelt hij merle in de taal van zijn kunst. Die, wat een Duitscher 
noemde, „harmonische Durchgeistigung des Stoffes" is het 
aliijd weer, wat ons boeit in de kunst.
Dat was het realisme van Rembrandt, dat is ook het geheim 
der bekoring in het proza van Van Looy, „den visionnair 
der geheime glorie" geprezen.
„ ...het is er maar om to doen, hoe zich dat alles spiegelen 
in den koepel onzer schedel mag en weer van onder de bogen 
onzer oogen... mag", zoo bemij~mert Theobald (in, Van 
Looy's REIZEN) hot pr ces der kunstschepping.
't Is het „ Einatmen and Ausatmen 'des lebendigen Wesens", 
waarvan Ooethe sprak, eon inzuigen met gretige zinnen van 
de verschijnselen daarbuiten en een weergeven in 't beeld, dat 
schoon is van de liefde en de innigheid eener menschelijke 
ziel. Dat is het realisme van Van Looy, waarmee hij heeft 
gegeven den rijkdom der natuur onder alle belichting, het 
leven in al zijn tonen.
Of hij schildert het feest van sneeuw in de groote stilte over 
het plein van San Marco en de kleumige verwording der witte 
weelde in de morsigheid der straten, den toover der ijsnaaldjes 
op zijn atelierraam tegen den zwarten nacht, den zonnebrand 
in het maailand, ode dringende regenluchten over een Hol-
landsch polderlandsehap, het wonder van Aden regenboog, die 
„zijn zevenbundelig gespante welft van den grond op lucht-
waarts" voor „de vrome oogen" van twee gelukkige men-
schen, 't is altijd van een ontidekkende werkelijkheidspracht.
O f hij in impressieve uitbeelding voor ons oproept als ,,een 
visioen uit een vergane beschavingsperiode" het wreed genie-
ten om den „krater" der Plaza de los Toros bij Madrid ; de 
lollende opgewondenheid van een Oranjefeest in de nacht-
straten van Amsterdam, de rosse feesten in de duffe stads 
buurten op Hartjesdag, of in innig, liefdevol meeleven vertelt 
van „Moeders verjaring" in dat gelukkige burgergezin, maar 
waarin nu doodsschaduw onafwendbaar naderschuift, wij 
hooren er de bewogen stem van fijnvoelende menschelijkheid. 
Men gevoelt den afschuw van den gevoellgen dichter bij dat
, Stierengevecht" . Oeen oogenblik opleven in een mooi
HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.	381
moment, eene obsessie van het verschrikkelijke : het vreese-
lijke van het dierenlijden, de verwildering van den wreeden 
menschenhartstocht. Die gevoelstoon doorhuivert het geheele 
stuk, is in zijn visie, in zijn beelden, in het schrille der kleuren, 
in het teergevoelige van zijn vergelijkingen : „Woest gloeide 
zijn geelroode huid, wanneer hij gleed langs de sombere bloed-
kleur van zijn terger" ; „als de stier hem voorbij ging in 
zijn loomen doodsstrijd, waggelen.d met het sterke lijf als dron-
ken van de sterke geuren van zijn wegvloeiend leven". ,,In 
de richting der stad gromde en stierf weg de zware adem der 
aftrekkende kolonne en de zon ging onder als gesmoord in 
blood". Zie die suggestieve teekening van het sombere silhouet 
der uitgestorven arena tegen den stillen avondhemel. 
(Pr. 92-93).
De persoonlijkheid van den kunstenaar spreekt in de stem-
ming waarin het „oranjefeest" is gezien. Na het doodblooden 
van de pret : , , De weekheid des uchtends vloeide over de bonte 
prullen en vergoot haar vocthtig tranenli'eht over den verstoor-
den ernst van den Dam, tusschen de onorde der kleuren. De 
dag schreide zijn weeping uit over de huizen, die omhangen 
met hun bonte opschik, suf dommelden en krachteloos, gelijk 
menschen in slaap gevallen in hun mooi pak; en midden op' 
het plein daar rees een gevaarte van bontheid, daar begonnen 
in de hoogte de kleuren to schreeuwen en to vloeken tegen de 
teerheid van den morgen ; dof en onsamenhangend brom+den 
ode kleuren, als het raven van een troep bedronkenen, die in 
hun roes hardop droomen". (Pr. 153).
-
Din is, wat men zou kunnen noemen, het lyrisch realisme 
van Van Looy : zijn innerlijk, zijn warm gevoel gloeit leven 
door de schildering.
In al zijn schetsen is het de schilder Van Looy, die zijn rijke 
waarneming van natuur en leven doet meegenieten, die spreekt 
door het medium der personen van wie hij vertelt. Zoo is zijn 
werk sterk subjectief, autobiografie in fijnen, bescheiden vorm. 
De „schilder" en de , , gast" in de Proza-schetsen, Johan in 
Gekken, Theobald in Reizen, Jaapje, Jaap, Zobedeus, het zijn 
alien verpersoonlijkte levensphasen van den eenen schilder-
dichter Van Looy, met zijn eenvoud, zijn eerlijkheid, zijn 
humor, zijn levensliefde, met zijn scheppende phantasie niet 
het minst.
382	HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.
H. VIsIE.

„Niets is zoo mooi als zien", zegt Theobald van Horen 1) . 
Dat wooed zou als motto boven al het week van Van Looy 
kunnen staan. Zien is deze schil.dersnatuur levensdrang, hoog-
ste genieting. ,, Gij weet dat mijn kijken meer een zuigen dan 
een keuren is, gelijk bij een kind dat klokkende aan de moeder-
borst de toekomst in zich voedt", zegt Zebedeus Van Looy 
tot zijn vriend Revard.
Hij weet, dat zien de eerste levensfunctie van den kunste-
naar is. Locke's „nihil in intellectu quod non pries fuerit in 
sense" zou ook zijn woord kunnen zijn. De zinnen, en vaor 
alles het oog, zijn de poorten waardoor het levensvoedsel voor 
denken en verbeelden binnenkomt in den geest. Met zijn fijne 
zinnen zuigt de schilder-dichter ode waarnemingen uit het 
klank- en kleurrijke heelal, uit het om hem bewegende men-
schenleven in, en geheel die rijke oogst wordt opgelegd in een 
onfeilbaar trouw „memoire visuelle", dat z'n schatten opent 
bij het beeldend werken van den scheppingsdrang. Die rijkdom 
en frischheid van zinnen-indrukken is het geheim van de 
impressieve kracht zijner verbeeldingen, geeft pittig leven in 
zijn proza. Die behoe'dt hem voor de fantasmen eener onwe-
zenlijke romantiek, maakt zijn teekening zoo reeel als een 
natuurproduct, zijn metaphoren en vergelijkingen altijd 
origineel, nieuw en echt, weeft om al zijn scheppingen die 
atmosfeer, doorzond, doorgeurd, doorwaaid van zuivere 
natuur.
Al de personen waarvan hij vertelt hebben dat gretig indrin-
ken met open zinnen, vooral ,dat sterke leven met de oogen.
Als Jaapje, het weeshuisjongetje, logeert bij zijn oom in 
Noord-Holland, kan hij urenlang „onverdroten kijken naar 
het wandenlooze, met zijn tinteloogen". „Die Jaap, wat staat 
hij daar alsof hij 'tin zijn zak wil steken", zegt Koos. „Je hebt 
er altij d moeite mee hem van jets weg to krij gen" . Hij bekij kt 
zijn wereldje wakker en in dat kleine hoofdje werkt een 
kleurige verbeelding. Zie die echte kindervisie : „Er waren 
rooie en er waren bleeke (onze-lieve-Heers-haantjes) ook ;
1) Reizen 181.
HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.	383
het hard bijna geen kop ; het zat er lang stil ; en als het weg 
wou, barstte het doormidden en als het had gevlogen, bleef 
er nog een beetje „slagvleugel" als een tongetje uitsteken". 
De vergelijkingen zijn steeds uit Jaapjes eigen sfeer : ,,In het 
blauwe portaal was de (dood-)kist bedekt flu door het zwarte 
kleed en onder het schuine dakje als de ark van Noach". Zoo 
vertelt Van Looy van dit kinderleven met al de prilheid van 
kinderzien en kindervoelen en in het teedere licht van „d.e 
sahijnende lamp van Jaapjes bevende binnenste" zien wij de 
kleine weeshuiswereld met zijn kinderleed en schamele kinder-
vreugde opkleuren tot rijk en innig leven.
Voor Jaap, den drukkers-leerling, Aden leerling-rijtuigschil-
der, word~ de gezichtskring ruimer, en kijkend door de oogen 
van den fel-opmerkenden jongen, zien wij het bewogen tafereel 
van het oude Haarlem van omstreeks 1870 met zijn schilder-
adhtige buurtjes en zijn gemoedelijken kleinen-burgerstand.
Ook hier treft het zuiver inleven in de gedachtensfeer van 
een kind. Dit is juist, als Jan Veth opmerkte, het wonderbaar-
lijke bij Van Looy, dat hij, die seder~ door zoo vele straten des 
levens is gegaan, dat jongensleven zoo ongerept doe~ opleven.
Als Jaap leerling-rijtuigschilder is, ziet hij alles met ode oogen 
van den vakman : „er fonkelden tulpen geler dan kromaat, 
roofer dan Chlneesche vermiljoen" ; de grutter had , , Floren-
tijnsch-lakkige oogen". In den kleinen schil~der werkt sterk het 
beeldend vermogen. Wat hij eenmaal heeft opgenomen, leeft 
in zijn geheugen krachtig voort. Telkens heet het : Jaap zag 
in zijn hood... Als hij een rijtuiglantaren heeft gepoetst : ,,ldat 
zou eerst 's avoi*ls fonkelen en stralen, het flikkerde flu al in 
je gezicht. Hij had toen in zijn hoofd het rijtuig weer gekregen 
met opgestoken lantarens, het brandende schijnsel in den 
nacht".
In Gekken volgen wij den jongen schilder Johan op zijn 
tochten door het zonnige, kleurige, scrofuleuze Tanger : „Het 
was een wonderlijk leven, onverzadelijk om er naar to kijken, 
nooit genoeg... En 't was al fees~, waar Johan ook keek, 't 
was overal een uiterlijkheid, om er zich nooit met de oogen 
zat aan to kunnen drinken, onder een zon zoo welig en goud, 
die al het smerige verguldde en de melaatschheden, die hij 
met de oogen niet ontwijken kon, meeschitteren ~deed, als de 
parelmoer-glansen van verrotting zwevend en kleurkringelend
384	HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.
op bewogen water, onder den breeden en grooten val van het 
koninklijke licht".
Visies van orientalische pracht, maar ook van benauwende 
ellende, to angstiger in de bedrongenheid van eigen onzeker 
bestaan, want de jonge man, reizend op staatskosten voor den 
verworven Prix de Rome, staat nog midden in den strijd om 
een toekomst : „o de barre angst voor het leven voorgevoeld, 
van altijd allen tegen een..." Uit dat sentiment rijst het 
angstig-belichte visioen dat hem overvalt, waar hij staat, bij 
zijn terugkeer naar Europa, op het dek van den Atlantic, „zich 
delvend een gang door den nacht, --- met onder aan den boeg 
almaar den gefloersden slag van een doodstrom".
In milder licht staat het verhaal der reis van Theobald met 
zijn vrouw Emilia, later, weer door Tanger en naar Fez : een 
ideate reisbeschrijving. 't Is een genot mee to reizen met een 
zoo scherp en geestig opmerker als Theobald, die door zijn fijn 
waarnemingsvermogen voor die „weelde van kleinigheidjes, 
dien rijkdom van nietsjes", een vrij eentonige refs, waarop 
de kibbelende Amerikaansche reisgenooten maar naar het 
eind'doel haasten, omtoovert tot een rijk avontuur, omspeeld 
van den humor eener beminnelijke levensfilosofie.
De geest die hier licht en sprank lt, viert hoagtij in het 
groote werk van zijn ouderdom, de Wonderlijke avonturen van 
Zebedeus.
De Zebedeus-verbeelding is de synthese van geheel Van 
Looy's kunst en leven.
Gezeten „in het prieel zijner herinnering" ziet „de oude 
man" de beelden van het verleden voorbijtrekken, en als de 
ijsnaal'djes op de winterruit, schikken de mijmeringen zich tot 
het grillig-schoone spel van Wahrheit and Dichtung.
Zebedeus is de nieuwe metamorphose van den Johan uit 
Gekken, van een schilder dus, omddat ,,in zoo iemand het 
duidelijkste zien belichaamd is". Johan, staande op het dek 
van een stoomboot, thuis van een lange rein keerend, en ,,let-
terlijk nog in de dauw van een angstvisioen, om wat hem wel-
licht staat to wachten", gaat dusdanig op in zijn droom, dat 
hij het enge schip verlaat en de schimmige baan to betreden 
begint, die zich uitrekt , , als een matelooze banderolle in den 
witten, mistigen oahtend". Zoo spoedt hij zich, sledhts mee-
dragend aan de hand ,,het koffertje" van zijn stoffelijkheid,
HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.	385
naar het land van zijn Broom : „o gij land mijner stoutste en 
deugdrijkste droomen, ik kom, ik kom, ontvang uw nog niet 
gansch en al voldroomden zoon". En schrijdend groeit hij tot 
de reus Zebedeus, verkeerend in hooger sferen, want gaande 
met het hoofd in de wolken en door geestelijke stroomingen.
„Tochten van het hart" van een die, zich tot het hoogste 
geroepen wetende, streeft naar de witte landen zijner begeerte 
met hunne schijnende perspektieven. Maar in het geluk om de 
verhooging zijns levens, komt het vrachtje, zijn koffertje, hem 
telkens weer kwellen : De godenzoon van den jare 1880 op 
zijn louteringstocht naar de begenadiging van het ideaal ; meer, 
de mensch, dolende ridder, wiens koninklijke ziel immer moet 
streven. Wij begrijpen, Bat Don Quichotte Zebedeus zoo ge-
liefd symbool was.
Wij zien hem Hollan~ds ~bo.dem betreden, schrijden, over hel 
en del, door dik en dun, zijn avonturen ~beleven. En Zebedeus 
is de scherpspeurende dichtergeest, die ziet Hollands intiemste 
schoon, maar ook de schoonheids-profeet, die gericht houdt 
over den wansmaak eener schoonheidschennende eeuw. Heftig 
uitvarend, waar hij donkey loensende een trein naoogt, die in 
vuilen rook rent door zijn land, of gillend kruipt door een 
ijzeren kooi ; waar hij zijn vloekwoord slingert naar de stof-
scheppende auto's; waar hij de Solo-reclameborden omver-
schopt in het weiland. Niets ontkomt aan zijn scherpe satire 
of goedlachschen spot, in die eeuw waarin het tellende gebaar 
van duim over wijsvinger het eenig geldende wijdingsteeken 
is: „beschavingen, zeggen ze, zijn als cultuurgewassen en 
gebaren als bloemen, welnu, wanneer de cultuur-plant ver-
loopt, wordt de bloem schriel".
Vooral de stad moet het ontgelden. De „gast" in de Nacht-
cactus reeds uitte zijn afkeer van bet stadsleven. De courant, 
die alle avonden de prachtige rust in het tuinmanshuis kwam 
storen, met de onuitstaanbare lucht van verschen drukinkt, als 
een verouderde ademtocht uit de hijgende longen der stad, was 
hem een versufte echo uit een woelig en haastig leven. In de 
heerlijkheid van den nacht zag hij den gloed van de stall aan 
den horizon : , , Geheimzinnig scheen die glans char to hangen 
vast op zijn plaats; --i het was een groot St-Elmusvuur, een 
dwaallicht boven een pod, als van zelve ontvlamde pestwalm 
boven een ontzettend lichaam dat in ontbinding is".
386	HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.
In denzelfden toonaard stoat Zebedeus' oordeel over de 
metropool, het ware domein van het Monster, ode heerschende 
macht van het verstandelijke, het berekenende, het vervalende, 
het vergrovende, vijand van het warme gevoel: „Gelijk een 
kaart met vuur geteekend, lag er beneden hem de metropool to 
zieden en was het beeld van een ontaarde halve moan, van 'n 
kolossale wands met pootachtige wratten. Het had verscheiden 
harten, zijn aderen lagen naakt en sproeiden naar het kwijlend 
nacht-land waarin het lag als een verbrijzelde planeet".
Daar hervindt en redt Zebedeus ook „het Kind", de helan-
gelooze strooister van de vreugde, zijn Liefde, ,dot hij zocht 
overal en dat hier op het punt is verward to loopen in de strik-
ken van het monster.
In de Bijlagen is Zebedeus tot meer menschelijke proporties 
teruggegroeid en leeft als jong edelman met zijn Lucinde-
Dorinde op een Trianonachtig buiten, in achttiende-eeuwsche 
sfeer, tot een oproer hen verjaagt, en zij bewoners worden 
van een pension in een der buitenwijken van de metropool, 
met als eenigen trouwgebleven vriend Revard. Een leven van 
herinneringen voortaan, maar met Dorinde en Revard, liefde 
en droom, is het overal houdbaar.
De wondere draden van dit leven van verbeelding zijn door-
weven met den bonten keur van schijnbaar onsamenhangende 
schetsen. Maar er is eenheid van geest, de geest van Zebedeus. 
Zebedeus : „Kind van onze eigenschappen, zoon onzes har-
ten, oogappel onzer oogen, ziel van onze ziel, zomergloed 
van ons winters chart". En als zoodanig : „gloeiendste kamp-
vechter der moderne tijden", die in en door dit alles zijn ont-
dekkend zoeklicht werpt over het leven en streven van zij n 
tijd.
Zoo bond hierin een „invalide van het leven" zijn ver-
warrend rijk levensboek, een b+oek, pittig van geest, immer 
boeiend door zijn geestige toespelingen, zijn kleurig idioom, 
frisch door die speelsche mengeling van het verhevene en 
het volksaardige.
Holland en zijn veelbewogen cultuurleven na 1880 trekken 
weer door de helderziende herinnering van den peinzenden 
oude, in het licht van gerijpte levenswijsheid. Levenswijsheid, 
het +duidelijkst getypeerd in het slot van den vier4den en in den 
vij fden , ,.avond"
HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.	387
„Wij voor ons, stoken wij de kachel wat op, latende onze 
zielen blank, geloovig de verhelderingen wachtende, de teere 
aarzelingen die de geleiders naar de waarheden zijn...
.. Laten onze zielen blank... Zullen wij het ooit kunnen ? 
Och, onze arme lei door zooveel meesters beschreven, vol 
knoeien en vingervegen gebleven... laten onze zielen blank.. . 
och, heere, heere, waar is de spons uwer deernis... Zullen wij 
ooit hebben de onbewolktheid van het gezicht ? We voelen toch 
onze blindheid... We loopen in een sneeuwig land, we staren 
de aardsche eindeloosheid aan... en we zien niets dan de 
Himalaya van het sneeuwvlokje dat zich kleefde tegen het 
brilleglas voor onze bijziende oogen..."
Dit is de toon die ook zijn Feesten doortrilt. Hier is een 
ingaan in het geluk en het lij den van het menschenleven, waar-
door verhalen als „Moeders verjaring" en „De regenboog" 
van ontroerende schoonheid wer'den. Hier is :de liefde, die het 
leven van kleinen en geringen innig Fdoorziet en in zuiverheid 
to beelden weet, een mil~d~e humor die de sdhil~dering met z'n 
glimlach van begrijpen doorspeelt.

Van Looy is in zijn proza steeds de schilder. Het visueele 
is de meest sprekende trek van zijn woordkunst. Als schilder 
kept hij het wonder der lichtwerking. Het licht op de verre 
velden met hun schemerende horizonnen ; op de zeeen, die 
de stranden aanschuimen en de levensvreugd ; op de ber-
gen, waar het verstart tot ongenaakbre pracht ; maar ook 
waar het neerzegent in een gore stadssteeg, zoo mild, of daar 
matelooze hand het refine meelij vergoot in deze donkere gang 
van het leven. (Z. 22).
Hij kept de stemming van het landschap onder bet krachtige 
blauwe hemelveld met de glanzende strakheid als van geslagen 
metaal ; als het licht henen gloeit en de avondhemel als een 
gewelf van luister is; als de maan nog donkey is en de aarde 
duister onder een hemel befeest met geschitter van sterren. 
Hij doet ons zien de stad in den goudmist van zijn avondver-
lichting, of opschrikkend uit het nachtdonker onder „de strie-
ming van bet weerlicht" ; het slapende park als een visionnair 
nachtgezicht in den rooden schijn van 't eensklaps opvlam-
mende Bengaalsche vuur... Maar treffendst is die lichtwer-
king in „Moeders verjaring". De Goncourts schilderen in
388	HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.
Manette de „melancolique metamorphose" van een atelier in 
het groeiende avondduister. Zoo weeft het wisselende licht van 
den zomerdag de atmosfeer om den droef-gelukkigen feestdag 
van dit burgergezin. A1 dadelijk in dat mooie begin : „'t Was in 
de vroegte. Zijn vrouw opgestaan van het ktermisbed, trok 
voorzichtig het rolgordijn half-op, en zette dan het raam hoog 
op de lat, voor den heerlijken Augustus-morgen, die dauw-nat 
en zoo koel schaduwig em aan to zien, door de bloempotten in 
't kozijn heen, (door de kleurige belletjes vooral van een mooie 
als een tochtscherm voor het raam wijduitstaande foksia, neer-
parelde in het achterplaatsje".
En de zomerdag trekt het kamertje binnen, waar de vrouw 
stil zorgend haar werk doet, terwijl de zieke man van uit de 
bedstede met liefdevol oog haar kleine bedrijvigheid volgt. 
Straks, als de al-zware zon over het roode pannendak het raam 
bereikt, wordt het rolgordijn neergelaten en het gezeefde licht 
verinnigt de atmosfeer in het burgermanskamertje. De zieke, 
gelukkig in zijn pijn-vrije oogenblikken, geniet de geliefde 
omgeving : „Een al ijler gelukkigheid overbloeide Weelsen's 
bloedeloos gezicht. Blank en onbeweeglijk zat hij in de lichte 
verheerlijking der kamer, in den verinnigden glued van den 
zomer. Een zonnig gemurmel doorging het geheele huisje..."
„'t Zal toch vreemd zijn, wanneer 'k hier niet meer ben", 
fluistert de zieke.
En wij zien het licht wegsterven als edit leven, in een laatste 
verinniging van al wat zoo lief hem was. Daar buiten toovert
de zon haar avondwonder over het onaanzienlijk plaatsje en het oude pannendak : , , begloeid en betooverd beurde de be-
rookte schouw zich op den nok daar en straalde uit de gaten 
der twee naast elkaar gelegde gebogen dekpannen, gansch in 
vuur, dunne wasemen uit voor het doorgoudelde blauw van 
den hemel".
In dat licht ziet Weelsen van zijn bed uit zijn kleine wereldje, 
waar hij zoo graag nog wat wilde blijven. „En het lucht-licht 
zette nu het gelig geverfde kamertje in eene groote guldene 
eenvoudigheid". Daar viert het nu vereenigd gezin moeders 
verjaring in het angstige geluk van den stervenden dag.
Zoo heft de liefde van den kunstenaar het schijnbaar alle-
daagsche in een sfeer van onstoffelijkheid, waar het dieper 
wezen ons ontroerend verschijnt ; zoo straalt under den lichtval
HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.	389
van zijn kunst ook het geringste en onaanzienlijkste van nooit 
vermoede schoonheid.
Schilder is Van Looy ook in het scherp opmerken van het 
typische, waandoor hij rack ineens de lijn of de kleur kan 
zetten, die „'t doet" : Mannen als oudsten aanzienlijk, hurkten 
in hun pijen en twistten baard tegen baard. Op het fonkelende 
grondje voor de tent (in den nacht) groetten drie blijde, bivak-
gloeiende mooren-tronies, verwelkomend.
Zijn analogieenspeurende fantasie doorspeelt het genietende 
zien in fijne metaphoren : „De lelietjes van dalen klingelden 
hunne lieve sprookjes nit naar het mimosa pudica. Nu schrijft 
de vleermuis zijn runen in den deemster". Het stoffelijke wordt 
bezieki door 't eigen leven : „De stralen der fonteinen spoten 
zoo hoog tot zij van moeheid bogen. Om hen huiverde de 
zwarte nacht". Daar wisselen of mengen zich de zinnenindruk~ 
ken in de sterke impressie : Rinkinkelend ging er een brallend 
lath-licht de wateren over (het vuurtorenlicht over de nacht-
zee). Bij een nachtfeest : „'t Was als een broeiende wolk die 
geluid uitmistte boven de straten".
In de keuze der metaphoren en vergelijkingen ligt een 
karakteristiek van den schrijver. Het spontane beeld ontstaat 
uit de gevoels-- en gedachtesfeer waarin de mensch voor-
namelijk leeft. Zoo herinnert de beeldspraak van Van Looy, 
vooral in zijn eerste werk, Proza en Gekken, sterk aan het 
atelier : „Alleen een kleine, gekromde man bleef daar voor 
den ingang der kathedraal de sneeuw wegvegen, als een plek 
uitgewasschen sepia ; met witte sneeuwvlokken op hoofd en 
schouders als gespaarde lichten op een kantig begonnen 
aquarel; met een langen bezem, als een snelle penseelsliert vol 
ivoorzwart zich lossend o p de sneeuw".
De schilder verstaat de spraak der kleuren : ,,In het bleeke 
van den uahtendlijk-worden~den hemel, juichschaterde en 
schreeuwde het oranje, wild lachte en blerde het rood, piepte 
en gilde het wit en bomde het donkere blauw".
En is het ook niet de visie van den schilder, die de vormen 
niet dood, strak ziet staan, maar de lijnen volgt in hun buigen 
en strekken tot krachtig of spelend leven ? „Beneden char 
spxegelde hot in ijzeren tramlijnen, tango glimsl'inigers snel 
ijlend voor zijn oogen uit". „Twee of drie meeldra+den kwamen 
(uit de cactusbloem) naar voren snellen". „ Het tang-uit-
geschui/ van hot land". ,, Het getop der bergen".
390	DIET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.
III. PLASTIEK.

In haar aard is ails woordkunst plastiek : ver-beelding van 
het innerlijk geziene. De materie daarvoor is steeds, wat de 
zinnen hebben opgenomen uit de , , realiteit", verwerkt en 
gephosphoresceerd in de wonders werkplaatsen der dichter-
lijke phantasie.
Als wij spreken van „dichterlijk scheppen", dan is dat 
scheppen slechts overdrachtelijk to verstaan, als persoonlijke, 
zij het onbewuste, combinatie en associatie van in het geheu-
gen bewaarde waarnemingen. Om het met een woord van Van 
`Loot' to zeggen :, , ...onze dichters... Vondel zegt : het most 
hemelval zijn, maar... de paradijzen en de gezichten der 
onzienlijkheid, wat zou~den zij zijn zonder de vergelijkingen 
die de aarde geeft... dat zinnen, het is als een snort van
reizen" 1) .
En hoe meer de geest „gereisd" heeft met heldere zinnen 
door het voile leven, hoe rijker, hoe levendiger zijn stijl zal 
zijn, dat prisms, waar{door het vlakke licht, gebroken, terug-
straalt, vermenigvuldigd.
Van Loot' is zulk een, wiens geest veel gereisd heeft, en die 
met meesterhand zijn schatten west in het juiste licht to plaat-
sen en daardoor al hun schoonheid to doen meegenieten. Hi) 
is visionnair, maar ook meester van het woord, 4dat hij kept in 
al zijn vermogen van suggestieve lijn en kleur en klank.
Het leven dicht bij de werkelijkheid is ode vitals kracht in de 
kunst van Van Loot'. Het geeft relief, treffende oorspronke-
lijkheid aan al zijn uitdrukken, behoedt hem voor het vage van 
het abstracts, verbleekte woord. Zoo wend zijn kunst illustratie 
van den raad van Buffon : , , Que chaque pensee soft une 
image".
Als in zijn schildersschetsboek west hij in enkele fijngekozen 
trekken de scherpe teekening to treffen : Een ooievaarspaar 
op het nest : „Het vrouwtje zat per met een dikke broedborst, 
het mannetje steltpootte er, zich plurende". Een begrafenis 
Het ruischen der muziek was als een geestenkoor en spaken-
wentelend bewoog het langs de schare".
1) Reizen, p. 85.
HET PROZA VAN JAC. VAN LOOT.	391
Met een typeerende trek teekent hij personen zoo, dat zij 
in al hun eigenaardigheid voor ons staan : De dikke Mrs. 
Dartle : „Zij stond char snikkend in haar onderkin", en later 
,,En machtig op haar breee heupen zat toen Mrs. D. uit to 
blazen".
Een vergelijking weeft de atmosfeer om de verschijning, of 
accentueert de impressie : Ten vie! de nacht als een bui. 
De tijd leek weg... diep uit den nacht der bergen zong het 
breed en innig, alsof daar een geweldige moeder haar kind 
to wiegen zat.
Zij is donkey of Iicht al naar de stemming van den waar-
nemer : (het muiklier van den gemoedelijken Theobald) was 
stil I; lijven staan als een mijlpaal. Aandoeningen om het 
leven zijn antlers dan die er in, zijn de eenen vaak als teugen 
uit een welluidenden roemer, de anderen zijn maar al to dik-
wijls het trillen van handen om een kopje water.
Maar sterker nog spreekt het wezen van den schi!derenden 
schrijver in zijn metaphoren : In de strieming van het weerlicht 
staat de rijke steding aan 't viammige water.
De stoffelijke wereld wint nieuw leven door een fijnzinnige 
„Einfuhlung" als Duitsche psychologen de algemeen men-
schelijke trek, in al het omringende eigen leven to zien, noem-
den : Zoo gingen soezend de minuten voort, en rondom de 
tuinmanswoning zuchtte de nacht haar smartelijke stilte uit, 
en het tikken der klok was als hamerslaagjes, als het koort-
sige kloppen van een menschenhart.
Daardoor ontstaan mooie personificaties : De zomerhemel 
verdroomde zich in de sloot. Bij een vuurwerk : Het is een 
heftig tot de kruin rood worden van de zonderlinge huizen 
alsof ze driftig warden.
In de metaphorische werkzaamheid ontstaan schilderende 
of suggestieve werkwoorden : Vlinders snipperden langs. 
Scherpe vogelkreten doorpijnden de lucht. Een heidensch 
lawaai kwam aanpatsen.
Daar wisselen de zinnenindrukken in impressieve synesthe-
sieen : Boven de lage wereld klankte de zon. Paardjes waar-
van de schabrakken schalden.
De picturale stijl kent ihet adjectief in zijn veelzijdtige krach,t. 
Zooals de zon leven wekt in den dauwdrup, zooals vuurwerk 
een nachtlandschap ontdekt en in verrassing van kleur doet
1926 II.	26
392	HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.
opgloeien, zoo belicht en doorlicht hat adjectief zijn substan-
tief : In de donkere smalle straatjes had zich de sneeuw onder 
den eeuwigen cadans van trippende voeten omgezet tot een 
smerige brei, die bij elke nieuwe witte vlok soppiger en troe-
beler ward. (Een fijne toets, die sneeuwvlok nog even to doers 
oplichten, dan verdwijnen in hat morsige). De van sintelige 
vogels omstommelde kruinen der boomers. Moorsche vrouwen 
stonden in hat al-parelend warm blank van haar bezonde 
gewaden.
In combinatie met substantieven in rijkverscheiden gedachte 
en gevoelsverband : Het ijzer-zwart kanon. Vaag brokkelden 
de zon-oude muren der kanteelen. Het hobbelzeeige water.
Hij treft mooie omzettingen : De blauwe wiegeling der zee. 
Het glans-gouden turen van ears lorgnet. Prachtig atmos-
ferisch werken de adjectieven in: De vogelende morgen. Er 
was alleen koud duister en klare kou. De metaalharde 
nacht-kou.
Ook hier de bezieling van hat stoffelijke : De vreezige vlam 
der kaars. Het park kwam over mij in al zijn smachtende 
pracht en al zijn smeekende praal (in den herfst).
In de uiterlijke verschijning, in hat gebaar openbaart zich 
bet innerlijk : hat schuwe onbegrepenheidsgevoel. Het kleine, 
gierige schrapen van zijn voorzichtige hand.
Het groteske van de gewilde begrafenisstemming : de 
gotische trekken (van den doodbiidder) ; een ander, liturgisch 
van gelaat ; hat catacombisch zwijgen.
Een stijl-analyse werkt als hat ontleedmes in de bloem, legt 
uiteen wat alleen in zijn innigen samengroei pracht van bouw 
en kleur to genieten geeft. Beeldspraak en schilderen=de be 
schrijving moeten gezien worden in hat levers van hat geheel, 
waar zij natuurlijk opbloeien als de bloem uit de plant. Wat 
her slechts als stijl-procede genoteerd kan worden, ziet men 
daar als noodwendig deal, als vormende kracht in den orga-
nischen bouw. Daar hoort men ook hat woord in zijn ryth-
mische beweging en samenklank, of, als Van Looy hat uit-
drukte : ,,het geluid, de eeuwige mortal die al wat woord is 
bindt".
Het proza van Van Looy is dat van een schilder. Dat is zijn 
kracht, ook sons zijn zwakheid. Waar de drang naar preciese 
uitbeelding van wat hat schildersoog genoot hem to lang doet
HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.	393
verwijlen bij het detail, stokt de gang van den zin, worden 
woordkoppelingen gevormd die meer teekenend dan wel--
luidend zijn. Vooral Gekken gaat zwaar order de neiging naar 
zuiver picturale noteering. Toets wordt naast toets gezet tot 
de veeltonige schildering, maar men wordt to vaak herinnerd 
aan de niet to overschrijden grenzen tusschen wooed- en 
schilderkunst, en de zin verliest order de zware belasting zijn 
rythmischen gang.
Waar echter de schrijver in zijn kracht is, waar de geluks-
stemming, gewekt door zijn visie, het innig meeleven van zijn 
liefde, het rythme stuwt, is zijn proza even suggestief van 
klank als impressief van lijn en kleur. De toon van het milde 
geluk : „Boven de mollige kruinen van de zomerboomen zong 
een vogelkeel ten blauwen hemel op. Te luisteren wel leek 
hij naar het klare bellen van den zang, dat steeg en steeg, 
want wij d-om bouwde de vogel al hooger hovers een stilte van 
zoetzinnig levers".
Klankplastiek is er in het fijn samenzingen van klinkers en 
medeklinkers : „ In de luister-stilte van den f eestelijk begonnen 
rustdag". In hun gevoelsverklanking : „Zijn gast was achter-
gebleven, verzonken in de beschouwing van de cactus, stil 
geworden bij het starre blikken naar de blinkende bloemen, 
die pralend stonden en groeiden in zijn oog, order het vallende 
donkey van den bc.floersden avond... En 't was alsof hij die 
b~oemen zich zag openplooien naar den nacht".
Of in mooie alliteraties : Het koren, zwoel van dauw en 
duister. Van den grond op klepelden de klankjes.
Met fijn gehoor stemt hij het wooed tot den beeldenden klank 
of opdat het harmonisch beweegt in den rythmischen gang : En 
langs de hoogten rommedomme schalde ten tweedemaal het 
schelhelle vrouwengehuil. Waar de meeuwen zwallepten. 
Daartoe verkort of verlengt l~ij zijn adjectieven : Het diaman-
tene vonken.
De beladene trein-klomp met zijn vervaarlijke schaduw. Het 
steunde binnen zijn geslotenenmonad.
Ook in andere moo.i.e wo+ndsten toont Van Looy zijn fijn 
gehoor voor klankplastiek : Order het bladdak (meer massief 
dan „bladerdak") dan van groepende boomers had zijn stem 
geklaterd.	Ja, ja, knikte de oude met de peersche routs.
Het rythme stuwt of ,deint naar de waarnemingen, de stem-
394	HET PROZA VA-N JAC. VAN LOOP.
ming : En toen geruehtte er niets dan de duistere dondering 
van den trein. Wademen van stilte latend in den nacht 
speelt de toren ; de hooge klokken versprenkelden hun ijle 
vreugde ; dan bomt hot uur.
IV. EIOEN STIJL- EN TAALVORMEN.

Le genie se manifesto par sea expressions 
originales, par ses idiotismes tout person-
nels, qu'aucune grammaire ne saurait 
recommander a l'imitation.
Pelissier, La langue litt. moderne.

Beeldspraak en beschrijving teekenden Van Looy als den 
„visuel" bij uitnemendheid. Ook in zijn zinsbouw en woord-
vorming spreekt dit karakter. De schikking der zinsdeelen is 
steeds berekend op de impressieve teekening.
„Gepulver van goudstof, zakte de zon in de straatgeul 
neer. Een keiige vloer, baande de straat op": De verge-
lijking gaat voorop om „hot gevoelsbed to spreiden" voor de 
komende werkelijkheidsvisie.
„De kroeg, eon gat roodwalmend leven hier in hot nacht-
overal. Oibraltars rots, schimmig verzonken in den weid-
schen dag" : Eerst hot beeld in de doodverf, 'dan opgewerkt 
in de sprekende kleur.
Of de koele werkelijkheid wordt door toegevoegde verge-
lijking, appositie, teekenende bepaling of bijzin plots van 
warm licht omspeeld : ,,De huppelende musschen, kermislui 
van hot luchtruim. Zij ('de raven) vouwden hun wieken als 
panden van eon rokjas. Voor hot raam eon afgehakte varkens-
kop, die akelig lollig lacht".
De schijnbaar overtollige bepaling dient tot versterking van 
hot gezichtsbeeld : Boven de laan van boomen kon men de 
wolken voort zien jagen in de lucht.
De zin voor impressieve teekening verklaart ook ode talrijke 
engewone inversies. De beeldende woorden worden naast 
elkaar gebracht : En hot bergverschiet doorzichtig leek gewor-
den. De toren wiegelen in den wind kon.
De bijkomstige bepaling moot wijken voor hot schilderende 
werkwoord : De kromme leuning glimpte van de stool. De oor-
lokjes glommen nat van meester Boudewijnse.
HE'' PROZA VAN JAC. VAN LOOS'.	395
H-et werkwoord wordt aan 't Bind van glen zit geschoven om 
ode voort-.durende beweging to suggereeren : Maar over de 
broeden der akkermannetjes zij (de zeis) scheert. Of door de 
plaatsing aan 't eind van den zin krijgt het woord meet accent 
Toen de maan was donkey. Hij voelde niets dan dat de 
koelte van de vaart was lekker. Het zijn deze veelvoudige 
inversi-es, •die Adama van Sdheltema in zijn „Orondslagen" 
signaleerde als , , zinsverknoeiing", die echter voor het mee-
rendeel wel degelijk de expressie versterken. Tracht men ze 
om to zetten in de meet gewone woordorde, dan gevoelt men 
eerst hun waar,de. Hoot den schrik in: Ineens ze hoorde moe-
der bonzen ; zie de levendigere teekening in: de maaier oplet-
tender keek. Een oude uitdrukking wordt er door vernieuwd 
„zoodat zij ieder springen in het oog". Of zij versterkt rythme 
en zinsmelodie : 't Azuur welluiden~d :gonsde flu hij zwij-
gend ging. Word ik zijn aanwezighei~d gewaar niet in den 
ihooge ?
De schilderende schrijver zoekt het levende, kieurige woord, 
de praegnante uitdrukking. Aan de weinig-ze,ggende verbin-
dende woorden, in de zuiver-grammatische constructie niet-
temin noodig, ruimt hij zoo weinig mogelijk plaats in. Zoo 
spreekt de snelle lichtbeweging in de nachtstraat krachtiger 
in den chips: De lantaren binnen, omraamde rood het portiek ; 
schuw blauwde het in de steeg. En binnen de roode knecht 
met zijn glimmen~de eunuchenfacie ; toen viel de nacht als 
een bui.
Zoo ontstaan ook constructies van zuiver persoonlijke syn-
taxis : Bis ! schreeuwde Oome Dries, de regel nog niet ver-
storven. Of een honed huilt, kunnen muziek niet verdra-
gen.
Aan dat streven naar beknoptheid van uitdrukking danken 
wij ook mooie verbindingen als : Zij, wankel van beenen en. 
van dagen oud. De groote kast, haar trots, donkey geworden 
van veel was en jaren.
Hier zien wij Van Looy in zijn kradht, waar hij gees1i.g 
jongleert met de woorden, pittig leven wekt door verrassende 
wen~din,gen, oude beel,d~sp:raak verjon~gt : Tourn~iput keek hem 
vroolijk en zorvbesdhenen aan. Hij braoht (ode whiskey) aan 
Eva~ngeline's lippen en zij nam het in met haar tranen. 
Brechtje (de eenoogige !) die een goed oog op hen hield. Daar
396	HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.
teutte Lijs}e Louw, aan iedere hand een kind, en in verwarh-
ting van een derde.
Grillige iichtspelingen wekkend door paradoxale combina-
ties : Fez is huiveringwekkend mooi ; trekt afstootend aan en 
boeit meedoogenloos. De oorverdoovende stilte van 
de mist.
Teekenend voor den stijl van Van Looy zijn zinnen als : De 
merden zetten de matras ,, Ae zoo" tegen den zonnewijzer. 
„O nee!" rilde het sdhoonmaakstert je terug ; ze knikte nee en 
zei da~n nog eens rgewoner : „nee".
Gm 't plastische pitbige woord ftieef t hij do taal van het yolk 
lief. „Hoe welibespraakt is ihet yolk, behristert het om zirn 
mac'htig vermogen 'n ding, 'n zaak, 'n toestand als met +een 
tooverslag to beelden. Sprak niet reeds Zebedeus : verwaar-
loos de bronnen der barbaarsdh(heid niet ?" Zijn vocabularium 
getui~gt van die aandacht. In De maaier b.v. is een nauwkeurig-
!heid van techn,isehe uitdrukking die kennis van het bedri~f be-
wijst. Jaapje spreekt zijn weeshuistaaltje, Koos, zijn zuster, is 
bedreven in de tale Kanaans. Als Jaap zetterslieerling is, ge-
bruikt hij met trots de drukkers-, als hij voor rijtuigschilder 
leert, de schildersterminologie, en met ontzag herhaalt hij ode 
zeemanstermen van Rudolf, die een blauwen maandag bij de 
marine is. Zoo zet Whet woordgebruik de locale kleur in verhaal 
en beschrijving.
Naast dit kleaurige wolksrdioom tref fen de vele archaistische 
en ongewone woorden, vooral in de Zebedeus-verihalen. Sub - 
stanti,even als : pennevogel (vlinder), ruischpijp (doedeizak); 
adjectieven : haveluin (haveloos), het drastige geklop, zijn 
zoren knuist, een rozenobel vergt~ldsel, de smoeke tenten ; 
werkwoorden : glaren en glarien, loenen en loensen, kleisen. 
Een enkelen keer verleidt dit hem tot het Germanisme : be-S
trachten en betrachting, langtivijl en langtivijlig; tot construe-
ties als : Doze kamp was een zeer ongeriefelijke.
Aantrekkelijker is het, Van Looy gade to slaan, waar hij 
werkt met het zuiver Hollandsehe materiaal, met een fijn ge-
voeJl voor wat Guy dc Maupassant noernde „l'arne des mots", 
waar zijn taalkraoht vuur slaat uit wat dof en flood scheen, het 
in alledaag held glansloos gesleten wooed omvormt tot uit-
drukking van gloedvol leven, of hot nieuwe wooed vindt waarin 
waarneming en gevoel zich spiegelen. Talrijk zijn de denomi-
HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.	397
nataeve werkwoorden in dezen stijl : Over-zijds den boomen-
stoet nachtte het dak van het zomerverblij f . Het getak der 
linden somberde. 'aliens ezel lekker liep to lippen naar de 
distels. Mooi atmosferisch werken : De zon hittend naar hear 
hoogsten stand. De weilanden pimpelen van liuht en good. Zoo 
werka ook het onpersoonlijke werkwoord, persoonlijk ge-
brulkt : Buiten gebenrde de avond. In den aansdhouwelijken 
stijl worden vele intr,ansitieven verleven.digd tot transitieven 
Hij iachte zich de tanden blinkend. Die zijn boventanden bloat 
redeneerde. Kleurlooze werkwoorden, als de persoonsvormen 
van ,,zijn" en „worden" laat hij vaak weg, het algemeene 
,,zeide" word.t in den dialoog vervangen door een meer tee-
kenen+d synoniem : „Nee " korzelde zijn stem;... snug-
gerde oom Piet ; „Bonjour, bon jour", kwam de kolonel 
wuf t aan ; , , Je hebt lekker eventjes geslapen ?" twijf et-
vraagde ze.
Er blijkt een voorliefde voor het gemoedelijke frequentatieve 
werkwoord : „Revard brommelt een woordje of wet. Ze 
lachelde. „Twaalf ambaohten en dertien ongelukken", knor-
relde Oostwald.
Men gevoelt ode ~gevoelswaarde in al deze werkwoorden, zij 
typeeren de sprekers zoo, dat men hen a hter hun woorden 
ziet verschijnen. Even plastisc h werken zijn koppelnngen van 
werkwoorden met een praepositie : Zij schreeuwden en kre-
ten luid uit, aanscheldend malkander in hun keeltaal. En daar 
van uit den hoek had hem de aap zitten aanvragen.
De waar,de van werkwoordsvormen ais in : „Zijn hoekige 
news overstak een voile snor ; Suiskokend overging het ~hette-
Iidh.t de landen", gevoelt men, ais men Eer de tmesis-vormen 
voor in de plaats traeht te zetten.
Alle bewegfing is gezien, ook de geluidsbeweging : Dzji.. . 
dzji... ijtden de kreten. Buiten ruimde zijn stag henen.
Reeds vroeger wezen wij op de verbale visie van flan Looy, 
het genot van het sdhildersoog in het spe.l der lijnen. Zij 
spreekt ook in het verbale substantief. Zie dat bewegen der 
ijsnaal;djes op de ruit : „Dear was een ontbloeien van krrstai-
ietriek en planten+lenig~heid. O 't was een mooie flora, het 
w tte ijsgebloei in den wintertuin op mijn ruiten, dat tot ruigten
wooden grog in gester en ges°tengel, in geblader en gekristalli..
seer" .
398	I-lET PROZA VAN 1AC. VAN LOOP.
Zij is in zijn deelwoorden en in anaiogie daarnaar gevormde 
adjectieven : Beverig voor de boomen lag het glijdend grasveld 
open fonder bet opgloeiende vuurwerk). Stramienig streak 
zijn dun ha.ar over zijn viiedenden sohedel.
Wat de Fransohe sc~hrijver bewerkt met den imparfait, hat 
verwijien bij de details der waarneming, het besdhrijven van 
een toestand of der duratieve handeling, verkrijgt Van Looy 
door zijn eigenaardige infinitief-constructies : „de waard kwam 
+dadelijk terug voor den dag, ... en to staan veer in 't buffet;
en waar de heuv lzoom hot laagste aan de kim to schim-
men rees; terug aan 't loopen verschuifel~de Wimme de 
grashoop boven d e hour m els" .
Of door een van den infinitief gevormd substantief : „Dan 
was er lange poozen hat oog-vermoeiend glinsteren van de 
korenbaarden. In de zonnehal hat statuenstaan van de witte 
vrouwen". Sours komt hij in zijn streven naar plastiek tot 
gewrongen vormen als : „Stoelen, bewarend in hun onverschil-
lig op vier pooten staan nog jets van de haast, waarmede de 
laatste bezitter ze under zijn loopen-gaan-wilrend lijf had weg-
gestooten".
Ook zucht naar beknoptheid van uitdrukking geeft die ge-
wrongen vormen : zonderlinge comparatieven : staander of 
leggender ooren, linkser, rechtser, hij voelde zich alleener; 
verbogen bijwoorden : de hedene jeugd, zijn kortaf f e stem, de 
vooroppe vrouw, achterovere horens.
.NLooie vondsten daarentegen zijn to boeken, waar de schil-
der-schri jver door een adjectief op -ig atmosfeer west to wek-
ken : „hat verre krieuwen der zee'ige vogels ; bet valleiige 
blauw ; woestijnig in de stoffige burnous... posteerden de 
kabylen op wal en bastion" . Of door hot abstracts substantief
In hot luisterstille van de kamer. De boekweit waaruit je in 
't f rissche ochtendlijke de honing rook".
Zoo zet hij ook mooie kleur door ongewone meervouds-
vormen : „de tooveren der lente ; kasteelge donkeys seho-
yen voorbij", of door zijn nieuwvormingen : „Hat water kab-
beiblonk. De dag-gloeiingen van hat blanks kroos. Bleeke 
Marechal-Nielrozen geur-open".
Er zouden meer eigenaardigheden van dezen stijl zijn aan to 
wijzen, alle uitingen van een stark geteekende persoonlijkheid, 
die wat zijn schildersblik heeft „bestreeld", wat hij „van bui-
HET PROZA VAN JAC. VAN LOOP.	399
ten naar binnen lezend" ontdekt, verklankt in het lieFde-
trillend wooed.
Wijkt hij daarbij sores of van het gewone taalgebruik, de 
taalbeschouwer heeft daze eigenaardigheden to zien in het 
licht van 's schrijvers temperament. Stijlbeschouwing is een 
physiologisch experiment.

Almelo, Maart '26.	W. KRAMER.
OLDENBARNEVELT ALS

TREURSPELHELD.
I.
Het drama, waarvan 't laatste bedrijf den 13den Mei 1619 
op het Binnenhof werd vertoond, heeft ook zijn weg naar het 
schouwtooneel gevonden. „'s Lands treurspel" leverde drie-
maal de stof voor een tragedi.e. Een schreef Vondel.
Die sorgt, en waeckt, en slaeft, en draeft, en ploegt, en sweet, 
En tot 's lands oorbaar vast een lastigh ampt betreed, 
En waent de menschen aan sijn' vroomheyd to verbinden, 
Die sal sick jammerlyck in 't end bedrogen vinden 
Van 't wispelturigh volck : dal veel to los van hoofd~ 
Ghenoten dienst vergeet, en leyder ! 't quaed gelooft ').
Zoo .eenvoudig zag Vondel het.
En op dit gegeven dichtte hij zijn treurspel Palamedes of to
Vermoorde Onnooselheyd.
Naar den worm een klassiek treurspel is Palamedes in wezen 
politieke allegoric. Von.dels felle verontwaardiging over den 
gerechtelijken moord van 1619 is ni.mmer geluwd. Altijd ziet hij 
op het hofschavot weer het grijze hoofd vallen,

„Dal Hooft, dal heiligh Hooft, dal spring- op springvloet schutte ; 
Dat Nassaus glorie stutte :" Z).
2) Palamedes vs. 1-6 (ed. 1625).
2) Jaergetyd van wijlen Heer Joh. v. Oldenbarnevelt X.
OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.	401
Er schuilt veel waars in de bewering van Busken Huet, dat 
Vondels dichterlijk genie een Oldenbarnevelt-legende heeft 
doen ontstaan, aan wier bekoring wij, nog na zoovele jaren, 
moeite hebben ons to onttrekken ; de voorstelling van een 
schier afgeleefd grijsaard, die bij het gaan behoefte had aan 
een derden voet ; een denkbeeldig, stokoud Oriek, gemat van 
ouderdom en veertigjarig worstelen 1).
Er waren er echter ook, voor wie Oldenbarnevelt een eer-
zuchtige was, die de hand had uitgestrekt naar de macht van 
den Prins en daardoor zijn eigen val had bewerkt. Deze opvat-
ting kwam in dramatischen vorm tot uiting in Engeland. De 
Engelsche regeering had zich sedert het begin van onzen 
opstand herhaaldelijk met de Nederlandsche zaken ingelaten. 
De theologische twisten tijdens 't Bestand hadden er veel 
belangstelling gevonden. De gezant, Sir Dudley Canton, was 
in het conflict tusschen den landsadvocaat en zijn tegenstan-
ders nauw betrokken geweest. Het nieuws uit Holland wend er 
zelfs in straatliedjes verwerkt 2). In Engeland, waar 't tooneel 
van ouds reageerde op politieke gebeurtenissen, weed binnen 
dnie maanden n~ Oldenbarnevelts terechtstel!ling, en nadat het 
stink eerst door den Lord Mayor van Lo den verboden was 
geweest 3), the Tragedy of Sir ,John Van Oldenbarnavelt ver-
toond, een treurspel dat niet in druk uitkwam, maar thans met 
vrij groote zekerheid aan John Fletcher en Philipp Massinger 
wordt toegeschreven, tijdgenooten van Shakespeare, die meer-
malen historische stof hebben gedramatiseerd. Eerst in de 19de 
eeuw wend het handschrift van dit stuk ontdekt en in den door 
den censor besnoeiden vorm uitgegeven door A. H. Bullen in 
't 2de deel zijner Collection of Old English Plays (1883). 
Bullen is een en al bewondering voor het stuk en getuigt er 
van in zijn voorrede : ,,or fits splendid command of fiery 
dramatic rhetoric it will rank among the masterpieces of 
English dramatic literature".
Hier to laude wend die bewondening gedeeld door Fruin en 
Opzoomer. Fruin bezorgde in 1884 een afzonderlijke uitgave
1) Land van Rembrand II pag. 47.
~) Three Ballads illustrating the History of Holland, ed. bij C H 
Forth, Oxford 1914.
s) Brief van Thomas Locke 14 Aug. 1619 aan Sir Dudley Canton.
402	OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.
van den Engelschen tekst met een belan.grijke voorrede I) ; 
Opzoomer vertaalde dien 't volgend jaar 2). Van hernieuwde 
belangstelling in dit merkwaardige stuk getuigt de onlangs ver-
schenen vertaling van Dr. A. J. Barnouw 3), krachtiger 
en kleurrijker van taal en juister van weergave da'n die 
van Opzoomer, alsmede het doorwrochte proefschrift van 
Mejuffrouw W. P. Frylinck 4). Dit laatste geeft zeer belang-
rijke bijzonderheden omtrent het voor ons Nederlanders zoo 
belangrijke vraagstuk : welke waren de bronnen der schrijvers 
en hoe bepaalden die de teekening der dramatis personae en 
de voorstelling der feiten ? Bovendien voltooide Mej. Frylinck 
de reeds door anderen 5) b~egonnen herstelling van den oor-
spronkelijken tekst, zoodat we thans het stuk met ode door den 
censor geschrapte passages voor ons hebben.
Nog een derde maal leverde 's lands treurspel de stof voor 
een tragedie. Terwijl de beide vorige drama's onder den 
verschen indruk van het ontstellend gebeuren de voorstelling 
geven, die de tij dgenoot er zich van vormde, voelde drie 
eeuwen later opnieuw een dichter zich tot ode stof aangetrok-
ken ; een wijsgeerige geest, die, verre van „het seer van acht-
tien" to willen , , opkrabben", het bracht op het hoogere plan 
der zuiver historische beschouwing. Albert Verwey schreef 
zijn treurspel Johan van Oldenbarnevelt 6), m.i. h~et beste van 
zijn dramatisch dichtwerk, dat grooter waardeering verdiende, 
dan het tot nog toe heeft gevonden. Het verscheen in 1895,
1) The Tragedy of Sir John van Oldenbarnevelt, herdrukt naar A. H. 
Bullen met een inleiding door R. Fruin, 's-Gravenhage, Martinus 
Nijhoff 1884.
De inleiding is ook to vinden in deel IX der Verspreide° Geschri f ten 
p. 110--126.
2) Johan van Oldenbarnevelt, Engelsch treurspel, vertaald door Mr. C. 
W. Opzoomer, 's-Gravenhage 1885.
3) De tragedie van Johan van Oldenbarnevelt, naar het Engelsch van 
John Fletcher en Ph. Massinger, vertaald door Prof. Dr. A. J. Barnouw van 
Columbia University, New-York City, Meulenhof-editie 1922.
') The tragedy of Sir John van Olden Barnavelt, anonymous Elizabethan 
Play, edited from the manuscript with introduction and notes by W. P. 
Frylinck, Amsterdam 1922.
5) o.a. door Dr. H. T. Colenbrander in De Nederlandsche Spectator 
van 1896 p. 231.
6) Johan van Oldenbarnevelt, treurspel door Albert Verwey, Amster-
dam, Scheltema en Holkema's Boekhandel 1895.
OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.	403
maar 't plan er toe had de dichter reeds lang met zich omge-
dragen. Uit zijn kinderjaren was de figuur van Barnevelt hem 
bij.gebleven. Dat dit zoo was, had hij to danken aan zijn vader, 
die zich op 't laatst zijns levens verdiepte in Arends' Geschie-
denis des Vaderlands. In de inleiding van zijn treurspel vraagt 
Verwey een oogenblik onze aandacht voor die herinnering vol 
pieteit : „ Ik zie flog, hoe mijn vader, als een onverschillig 
bezoeker inkwam, met zijn kinderlijke helderheid opschoot uit 
het boek, waar hij zoo heelemaal in was en zei : dat moet je 
lezen van Barnevelt ! dat is volstrekt niet zoo uitgemaakt dat 
fdie slecht was, dat Maurits gelijk had. Het boeit me erg ; hij 
was een groot man, een ongelukkig man. Dat was een ontdekr 
king voor hem. Voor hem, als voor elk lid van de hervormde 
gemeente, was het van kind of een uitgemaakte zaak geweest, 
dat Barnevelt een eerzuchtige, Maurits de redder van land en 
kerk was geweest. Hij zag flu, dat het anders was. En het was 
een van de laatste genietingen van zijn graag liefhebbend 
wezen, dat hij een groot man kon bewonderen, bemedelijden 
en liefhebben, dien men hem altijd had voorgesteld als waardig 
alley goede Christenen haat. „Ik weet niet, of ik het aan deze 
herinnering to danken heb", gaat Verwey voort, „dat Bar-
nevelt mij mijn leven lang is bijgebleven en ik hem, al meei 
over hem lezende, zoo lief ben gaan krijgen, dien dooden, als 
men anders maar levende menschen heeft. 1k ook had op 
school -- een school met den bijbel niet geleerd dan van een 
Barnevelt, die de laatdunkende hater van alle vromen en de 
afgunstige vijand van een edelen Maurits geweest zou zijn. 
Voor mij, op mijn beurt, was het woord van mijn vader een 
openbaring, die stil bleef lichten in mijn toen pas twaalf-
jarigen geest".
Toen in later jaren de dichter in Verwey ontwaakte, klonken 
in zijn hoofd de versregels van zijn drama, stoute woorden, 
die zijn held van het schavot zou neerhameren op zijn haters. 
En flog weer later rees voor zijn dichteroog het imponeerend 
beeld van , ,den weelderigen trotschaard, die zijn handen niet 
wou wasschen dan in gouden schalen, maar stoicijn en idealist 
genoeg was om den roestigen bijl niet to vreezen voor zijn 
rustigen hals".
Weer ouder geworden, vond hij die stoute woorden niet 
meer noodig en trots en weelde achtte hij een to wereldsche
404	OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.
omkleeding voor de heldenfiguur, die hij way gaan bowon-
deren om gansch andere dingen : „om den rustigen geaest, het 
verstrekkend verstand en de onomkoopbaarheid van zijn 
burgerdeugd". Toegerust met die eigenschappen is de schoone 
Oidenbarneveltfiguur, die hij in zijn treurspel heeft geschapen, 
in wien we die grootheid en aandoenlijkheid aanschouwen van 
zijn strijd en van zijn sterven voor den staat, dien hij had 
gesticht. En in het omscheppen der historie tot tragedie zag 
de dichter van drie eeuwen later, wat de tijdgenoot, bevangen 
in het storende detail, niet kon zien : hoe de tragische werking 
voortsproot uit 't historisch gegeven zelf. . De staat door Olden-
barnevelt gesticht was hem ontgroeid. De landsadvocaat werd 
veroordeeld, zooals hij het zelf in den laatsten nacht van zijn 
leven uitdrukte „naar andere staatsmaximen dan die in zijn 
tijd gegolden hadden".	Bij Verwey
„De Tijd, mijn Tijd, de Tijd des Zwijgers, heel de 
Wereld van toen wankelt, en nu dit mijn 
Oud hoofd daar 't hoofd van is, valt dat eerst.
Vindt ge 't
Vreemd, dat een rijk na 't andere komt ? Het leven 
Leert het, d'Historie toont het, ik beleef 't. 
Ik deed recht, maar 't recht van mijn tijd. Nu is 't 
Geen recht meer, flu mijn hoogst recht onrecht werd".
II.
De vermoorde onschuld ; de eerzuchtige die door hoovaardij 
verdwaasd zijn eigen val bewerkt ; de staatsman, die in de 
onvermijdelijke botsing van tweeerlei staatsrecht ondergaat ; 
dat heeft het treurspel beurtelings van Oldenbarnevelt gemaakt.
Vondel, de lyrisch-bewogene, die slechts een kant van dee 
zaak zag, maar niet de diepte van het conflict peilde, vond van 
's lands treurspel den tegenhanger in een episode uit den 
Trojaanschen oorlog, de geschiedenis van Palamedes, een 
der aanvoerders van 't Grieksche leger, die door de intrigues 
van zijn doodsvijand Ulysses er van verdacht wordt zich door 
de Trojanen to hebben laten omkoopen en op die enkele ver-
dachtmaking wordt gesteenigd. Deze episode, door Ovidius 
in zijn Metamorphoses verhaald, werd reads door Euripides 
gedramatiseerd om de Atheners hun handelwijze tegenover 
Socrates to verwijten. De lange monoloog van 't eerste bedrijf 
vult Vondel met duidelijke toespelingen. Bitter beklaagt zich
OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.	405
Palamedes--Oldenbarnevelt over de ondankbaarheid en wisr-
pelturigheid van het yolk, dat hem van 't laagste verraad 
beschuldigt. Maar hij weet er het persoonlijke drijven achter 
van een machtig tegenstander, Ulysses, koning van Ithaka, 
(Francois Aerssen) wiens plannen hij dwarsboomde en die 
geen middel onbeproefd zal laten om hem to doen vallen.
In 't tweede bedrij f verschijnen twee helsche machten 
Megeer en Sisiphus, die Ulysses :bijstaan om zijn plannen ten 
uitvoer to brengen. In een Broom doet Sisiphus Ulysses een 
eenvoudig middel aan de hand om zijn vijand uit den weg to 
ruimen. Het yolk, door den priester Calchas en zijn aanhan-
gers tegen Palamedes opgestookt en van zijn ontrouw aan de
goden overtuigd, zal gemakkelijk gelooven aan zijn schuld, 
wanneer hij van nog erger dingen, van landverraad, wordt 
beschuldigd. Agamemnon (Maurits) en zijn broeder Menelaus 
(Frederik Hendrik) door Palamedes' invloed tot legerbevel-
hebbers benoemd, hechten geloof aan den eveneens uitge-
strooiden laster, als zou Palamedes hen beiden weer van de 
oppermacht willen berooven en Achilles in hun plaats ver-
heffen. In overleg met een der andere veldoversten, Diomedes 
(Willem Lodewijk) brengt Ulysses zijn plan ten uitvoer. Op 
de plek, waar Palamedes zijn legerplaats heeaft gehad, wordt een 
pot met goudstukken in den grond begraven ; aan hem zelf 
wordt een brief gericht, waarin de hand en het zegel van den 
Trojaanschen koning Priamus zijn nagebootst en waarin deze 
een poging doet om Palamedes om to koopen. Een gevangen 
Trojaansche soldaat zal den brief aan Palamedes brengen ; 
dock voordat hij zich van die opdracht heeft gekweten, moet 
Diomedes then bode oplichten ; hem brief en ring ontnemen en 
deze als bewijzen van Palamedes' verraad aan het leger 
toonen. De pot met goudstukken in Palamedes' vroegere leger 
plaats gevonden, zal elken twijfel aan zijn onsehuld onmoge-
lijk maken.
Bij den aanvang van 't derde bedrijf brengt Diomedes den 
ondersehepten brief aan Agamemnon en dadelijk last deze den 
krijgsraad bijeenroepen. Van Palamedes' schuld zijn allen 
overtuigd. Ajax (Frederik Hendrik) en Nestor (de raadsheer 
Junius) alleen verdedigen hem. Nestor wijst op 't voordeel, 
Bat de Trojanen van de verdeeldheid der Grieken zullen heb-
ben ; Ajax toont, Bat hij het schelmstuk doorziet. Op voorstel
406	OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.
van Ulysses wordt besloten een nader onderzoek in to stellen 
en Palamedes' vijanden worden met die task belast. 't Spreekt 
van zeif, dat de uitkomst niet antders dan de veroordeeling 
van Palamedes kan ten gevolge hebben. Terwijl de krijgsraad 
nog beraadslaagt wat zijn straf zal zijn, komt het door Caichas 
opgestookte yolk de rechtszaal binnen en eischt de doodstraf, 
die dan ook aan den trouwen dienaar van den staat wordt 
voltrokken.
Zoo heeft Vondel met de zwartste kleuren de onrechtvaar-
digheid geschiklerd, waartoe haat en partijzucht de Grieken, 
maar ook zijn eigen landgenooten hadden gebracht. Vandaar 
de vele toespelingen op staatkundige en kerkelijke tijdsomstan-
digheden, de overeenkomst tusschen de personen van zijn stuk 
en de schuldigen in het Barnevelt-drama. Echter heeft Brandt 
er vaor gewaarschuwd „dat wie neuswijs in alle persoonadien, 
vaarsen en woorden geheimenissen wil soecken, zigh zal be-
droogen vinden". Want de dichter heeft verscheidene dingen 
in zijn treurspel gebracht, die slechts op den Griekschen 
Palamedes betrekking hebben en het gevolg hiervan is, dat 
men zich, zooals van Lennep 't uitdrukt , , gestadig in een 
twijfelachtigen, dobberenden toestand bevindt, dat men niet 
weet of men zich in gedachten naar 't Grieksche leger voor 
Troje of naar 't Holland der 17de eeuw verplaatsen moet".
Brandt heeft de bijzonderheden, die hij o.a. van Vondel zelf 
to weten was gekomen, zorgvuldig opgeteekend en als aan-
teekeningen gegeven bij de zoogenaamde Amersfoortsche uit-
gaven (1705, 1707 en 1736). Daaruit blijkt, dat met de 
priestess Caichas en Euripylus de heftige Contra-Remonstrant-
sche predikanten zijn bedoeld, met Priamus, Hecuba en de rei 
der Trojaansehe maagden, Albertus en Isabella, de aartsher-
togen, en de Spaansche partij. De verhef fin,g van Achilles ziet 
mogelijk op Philips Willem, Oranje's oudsten zoon, „want 
hier werden de Remonstranten mede beschuldigt", zegt 
Brandt. De voornaamste toespelingen op Olsdenbarnevelts 
geschiedenis vin+den we, behalve in den aanvangsmonoloog, ook 
in de alleenspraak van 't derde bedrijf, waarvoor Vondel 
bijzonderheden ontleende aan Barnevelt's Remonstrantie, in 
April 1618 tot ode Staten van Holland gericht en toen in druk 
verschenen.
Hoe groot de rol was, die de godsdienstkwestie in de
OLDENPARNEVELT ALS TREURSPELHELD.	407
gebeurtenissen van 1618 heeft gespeeld, last Von~del herhaal-
delijk uitkomen. Ulysses zegt van Palamedes' zaak
• .. ook heeft mer in betrokken 
't Verschil van kerckenplight, de macht van 't geestlijck hot 
En 't geen den dienst betreft der Goden 1).
En van beteekenis zijn Calchas' woorden
„Wij sijn de fackels om een land in lichten brand to stellen. 
...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...
... en geen Monarch soo gaeuw 
Sun heyr brengt op de been, als wij het woeste graeuw" 2).
Een toespeling op ide synade-kwestie en op de waardgelders 
ligt in Calchas' beschuldiging
„Hij streckte door gesagh der nieuwigheden stut,
Afslaende een wettige versaemeling van paepen,
En brengende om syn tent vreemd krijgsvolk in de wapen 
Sells buiten 's veldheers last" 3) .
Zoo overwoekert het politieke detail de dramatische concep-
tie, maar toont ons tevens Vondel geharnast voor ~de zaak, die 
hij verdedigt.
Een geheel ander stuk dan Vondels onspeelbare politieke 
allegoric is het realistische Engelsche treurspel van Fletcher 
en Massinger, met sterke speelscenes, die de handeling houden 
binnen de vormen van 't werkelijk gebeuren. Hier is een eer-
zuchtige de hoofdpersoon, die zich schuldig maakt aan land-
verraad en den zelfmoord van Ledenberg op zijn geweten 
heeft. Aan dezen Oldenbarnevelt is het gelukt de macht van 
.een vorst in de republiek to verkrijgen
,,In dertig jaren (slechts den naam van koning 
Bezat ge niet, maar uw volstrekte macht
Was even groot) werd niet een man gebruikt 
In staatsambt, in bestuur of ambassade, 
Niemand gebracht tot eer of schat, die niet 
Door uw gedoogen klom..." 4).

1) Palamedes vs. 520-523.
2) Palamedes vs. 983-986.
3) Palamedes vs. 1018-1021.
') Eerste tooneel, eerste bedrijf. Ik citeer uit de vertaling van Dr. Bar-
nouw, die de eigenaardigheden van 't origineel tot hun voile recht doers 
komen, vooral ook door de archaistische tint, die de taal der overzetting 
heeft gekregen.
1926 II.	27
408	OLDENBARN EVELT ALS TREURSPELHELD.
Aldus zegt het Moersbergen, als Oldenbarnevelt van hem en 
andere vertrouweiingen, o.a. ide Oroot en Ledenberg, moet 
hooren, dat zijn glorie is gaan tanen voor den opkomen'den 
roem van Maurits en dat hij in de achting en liefde des yolks 
thans ver beneden 'dezen staat. Dit vervult hem met afgunst 
en liever dan er in to berusten dat de oogst, waarvoor hij 
zwoegde, een tinder verrijkt,
..l zal het ondankbaar land, dit lage yolk 
Weten, dat hij die Spanjes plannen dweerste, 
Zijn donkerst wroeten tegenmijnde, en maakte 
Den staat tot wat hij is, 't al kan ontmaken
Eer hij dus smaadlijk val ".
Hij maakt nu gemeene zaak met de oproerige secte der 
Arminianen en machtigt ze om nieuwe soldaten, zoogenaamde 
waardgelders, in dienst to nemnen en daarmnede hex krijgsvolk 
van den Prins to trotseeren. Hij zelf durft zoover to gaan 
Maurits uit de vergadering van den staatsraad to weren door 
de leden voor 's Prinsen heerschzucht to waarschuwen
...Is zooveel bloed gestort
Tot voorstand onzer vrijheid, trouw ontzeid
(Hoe wetttig, staat niet nu hier to onderzoeken)
Aan Spanje, opdat ge u slaafsch den nek zoudt buigen 
Voor een, die enkel is wat wij hem maakten ?" 1).
Als Maurits de vergadering wil binnengaan om mede to 
beraadsla-gen over den eed, dien hij en zijn krijgsvolk moeten 
afleggen, ziet hij zich door de wachten de toegang geweigerd. 
Ondanks de heftige verontwaardiging van zijn gevolg en zijn 
neef Willem Lodewijk, onderwerpt de Prins zich. Verzet tegen 
wat de heeren van den raad bevelen acht hij ongeoorloofd. 
Maar als de zitting is geeindigd, verzoekt hij opheldering over 
den hem aangedanen smaad en weet de beschuldiging van 
gezagsaanmatiging, die de landsadvocaat tegen hem inbrengt, 
niet slechts geheel to ontzenuwen, maar op dezen zelf of to 
wentelen, zoodat na diens vertrek de meeste leden van mee-
ning veranderen en inzien hoe noodig en rechtvaardig een 
sterke tegenstoot is. Zij dragen nu den Prins op in Utrecht 
en overal elders de waardgelders of to danken.
Het tweede bedrij f speelt in Utrecht, waar Maurits, bij ge-
staan door 't grootendeels Engelsche garnizoen, zich van die
1) 2de tooneel, eerste bedrij f .
OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.	409
last kwijt en de nieuwe vendels „die fraaie banjaarts goed 
voor verraad" .ontwapent. Ledenberg wordt gevankelijk naar 
den Haag gevoerd. oldenbarnevelt hoort in 't volgende bedrijf 
deze ontstellende tijding van zijn zoon Willem van Stouten-
burg, lets ergers kon niet gebeuren. Ledenberg en Moers^ 
bergen zijn met de geheime plannen bekend ; Moersbergen is 
gevlucht, maar door pijniging schijnt Ledenberg reeds tot een 
gedeeltelijke bekentenis to zijn gebracht.
Een ding staat nu bij Barnevelt vast : die vertrouwde moet 
uit den weg geruimd eer hij nog meer verklapt. Hard en 
cynisch zet hij zich over alle gemoedsbezwaren heen ; elk 
gedijlijk mi.d-del kan immers dienen voor wie niet onder 
heiligen maar boozen leeft ?
„En thans staat immers apes op het spel ? 
Nu, Barnevelt, treedt ge een hachlijk pad,
Het hardst en doornigst, 't moist uw lot bepalend, 
Dat ge in uw zorgvol levee immer gingt. 
Mij n meesterstuk is in de maak. Zoo 't lukke 
En zijn beslag krijg', zooals ik het moil, 
Twijfel ik niet of, een komeet gelijk, 
Schitter ik op tot nieuwen wondren brand
En al mijn haters tot een wis bedrrf" 1).
Hij weet toegang to verkrijgen tot de gevangenis, verwijt 
Ledenberg zijn onhandig optre~den in Utrecht, zijn ontrouw 
aan hue zaak, die hue val verzekert en wijst hens er op, dat 
er voor hen beiden geen seders uitweg mogelijk is dan vrij-
willig in den dood to gaan. De stoische redenen, waarrnee die 
zelfzuchtige raad worth omkleed ; de verheerlijking van do eer 
boven 't levee, overtuigen den ongelukkigen Ledenberg en 
nog dienzelfden awed brengt hij zich in 't bijzijn van zijn 
slapend zoontje, dat bij zijn vader in de gevangenis is mogen 
blijven, om 't levee. B ij 't vernemen flier tijding breekt de 
hevige spanning, waarin Oldenbarneveit sin=ds zijn bezoek aan 
de gevangenis verkeerde, aan de somberste overpeinzingen 
ten proof
„lk most bier blijven steken, buiten redding, 
Moet al mijn roem in donkey zien vervagen, 
En met mijn roem verijlen tot een niet, 
Gelijk een damp vervluchtigt. 'k Blijf niet gaaf, 
De barst is al to diep. Wat deed ik dan
1) Ode tooneel, 3de bedrijf.
410	OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.
Dat 'k niet verantwoord ?... .
...1k wankel hier.
Een slechte roep bezwaart me en treks me neer 
De diepte in om niet weer op to staan... " 1).
Loch aan die twiifel en kleinmoedighei'd is nu een einde. 
Ledenberg is dood en geen •enkel schriftelijk stuk is er om 
hem van schuld to overtuigen. „Breng mij den wijn !" roepi 
hij uit,
„'k erken flu dat, in spijt 
Van de oppositie van mijn haters, 'n wijze 
Zijn eigen lot spins en het zelf verzekert...' 1)•
Die zelfverzekerdhei+d zal echter van korten duur zijn. Juist 
de zelfmoord van Ledenberg duet vermoeden, dat slechts 't 
besef eener zware schuld tot zulk een wanhopige daa'd heeft 
kunnen voeren. Reeds sender immers zinspeelde Maurits op 
schandelijke geruchten
,,...1k west ietwat
Dat 'k wenschte, dat ik nimmer had vernomen 
En dat, zoo ik het uitsprak naar mij de eerbied 
En plicht, die ik den staat versehuld, bevelen 
U dunken zal uit eigen wrok to spruiten
En niet uit vromen ijver" 1).
Bovendien is de bekentenis van Ledenberg uiterst bezwa-
rend geweest ; het zal dus noodig zijn het onderzoek met 
kracht voort to zetten. Gevaar voor burgerkrijg is daarbij niet 
to vermijden ; want „west ge niet", zegt een der leden van 
den raad tot Maurits
,,...west ge niet hoe groot een aanhang 
Diet macht van liefde Oldenbarnevelt 
In heel het land omzwermt ?.. . 
En Grotius heeft men luide hooren zeggen 
(Een man van ongemeenen slag, die meetelt) 
Dat als wij Barnevelt gevangen namen 
Hij Hof en Statenzaal zou laaien doen
En meet uw bloed en 't ons dien brand zou wijden" Z) .
Maurits gaat evenwel voort de noodige maatregelen to 
nemnen ; de Engelsche vendels worden naar den Ha.ag ont-
boden, Moersbergen op zijn lanidgoed in westfalen gevangen 
genomen en ook de landsadvocaat zelf in verzekerde bewaring 
gesteld. 'leidra volgt 't verhoor. De confessies van Ledenberg
1) 3de tooneel, 4de bedrij f. 
2) 2de tooneel, 4de bedrij f.
OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.	411
en den Arminiaanschen geestelijke Taurinus worden hem 
voorgelezen. Zij houden in, dat de Arminiaansche fractie en 
hij, haar hoofd, ode eenheid van den staat hebben willen ver-
breken, den godsdienst hebben willen veranderen; daarvoor 
zonder goedkeuring van de Staten-Generaal 3000 Arminiaan-
sche soldaten op de been hebben gebracht, den Prins hebben 
willen degradeeren, de bevolking der steden, die zich zouden 
verzetten, ombrengen en indien dat alien niet gelukte, zou men 
zich in de armen werpen eener vreemde mogendheid, Spanje 
of Brabant, en aan deze een viertal steden Utrecht, Nijmegen, 
Bergen op Zoom en den Brie! uitleveren. ®l~denbarnevelt 
loochent a11es. Met klem van redenen betuigt hij zijn onschuld ; 
somt al de diensten op, die hij den lands heeft bewezen, zijn 
onderhandelingen met vreemde vorsten om steun voor de 
jonge republiek, de inlossing der Engelsche pandsteden, enz. 
Geconfronteerd met Moersbergen, die hem den jammer ver-
wijt, waarin zijn dolls plannen hen alien stortten, ontstelt hij 
eerst, maar blijft hardnekkig zijn onschuld volhouden, zelfs 
als de bewijsstukken hem worden voorgelegd, dat hij het was, 
die de nieuwe eompagnieen wierf en de oude aan 't gezag der 
Staten-Generaal onttrok, de degradatie van Maurits besloot
om 't land to ontwrichten „dat met min gevaar de uitheemsche 
vijand konde binnenkomen".
Oldenbarnevelt heeft niets dan een hoogmoedige glimlach 
voor die beschuldigingen, verklaart de bewijsstukken voor ver-
valscht en de heels omhaal van jurisdictie slechts een middel 
om hem en de republiek ten val to brengen en den weg to 
effenen tot het absoluut gezag van een ander. Met een toe-
speling op den ondergang der Romeinsche republiek, besluit 
hij die bedekte waarschuwing tegen Maurits
„Waar vaak mijn stemme klonk en zoo mijn leven
U immer vruchten droeg van goeden raad
Mag 't niet onvruchtbaar zijn to letster uur. 
octavius, toen hij 't keizerschap begeerde 
En trappen wilds op den nek van Rome 
En al haar oude vrijheen, koos dien weg, 
Dien een flu tegen u kiest. Want toen Cato 
En iedre wijze ziel dood was, of balling,
Die hem had durven tegenstaan, toen greep hij 
Het absoluut gezag. Zoo gaat het hier 
En ik voorspel u : ik, die heb geleefd 
En sterven zal vrij man, zal in mijn assche
412	OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.
U hooren zuchten en mij wederwenschen.
En ziende, maar to last, hoe dit bewind 
Werd tot een monarchic, schreit ge vergeefs 
En wenscht ge Oldenbarnevelt weerom.
Voer me flu, waar ge wilt. Maak spoed met 't vonnis, 
Dat 's alles wat ik vraag, ik ben gereed" 1).
Onderwijl trotseeren de aanhangers van den advocaat ode 
tegenpartij door den meiboom to planten voor Oldenbarnevelts 
huffs. Zijn familie tracht hem een briefje to doen toekomen in 
een peer verstopt, waarin staat, dat hij nog genoeg vrienden 
heeft en niet moet wanhopen. De provoost der gevangenis 
onderschept 't briefje, brengt het aan den Prins, die nu zijn 
gematigde hooding last varen en er op aandringt, dat het von-
nis zal worden uitgesproken tegen de schuidigen, in ode eerste 
plaats tegen den advocaat. Dan zal er een voorbeeki zijn ge-
steld, zegt de Prins,
„En al wie stookt tegen 't gemeenebest 
Leere aan dezen man, dus hoop in jaren, 
Hooger in rijkdom en autoriteit 
En weergaloos in 's werelds politick,
Dat Een daar is omhoog, die 't wijste plan 
Indien 't ten kwade strekt, verijdlen kan" 2).
Vergeefs komen de gezanten van Hendrik IV van Frankrijk 
voor den advocaat pleiten; het vonnis wordt aan hem vol-
trokken. Aan het tooneel der terechtstelling gaat een comisch-
bizarre scene vooraf, een ontmoeting tusschen den Leidschen, 
den Haarlemschen en den Utrechtschen beul, „hongerige 
gieren, die karwei hebben geroken" ; ze gaan dobbelen wie 
het buitenkansje zal hebben een zoo aanzienlijke hals to kerven. 
Tot het oogenblik, dat ode zwaardslag valt, blij ft Oldenbar-
nevelts hooding vast en fier ; „met Romeinsch vertoon van 
sterkte", zooals een der omstanders opmerkt. Hex stuk ein-
digt met het teekenende afscheidswoord, door een der raadsr 
leden, die de terechtstelling bijwoont, uitgesproken
„Vaarwel, groot hart, dat van zoo hooge vie!. 
Dit is de kuur voor de eerzuchtskranke ziel".
De Engelsche dichters hebben van deze eerzuchtskranke 
ziel een krachtige tooneelfiguur weten to maken en van hun 
spel een drama van niet zelden Shakesperiaansche werking.
1) 5de tooneel, 4de bedrij f. 
$) 1 ste tooneel, 5de bedrij f .
OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.	413
Terwijl we in Von~dels stuk van 't eerste oogenblik of gevoe-
len, dat de ondergang van het onschuldig slachtoffer onver-
mijdelijk is, houdt het Engelsche stuk ons in ademlooze span-
ping omtrent den afloop.
Immers, de onbuigzame geest, die voor geen middel terug-
deinst om to ontworstelen aan den greep van het lot, staat na 
Lodenbergs zelfmoord op 't punt overwinnaar to blijven ; 
to meer ,daar zijn tegenstanders aanvankelijk den burgerkrijg 
niet aandurven. Tot op 't laatst is de kans van redding niet 
uitgesloten ; door Maurits en door de leden van den Staatsraad 
wordt nog op genade gezinspeeFd. Langs de lijn Bier wisse-
lende kansen words onze gespannen aandacht gevoerd naar 
de tragische ontknooping.
Een bezwaar tegen de dramatische conceptie der Engelsche 
schrijvers is gerezen bij Fruin, die meent dat de handeling 
slecht gemotiveerd is en om 'die reden de heele geschiedenis 
onwaarschijnlijk. Volgens Fruin heeft Oldenbarnevelt in 't 
stuk geen aanleiding zich to gedragen gelijk hij ~doet. Hij ver-
neemt, dat zijn populariteit vermjndert is en men Maurits 
boven hem stelt. Dit does hem alles op 't spel zetten „de arbeid 
van heel een leven zwoeg-ens gaat hij neertrappen". Fruin zegt
„Zijn roekeloosheid ware nog to begrijpen, indien het zijn macht in 
plaats van zijn roem gold, indien hij gevaar liep van door den Prins op 
zij gesehoven to worden. Maar in de tragedie bestaat daarvoor geen vrees. 
De Prins is met zijn plants in de republiek tevreden en vrij van zelfzucht. 
De advocaat kan blijven die hij is, zoo hij aan Maurits slechts den ijdelen 
roem en de liefde van 't yolk guns. Nu hij dit niet kan, zijn de middelen, 
die hij aangrijpt, al zeer vreemd gekozen en moeten noodzakelijk hun 
doel missen. Hij spans samen met de door velen geminachte Arminianen 
en stookt ze op, vreemd krijgsvolk in dienst to nemen, waardoor hij zijn
populariteit toch kwalijk herwinnen zal".
Barnouw heeft terecht opgemerkt
dat het niet de vraag is, of wij in Maurits' houding een toeleg ontdekken, 
die den staatsman tot zijn roekeloosheid kon tarten ; het is genoeg, dat 
deze zelf er dien in meende to zien. Al oordeelen wij, dat in de tragedie 
daarvoor geen vrees bestaat, die vrees bestaat in Barnevelt zelf. Hij 
gelooft, naar de voorstelling der beide dichters, dat Maurits staat naar de 
monarchic ; in diens populairiteit bij het leger ziet hij een prikkel voor 
die eerzucht en een middel tot haar voldoening. Gekrenkte hoogmoed en 
afgunst op den ondankbare, dien hij had grootgemaakt, zweepen den in 
zijn roem bedreigden staatsman tot de waanzinnige samenspanning, die
hem het hoofd kost.
Het wil mij voorkomen, dat beide geleerden uit 't oog heb-
414	OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.
ban verloren, dat we hier niet to doen hebben met een vrije 
dramatische conceptie ; dat de tragische figuur hier niet de 
grootsche visie is eener scheppende fantasia. Fletcher en 
Massinger hebben hu,n treurspel eenvoudig gebouwd op de 
hun uit Holland geleverde stof. Hun bronnen, in de eerste 
plaats de pamfletten, gaven hun een eerzuchtige to zien, een 
staatsman van groote bekwaamheid, een krachtige figuur, die 
hat land onschatbare diensten had bewezen, maar die zijn val 
verdiende, omdat hij uit eerzucht tegen den Prins en zijn eigen 
land complotteerde. Mej. Frijlinck heeft in haar dissertatie 
aangetoond, dat de Engelsche schrijvers, zoowel voor hun 
intrigue als voor de voorstelling van Barnevelts karakter, stark 
onder den lnvloed dier bronnen stonden, vooral van de 
34 punten der acte van beschuldiging, die onder den titel 
Arraignment of John van Olden Barnavelt in 't Engelsch 
verscheen. Andere gegevens verschaften Barnevelts Apologia, 
zooals die via 't Latijn in 't Engelsch ward over-gebracht en 
van venijnige kantteekeningen voorzien door den Frankforter 
predikant Robert Holderus, een vurig Calvinist, f el hater 
van al wat Arminiaansch was; verder 't vuile pamflet de Gul-
den Legende van den nieuwen St. Jan, eveneens in 't Engelsch 
vertaald en News out of Holland concerning Barnavelt and 
his fellow-prisoners. In al daze pamfletten wordt Barnavelt als 
uiterst ambitieus en heerschzuchtig, de Prins daarentegen als 
grootmoedig, edel en deugdzaam voorgesteld ; eigenschappen, 
die de figuur van Maurits in 't Engelsche stuk eveneens 
vertoont.
Het moat tot ear van Fletcher en Massinger worden gezegd, 
dat ze zich, al geloofden ze door de strengheid van 't vonnis 
aan zijn schuld, weinig hebben laten beinvloeden door de 
schandelijke persoonlijke aantijgingen in ode kantteekeningen 
van Holderus en de Gulden Legende van den nieuwen St. Jan, 
de vuile lasterpraatjes over Oldenbarnevelts vrouw en kin-
deren en over het Spaansche goud 1) . Wel zijn in de rechts^-
geding-scenes de beschuldigingen geheel geformuleerd naar
1) Trouwens de beschuldiging van landverraad ward gewaagd niet in 
hat vonnis, maar in den begeleidenden brief, waarmee dit namens de Staten-
Generaal aan de Staten der provincies ward gezonden en maar geinsinueerd 
dan uitgesproken. Zie Fruin, Verspreide Geschriften IX, p. 108. De ver-
taling van dien brief ward tegelijk met hat vertaalde vonnis gepubliceerd.
OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.	415
die in the Arraignment en is b.v. de hatelijke uitlating tegen 
Maurits (die op zijn bevel niet in den raad mag worden 
toegelaten )
„Door dezen smaad heb 'k den voet op zijn nek, 
Eerlang zet 'k ook den ander op zijn hoofd 
En trap hem diep in de aard..."

woordelijk uit de Gulden Legende overgenomen. Maar overi-
gens geldt met alle recht van de Engelsche schrijvers Bullens 
getuigenis ,,they are to be commended in that they saw partially 
through the mists of popular error and prejudice, that they 
refused to accept a carricature portrait and proclaimed in 
unmistakable accents the nobility of the fallen advocate".
Een andere vraag is, of de Engelsche schrijvers zagen, waar 
't om ging ; of zij de diepte peilden van de groote tegenstel-
lingen in dit rampzalig gebeuren. En dat is zeer zeker niet 't 
geval. Hoe zoulden ze dat als vreemdelingen, die de noodige 
kennis van onzen staat en zijn bestuurscolleges misten, ook 
hebben gekund ? Het gros der landgenooten van den gevallen 
staatsman vermocht het immers evenmin. Voor de Calvinis-
tische burgers was Oldenbarnevelt eenvoudig de man, die 
Maurits wilde ver,dringen en gemeene zaak maakte met -de 
oproerige Arminianen. Door Engelsche officieren en soldaten, 
die uit de Nederlandsche garnizoenen terugkwamen, of door 
schippers en kooplieden konden dergelijke voorstellingen in 
Engeland gewekt worden. Ire verdere bijzonderheden, Leden-
bergs zelfmoord in de gevangenis, de gevangenneming van 
Moersbergen op de jacht, het planten van den meiboom voor 
Oldenbarnevelts huffs, werden door de bekwame hand van 
Fletcher 1) tot pakkende speelscenes om,geschapen, al moet 
gezegd worden, dat zij door die romantische bontheid van het 
gebeuren de aandacht to veel van de hoof;dhan.deling aftrekken 
en door hun gewoon, alledaagsch proza de tragische sfeer niet 
zuiver meer doen aanvoelen. In dit opzicht vertoont 't stuk 
dezer beide Engelsche schrijvers een merkwaardige overeen-
komst met het drie eeuwen jonger,e historische spel Saint 
,Joan van hun landgenoot Bernard Shaw.
x) Zie over het vermoedelijk aandeel der beide schrijvers aan de 
eompositie de inleiding v. Barnouws vertaling en de dissertatie van Mej. 
Frijlinck.
416	OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.
IV.

Het verwijt, het tragische to hebben neergehaald in de sfeer 
van het alledaagsche, treft zeer zeker niet het treurspel van 
Albert Verwey. Niets verstoort hier de zware ernst der tragiek. 
Nauw hangt dit samen met een ander opmerkelijk versehil 
tusschen beide stukken. Terwijl het Engelsche ons boeit door 
uiterlijkheden, treft en ontroert dat van Verwey door een 
verinnerlijking van het gegeven, die uiterlijke actie kan ont-
beren. Het is het eigenaardige, vaak ook het moeilijke van 
Verwey's poezie, 'dat zij uiting is van geestelijk leven ; niet in 
de eerste plaats op het zinnelijk bekorende is haar streven 
gericht. Zoo ook hier. Dezelfde tafreelen als in 't Engelsche 
treurspel, de zelfmoord van Ledenberg bij zijn slapend zoontje, 
de gevangenneming van Moersbergen in het Munstersche, het 
planten van den meiboom trouwens alle historisch geeft 
ook Verwey. Doch ze zijn soberder gehouden, missen het 
kleurige detail, treden terug voor de ontwikkeling der hoofd-
gedachte. Wat het treurspel daardoor aan actie to kort komt, 
wordt vergoed door een innerlijke bewogenheid, een spanning 
van gevoel en gedachte, 'die het tragische to zuiverder doet 
aanvoelen. Tot de treffendste tooneelen in dat opzicht, door-
huiverd van ontroering, elk zinvol woord een centrum van 
emotie, behoort de dialoog tussehen Oldenbarnevelts vrouw 
en zijn schoonzoon, die haar mededeelt, welke uitwerking de 
inhechtenisneming van den landsadvocaat op de Hollandsche 
statenvergadering had
De vrouw van Barnevelt 
Schoonzoon, 
de Staten?
Schoonzoon: 
Ja moeder.
Vrouw
En wat doen zij ?
Schoonzoon: 
N lets.
Vrouw
Niets ?
Schoonzoon: 
Niets.
Gij komt
uit de vergadering van
OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.	417
Toen niet hijzelf kwam, maar de tijding, zaten
We een wij 1 verslagen, totdat den het hoofd 
Ophief en zei : Vrienden, wat doen ? Een ander
Wat doen ? - Wij hebben omen mond niet, hoofd niet, handers 
Niet - sprak daar een van doen ? En toen begon 
Een zacht beraadslaan, als van beesten onder 
Een onweer aan een slootkant. Maar wat d'een zei 
Vervloeide in 't woord van d'ander. A1 to ontdaan 
Orolde de toorn ; - de bangheid met een stuip 
Ontstelde om 't weerwoord. Onmacht lag als lood 
En woog als wolk om al de leden. Eindlijk 
Dreven de stoutsten dat een uitschot ging 
Tot Maurits, tot de Staten, met de vraag 
Dat d'Advocaat gesteld worde onder 't recht 
Van Holland. Tam en angstig. Hij was zoozeer 
't Hoofd dat de Staten, een hoofdlooze romp, 
Besluitloos staan, bang dat baldaadge hand 
Hen ganschlijk omstoot. Neen, moeder, wacht niets, 
Niets van de staten. Wie dit dorst bestaan, 
Barnevelt aanslaan, vreest dees Staten niet, 
Die werden wat zij zijn door Barnevelt.
Barnevelts vrouw
Wee dan uw armen vader. Bid voor hem 1) .

Niet minder aangrijpen.d is het tooneel waar Oldenbarnevelt 
voor zijn rechters verschijnt. In een zaal op 't Binnenhof zit-
ten zij hun gevallen tegenstand,er of to wachten, d,e meeste 
vol persoonlijke wrok. W~eldra zullen ze hem als gevangene 
voor zich zien staan, staan, ondanks zijn hooge jaren, naar 
ou-d gebruik. Reeds in de eenvoudige tooneelaanwijzing trilt 
{de spanning
„Als de deur opengaat komt Barnevelt, op zijn stokje leunend, binnen, 
langzaam, de rechters star aanziend, den voor een, maar zonder verdere 
uitdrukking. Terwijl hij nadert rijst, verlegen, de voorzitter op uit zijn 
stoel ; de anderen volgen. Barnevelt gaat door tussehen twee rijen van 
rechters, die zich buigen, neemt plaats in den fauteuil die in 't midden 
staat. Bij zijn eerste woorden draagt de Bode een stoel aan voor een der 
rechters, die er geen heeft ".
Het tooneel, dat thans volgt, raakt de kern van het conflict. 
Allereerst Oldenbarnevelts vraag naar den lastbrief der rech-
ters. Met welk recht verleenden de Staten-Oeneraal hun die 
om een dienaar van Holland en West-Friesland to verhooren? 
Dan wordt uitvoerig de acte van beschuldiging geformuleerd 
en Barnevelts weerlegging, zoodat scherp de beide standpun-
1) 3de tooneel, 3de bedrij f.
418	OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.
ten uitkomen. Verwey had ze ons reeds doen kennen in het 
gansche verloop der handeling. In tegenstelling met de 
Palamedes en met 't Engelsche stuk komt bij hem eerst 
Maurits aan 't wooed tot verdedi.ging van 't zijne. Hij doet dit, 
als hij met zijn neef Willem Lodewijk, den predikant Bogey-
man en eenige leden der Staten-Generaal uit de Kloosterkerk 
komt. Hun gesprek herdenkt de moeilijke beginjaren van den 
opstand, toen de adel grootendeels tot Spanje overliep en de 
poorters, de aanhangers van 't rechtzinnig geloof, de keen van 
's Prinsen partij vormden. De stuwkracht waren toen de uit-
gewekenen, die huisraad en kostbaarheden verkochten en alles 
voor de zaak der geloofsvrijheid over hadden. De lauwen, 
veelal de regeerende klasse die thuis bleef, plukten de vruch-
ten der overwinning en thans zou een van die oud-regenten, 
van die libertijnen, die de ambten bleven bekleeden, het her-
vormd yolk en Oranje uiteenscheuren en boven hen, in hun 
eigen staat, een krachtloos rijk vestigen,
„geloofloos, geestloos, dat
Spanje uiteenblaast als een kaartenhuis, 
... Daarvoor heb ik niet
In 't hart 't geloof, op zij dit zwaard, in 't boek 
Van Heeren Staten d'Eed, dien 'k deed aan 't 
Onvervalscht geloof... " I) .
Zoo geeft al dadelijk de aanvangssc~ ne de essentieele 
momenten van het tragisch conflict, to tragischer omdat Olden-
barnevelt hier staat tegenover den zoon van zijn ouden wijzen 
meester ; tegenover den man, die aan hens zijn positie dankt, 
„van wiens glanzend strijdros het geld door hem gegaard de 
zenuw was" 2)• En thans is die jongere zijn tegenstander, 
geroepen een ander recht to verdedigen dan hetgeen gold in 
de eerste dagen der jonge republiek. Dit is het, waardoor ook 
Maurits niet anders kan handelen dan hij doet.
Heel zuiver blijft de tragische sfeer, doordat Verwey ons dit 
doet aanvoelen. Maurits kan niet anders, niet als mensch en 
niet als partijhoofd. Het blijkt uit zijn tweestrijd over 't ver-
leenen der gratie. Wat hem weerhoudt is de wrok om de groot-
heid van zijn tegenstander, aan wiens initiatief de plannen
1) i ste tooneel, i ste bedrij f, woorden van Maurits.
2) De dichttaal van Verwey's treurspel kenmerkt zich door vaak zeer 
schoone en zuivere plastiek.
OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.	419
ontsprongen, die hij, Maurits niet wilde. „'k Haat hem niet", 
zegt de Prins, met het vonnis voor zich, dat een bode hem 
bracht.
... „'k Weet niet of 'k hem haat. Maar 'k weet
Dat 'k maand, maand, jaar, jaar, voor me uitkeek en altijd 
Zag hem, hem, en mijn oog niet voort kan zien, 
Voor hij 'r vandaan is. 't Is een punt. Daar staat hij. 
Staat hij 'r niet meer, dan kan ik verder. 
En hij 's een haal, den pennestreep. Hier, dit zwarte 
Vocht uit op 't witte vlakje en die man is dood 
Die man? Barnevelt. Vader, zei 'k. Dat 's lang
Geleen. Was ik dat ? 't Was een andre, een dwaazre, een knaap, 
Dankbaar en dwaas, want wat hij deed, hij dee 't 
Aan, maar niet voor mij, voor zichzelf, zijn roam,
Zijn rang, zijn ambt, zijn huffs" 1).
Een Maurits, dire zoo voelt, kan uit eigen bewegi.ng geen 
genade schenken. „Last hen gratie vragen, 'k geef ze", ant-
woordt hij op haar aandringen zijn stiefmoeder, Louise de 
Coligny.
„Gratie vragen, nooit !" zegt Barnevelts vrouw, als de 
prinses haar daartoe tracht over to halen
„Gratie vraagt hij,
Vraag ik God, voor wien we altijd schuldig staan. 
Gratie aan menschen vraagt de onschuldige nooit.
Louise de Coligny
Ik moist hat.
Barnevelts vrouw:
En u dank ik. Zeg dit Maurits 
Barnevelts vrouw vraagt recht" 2).
Recht wie wijst hat, waar tweeerlei rechtsbegrip in bot-
sing komt ? Aan de tragiek dier onvervulbaarheid zag de 
geschiedenis de grootsten en besten der menschheid to gronde 
gaan. Maar vond niet juist daar }de tragedie de stof gereed 
liggen tot herscheppen ? Tot de uitbeelding er van in haar 
essentieele en diepste beteekenis ? Aan den tij dgenoot zal dat 
nimmer kunnen gelukken. Eletcher en Massinger, zoomin als 
Vondel, vermochten hat. Zij, die later kwamen, aan wie 
Goethe's woord bewaarheid wend : „man gewinnt an Einsicht, 
was man an Vorurteil verlor", zij slaagden menigmaal beter. 
Zoo ook Verwey. Geen romantische Oldenbarnevelt gaf hij
1) i ste tooneel, 5de bedrij f. 
2) 2de tooneel, 5de bedrijf.
420	OLDENBARNEVELT ALS TREURSPELHELD.
ons, geen edele held tusschen louter schurken, geen vlekke-
looze. We ervaren duidelijk, waarin de groote landsadvocaat 
to kort schoot. Hoe hij door het al to doctrinaire van zijn 
systeem „oude wichelaar in zijn wolken", gelijk hij zelf 
erkent niet inzag, dat het land naar Oranje neeg, Oranje, 
symbool der door het Calvinisme tot stand gekomen eenheid. 
Hoe hij dat eenheidsstreven ,,wurmen van 't gepeupel" 
schol~d ; geen rekening houdend met de irrationeele krachten, 
die de groote massa beheerschen en die massa-sentimenten niet 
doorgrondend 1). En to gevaarlijker moest dit zijn, omdat, wat 
er van volkswil achter de gebeurtenissen van 1618 school, uit 
godsdienstigen hartstocht zijn oorsprong nam. Ligt in deze 
tekortkoming misschien niet het diepste wezen der tragiek 
van Oldenbarnevelts lot?
Den Haag.	A. W. C. 7UIDEMA.
1) Opmerkelijk is, dat ook de Engelsche schrijvers dezen factor in 't 
spel brengen - de minachting van den hooghartigen regent voor „Pietje 
Knul" en „Pekelharing". Vgl. in dit verband Fruins oordeel Verspreide 
Geschri f ten VII, p. 425.
MODERNE HISTORISCHE APOLOGETIEK

IN ENGELAND.
I.

Dat jde Engelsche geschiedschrijving sterk onder de invloed 
van ode Whig-traditie gestaan heeft, is een gemeenplaats. De 
partijstrijd van de 17e en 18e eeuw heeft in de 19e nog vol-
doende levenskracht bezeten om de historici to bezielen en 
Macaulay heeft voor lange tijd de inzichten der Whigs in de 
mode gebracht. Natuurlijk had men al wel heel spoedig ontdekt 
hoe partijdig hij was, en het heeft aan verzet en aan terecht-
wijzingen op onderdeelen nooit ontbroken. Maar dat neemt 
niet weg, dat zijn denkbeelden doorwerkten en dat zij die van 
het groote publiek lang hebben beheerscht.
Karel II was een geestig en intelligent man, maar een ver-
achtelijk vorst, die Engeland's eer to grabbelen gooide in zijn 
beginsellooze oorlogen met het manmoedige Nederlandsche 
gemeenebest, waartoe niets dan zijn vorstenhoogmoed en zijn 
Katholicisme hem aanzetten ; verachtelijker nog om de 
slaafschheid waarmee hij de Fransche politiek diende voor 
geld ! geld van Lodewijk XIV nam hij aan, omdat hij zich voor 
het geld van zijn Parlement to goed vond ! Jacobus II was zoo 
mogelijk nog erger. Niet eens geestig of intelligent, maar louter 
een lompe, domme tyran, op niets bedacht dan om met Fran-
sche hulp het Katholicisme op to dringen aan het geduldige 
Engelsche yolk, dat eindeij,k toch, de lhemel zij dank, zijn 
geduld verloor, zijn theorieen over de volstrekte plicht van 
gehoorzaamheid van onderdaan jegens vorst opborg en de
422 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
bevrijder in het land riep. Willem III was een held. Bij zijn 
leven begreep het Engelsche yolk hem niet. Zooveel to grooter 
verschijnt zijn figuur aan het nageslacht dat aan de kleine din-
gen, die het oordeel van de tijdgenoot bepalen, geen aandacht 
meer schenkt, dat „Dutch William" 's accent niet meer 
hooren kan en geen last meer heeft van zijn kille, afstootende 
manieren, maar ~dat in de uitkomst, in de roem van de groote 
oorlogen tegen Frankrijk, in de stichting van Engeland's 
wereldmacht op de puinen van het koloniale rijk van Lodewijk, 
de ver-dragende wijsheid van zijn politiek heeft leeren eeren.
Macaulay heeft zijn groote werk niet voorbij Willem III kun-
nen voeren, maar hij gaf aan de historische verbeelding vaart 
genoeg om haar in dezelfde richting de 18e eeuw to doen bin-
nenrollen. Bolingbroke en Oxford, de Tories, die nadat de 
Whigs de groote Spaansche successie-oorlog gevoerd hadden, 
de vastelandsche bondgenooten in de steek lieten en een toe-
nadering tot Frankrijk zochten die op de vrede van Utrecht 
uitliep, Bolingbroke en Oxford zijn bijna onmiddellijk daar-
na door de Whig-golf die met George van Hannover terug 
kwam klotsen van het politiek tooneel weggevaagd, maar zij 
hebben ook van de 19e eeuw over 't geheel een slechte pers 
geha~d. En na hen heerschen de Whigs een generatie lang zoo 
volledig, dat de latere partij-historicus moeite heeft de gewone 
tegenstelling in dat tijdvak terug to vinden, en zoo gunt hij 
romantische zielen zelfs het onschuldig genoegen wel om met 
Jacobietisme to spelen, om of to geven op „butcher Cumber-
land", George II's geliefde zoon die de opstand der Hoog-
landers in 1745 en 1746 onderdrukt heeft, en om „bonnie 
Prince Charlie", de zoon van de Pretender, een behou{den 
thuiskomst to wenschen van zijn gevaarlijke inval, die immers 
de protestantsche successie toch niet echt in gevaar bracht. 
Maar met de troonsbestijging van George III, dap is de Whig-
historicus weer in zijn element ! Dan is de vijand er weer, niet 
meer in de vorm van een avontuurlijk en rampspoedig jonk-
man, maar als vanouds op de troop gezeten en met volharding 
en ijver het toeleggend op de vrijheden des yolks. George I en 
George I I waren geen van beiden een hartverhef fend schouw-
spel geweest, maar zij waren to bang voor hun positie om de 
Whig-partij die hen koning gemaakt had, veel in de weg to 
staan. George III voelde die vrees niet meer. En zoo ziet men
MODERNS HISTORISCHE APOLOOETIEK IN ENCELAND. 423
de Tory tyran weer optreden, gelukkig zoo dom als zijn domste 
voorzaat, al is die domheid Engeland ook op de Amerikaansche 
opstand to staan gekomen.
Ziedaar de Whig-beschouwing van de Engelsche geschie-
denis tusschen 1660 en 1785. Zooals geze,gd is zij in onder-
deelen altijd bestreden geworden, maar men behoeft Engelsche 
schoolboeken maar in to kijken om to bevinden, dat zij in 
hoofdzaken de gangbare is.
Begint flu echter het verzet tegen haar meer principieel en 
meer algemeen to worden ? Het is een feit, dat er in de laatste 
tijd telkens boeken verschijnen waaruit men dat zou afleiden, 
en meer dan dat, de gedachte leeft in historisch voelende krin-
gen. Er wordt over gepraat. Men is zich bewust van een reactie 
tegen wat lang gangbaar is geweest. Juist kdezer dagen heeft de 
sheer Fortescue, ,ardhivaris des konings en bekend om zijn 
volumineuze geschiedenis van het Britsch leger, een paar 
geharnaste artikelen in de Times geschreven, waarin hij aan-
kondigt, dat het iiogenblik char is om de conventioneele Whig-
beschouwing van George III's persoonlijkheid en bekwaam-
~heden overboord to ~gooien. De beer Fortescue wlndt er geen 
doekjes om. De Whigs hebben, volgens hem, de nagedachtenis 
van een goad, plichtgetrouw, veelzijdig ontwikkeld en hard 
werkend vorst met „wraakzuchtige vijandigheid", , , kwaad-
aardiglijk", „zwart gemaakt". „Hun nakroost, de liberalen", 
heeft hat niet beter gemaakt, maar de publicatie van George 
III's papieren, die sedert 1912 op Windsor Castle bewaard 
worden, zal weidra al die overgeleverde „onzin" opruimen.
Dit vurig gesehrijf van ode Engelsche Huis-ardhivaris is, naar 
de zin van de meesten, wel wat al to fel geweest en de Times 
zelf, die er de ongeevenaarde publiciteit van haar zijkolom op 
de hoofdartikelpagina aan geschonken heeft, von,d hat meteen 
noodig haar redactioneele verantwoordelijkhei.d to sauveeren. 
„Als krachtig Tory, als geschiedschrijver van het lager vanzelf 
op gespannen voet met alle demagogen en hat meerendeel van 
do politici, als een ~dienaar es Kon~ings die vela ja.ren van zijn 
leven in de bibliotheek to Windsor heeft gesleten, is de hear 
Fortesoue", al~dus sdhreef ode Times, „natuurlijkerwijze bdhept 
met een vooroordeel ten gunste van de Tory Koning die de 
Whig-f actie bestreden en verslagen heeft". En het immer beza-
digde blad merkt zeer terecht op, dat daze historisehe reacties
1926 II.	28
424 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENCELAND.
gewoonlijk hun doel voorbijschieten. Wat niet wegneemt, dat 
het het bestaan van een anti-Whig reactie in de Engelsche 
geschiedschrijving niet alleen erkent „wij hebben in ode laat-
ste paar jaar meer lofuitingen op Bolingbroke, Castlereagh, 
Canning en Disraeli dan op de helden van 1688 en 1831 ver-
nomen" , maar er in beginsel instemming mee betuigt.
Maar waarlijk, die nieuwe interpretatie begint niet bij Boling= 
broke. Zelfs Jacobus II moet schoongewasschen worden van 
de smetten waarrnee Whigs en papenvreters hem besmeurd 
hebben. Onlangs bracht de Contemporary Review een artikel 
van Prof. C. Brown, getiteld A plea for James II, waarin zelfs 
de rechter Jeffries en de beruchte ,,bloody assises" na Mon-
mouth's rebellie in West-Engeland verontschuldigd werden. 
Dat geschrij f lokte trouwens een antwoor'd uit van Prof. Adair, 
dat er weinig van overliet. Wanneer ik spreek van een nieuwe 
richting, wil ik niet zeggen dat iedereen plotseling de oude 
denkbeelden heeft losgelaten en nog minder, dat er geen onbe-
vangen historische kritiek meer geoefend wordt.
Aan Jacobus II wagen de apologeten zich maar zelden 
ofschoon Mr. Fortescue hem in 't voorbij~gaan todh even prijst 
om zijn aandeel in de stichting van het Britsche Rijk , maar 
voor Karel II wordt meni,ge laps gebroken. De eerste ernstige 
poging tot rehabilitatie is gedaan op een plaats waar men ze 
niet zoeken zou, nl. in de inleidingen waarmee Dr. Shaw in 
1908 en volgende jaren zijn lijvige deelen van de Calendar of 
Treasury Books heeft voorzien. Bij het napluizen van de 
financieele geschiedenis van Karel II, waarvan hij geroepen 
~.-:as de overvloedige documenten uit to geven, kwam deze 
geleer,de tot verrassende resuitaten omtrent 's Konings politiek 
en zijn schuld aan de vernederende voorvallen die zijn regee-
ring kenmerkten. Met groote levendigheid en strijdlust deelt 
Dr. Shaw die resultaten mee en zij hebben op sommige lezers 
temeer indruk gemaakt, omdat zij voorkwamen in werken van 
zoo afschrikwekkend-technische aard en werden opgediend als 
de uitkomst van streng methodische, maar voor de leek daar 
om niet minder verbijsterende berekeningen in „pounds, shil-
lings and pence". Inderdaad evenwel ging Dr. Shaw met zijn 
politieke beschouwingen buiten zijn eigenlijk terrein. Hoe tech-
nisch zijn berekeningen ook waren, de toepassing op de pro-
blemen der staatkunde is niet meer het werk van de financier
MODERNS HISTORISCHE APOLOCETIEK IN ENCELAND. 425
en om zijn conclusies in dat opzicht to betwisten, behoeft men 
geen speciale financieele kennis. Dr. Shaw dan beyond dat de 
geldnood, waarin Karel II altijd verkeerde, niet aan zijn bui-
tensporigheid, maar aan de schrielheid van het Parlement lag. 
De bizondere subsidies die het van tijd tot tijd verleende, waren 
bij lange na niet voldoen~de om 'de Koning in staat to stellen ode 
regeering to voeren. Aangenomen. Maar dit last, hoe stellig 
Dr. Shaw er ook aan toevoegt, dat dus de blaam van Karel II's 
gebedel bij Lodewijk XIV op het Parlement valt, heel do 
politieke kwestie zooals zij was. De schrielheid van het Par-
lement moet verklaard worden. Met , , partijzucht" en , , onver-
stand" komt men niet veel verder. Er bestond in breede krin-
gen van het Engelsche yolk een ingekankerd wantrouwen tegen 
de Konin.g. Dat maak~te zijn positie zeker niet gemakkelijker, 
maar gaf hij zelf, gaven zijn algemeen bekende karakter-
eigenschappen, gaven de tradities van zijn familie en wat er 
van zijn handelingen uitlekte, er niet ruimschoots voedsel aan ? 
Dat zijn vragen die door Dr. Shaw's ontdekkingen in geen 
enkel opzicht aangetast zijn. Bij de beantwoording ervan 
komen heel andere overwegingen, komt heel de politieke gees-
teshouding van de schrijver to pas.

II.

Vanwaar die neiging om de partij van de Stuarts op to vat-
ten? Is het enkel maar een terugslag van de stinger? 't Is 
menschelijk om tang verguisde figuren eindelijk eens uit hun 
vernedering to willen opheffen. Moesten de Tories een beurt 
krijgen, enkel omdat de Whigs zoolang aan het woord geweest 
zijn ? Neen, ik geloof niet dat het zoo eenvoudig is. Ik geloof 
dat de nieuwe opvatting in organisch verband staat met diepe 
stroomingen van onze eigen tijd, en dat maakt haar belang-
wekkend. Maar ik stip dat punt slechts aan. Ik wit over het 
vernal van het parlementarisme, over de intellectueele her-
leving van het conservatisme, en dergelijke, niet spreken. Wat 
mij tot het sdhrijven van dit opstel brengt, is een aspect van 
die nieuwe Tory-gezinde geschiedschrijving, dat ons nader aan-
gaat : ik bedoel haar inzicht in Engeland's buitenlandsche staat-
kunde, waarbij juist die ten opzichte van ons land in de zeven-
tiende eeuw een kritieke positie inneemt.
426 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENOELAND.
De Whig-traditie in de geschiedschrijving was ons goed-
gezind. Daar was ten eerste de sympathie voor •een vrij en 
handeldrijven'd yolk. Motley's hekienepos maakte voor het 
Angel-Saksisch publiek onze opstand tegen Spanje een van de 
klassieke voorbeelden van een strijd voor onafhankelijkheid 
en recht. Maar er was veel meer. De partijstrijd van de laatste 
helft van de zeventiende en de eerste helft van de achttiende 
eeuw liep voor een groot deel over de verhouding tot Neder-
land en de Whigs waren onze speciale vrienden. De Whigs 
waren de partij die een open oog had voor het gevaar dat van 
een overmachtig Frankrijk dreigde, temeer waar de Stuarts, 
voor en na hun val, op Frankrijk steunden, en tegen Frankrijk 
hadden de Whigs onze Republiek noodig. Willem III, de 
Koning van de Whig-revolutie, was van die vriendschap de 
incarnatie. Voor hem 4had zijn oom Karel II nog twee oorlogen 
met de Republiek gevoerd, eens zelfs in verbond met Frank-
rijk. Under hem voer alles wat nog aan Stuart hing met bitter-
heid tegen de vastelandsche oorlog en tegen de Hollandsche 
Xoning en zijn Hollandsche gunstelingen uit. Na hem, en na 
een W~hi~g-,re.giem, dat van die vastelandsche oorlog in verbor d 
met zijn nu stadhouderloos stamland geleefd had, kwam in 
1716 de terugslag onder een felle Tory-regeering, die niet 
alleen binnenslands de kerk wou ~dienen, maar die aanstonds 
toenadering tot Frankrijk zocht en ons to Utrecht een vrede 
opdwong van tevoren met Lodewijk XIV bekokstoofd. En wel-
dra komen met George I de Whigs weer terug en herstellen 
weliswaar het to Utrecht aan ons bedreven onrecht niet, maar 
stutten niettemin de Hannoversche troop in de eerste plaats op 
onze vriendschap en bijstand.
Ueen wonder dus, dat als de historici in de beschouwing 
van die gebeurtenissen tot een ander partijstandpunt neigen, 
ook hun waardeering van Engeland's verhouding tot ode tradi-
tioneele bondgenoot der Whigs een wijziging ondergaat. Wij 
genieten tegenwoordig in de Engelsche geschiedschrijving fang 
niet meer zoo'n onverdeeld goe,de pers. Er wordt van Karel 
II's verraderlijkheid to onzen opzichte niet altijd meer met 
zoo'n afschuw gesproken. Men schaamt zich niet altijd meer 
over de herinnering aan 1672. 1688 is niet meer de Glorieuze 
Revolutie, het is voor velen de zwarte datum van Engeland's 
verovering door een vreemdeling, het is het begin van de
MODERNS HISTORISCHE APOLOCETIEK IN ENCELAND. 427
dwingelandij der Whig-magnaten, wier ,,vrijheids"-idealen 
men even graag tusschen aanhalingsteekens zet als onze 
h.istorici dat met onze regenten-„vrij~heid" doen. Van de ver-
werpelijl heid van het , ,Tory-verraad" van 1711, dat de vrede 
van Utrecht en het in den steek laten van de bondgenooten 
voorbereidde, is men zich missahien nooit zoo algemeen bewust 
geweest als van de verraderlijkheid van 1672, zeker wel om-
dat geen pen als die van Macaulay er ooit vonnis over gestreken 
had. In ieder geval worden Bolingbroke en Oxford nu ver-
heerli kt als de ware patriotten, terwijl Townshend, die het 
voor ons land zoo gunstige Barriere-verdrag van 1709 onder, 
teekend heeft, er bij de hedendaagsche historicus weinig beter 
afkomt dan bij Swift, de bittere Tory-pamfletschrijver uit zijn 
eigen tijd.
Dr. Shaw verdedigt Karel II's politiek in 1672 met veel 
vuur. Hij schrijft : 1)
„Om Karel's aannemen van een subsi.die op zichzelf als 
onzedelijk to kenschetsen is niets dan cant. Het zwaartepunt 
van de aanklacht tegen hem ligt in de eeuwige stelling als zou 
hij door geld van Lodewijk XIV aan to nemen de belangen van 
Engeland verkwanseld en een anti-Engelsche staatkunde ge-
voerd hebben. Laat ons zien hoeveel waarheid er in die stelling 
schuilt. Engeland's machtsontplooiIng ter zee, het belang-
rijkste versdhijnsel in de moderne Europeesche gesdhiedenls, 
deed zich al krachtig gevoelen. In Karel's dagen was de 
vijand op de weg van die ontplooiing niet Frankrijk maar Hol-
land. Door zich met Lodewijk to verbinden voor de vernieti-
ging van Holland deed Karel in 1672 niets anti-Engelsch, 
evenmin als in 1665, toen hij de task alleen beproefd had. 
Indien, gezien in het licht van de uitkomst in de latere geschie-
denis, iemand mistastte, dan was het zeker Karel niet, maar 
Lodewijk, die de overheersching ter zee van het 18e eeuwsche 
Engeland hielp opbouwen en zoo Frankrijk's kans op wereld-
heerschappij vergooide. Karel mag dan geen prophetische gave 
genoeg gehad hebben om to zien, dat de macht van Frankrijk 
voor de naaste dertig jaar een bedreiging voor Europa zijn 
zou, Lodewijk had nog minder van die gave, want hij hielp 
uit Engeland's pad do eenige mogendheid die Engeland's
1) Calendar of Treasury Books, V, I, p. LXVI (19111.
428 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENOELAND.
macht ter zee betwist kon hebben, verwij deren . H ij was blind 
,genoeg om tot de vestiging van die navale overmacht bij to 
dragen, die vervolgens met zoo'n verpletterend geweld tegen 
zijn eigen land zou worden gekeerd. Wie van dit tweetal zon-
digde dus of tastte mis ?"
Men zou bijna vreezen dat de welsprekende schrijver na 
aldus de blindheid van Lodewijk XIV aangetoond to hebben 
er de heklerziendheid van Karel II uit zou afleiden. Maar zoo 
bout maakt hij het niet, ofschoon het maar al to bekende 
historische mysticisme, krachtens hetwelk de uitkomst daden 
met heel andere bedoeling verricht in een lichtschijn plaatst, 
misschien niet zooveel minder erg is dan een kordate bewering 
dat Karel II de zevenjarige oorlog voorzien heeft, geweest zou 
zijn. Hoor maar hoe het betoog besloten wordt
,,In waarheid, het is onnoozel van een heerscher to verlan-
gen, dat hij de ontwikkeling van Brie ongeboren generaties zou 
voorvoelen. Karel was door en door Engeisch in gevoel yen in 
staatkunde, Lodewijk was door en door Fransch. Karel blikte 
zeewaarts, Lodewijk naar het vasteland van Europa. Zoo bei-
den, bezien uit het gezichtspunt van zekere phasen van de 
latere geschiedenis, zich vergisten, beiden hadden ~gelijk van 
het gezichtspunt van de politieke wijsheid van hun tijd. Het 
eenig verschil tusschen beiden was dat Karel de grootste waar-
heid trof en de kleinste misslag maakte, terwijl Lodewijk het 
naastbijliggend voordeel greep en een ontzaglijke vergissing 
beging".
Dr. Shaw erkent dus, dat er op het samengaan met Frankrijk 
in ide jaren 1670 en vol~gende wel iets in to brengen valt uit 
strikt Engelsch oogpunt. Inderdaad, men hale zich de toen-
malige Europeesche toestand maar eens voor de geest. Frank-
rijk overschaduwde heel het vasteland met zijn nieuwe macht, 
die uit sterke eenheid en gezagscentralisatie ontsproot. Duitsch-
land was door de dertigjarige oorlog verarmd en verbrokkeld. 
Spanje hard zich uitgeput in de lange oorlog met Nederland en 
met Frankrijk. De vrede van de Pyrenaeen, die met dat 
laatste land pas in 1659 gesloten was, bezegelde zijn nederlaag. 
Maar al heel spoedi,g bleek dat Lo,dewijk XIV, die na de dood 
van Mazarin in 1661 zelf de regeering in handen nam, volstrekt 
niet van plan was om op de lauweren door anderen behaald to 
rusten. Het was niet alleen veroveringszucht, waardoor Frank-
MODERNS HISTORISCHE APOLOOETIEK IN ENGELAND. 429
rijk zoo'n dynamisch lid van de Europeesche volkengemeen-
schap was in die dagen. Het was de bewustheid en de be-
kwaamhend waarmee op alle gebied de volkskracht geordend 
en tot ontplooiing geprikkeld wend. Ook handel en scheep-
vaart, ook kolonisatie hadden hun plaats in de machtsdroom 
van de heerscher en in Colbert had hij een organiseerder van 
ongeevenaard talent. Maar voor alles, dat is zoo, kwam voor 
:Lodewijk XIV de vastelandsche gebiedsuitbreiding. En die 
richtte zich met de meeste hardnekkighend naar streken, waar-
in de Engelsche politiek vanouds gemteresseerd was, de 
Zuidelijke Nederlanden. Er bestond daaromtrent geen on-
zekerhend. Na de ~dood van Philips IV van Spanje in 1665 
kwam Lodewijk XIV openlijk met aanspraken op dat deel van 
de Spaansche erfenis voor den dag en terwij 1 Engeland en 
Nederland nag in hun tweede zeeoorlog gewikkeld warm, viel 
hij de Zuidelijke Nederlanden binnen om, naar hij het noem'de, 
zichzelf recht to verschaffen. Het vooruitzicht van Frankrijk 
zich vastzettend op de Vlaamsche kust en in Antwerpen, wekte 
zoowel in Lon•den als in Den Haag, de grootste ongerustheid 
en het stemde betide oorlogvoerende partijen tot een toenade-
ring. Niet alleen werden de vredesonderhandelingen to Breda 
erdoor bespoedigd, maar binnen enkele maanden zond de 
Engelsche regeering Sir William Temple, een ijverig bepleiter 
van front makers tegen het Fransche gevaar, naar Den Hang, 
en in ongewoon korte tijd bracht die met de Staten het verbond 
tot stand dat (na de toetreding van Zweden) bekend staat 
onder de naam van Triple Alliantie.
Het Joel van het verbond was tusschen Frankrijk en Spanje 
to bemiddelen, en het kwam ears op een geheim artikel, waarin 
he.t bezigen van gew.eld in 't oog gevat werd, voor 't geval 
Frankrijk zich niet met voorwaarden vergenoegde, {die de 
Zuidelijke Nederlanden in hoofdzaak aan Spanje zouden laten. 
Dat dit voor ons land een gevaarlijker onderneming was den 
voor Engeland, ontveinsde De Witt, die in de Staten lending 
gaf, zich volstrekt niet. Wat hem in 't bizonder huiverig 
maakte, was wantrouwen in de bodoelingen van Karel II. 
Maar de nood drong en Temple bezwoer hem, dat het Engel-
sche hof zich met hart en ziel in de nieuwe koers gestort had, 
}dat het meenens was.
Wat gebeurde ? Lodewijk XIV wend gestuit in zijn ver-
430 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
overingen en sloot vrede met Spanje. Maar al zijn wrok keerde 
zich tegen de Republiek. Met de zelfbeheersching die hem 
eigen was, had hij zich de beleediging want zoo vatte hij 
het geheime artikel, .dat niet lang geheim bleef, op laten 
welgevallen, maar slechts om op een geschikter tijdstip wrack 
to kunnen nemen. Met taai geduld werkte zijn diplomatic can 
de isoleering van het voorbestemde slachtoffer. In 1670 
slaagde hij erin Karel II niet slechts uit de Triple Alliantie weg 
to lokken, maar hem tot meedoen can het komplot tegen zijn 
bondgenoot van zooeven to bewegen. Het is hier de plaats niet 
die ommekeer van de Engelsche politiek in bizonderheden to 
verklaren. Zijn nieuwe pleitbezorgers nemen can dat het over-
wegingen ontleend can Engeland's groote economische belan-
gen waxen, die Karel I I leidden 1), Ongetwij field was er een 
partij can het hof, die de onmiddellijke handelsnaijver van 
Holland dieper gevoelde dan de vender liggende, voorloopig 
althans alleen politieke bedreiging van Frankrijk. Zij had de 
Triple Alliantie met leede oogen zien sluiten en werkte gestadig 
om haar omver to werpen. Het zou mijn betoog in geen ver-
legenheid brengen, als ik moest aannemen dat hat inderdaad 
hun zienswijze was, die Karel II deed besluiten tot een politiek 
in lijnrechte tegenspraak met die welke hij een paar jaar te-
voren had goedgekeurd. Maar ik wil toch even aanstippen, dat 
die zwaarwichtige discussie over beweegredenen mij misplaatst 
lijkt bij een vorst die ik in alles behalve in zijn goedgehu-
meurde zelfzucht als de ongewisheid zelve zie. En geheel ver-
zwijgen kan men andere factoren, als zijn afkeer van republi-
keinsche Calvinisten, zijn ongenoegen met zijn eigen Parle-
ment en hoop om subsidies vain Frankrijk te krijgen, zijn toe-
nemende neiging tot het Katholicisme, toch niet.
Maar de vraag waar het meer op aankomt, is deze : wat 
hadden de gevolgen van die nieuwe politiek kunnen zijn, als 
zij niet op de onverwacht duchtige tegenstand van de Republiek 
onmiddellijk to pletter was geloopen ?
Want Dr. Shaw mag de misslag van Karel II klein noemen, 
dat hij dat doen kan, dankt hij slechts can de omnstandigheid 
dat het opzet van 1672 gefaald heeft. De toeleg was, zooals
1) Dit doet vooral Shafaat Ahmad Khan, wiens East India Trade in 
the X VII th Century h ierna ten sprake kom t.
MODERNS HISTORISdCHE APOLODETIEK IN ENOELAND. 431
hij het zelf uitdrukt, om de Republiek to verni.etigen. Stel >dat 
het gebeur.d was. Stel dat Willem III zich eens geleend had tot 
de rol die zijn oom hem toedacht en de weerkradht van 
het Nederlandsche yolk ondermijnd in plaats van tot het uiter-
ste opgevoerd had; dat Amsterdam zich eens minder kloek-
moedig aan het hoof.d van de partij van volhouden in de Staten 
van Holland geplaatst had. Stel zelfs maar dat Lodewijk XIV 
zich met de aanbiedingen van Pieter de Groot tevredengesteld 
had of dat zijn huzaren bijtijds de inundatiewerken to Muiden 
hadden bezet. Stel, om kort to gaan, dat de Republiek in 1672 
voigens ode plaannen van haar belagers omvergestooten was en 
dat Lodewijk XIV ode Generaliteitslanden had bemachtigd. 
Karel II had Walcheren als zijn aandeel bedongen. Misschien 
zou zijn bondgenoot het uitgeleverd hebben, ook nadat er van 
een Engelsche landing door De Ruyter's schitterende ver-
dediging niets was ingekomen. Misschien zouden de Engel-
schen zich op het eiland eenige tijd hebben kunnen staande 
houden, maar hoe onvast zou hu.n positie er geweest zijn, met 
een buurman als Lodewijk XIV in Noord-Brabant genesteld 
en met wie, flu hij eenmaal tot zijn doel geraakt was, de goede 
verhouding wel niet lang geduurd zou hebben. Van Noord-
Brabant uit zou Frankrijk de Zuidelijke Nederlanden zoo 
good als zeker hebben kunnen inpalmen en vervolgens ook in 
wat er van de Noordelijke flog overschoot de bass spelen. Als 
men weet hoe ontzaglijk veel moeite hot een generatie lang 
aan de vereenigde krachten van Europa, waarin de Republiek 
ale volle mast bijdroeg, kosten zou om de Zuidelijke Neder-
landen tegen algeheele opslorping door Frankrijk to bewaren, 
dan kan men zich voorstellen hoeveel kans er was ze to be-
houden, naadat eerst Holland buiten gevec.ht gesteld en ver-
moedelijk gedwongen was zich bij de overwinnaar aan to 
sluiten. Lodewijk XIV deed in 1672 een goof naar de over-
heerschin,g van hot vasteland. Ais Karel II hem werkelijk tot 
zijn doel geholpen had, zooals hij in zijn onverstand poogde, 
dan zou hij weldra ode Fransche monarchic, van zorgen voor 
haar vastelandsche positie bevrijd, ook over de zeeen hebben 
zien uitslaan, met Hollandsche schepen misschien, met Hol-
landsch en Vlaamsch kapitaal.
Men denke niet dat dit maar wilde verbeeldingen zijn. Men 
zal ze in hoofdzaak terugvinden in een nota die Sir William
432 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
Temple in 1671, then zijn politiek onherroepelijk verlaten was, 
aan zijn regeering voorlegde en waarin hij ide ongevallen waar 
de nieuwe koers aan blootstelde met zooveel openhartigheid als 
hij zich dorst veroorloven aanwees 1) . De Witt kon zich tot 
op het allerlaatst niet voorstellen, dat Engeland zoo tegen zijn 
eigen belang zou ingaan, dat het Frankrijk in de Nederlanden 
installeerde. En Van Beuningen kon, na de aanval, then hij 
Karel's afgezanten naar Lodewijk's legerkamp ontmoette, zijn 
lachen niet laten bitter lachen moet het geweest zijn bij 
de gedachte dat de Engelschen door Nederland ten val to bren-
gen hun eigen ondergang voorbereidden 2),
Waarlijk, hoe kan men anders dan Karel II's gedrag in 1672 
als misdadige kortzichtigheid bestempeien ! Alleen de cooed van 
zijn slachtoffer bewaarde hem en zijn yolk voor de gevolgen !
Maar neen, met alle geweld moet hij vrijgepleit. Sours stuit 
men op redeneeringen die waarlijk al to veel goede wil behoe-
ven. Mr. J. Beresford b.v., die aan die alleron'aantrekkelijkste 
schavuit Sir George Downing een uiterst leesbaar boek gewijd 
heeft 3), is bij de beschouwing van het verd•rag van Dover 
geheel gerustgesteld door de bepalin,g dat de in 1668 gesloten 
vrede met Spanje geeerbiedigd zou worden, d.w.z. dat Frank-
rijk de Zuidelijke Nederlanden niet zou krijgen. Inderdaad. 
Maar wie kan betwij,felen of Lodewijk had het met zijn aanval 
op de Republiek juist op diezelfde Zuidelijke Nederlanden 
gemunt, en hoeveel bescherming zou het papier van het ver-
drag van Dover beteekenen, als hij eenmaal vaste voet aan 
de Maas en aan de W aal had!
Ik heb hiervoor die ijver in het voorstaan zelfs van een zoo 
zwakke zaak als die van Karel II's buitenlandsche politiek 
afgeleid uit het veranderd partijstandpunt van de schrijvers. 
Ik heb het, m.a.w., gesteld alsof de herleving van de Tory-
gedachte primair, de voorkeur voor een insulaire politiek 
secundair was. Is dat juist? Men moet al een heel trouw Tory
1) Works, II, blz. 228.
2) Colenbrander, Zeeoorlogen, II, blz. 151.
') The Godfather o f Downing Street, blz. 233.
MODERNS HISTOR:SCHE APOLOOETIEK IN ENGELAND. 433
zijn om het voor de buitenlandsche staatkunde van al de staats-
lieden die de Times opsomde, met die van Karel II, op to 
nemen, want als er nets aan de verzamelde b,eginselen van die 
mannen op dat geibied ontbreekt, dan is het eenheid. Eenih~eid 
echter is juist wat er met voiharding in gezocht wordt, en naar-
mate men er meer van zijn hedendaagsche preoccupaties in 
legt, slaagt men daarin to beter.
Ik zie dus op, de interpretatie van de buitenlandsche verhou-
dingen in Karel II's tijd ook onafhankelijk van partijgevoel 
moderne omstandigheden inwerken. De politieke constellaties 
van het jaar 1672 zijn niet dan met eenige mate van zorgvuldige 
feitenkennis en historisch voorstellingsvermogen to recon-
strueeren. Daarentegen wordt het bewustzijn van de geschied-
schrijvers door het groote hedendaagsche felt van Engeland's 
overmacht ter zee zoozeer beheerscht, dat zij onwillekeurig de 
gebeurtenissen van een vroeger eeuw daarmee in onmiddellijk 
verband willen brengen of zelfs verhou.dingen van nu daarheen 
verplaatsen. 't Is trouwens dat groote felt niet alleen, 't is heel 
het moderne imperialisme, met zijn geloof in expansie en zijn 
aandacht voor economische krachten, en 'dat al in 1883, in het 
beroemde werkje van Seely een ,eigen lezing van de gesdhie-
denis van Engeland tegenover de idealistisch-progressistische 
van liberale voorgangers stelde 1).
De neiging om economische verkiaringen te zoeken voor 
ails historische verschijnselen, is op deze stof misschien het 
getrouwst toegepast door een Indisch geleerde, Shafaat Ahmad 
Khan, wiens ijverig maar hoogst eenzijdig werk The East India 
Trade in the X VII th Century (1923) zoo anti-Hollandsc,h van 
toon is als ids ergste Engelsche jingo het maar zou kunnen 
wenschen.
Shafaat Ahmad Khan spreekt over de politieke verwikkelin-
gen, het verdrag van Dover, de Fransche subsidies, enz., niet 
meer. Hij stelt vast, dat Holland en niet Frankrijk Engeland's 
ernstigste handeisconcurrent was en maakt van de grieven der 
Engelschen nopens de Oost-Indische handel een van de voor-
naamste, zoo niet dee voornaamste, oorzaken van de oorlog 
van 16722).
I) Vgl. J. S. Bartstra, Het moderns imperialisme, biz. 21.
2) Blz. 128, 131.
434 MODERNS HISTORISCHE APOLOOETIEK IN ENOELAND.
De dreiging van Duitschland ,dit voor ode tijd waarin Dr. 
Shaw schreef, en nu de herinnering aan de botsing heeft 
die economische neiging een scherpe kant gegeven en in 't 
bizonder de verzoeking met zich gebracht om het Holland van 
De Witt in de rol van het Duitschland van Wilhelm II to stel-
Ien. Alleen op die wijze kan ik verklaren, dat men de macht 
van het zeventiendereeuwsche Holland zoo overdrijft.
„Holland, niet Frankrijk, was een gevaar voor ons in deze 
jaren", zoo betoogt de schrijver van een onlangs verschenen 
boek over Europeesche geschiedenis, dat niets anders beoogt 
dan de Tory-lezing van de eeuw voor ode Fransche Revolutie
populariseeren 1),
Maar krasser nog uit zich Mr. Beresford. Die voert mij in 
zijn voorrede vriendschappelijk schertsend te.gemoet, dat het 
niet aangaat to schrijver „alsof Karel II en Lodewijk XIV als 
opgeschoten lummels op school de kleine Republ~iek koejon-
neerden : de Hollanders waren tusschen 1660 en 1672 de 
machtigste natie in Europa". Het klinkt heel aardig, als de 
schrijver ons verzekert, dat dit order meer zoo was, omdat wij 
een veel hooger peil van intelligentie en beschaving bereikt 
hadden dan eenig antler yolk ter wereld. Maar het is niettemin 
een voislagen onhoudbare bewering. Holland was ver van 
machtig en daarvan bleven in de tijd van zijn hoogste bloei 
binnen- en buitenlandsche staatslieden zich terdege bewust. Sir 
William Temple b.v. weidt in de nota van 1671, die ik hier-
voor vermeidde, wel uit over de verbazende scheepvaart en 
geldkracht ; over de successen in internationals politiek en 
het snel gestegen aanzien van de Vereenigde Provincien, maar 
hij wijst tevens op ernstige zwakheden vorm van regeering, 
klein getal van bevolking 'die het geheel onmogelijk maker 
voor dat land om aanzienlijke uitbreidingen of veroveringen 
ten koste van zijn buren to beproeven, en hij stelt vast, dat de 
Nederlandsche staatkunde dan ook essentieel vredelievend 
is 2) . Zelfs in de koloniale en commercieele wereld waren de 
Hollanders in deze periode niet agressief en niet expansief 
meer. Zij hadden een geweldige positie, ongetwijfeld, en tracht-
I) J. W. Jeudwine, Religion, commerce, liberty, 1683--1793; blz. 
23 vig.
2) Works, II, biz. 206, 219 vlg.
MODERNS HISTORISCHE APOLOOETIEK IN ENCELAND. 435
ten die to behouden. Maar Engeland heeft de gron=dsla.gen voor 
zijn eigen koloniaal rijk kunnen leggen zonder vooreerst dat 
van de Hollanders to hoeven aantasten. Het veroverde Jamaica 
op de Spanjaarden ; het kreeg Bombay als brui.dgift met een 
Portugeesche princes ; het grootste deel van Noord-Amerika 
was niemands land toen Engeland het bezette, alleen Nieuw-
Nederland verover=de het op ons, maar moest er Suriname 
voor afstaan en voor =de tijdgenooten leek dat een slechte 
ruil ; in de achttiende eeuw kwam de verovering van New 
Foundland en Cana=da op de Franschen en de handelspenetratie 
van Zuid-Amerika. De eerste phase van Engeland's over-
zeesche uitbreiding heeft aan de drie zeventien=de-eeuwsche 
oorlogen met de Republiek de-r Vereenigde Nederlan=den dus 
al heel weinig to danken geha=d. En die oorlogen hebben ook 
niet veel af- of toegedaan aan de uitputting en de aftakeling 
van ons land, die eindelijk, tegen het eind van de achttiende 
eeuw, wat in de zeventien=de met zoo'n taaiheid was behouden, 
bijna zonder slag of stoot aan Engeland deden toevallen. Als 
Engeland ons in de achttiende eeuw meer en meer begon to 
overvleugelen, dan was dat een natuurlijk proces, to verklaren 
uit zijn ligging en zijn omvang en volkrijkheid, een proces 
dat verhaast wend, niet door pogingen om ons in verbond met 
Frankrijk to ruineeren, maar juist door ons tegenover Frank-
rijk op de been to houden.
Hoe goad zag Temple, dat die Whig avant la lettre, hoeveel 
beter dan zijn rivaal Downing, die om hat onmi=ddellijk han-
delsgeschil al maar vij andschap tegen de Republiek predikte en 
deswegen door Shafaat Ahmad Khan, zoowel als 'door zijn 
jongste biograaf, op een voetstuk gezet wordt. Het gevaar was, 
zooals Temple zag, 'dat de scheepsmacht en hat handelskapitaal 
van ons land onder de directie van Frankrijk zouden raken, 
't zij goad-, 't zij kwaadschiks. Engeland's belang schreef voor 
hen voor dat lot to bewaren. En waarlijk, in de veertigjarige 
strij'd met Frankrijk (1672 tot 1713 met tusschenpoozen, en 
van 1688 of Engeland aan onze zijde) is alle mogelijkheid voor 
ons land om Engeland op het gebied van zeemacht en kolonien 
bij to blijven to loor gegaan. Het was een tragische noodzake-
lijkheid voor ons om die uitputtende strijd met Frankrijk to 
voeren en op den duur onze aandacht van de zee geheel of to 
wenden. De bedreiging raakte ons nader dan Engeland, de
436 MODERNS HISTORISCHE APOLOCETIEK IN ENOELAND.
krachtsinspanning was naar evenredigh.eid veel en veel grooter. 
Holland het gevaar voor het Engeland van Karel II? Het leek 
er niet naar !
Er is nog een andere kant aan die bewondering voor de 
politiek van het verdrag van Dover, en dat is de moreele kant. 
De Engelsche geschiedschrijver van een vorige generatie
ik merkte het al op vond het geval beschamend en keurde 
Karel II of om zijn trouweloosheid. Dat wordt door zijn 
moderne beoordeelaars nauwelijks meer opgenoem'd. Toch 
zijn er weinig gevallen in de geschiedenis van een zoo infaam 
verraad als dat door Karel II aan de Republiek gepleegd. Alb 
men de verzekeringen leest die hij Temple Iiet afleggen om de 
bezwaren van De Witt tegen een po.lit+iek die ons in onmin 
met Frankrijk brengen kon to overwinnen, en men ziet ver-
volgens hoe hij niet slechts de Republiek alleen voor de gevol-
gen van die politiek liet opdraaien, maar zelfs op grond van 
allerlei voorwendsels ,,false and frivolous" noem~de een 
achttiende-eeuwsche geschiedschrijver ze 1) zich bij he 
wraakzuchtig Frankrijk voegde, ,dan... ja, dan voelt men toch 
dat een zedelijke veroordeeling niet misplaatst is. filet is 
karakteristiek voor de imperialistische zoowel als voor de 
economische geschiedopvatting om zich van zedelijke oordeel-
vellingen to onthouden. Als men heeft aangetoond, dat een 
politiek voordeelig was en ~dat zij tot machtsuitbreiding ieidde, 
dan meent men alles gezegd to hebben. En toch, --~ het is 
grappig de inconsequentie van de heeren uit die school gade 
to slaan.
Dr. Shaw b.v., die over de moreele aspecten van Karel II's 
verraad aan de Triple Alliantie geen wooed vuil maakt, vindt 
het toch noodig hem to prijzen om het „cleanhande'd and 
gentlemanly game" dat hij in de diplomatieke strijd van 1672 
tot 1678 gespeeld zou hebben ik laat nu daar dat ik volstrekt 
niet begrijp waarmee die lof verdiend is , terwijl Lodewijk 
XIV voor zijn handelwijze in diezelfde periode gestriem~d wordt 
met de hardste woorden uit het zedelijk vocabulair : , ,low 
cunning, duplicity, unscrupulous immorality and fathomless 
perjury" 2).
1) Hume, VI, p. 213; aangehaald bij H. A. van Dijk, Nederlandsche 
diplomatic 1668--1672,, blz. 124.
Z) A.w., blz. LXVII.
MODERNS HISTORISCHE APOLOOETIEK IN ENGELAND. 437
Mr. Beresford is subtieler. De biograaf van Downing, over 
wiens onbeschaamde schurkachtigheid alle tijdgenooten (En-
gelschen niet minder dan anderen) hat eens zijn, zoekt een 
oordeel of to wenden door schouderophalend to verstaan to 
geven, dat de menschen met wie zijn held to maken had, wei-
nig beter waren. Mij dunkt .dat pogingen 1) om De Witt, van 
wie na zijn dood zelfs een tegenstander getuigde dat hij in 
's mans papieren „niets dan eerlijkheid" gevonden had 2), 
near to halen tot het pail van de kwaad'denkende, beginsel-
looze zelfzoeker, die Downing was, van de man die kroop 
voor de machtigen en trapte op de zwakken, van de gewezen 
republikein die zich om drie Engelsche , , koningsmoorders" 
naar Engeland en aan de galg to sleepen tot pie laagste +dief-
vangersdiensten niet to goad vond, zulke pogingen bewijzen 
m .i . niets anders rdan een zekere moreele blindheid van de 
historische imaginatie. Tot wat een spitsvondigheid die begeerte 
om voor elke wandaad van een Engelschman een Hollander 
zwart to maken noopt, blijkt treffend uit Mr. Beresford's be-

handeling van Holmes' beruchte aanval, voor de oorlog ver-klaard was, op de Hollandsche koopvaardij-vloot uit de

Levant. ,,It was as unscrupulous", schrijft hij, ,,as the pre-
vious exploit of Holmess in the spring of 1664 on the coast of 
Guinea, and as De Ruyter's devastating retaliation in the 
autumn of that year". Het woord retaliation is genoeg om to 
doen zien, dat De Ruyter's optreden niet met dat van Holmes 
op een lijn gesteld kan worden. ,,At the same time", gaat 
Mr. Beresford voort, ,,it should be explained that the imme-
diate cause of the attack was the refusal of the Dutch to 
salute". Eigenlijk was het dus niet eens ,,unscrupulous"? 
Maar Jhn dEvelyn teekent de zaak met diepe afkeer in zijn 
dagboek op 3), Het voorwendsel, zegt hij verachtelijk, was dat 
,,some time before, the Merlin yacht chancing to sail through 
the whole Dutch fleet, their Admiral did not strike to that 
trifling vessel. Surely", gaat de eerlijke Evelyn voort : ,,this 
was a quarrel slightly grounded, and not becoming Christian
1) Shafaat Ahmad Khan was Mr. Beresford hierin trouwens voor-
gegaan : „Downing is unscupulous, to be sure ; but so is De Witt" ; „both 
lied frequently" ; blz. 100, 104.
2) N. Japikse, Johan de Witt, blz. 358.
3) Diary and correspondence, onder 12 Maart 1672.
438 MODERNS HISTORISCHE APOLOOETIEK IN ENOELAND.
neighbours". En denk niet dat hij een zonderling of een 
pacifist of een tegenstander van ode regeering was. Trouwens, 
zijn oordeel rust op dat van Lord Ossory, die onder Holmes 
op het Engelsche eska~der dat de aanval deed, bevel voerde. 
Evelyn zegt dat aanstonds en later, als hij de dood van Ossory 
to vermelden heef t, komt hij er nog eens op terug :1) ,,he 
often expressed to me the abhorrence he had of that base and 
unworthy action which he was put upon, of engaging the 
Smyrna fleet in time of peace, in which though he behaved 
himself like a great captain, yet he told me it was the only blot 
in his life, and troubled him exceedingly". De twintigste-
eeuwsche historicus heeft een robuster geweten dan de zeven-
tiende-eeuwsche krij gsman
P. GEYL.

1) A.w., onder 26 Juli 1680.
(Slot voigt).
BIBLIOGRAPHIE.
„Inleiding tot de Psychologie", door Dr. S. Zwanenburg• A. 4ost-
boek, Utrecht, 1926. (238 pag.).
Bij deze Inleiding is nog een inleiding geschreven door Prof. F. Roels 
en een voorbericht door den schrijver. Het komt mij voor, dal de laatste 
er niet zeer goed in geslaagd is, ons in zijn voorbericht mede to deelen, 
vat bet karakteristieke is van bet boek, dal wij voor ons hebben. Hij 
deelt ons erin mede : „Waarnemen van bet werkelijk voorwerp van studie, 
bet rijke menschenleven, en nadenken over bet waargenomene zijn bet 
eerst noodige om tot inzicht in de psychische verschijnselen to geraken. 
Ceen boek kan ooit dal eerste noodige vervangen. Men moet dus bet 
gewichtigste deel van den arbeid voor eigen richting durven nemen. 
Het boek kan slechts hulpmiddel zijn."
Dit is ongetwijfeld juist, maar ik zou eraan willen toevoegen : een 
Inleiding in de Psychologie moet dan oak hiertoe een hulpmiddel zijn. 
Het moet de aandacht van den lezer bij voortduring vestigen op de 
psychische feiten en hem ertoe leiden deze to analyseeren en zich van 
alle bijzonderheden ervan rekenschap to geven. En aan deze eisch voldoet 
in. I. de Inleiding van Dr. Zwanenburg niet. Ik vind er to weinig van de 
psyche in en to veel beweringen van psychologen.
In S 62 b.v. over indeeling van handelingen lezen wij
„T i t c h e n e r maakt verschil tusschen een keuze en een wilsdaad. 
Een keuze veronderstelt volgens hem een conflict of alternatief tusschen 
twee impulsen. Zoo'n alternatief is bij een wilsdaad niet noodzakelijk 
aanwezig.
Voor J a nu e s enz... (bier last ik om niet to uitvoerig to worden eenige 
zinnen weg).... Hij onderscheidt drie groote groepen van bewegingen, n.l.: 
l. uitdrukkingsbewegingen der aandoeningen.
2, instinctieve of impulsieve daden.
3, wilshandelingen.
D u m a s onderscheidt naar overwegingen, die deels physiologisch 
deels psychologisch zijn
1, eenvoudige relIexen.	5. spontane hew.
2. samengestelde reflexen.	6. instinctieve hew.
3. tonus.	7. impulsieve bew.
4. autochthone bew.	8, wilsdaden."
1926 II.	29
440	BIBLIQGRAPHIE.
Maar dit lijkt toch meet op het werk van iemand die tot task beefs 
een groot aantal verhandelingen over psychologie to excerpeeren, dan van 
iemand die tracht zijn lezers tot zelfstandig denken over psychisct 
feiten op to voeden. De bedoeling van James words door de in het citast 
weggelaten zinnen en door andere passages uit het boek wel eenigszin
hoewel m. i. onvoldoende, toegelicht, die van Titchener (op dit punt) van Dumas in het geheel niet.
Prof. Rods schijnt deze wijze van doen ook wet opgemerkt to hebbe t, 
maar hij schijnt haar merkwaardiger wijze toe to juichen.
In zijn inleiding voor het boek zegt hij : „de principieele verschillen, die 
er tusschen de verschillende richtingen in de positieve psychologie bestaatt, 
betreffen niet alleen de verklaring der verschijnselen, maar ook.. , object 
en methode van onderzoek. De weelde van daarin to worden ingeleid, is, 
dunks me, to sterk dan dat de beenen van een beginneling ze zoudem 
kunnen dragen."
Ik zou zeggen : iemand wiens beenen de weelde van een principieele 
discussie van het object en de methode der psychologie niet kunnen 
dragen, moet dan maar geen psychologie beoefenen. Maar dit ben ik met 
den heer Rods eens : die beenen zullen onder de last van de ballast 
der vele in het boek van Dr. Zwanenburg bijeengebrachte referaten niet 
bezwijken. Want den gelukkigen beginneling zal die ballast van de schouders 
glijden. Hij zal, als hij eenige bladzijden verder gelezen heeft, niet meet 
weten, dat Titchener onderscheidde tusschen keuze en wilsdaad, noch 
ook dat James een indeeling in 3 en Dumas een in 8 rubrieken heeft 
gemaakt, aangezien hem de portee van dit alles is duister gebleven. En 
hij zal niet met zich mee dragen dan de herinnering, dat er een heeleboel 
in het boek to lezen stond.
De neiging om volledig to zijn heeft m. i. den heer Zwanenburg op 
een verkeerden weg gebracht. Had hij van de bijeengebrachte stof 
een groot deel van de problemen en de meerderheid der verschillende 
meeningen en stelsel onvermeld gelaten, en had hij de weinige over-
blijvdnde stof rustiger uiteengezet, uitvoeriger toegelicht en vooral 
dieper geanalyseerd, zoodat hij' tot de principia van object en methode 
der psychologie doordrong, dan zou hij ten boek hebben geschreven, 
dat door beginnelingen in dat studievak met veel meet vrucht gelezen 
zou worden.
V. D. W.
Joris Eeckhout, Karel van de Woestijne.
Dit boek is verschenen in de reeks „Mannen van Beteekenis" waarin 
de groote Vlaamsche dichter ;vrij onverwacht in 't gelid komt to staan 
naast Ernest Psichari, Giovanni Panini en Giosue Borsi. Na die vreemde 
figuren heeft de hr. Eeckhout zich aangetrokken gevoeld door den groot-
sten dichter van ons eigen bodem. Men kan niet anders dan hem geluk 
wenschen met zijn onderneming. Want, was Eeckhout ook beweren moge, 
Van de Woestijne is een moeilijke, onpopulaire dichter. Joris Eeckhout 
heeft hem voor velen toegankelijk gemaakt en om dat to kunnen moet 
men den kunstenaar kunnen voorstellen met warmte en meedeel-
BIBLIOGRAPHIE.	441
zarne begeestering. En al is er op zijn boek een en ander of to wijzen, 
haast ik mij to erkennen dal het geschreven is met een joviale geest-
drift die aanstekelijk is. Het is eigenlijk een dichterlijke biographic. Het 
zieleleven van v. d. Woestijne wordt er slap voor slap gevolgd zooals 
het uitgedrukt is in zijn gedichten, en schr. heeft heel handig den loon 
van de commentaren weten to vermijden. „De gedichten zjn sheen 
gesitueerd in hun eanig passend trader'', verzekert de scbr. en de hoofd-
zaak heeft hij nooit uit het oog verloren, nl. de psychologische beteekenis 
der poezie. Maar waarom heeft een schrijver van Eeckhout's talent 
niet beproefd de geheele figuur van v. d. Woestijne to omlijnen ? Het 
is voorzeker zijn recht hem uitsluitend to beschouwen als dichter - al 
hecht Eeckhout een veel to louter technische beteekenis aan ,,dichter", 
want niemand zal in den breeden zin de hooge dichterlijkheid ontkennen 
van v, d. Woestijne's prozaboeken, van jams tot de Beginselen der 
Chemie. Eenmaal dit standpunt ingenomen, had Eeckhout slechts de 
eigenlijke gedichten to bespreken. Doch waarom zich dan nog beperkt 
bij die van voor 1910? Met den Modderen man, zegt Eeckhout, wordt 
een nieuwe gevoelsperiode ingeluid. Dit argument kan mij niet overtuigen 
dal het onderzoek van v. d. Woestijne's ontwikkeling moest afgebroken 
worden. Het leven des dichters is een formidabel complex en het is de 
moeilijke dock dankbare task van den criticus schijnbaar afgescheiden 
phasen to overbruggen en de ondergrondsche stroomingen to volgen 
die de meest diverse landschappen aan elkaar binden. Vooral wanneer 
scbr. zelf verzekert dal die „nieuwe" periods reeds jaren vroeger voor-
speld werd in den Jongsten Sater, waarmede hij dan oak de continuiteit 
van 's dichters schepping erkent. Het laatste hoofdstuk over de „literaire 
invloeden" schijnt mij wel wat overbodig. Het is trouwens geheel nega-
tief. Van de Woestijne heeft heel weinig rechtstreeksche in vloeden 
,,ondergaan", om de eenvoudige reden, dal een groot schepper zooals hij 
in 't geaeel niet „ondergaat" en al wat op hem indruk maakt onmiddellijk 
verwerkt en weergeeft als iets geheel oorspronkelijks zoodat er van het 
inspireerend model haast niets meer to herkennen is.
Parallelisms?... Ja, dal is wat anders ; ofschoon het volgen van die 
parallelen een vrij ijdel sport zij. Zeer ;oed critiseert scbr. de geestelijke 
verwantschap die Verwey ontdekt heeft tusschen Van de Woestijne en 
Henri Regnier --- dock er waren heusch geen vijf paging noodig om dal 
to weerleggen. Een klein bezwsar heb ik tegen he: veel to druk gebruik 
van citaten. Niets zoo vermoeiend als het voortdurend beroepen op alle 
desk are wijsgeeren en dichters. Waarom geeft scbr. niet eenvoudig zijn 
meeningen, die zijn loch interessant genoeg zonder dal wij behoefte' 
hebben aan al die excerpten uit de keepsake's der dooden ? 1k zou die 
heeren maar rustig in hun Elyseische velden laten, Mijnheer pastoor.
Het onsmakelijk uitgegeven boek is versierd met drie portretten van 
den dichter, waaronder een aandoenlijk eerste-communiekantje. De anders 
toonen Van de Woestijne tot 1910, met sierlijke Van Dijck-achtige 
krullen. De clean•shaven dichter van thans is daarin niet to herkennen.
A. CORNETTE.
442	BIBLIOGRAPHIE
Karel van de Woestijne, Het zatte hart. (Palladium).
La scale excuse qu'un homme alt d'ecrire, c'est de s'ecrire lui-menze, 
zegt R. de Gourmont.
Karel Van de Woestijne geeft zich immer zonder berekening in zijn 
werk. Bij dat werk, zoo diep en rijk, heeft hij eenige spaarzame 
verzen gevoegd, vereenigd onder den titel Het ratte hart. Mijn hart 
hebben zij met droefheid vervuld. Want ik bedenk dan vooreerst, dat 
bet voor den kunstenaar een droef moment most zijn, verzen de 
wereld-in to zien gaan, die aan de menschen zijn hart laten zien ; hij is 
bewust, dat hij tot de menschen spreekt, en blijft ongenaakbaar in zijn 
eenzaamheid. Essentieel-lyrische verzen zooals deze --- zij verlengen 
de lijn die vertrekt van het Vaderhuis en makers categorisch deel uit 
van een andere familie dan b.v. de episch-beschrijvende Interludien --
laten ten slotte onbevredigd. De critiek moge veilig spreken van de 
muzikaal-physieke vreugd van den schooners rhythmus : en dat zij niet 
west wat zij het meest bewonderen most, de edeiheid der woorden, de 
densiteit der gedachten, de kloekheid van den verzenbouw. Het hoeft 
niet meer gezegd : dat alles is bij Van de Woestijne in de hoogste mate 
tegenwoordig en to bewonderen, en vormt zelfs een pleonasms met zijn 
naam. Maar er blijft in hooger instantie nog jets anders. Wij staan 
al dichter bij den kunstenaar. Hij heeft jets van zijn menschelijkheid 
belijd ; zijn gebeden, zijn kreten komen in een ver echo tot ons. Maar 
de gebeurtenissen die plaats gegrepen hebben in zijn ziel, maar de 
ervaringen in zijn diepste binnenste die deze verzen geboden hebben, 
maar de klop van dat zatte hart dat het warms bloed in wisselende 
tempo's naar de hersens gestuurd heeft, --- neen, daar blij ven wij in 
de onderaardsche gangen staan voor een gesIoten poort en zijn den 
springwortel kwijt. De kunst van Van de Woestijne, vooral in deze 
verzen, duvet mij tot die negatieve conclusie. Deze gedichten doers mij 
denken aan teekeningen van William Blake. Tijd noch ruimte. De 
uiterste soberte in de zintuiglijke beelden ; want het is also? Van de 
Woestijne al meer en meer de beeldspraak gaat verachten ; flu en dan 
een enkele vergelijking, de zon, de zee, een weefgetouw. Geen pitto-
reske weelde, integendeel, absolute naaktheid, en daaronder de schijn 
van onaardsch licht. Bij Van de Woestijne geen spoor van moder-
nisme ; ik bedoel dat wij den dreun niet hooren "an het na-oorlogsche 
levers in onze oude matte wereld, dat wij de angstigheid nlet voelen 
om de onzekere toekomst, noch het spleen om opnieuw elementair to 
gaan levers. Van de Woestijne is niet van onzen tijd want hij is van 
alle tijden. Hij heeft den roep een heel moeilijk dichter to zijn omdat 
hij leeft op een veel hooger plan dan de gewone stervelingen. Andere 
dichters wandelen op de aarde en hun geluid is vertrouwelijker ; zij 
rljzen niet boven de suizende toppers der boomers, terwijl Van de Woestijne 
regelrecht stijgt naar de heroisch-purperen randen der hooge wolken. 
Men most bet keurige plaketje der Palladium-verzameiing lezen en 
herlezen om met bewonderjng voor zijn zuiver meesterschap, op eerbiei
digen afstand de bevrijding to aanschouwen van dit olympisch godskind.
BIBLI®CRAPHIE.	443
Net zijn maar weinig gedichten, van de jaren 1914 tot 1924: De 1at~ 
Chariten en Gedichten aan zee en in een lain, gevat tusschen twee 
monumentale O4en. Ik geloof niet dal er in onzen tijd in de wereld, 
our het even op welk gebied, iets werd voortgebraeht van zulke lou-tere, 
trartscendente schoonheid.
A. C.
G. K. Chesterton. Saint Francois d'Assise, traduit de 1'anglais par 
tsabelle Riviere (Plop-Nourrit, Paris 1925).
Deze vierde uitgaaf van de reeks Le Roseau d'Or is bizonder merk-
waardig. Chestertons flikkerende intelligentie doorlicht het leven en het 
karakter van Franciscus bliksemsnel en bliksemschel. 1k spreek opzet-
telijk van zijn intelligentie, liever dan van zijn intellect; want hij is een 
scherp psycholoog, toegerust met die ten uiterste weerbaar en tegelijk 
ontvankelijk gemaakte vorm van common sense, die den mensch tot
 kenner-van-menschen maakt, en vermoedelijk, indien uberhaupt, een 
zwak philosooph : onsystematisch, fragmentarisch, overhaast. -- Eon 
wijsgeer is een verkeersagent, Chesterton een detective (Hij schreef 
niet voor niets die fabuleuze detective-story: ,,The Man who was Thurs-
day"). -
Zijn studie over Franciscus hij zelf spreekt telkens over zijn: 
schets - werd boeiend, levendig, geconcentreerd ; stellig niet een der 
diep-zinnigste, omvattendste boeken over dit onuitputtelijk gegeven, wet 
een der scherp-zinnigste, eigenzinnigste en meest- essentieele. -- Ches-
terton bleef slechts tot op zekere hoogte dezelfde, want een der merk-
waardigste trekken van dit werk ligt in de wisselwerking tusschen 
schrijver en onderwerp. Men kan nog altijd de uit den ellendigen tijd 
van objectivisme en naturalisme geerfde stelling verdedigd zien : dal 
het gegeven er niet toe zou doen. Het gegeven doer er ongeveer alles 
toe! want in zijn keuze verraadt zich de schrijver, minstens ten halve, 
en een zuiver, maar onvolmaakt beschreven menschenleven is altijd 
meer waard dan een ook zuiver en desnoods volmaakt behandeld 
lucifersdoosje. ,, Aesthetisch niet", waagt iemand to fluisteren ? Maar 
mijn God, alsof dal er ook maar even op aan kwam!... Het onder-
werp, van zijn kant, kiest sours zijn schrijvers, en Franciscus had een 
helder moment, toen hij Chesterton koos : er ontstond een ver-gaande 
wisselwerking tusschen hen beiden, die hen weerzijds verdiepte, maar 
waarin Franciscus natuurlijk domineerend bleef: hij heeft Chesterton 
ingrijpend gewijzigd: hij heeft hem vereenvoudigd, en verstild, en betoomd. 
De alles-overrompelende haast word gebreideld : hij ziet flu meer, en 
verloor niets aan vurige, schrille oorspronkelijkheid ; de hang naar het 
steeds zichzelf overtroeven in paradoxale vernuftigheid en acrebaten-
bravour, de apotheotisehe geprikkeldheid naar de climax, het slot van 
bet vtt'urwerk zijn aanmerkelijk besnoeid in dit werk : zij boeten daarbij 
niets wezenlijks in, maar winnen er bij.
444	BIBLIOORAP IIB.
De meesleepende, plastisch-intelligento manier waarop Chesterton dez,e 
ten slotte essayistische schets heeft geschreven, does opnieuw de betrek-
kelijkheid, en de betrekkelijke kunstmatigheid inzien van de scheiding 
tusschen zoogenaamd scheppend en althans een deel van het beschou-
wend werk. De essayist en de pure creator blijken beide : schrijver. 
De streep loops dan tusschen goede en slechte schrijvers. Chesterton 
is e-en zeer good schrijver : lees slechts zijn studie over Franciscus.
H. M.
DE elDs
HI
DE LIDS
NEGENTIGSTEJAARGANG

1926
ONDER REDACTIE VAN

D. VAN BLOM, H. T. COLENBRANDER, A. ROLAND HOLST, 
R. N. ROLAND HOLST, J. HUIZINGA, D. CRENA DE IONGH, 
JOHAN DE MEESTER, M. NIJHOFF EN J. D. VAN DER WAALS JR.
AMSTERDAM
P. N. VAN KAMPEN & ZOON

1926
Meijer's Boek- en Handelsdrukkerij. Wormerveer.
INHOUD

VAN HET DERDE DEEL
Bladz.
BEAUFORT (Mt. Dr. J. A. A. H. DE), Vijftig jaren uit onze 
geschiedenis (1868-]918), X, XI 	211, 373
BUNING (J. W. F. WERUMEUS), zie Werumeus Buning.
COHEN STUART (MT. A. B.), Parlementarisme en fascisme 343 
COLENBRANDER (Dl'. H. T.), Nogmaals het Nederiandsch-
Belgisch Verdrag 	239
Het Vlaamsch probleem.
Mr. R. van Genechten, Wat willen de Viamingen?
Mr. R. van Genechten, De slechte oneindigheid van
het Vlaamsch Belgicisme 	265
Over een proefschrift.
P1r. N. J. C. M. Kappeyne van de Copello, Vertegen-
woordigend stelsel 	276
Een boek over hedendaagsch
Zuid-Afrika.
W. H. Dawson, South Africa. People, places and pro-
blems	414
HONKER (ANTHONIE), Gedichten 	332 
EERDE (J. C. VAN, Dr. J. W. IJzerman, aetat. LXXV.. 402 
GEYL (Dr. P.), Moderne historische apologetiek in Enge-
land, Slot 	44
HAMMACHER (A. M.), Romantische spiegelingen 	109 
HoLST (A. ROLAND), zie Roland Hoist.
HOPMAN (FRIT5), De schoonheids-bacil 	180 
KANNEGIETER (J. Z.), Nieuws over Coenraad van
190
Bladz.
KEULS (Mr. H. W. J. M.), Kwatrijnen 	173
Gedichten 	329
LANDHEER (Jo), Weerzien 	43
LEONHARD (H.), Verzen 	174
MARTIN (Dr. W.), Jan Steen 	122
MEESTER (J. DE), Een dag in den herfst	334
NIJHOFF (Mr. M.), Tijl op tooneel 	130
De pen op papier 	423 
PIJPER (WILLEM), Alphons Diepenbrock, Nederlandsch
componist (2 Sept. 1862-5 April 1921) 	93
ROELANTS (MAuRIcE), Komen en gaan, I, II	145, 295 
ROLAND HoLST (A), Richard III, treurspel van William
Shakespeare. Tweede bedrijf, vertaald 	315 
SCHMID (JHR. L. M. A. voN), Een inleiding tot het
marine-probleem 	64
SEGER (AGATHA), Verzen 	176 
SHAKESPEARE (WILLIAM), zie Roland Hoist. 
STUART (MI'. A. B. COHEN), zie Cohen Stuart.
VRIES (THEuN DE), Verzen 	178
WERUMEUS BUNING (J. W. F.), Twee gedichten 	38 
WIT (AUGUSTA DE), De avonturen van den muzikant
aan het water, Slot 	1 
Aanteekeningen en Opmerkingen.
Antwoord aan „Insider", door Dr. H. T. Colenbrander 285 
Overvraagd, door v. B	441 
Bibliographic.
Top Naeff, Voorbijgangers. Victor de Meyere, De 
roode schavak. - Julien Tiersot, Lettres de musiciens, 
ecrites en francais, du XVe au XXe siecle. Premiere 
serie, de 1480 a 1830. - Blaise Cendrars, Moravagine.
Joseph Delteil, Jeanne d'Arc 	137
Victor J. Brunclair, De dwaze rondschouw. - Victor 
de Meyere, De Vlaamsche vertelselschat. - M. K., De 
geest in Limburg. - R. Murris, La Hollande et les 
Hollandais au XVIIe et au XVIIIe siecles vus par des 
Francais. - G. Angoulvant, Les Indes Neerlandaises.
The Europa Year Book, 1926 	287
A. M. de Jong, Merijntje Gijzen's jeugd. I. Het verraad.
II. Flierefluiters' oponthoud 	444
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT

AAN HET WATER.
DE AVONTUREN OP DE MARKT.

Op den dag zelf dat het programme op de muren van het 
Odeon verscheen, ontving Allard brieven in een verdraaide 
hand geschreven, die dreigden met rumoer in de zeal. En 
bij elke repetitie vond hij er van hetzelfde slag op zijn lezenaar.
Hij zond bericht aan Delpont en waarschuwde het orkest.
Een overvolle zeal zag hem aan, toen hij den avond van 
het concert near het podium ging. Al de scholieren, leeraars, 
vrienden van St. Cunera waren opgekomen. Maar talrij k en 
overal gluurden onbekende gezichten van een slag dat met 
de omgeving vloekte. Met zijn geheele gezin zat de zeepzieder 
in zijn loge. Hij grijnslachte.
Allard gaf het teeken van beginners.
0edempt hieven violen en fluiten de klacht aan om de 
kieine doode. Herinnering was dear in aan hear lack en liefheid, 
hear kinderlij k gedartel als een lammetj a om de moeder, 
hear huppelen en zingers tusschen speelnootjes.
Onder die eerste maters bleef het stil.
Maar toen begon onrust. Verfrommelde programme's 
ritselden, voeten schuifelden over den vloer, er werd gemom-
peld, luidruchtig gekucht, een spotlach giechelde. Plotseling 
klonk overluid: „Ophouden!"
En meteen werd van alien kant gesist, en een vlijmend 
scherp fluiten snerpte.
Allard sloeg de meat. Het orkest, de oogen op hem, speelde.
1926 III.	1
2 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Daar schreeuwde een rauwe stem:
„Stil die kattenmuziek !"
Schatergelach barstte uit.
Trappelende voeten sloegen een roffel op den vloer, bet 
roepen van: „Ophouden !" overschreeuwde de muziek. 
Allard tikte af, en wendde zich om.
Het werd opeens stil.
Hij was wit tot in de lippen toe, zijn oogen flonkerden. 
Maar zijn stem kionk beheerscht. Langzaam sprak hij en 
zeer duidelijk.
„Het Odeon is bestemd voor muziek, en voor hen die 
muziek willen hooren. Wie met andere bedoelingen bier is ge-
komen, dien verzoek ik been to gaan. Het geld voor de plaats 
die hij misbruikt heeft, kan hij terugvragen. Wij wachten."
Hij zag den zeepzieder, om wien een geheele bende 
schreeuwde en stampte, recht in bet gezicht; die liet den 
sleutel vallen waarop hij floot.
Een ademhaling lang was alles stil.
Daar riep helder een jonge stem:
„Bravo !"
En meteen, uit bet parterre, uit de loges, van de balcons, 
van de galerij dicht under de zoldering, waar de handers 
dreunend tegen elkander sloegen en de stemmen brulden als 
om gedaver van machines to overschreeuwen, klonk over-
weldigend dat ,,Bravo!" terug.
Eenstemmig juichte de menigte Allard toe. Kreten weer-
klonken tegen de schreeuwers. In de volte van menschen 
sprongen bier daar ginder wielingen en wervelingen op waaruit 
worstelende gestalten opstaken, verdwenen, weer to voor-
schijn schoten, om zich been grepen; en als door een zuigende 
sleuring werden die kluwens van vechters naar opengestooten 
deuren getrokken. Zij verdwenen. C estommel bolderde en 
rolde de echoende trap af. Het was stil in de zaal.
Allard wendde zich weer naar zijn orkest; en gaf bet teeken 
van overnieuw beginners.
Het gespannen zwijgen hield aan.
De ten doode bedroefde moeder weende om haar kind, 
bet koor der speelnootjes klaagde, bedroefd zooals kinderen 
bedroefd zijn, wel innig maar niet voor lang.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 3
Daar, in nog onzekere, schroomvolle hoop weerklonk de 
roep van den vader:
„De Meester is gekomen !"
En toen, boven een bevend gemurmel, zacht en vast, die 
Stem:
„Dochtertje, ik zeg U, sta op!"
De stilte bleef eerbiedig tot het einde toe; maar het was 
de stilte die voortkomt uit een gevoel van betamelijkheid, 
niet de stilte van begrijpende instemming; Allard gevoelde 
het wel. En hij behoefde niet to zien om to weten dat het 
applaus aan het einde kwam van de vrienden van St. Cunera 
alleen.
Tot Delpont die hem de hand drukte, zei hij
„Vrijwel verloren is deze slag. Maar ik waag een tweeden. 
Morgen aan den dag begin ik aan den „David voor Koning 
Saul" van onzen ouden Meester."
Te samen gingen zij de stad door, eerst daar waar de straten 
nauw waren en de huizen klein, en alles dat wonderlij ke 
binnenskamersche voorkomen had, dat kleine stadjes en de 
klein en oud gebleven oude wijken van groote steden aan-
nemen in den nacht; maar toen door plotselinge ruimte, wind, 
stuwend, van lange trillende lansen licht doorschoten half-
donker; geheel van zelf kwam Allard altijd weer aan het 
water.
Zij spraken over den Organist. Delpont zei
„Dit alles deert hem niet, al hing zijn hart ook aan het 
schoone orgel in St. Cunera, en al zullen de Vrijdagochtenden 
leeg zijn zonder de improvisatie, en de Zondagen zonder Bach 
en al de groote ouden. En evenmin zal het hem krenken als 
ik straks, naast zijn geduldig ziekbed zittende, moet zeggen 
wat zij vanavond gewaagd hebben tegen „Christus en het 
Dochtertje van Jairus." Want voor hem komt alles uit Gods 
hand en wat menschen doen, ook booze menschen, is volgens 
Zijn wil dien wij nog niet kunnen begrijpen. En ook de Duivel 
is Zijn dienaar. En ook de Duivel zal zalig worden in het 
eind."
Een tij d lang bleef stilte tusschen hen. Zij gingen door 
gebruis, door donkerte en flonkeringen met den koelen adem 
om zich heen van het stuwende water. Zoo duister, sterk, en
4 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
van licht doorschoten scheen Allard die gedachte, van de 
zijne zoo zeer verscheiden, met de zijne in diepten zoo 
verwant.
Zij kwamen aan de kerk. Als een heuvel breed en hoog stond 
zij in den nacht; zwart haar toren tegen de flauw-Iichte voor-
jaarslucht waarin weinige sterren slechts stonden, wazig.
Op de brug voor de Vogelmarkt op de gewende plek, bleven 
tegelijk zij staan. Delpont legde zijn armen op de steenen 
leuning, de schemerende verten in turend van water, schepen 
en stad.
„Tegen dien man die ons verdreven heeft wij wilden het 
oude, zeide hij en hij wilde medegaan met zijn tijd heb ik 
gezegd, dat ook buiten St. Cunera de Zangers van St. Cunera 
zouden zingers. Nu gaan wij de wijde wereld in! Alle de steden 
langs de riviervragen al naaronze muziek. Wij beginnentochten 
het land in, de landen langs beide haar oevers, een verove-
ringstocht voor de groote muziek. Wingewesten voor haar 
gaan wij makers."
Hij noemde namen van steden, bevriend enkele, andere 
vij andig, sprak van programme's verscheiden voor dezen en 
voor genen, het was als ontvouwde een vurig aanvoerder 
den bondgenoot zijn plan voor den veldtocht. Met een koor 
van vijf en twintig, zijn keurbende, ging hij het waagstuk 
beginners. De jonge kinderarts, de alt met haar bronzen en 
zilveren klokketonen had de rust en vrijheid van eenige weken 
zomer opgeofferd om met hen to gaan. En al de scholieren en de 
vrienden van St. Cunera wilden hen zingende uitgeleide doers 
door de straten op den dag dat zij zich inscheepten. De stad 
en de schepen, de huizen en de haven zouden weerklinken van 
hun leuze en afscheidsgroet. Zelven hadden zij het lied uit-
gezocht dat een plotseling talrijk geworden koor al oefende; 
Jannequins ,,Guerre de Renty."
Delpont neurde de melodie van den roemruchten onbekende, 
van wiens muziek de wereld weet en van wiens lot en levers 
geen mensch. En in Allards gedachte klonken de woorden 
mede, woorden van verontwaardiging, vonnis over verwaten 
onrecht gestreken, trouw aan het verkoren vaandel, zekerheid 
van zege in den hoogsten Naam.
Delponts neuren werd gezang
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 5
„Croisez, croisez vos piques, Soldats!
A cheval, tot, mes gendarmes! 
Boutez feu en toutes parts! 
Croisez vos piques, soldats,
Qu'on se mette, qu'on se mette tons en armes ! 
Allons donner des alarmes 
Au camp de nos ennemis !
En toen verlangzaamde de driftige medesleepende mast, 
die den hooggedragen standaard achterna stormde tegen den 
vijand in, den wreeden landverwoester. Bezwerend klonk 
de vermaning:
„Enflez vos coeurs, mes amis!"
Als een zeil in den wind voelde Allard zijn hart zwellen. 
Hij vie! in
„Enflez vos coeurs mes amis !"
De verbonden stemmen schalden door den nacht.
Donkey en flonkerend droeg op haar sterke stuwing de 
rivier den roep de verten in.


Tryggvason had gespeeld in het Odeon; de stall was ijlhoofdig 
van geestdrift. Jonge vrouwen droegen bij armenvol de rozen 
aan, die zij hem voor de voeten wilden strooien, jonge mannen 
spanden de paarden van zijn met lauwerkransen omhangen 
rijtuig, en trokken hem juichend naar zijn als een vuurwerk 
stralend hotel, de menigte die het plein zwart maakte, riep 
naar hem tot hij op het balcon kwam, en voor de derde maal 
dien avond zijn triomfstuk speelde : Tartinis Trille du Diable.
Niet antlers had hij weten to ontkomen dan, onverwachts, 
voor dag en dauw in een sneltrein.
Om een half uur met hem to samen to zijn had hij Allard 
gevraagd merle to reizen tot aan het stationnetje aan den 
Zuidelijken never van het Meer waarvan in de vroegte de 
stoomboot de fabrieksarbeiders naar de stall brengt. Zijn 
eigenlijk thuis, zei hij, was niet de villa aan een altijd blauwe 
zee noch het huffs in de hoofdstad, maar een vliegend voertuig 
ergens op de wereld, to water of to land.
6 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Terwijl hij sprak over New-York vanwaar hij kwam en 
Nice waarheen hij ging voelde Allard in zijn blik, zijn stem, de 
beweging van zijn handen, die zelfs in rust stonden naar spelen, 
dezelfde begeerte, hartstocht, haast, die zoo bevreemdend 
hem waren tegengekomen uit dat meesterlijke vioolspel den 
vorigen avond, den hartstocht en de haast die ook in de 
druischende fabrieksstad waren en maakten er zooveel 
menschen doof voor de muziek. De razende maatslag van den 
sneltrein, slag, een seconde stilte, twee slagen, slag, stilte, twee 
slagen, en de stilte zeif, een wachtend hijgen, leek de natuur-
lijke rhytmus van dat leven.
Tryggvason prees Amerika als toekomstland van de muziek; 
wilde dat Allard op den uitkijk zou blijven naar een kans om 
daarheen to gaan. Zijn woorden werden cijfers.
Allard luisterde in popelend ongeduld. Hij was gekomen om 
over Lucie to hooren. Zijn moeder had van haar, in wier zoo 
dichte nabijheid toch zij leefde, hem niets kunnen zeggen; „Zij 
had geen toegang in die kringen." Tryggvason die in de haven-
stad had gespeeld, die daar met den muziek-Godijn, plotseling 
naar de familie in het stilte stadje aan de rivier gegaan, stellig 
to samen was geweest, moest van haar weten, haar gezien 
hebben, misschien, wie weet ? met haar gesproken. Hoe leefde 
zij daar op het oude buiten aan de Plassen ? Was er nog jets 
om haar van die vrijheid, die zij voor goed gewonnen leek to 
hebben, toen zij daar in den Juni zonneschijn er aan gedanst 
kwam over de bloeiende heuvelweide ? Was zij nog Lucie ? 
Of weder als to voren, Jonkvrouw Povell Godijn?
Onverwacht sprak Tryggvason dien naam uit, dien hijzelf 
niet wou noemen. Hij deed het met een half wrevelig schouder-
ophalen.
„Veranderlij kheid, uw naam is Lucie !"
Lucie, voor wie die zomer bij de Leonards enkel een eerste 
stag was geweest op een weg die haar ver voorbij hen voeren 
moest, die den tegenstand van haar ouders eindelijk had 
overwonnen, wie de beroemde danseres tot wie de muziek-
Godijn haar had gebracht een schitterende toekomst had 
voorzegd Lucie liet plotseling alles varen om in de school, 
die de Leonards naar den never van het Meer bij een of ander 
dorp hadden overgebracht, kinderen op to voeden. Opvoeding;
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 7
dat was het woord dat haar telkens op de lippen kwam als 
zij sprak van muziek en daps.
„Taglioni als kindermeisje!"
Met een ongeduldige handbeweging wuifde Tryggvason 
haar weg.
Toen vroeg hij Allard naar zijn weervaren in de fabrieksstad 
zn schudde het hoofd over zijn openlijk partij kiezen voor 
St. Cunera, dat hem to avond of to morgen in botsing zou 
brengen met Godijn.
„Hij was niet gesticht over het schandaal in het Odeon. 
En niet over het artikel in „Muziek van Onzen Dag."
Allard antwoordde niet. Hij had kunnen zeggen dat hij een 
kritiek op die kritiek had geschreven en ten slotte weer 
verscheurd uit eerbied voor den ouden Meester die niet 
verdedigd wilde zijn. „De tij d zal voor mij antwoord geven," 
had hij gezegd. Hij kon den klank en den gang niet uit zijn 
hoofd krijgen van enkele dier vlijmende zinnen.
„Er is wel gezegd dat de volmaakte schoonheid evenals het 
water, geen bijzonderen smack en geen bijzondere kleur heeft. 
Als dat waar was, dan zou „Christus en het Dochtertje van 
JaIrus" een volmaakt schoon werk zijn; maar het is niet waar 
en „Christus en het Dochtertje van JaIrus" is een werk zonder 
smack of pit." En: „Het karakter van deze muziek is juist 
dat zij geen karakter heeft ; zij is in de eerste plaats onpersoon-
lijk en zonder uitdrukking. ,,Wat zal ik je zeggen?" gromde 
Cherubini tegen een van zijn leerlingen wiens opera hij juist 
had aangehoord. „Drie uur lang heb je mij niets gezegd." 
Zoo gaat het ons met dezen componist. „Dochtertje ! ik zeg 
U sta op!" Dat zijn toch woorden waar over wel jets to zeggen 
valt. Maar de componist heeft niet geweten wat; hij zwijgt 
in noten. Indien werkelij k wat wij vooreerst weigeren to 
gelooven de onversaagde dirigent van het Odeon het waag-
stuk van een herhaling dezer uitvoering mocht aandurven, 
kunnen wij hem voorspellen dat het „Sta op!" tot dit doch-
tertje van Cunera tevergeefs gezegd zal blijken. Zij is niet 
gestorven ; zij is doodgeboren."
Hij had moeite om de kalmte en het zwijgen to bewaren flu 
die hatelijke klank hem weer door de herinnering snerpte. 
Tryggvason bracht het gesprek op Allards eigen muziek.
$ DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Hij was verrukt over de Shakespeare Sinfonie. Hij wilde den 
daps der elfen om Titania, Titania's klacht, en de bezwering 
der booze geesten aan het einde die, vooral, hem had getroffen 
door de eigenaardige mengeling van angst en scherts, voor 
viool herzetten.
„Het vraagt er om!"
Hij liet een verschiet blinken van concerten in wereldsteden 
waar hij die muziek wilde laten klinken; een heirweg van 
klanken bouwde hij daarvan voor Allards roem.
Toen plotseling vroeg hij naar de Pan en Apollo parodie, 
en scheen tevreden toen Allard antwoordde, dat die was 
blijven liggen voor een ander onderwerp dat hem sterker 
boeide.
„Als ik er maar tijd voor had! het Odeon laat mij geen 
vrij uur !"
„De zomervacantie," zei Tryggvason en kwam terug op 
Pan en Apollo, boerschen vedelaar en Wagner-dilettant. Het 
was uitnemend geestig. Maar met dat al, zooiets kon ge-
vaarlijk worden juist nu, met Parsifal Junior -- was het niet 
of de duivel met Wagner en met Allard en met Povell Godijn 
alle drie tegelijk speelde? met Parsifal Junior op de komst. 
Niet ieder in de maling genomene was van het s4ag van dien 
Russischen wachter der rechtzinnigheid in de kunst, die als 
eerste van alien lachte om zijn eigen karikatuur in Mous-
sorgski's muziek. De „Europeesche" soort was grimmiger; 
hij sprak waarschuwend van den moedwilligen Pan-fluff ter, 
Allards tijdgenoot op het Conservatorium wien de Apollo-
professor de Pansdeuntjes had verboden; in den wedstrijd om 
den eersten prijs en een aanzienlijke beurs voor twee jaar had 
die den traditioneelen klassieken stijl tot zulk een uiterste 
overdreven dat zelfs de zedemeester in de muziek den spot 
had gevoeld. Zijn verklaring dat dit jongmensch hem, wat 
hemzeif betrof, voor een krentenweger en koekebakker mocht 
houden, maar toch niet voor een idioot, had veel vroolij kheid 
gaande gemaakt; maar voor de vroolijkheid had de Pan-f kilter 
moeten betalen met het verlies van prijs en beurs, toegewezen 
flu aan een minder dan middelmatig talentje. In gevoeligheid 
voor spot en vindingrijkheid bij betaald zetten, oordeelde 
Tryggvason, was Godijn de meerdere nog van den Professor.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AA 1,, E	R.
9
?,HiJ ' is intelligent wat de Professor	a e 4hts
Y
intelligent zeg jij	mogelijk."
Allard riep dat hij er wat voor zou g
Parsifal Junior had georkestreerd? Godijn kon hat niet 
niet als hij er zijn ziel en zaligheid mee moest redden. En 
Tryggvason ried niet to zoeken, dat hij niet, misschien, vond 
wien hij niet gaarne vinden zou.
„Honger is een scherp zwaard ! En zeker zal Godijn goad 
betaald hebben."
Hij zag Allard aan met oogen waarin een goedhartige 
spot kwam.
„De Parsifal van je deftigen dilettant, Allard, is veal to
geestig! Hoor dien van Godijn eens aan. Dat is de ware!" 
Allard riep uit een diepte van ergernis 
„Dat onuitsprekelij ke bor !"
„En wat wilde je dat een deftig dilettant anders zou maken 
dan „een onuitsprekelijk for?" En dat is hat joist. Om zulk 
een bor to maken, een echt, onvervalscit, door en door borrig 
bor, daarvoor moat men een deftig dilettant zijn, mijn waarde 
componist. En als ik je zoo bezie, Allard, ga ik twijfeben of 
je, web verre van hat to kunnen maken, hat zelfs web zoudt 
kunnen dirigeeren. Hoe zab dat gaan op hat weldadigheids-
feest van Flumen Sanat?"
Allard volgde de gedachteverbinding niet. En hoe was 
een feast mogelijk op Flumen Sanat in den winter?
Tryggvason schoot in een back. De Man-in-de-Maan van 
zijn eigen Midzomernachtsdroom! geen wonder dat die 
muziek zoo mooi was! moist hij dan niets van ondermaansch 
gebeuren ?
In zijn snelle zinnen, of hat op de mast ging van den bon-
zenden snuivenden rennenden train, verhaalde hij den groei, 
bij dien wonderdadigen van den mangaboom uit de pit van 
den Indischen toovenaar to vergelijken, van Flumen Sanat 
onder hat beheer van den bouwondernemer, achter wien 
de arts met wetenschappelijke verkbaringen aan kwam 
haasten. De zomerbadplaats was ook winterkuuroord nu: 
na hat water van de bergbeek de sneeuw van de bergtoppen 
in beslag genomen abs heilmiddel voor de lijdende menschheid 
En terecht was de naam behouden ! Want was niet de sneeuw
10 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
de oorsprong van de rivier, de rivier zelve, rivier in haar eersten 
staat, recht uit den hemel gedaald, heilbrengend ? De baders 
in de beek, de drinkers uit de bron werden schaatsenrijders, 
glijders in suizende sleden de heuvels achter het Sanatorium 
af, skiloopers. Een wedstrijd was gehouden in het verspringen 
op ski van de steilte aan den zoom van het bergwoud af, 
een plek waartegen, werd er gezegd, deskundigen hadden 
gewaarschuwd. En het weldadigheidsfeest werd gegeven ten 
bate van de weduw en de weezen van een internationaal 
bekenden beroeps-skilooper die daar bij was verongelukt, 
verbrijzeld aan bekken en beenen, en na weken ondragelijk 
lijden gestorven.
Godijn was het, die dat denkbeeld van een weldadigheids-
feest had geopperd, van alien kant zangers en spelers toe-
gebracht ter opluistering, en nu als zijn eigen gave voor het 
goede werk de premiere aanbood van Parsifal Junior.
„Een reclame in grooten stijl voor Flumen Sanat; een 
edelmoedig gebaar tegenover die ongelukkige weduw en 
bloeden van weezen ; een besparing van uitgaven, die zij 
anders fatsoenshalve wel moesten doen, voor de heeren aan-
deelhouders en van een vermindering in zijn tantieme voor 
den directeur, den obey, de hoofdverpleegster waarschijnlijk, 
meer tantieme-trekkers dan waaraan men graag den kost 
zou geven, om van den dokter niet eens to spreken ; een ver-
rassing zoo last in het seizo,en nog voor de jonge vrouwen 
en mooie-meisjes van de villa-wijk, die in zake feesten naar 
ik hoor er siecht aan toe zijn geweest van den winter, met 
stakingen en uitsluitingen en faillissementen en dergelijke 
natuurrampen meer; een snort amende honorable van het 
Odeon voor den Christus en het Dochtertje van JaIrus van 
zijn ietwat onbesuisden jongen dirigent ; een lonkj a aan de 
nieuwe St. Cunera zangers en spelers, a11en to samen bewoners 
van de villawijk; een welverdiende voldoening voor Jhr. Mr. 
L. Povell Godijn; dat is	wacht !"
Hij telde met den wijsvinger van zijn rechter of op de vingers 
van zijn linkerhand, lange lenige fijngespierde virtuozen-
vingers, die ais in vioolspel bewogen.
„Een, twee, drie, vier, vijf, zes vliegen in een kiap zou ik 
zeggen als vliegen niet to onedel waxen voor de vergelij king.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 11
Wat een diplomaat is er verloren gegaan aan Godijn! Wat 
zeg ik verloren! Of het taken doen niet de eigenlijke 
diplomatic was! haar kern en haar wezen !"
Hij zette zich wat vaster in de fluweelen leuningen tegen 
het slingeren van den langen trein die de bocht van het Meer 
langs vloog, en begon overnieuw to lachen.
„Ja! het spijt mij dat ik hem het mededoen moest weigeren 
omdat ik in Petersburg zal zijn dan. Ik zou je willen hooren 
als dirigent van Parsifal Junior, Allard. Dat kon Godijn nog 
wet eens tegenvallen!"
Allard zag hem zoo verbaasd aan dat, op zijn beurt ver-
baasd, Tryggvason vroeg of hij dan Godijns brief niet had 
ontvangen ?
Een herinnering doorschoot Allard.
„Twee dagen geleden	ik ging juist naar je concert!" 
Hij tastte naar den vergeten brief. Tryggvason zag hem 
btoedrood worden onder het lezen.
„Hij wit het op het Odeon laten uitvoeren! in plaats van 
David voor Koning Saul! en dat ik het dirigeer!" 
„Ja. Natuurlijk."
„Natuurlijk, zeg je? Ik weiger!"
De brief vloog in flarden het couperaam uit. Als een vlinder 
zwerm streken de witte strooken in het gras en de bloemen 
neer van een heuvel waarachter plotseling het Meer to voor-
schijn glansde.
„Dat hij zich niet schaamt tegenover het orkest !"
Bevreemd zag Tryggvason dien uitbarstenden hartstocht 
aan. Onbegrijpelijk! En, als onbegrijpelijk, vergeefsch. Het 
Odeoncontract behield aan het Comite van Donateurs 
weidscheren naam voor Povell Godijn	de samenstelling 
voor van het program bij twee concerten in het seizoen. Hij 
herinnerde Allard daaraan, half schertsend nog.
„Met den spullebaas van een weldadigheidskermis op 
Flumen Sanat heb ik geen contract!"
„0, Allard ! o ! wet wezenlijk Man-in-de-Maan ! Is Godijn 
de oprichter en eerepresident van het Odeon, en Godijn 
de groot-aandeelhouder en commissaris van Flumen Sanat, 
en Godijn de eereburger van deze feesten-beminnende stad 
niet dezelfde Godijn, drievuldig en een? En aan welken van
12 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
de drie het contract je bindt, trekken de twee anderen niet 
mee als die eene trekt? De donateurs van het Odeon -- dat 
wil zeggen natuurlijk, Godijn, - zij hebben of beter hij heeft 
van dat recht nog nooit gebruik gemaakt omdat „zijn" 
vorige dirigenten het altijd in alles met hem eens waren, 
alien, behalve die eene die zoo plotseling wegging flu drie 
jaar geleden. Al hun programme's waren programme's-Godijn. 
Jij hebt anders gedaan. Als muzikant zeker beter. Maar! 
Het heeft me al wel eens verbaasd dat hij je zoo vrij 
liet. Misschien heeft hij je niet willen afschrikken, heeft 
willen wachten tot de verbintenis blijvend was geworden? 
In dat geval heeft, in verband wel is wear met het 
ongeluk op Flumen Sanat en met zijn Farsifal Junior, 
het schandaal met de St. Cunera uitvoering den doorslag 
gegeven."
Allard sprak langzaam of hij ieder woord overlegde. Hij 
was zeer bleek geworden.
„Ik weet niet wet in deze geheele walgelij ke zaak het 
walgeiijkste is. De genotzoekers van Flumen Sanat willen 
hun medeplichtigheid aan een moord vereffenen met feest-
vieren een wilde die bloedgeld betaalt toont meer mensche-
lij k gevoel ! Godijn misbruikt zijn macht over het Odeon-
orkest om de kunst to bezoedelen. En van mij wordt 
geeischt dat ik mijn overtuiging en dat ik mijn vrienden 
verraad."
Tryggvason zweeg. Hij had willen antwoorden dat Allard 
van molshoopen bergen maakte, een storm bezwoer in een 
glas water. Maar er was jets in dat witte, plotseling hard-
geworden gezicht, dat het onmogelijk maakte. Hij voelde 
dat zijn zwijgen beteekenis gaf aan Allards woorden, 
waarheid maakte van ijien wean; en kon het toch niet ver-
breken.
De trein schokte en daverde. Het landschap schoot voorbij. 
De gedachte flitste door hem heen dat bij een leven in snelheid, 
onophoudelij ke verandering, afstanden tusschen elk vandaag 
en morgen, zulk verwarren van het kleine met het groote, zulk 
verlies van alle meat niet mogelijk was.
Weer dacht hij aan Amerika voor Allard.
Maar hij voelde verantwoordelijkheid bij de herinnering aan
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 1 3
het gesprek in de vioolbouwerswerkplaats. Behoedzaam 
want behoedzaamheid scheen noodig in den omgang met dit 
onberekenbare	wees hij op die noodzakelij kheid van toe-
geven, die een woord als „verraad" verbood aan wie redelijk 
dacht. Een handteekening bond Allard.
„Een band die mij aan iets verachtelijks bindt mag ik 
verscheuren. Ik weiger."
„Maar als weigeren flu onmogelijk is? Niet om niet is de 
boete op verbreking van het contract zoo hoog gesteld!" 
„Ik zal betalen."
Tryggvason kon een uitroep niet weerhouden dien hij dadelijk 
berouwde
„Maar waarmee dan toch?"
Hij wist dat Allard niets bezat.
,,O!" riep Allard en het klonk haast als lachen : ,,O! ik 
heb geld! Voor het eerst van mijn leven. Ik krijg geld van mijn 
Shakespeare Sinfonie. Losgeld! ik koop mijzelven vrij !"
Tryggvason maakte een hulpeloos gebaar. Hij wilde spreken. 
Maar in hetzelfde oogenblik had de trein stilgestaan, en de 
snelle scheiding was voorbij.


Het stoombootje dat van de uitvloeiing der rivier of de 
oevers van het Meer langs vaart, uit de dorpen arbeiders 
dragend naar de fabrieksstad, was nog niet in zicht toen Allard 
den steiger bereikte. Effen glansde het wijde water in den 
zonneschij n der vroegte. Op de glooiende velden die bruin 
er in weerspiegelden begon het landvolk den dag.
Een rij vrouwen in witte hoofddoeken waren aan het aard-
appelen poten. Een struische jonge kerel die floot tegen 
zijn stappend span stuurde de ploeg door den donkeren 
grond ; de schaar blonk in het opspringen uit de schol. Op 
den akker naast den zijne ging met lange bezadigde gelijkmatige 
stappen een zaaier de rechte voren langs, terwijl hij met een 
groote armbeweging het zaad uitstrooide dat hij uit een zak 
voor zijn schoot greep. Zoo vast in de maat, als hoorde hij 
muziek, was zijn stag, was zijn cirkelende armzwaai; de 
vliegende korrels glansden in de zon. Lichte gouden sprankel-
buien van toekomstig leven vielen uit die zegenende hand.
14 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Allard die hem nazag, dacht hoe goed leven het was bij een 
arbeid, dien de seizoenen zelf aanbrengen in hun onverstoor-
baren gang, en waarop alle andere arbeid wacht, de nederigste 
als de opperste, dien menschen met hun hoofd en handen 
doen, als op het begin van alles. Een visschersboot dobberde 
aan een paal van den steiger; hij huurde haar den man of die 
er op toegestapt kwam, om naar het naaste oeverdorp to 
roeien.
Lichtweg droeg het vaartuigje hem het klare in. Het water 
klokte met een louter geluid tegen den steven, de druppels die 
van de scherende riemen vielen, maakten aan weerszij een 
snellen sprankelenden lichtboog in den zonneschijn boven een 
doffen stippelboog over het water. Op de rustige mast van dat 
golfgeklok tegen den strevenden steven, van den duikenden en 
rijzenden riemslag in zijn palmen, van de druppelbogen die 
flonkerden en doofden, voelde hij verrustigen en verstillen wat 
straks in den hortenden jachtenden trein als de razende 
raderen zelf vliegend gewenteld had. Zijn gedachten bezonken, 
het werd helder in hem. Hij dacht aan het feestmaal na zijn 
Sinfonie, de rede van Povell Godijn en zijn zwijgen; en voelde 
zich rood worden. Maar flu was de zwakheid geboet.
En toen, nuchter, bedacht hij waarvan hij nu zou eten?
Want hij wilde niet een andere kans beproeven op de 
markt. Hij en zijn muziek zij deugden daar niet.
Maar hij kon werk doen dat wel voor marktwaar deugde; 
eerlij k werk nuttig en noodig als de arbeid van die boeren ; 
hij kon wiskundelessen geven.


Toen hij den brief aan Povell Godijn had geschreven 
waarin hij verklaarde Parsifal Junior niet to willen dirigeeren 
en dat hij de gevolgen van zijn weigering kende 
en aanvaardde, en ontslag vroeg als dirigent van het Odeon, 
ging hij meteen op zoek naar de nieuwe kostwinning. Het 
liep hem mede. Van het volstrekt noodige was hij na enkele 
dagen al zeker.
Als een verhongerende op voedsel wierp hij zich op 
„Christophorus Columbus". Toen Delpont hem kwam op-
zoeken, vervuld alweer van een nieuw plan, een rusthuis
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 15
aan het Meer voor muzikanten, kon hij hem den Prolong 
voorspelen : Columbus in de van brandingsgebruis door-
daverde herberg to midden van drinkend, zwetsend zeevolk 
dat verhaalt van wondere vondsten, dobberend op de golven, 
en van eilanden en kusten als wolken flauw aan de uiterste 
kim van den Atlantischen Oceaan.
Maar een ding verbitterde het zoet der nieuwe vrijheid: 
hij had Lucie geschreven, en zij antwoordde .niet. Was het 
mogelijk dat zij hem ongelijk gaf?
Eindelijk, op het late van een namiddag	joist klonk 
uit de haven het sein van het fabrieksarbeidersbootje 
kwam de brief. Niet uit haar ouders huffs schreef Lucie : uit 
het dorpje aan het Meer, waarheen de Leonards hun school 
hadden overgebracht. Zij was hun medewerkster nu.
Hij rende de trappen af, de straat door, den steiger over, 
sprong aan dek terwijl joist de loopplank werd ingehaald.
In het gedrang tusschen de zwarte bezweete mannen las 
en herlas hij haar brief.
Het dak van het nude buiten dat zij beschreef verscheen 
tusschen beukekruinen. Welk venster in die rij waarin de 
avondzon fonkelde was het hare?
Maar daar zag hij haar op het grasperk met haar gouden 
hoofd in de zon; kinderen dansten Patertje Tangs den Kant 
om haar heen.
Had zij hem ook gezien ?
Zij was op den steiger toen het schip aanlegde.
Daar stond zij tusschen de vrouwen die daar wachttenr 
ieder op haar man.


Hoe velen er moede waren in de rijke machti a stad, dat 
wisten alien pas toen de stem riep die rust beloofde.
Alleen aan moede muzikanten had Delpont gedacht toen 
hij dat plan beraamde van een rusthuis aan het Meer. Zoo-
velen wist hij er in al de steden Tangs de rivier ! moede zangersr 
moede spelers, moede makers van muziek, moede geworden 
niet van het muzieken maar van de haast en het warrelende 
wangerucht om de muziek heen. En velen zouden van moeheid 
het vermogen van muzieken verliezen, konden niet weldra.
16 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
rust zij vinden en een schoone stilte. Daarom, om hunzelfs 
wil niet alleen, maar om den wille van de ontel-
baren die hun muziek zou verheugen, riep hij scholieren, 
leeraars, medestanders van St. Cunera op, om een huffs to 
bouwen der rust. Maar zij, van wie zoovele niet muzikant 
alleen waren, maar werkers in velerlei beroep, spraken toen 
ook voor hun makkers die zij moede zagen worden bij het 
werk; van het werk niet, maar van den haast en het warrelend 
wangerucht om het werk henen. De smid met de bazuin 
van een tenor sprak voor ambachtsvolk en fabrieksarbeiders. 
De jonge kinderarts met haar alt als een spel van bronzen 
en van zilveren klokken sprak van moeders, van pleegzusters, 
van artsen, van behoeftige kranken. Een onderwijzer sprak 
van leeraars en leerlingen. Een kantoorklerk van schrijvers 
op kantoren en in banken, boekhouders, handelsbedienden. 
Die alien hadden een tij d van rust zoo noodig als brood, 
maar moesten altijd kiezen tusschen rust en brood, een keus 
die immers geen keuze was.
Toen die alien to samen kwamen, welgezind tot hulp geven, 
maar ook verlangend naar hulp ontvangen, was het een ontel-
bare menigte.
Zij ner voorvaderen geestelij ke erf enis, het vermogen van 
geld en arbeid to beheeren en meer geld en arbeid to doen 
voortbrengen, kwam Delpont flu to stade als nooit to voren 
nog. En met die menigte van helpers die weer andere helpers 
wierven, en van geld dat weer ander geld lokte, bracht hij 
tot stand wat vele malen grooter was dan zijn beginnende 
gedachte. En het rusthuis aan het Meer verrees, dat om 
den wille van hem, die het had bedacht en van hen die 
het eerst hielpen en van de muziek die daar bij rust ook 
vreugde geven zou, den naam kreeg van Het Zingende Huffs 
aan het Meer.
Nu werd het een vreugde voor wie kon, het to versieren. 
Mannen en vrouwen brachten sieraad aan ; een tuin er om 
heen, een boschje van jonge boomen, grasveld, bloemen; 
en in het huffs kleurige verbeeldingen op de muren, boeken, 
speeltuig. Een orgel werd gebouwd in de groote muziekzaal 
die uitziet op het Meer. Zangers en spelers heloofden muziek, 
tooneelspelers tooneelspel, dichters hun verzen.
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 17
Allard en Lucie die onder de ijverigsten waren geweest 
in het geven en het werven, wilden nog ieder voor eigen 
geschenk, zij een daps dien zij had verzonnen voor de leer-
lingen van de school der Leopards alien zouden daarin 
dansen, van de grootsten, of die volwassen mannen en 
vrouwen waren, tot de kleinsten toe, kindertjes onder wie 
haar en Allards jongetje al medehuppelde; hij muziek.
Daarover was hij denkende.
Een muziek van vreugde wilde hij maken; niet uit rust, 
peen uit vreugde pas waartoe de rust niet dan voorbereiding 
is, komt leven voort.
En omdat het water hem zoo lief was, en verheugelijk, 
zoo edele weldaad aan zinnen en ziel, zou een klank van het 
water in die vreugde zijn.
Lucie wist al zijn gedachten. Dikwijls vond hij, als hij 
van zijn werk om het dagelijksche brood in de stad terug-
kwam op een uur, dat ook zij aan haar arbeid was, arbeid 
waarvan zij zoo vaak lachend terugkeerde, Allard zeide, 
als hij het brood op hun disch zette, dan zij het ooft en den 
honing dikwijls vond hij dan op zijn schrijftafel een open-
geslagen boek met een bloem op de bladzij de, waar een verhaal 
of een verbeelding, vers of legende begon van het water. 
Zoo vond hij eens een boek, dat hij al in de bibliotheek van 
het Museum Godijn had gezocht, maar niet gevonden, over 
den man die de vernielende wateren van een woesten berg-
stroom in voor schepen bevaarbaar kanaal had afgeleid, en 
een koortsen over het land uitademende woestenij, half 
moeras, half wildernis van steep, herschapen in vruchtbaren 
grond. Voor zijn gedachte doemde de barre eenzaamheid 
op, sedert onheugelijke tijden a1 van menschen gemeden als 
geslagen door den toorn van een God, die opstandelingen met 
slagen van zijn bliksem veranderd had in steep en rotsbrok. 
Aan den zoom der wildernis stond de man met de diepe oogen, 
krijgsman en natuurvorscher, een bouwer van vestingen en 
een smelter van ertsen boven alchemisten-vuur. Het water en 
machtige bezitters van den grond, waardoor hij zijn kanaal 
moest graven, die twee machten tegelijk moest hij bestrijden. 
In een feestbeker reikten zijn vijanden hem gif. Afstammelin-
gen in het vijfde en zesde geslacht van zijn medestanders vol-
1926 III.	2
18 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
tooiden zijn werk, met graven en bouwen niet enkel, maar 
met good, der hebzucht in den moil geworpen die zijn grond 
en goed verzwolgen had.
Van dat gezicht bleef de vreugde al to verse; muziek werd 
niet daaruit.
Nog een ander boek vond hij eens met een bloem op open-
geslagen bladzijde liggen.
Dat was de geschiedenis van een herdersknaap, wien een 
engel in den droom verscheen, hem bevelend een brug to 
bouwen over die gevaarlijke wervelingen der rivier, waar 
zoovelen van oever naar oever overstekenden schipbreuk 
leden op de rotsen en verdronken.
Gehoorzaam aan die stem, vertrouwend op hemelsche hulp, 
begon het kind den bouw. Machtigen bespotten en beleedigden 
hem, priestess noemden hem G odslasteraar, vorsten rebel; zij 
dreigden hem met een wreeden dood. Maar arme menschen, 
visschers aan den wervelkolk ontkomen in verbrijzelde boot, 
vrouwen weenend our hun mans dood tusschen de rotsen, 
geloofden hem, en een Engel was de dagelijksche makker 
bij den arbeid der bouwers, die heerlij k werd voltooid.
De brug, schoon herbouwd, draagt tot dezen dag voet-
gangers en voertuig van Noorder naar Zuider oever der rivier. 
Dikwijls was tusschen landvolk en stedelingen Allard er over 
gegaan. Een schoone muziek steeg op uit den droom van den 
herdersknaap tusschen zijn vreedzame kudde die weidde langs 
den stroom. Maar wreedheid overschreeuwde haar. En altijd 
bleef een dreigende vijand de stroom.
Ook dat spel van diepste wijsheid, afkeer van het leven 
en liefde tot het leven, van teedersten spot omspeeld, Shake-
speare's Storm vond hij eens zoo, en lachte weer over Trinculo 
wien hij zoo gaarne het volle wijnvat van dien wrangen 
Stephano had gegund, en droomde over Miranda en voelde 
de huivering van den eerbied voor Prospero's onpeilbare 
gedachte, terwijl uit lucht en verstilde zee muziek kwam 
aangevloeid. Maar hij was moede geworden van verbeeldingen, 
en verlangde naar een werkelijkheid. De werkelijkheid voor 
zijn oogen echter was niet zoo verheugelijk dat daarvan 
de muziek kon komen van zijn verlangen.
Sours dacht hij aan een werkelijkheid lang uit zijn oogen
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 19'
al, maar altijd nog voor zijn gedachte: het Eiland, en de 
vreugde aan het water die hij daar had gehad. Sedert het 
voorjaar hoorde hij telkens den naam van het Eiland van 
minnaars van muziek sours, van handeldrijvenden, van 
schippersvolk op de rivier sours ook. De rijke handelaar in 
copra met wiens rivierschip voor jaren die Eilander was 
aangevaren dien hij op de Vogelmarkt had gesproken voor 
de kooi vol rijstdiefjes, had door een onder de Eilanders levend 
Westerling, een kenner van muziek dezelfde zeker was 
dat van wien de Eilander hem toen had verhaald muziek-
instrumenten en op reepen palmblad gegrifte muziek der 
Eilanders laten verzamelen, die hij ten geschenke wilde 
geven aan het Oostersche Museum der stad; en nu zou de 
verzamelaar die kostbare geschenken komen brengen, en een 
kundig bespeler van dat speeltuig vergezelde hem, die de 
muziek zou doen klinken met haar waren klank. Echter, 
de weken gingen voorbij zonder dat de muzikant kwam.
Dien morgen nu mismoedig van zoeken, overdenken, be-
proeven en verwerpen, schoof hij de boeken op zijde en ging 
den tuin in, waar hij Lucie zag, die aan het water staande 
met de hand boven de oogen tuurde naar jets in de verten 
van het Meer. Zij maakte een gebaar van stil zijn tegen den 
our haar heen dartelenden kleinen jongen, wien een groote 
ruige hond bedachtzaam volgde. Wakker, oud nu, en op zij n 
gemak gesteld. Haar ouders hadden het dier, dat kwijnde 
na haar vertrek, medegebracht toen zij, Lucie eindelij k haar 
huwelijk en levenswijze vergevend, dat lage huisje waren 
binnengegaan waar hun een kleinkind was geboren.
Hij ging het met schelpen bestrooide pad langs op haar 
toe. Zij wendde het hoofd our bij dien licht krakenden tred 
en glimlachte, een vinger op de lippen. Van de bloeiende 
kastanje waaronder zij stond waren een paar teeder witte 
met rozerood beplekte bloesems in de golven en fijne kroezels 
rondom haar voorhoofd blijven hangen. Met een streelend 
gebaar nam hij ze er uit.
Zij fluisterde;
„Zij komen hier !"
Een klein, goudachtig-doorschijnend wolkje kwam door 
zonneflonkering en glanzen over het Meer op den tuin
20 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
aangezweefd. Het was een bijenzwerm, die zijn koningin 
omhuivend, woning zocht. Lucie had een korf naast zich 
staan in het gras, zij hield een bundeltje bebladerde elzen-
twijgen in de hand.
Aan de groote kastanje voorbij met een plotselinge 
zwenking schoten de bijen op een appelboompje toe in den 
moestuin en hingen, luid gonzend en wemelend met glinste-
rende lijfjes en doorzichtige vleugels, in een tros vast aan 
een tak.
Lucie ijlde er heen, en met had zij behendig den zwerm 
in den omgekeerden korf geveegd en dien gedragen naar zijn 
plaats in de rij onder het beschuttende afdakje.
Zij greep Allard die haar gevolgd was bij de hand, en trok 
hem weg.
„Nu mogen wij niet bij hen komen voor zij gewend zijn."
Zij ademde haastig, haar oogen glansden, een jager leek 
rij die het schuwe wild heeft gevangen. Allard zei het lachend. 
En zij, ernstig, antwoordde dat dit inderdaad een groote 
vangst was. En legde hem het plan uit waarmede zij doende 
was, van een bij enstand en teelt : eenige arme huisgezinnen 
in het dorp wilde zij daarmede helpen. Immers: een bijenstand 
is de boerderij van den arme. Voor hem die niets bezit, winnen 
de bijen op den grond der rij ken een oogst. Van niemand 
nemen zij; de rijke man verheugt zich als hij de bijen ziet 
gonzen boven zijn bloeiende velden; in de kelkjes waaruit 
zij den honing drinken laten zij het stuifmeel achter, vrucht 
zet zich waar de bijen zijn geweest. En in den herfst als de 
rijke zijn wagen vol schoven naar de schuur rijdt, heeft de 
arme zijn korf vol honig en gele was, waarvoor menschen 
in de stad hem blanke guldens toetellen. Hij had haar hand 
vastgehouden en hield die vast onder het gaan.
„Je hebt wat ik zoek en niet kan vinden."
Zij zag hem aan met haar donkere flonkerige oogen, hem 
niet begrij pend. Hij sprak van zijn muziek van zijn tasten 
en niet vinden.
„Ik dacht toen ik een kind was en een jongen, dat 
ik de goede vreugde van den mensch in de natuur wel 
kende. Maar nu weet ik, dat was de waan van den onbekom-
merde en onnadenkende. Al to ver zijn wij of van de oor-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 21
sprongen. Wij kunnen niet meer ontvangen en genieten. Wij 
moeten veroveren, vasthouden en verdedigen, er is honger en 
haat overal, de weelde in zon en regen en frisschen wind van 
de milde aarde is overdaad en trots voor den bezittende, is 
gebrek en knechtschap voor den ontberende. Ik verheug er mij 
niet over als het Sprookje van den Speelman en de Schoone 
Danseres wordt geprezen het is niet waar wat ik toen 
geloofde. lk voelde het al wel hoezeer onduidelijk ook, toen 
ik de muziek maakte van den Midzomernachtsdroom. Weet-
je nog hoe je mij vroegt waarom daarin zoo veel treurigs 
was? Ik voelde een treurigheid waarvan ik de reden niet 
kon gissen nog. Columbus heeft gezocht wat ik nu zoek. 
Hij geloofde het Paradijs gevonden to hebben, den schooners 
overvloed, de zachtheid, alle levers eensgezind ; zoo vast 
geloofde hij het, dat hij wilde volhouden, peervormig was 
de Aarde en op de kruin van een hemelhoogen berg, dien de 
zondvloed nooit had bespoeld, droeg zij het Paradijs, bloeiend 
nu als op den dag der Schepping, en den vrome bereikbaar. Als 
ik kon gelooven, ergens op de wereld leefden menschen een-
voudig, gerust, elkanders vriend, kinderen van de Groote 
Moeder zoo als planters en dieren haar kinderen zijn, maar ge-
lukkiger, omdat zij weten van hue geluk; dan pas zou ik van 
harte muzieken."
Lucie antwoordde niet dadelijk. Zij dacht aan wat zooveel 
onnadenkenden zeiden, die niet begrepen waarom het klagen 
was in Allards muziek; die zeiden,het ging hem immers wet! Na 
het ontberen, wachten, zich weren en ook wet weerloos onrecht 
verdragen van de eerste jaren, werd zijn muziek flu verstaan, 
verwellekoomd, door velen geprezen naar wie de menigte 
luistert; en die hem kenden, spraken van zijn gelukkig levee 
tusschen vrouw en kind.
Na een wij le zeide zij
„Het is ergens, dat geluk voor alle menschen waarnaar 
je zoo verlangt."
Maar hij schudde het hoofd.
„Het is er niet, en kan er niet zijn. Er is geen geluk dan 
voor den enkele, sours, bij schoone oogenblikken. En voor 
weinigen alleen voor het kind, den minaar, den wijze ; of 
voor den dichter die altijd een kind is, en wijs in de dingen
22 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
van het hart en de minnaar van alles wat leeft. Een teeder 
geluk, kortstondig: een vlinder our de lamp. De vreugde waar-
naar wij verlangen, de vreugde voor alien is een adelaar 
die opstijgt naar de zon."
Zij echter hield vol:
„Het is er; ergens; eens. Misschien is het „Eens" nog ver 
weg. 0 ! mask toch je mooie muziek als ware het er al, to 
spoediger zal het dan komen !"
„Zoo zeker spreek je!" zei hij half schertsend en half 
treurig.
Zij antwoordde:
„Wij zouden er niet zoo naar verlangen, als wij er niet 
van moisten al."
De kleine jongen kwam hen achterna draven, roodwangig, 
stevig op zijn stoere kleine beenen waarmee hij de schelpen 
opschopte van het pad. Hij trok zijn ouders handen uit 
elkander, nam de hand van vader in de eene, de hand van 
moeder in de andere hand, en kwam tusschen hen loopen. 
Hij wilde weten, wanneer vader hem nu meenam naar stad 
our de groote gong to zien die in een schip over zee en weer 
in een ander schip de rivier op was gekomen ; en een bruine 
man was er bij die speelde op de viool. Die bruine man 
was voor hem sours een toovenaar, sours een reus, sours een 
prins; hij droomde van hem en den grooten gong.
Allard beloofde: als hij den nieuwen daps, dien Moeder 
met hem en de andere kinderen zou dansen op het feest van het 
Zingende Huis, mooi kon dansen. Dat mocht hij dan doen bij 
den grooten gong en de viool van den bruinen speelman.
0ewillig ging de kleine mee naar de school. Allard z ag de 
twee na tot zij verdwenen in de deur van het groote oude 
heerenhuis.
In een overpeinzing, die droomerij werd in den glans en 
het kabbelend geluid van golfjes op kiezeligen never, volgde 
hij den zoom van het water.
Er lag een schip aan den steiger voorbij het Zingende Huis,
een rivierschip als hij zoo gaarne nazag wanneer er een
voorbij. zijn vensters voer, zeilen bol in den wind.
Muziek klonk daarvandaan. Maar hij zag niemand aan dek. 
Dunne ijle tonen waren het, tonen van snarenspeeltuig
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 23
die niet ver dragen in de open lucht. Naderend vernam hij 
duidelijker geluid. En herkende den klank van de Perzische 
viool, die ook de viool der Eilanders is, de rebab ; en muziek 
van het Eiland.
Een wijze was het die hij dikwijls had gehoord op de rebab 
van Si Bengkol. En hij had zijn bamboefluitje geblazen daarbij. 
Hij dacht:
„De muzikant van het Eiland is gekomen dan!"
Maar nog zag hij hem niet. Waar ergens zat hij, klein,
neergedoken op gekruiste beenen, naar Oosterlingen-wijs? 
Hij begon de melodie to fluiten.
De speler zweeg.
Allard hernam het deuntje waar het was blijven steken. 
Helder als een mere! floot hij. En dat fluiten vroeg:
„Kom, broeder Speelman, kom! begin toch overnieuw uw 
aardig deuntje ! hier is er een, die gaarne met u to samen 
wou spelen en fluiten, een speelman zooals gij !"
Maar die ander antwoordde niet; hij zat zeker ongerust 
luisterend, wantrouwig als een vogel die stappen hoort bij 
zijn nest.
Allard begon een andere wijs; hoe wist hij haar ineens 
weder? die wordt op het Eiland in den optocht naar den 
tempel gespeeld, als de vrouwen met de hooge offerkorven 
op het hoofd en de mannen in feestkleedij van kleurige zijde 
eigen weefsel der huisvrouw, en dat zij beprijkt heeft met 
bloemen van bladgoud, bij een maaltij d den goden, den 
gevers van alle goed biddende aangeboden, het oogstfeest 
gaan vieren van de rijst. Caande naast Si Bengkol aan wiens 
andere zijde Bengkol ging, zijn vader leidend bij een slip 
van het feestgewaad, had hij dikwijls die wijze medegespeeld 
op een fluit met zeven gaten.
En nu, flu antwoordde de Eilander. Hij speelde de rebab-
wijze die achter den goudengoden-draagzetel weerklinkt. 
Allard riep van den never:
„Vriend Speelman ! wilt gij niet tot mij komen ? Laat mij U 
verwelkomen in mijn huffs! !k ben een man van het Eiland 
als gij, ik ben daar geboren, de dorpsjongens waren mijn 
speelnooten, ik heb muziek gemaakt met de muzikanten van 
den gamelan to samen."
24 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
Een zwakke oude stem antwoordde
„Kom gij tot mij, vriend. Ik kan tot U niet komen. Ik ben 
blind."
Een zekerheid, die niet een gedachte was maar een gevoel, 
maakte dat Allard begon to lachen van blijdschap. En hij was 
de loopplank al over en stond op het dek tegenover den 
blinden speelman die daar weggedoken zat in een hoekje 
tegen de reeling.
„Si Bengkol ! kept ge mijn deuntje niet meer? Herkent ge 
mijn stem niet, al is zij zwaarder geworden? Niet dezen druk 
van mijn handen?"
Schroomvallig hief de bl-inde zijn donkey gezicht op. 
Plotseling gleed een glans er over.
„Toewan Alit!"
Allard's kindernaam was dat.
En met zijn etagere bruine handen streelde hij Allard over 
de handen en de armen, lachend aldoor met een lachen in de 
keel, dat als het diepe koeren was van een houtduif.
„Het is de Toewan Alit, dien ik leerde op de rehab to spelen!"
Hij verhaalde, als Allard het al had geraden, hoe hij hier 
kwam. En die Westerling, inderdaad dezelfde van wien de 
Eilander op de Vogelmarkt had gesproken, was die bediende-
muzikant van de mailboot, die op een onvergetelij ken dag in 
Allard's leven zijn viool balsturig aan den Armenischen 
woekeraar had verkocht, dat de kapitein hem niet meer zou 
kunnen dwingen tot spelen, kunstenaar in den avond, overdag 
knecht. Allard's moeder begaan met een leed dat zij wel 
kon raden, had het schoone instrument uit het pandhuis 
gelost om het hem terug to geven ; en hij haar vertrek van het 
Eiland het aan Si Bengkol toevertrouwd.
„Niets was er aan beschadigd toen ik hem zijn viool terug-
bracht !" verklaarde de oude voldaan. „Tot op dezen dag toe 
speelt hij er op wanneer hij medegaat in den optocht. Zeer 
schoon speelt hij."
En Allard hoorde de lieve stem in den donkey waar hij lag 
to schreien:
„En als flu de arme man terugkomt om zijn viool?" 
Wat wonderbaar en liefelijk lotgeval !
De blinde sloot zijn uitvoerig verhaal:
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 25
„Hij keert weer terug naar het Eiland, hij wil nergens elders 
meer leven. Gelukkiger, zegt hij, dan hier in zijn eigen land 
is het leven op het Eiland."
Allard antwoordde:
„Als het licht nog was in Uw oogen, Grootvader, zoudt gij 
zeggen : Weinige gelukkige gezichten zijn het die mijn oogen 
zien in dit land. Verhaal mij van het Eiland, Grootvader ! 
Wel waarlij k gelukkig is het leven daar voor alien!"
De oude wiegelde het hoofd.
„Eh! het is gelukkig sedert de waterleiding gegraven werd. 
Niet gelukkig was het vroeger ! Al to arm waren wij in ons 
dorp toen!"
„Hoe zegt gij, arm, Grootvader ! Overvloed van alles scheen 
het mij, was in het dorp."
„Eh! gij waart een kind Toewan Alit! en overvloed zeker 
was in Uw ouders huffs. In het dorp echter was vrees voor 
armoede, want wij hadden gebrek aan water. Zoo vele kinderen 
waren er geboren en ouders geworden van vele kinderen, dat 
de oogst niet meer voldoende was van de velden die onze 
grootouders hadden aangelegd. En het water was er niet 
waarmede wij nieuwe velden, in bosch en wildernis van reuzen-
gras ontgonnen, konden bevloeien om er rijstveld van to 
maken. De jonge mannen spraken er over onder elkander dat 
het beter ware als zij aan gene zijde van de heuvels gingen 
zoeken naar grond waarover water vloeide; een nieuw dorp 
wilden zij daar bouwen. Eh! wij ouderen zuchtten als wij hen 
zoo hoorden spreken. In onzen ouderdom zouden wij het huffs 
moeten verlaten, het erf met de vruchtboomen en de goden-
huisjes, den tempel waar wij zoo vele feesten hebben gevierd 
en de begraafplaats waar het gebeente der ouders wacht op 
de lijkverbranding van een edelman of een vorst om mede op 
to gaan in de vlammen die de ziel ten hemel dragen. Al oud 
zijnde zouden wij in een nieuw dorp moeten wennen aan 
nieuwe dingen waaraan een oud mensch niet wennen kan. 
Dit groote leed vreesden wij. Maar geen leed kwam dock enkel 
geluk nadat mijn zoon Bengkol het water vond. Van het water 
is het geluk gekomen ! Het dorp is groot en rijk nu, vele zijn 
de rijstschuren op de erven die schoon versierd zijn met schil-
derwerk en godenbeeldjes op de vier hoeken, en op den passar
26 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
is koopwaar, zooveel als op de hoofdplaats van het gewest, 
en zooveel yolk als daar, van koopers en verkoopers. Een 
nieuwen tempel ook hebben wij gebouwd, schooner dan de 
vroegere was. Er zijn nieuwe instrumenten nedergezet bij 
den gamelan ; de schoonste is die nu van de streek ! Dit alles 
komt van het water, dat Bengkol heeft gevonden; op de jacht 
zijnde vond hij het. Hij was zeer vroeg heengegaan dien morgen 
met zijn geweer en zijn honden; en Men Bengkol had het mij 
verzwegen. Zij wist wel dat ik het niet goedkeurde als hij over 
de heuvels zwierf terwijl er toch arbeid to doen was op het erf 
of op het veld. Men Bengkol wist van den arbeid. Doch niet-
temin zweeg zij ! En ook arbeidde zij zelve to meer."
Allard lei glimlachend
„Zoo zijn vaders en zoons en moeders! Ook mijn vader 
verbood wat ik meer dan eenig ander ding verlangde to doen ; 
muziekmaken. Een kinderachtig spel achtte hij dat, terwijl 
veel arbeid noodig is in de wereict. Maar niettemin maakte ik 
muziek, heimelijk, omdat ik niet anders kon. Want muziek 
was juist mijn arbeid dien alleen ik goed kon doen, en zeer 
zeker, dacht ik, noodig in de wereld. En mijn moeder wist 
het ; en ook zij zweeg."
„De arbeid, dien Uw vader van U eischte, Toewan Alit, 
was zeker veel schrijven en lezen, zooals hijzelf deed en 
Hollanders plegen to doen; een moeilijke, verdrietige arbeid! 
Ik echter eischte geen zoo zwaar werk van Bengkol, alleen 
veldarbeid wilde ik dat hij deed en arbeid in den dienst van 
het dorp. Hij echter, wanneer ik naar hem riep, in de vroegte-
Eh ! waar was hij ? En dien morgen zei ik : „Ik heb al mij n 
geduld verloren ! C eheel anders dan tot nog toe zal ik ditmaal 
als hij thuiskomt spreken met mijn zoon!" Maar de woorden 
die in mijn hart waren, sprak ik niet toen hij kwam! Ik zat op 
de rustbank, ik sneed een voetstuk voor de sirih-tasch die ik 
had gevlochten van rood en geel en zwart stroo de kleuren 
dat weet gij, vermag ik met de vingertoppen to onderscheiden. 
Ik hoorde de poort opengaan, en aan het blaffen van de honden 
wist 1k, geen vreemde is het die daar binnenkomt, het is 
Bengkol ; en de toornige woorden wilde ik zeggen. Maar hij 
riep : „Water, water! ik heb water gevonden ! Toen ik het 
spoor naging van het ree dat ik gewond had, vond ik water
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 27
in het ravijn, waar vroeger niets was dan steenen."
Er was een lichte aardbeving geweest in dien tijd na 
dagenlang rommelen en rooken van den vuurspuwen-
den berg in het hart van het Eiland ; Allard die het 
zich herinnerde, begreep dat door een nieuwe spleet in den 
wand van het groote kratermeer een riviertje was uitgevloeid.
„Men Bengkol zat aan haar weefraam onder de rijstschuur 
zij hoorde het. Haastig kwam zij aanloopen. „Wat geluk is dit? 
Verhaal nogmaals Bengkol, last het mij goed hooren!" En 
Bengkol zei nogmaals : „Water is er in het ravijn, waar 
vroeger enkel steenen waren, lk zag het gewonde hert bukken 
.als om to drinken, ik kiom of in het ravijn, toen zag ik het 
water, een overvloedig stroomende beek ! Genoeg is daar voor 
vele velden!"
Men Bengkol riep:
„Kom snel, dat ik u behoorlijk aankleed, Pan Bengkol ! 
en gij, Bengkol, kleed u aan, haast u! gaat aanstonds to 
samen naar het dorpshoofd!"
Zij bracht ons ieder een bloem, zeer zorgvuldig schikte 
zij mijn hoofddoek, zij stak de bloem in den vouw. Wij 
gingen aanstonds naar het dorpshoof d, hij beval op de groote 
houten klok die in het klokkehuisje voor den tempel hangt, 
het teeken to geven voor een bijeenkomst. De wachter had 
gehoord wat Bengkol verhaalde, hij verheugde zich, zeer 
krachtig sloeg hij de klok ! Het werd gehoord in de dorpen 
van den omtrek. Haastig kwamen de mannen, het was to 
hooren geweest aan de klok dat er tijding was van vreugd. 
Toen allen bijeen waren moest Bengkol verhalen. En het dorps-
hoofd vroeg: Wie heeft moed voor de ontginning? Toen riepen 
velen : Wij hebben moed ! Wij maakten een vereeniging, een 
Bond van Rijstbouwers, om de wildernis to ontginnen en 
het water uit het ravijn to leiden naar het veld. Allen gaven 
geld. Ik had niet, ik moest leenen; ook werd mij aangerekend 
dat het mijn zoon was, Bengkol, die het water had gevonden. 
Zoo werd ook ik, hoewel arm, en ook blind, zoodat ik niet als 
de anderen kon arbeiden, lid van den Bond. Djongola echter, 
die zeer rijk is, werd niet toegelaten."
„Waarom die eene niet?"
„Hij is een toornig en twistziek mensch. Wij echter willen
28 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
leven als broeders. De wet van wie zich vereenigen om het 
water to winnen en het land to bebouwen is broederschap. 
Machteloos immers is de enkele mensch tegen het water! 
Het is ver, in de hooge bergen, het Heilige Meer op den Berg 
des Donders is de oorsprong van alle de wateren op het 
Eiland. Zal de enkele daarvandaan het voeren naar zijn veld? 
Het is snel, het is sterk. Als de groote regens vallen, wassen 
alle beken, de waterval maakt een geluid als de donder, uit 
de kloof stort de rivier met geweld het dal in, de stroom 
sleurt de aarde van de hellingen, h ,iige gewas met den 
akker tegelijk, het vernielt den jongen aanplant, het verdrinkt 
het dorp, hoog als een berg is de bandjir, wanneer hij er aan 
komt in zijn kracht ! Zal eenig mensch hem weerstaan ? En 
wederom in de maanden van droogte ; geen water is er in de 
rivierbedding ! De vrouwen schorten hun sarong niet op als 
zij er door gaan, op weg naar den passar. Een beek vloeide 
langs de velden die de rijst drenkte dat zij krachtig opwies: 
maar nu is daar niet zooveel water dat een mier er haar dorst 
kan lesschen. Zal eenig mensch dan het water vermeerderen ? 
Geen is zoo dwaas dat hij zulk een ding zou denken. Maar als 
velen to samen komen, zij tellen ieder zijn geld neer, ieder 
brengt zijn deel toe, ieder komt met zijn gereedschap, met 
vele armen vellen zij het bosch, met vele handen graven zij 
de leiding, ieder doet van den arbeid het deel dat hem wordt 
aangewezen, dan alien to samen zijn zij sterker dan het water! 
Als de regens vallen, het water vloeit of langs de leidingen, 
het staat stil in de vergaarkom. Als de droogte de beken uit-
drinkt, in de vergaarkom is overvloed, alle velden langs de 
leiding worden daarvan gedrenkt. De bestuurders die wij 
gekozen hebben - nieuwe kiezen wij ieder jaar hebben voor 
alles wel zorg gedragen. Zij hebben de gelukkige dagen bepaald 
voor het toelaten van het water en voor het laten of loopen 
van het water, voor het overplanten van de zaailingen uit de 
kweekbedding op het veld, voor het wieden, voor het oogsten; 
zij hebben gewaakt over de vergaarkom en de leiding, en dat 
de opzichters hun plicht deden, die moeten toezien dat de 
dijkjes goed onderhouden worden; zij hebben de verdeel-
blokken geplaatst in de leidingen die op ieder veld het water 
laten toestroomen dat het ontvange wat het behoeft niet
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 29
minder, en ook niet meer. Zij hebben ieder zijn deel 
opgelegd van den arbeid die voor alien noodig is; veel aan 
wie veel grond heeft en veel water, een groot gezin heb-
bend; weinig aan wie weinig heeft en weinigen slechts to 
verzorgen. Het is rechtvaardig zoo! Daar is er geen ooit 
die zegt: Voor mijzelven wil ik arbeiden maar voor mijn 
buurman niet. Neen. Allen arbeiden voor elkander elk voor 
alien, alien voor elk, naar de zede van broeders onder elkaar. 
Zoo is de wet van broeders. Hoe zouden wij dan een mensch 
onder ons dulden die niet als een broeder met broeders wil 
handelen maar twist zoekt en vol afgunst is en altijd toornig 
als Djongola? Hij beroemt zich op zijn rijkdom. Hij is machtig 
in het dorp. Velen zijn daar zijn schuldenaars ! In den Bond 
echter is de rijke aan den arme gelijk, daar is geen overmach-
tige en geen verdrukte, geen die beveelt dan de bestuurders 
en geen die gehoorzaamt anders dan aan de bestuurders; 
zooals broeders aan elkaar gelijk zijn in hunner ouders huffs, 
en aan hun ouders alleen gehoorzamen zij. Wij lieten Djongola 
niet toe!"
De oude hield op, in nadenken en herinnering.
„Niet licht zal iemand het wagen ongehoorzaam to zijn aan 
bestuurders. Ik ben oud nu; van een slechts heb ik vernomen 
die het deed. Boete moest hij betalen. Echter ten tweeden male 
veronachtzaamde hij een bevel en strengere boete werd hem 
opgelegd. En waarlijk! voor de derde maal weigerde hij to doen 
wat bevolen werd. Op alle velden stond de rijst welig. Op het 
zijne echter was zij schraal, omdat hij niet gedaan had wat 
noodig was om haar to laten gedijen. Toen werd hij gestraft 
wegens zijn misoogst. Hij werd ook uit den Bond gestooten. 
Niemand wilde meer to doen hebben met hem. Hij verliet het 
dorp, zoozeer schaamde hij zich. Zeker is hij daarbuiten ergens 
omgekomen, hongerig en ziek en alleen. Ons echter gaat het 
wel. Gerust leeft wie lid van onzen Bond is! Als zijn kinderen 
om rijst vragen, en de moeder schept voor ieder zijn deel op 
een versche strook pisangblad, denkt hij : „Eet mijne kinderen, 
verzadigt U! Genoeg is er voor alien, voor de kleinen en voor 
de grooten!" Als hij terugkomt van het veld, strekt hij zich uit 
op de rustbank. Hij rookt tabak in vlies van den maiskolf 
gerold. Hij snijdt aan het handvat van een kris of aan een
30 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
beker met den kop van een haan voor deksel, hij vlecht een 
sirih-tasch ; met kleuren maalt hij op een wit doek wat hij in 
den wayang heeft gezien; wat hem lust dat doet hij. En heeft 
hij geld noodig voor een feest,hij gaat niet naar den woekeraar; 
neen ! naar de leenbank van den Bond gaat hij ; broederlij k 
handelen met hem zijn broeders. Hij viert een feest, hij richt 
een offermaaltijd aan voor de besnijdenis van zijn zoon, bij 
de bruiloft van zijn dochter en toch geraakt hij niet in schuld 
die hij niet kan afbetalen ooit, en ook verpandt hij zijn akker-
gereedschap niet, noch verkoopt voor weinig geld zijn zaairijst. 
Waar in ons dorp en de dorpen rondom op een erf een ruime 
rijstschuur staat met schilderwerk versierd en met beeld-
houwwerk, en de vrouw die in de schaduw aan haar weefraam 
zit heeft een vriendelijk gezicht en de kinders die spelen op het 
erf zijn vroolijk en hebben roode wangen en glanzige oogen, 
daar woont een lid van onzen Bond."
Allard zweeg. Hij voelde zich teleurgesteld. Zijn herinne-
ringen waren van andere dingen dan waarvan de blinde speel-
man met zulk een trots en vreugde sprak. Tot zijn herinne-
ringen keerde hij terug.
„Grootvader ! weet ge nog hoe ge mij verhalen verhaaldet 
en op de rebab speeldet's avonds aan den zoom van het woud, 
waar de mannen de waterleiding groeven in den wand van het 
ravijn? Mijn vader had het mij getoond, hoe wel bedacht alles 
was; hoe geleidelijk de nieuwe bedding die de mannen uit-
hieuwen, den stroom steil in de diepte stortend nu, leiden zou 
daarheen waar licht glooiende bedding en steilere heuvelhelling 
to samen komen; rustig afvloeien zou dan het water over de 
nieuwe velden langs de helling. Hij wilde toen dat ik een bouwer 
zou worden van waterleidingen, van bruggen, van dij ken, van 
havens, van allerlei bouwwerk dat water vangt of water keert. 
Hij verheugde zich toen ik vroeg weder naar de leiding to 
mogen gaan. Ik echter ging om de leiding niet maar om bij U 
to zijn en bij Uw verhalen en Uw muziek op de rebab."
De oude zei:
„Ik kon niet arbeiden als de andere mannen; voor de maal-
tijden zorgde ik daarom. Want het was to ver om heen en 
weder to gaan naar het dorp iederen dag; wij hadden hutten 
van takken en blad gebouwd aan den zoom van het bosch,
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 31
geen vrouw was bij ons.... De mannen brachten mij bout 
en water, op den tast moist ik de rij st to vinden. En dikwij ls, 
des avonds als zij uitgestrekt lagen bij bet vuur, zeer vermoeid, 
speelde ik op de rehab; vroolij k werden zij dan weder !"
„Eens Pan Bengkol, weet ge bet nog, hen ik in den avond 
ontsnapt om bij U to zijn. Ik liep snel door den koffietuin, ik 
zag Uw vuur op de helling. En bijna durfde ik niet nader to 
komen toen ik de gezichten zag rondom bet vuur, rood 
beschenen en veranderend als de vlam krinkelde of de rook 
neersloeg. Dat waren niet de gezichten van de mannen die ik 
kende, gezichten van geesten schenen bet, Djins, die ademen 
in bet vuur en rij den op den wind! 1k bleef staan, maar gij hadt 
mijn tred gehoord, tred van geschoeide voeten, en riept mij 
bij den naam. En dien avond verteldet gij de geschiedenis van 
Koning Salomo en bet Water des Levens. Ik weet haar nog! 
Een machtig toovernaar dien Salomo overwonnen had, bracht 
hem bet Water des Levens in een albasten flesch. En omdat de 
toovenaar zijn vijand was geweest, twijfelde Salomo en vroeg 
zijn raadslieden of bet raadzaam ware to drinken? En zijne 
beide trouwste viziers zeiden : „Het is raadzaam !" De eene 
„Dit water drinkende zult gij leven tot den jongsten dag." 
En de andere : „Dit water drinkende zult gij door geenerlei 
ziekte noch kwaal worden aangetast." Toen spraken de dieren, 
de adelaar die de vizier is over de vogels, en de leeuw, die de 
vizier is over de groote dieren des wouds. En ook zij zeiden 
„Het is raadzaam !" De Adelaar: „Uw aangezicht zal blinken 
als de zon !" de Leeuw : „Overwinnen zult gij al uw vij anden." 
Maar Salomo wilde ook den Egel hooren; de wijste is bij van 
alle dieren. En de Egel sprak: „Beslis zeif, o Koning, of bet 
raadzaam is to drinken. Jong, krachtig, schoon, en een over-
winnaar van alle vijanden, zult gij, in waarheid, leven tot den 
jongsten dag als gij van bet Water des Levens drinkt. Uw 
getrouwe viziers echter, en Uw veldheeren, de vrouw die gij 
boven alle de anderen liefhebt, en Uw kinderen alien, zoo 
vele zij zijn, zoons en dochters, ja Uw kindskinderen en bun 
kindskinderen zult gij zien sterven. Oordeel Salomo! moat zal 
bet U dan baten to leven?" Toen wierp Salomo de albasten 
flesch met bet Water des Levens op den vioer der zaal aan 
scherven."
32 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
De blindeman glimlachte.
„Waarlijk! zoo is de geschiedenis van Koning Salomo wien 
om zijn wijsheid ook de dieren dienden. En waarheid sprak de 
egel: ook in jeugd en schoonheid en overwinning is geen 
vreugde voor den eenzame van hart."
„En Pan Bengkol! weet ge nog hoe ik U eens naar de bad-
plaats heb geleid, toen Bengkol bij een sprong zijn voet had 
verstuikt, zoodat hij zeifs hinkende niet kon loopen? En ook 
lk heb toen gebaad op de badplaats. Het water springt in een 
breeden straal uit den opgesperden muil van een draak aan 
den muur die van rotsblokken is opgestapeld. En kleinere 
stralen en gulpen en geuten spuiten hier en ginder uit de 
voegen en uit bamboeschalmen die daar in zijn gedreven. 
Vrouwen komen met hun hooge waterkruik op het hoofd, zij 
zetten de kruik onder een straal, de straal loopt zingende er in, 
al hooger en hooger klinkt het tot de kruik overloopt. En de 
vrouw hurkt neder, en een andere vrouw beurt de voile kruik 
op haar hoofd en zij gaat heen, zeer rechtop, met eene hand 
de kruik steunend. De vrouwen die gebaad hebben steken een 
bloem in den haarwrong, een witten oleander of een rooden 
kembang sepatoe van de groote struiken die afhangen van de 
helling. De mannen komen beklonterd van het rijstveld, 
bezweet en moede en spoelen zich frisch. En op Passardagen 
komen de drijvers met hun pakpaardjes en baden met de 
paarden tegelijk, en beiden de mannen en de paardjes die grijs 
zijn van stof worden glimmend bruin als het water over hun 
rug gudst.
Op den rand van de muur boven den drakenkop zit voet-
kruiselings een beeld, een god of geest van het water zeker. 
Hij heeft een vollemaans gezicht dat rimpelt van het lachen, 
zijn borst hangt in vette plooien, zijn buik waarvan de sarong is 
afgegleden op zijn dijen is bolrond als een aanrollende golf, 
zoo gul en malsch en jolig als het water is hij. En het is of hij 
lacht van schik om de vreugde die alien hebben aan het water, 
de balers en de drinkers, de joelende jongens, de kleintjes die 
plassen onder een straal, de vrouwen die hun lang zwart haar 
wasschen, de beslijkte boeren en de bestoven pakpaardjes. 
1k moest zelf lachen toen ik hem aanzag. En nu ik aan hem 
denk, nu krijg ik lust muziek voor hem to maken of hij het
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 33
hooren kon met die lange ooren van hem die de lachplooien 
van de dikke wangen een weinigje naar achter Iijken to 
drukken. Zit het watergodje nog op den muur der badplaats 
Pan Bengkol ?"
„Misschien...." zei de oude weifelend.
En Allard bedacht dat hij blind was.
„Maar de tempel" riep hij, „de tempel waarheen de op-
tochten gingen, en naast U ging ik mede in den stoet en naast 
U zat ik tusschen de gamelanspelers die gij leiddet met 
Uw rehab en ik speelde mede op mijn fluit; de tempel, gaat 
gij nu daarhenen met dien Westerling, die kundig is omtrent 
muziek?"
„Niet meer naar dien tempel gaan wij, Toewan Alit. De 
tempel is vervallen."
„De schoone tempel! Niemand heeft geschoord wat dreigde 
to vallen?"
„Eh! waartoe schoren wat valt, al is het schoon? Ook 
een schoone boom valt in het woud. Ook een schoon mensch 
sterft. Een jonge boom groeit op. Een kind wordt een man. 
Een nieuwen tempel heeft het dorp gebouwd die zoo schoon 
is als die oude. Daarheen gaan flu de optochten van het dorp. 
En wij, die broeders zijn in de Broederschap van de Rijst-
bouwers, wij hebben onzen eigen tempel gebouwd midden 
tusschen de nieuwe velden op den heuvel, vanwaar, zoo zegt 
men, het uitzicht het schoonst is over de velden. Daarheen 
ga ik, als onze Broederschap haar feesten viert. Een schooners 
gamelan hebben wij ! Een schoon beeld in den tempel, van 
Dewi Saraswati. Pan Gempol heeft dat gemaakt."
„ik heb met een jongen gespeeld die Gempol heette; hij 
heeft mij geleerd krabben to vangen die hun gaten hebben 
in den overhangenden never van de rivier. Maar de vader 
van dien Gempol was een akkerman."
,;Pan Gempol die het beeld heeft gemaakt is een akkerman 
als wij alien. Maar ook een zeer bedreven maker van beelden 
is hij. Toen hij het beeld van Sarawati maakt, eh! hoe haastte 
hij zich met zijn arbeid op de sawah ! Hij haastte naar zijn 
huffs, hij baadde, hij deed een schooners sarong aan en stak 
een bloem in zijn hoofddoek, hij nam gewijd water en be-
sprenkelde zich en besprenkelde het beeld. Dan begon hij het
1926 III.	3
34 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
werk. Maar hij zeide: „Ik heb er hartzeer van als ik mijn beeld 
zie in den morgen en ik kan aan het beeld niet werken, maar 
naar het rijstveld moet ik gaan." Toen zeiden de anderen 
van de Broederschap: „Blijf gij aan Uw beeld, Pan Gempol! 
Arbeiden op Uw rijstveld zullen wij." Den geheelen dag van 
dat het licht werd tot dat het donkey werd, zat hij toen aan 
het beeld, beitelende en schilderende. En alien zeggen, zeer 
schoon is het geworden, overschoon! Wij hebben een feest 
der wijding gevierd toen het in den tempel werd geplaatst. 
Den geheelen nacht klonk onze gamelan."
Zoo rustig was de stem van den blinden speelman flu, zoo 
effen stond het zachte gelaat dat zonder den glans der oogen 
glansde, doorlicht van een innerlijke klaarte, als daareven 
toen hij van graven, waterleiden, de vaste wetten van den 
Rijstbouwersbond, van geld en eten en drinken sprak. Allard 
begreep dat het maken van een godenbeeld en een feest met 
muziek in den tempel voor hem lets was als al de andere 
dingen van het leven. Het schoonste en het eenvoudigste 
behoorden to samen, zoo als het gelaat van een mensch, 
schoon door bilk en glimlach en stem to samen behoort met 
zijn aanvattende handen en zijn voeten die in stof en slijk 
staan. En dat telkens herhaalde woord van Bond, en Broeder-
schap trof hem met een nieuwe beteekenis. Het was of hij 
daarin vernam wat simpele menschen op een afgelegen 
eiland wisten omtrent dingen die een mensch moet weten 
om gelukkig to zijn, en die hij en de andere menschen in de 
groote stad niet wisten.
Op zijn rustigen toon voortverhalende zei de blinder 
„Dan vieren wij het Feest van Saraswati die de Godin is
van het water op onze rijstvelden en de Godin van de Muziek." 
En Allard herhaalde of hij het tot zichzelven zei 
„De Godin van het water en van de muziek."
Het was of hij dien samenklank vernam waarop hij zoo
lang al wachtte.
Kwam zoo vanzelf het lang gezochte? Zoo onverwachts, 
en zachtjes?
En zoo heel anders was het dan hij had gedacht ; vlakbij ; 
open; eenvoudig. Een kind kon het begrij pen. 
Een stag naderde langs den never. Pan Bengkol zei
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 35
„De heer Kapitein. Nu zal dit schip spoedig de zeilen hij-
schen."
En Allard streelde ten afscheid de bruine handen die de 
zijne fang vasthielden.


Het was op een ochtend in Juni. De lucht blonk blauw, 
blauw en van gouden zonnegeflonker doorvloten, glansde 
het meer. Het stoombootje van de arbeiders bracht uit de 
stad en uit de dorpen fangs de oevers menigten aan, de 
rivier op kwamen schepen, allerlei vaartuig blank onder zeil 
of met reppende riemen streek van her en der op den steiger 
aan van Het Zingende Huis. Geen huffs nog zoo ruim had al 
die honderden omvat. Zij gingen zitten in den tuin, zij lagen 
in het gras van den never, zochten een plaats op den steiger, 
bleven op de schepen en in de bootjes, die als een drift 
watervogels, groote en kleine bij een, schommelden op de 
defining.
Alle ramen stonden open en de groote deur van de muziek-
zaal waar de organist van St. Cunera het orgel bespeelde, 
ongezien achter zijn instrument. Een lichtgroen en blank 
berken boschje was tusschen de menigte en de zangers en 
spelers met hun leider. Aan den zoom, in de licht bewegende 
schaduw, zaten, in dracht van Westerling de eene, in dracht 
van Oosterling de andere, de twee die in vraag en antwoord 
zingsprekend gingen verhalen van de Rijstbouwers en den 
Bergstroom.
Een nieuwen klank vernam de menigte die bij de inwijding 
van Het Zingende Huis aan het Meer naar De Rijstbouwers 
en den Bergstroom luisterde. En velen bevreemde in het eerst 
die klank; eentonig leek hij hun, ruw, simpel. Een verhaal 
van nood en arbeid hoorden zij.
Uit voorspel van orgel, bruisend als de zee in branding 
op rotsige eilandkust rees de verbeelding op van een eiland, 
bruisend, blinkend van levend water. Van het leven op 
het eiland verhaalde een man van het eiland den vragenden 
en nadenkelijken vreemdeling wiens schip voor anker lag 
op de reede. Hij verhaalde hoe zijn dorp van rijstbouwers 
in zorgen had geleefd, toen het water niet genoeg meer
36 DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER.
was voor de al breeder wordende velden, die al talrijker 
yolk ging bebouwen. Hoe de zorg in vreugd verkeerde bij 
de onverwachte vondst van water door een speelschen 
knaap. En hoe toen rijstbouwers een bond maakten om 
het water to winnen, een bond waarin alle werkers elkanders 
broeders waren, en alleen wie niet als broeder met broeders 
wilde leven bij arbeid en bij oogst, bleef uitgesloten. Maar 
voor alle anderen kwam uit zwaren arbeid om den berg-
stroom to vangen en to leiden vreugde voort vele en 
velerlei, duurzaam door de jaren.
En in de poozen van zijn verhalen en het nadenkende 
vragen van den vreemdeling, vierden ongeziene koren de 
velerlei vreugd. Vierden den oogst, het goden-eerende feest, 
de bruiloft van veel minnaars, de welige geboorten, spel 
van herderskanpen aan het water, waar het beslijkte ploeg-
vee zich koel spoelt, lafenis en Iouterheid der gudsende 
badplaats, schoonheid van een tempel tusschen velden 
door overschoon C odenbeeld geheiligd, vrede van den 
ouderdom to midden van kinderen en kindskinderen, en, 
in het rustige einde, loutering van het afgelegde lichaams-
kleed met water dat vrome gebeden wijdden, terwijl de vlam 
opslaat die, van alle aardsche donkerte gezuiverd, de ziel 
ten helderen hemel draagt.
En het gezang der velen, die de vreugden der velen vierden 
en het gezang der enkelen die de verrukking der enkelen 
vierden, verrukking van minnaars, verrukking van een 
moeder, verrukking van een maker van schoonheid, muziek, 
beeld, gebouw, werd gedragen zoo als op den wind, de rivier 
van de lucht, vogels worden gedragen, de zwermen van de 
kleine, de wiekhangende en zeilende groote, werd gedragen 
op de muziek van ongeziene spelers op speeltuig waar een 
klank van water uit rees. Liefelijk klaar en diep was de 
samenklank van borrelend stroomend bruisend water en 
verheugelijk zingende menschen.
En toen die muziek der vreugde verstilde en uit wederom 
aanzwellend orgelgeluid, als branding op een rotsige kust, 
de groote stem opklonk van het schip dat riep op de 
reede, en de vreemdeling, de handen van den Eilander vast-
houdend zoo als een vriend bij scheiden de handen vast-
DE AVONTUREN VAN DEN MUZIKANT AAN HET WATER. 37
houdt van zijn vriend, dankbaar zegde, flu wilde hij in zijn 
eigen land allen menschen gaan verhalen van het water, de 
eendracht, en de muziek van het Eiland, toen zochten vele 
vochtig glanzende oogen hem dien zij niet vonden, den man 
uit wiens hart deze muziek was opgeweld.
En zeiden tot hun hart
„0 mij n gelukkig hart! wees gij flu ook, van dit uur aan, 
een boodschapper van de vreugde die uit den lust aan de 
schoone aarde, en de eendracht van arbeidende en minnende 
menschen komt."

In een stil stadje niet ver van de mondingen in zee der 
landendoorwandelende rivier, las terwijl een oud al wordend 
man aan het venster waarboven de beiaard zong, den brief 
van hem die nog altijd zijn leerling zich noemde:
„Niet anders was mijn avontuur, dan dat ik den blinden 
speelman hervond naar wien ik luisterde als kind op het 
Eiland ; en dat hij mij verhaalde van het water en van de 
muziek, die in geruste eendracht levende menschen maken 
aan het water. "
AUGUSTA DE WIT.
TWEE GEDICHTEN.
Als de planeten die hun baan
in mengeling van lichten gaan 
en die elkanders kringen meten 
in licht, waarvan wij enkel weten 
dat het voor eeuwig zal bestaan,

zoo voeren wij een tijd tezamen
en zagen voor wij afscheid namen 
den glans van beider aangezicht 
verheldert van een ander licht
dat kwam van God en hield ons samen.

Gij keerde 't eerste uit dien kring,
ik bleef, en de herinnering
trachtte vergeefsch mijn weg to keeren, 
ik ging, eens zult gij wederkeeren. 
ter zelfder plaatse in den kring.

En wellicht anderen gaan u voor 
in dit geheime en strenge koor;
ik weet het niet, maar uwe luister 
liet mij alleen in een diep duister, 
een leege hemel ziet mijn spoor.

Nog werkt de kracht van alle kringen 
in mij, en zendt mij verder heen. 
1k ga, ik ga, ik ben alleen, 
ik hoor de verten om mij zingen 
maar tot gij keert ben ik alleen.
TWEE GEDICHTEN.	39
HET KLEINE PARADIJS.
Een engel die aan 't venster stond
enkel een ster scheen daar to staan --
zong langzaam, met een heldere stem, 
voordat hij verder wilde gaan

Gezegend zijn uw beider namen
flu gij uw leven hier tezamen 
naakt en tevreden legt to rusten 
in veilige armen, waar de lusten 
verdwenen voor een dieper lust, 
een vrede, aarzelend verschenen 
uit deze rijkdom van vereenen, 
die grenzelooze vriendschap is. 
Zoo liggen half in duisternis 
de bruine herten nog vereenigd 
eenparig, in het kalme woud 
en zij vergeten hunne vreezen 
in 't eendere zalige genezen 
aan schaduw en beschenen hout. 
Ik dwaalde en ik zag u slapen, 
tezamen ; en in deze nacht 
van ver verlicht, ben ik bedacht 
al deze slanke witte pracht,
dit helder glanzen van Gods dieren, 
als een geheim, een heilig feest, 
met stille stem en blik to vieren 
in liefde, en in deze vrede 
al wat ik immer heb beleden 
to zegenen, dat uw hart geneest.
40	TWEE GEDICHTEN
De duisternis van deze wereld
werd lichter van uw zalig zijn, 
tusschen de bloemen en den wijn, 
tusschen de rankheid van de glazen, 
een goddelijk en stil verbazen 
van samen naakt en schoon to zijn. 
Te weten, dat het niet kan duren, 
dat als de kaarsvlam met de uren, 
de glans van dezen nacht verdwijnt; 
dat elk verlangen dreigt to brengen 
het andere, heilige verzengen 
waarmee de hemel u bedreigt. 
'k Zie in uw schaduwen de ziel, 
die gij nog slechts ten halve ziet, 
staande en luisterend naar mijn lied, 
en uit den staat dien zij verviel 
zal zij opnieuw haar afscheid kiezen, 
wijl zij toch alles moet verliezen 
van deze nacht, dit avondmaal,
dat telt niet meer als van de nachtegaal 
een lied, een enkele melodie, 
voor wie de dieper melodie 
der eerstgeboren Godsmuziek 
tot oorsprong had, een hunkering, 
het eerste trillen van een wiek 
in eene nieuwe schemerrng.
*
En toch, zoolang gij dit niet kende 
zie ik uw glans, de ouds bekende 
welving der leden, recht gestrekt, 
gestrengeld en tezaamgelegen, 
de slanke armen, 't afgewende 
gelaat, het donkere breede haar, 
de zware stifle vlechten waar 
bevriende handen over streelden, 
de liefelijkheid van deze weelde, 
de huivering van dit gebaar,
TWEE GEDICHTEN.	41
en al de schaduwen waar speelde
de nederige vlam, het licht, 
dat langs dit slapende gezicht
met hare schijnsels komt to zweven 
en het diep raadsel van het leven 
doet glanzen, waar 't verborgen ligt. 
Het edele lichaam, de geheime, 
de donkere schuilplaats van de ziel 
zie ik verlicht, zie ik verheven 
tot alien glans waaruit het viel ; 
ik zie, hoe zonder haast of vreezen 
gij als de engelen moogt wezen 
binnen dit kleine Paradijs, 
ik zie al op de donkere wangen 
de wimpers met een eerst verlangen 
en bevende terneergeslagen 
de lange wimpers, de beminde 
snel opgeslagen in verbazen, 
snel dichtgedaan in zaligheid 
dat deze vriendschap is to vinden 
en liefde geene schade lijdt. 
Ik kan 't onrustig hart wel hooren 
dat bonzende in dit bekoren 
al angst heeft dat het hierna mist 
wat het zoo vaak al heeft verloren 
aan diepere liefde, en schuw en teeder 
zich van de waarheid vergewist 
in de andere oogen, en het liefst 
zou slapen, nu, voorgoed en teeder 
en eeuwig, en om nimmer weder 
to ontwaken, wijl dit allerliefst 
lenigend sluimeren als een vrede, 
een hemelsch zijn is, als een droom 
van altijd stil bemind to wezen, 
zonder to spreken, zonder vreezen, 
zonder bewegen noch begeeren, 
zonder het andere verteeren 
dier vlam, die nu in stilte brand, 
de ziel, dat licht in Godes hand.
42	TWEE GEDICHTEN.
Heere, geef dezen die u vreezen
een lange nacht van goed genezen, 
wakker en hunne ziel niet aan
die in de menschen op moet staan 
zoodra de liefde hen komt vinden; 
wil hun om mijns wil tot beminden 
in uwe eigen rust doen zijn 
waar anders slechts de engelen zijn 
die gij voorgoed hebt opgeheven 
tot vrede, en zoo last dan dezen 
voor eene nacht als engelen wezen 
binnen dit kleine Paradijs
Behoed hen, ziel, mijn donkere zuster
die woont bij dezen, ongeruster 
en hunkerende naar de refs.
Spaar hunnen slaap, verlicht hun droomen 
weldra zult ook gij wederkomen.

Want zie, de hemel blinkt reeds achter 
de vensters van dit kleine huffs; 
een ster staat helder als een wachter 
achter het zwarte vensterkruis.
J. W. F. WERUMEUS BUNINa.
WEERZIEN.
Ik zie U aan en kan het niet gelooven.
Nog zijn Uw oogen scheemrig van den dood. 
Ook dit is nieuw : Uw glimlach en het doove 
Gebaar, nu, van Uw handen in Uw schoot.

Warm komt het middaglicht naar binnen stralen, 
Als vroeger zitten wij hier weer tezaem, 
Als vroeger hoor ' k Uw stille stem verhalen,
De oude seringengeur waait door het open raam.

Alleen	waarom wordt het onstuimig-wilde
Slaan van mijn hart zoo vreemd beklemd en bang? 
Gij ziet mij aan	Uw bilk is ver gebleven 
En als van een die al naar ander leven 
Op weg was en, hier terug, flu in de milde 
Lucht van deze aarde niet meer aadmen kan.
Jo LANDHEER.
MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK

IN ENGELAND.


Iv.

Die neiging tot revisie van de traditioneele opvatting om--
trent Engeland's verhouding tot onze Republiek in haar 
bloeitijd is een to samengesteld verschijnsel dan dat er een 
enkelvoudige verkiaring van zou to geven zijn. Wanneer ik 
er de jongste ontwikkelingen van de tijdgeest bij haal, vergeet 
ik niet dat het tevens het weer boven komen van heel oude 
inzichten is. Karel II's politiek vond wel degelijk steun in 
vooroordeelen en gevoelens van haat en afgunst die diep 
wortelden in het Engelsche yolk. Downing was een schavuit, 
maar zijn wensch om Engeland groot to zien worden op het 
element waar hij de Hollanders zag heerschen, was oprecht. 
Shaftesbury, die in het Lagerhuis uitriep : „Delenda est 
Carthago", wilds niet enkel de Koning in het gevlij komen. 
Men kan zelfs betoogen dat zoowel de vooroordeelen als de 
hartstochten waarop deze staatkunde een beroep doet, elk 
yolk natuurlijker afgaan dan de ietwat verder reikende 
politieke berekening die voor Temple's systeem vereischt 
werd, terwijl in 't bizonder voor de Engelschen de harde 
noodzaak om zulke vooroordeelen to verlichten of zulke 
hartstochten to breidelen niet zoo spoedig intreedt als voor 
de meeste continentals volken. Men mag nog zoo vast ge-
looven dat Engeland's belang de opkomst van een groote 
vastelandsche mogendheid aan de kust van het Kanaal en 
de Noordzee niet gedoogt; het mag ook waar zijn dat Enge-
MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND. 45
land zijn macht in de strijd geworpen heeft, ieder keer dat 
het er wezenlijk op begon to lijken dat het daar toe komen 
zou; toch ontleent Engeland aan zijn ligging zulk een mate 
van veiligheid, dat het altijd weer in de verzoeking komen 
moet our zich van de vastelandsche verwikkelingen verre to 
houden, to meer omdat er altijd betoogd kan worden dat het 
door bemoeienis ermee zijn aandacht aan de sfeer waarin 
het door diezelfde ligging tot heerschappij lijkt aangewezen, 
onttrekken moet. Zoo moet in 't geval van de verhouding tot 
onze Republiek het politiek belang our de zwakkere staat 
tegen Frankrij k op de been to houden sours naast het econo-
misch belang our de voornaamste handeisconcurrent to be-
nadeelen op de achtergrond raken. Een politiek belang van de 
eerste grootte moet altijd op een economisch belang de 
voorrang hebben, maar dat neemt niet weg dat de tegen-
stelling van die twee belangen, die zich in de Engelsch-
Nederlandsche verhouding tot in de 19e eeuw heeft doen 
gelden, vaak verwarrend op de Engelsche staatkunde (zoo 
goed als op de onze) gewerkt heeft.
Ziehier hoe een Engelsch schrijver de geesteshouding van 
de Tories gedurende de Spaansche Successie-oorlog schetst. 
Toen was de politieke factor door Willem III's invloed tot 
heerschappij gekomen, maar een groep, die voornamelijk bij 
de Tories aanhang vond, had niettemin op de politiek van 
groote militaire krachtsinspanning in verbond met 4ostenrijk 
en de Republiek veel aan to merken, en eigenlijk werd eerst 
toen lets wat men een Tory-systeem van buitenlandsche 
politiek zou kunnen noemen uitgewerkt. De denkbeelden 
van deze menschen konden, volgens Mr. Taylor'), „tot vier 
stellingen worden teruggebracht, die tezamen een verwon-
derlijke collectie half ware premissen en geheel verkeerde 
conclusies vormden. De eerste stelling was dat, aangezien 
Engeland veel minder belang bij de oorlog had dan Holland 
of het Duitsche Rijk, Engeland slechts als bondgenoot en 
niet als principaal moest meedoen. Maar alle drie de mogend-
heden hadden hetzelfde levensbelang bij de oorlog, de hand-
1) Frank Taylor, The Wars o f Marlborough, I, blz. 73. De schrijver 
van dit belangrijke boek is in 1913 overleden zonder het voltooid to 
hebben; het is in 1921 uitgegeven.
46 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
having van het politieke evenwicht. Te zeggen dat Engeland 
er maar middellijk bij betrokken was, omdat de Fransche 
legers, wel al op de grenzen van het Rijk en van de Vereenigde 
Provincien stonden, maar weenen of Den Haag nog niet 
waren binnengetrokken, was redeneeren op de wijze van de 
man die in bet blusschen van de brand maar matig belang 
stelt, totdat het huffs naast het zijne wezenlijk in vlammen 
opgaat.
„De tweede stelling was dat Engeland, aangezien bet de 
voornaamste zeemogendheid van Europa was, zijn beste 
krachten aan het vernietigen van de Fransche en Spaansche 
zeehandel en aan het veroveren van hun overzeesche bezit-
tingen en rijkdommen behoorde to wijden. Deze oogmerken 
waren zeker in zichzelf begeerenswaard ; en als de Spaansche 
Successie-oorlog om niets dan om zooveel mogelijk binnen to 
halen begonnen was, dan waren zij wat Engeland behoorde 
na to jagen. Maar de oorlog was een strijd op leven en dood 
om de onafhankelijkheid van de Europeesche staten. Voor 
zooveel bij de opening der vijandelijkheden kon worden 
nagegaan, zou de vloot vereischt worden om in Europa de 
zeeen open to houden voor het troepenvervoer, om afleidingen 
to vergemakkelijken en om een stage druk op de vijand in 
de Middellandsche Zee uit to oefenen. De kolonien van 
Frankrij k en Span j e waren een waardevol bezit, maar als, 
terwiji Engeland ze inpalmde, Frankrijk tezelfdertijd Europa 
inpalmde, zouden ze nergens goed voor zijn dan om tot een 
toevluchtsoord voor het Britsche ras to dienen, wanneer, 
gelijk dan niet fang kon uitblijven, deze eilanden een aan-
hangsel van de Bourbonsche kroon werden. Deze commer-
cieele opvatting van oorlogvoering is een ingeroeste en ver-
derfelijke begoocheling van het Engelsche yolk. De overmoed 
van een talrijke, krijgshaftige en oorlogszuchtige natie, als 
de Franschen waren onder Lodewijk X IV, zooals zij waren 
onder Napoleon, en zooals nul) de Duitschers zijn, kan nooit 
enkel door het verlies van haar kolonien of de vernietiging 
van haar overzeesche handel gebroken worden.
„De derde stelling was dat de landmacht van Engeland,
x) In 1913 dus.
MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND. 47
aangezien zij voor de verdediging van deze eilanden en voor 
expedities naar Amerika noodig was, niet in krijgsverrich-
tingen op het vasteland van Europa gebruikt behoorde to 
worden. Men gaf evenwel toe dat een kleine strijdmacht 
voor de verdediging van Holland afgezonderd moest worden. 
Natuurlijk, als de legers van Engeland's bondgenooten vol-
doende waren om Frankrijk onder de voet to loopen, zou die 
bewering misschien houdbaar geweest zijn, ofschoon het in 
dat geval overbodig was geweest zelfs maar „een kleine 
strijdmacht" naar Holland to zenden. Maar alle inlichtingen 
kwamen hierop neer dat de bondgenooten zelfs niet in staat 
waren hun eigen gebied tegen invasie to verdedigen. Dat dit 
werkelijk zoo was, bleek uit het vervolg maar al to duidelijk. 
In die omstandigheden was het de eenige ware verdediging 
van Engeland alle militaire krachten in de continentals strijd 
to werpen. Het leger thuis to houden of het to versnipperen 
aan expedities naar Amerika, tot tijd en wijle dat de 
Bourbons het vasteland hadden veroverd en klaar stonden 
om het Kanaal over to steken, zou nationals zelfmoord be-
teekend hebben.
„De vierde stelling was dat als de regeering met alle geweld 
soldaten naar het vasteland wou zenden, het nog het best 
was ze naar Spanje to zenden, gezien dat de oorlog om Spanje 
ging, en niet naar dat oude exercitieveld van Willem III, 
de Spaansche Nederlanden. Qngetwijfeld waren de Spaansche 
Nederlanden, bezaaid met sterke vestingen als zij waren, 
een hoogst ongeschikt gevechtsterrein. Maar het alternatief 
was niet noodzakelijk Spanje. Bovendien was het uitgangs-
punt, dat de oorlog „om Spanje ging", onjuist. De oorlog 
ging niet meer om Spanje dan om het Milaneesche, of Brazilii , 
of de Vlaamsche vestingen." (De oorlog ging, bedoelt de 
schrijver alweer, om de machtpositie.)
Deze laatste stelling hangt misschien wat nauw met de 
specials problemen van de Spaansche Successie-oorlog samen, 
ofschoon men ook hier parallellen met de wereldoorlog van 
onze eigen tijd zou kunnen aanwijzen. Maar wie ziet niet dat 
bijna al de elementen in de Tory-positie zooals die in de drie 
eerste stellingen wordt beschreven, in heel de moderns ge-
schiedenis van Engeland zich doen gelden ? Zij komen voort
48 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
uit een zekere gezonde kortzichtigheid en zelfzucht zonder 
welke geen yolk kan leven, al behoeven zij dan ook gestadige 
correctie. Zij treden in heel verschillende verbindingen op 
en in de laatste eeuw hebben zij met het pacifisme en het 
non-interventionisme van radicalen zeker meer to maken 
gehad dan met het imperialisme van conservatieven. Mis-
schien moet men daaruit verklaren, waarom de zuivere Tory-
leer van de eerste jaren van de Spaansche Successie-oorlog 
nog geen apologeten heeft gevonden. Mr. Taylor, die haar zoo 
rack bestrijdt, is zelf een onvervalschte Tory: wij zullen nog 
zien met welk een felheid hij het insulair vooroordeel tegen 
:bondgenooten dient. Maar waarom zou men de roem van 
Marlborough's overwinningen, toen tegen de voorschriften 
van de Tory-leer in behaald, van zich wijzen? Zij krijgt 
haar beurt in de bewondering van het nageslacht zooals zij 
ze gehad heeft in het f eitelij k verloop van Engeland's succes-
rijke geschiedenis: nadat Frankrijk onder de auspicien der 
Whigs verslagen was, kwamen de oude Tory-vooroordeelen 
uitstekend to pas om niet alleen de buit van de vijand binnen 
to sleepen, maar tevens de bondgenoot die zijn dienst gedaan 
had zonder zijn loon aan kant to zetten en niet minder dan 
de vijand to overvleugelen.
V.
De vrede van Utrecht, ik heb het al opgemerkt, is voor het 
Engelsch historisch bewustzijn nooit zulk een wanbedrijf ge-
weest als het verdrag van Dover'). Het verraad in 1711 aan 
Holland gepleegd mist het dramatisch karakter van dat van 
1672, maar het levert al evenmin een zedelijk verheffend 
schouwspel. Mr. Keith Feiling, de briljante moderne ge-
schiedschrijver van de oude Tory-partij, zou mij hier al 
aanstonds het zwijgen willen opleggen. ,,With the means 
used in making the peace", schrijft hij2), ,,we need not deal 
in a sketch of party history", maar hij last er niettemin op 
volgen : „Whether with all their faults they were not (in view
1) Ofschoon Lecky ervan geschreven heeft, dat de gebruikte middelen 
„left a deep and lasting stain on the honour of the nation": History
o f England in the X V 111th century, I, blz. 158.
2) A history 0/the Tory Party, 1640--1714 (1924), blz. 439.
MODERNS' HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND. 49
of the previous failure at Gertruydenberg and the entire 
decomposition of the alliance) the only means left -- this 
seems, as with many other international settlements, a 
question less for the moralist than for the general historian". 
Alles op zijn tijd, -- ziedaar het motto van de nieuwe rich-
ting: de historicus zij moralist slechts in zijn vrije uren ! ... .
Maar laten wij ons door de machtspreuk van Mr. Feiling 
niet laten weerhouden en eens onderzoeken wat het Tory-
verraad van 1711 eigenlij k was.
De Spaansche Successie-oorlog werd door Engeland, Neder-
land en Oostenrijk gevoerd om to voorkomen dat de Spaansche 
monarchic, die behalve Spanje en de kolonien nog steeds 
Milaan, Napels en Sicilie, Sardinie en de Zuidelij ke Neder-
landen insloot, volgens het door Lodewijk X IV aangenomen 
testament van de laatste Spaansche Habsburg, aan Lodewijk's 
kleinzoon Philips van Anjou zou toevallen. Bij de verdee-
lingsverdragen, waarmee Willem III en Lodewijk X IV ge-
tracht hadden de ramp van een oorlog of to wenden, waren 
allerlei alternatieven overwogen, maar flu de bondgenooten 
de gewapende hulp van Oostenrijk behoefden, was er maar 
een alternatief, waartoe zij zich verplicht hadden, nl. to zorgen 
dat heel de Spaansche landengroep aan de Oostenrijksche 
aartshertog Karel komen zou. Aldra leed Lodewijk X IV 
verpletterende nederlagen. De Zuidelijke Nederlanden vielen 
na Ramillies (1706) in handen van het Engelsch-Neder-
landsche leger; uit Italic hadden de Franschen zich in het 
voorjaar van 1707 geheel teruggetrokken. Maar het Spaansche 
yolk zag in Philips van Anjou zijn nationals Koning en het 
hielp hem zich handhaven tegen Karel van Oostenrijk. In 
1709 kwam Lodewijk X IV om vrede vragen, en daar de ver-
dediging van de Zuid-Nederlandsche en Italiaansche bezit-
tingen van de Spaansche kroon van zijn bijstand afhing, 
konden de bondgenooten over die landen met hem onder-
handelen. Hij was bereid alles op to geven en zelfs belangrijke 
brokken van het gebied dat hij in de vorige oorlogen al bij 
Frankrijk zelf gevoegd had, op de koop toe.
De Engelsche Whig-partij die met de oorlog machtig ge-
worden was, die de steun genoot van maatschappelijke 
groepen die op de oorlog teerden, wilds met Frankrijk's
1926 III	4
50 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
aanbiedingen geen genoegen nemen. Zij eischte dat Lodewij k 
zich niet alleen uit de oorlog zou terugtrekken met prijsgeving 
van heel zijn machtspositie op Frankrij k's Noord- en Oost-
grens, maar dat hij zou mee helpen om zijn kleinzoon uit 
Spanje to verdrijven. Vbor die eisch gesteld kon worden, 
moest er eenstemmigheid onder de bondgenooten over bereikt 
worden. De Republiek, die dagelijks door de Franschen 
verzocht werd om in een afzonderlijke handeling to treden, 
liet zich voor haar trouw aan de alliantie en haar meedoen 
aan de oorlogspolitiek der Whigs duur betalen. Zij had 
allengs heel haar begeerte gesteld op een barriere-tractaat, 
dat de Zuidelijke Nederlanden enkel in naam aan aartshertog 
Karel laten en er haar de feitelijke macht over verleenen zou. 
Van de tegenstribbelende Whigs verkreeg zij flu een verdrag
gewoonlijk naar de Engelsche onderhandelaar in Den Haag 
het Townshend-tractaat genoemd -, waarbij Engeland's 
medewerking tot het verkrijgen van een zoodanige barriere 
en tevens nog andere voordeelen haar werden toegezegd. 
Dit verdrag vond in Engeland aanstonds veel kritiek, maar 
het werd bekrachtigd en het trof doe! ook, want de Republiek 
onderwierp zich flu geheel aan de Engelsche leiding.
De onderhandelingen met Frankrijk werden voortgezet, 
maar hoe diep Lodewijk X IV zich ook vernederde -- hij bond 
ten slotte zelfs subsidies voor het verdrijven van zijn klein 
zoon aan , hoe hij ook poogde de Republiek van haar 
bondgenoot of to trekken, hij stuitte op een muur: als een 
man hidden de bondgenooten vast aan een eisch die hij nooit 
kon inwilligen en die dus met een weigeren van de vrede 
gelij k stond.
Dit drijven van de Whig-regeering werd in Engeland door 
velen afgekeurd, door velen die de Tory-houding tegenover 
de oorlog volstrekt niet bewonderd hadden. Andere gebeur-
tenissen van binnenlandsche aard verzwakten de positie van 
de Whig-regeering. In de zomer van 1710 kwam zij ten val 
en een Tory-kabinet werd gevormd onder leiding van Harley 
(Lord Oxford) en St. John (Lord Bolingbroke). De laatste 
was als Secretaris van Staat de feitelijke leider van de buiten-
landsche politick. Deze mannen hadden de steile houding 
bij de onderhandelingen van 1709 en 1710 aangenomen
MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND. 51
scherp afgekeurd. Het sprak vanzelf dat met hun optreden 
de kansen op vrede aanmerkelijk verbeterden. De dwaasheid 
van de Whig-politick ten aanzien van Spanje bleek bovendien 
weldra flog, toen een ernstige nederlaag van Karel van 
Oostenrijk zijn vooruitzichten om het heele land to ver 
overen tot niets terugbrachten, en toen kort daarop zijn 
broer de Keizer overleed en hij hem als zoodanig opvolgde, 
werd het de vraag of zijn verwerven van heel de Spaansche 
monarchic naast de Keizerskroon niet gevaarlijker voor het 
Europeesch evenwicht zijn zou dan om Philips van Anjou, al 
was hij dan ook een Bourbon, in het bezit van Spanje en 
Spaansch Amerika to laten.
Maar hoe gingen de nieuwe Tory-ministers flu to werk om 
de vrede to herstellen ? De leiders van de Nederlandsche 
politick, de Raadpensionaris Heinsius in de eerste plaats, 
gaven onmiddellijk verzekeringen dat zij bereid waren met 
de nieuwe koers mee to gaan. Waarom ook niet7 Hun 
onbuigzaamheid tegenover de Franschen in 1709 en 1710 
was niet zoozeer uit de overtuiging voortgekomen, dat het 
er voor Nederland veel toe deed of Philips of Karel Koning 
van Spanje was, dan wel uit hun begeerte om Engeland to 
believers. Het Townshend-tractaat kon in de nieuwe omstan-
digheden nog even goed verwezenlijkt worden als in de oude
in de Zuidelijke Nederlanden was de militaire toestand 
niet veranderd --, maar het moest van Engeland komen en 
daarom was het nog steeds zaak Engeland to believers.
Bolingbroke zag de zaak evenwel heel anders in. Hij en de 
zij nen hadden in oppositie tegen het Townshend-tractaat 
niet minder dan tegen de afwijzing van Frankrijk's aan-
biedingen uitgevaren, en de nieuwe koers was tegen de 
bondgenooten niet minder dan tegen de Whigs gericht. De 
oude naijver op de Hollandsche concurrent vond in de Tory-
regeering opnieuw een gretig gehoor. De meest schrikwekkende 
economische gevolgen zocht men in de toepassing van het 
Townshend-tractaat. Cebiedsuitbreiding was al wat noodig 
was, aldus Bolingbroke, om de Hollandsche handel een 
stevige basis to verschaffen en recht gevaarlij k voor de 
Engelsche to makers; en gebiedsuitbreiding, daar kwam de 
barriere volgens het Townshend-tractaat op neer. Onver-
52 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
draaglijk was voorts de belofte in dat tractaat neergelegd, 
dat de Nederlandsche handel in alle voordeelen die men voor 
de Engelsche in de Spaansche kolonien mocht verwerven, zou 
moeten deelen. Kortom, Bolingbroke kondigde alras aan dat 
het verdrag niet gehandhaafd kon blijven. „De Koningin" 
(Anna), aldus schreef hij aan zijn gezant in Den Haag, Lord 
Strafford (toen nog Lord Raby), ,,is gebonden door haar 
ratificatie, en kan daarom niet rechtstreeks weigeren het uit 
to voeren; maar er zijn anderen" --- hij bedoelt de Oosten-
rijkersi) -- „die onder geen verplichting liggen er zich aan 
to onderwerpen. Gij most hun aandrang ondersteunen en de 
Staten in hun eigen belang tot een redelijke compositie 
brengen." - „Gij zult wel vinden, gelijk wij allen hier", aldus 
had Bolingbroke dit fraai advies ingeleid, „dat dit verdrag 
het werk van een factie geweest is". Dat het Engeland tot 
pressie op Oostenrijk verplichtte kon hij niet ontkennen, 
maar gelukkig, de Oostenrijkers konden aan die pressie 
weerstand bieden en de Britsche gezant zou hun wel to ver-
staan geven dat zijn lastgevers niet anders wenschten !
Doeltreffend, maar doorzichtig, en Bolingbroke voelde wel 
dat de trouwbreuk verontschuldiging behoefde. Hij vond geen 
beter dan aantijgingen tegen de bondgenoot, tegen zijn zelf-
zucht, zijn onbekwame oorlogvoering, zijn inhaligheid, zijn 
verdacht intrigeeren met de Franschen. De stemming tusschen 
bondgenooten is gewoonlijk niet heel hartelijk. De Tory-
partij beschouwde zich als de hoedster bij uitnemendheid 
van het engere nationals belang tegen de algemeene belangen 
van de alliantie, als de specials spreekbuis van insulair wan-
trouwen. Van dat alles maakte Bolingbroke het meest 
onscrupuleuze gebruik. Nooit is meer stelselmatig een partij-
beroep op vooroordeel tegen bondgenooten gedaan. In 't 
bizonder de Hollanders moesten het ontgelden en de animo-
siteit van de partijstrijd, in die jaren zoo fel als hij maar ooit 
geweest is, verdiepte de nationals haat tegen continentalen
1) De uitgever van Bolingbroke's brieven, Gilbert Parks, verklaarde
die anderen in een noot (Letters and correspondence (1798) I, blz. 153) 
als : „probably the Parliament of Great Britain and the Commercial 
Interest"; maar Bolingbroke was to handig om tot een zoo klaarblijkelijke 
constitutioneele misvatting zijn toevlucht to nemen, als een stelling dat 
ratificatie door de kroon niet alle onderdanen bond.
MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND. 53
die het gewaagd hadden Engeland's krachtsinspanning ten 
eigen nutte aan to wenden. Bolingbroke zelf kon het Heinsius 
en zijn vrienden niet vergeven dat zij zoo intiem met de 
Whigs geweest waren en ten slotte kwam het befaamd 
pamfiet The conduct o/ the Allies, met een in edik en gal 
gedoopte pen geschreven, door Swift, maar in overleg 
met Bolingbroke, de openbare meening tegen de bond-
genooten vergiftigen.
Dit alles moest dienen niet slechts om het opzijschuiven 
van het Townshend-tractaat, maar een nog veel verder gaande 
ommekeer in de Engelsche politiek to rechtvaardigen. 
Om een vrede to sluiten waarbij Engeland al de voordeelen 
die in Frankrijk's nederlaag besloten lagen, zou kunnen 
binnenhalen zonder ze to hoeven deelen met Holland, zonder 
Holland de zijne to gunnen, was het niet voldoende de toe-
zeggingen door Townshend gedaan als ongedaan to beschou-
wen, de onderhandelingen moesten achter de rug van Holland 
en Oostenrijk om met Frankrijk worden gevoerd. Daarmee 
was men toen The Conduct 0/the Allies in Nov. 1711 verscheen, 
al vrij wel klaar en het was al ruchtbaar geworden ook. De 
Franschen waren natuurlij k niet weinig verheugd dat er een 
breuk in het bondgenootschap was ontstaan, ook al hadden 
zij vroeger altijd op het afvallen van Holland gehoopt. Het 
is merkwaardig dat zij opnieuw, evenals na de Triple Alliantie 
van 1668, om de vernederingen van 1709 en 1710 meer op 
de Hollanders dan op de Engelschen gebeten waren, ofschoon 
in beide gevallen de Engelschen de eigenlijke aanstichters 
waren. 't Is waar, ongetwijfeld, dat de onderhandelingen van 
1710 (te Geertruidenberg) door Hollandsche gevolmachtigden 
alleen waren gevoerd, die zich daarbij met onverstandige 
hoogmoed hadden gedragen, maar inderdaad was de weigering 
die zij uitspraken de weigering van Engeland. Nu werden 
Frankrijk en Engeland het geheel eens en de vrede van Utrecht 
was niet anders dan de registratie, tegen de machtelooze. 
woede van Hollanders en Oostenrijkers in, van het tusschen, 
beiden gesloten akkoord. Engeland verkreeg alle handels 
voordeelen in Spaansch Amerika voor zich alleen; het breidde 
zijn koloniaal rijk in Noord-Amerika aanzienlijk uit; en de 
Hollanders moesten trachten hun barriere flu maar zeif van de
54 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
landsheer der Zuideliike Nederlanden, d.i. van Oostenrijk, los 
to krijgen. Dat zij in 1715 nog lets bekwamen ofschoon bij 
lange na niet wat Engeland hun in 1709 had voorgespiegeld,
dankten zij alleen aan de omstandigheid dat Koningin 
Anna in 1714 overleed en de nieuwe Hannoversche Koning de 
Whigs terug aan het bestuur bracht; of beter gezegd, zij dank-
ten het aan het gevaar waarin het nieuwe regiem zich in 1715 
beyond en waartegen het vreesde het zonder de hulp van onze 
Republiek niet to kunnen stellen.
Mij lijkt het tafereel van Engeland's gedragingen jegens ons 
land dat ik hier geschetst heb, niet zoo heel stichtelij k. 
Zonder twijfel most de historicus de verontwaardiging waar-
mee het misschien op het eerste gezicht ontvangen zou 
worden, temperen met allerlei bedenkingen en verklaringen. 
Zonder twijfel zijn er verzachtende omstandigheden. Ik 
noem in de eerste plaats de matelooze felheid van de Whig-
politiek in de jaren 1709 en 1710. Daarop kon een reactie 
haast niet uitblijven. Men kan daaraan dan de beschouwing 
vastknoopen, dat de Nederlandsche politiek, die zich blinde-
lings aan de leiding van die drijvers toevertrouwde, zichzelf 
veel to verwijten had. Wat heeft men bij ons to lands de 
sterkte van de Whig-positie overschat ! Men had toch steeds 
met de mogelijkheid van een ommekeer moeten rekenen en 
daarbij ook bedenken dat de terugslag op een zoo vinnig 
regiem hevig moest zijn. Reacties schieten nu eenmaal dik-
wijls hun doel voorbij. Dat kon vooral licht gebeuren in een 
tijd toen het partij-systeem nog nieuw was en de hartstochten 
die het opwekte vurig. Die nieuwheid verklaart trouwens 
ook, hoe men zich zoo grof vergrijpen kon aan de constitutio-
neele waarheid dat verdragen niet slechts een partij maar het 
land binden. Want natuurlijk was dat toen niet minder het 
geval dan nu, maar het partijieven had nog niet geleerd er 
zich naar to schikken.
Die overwegingen tasten echter de volstrekte geldigheid 
en onmisbaarheid voor de internationals samenleving van 
dat constitutioneel gebod niet aan, en waarlijk, er is ruw mee 
omgesprongen ! Engeland verbrak twee verdragen : dat van 
1701, waarbij de bondgenooten elkaar plechtig beloofden 
geen afzonderlijke vrede to zullen sluiten; zeker sloot
MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND. 55
Engeland in naam pas vrede in 1713, tegelijk met de 
Republiek, maar in feite was alles al met Frankrijk bedisseld 
en in 1712 had het Engelsche leger in Vlaanderen toegekeken, 
terwijl de Franschen de Oostenrijkers en Hollanders aan-
vielen en klopten. Voorts dat van 1709 met de Republiek. 
Dat verdrag had Engeland toegestaan om de Republiek tot 
afwijzen van Lodewijk X IV's aanbiedingen to bewegen. De 
Republiek had ze afgewezen en de oorlog was voortgezet. 
Nauwelijks had de Republiek daarmee haar eigen kans op 
gunstige afzonderlijke voorwaarden van Frankrijk verspeeld, 
of Engeland draait rond, verscheurt zijn beloften en kaapt 
alle gunstige voorwaarden voor zichzelf weg.

VI.

'Vat maken de Engelsche historici hier flu van?
De stofwolk die Bolingbroke heeft opgejaagd om er zijn 
manoeuvre achter to verrichten, schijnt nog steeds hun uit-
zicht to belemmeren. De moderne uitgever van Swift's Con-
duct o f the Allies1) spreekt b.v. kalmweg van ,,the selfish, 
niggardly and cowardly policy which the other Allies, and 
especially the Dutch, had displayed towards Great Britain", 
alsof het hier ging om historisch vaststaande waarheden in 
plaats van om fanatiek partijgeschrijf. Maar men treft zulke 
dikke woorden bij hedendaagsche schrijvers maar al to dikwijls 
aan. Mr. Taylor's boek over Marlborough, dat ik hiervoor al 
vermeld heb, zondigt zwaar in dit opzicht. De dood heeft hem 
belet zich over de gebeurtenissen van 1711 tot '13 uit to 
spreken, maar er zijn in het onvoltooide werk aanwijzingen 
genoeg dat de schrijver, hoe ook tegen de extreme Tory-
theorie van een uitsluitend insulair stelsel van buitenlandsche 
politiek gekant, van plan was de Hollanders zelf alle schuld 
van hun teleurstelling to laten dragen.
Marlborough, de held van Taylor's boek was geen Whig, 
hij was een tot Willem III's buitenlandsch systeem bekeerde 
Tory. Geen schrijver heeft tot zijn twijfelachtige reputatie bij 
het nageslacht zooveel bijgedragen als Macaulay, de Whig-
historicus bij uitnemendheid. Ook ,,the Whig, Thackeray,"
1) C. B. Wheeler, introduction, p. XXVI; 1916.
56 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
zooals Taylor zeif grimmig schrijft, geeft in Henry Esmond 
het beeld van een valsche, berekenende, afgunstige Marlbo-
rough. Daartegenover heeft Taylor een gloedvol epos willen 
stellen, waaruit ons Engeland's groote veldheer en staatsman 
niet minder rein en edel dan pins Aeneas zeif tegemoet treedt. 
De stemming tusschen bondgenooten, zei ik al, is gewoonlijk 
niet heel hartelijk, en Taylor moet Marlborough in de eerste 
plaats tegen zijn strijdmakkers, tegen Duitschers, Oostenrij-
kers, Hollanders, in bescherming nemen. Hij doet dat met 
rustig en doorloopend aan to nemen dat buitenlanders een 
veel lager zedelijke standaard hadden dan Engelschen. 
Marlborough zegt, bijvoorbeeld, ,,in language intensely 
English: I have done my duty, and God's will be done." 
Vreemd genoeg bevat het boek zeif voor wie het kritisch leest 
gegevens to over om wantrouwen in die voorstelling van een 
Christelijk en onzelfzuchtig Engeland to wekken. Zelfs acht 
de schrijver het noodig, als hij de doortrapte, ja ijzingwekkende 
intriges, waaraan volgens hem de Whig Lords zich schuldig 
maakten, aan de kaak stelt, to herinneren aan de lage „code of 
morals" die bij Marlborough's tijd- en standgenooten gang-
baar was. Ook moet hij eens, waar een onverdacht getuigenis 
al to duidelijk spreekt, toegeven dat Marlborough bog toen 
hij om Hollandsche argwaan in zijn bedoelingen ten opzichte 
van de Zuidelijke Nederlanden to bezweren, vermoeidheid 
en verlangen naar rust voorwendde. Hetgeen hem niet belet 
overal elders soortgelij ke verzekeringen aan Marlborough's 
vlotte pen ontsnapt voor goede count aan to nemen.
Vooral met een bezwarend getuige moet de pleitbezorger 
van Marlborough meer in bizonderheden polemiseeren, en 
dat is de Friesche gedeputeerde ter Staten-Generaal, Sicco van 
Goslings, die de meeste veldtochten van 1706 of als 
gedeputeerde to velde heeft meegemaakt en er in het Fransch 
gestelde gedenkschriften over heeft nagelaten. Taylor erkent 
dat Van Goslings een pittige kerel was, wie het aan persoon-
lij ke cooed niet ontbrak. Maar niettemin verwerpt hij 's mans 
kritiek op Marlborough, op zijn aarzelingen, op zijn bloot-
stellen van de bondgenooten, op zijn rekken van de oorlog om 
eigen gewin, ten eenenmale. Met Van Goslinga's relaas van 
de slag bij Oudenaarden (1708) steekt hij onbarmhartig de
MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND. 57
draak. Op andere plaatsen verwijt hij hem laster, kwaad-
aardige leugenachtigheid, bespottelij ke inbeelding. Het is mij 
niet mogelijk die kritiek op haar juiste waarde to schatten. 
De analogie van de Oostenrij ksche Successie-oorlog, waarin 
Engelschen en Nederlanders ook heftig keven en waarvan ik 
met behulp van onuitgegeven Nederlandsche documenten heb 
kunnen aantoonen dat de latere Engelsche geschiedschrijvers 
althans op enkele punten ongelijk hadden met de Engelsche 
berichten kritiekloos to volgen,1) die analogie stemt mij 
sceptisch. Ongelukkig echter is geen tijdvak van onze ge-
schiedenis zoo slecht onderzocht als dat van de Spaansche 
Successie-oorlog. Zoo goed als niets kan men tegenover de 
overvloed van de Engelsche bronnen stellen. Van Goslinga's 
naderhand geschreven memoires hebben natuurlijk het gezag 
niet van gelijktijdige correspondentie. Het boekje van 
G. M. Slothauwer over Van Goslings (1885) bewijst dat er niet 
weinig van zulke correspondentie hestaat,2) maar het geeft 
er teleurstellend weinig van weer. Slechts op een punt schij nt 
Slothouwer licht to verspreiden. Taylor weigert geloof to 
schenken aan Van Goslinga's bewering dat Marlborough in 
Mei 1707, tegen de aansporingen van de Nederlandsche 
gedeputeerden to velde in, een slag met het Fransche leger ten 
Zuiden van Brussel ontweek.
„Dit vreemd verhaal," aldus Taylor, „stelt de voornaamste 
personen in een nieuw licht. Voor de eerste maal na vijf 
veldtochten, is het Marlborough die op de loop gaat, en dorsten 
de Hollanders, burgers en militairen, naar een treffen, of 
zooal niet naar een treffen dan toch naar een blik op de 
vijand. Ongelukkig voor Van Goslings vindt zijn verhaal 
nergens steun, terwijl Marlborough zelf het vlakaf tegen-
spreekt." En Taylor verwijst naar een brief van de veldheer 
aan Godolphin, de minister.
1) Zie mijn Willem I V en Engeland, o.a. blz. 314.
2) De grootste leemte in onze kennis van de bronnen van het tijdvak 
is trouwens dat de correspondentie van Heinsius op het R. A. nog steeds 
niet uitgegeven is. Van der Helm's Archie f van den Raadpensionaris 
A. Heinsius komt niet verder dan 1697; de Archives de la Maison d'Orange-
Nassau brengen het, maar alleen voor de briefwisseling tusschen Heinsius 
en Willem III, tot 1702. Uit de rest hebben verscheiden geschiedschrijvers 
(von Noorden, b.v.) ruim geput, maar de geschiedenis van de Spaansche 
Successie-oorlog uit Nederlandsch oogpunt wordt daarmee nog Iang niet 
voldoende toegelicht.
58 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
Bij Slothouwer echter vindt men') een brief van Marlborough 
aan Heinsius weergegeven, waarin hij ronduit toegeeft geen slag 
to willen wages. Als Slothouwer's samenvatting to vertrouwen 
is, blijft er maar een oplossing, ni. dat Marlborough, of hij voor 
zijn voorzichtigheid goede redenen had of niet, het wijzer vond 
in Engeland de indruk to wekken alsof de veel gesmade ge-
deputeerden to velde hem tegenhielden. Men kan daar dan 
tegelij k uit afleiden wat trouwens eenige kennis van 's men-
schen aard reeds eer zou doen vermoeden dat het niet aan-
gaat de schuld van de tegenslagen of de eer van de successes 
in een gemeenschappelijk gevoerde oorlog op grond van de 
berichten van eene zij de tusschen bondgenooten to verdeelen.
Slechts schijnbaar heeft deze uitweiding over militaire 
geschiedenis mij van mijn eigenlijk onderwerp verwijderd. 
De beschouwing van de houding der bondgenooten tegenover 
Frankrijk hangt ten nauwste samen met die van hun oorlog-
voering. Niet alleen moet uitvaren tegen de lafhartigheid en 
zelfzucht waarmee zij Marlborough's grootscheepsche strategic 
belemmerd zouden hebben, dienst doen om to vergoelijken 
dat men hen weldra zoo volledig in de steek liet, voortdurend 
tracht Taylor ook uit de geschillen over krijgsplannen to 
bewijzen dat de bondgenooten slechts aan hun eigen naastbij-
gelegen belangen dachten, terwijl Marlborough de belangen 
van heel Europa in het oog hield. En die voorstelling van 
een Engeland dat in weerwil van zijn kortzichtige en zelf-
zuchtige bondgenooten de nobele zaak van het evenwicht 
van Europa diende, zullen wij zoo aanstonds bij een schrijver 
over het diplomatieke vraagstuk van die dagen zien opduiken.
Laat ons eerst Mr. Keith Feiling nog even hooren over 
Bolingbroke's politick van 1711. Hij die geen zedelijk oordeel 
wenscht, verontschuldigt niettemin de Engelsche staatslieden 
met het to quo que dat we al in 't geval van Downing hebben 
leeren kennen. „Een vrede die een of ander deel van de 
Spaansche landen volgens het plan van Willem III's ver-
deelingsverdragen aan een Fransche Prins zou laten, was 
onvermijdelijk geworden, alleen al om militaire redenen, 
en de Hollanders wares heel bereid om over een afzonderlijke
1) De staatsman Sicco van GQsllnga, blz. 28.
MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND. 59
vrede op die grondslag to onderhandelen als Engeland 
niet wou meedoen." Maar dit is om het centrale feit van heel 
de geschiedenis heenredeneeren. Van een niet willen meedoen 
van Engeland zou na de nederlagen in Spanje en de dood 
van Karel van Oostenrijk's Keizerlijke broeder ook onder 
het Whig-regiem geen sprake meer hebben kunnen zijn. 
Een afzonderlijke vrede hadden de Hollanders in 1709 of 
1710 kunnen sluiten, maar zij verkozen vertrouwen in Enge-
land to stellen. Dat zij in 1711, zoodra zij er de wind van kregen 
dat de nieuw opgetreden Engelsche regeering hen zocht to ver-
koopen, koortsachtige pogingen in 't werk stelden om nog het 
eerst aan bod to komen, ja wie zal zich daarover verwonderen!
Vreemder nog dan in de History o f the Tory Party, waarin 
de buitenlandsche staatkunde niet zelfstandig onderzocht is, 
doet deze voorstelling in een ander werk aan. Onlangs (1925) 
is voor de Royal Historical Society een deel British Diplo-
matic Instructions (France, 1689-1721) uitgegeven door 
Mr. L. 0. Wickham Legg. In die documenten zijn merk-
waardige dingen to vinden en onder andere weet ik niet, of 
ergens anders zoo duidelijk blijkt dat inderdaad gedurende 
de onderhandelingen van 1710 het de Engelschen waren die 
de Hollanders aanzetten tot onverbiddelijk vasthouden aan 
de eisch omtrent Spanje die de vrede onmogelijk maken zou. 
Voor zij voor de laatste maal teruggingen naar Geertruiden-
berg moesten Buys en Van der Dussen, en moest ook Heinsius, 
plechtig beloven dat zij op het tevoren underling vastgestelde 
vredesplan geen tittel of jots zouden laten afdingen, en 
gedurende heel die lang sleepende onderhandelingen her-
haalden de Engelsche instructies in alle toonaarden dat er 
aan art. 37 door hetwelk het heele vredeswerk van de voor-
afgaande ontruiming van Spanje door Philips van Anjou 
afhankelijk gesteld werd niet getornd mocht worden.z) Maar 
wat maakt de uitgever daar flu van in zijn inleiding? ,,The allies, 
and especially the Dutch2), failing to read the signs of the
1) Blz. 1 7 22.
1)1k cursiveer. In een leven van Mathew Prior, dat dezelfde schrijver 
in 1921 in het licht gaf, drukte hij dezelfde gedachte aldus nit: „So 
far had the arrogance of the allies carried them that the Dutch demanded 
that Louis XIV was to assist in dethroning his own grandson" etc.; 
blz. 144.Ook verderop spreekt hij daar alsof de Hollanders in deze volgens 
hun eigen ingeving handelden.
60 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK 1N ENGELAND.
times, raised their demands yet higher and insinuated that 
all Louis' proposals were based on bad faith". -- Verderop 
,,The British envoys could at any rate disown responsibility 
for the Dutch manner of negotiation. The tone adopted 
towards the Dutch in the British despatches will be seen to 
grow markedly cool, and we may contrast the brave instruc-
tions issued to Marlborough and Townshend about the 
maintenance of the Grand Alliance with the mistrust 
inherent in the demand that ,,no essential step be made 
towards a peace without her Majesty's concurrence".")
Dat uitgevers hun eigen documenten niet verstaan, komt 
meer voor, maar ik ken geen zoo kras staaltje. De voorstelling 
wordt hier gegeven, alsof de Engelschen ontstemd waren over 
de onhandelbaarheid die hun bondgenoot tegenover de 
Franschen aan den dag legde; vervolgens alsof zij vreesden 
dat hij zijn eigen voorwaarden van de Franschen bedingen 
zou; hetgeen al twee moeilijk overeen to brengen zaken zijn ! 
Niets is intusschen voor wie de teksten onbevQoroordeeld 
leest duidelijker dan dat de vrees van de Engelschen was, 
niet dat de Hollanders voordeelen voor zichzelf bedingen 
zouden, maar dat zij heel de alliantie bewegen zouden tot 
toegeven op het eenig punt dat de vrede in de weg stond. 
Maar Mr, Wickham Legg draaft onverstoorbaar op zijn 
dwaalweg voort. Er waren, zegt hij, grenzen aan het geduld 
zelfs van de Whigs: zelfs zij moesten van tijd tot tijd de 
tanden aan de Hollanders laten zien. Als de Tories hun 
geheime onderhandelingen met Frankrijk openen, dan is dat 
volgens hem „eerst" ook niets anders dan „a matter of 
outbidding the Dutch", en als de zaak openbaar wordt, 
ontdekken de Hollanders ook enkel ,,that the British had 
served up to them some of their own sauce", hetgeen hen 
natuurlijk niet belet luide verwijten aan to heffen. Als de 
schrijver aan de onderhandelingen die tot de vrede leidden 
toekomt, wordt het nog mooier. De politick van de Engelsche 
regeering ,,was chiefly directed to keeping the demands of 
their allies within bounds. Moderation was favoured, and 
when discerned, rewarded". Is het niet aandoenlijk? En toch
1) A.w., blz. XVI.
MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND. 61
erkent Mr. Wickham Legg een oogenblik later, dat het in de 
steek laten van de bondgenooten „dishonourable" was. Maar 
gaat dan weer voort met to betoogen dat uit kwaad goed is 
voortgekomen : „a peace, such as the Dutch and Imperialists 
desired, dictated under the walls of Paris, would have been 
no peace". -~- The Dutch and the Imperialists? En de Whigs 
dan ? Hebben wij zelfs niet gezien dat de Whigs de onbuig-
zaamheid van de Hollanders voortdurend stijven moesten? 
En wie heeft ooit het bewijs geleverd dat de Hollanders in 
1711 niet van harts bereid waren met de Tories aan het tot 
stand komen van de vrede mee to werken ? Alleen -- de Tories 
verkozen het zonder hen to doen. Omdat de Hollanders to kort 
schoten in ,,moderation"? Het mocht wat ! Omdat de Tories 
de handel op Zuid-Amerika voor zich alleen begeerden!
Men zal zeggen: gij ontleedt hier een stukje slecht werk, gij 
toont aan dat een man zijn bronnen verkeerd gebruikt en 
dat wat hij ervan maakt, niet eens goed logisch in elkaar 
sluit; maar gij wilt toch niet beweren dat dit karakteristiek 
is voor de moderns Engelsche historiografie? Neen waarlijk 
niet. Maar de geest van een tijd kan men uit slecht werk 
sours beter leeren kennen dan uit goed, en als de inspiratie 
van Mr. Wickham Legg's misverstanden en verwarringen zie 
ik diezelfde neiging our het Tory-standpunt to verdedigen, 
nationals zelfzucht voor to staan en in de Hollanders de 
vijand to zien, die nu zoo in de mode is.
Verheerlijking van Bolingsbroke als een waarachtig natio-
naal staatsman is trouwens niets nieuws. Bolingbroke is een 
interessante figuur, die de aandacht van het nageslacht blijft 
boeien ook door zijn literair en philosophisch werk. Zijn 
eigen voorstelling van het vredeswerk van 1711-1713 vindt 
in zijn uitstekend geschreven en al tegen het eind van de 
18e eeuw gepubliceerde brieven, in zijn latere geschriften 
hij had in de ballingschap alle tijd our apologieen to vervaar-
digen en in Swift's meesleepende pamfletten een steun 
als weinig politieke carrieres uit die lang vervlogen dagen 
genieten. De vrede van Utrecht als een mooi stuk werk 
voor Engeland's toekomstige grootheid, in die stelling 
zit zooveel waarheid dat zij misschien al dat schitterend 
gepleit niet noodig had. In elk geval is zij vele malen
62 MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND.
verkondigd.1) Mr. Wickham Legg ziet er niet alleen Engeland's 
voordeel, hij ziet er ook Europeesche staatsmanswijsheid in.
,,The generous terms of 1713 secured that never again 
did France's north-eastern frontier become, like Alsace, a 
bone of contention between France and her neighbours. 
Though the „natural" frontiers have never ceased to be the 
ultimate goal of French ambitions, the statesmen who laid 
down the frontier at Utrecht, by refraining from wounding 
French pride, and by paying due regard to the salutary 
principle of an equilibrium may be justly credited with the 
honour of having established, at that critical point, what has 
come to be a permanent European settlement."
Men kan lang twisten over de vraag slechts voor Fran-
schen is het geen vraag ! of Frankrij k een natuurlij k recht 
kan doen gelden op plaatsen als Rijssel (niet Franscher dan 
het nog Belgische Bergen in Henegouwen) of Duinkerken 
(toen zeker nog wel zoo Vlaamsch als Brugge of Yperen) ; 
beide had Lodewijk X IV to Ceertruidenberg als prijs voor 
vrede geboden. Maar is het wezenlijk wijs beleid geweest dat 
Engeland de Repubiiek na die zware en uitputtende oorlog 
met een kluitje in het net heeft gestuurd? Mij dunkt dat de 
Tory-voorstelling van een boven alles to duchten mededinger, 
die vooral geen gebiedsuitbreiding mocht bekomen, in 1711 
nog dwazer was dan veertig jaar tevoren. Een resultant, 
dat Holland voor Engeland feitelijk volslagen ongevaarlijk 
maakte, had de oorlog al gehad : de krachtsinspanning to 
land had de Staten genoodzaakt de vloot geheel to verwaar-
loozen. Of een barriere als in het Townshend-tractaat van 1709 
toegezegd was ooit tot een waarachtige gebiedsuitbreiding 
had kunnen leiden, of ze de voorbereiding van een hereeniging 
van Noord-Nederland althans met Vlaanderen had kunnen 
worden, ik weet het niet, het komt mij, dat wil ik wel zeggen, 
uiterst twijfelachtig voor.2) Maar dat de verzwakking van 
de Republiek een voordeel voor Engeland was, wie de ge-
1) Door Duitsche historici als F. Solomon en O. Weber, die de diplo-
matieke geschiedenis nauwkeuriger onderzocht hebben dan de meeste 
Engelsche, het eerst en met het meeste gezag. Voorts noem ik Walter 
Sichel's biografie van Bolingbroke (1901), die met bewustheid tegen 
Whig-voorstellingen ingaat.
2) Zie mijn Groot-Nederlandsche Gedachte, blz. 143.
MODERNS HISTORISCHE APOLOGETIEK IN ENGELAND. 63
schiedenis van de achttiende eeuw kept, zal het niet licht 
beweren. Als zij bij de vrede van Utrecht niet om haar loon 
gebracht was, zou de Republiek in het volgend tijdvak 
zeker wel een beter f iguur geslagen hebben en zij zou ook 
minder ontvankelijk geweest zijn voor dat wantrouwen tegen 
Engeland, dat de verhouding tusschen de Zeemogendheden 
bleef bemoeilijken.1) Qok uit het oogpunt van eigenbelang 
beschouwd had de behandeling de bondgenoot in 1711 en 
volgende jaren aangedaan haar bezwaren !

P. GEYL.
1) Vgl. mijn Willem 1 V en Engeland, blz. 185.
EEN INLEIDIIVG TOT HET MARINE-PROBLEEM.
In de verklaring waarmede het kabinet-De Geer in de 
Tweede Kamer der Staten-Generaal zijn optreden heeft toe-
gelicht, en waarin men tevens de uitstippeling kreeg van het 
door de nieuwe regeering to volgen beleid, is omtrent de 
defensie o.a. de samenvoeging aangekondigd van de departe-
menten van oorlog en van marine tot een departement van 
landsverdediging. Betreffende de, met deze samenvoeging, 
sedert eenigen tijd, veelal in nauw verband gebrachte splitsing 
van het marine-personeel, in een koloniaal- en een nederlandsch 
gedeelte, maakte de verklaring het voorbehoud van nadere 
overweging.
Voor de opneming ook van dit, voor het nieuwe kabinet, nog 
weinig positieve punt was een aanleiding. De mededeeling 
sloeg op het standpunt van de vorige regeering, die tot de 
splitsing besloten had. In de stukken van de, bij de Tweede 
Kamer nog goeddeels aanhangig gebleven staatsbegrooting 
voor 1926, had zij, met een toelichting van de noodzakelijk-
heid, de doorvoering der splitsing in uitzicht gesteld. Het plan 
om den maatregel nog eerst to willen overwegen ontnam aan 
het onderwerp voorhands zijn groote actualiteit. Een bespre-
king ervan bij de behandeling der marine-begrooting zou 
allicht een uitvoerigheid gekregen hebben, waarvoor tijd en 
gelegenheid niet gunstig waren.
Behalve in de schrifturen van de marine-begrooting was de 
splitsing ook behandeld in de voorbereidingen van het alge-
meen debat bij Hoofdstuk I. In § 10 van de memorie van
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	65
antwoord op het verslag betreffende dit hoofdstuk, onder-
teekend door minister Colijn, heeft men een uiteenzetting 
van het vraagpunt, waaruit het volgende is aangeteekend: 
„De task, die de marine in Nederland to vervullen heeft, 
rechtvaardigt niet langer het voortbestaan van een afzonderlijk 
departement. Ook met het oog op de vloot in Indie is in 
verband met de gewijzigde omstandigheden, het behoud van 
een afzonderlijk departement van marine niet noodzakelijk. 
volstaan kan worden met een departement van landsverdedi, 
ging, waaraan de belangen van land- en zeemacht zullen 
worden toevertrouwd. De bestaande personeels-formatie der 
marine, zoo gaat het staatsstuk voort, is reeds lang als 
een euvel erkend. De toestand is gaande weg een beletsel 
geworden voor een rationeele organisatie van het bedrijf hier 
to lande. Het ondoelmatige is, in October 1923, bij de be-
handeling van de ontwerp-vlootwet in de Tweede Kamer, ook 
door den toenmaligen minister van marine erkend. Deze 
bewindsman had toen gezegd : „De regeering is van oordeel, 
dat het voor de meest economische organisatie noodzakelijk is, 
het beginsel to erkennen, dat ieder deel der vloot zijn eigen 
personeel hebbe." Een mededeeling waarop de memorie last 
volgen: „deze bewindsman stelde dus toen zelfs geheele 
splitsing van het personeel in uitzicht."
Het antwoord verzette zich overigens met nadruk tegen de 
gedachte als zouden de kosten van de marine grootendeels op 
Indie worden afgewenteld. In de verdeeling der uitgaven 
moest het belang, dat Nederland bij een goed verzorgde 
veiligheid voor Nederlandsch-Indie heeft, en de erkenning 
van den plicht daartoe het zijne to verrichten, tot uiting 
gebracht worden. Nog lichtte § 10 toe, dat de splitsing 
van het personeel niet als doel over de geheele linie voor-
opstaat. Indien mocht blijken dat ten opzichte van be-
paalde groepen het behoud der eenheid voorkeur verdient 
zou deze oplossing worden gekozen. De uiteenzetting eindigde 
met de mededeeling, dat de regeering voornemens was, na 
goedkeuring der begrooting, de nieuwe organisatie door to 
voeren.
Dit laatste wenschte het kabinet-De Geer vooralsnog in 
beraad to houden. Bij de mondelinge behandeling van de
1926 III.	5
66	EEN INLEIDINO TOT HET MARINE-PROBLEEM.
marine-begrooting in de Tweede Kamer heeft minister Van 
Roijen nader als zijn meening doen kennen, dat:
„de samenvoeging van de departementen een zaak is, die 
niet kan worden beschouwd zonder dat men zich heeft 
ingewerkt in het vraagstuk der splitsing en dat men eerst 
kan zeggen hoe de samenvoeging tot stand moet komen, als 
men goed voor oogen heeft, of en hoe de splitsing zou moeten 
worden uitgevoerd. Deze twee zaken zijn onafscheidenlijk 
met elkaar verbonden en als ik een gevestigde meening daar-
omtrent heb, zal de Kamer in de gelegenheid worden gesteld 
daarover met een volledig overzicht to kunnen oordeelen.
De minister was in deze mededeeling met de regeerings-
verklaring niet in strijd. De twee departementen zouden 
worden samengevoegd. Hoe dit zou plaats hebben hing of 
van het ,,of en hoe" der splitsing. Maar er was toch reeds 
aanstonds wrijving to voorzien. Bij den heer Van Roijen 
moest eerst de splitsing worden onderzocht en georganiseerd 
en kwam de samenvoeging achteraan, terwijl volgens de 
regeeringsverklaring de fusie zou bespoedigd en doorgevoerd 
worden. Het komt me voor, dat in dit verschil de professor 
het sterkst heeft gestaan. Vermoedelijk zal dit, met een 
verandering van hooding der regeering, nog we leens aan den 
dag komen. Het argument „dat door deskundigen vele jaren 
over de samenvoeging is geschreven en dat men niet kan 
wachten op een orakeluitspraak," was maar zwak. Het 
had wel enkele kenmerken van een orakeluitspraak. Niet 
daarop, maar op een goed inzicht in het ,,of en hoe" der 
splitsing, wilde minister Van Roijen het kabinet doen wachten. 
Een kleine maand later waren, blijkens een officieel commu-
nique, in den boezem van het kabinet „bezwaren gerezen ter 
zake van de voorbereiding van de instelling van een depar-
tement van landsverdediging, welke instelling met de splitsing 
als „onafscheidenlijk aan elkaar verbonden" werd beschouwd; 
bezwaren die den heer Van Roijen een reden waren geweest 
om uit zijn ambt als minister terug to treden. Het beheer over 
de twee departementen was weder in hoofd en handers van 
den voorganger van den heer Van Roijen, minister Lambooy 
overgegaan. De ontslag-aanvrage is in het openbaar toege-
licht; -- door de Regeering in een antwoord op schriftelijke
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	67
vragen door het lid der Tweede Kamer, de heer Van Gijn; 
door den professor in een interview aan de Nieuwe Rotter-
damsche Courant, dat men ook vindt in de Handelingen der 
Staten Generaal 1925-1926 II blz. 88. De heer Heemskerk 
heeft het gedurende de behandeling van diens interpellatie 
over de persoonsverwisseling in het ministerie voorgelezen.
De geschiedenis van het aftreden van den heer Van Roijen 
heeft op de politieke leiding van onze defensie een schril 
licht geworpen. Van twee zijden is de ontslag-aanvrage, in 
formeelen zin, klemmend toegelicht. De minister van oorlog 
en van marine was tot de overtuiging gekomen, dat niet 
alleen de splitsing, maar ook de samenvoeging verwerpelij k 
is: ,Onjuist," noemt de professor het, „de belangen van de 
marine toe to vertrouwen aan een niet deskundige. Dit tech-
nisch departement toch eischt een marine-deskundige als 
hoof d." Aan het ,toevertrouwen" en aan den eisch van een 
marine-deskundige to zijn, beantwoordde de hoogleeraar 
persoonlijk niet. Verder commentaar was voor de ontslag-
aanvrage niet noodig. Maar misschien heeft de heer Van 
Roijen, nog minister zijnde, het alternatief niet op zich zeif 
toepasselijk geacht, althans voor deze taak in dit kabinet niet. 
Men mag dit allicht vermoeden met het oog op het uitvoerige 
der verdere motiveeringen. Het heengaan, zoo kort na het 
optreden, heeft hier en daar de vraag op de lippen gebracht 
of in het aanvaarden van beide portefeuilles niet eenige 
overmaat van voortvarendheid is geweest. De ,bittere 
teleurstelling," zooals de minister-president het uittreden van 
den heer Van Roijen waardeerde, kan men zich ook anders en 
meer aannemelijk verklaren. Het was kort dag, toen het 
kabinet, onder de hoede van den heer De Geer, het levenslicht 
tegemoet trad. In de zoo korte tijdsspanne is nag met anderen, 
onder dezen met een gepensionneerd R. K. hoofdofficier" voor 
de portefeuille van oorlog gecorrespondeerd. Niet onwaar-
schijnlijk, dat de heer Limburg, gedurende de pre-historie van 
het kabinet, met den professor, het programpunt der samen-
voeging al reeds uitvoerig had besproken. Men weet, dat de 
heer De Geer, in de netelige taak van den heer Limburg, 
eenigszins de bemoeiing had op zich genomen van een adjudant. 
Toen de professor voor het kabinet-De Geer werd aangezocht
68	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
kan hij geen reden hebben gehad om op lets anders dan op 
een rationeelen grondslag en eventueel, op een rationeel 
accoord bedacht to zijn. Hij kon meenen, zooals minister 
De Geer het later in het interpellatie-debat, bij resumptie 
en met instemming, gezegd heeft -- dat wanneer „een nader 
onderzoek eens mocht uitmaken, dat het niet gewenscht was 
de beide departementen to vereenigen, men dat programpunt 
niet mocht handhaven." De heer Van Roijen heeft stellig 
niet aan de mogelijkheid kunnen denken, dat het kabinet, 
waarin hij toch de deskundige zou zijn, op het punt der samen-
voeging, tegen hem in, zich zoo schrap zou zetten. Vermoedelijk 
heeft hij pas later geweten, dat het fusie-inzicht van den 
minister-president op een zoo muur- en vuurvaste meening 
berustte. Na inmiddels in zijn departement overtuigd to zijn 
geworden, dat de fusie niet kon worden aanbevolen, was er 
voor minister Van Roijen geen uitweg. De situatie was 
se soumettre ou se demettre. Alle denkbare nauwgezetheid in 
de overwegingen bij het optreden, kon aan het dilemma niets 
veranderen. Voor een minister, die tot de overtuiging was 
gekomen, dat men de samenvoeging,,niet mocht handhaven," 
zou ook de vurigste gezindheid om aan het werk to blijven, 
op den vasten wil „tot veiligstelling van dit programpunt," 
zijn afgestuit.
Aan het slot van het interpellatie-debat bleek, dat voor-
hands slechts een interne veiligstelling bedoeld was: ,Ik 
heb (echter) niet geprejudicieerd op de houding, die de Re-
geering zou moeten aannemen, indien (voor de fusie) in deze 
kamer niet voldoende medewerking was to vinden. Integendeel 
heb ik doen uitkomen, dat het slagen onzeker was, omdat veel 
tegenwerking is to overwinnen." De vraag rijst of dit ,integen-
deel" wel een tegendeel zijn kan. Hopenlijk zullen de aan to 
nemen houding en de onzekere kans van slagen niet in een 
nauw oorzakelijk verband staan.
Hier werden het bestuurs-inzicht van minister Van Roijen 
en de defensie-politiek van het kabinet, zooals deze, na het 
oplossen der crisis, ter opheldering is openbaar gemaakt, tegen 
elkander overgesteld. Het is niet zeker, dat de tegenstellingen 
in de praktijk even scherp zijn toegespitst geweest. De crisis 
heeft op de politieke leiding der defensie een schel licht
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	69
geworpen. Met Brederode zou men kunnen spreken van „een 
stuck vol quaede stuijpen." Het inzicht van den heer De Geer, 
dat de twee departementen moeten vereenigd worden, be-
rust op argumenten, die in het interpellatie-debat waar-
schijnlijk maar voor een deel in het vuur zijn gebracht. De 
minister lichtte toe, dat het vraagpunt ,tal van jaren door 
tal van commissies bestudeerd" is en dat er veel literatuur 
over bestaat. In een voorbehoud, door den heer De Visser 
gemaakt, zag de minister het bewijs, dat deze ,niet volkomen 
in de quaestie inzit." Op een andere plaats had dezelfde 
spreker,,niet getoond de draagwijdte der quaestie to beseffen." 
Moet men hieruit opmaken, dat de minister-president wet 
in de quaestie zit en van haar draagwijdte het goede besef 
heeft? Het zal nog moeten blijken.

Ook vOor men over het interview beschikte, waarin de 
hoogleeraar de bezwaren heeft meegedeeld, welke in de 
regeering verschil van gevoelen hadden doen rijzen, kon het 
niet bevreemden, dat zich bij het voorbereiden van een depar-
tement van landsverdediging lastige vragen hadden voor-
gedaan. Die zijn bij quaestien van personeelen aard nooit geheel 
van de lucht.
De regaling van den overgang plaatste elk bekleeder van 
het ministersambt op beide zetels, voor den plicht om moei-
lijkheden to bekampen en aan groote bezwaren het hoofd to 
bieden. De reorganisator moet zich door dikwijls groote 
weerstanden een weg banen. De bezwaren van objectieven 
oorsprong blijven bij een persoonswisseling uiteraard identiek. 
Zooals de heer Lambooy de moeilijkheden, tijdens zijn vorig 
ministerschap zag, kent men ze uit de door hem onderteekende 
memorien. Waar er ten aanzien van de ministers Van Roijen 
en Lambooy verschillen bestaan, betreffen deze minder de 
erkenning, dan wel de waardeering der bezwaren. Het is 
merkwaardig hoe uiteenloopend beide ministers op de zelfde 
moeilijkheden reageeren.
De professor kon de samenvoeging der departementen van 
oorlog en marine eerst beschouwen, nadat de omvang en de 
vermoedelijke gevolgen der splitsing hem goedbegrensd voor 
den geest staan. Zijn stelregel was, niet aan voorbereidingen
70	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
to beginnen, dan na to hebben onderzocht of het Joel nuttig 
is en waard om to worden verwezenlij kt en na alsdan zich 
duidelijk den weg to hebben afgebakend langs welken het 
bereikbaar zal zijn. Wat de splitsing betreft liet hij A priori 
ruimte voor de mogelijkheid, dat men het denkbeeld zou 
moeten loslaten.
In de memorien van den heer Lambooy eveneens onzeker-
heden en bezwaren. Ook deze minister noemde de vraagstuk-
ken ,moeilijk en veelomvattend." Zij eischen velerlei voor-
bereiding en de bewerking van „een omvangrijke materie." 
Voor hem staat het resultaat echter al reeds, van vbbr den 
aanvang der voorbereidingen, vast: „De richting waarin de 
maritieme defensie zich heeft ontwikkeld, voert noodzakelijk 
tot een marine voor Nederland en een voor Nederlandsch-
Indie." En uit deze splitsing, meent de heer Lambooy, moet 
de samenvoeging der departementen van zelf voortvloeien. 
Zij zal er een eenvoudig gevolg van zijn: ,het deel bestemd 
voor het moederland, dat van veel geringeren omvang is, zal 
kunnen worden beheerd door het departement van lands-
verdediging." De heer Lambooy was in het kabinet Colijn 
voornemens de marine ,intensief to beheeren" en op beide 
doeleinden ,doortastend aan to sturen." Het vraagstuk, want 
voor den heer Lambooy was er feitelijk maar een, zou bij den 
minister, in zijn geledingen opvolgend, in deliberatie komen; 
onderdeelsgewijze zou de overgang „van het oude naar het 
nieuwe stelsel" worden geregeld. De minister rekende, voor 
zijn goed inzicht daarbij op een licht, dat zal opgaan en 
schijnen, naargelang het beheer daaraan behoefte heeft, en dat 
een helper, ,volkomen op de hoogte van organisatorische en 
technische marine-aangelegenheden," voor hem zal ontsteken. 
Van een belichting bij den aanvang van het vraagstuk en 
bloc, van het onder een gezichtspunt brengen van het geheel 
van maatregelen, van een to voren gevormde. visie, die een 
denkbeeld zou geven, „hoe het beheer der marine invloed zal 
ondergaan van de splitsingsplannen," is bij den heer Lambooy 
geen sprake. Zijn mededeelingen en voornemens zullen nog 
van naderbij worden bekeken.
Hier had men, opvolgend en uiteenloopend, de waardeering 
der moeilijkheden en in zekeren zin de ministerieele agenda's
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	71
voor de betreffende vraag- en programpunten. Beide ministers 
laten, nadat men van hun mededeelingen heeft kennis 
genomen, den duidelijken indruk na, dat zij van het probleem, 
zooals dit, na langdurige evolutie, zich voor kleine zeevarende 
volken voordoet, zoo al eenige, dan toch maar uiterst vage 
voorstellingen hebben. Bij het onderzoek en het opbouwen 
eener meening heeft minister Van Roijen een wetenschap-
pelijk plan gevolgd en is hij onbevooroordeeld to werk gegaan. 
Minister Lambooy was, in de wijze, waarop hij in de vraag-
stukken wil doortasten, naar mij voorkomt, van elk spoor van 
een methode gespeend. Dit sluit niet uit, dat de huidige minis-
ter ook f iguurlij k minder ver van het om to zetten roer 
staat dan de professor deed. De heer Van Roijen heeft in het 
interview, over de motieven, die, ten opzichte van een 
indische marine, voor een overdracht van het beheer en voor 
een strakker aangezette verantwoordelijkheid pleiten, geen 
aandacht gewij d. Die motieven hadden voor hem punten van 
uitgang moeten zijn. Wanneer de hoogleeraar spreekt van een 
samenvoegen der twee departementen „op losse gronden," 
dan denkt hij niet aan onvoldoende redenen maar aan over-
ijling en aan onvoldoende voorbereiding van een samenvoeging. 
Er zijn teekenen geweest, die de opvatting konden rechtvaar-
digen, dat de minister-president de doorvoering al aanstonds 
als een rijpe vrucht beschouwde. In het debat over de 
regeeringsverklaring heeft minister De Geer, in antwoord op 
een kritiek van den heer Snoek Henkemans, de voorstelling 
gewekt, dat de samenvoeging zoo goed als gereed was: „Op 
dit punt, dat reeds door het afgetreden kabinet is voorbereid, 
zal terugkeer niet kunnen worden overwogen. Zelfs is ge-
bleken, dat een bespoedigde doorvoering van de beoogde 
samensmelting raadzaam is." Het moet voor den heer Van 
Roijen een voldoening zijn, dat de kabinets-formateur, even 
later, bij de interpellatie-Heemskerk, in een antwoord op de 
vraag, of de samenstelling van een departement van landsver-
dediging „zeer spoedig haar beslag zou hebben", de woorden 
,,zeer spoedig" categorisch heeft afgewezen en daarvoor in de 
plaats heeft gesteld ,binnen afzienbaren tijd." Zoo er ijling 
mag zijn geweest, dan was zij althans, toen reeds aan het 
bedaren. Men is, wat het interview betreft, het wel er mede
72	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
eens, dat in de beoordeeling van de fusie-vraag, de ratio, in 
ieder geval hoofdzaak en punt van uitgang hadden moeten 
zijn. Een verkeerd beginpunt schaadt to meer, naarmate de 
daarop steunende bewijsvoering klemmender was. Nu is het 
interview niet overal klemmend geweest. Niemand betwist 
of kon hebben willen betwijfelen, dat aan het hoofd eener 
technische organisatie, als een marine is, een technisch-
deskundige moet staan, aan wien de belangen eener zeemacht 
ten voile kunnen worden toevertrouwd ; maar is het ook 
noodig, dat die deskundige minister is? Ministers zijn als de 
bloemen des velds; een rukwind en ze zijn verloren. Een 
minister van defensie in Nederland maakt daar geen uit-
zondering op. Van een factor is deze altijd zeker. In elk eind-
votum heeft hij, voor wat hij ook wrocht, een stok van drie 
tienden der stemmen tegen. Nog eens, is het noodig? Zou de 
nederlandsche bank evengoed fungeeren, indien als haar 
directeur de minister van financien stond? Ook de marine 
zal met een bekwamen chef, op een eenigszins duurzamen, 
buiten de politiek staanden zetel, het best gebaat zijn.
Ondanks door de jaren de leus van zuinigheid en efficiencie 
in den staatsdienst, onverdroten is aangeheven, schijnt, naar 
luid van de bevinding van minister Van Roijen, het departe-
ment van marine georganiseerd to zijn op een wijze die, ,wat 
eenvoud en rentabiliteit betreft, voor belangrijke verbetering 
vatbaar" is. De professor meent, dat dit werk het eerst 
gedaan moet worden omdat men anders op het credit van 
de samenvoeging besparingen zou schrijven, die voortgevloeid 
zijn, uit de reorganisatie. Uit een oogpunt van wat men wel 
,,de rekenwetenschap" noemt, mag dit vraagpunt van boeking 
belangwekkend zijn; wanneer echter, als gevolg daarvan, een 
nuttige maatregel op de lange baan geraakt, wil het mij toe-
schijnen, dat het niet overwegend ter zake kan doen, of een 
besparing op het militair budget, geacht moet worden voort 
to vloeien, uit de ontbinding van het oud, dan wel uit een 
betere organisatie in het nieuwe departement. Het bezwaar 
betreft bovendien maar een beeldspraak. Men weet wel, dat 
een boekhouding, waarin men het debet en credit der samen-
voeging zou vinden, tot het rijk der fantasieen behoort. 
Minister Van Roijen wenschte, dat de in cijfers waardeerbare
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	73
gevolgen der fusie met de grootste nauwkeurigheid zullen 
worden bestudeerd. Het interview noemt een aantal dienst-
ressorten, ten aanzien van welken een rent abiliteitsrekening 
zeer goed zal kunnen plaats hebben. Er kan niets tegen zijn, 
dat dit geschiedt. ledere zaakkundige becijfering heeft haar 
waarde. Ik deel echter niet in de verwachting, dat het alge-
meene rekenresultaat een belangrijke factor in de beslissing 
zal worden. Het geldelijk voordeel, dat met een departement 
van landsverdediging wordt verkregen, is maar bijkomstig. 
De wezenlijke ratio liggen niet in het rekenhoekje der renta-
biliteit.
Er zijn in het interview van professor van Roijen nog twee 
punten, die in een expositie voor het marine-probleem, de 
aandacht moeten hebben, namelijk het woord „staatsmarine" 
en de opmerking, dat men in Indie nog in lange jaren niet 
geoutilleerd zal zijn voor den aanbouw van oorlogsschepen en 
voor ingrijpende reparation. Op beide punten kan eerst later 
worden ingegaan. Hier volsta, dat de term staatsmarine 
toegepast op onze organisation, zooals zij langer dan een halve 
eeuw bestaan, meer een klank dan een begrip is. Evenals men 
naast de staatsbegrooting een indische begrooting heeft, kan 
men naast, of om geheel juist to spreken, als tegenvoeter van 
de staatsmarine, zich een indische marine denken. Men ziet, 
dat met den klank niets overtuigends is bereikt. Het woord 
maakte voor minister Van Roijen nog al een pijier uit. Het 
zou niet kwaad zijn indien de staatsmarine eens uit het begrip 
werd toegelicht. Overigens is het wel duidelijk, dat strijdmid-
delen, die voor een locale taak in Indie zijn aangewezen, niet 
geacht kunnen worden, tevens bestemd to zijn voor den dienst 
in Europa en voor eenigen staatsdienst in het algemeen. 
Wanneer de indische marine om het denkbeeld van deze 
naast de staatsmarine, nog even vast to houden voor locale 
behoeften, met een tienmaal uitgebreider materieel werkt, 
dan de staatsmarine, heeft dat voor den zetel van het beheer 
en van de verantwoordelijkheid, zijn consequentien.
Aangaande het tweede punt is men het gemakkelijk eens, 
dat een modern oorlogsschip een technisch zeer samengesteld 
geheel is. Voor men evenwel een zwaar hoofd heeft in vragen 
als : of men in Indie wel raad weet met de eischen van aanbouw
74	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
-en of men daar, voorhands met belangrijke reparation uit de 
voeten kan, is het nuttig eens nauwgezet na to gaan, aan welke 
soorten van oorlogschepen, kleine neutrale volken een preven-
tieve werking kunnen toekennen en van welke men voor 
Indie de verwachting kan hebben van een locaal en efficient 
emplooi. Mij komt het voor, dat in een goed overdacht plan, 
de vraag van aanbouw en herstelling, voor Indie alleen ten 
opzichte van kleine typen oorlogsschepen, kan rijzen. Het 
bedoelde onderzoek betreft een prealabel punt, dat, zooals 
gezegd, in deze inleiding alleen kan aangestipt worden.
Het komt mij voor, men zou het overtuigend kunnen 
toelichten, dat ook de president-minister in het marine-
probleem to zeer vreemdeling is gebleven, om aan de fusie-
en splitsingsvragen recht to kunnen doen. Hij heeft bij de 
interpellatie de onderstelling onheusch genoemd, dat een 
minister verandering in de organisatie zou aanbrengen „zonder 
een eigen stelsel to hebben." Het is echter maar de vraag, wat 
men meent een stelsel to kunnen noemen. Wanneer de heer 
De Geer behagelijk mijmert, dat het militaire beleid van zijn 
kabinet gaat in den geest van „goede, sobere, economische 
defensie-politiek," dan is dat, met het oog op de marine, voor 
wat het goede en economische betreft, vooral in dit tij dperk, 
een zoo jammerlijke illusie, dat het meer dan dienstig schijnt, 
daarop eens duidelijk en ernstig to wijzen. De vorige regeering 
heeft van het, bij de begrooting voorgenomen systeem mee-
gedeeld, dat het, zonder aan weerkracht in to boeten, aan-
merkelijk bezuinigt. Maar de besparingen zullen, vergeleken 
bij de wezenlijke vereenvoudigingen, die zij op de lange baan 
schuift, een zaak van nagenoeg niets zijn. In het meermalen 
genoemde interpellatie-debat heeft de minister-president met 
blijkbare instemming een nota van nog Been jaar geleden, 
betreffende het ontwerp-weeldebelasting aangehaald, waarin 
was uiteengezet, dat ,normale toestanden in de staatsfinan-
cien niet zullen terugkeeren, zonder een verdere verlaging 
van de gewone uitgaven." Voor de defensie was de verlaging 
op 12 2 millioen gesteld : 6114 millioen voor oorlog en 61/4 voor 
marine. De minister liet volgen : , Ik zeg volstrekt niet, dat 
dit kabinet, ook met dezen minister van oorlog, in de vervul-
ling van alle goede voornemens op dit gebied slagen zal. Want
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	75
de tegenwerking tegen defensie-efficiencie is niet gering...." 
Deze laatste overweging is maar al to waar. Indien ieder man 
van invloed, hetzij minister, afgevaardigde, journalist of 
militair kon goedvinden, om in vragen, die hem niet geheel 
helder zijn, zich van leiding en advies to onthouden, natuur-
lijk voor zoover hij er buiten kan zou de omhaal en de 
tegenwerking heel wat geringer zijn en zou de goede en tegelijk 
economische defensie er beter voorstaan. Maar in het verband 
der ministerieele rede was de verzuchting toch wat misplaatst. 
Tegenwerking ginds, onderstelt werking aan deze zijde. De 
verwachting van iets wezenlijks heeft het kabinet niet gewekt. 
Om de gedachten to kunnen oproepen aan verlagingen met 
zoo groote eindtotalen en de vervulling daarvan, als terloops, 
bij zijn goede voornemens to kunnen inlijven, zou, voor alles, 
het kabinet met meer zaakkennis moeten zijn toegerust. Dan 
had het den stier bij de horens kunnen grijpen en zou de 
verbetering van vloot en leger zeker anders zijn opgezet. De 
leus moet worden : door vereenvoudiging tot efficiencie. 
Waar van ,alle goede voornemens," in het militair program 
niets is to speuren, dat ,werking" naar ,normale staats-
financien" in het vooruitzicht bracht, kan een kind voorspellen, 
dat met welken minister van defensie ook, het kabinet in 
,,de vervullingen op financieel gebied," niet zal slagen.
Zooveel mag het belastingplichtig Nederland van zijn 
vertegenwoordiging onderstellen, dat zij het ,volledig over-
zicht" dat minister Van Roijen aan de Tweede Kamer had 
toegezegd, nu van den heer Lambooy zal verzoeken. Het zal 
als een verblijdend resultaat in de overigens blanco creditzijde 
van de langgerekte crisis in het landsbestuur mogen worden 
aangemerkt, indien de colleges, die geroepen zijn over het 
marine-vraagstuk to oordeelen en die aan de oplossing perio-
diek moeten meewerken, straks, aan de hand van een helder 
overzicht van doeleinden, van eischen en van middelen, zich 
een meening omtrent het vraagstuk zullen hebben kunnen 
maken. Marine-voorstellen misten to dikwijls de voile helder-
heid. De materie is viottend en bewegelijk. Misschien is er, 
mede deswegen, voor een vasten grondslag der organisatie 
veelal to weinig aandacht geweest. Er is in de parlementen 
bij de behandeling van technische aangelegenheden altijd een
76	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
hoeveelheid fictie. Voor de zaken van de vloot is er in Neder-
land in de fictien welhaast methode. Hetzelfde personeel, 
officieren van den marinestaf en van het marine-departement, 
dat den minister ambtshalve ter zijde staat, bij het opmaken 
van memorien, het toelichten van begrootingen en het samen-
stellen van plannen, heeft met zijn beste krachten zitting in 
de vlootcommissie. Bij het opstellen van rapporten aan de 
Kroon adviseeren de militaire leden dier commissie geregeld 
over hun eigen ontwerpen. Dit geeft vastheid en voorkomt 
hapering. Een wrijving van meeningen, waaruit allicht de 
vonken van het ware zouden spatten, wordt er echter mee 
gemist. Sedert in ons parlement geen zee-officieren meer 
zitting hebben, is er in marine-vragen doorgaans groote 
beslistheid. Nochtans meer in beweringen dan met bewijzen, 
meer met decreet dan in betoog. Er zijn ,vloot-specialiteiten" 
die wel schij nen to vreezen, aan hun gezag to kort to zullen 
doen, indien zij hun medeleden niet voorlichten, op den toon 
van een onwrikbare overtuiging. Dikwijls hoe zwakker situatie, 
hoe minder weifeling.
In vragen van materieel hoorde men staatkundige fractien 
zich herhaaldelijk beroepen op een advies, om sans rime et 
sans raison, maar aan to vullen, ,wat is opgevaren," en om 
onbegrepen, met het marine-bedrijf op den ouden voet verder 
to gaan. Soms zijn bijzaken als overheerschende hoofdpunten 
op den voorgrond gebracht. Dit is de geschiedenis van dit 
tijdsgewricht. De fusie en de splitsing zijn ongetwijfeld 
vraagpunten van heteekenis. Het laatste is voor de levens-
positie van het personeel van groot gewicht. Men moge zich 
er echter rekenschap van geven, dat beide vraagpunten, 
hoewel ook van invloed op de efficiencie, in hoofdzaak en 
welbeschouwd, toch maar administratieve quaestien zijn. Zij 
grijpen hier en daar diep in, zijn veelomvattend, maar maken 
geenszins uit, wat voor dit tijdperk van overgang en vernieu-
wing, het marine-probleem zou kunnen heeten.
In de stukken van de begrooting komt men wel eens onder 
een suggestie van het tegendeel. Het heeft inderdaad den schijn 
dat in 1925 de leiding van het marine-departement is aanvaard 
in de gedachte, dat het, voor de komende parlementaire 
periode, behalve om voorzieningen van slijtage, zou gaan om
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	77
een beheer van administratieve theorieen. Een beleid, dat 
zich aldus demonstreert, kan up to date zijn. In dagen van 
gedwongen zuinigheid is het nag zoo dwaas niet, zich zelf en 
anderen, van omvangrijke maatregelen to vervullen, die geen 
geld kosten. Veel rendement kan er moeilijk voor zijn weg-
gelegd. Het is niet goed denkbaar, dat een scherpzinnig man 
als de heer Colijn, voor zijn kabinet de illusie zou gekoesterd 
hebben, de administratieve problemen verwerkelijkt to zien. 
Men zou immers bezwaarlijk op een partieele beslissing van 
eenig aanbelang kunnen hopen, voor het marine-vraagstuk ten 
principale, aithans gesteld is. Het zou kunnen zijn, dat het 
vraagpunt der splitsing daarna, in een ander licht verschijnt 
en dat tegen een departement van landsverdediging dan 
geen redelijk verzet meer mogelijk zou wezen.
Wanneer het overzicht, dat minister Van Roijen had aange-
kondigd en dat ook voor zijn opvolger onontbeerlijk is, 
inderdaad eenigszins volledig zal zijn, zal men in ,goede, 
sobere, economische defensie" inzicht krijgen. Voor dien, is 
er groote kans, dat nieuwe maatregelen het vraagstuk meer 
zullen verwarren.


De heer Lambooy heeft als minister in het kabinet-Colijn, 
aangaande het bestuursbeleid, dat hij zich had voorgenomen 
to volgen, in de stukken behoorende bij de marine-begrooting 
voor 1926, mededeelingen gedaan, die door zijn weder optreden 
in het kabinet-De Geer, ook in verband met de regeerings-
verklaring in dit kabinet, op nieuw actueel zijn geworden. 
Voor zoover zij de splitsing van het marine-personeel betreffen, 
zijn de voornemens, to oordeelen aithans naar hetgeen 
openbaar is, nog zwevend gebleven. Tegenover het denk-
beeld der splitsing staat de minister, na zijn vernieuwing, in 
een veranderde betrekking. Volgens een ministerieele marine-
nota van 7 Mei is het de bedoeling het begrip van een onver-
deelde Nederlandsche marine in eere to houden. Dit was, ook 
in de eerste regeer-periode van den minister, de uitgesproken 
bedoeling. In het antwoord op het versiag van Hoofdstuk I 
las men, dat „een verband, waarvan vorm en omvang nader 
zijn to regelen, tusschen de twee deelen moet blijven bestaan,
78	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
alleen reeds omdat het karakter van de marine, als instrument 
van den staat, niet mag to loor gaan." Omdat bij minister 
Lambooy de fusie uitvloeisel van de splitsing is, zal hij, zoo 
het kabinet de scheiding mocht loslaten, voor de vereeniging 
der departementen meer de vrije hand krijgen. Er zijn dan 
minder voorafgaande regelingen noodig en het zal gemakke-
lijker vallen, om een tijdstip voor de samenvoeging vast to 
stellen. Maar overigens verzwaart een fusie zonder splitsing, 
de regeertaak van den minister van defensie in hooge mate. 
Het argument van minister Lambooy, dat het marine-beheer 
in Nederland van veel geringeren omvang zou worden en op 
lien grond wel bij oorlog kan warden gevoegd, zou dan zeker 
niet meer gelden. Men moet ook uit die reden aannemen, dat 
het prijsgeven der administratieve splitsing aan minister 
Lambooy een groote moeilijkheid zou berokkenen. Zijn inzicht, 
dat de verdeeling der marine over Indie en Nederland, nood-
zakelijk is en energiek moet worden doorgevoerd, zal in den 
ministerraad ongetwijfeld gewicht hebben. Daar zal ook de 
financieele zijde der quaestie, met name het vervliegen van 
„rechtstreeksche bezuiniging," voile aandacht trekken. Wan-
neer de splitsing wordt nagelaten, is het onvermijdelijk „voor 
den dienst in Nederland verschillende schepen van veel kost-
baarder type to bouwen, dan voor het vervullen van de ver-
dedigingstaak hier to lande noodig is." De splitsing heeft in 
den kabinetsraad nog de aanbeveling bovendien, een object 
to zijn van de vooruitstrevende, Colijnsche defensie-politiek."
Uit een oogpunt van politiek mag het besluit belangwekkend 
zijn, zooveel moet uit het voorgaande wel zijn opgemaakt, dat 
het dit, uit een oogpunt van efficiencie niet is. Tot het tijdstip 
dat het op to lossen probleem duidelijk zal gesteld zijn, en 
daaruit de aanwijzingen zullen zijn verkregen, omtrent hetgeen 
voorbereid en tot stand gebracht moet worden, is onze mari-
tieme defensie het best gebaat met onthouding. Inzonderheid 
is er voor de twee groote, administratieve maatregelen niet de 
minste urgentie. Het tijdstip behoeft niet in een ver verschiet 
to liggen; de vertraging zou vermoedelijk slechts een quaestie 
zijn van maanden.
Wanneer men de onderdeelen en de schakels, waarmee het 
marine-probleem moet worden samengesteld, bijeengebracht
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	79
en eenigszins voorbewerkt heeft en men orienteert zich daarna 
in het vraagpunt der fusie, is men inmiddels al goeddeels tot. 
het besef gekomen, dat de instelling van een departement van 
landsverdediging niet de inleiding maar de bekroning van een 
reorganisatie behoort to wezen. Een kroon, die dan tegelijk de~ 
sluitsteen zal zijn. Toen de regeering zich de gelijktijdige 
doorvoering van de splitsing en de fusie tot taak stelde, heeft 
zij waarschijnlijk niet aan een slottafereel van een globaai. 
afgewerkt defensie-plan gedacht. Vermoedelijk gaf zij, van. 
dit punt, zich niet opzettelijk rekenschap. Er is weinig kans, 
dat de minister-president, daarnaar gevraagd, in het met de 
persoonswisseling ,veilig gesteld programpunt" een kroon 
op het werk zal zien. De regeering zou dan moeten meenen, dat: 
de, op de land- en de zeemacht in de latere jaren toegepaste, 
besparingen, de voor deze tijden rationeele organisation hebbenn 
opgeleverd en dat de vereenvoudigde defensie, nu haar over-
kapping krijgt in een ministerie van landsverdediging. Dat zou: 
dan niet behoeven uit to sluiten, dat met behoud der algemeene 
structuur, in de zee- en de landmacht nog to verbeteren en aan 
to vullen valt. Maar het is aannemelijker, dat een regeering, 
die met een plan is opgetreden om het beheer van de defensie. 
to centraliseeren, als zij zich daarover uitsprak, dit als het 
begin van een vernieuwing zou aanmerken. Na het of 
knappen van den draad, met de verwerping van de vloot--
wet, moest er wel opnieuw begonnen worden. Uit de nota 
van den minister van marine van 7 Mei 1926 is nader ge-
bleken, dat de plannen voorhands slechts een reorganisatie 
bedoelen voor een tusschentoestand, die, als de vloot in Indie: 
op de bestaande sterkte, door vernieuwing en aanvulling, op. 
peil gehouden wordt, omstreeks 1930 zal zijn verkregen; maar 
tevens, dat „de uiteindelij ke samenstelling van het, voor den. 
dienst in Nederlandsch-Indie to bestemmen deel der vloot" 
nog hangende is. Uiteraard is deze laatste beslissing, voor het 
bevorderen van een doeltreffende beveiliging van Indie, een 
belang van de eerste orde. Uit de nota van 7 Mei zou men dat 
echter niet zeggen : ,Aangezien (echter) met de indische re-
geering nog overleg moet worden gepleegd omtrent de uit-
eindelijke samenstelling van het voor den dienst in Neder 
landsch-Indie to bestemmen deel der vloot,"	en nu zou,
80	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
men verwachten to lezen: ,heb ik dat overleg geopend en zal 
het zooveel mogelijk activeeren," neen: ,,deed ik nagaan, 
welk personeel noodig is" voor den zooeven aangeduiden tus-
schentoestand. Z66 moet de doorvoering tot het,,uiteindelijke" 
wel een werk van langen adem worden. Ook in de memorie 
van antwoord van de marinebegrooting overwoog de heer 
Lambooij, dat de overgang ,wel meerdere jaren zal duren". 
Men kan in die mededeelingen openhartigheid waardeeren, 
maar vertrouwen wekken ze niet. Het willekeurig aannemen 
van een tusschentoestand en het toepassen van de splitsing 
op de, bij then toestand behoorende indeelingen, kan toch 
inderdaad geen methode heeten. Een werk van meerdere 
jaren to beginnen op een zoo labielen grondslag is waarlijk 
,geen goed beleid. Zoodra niet de samenstelling van het 
Indische vlootdeel zal zijn vastgesteld, heeft al het verrichte 
werk zijn actualiteit verloren. En dit zal midden in de 
reorganisatie zijn, want het is niet to denken, dat het nog 
jaren zou duren v66r de vaststelling haar beslag heeft. Even-
min is to verwachten, dat het aanschaffen van schepen voor 
Indie zou voortgang hebben tot 1930, indien niet vooraf 
de samenstelling van de Indische vloot zal geregeld zijn. 
Het is hier klaar als de dag, dat men, alvorens over verdere 
beslissingen to kunnen spreken, het marine-probleem eerst 
,duidelijk moet stellen. In de nota voorziet de minister, voor 
de tusschenperiode ,bijzondere moeilijkheden". Dit be-
vreemdt in geenen deele. Ook verwondert het niet, den heer 
Lambooij in het onbepaalde met „meerdere jaren" to zien 
rekenen. Van een begin van indeeling van het werk over 
die jaren, van een scheiding in het vele, dat gelijktijdig zou 
kunnen worden aangevat en het overige, dat opvolgend in 
aanmerking moet komen, in een woord, van een bestudeerd 
.en afgebakend werkplan, is niets to bespeuren. Een regeering 
kan niet met hoop op goede resultaten zich aan een indeeling 
en organisatie van het personeel en aan een fusie van het 
beheer gaan wijden, v66r de organisation vaststaan. Indien 
bij den handelenden bewindsman een gevestigd oordeel nog 
ten deele mocht ontbreken is, v66r elk begin, de studie noodig, 
waarvan heldere inzichten kunnen worden verkregen. Minister 
Van Royen heeft dat terecht vooropgezet. Het was goed
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	81
hem uit de kamer daarvoor den tijd to gunnen. Want men 
orienteert zich in het marine-vraagstuk niet zeer gemakkelijk. 
Het is geen werk van enkele uren. Tot dusverre is mij geen 
deskundige bekend, die getracht heeft, laat staan er in ge-
slaagd zou wezen, een logische uiteenzetting ervan to geven. 
Door de immer conventioneele en meestal als sententie 
opgestelde beoordeelingen, is de bruikbare bouwstof boven-
dien, verre van overvloedig. Niet onwaarschijnlijk dat 
minister Van Royen, met dit bezwaar heeft to tobben gehad. 
Bij mij wil het er niet in, dat niet meer schot verzekerd zou 
wezen, aan wien de taken, die de marine voor Nederland 
en voor Indie to vervullen heeft, duidelijk voor den geest 
staan en die tevens het goede begrip heeft, hoe diens-
volgens de samenstelling, de formation en de indeelingen 
in groote trekken moeten worden. Het min of meer samen-
gestelde en ingewikkelde der vloot, oefent op den to organi-
seeren departementsdienst grooten invloed. Het kan de organi-
satie van het nieuwe departement verlichten of bezwaren. Op 
dit punt kan bier niet worden ingegaan. MA. behoeft de 
samenstelling der vloot den dienst van het centraal beheer 
niet noodzakelijk ingewikkeld to maken.

Er zijn, voor hetgeen bij de oprichting van het nieuwe 
departement moet geschieden, een paar punten, waarvan de 
bespreking anders voorbarig zou zijn, maar die met het oog 
op de officieel-aanhangige plannen thans reeds aandacht 
verdienen. In de meergenoemde memorie van antwoord is 
sprake geweest van een beheer „op den voet als de minister 
noodzakelij k acht." Dit is allerminst een (raze. Inderdaad 
is er veel aan gelegen hoe de taak wordt ingezien, aangevat 
en in gang gebracht. Een minister op de twee defensiezetels, 
telkens verzittende van oorlog naar marine, vice versa, 
moet er dagelijks op bedacht zijn, zich bij toeneming to 
stabiliseeren op den zetel der landsverdediging. Van den 
.aanvang of is er daarbij een element, dat voor het geheele 
kabinet een richtsnoer moet wezen. De leest, waarop de 
reorganisatie zich zal schoeien, behoort er zijn lijn aan to 
ontleenen. Ik zal om de bedoeling to verduidelijken, tegen 
het spraakgebruik ook in het voorgaande toegepast, moeten
1926 III.	6
82	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
ingaan; het zal bovendien wat simplistisch klinken: De 
taak van den aanstaanden minister van defensie is niet 
om de departementen van oorlog en marine „eenhoofdig 
to beheeren en allengs samen to voegen", maar de taak 
behoort tout court to zij n : het samenstellen van een departe-
ment van landsverdediging. Alles wat daarbuiten valt moet,, 
wil men op9chieten en niet vastloopen, in de eerste plaats 
als zaak van het kabinet worden beschouwd. Wat dit omvat 
en beteekent zal aanstonds blijken.
De reorganisator heeft een nieuw departement samen to 
stellen. Wat zonder deze ietwat nuchtere onderscheiding 
een chaotischen aanblik zou hebben, is met haar overzichtelijk 
en eenvoudig. Houdt de organisator de eenvoudige opdracht 
in het oog dan kan hij, in wat geschieden moet, niet in twijfel 
verkeeren en bij wat hij doet, niet dwalen. Er is geen reden, 
tegenover deze taak staande, de zware muts op to zetten. 
Daarentegen schij nt het vereenigen der twee departementen 
oorlog en marine een to zware taak op to leveren. Ik heb van 
den omvang der werkzaamheden, die uit de samenvoeging 
zonder rneer, ontstaan, geen precies overzicht, maar hel toch 
ook tot de meening over, dat de bestuurstaak, aidus ontstaan, 
voor een man, vooral onder omstandigheden die bijzondere 
wrijvingen zouden veroorzaken,zeergroot moet worden geacht. 
Trouwens reeds meer dan een stuurman heeft zich, in die 
combinatie onbehagelijk 'gevoeld en heeft het roer vrij,willig 
verlaten. Zoo het al eens mocht gelukken een minister to 
bekomen, die bet ambt op den vereenigden zetel verdienstelijk 
vervulde, dan zou dit waarschijnlij k to danken zij n aan het 
talent van een bijzondere persoonlijkheid, dat men niet als 
uitgangspunt kan nemen bij de regeling van algemeene 
toestanden. Als overgang is er tegen de vormelijke benoeming 
van een minister van oorlog tot minister van marine ad 
interim uiteraard geen bezwaar. Maar de tijdelijke eenhoofdig-
heid moet niet langer duren dan strikt noodig is. De samen-
voeging is dan een noodmaatregel in den geest als bijvoorbeeld 
sterk aanwezig was, bij het tot stand komen van de italiaansche 
eenheid, toen minister Cavour, door de meesten van zijn 
ambtgenooten verlaten, in een hachelijken tijd aan het hoofd 
stond van zes departementen.
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	83
Men heeft ongetwijfeld al reeds begrepen hoe de nood-
toestand dan in de gewenschte organisatie kan overgaan. 
Het zal moeten geschieden op zooveel mogelijk korten termijn. 
Wanneer men uit het ministerie van marine de diensten 
neemt, die in het departement van landsverdediging moeten 
overgenomen worden, zal eerstgenoemd departement daarna 
nog verre van ontbonden en opgelost zijn. Er zullen dan 
omvangrijke takken van dienst zijn overgebleven. Van elk 
dezer zal men, als het tijdvak van reorganiseeren is aange-
broken, moeten hebben uitgemaakt, in welk departement 
van algemeen bestuur hij het doeltreffendst zal zijn onder-
gebracht. Het is niet uitgesloten, dat het militaire departement 
met enkele dezer diensttakken opnieuw en blijvend moet 
worden belast. Allerminst kan het de roeping van den aan-
staanden minister van landsverdediging zijn, in de afwikkeling 
van vraagpunten van dezen aard, regelend op to treden. Nog 
heel veel minder zou het in de lijn liggen, uit traditie of uit 
welk ander motief, in het op to richten departement stil-
zwijgend diensttakken over to nemen, die tot de vaderlandsche 
defensie in geen rechtstreeksch verband staan.
Voor zoover het kabinet, bij het nader of opnieuw verdeelen 
van de regeertaak aan den minister van defensie, voor tijdelijk, 
meer toewijst dan hetgeen aan de landsverdediging in engeren 
zin annex is, onderstelt dit drieerlei.
Vooreerst zal de omvang van het meerdere zorgvuldig ge-
wikt moeten zijn. Te veel bijwerk kan gemakkelijk een oorzaak 
worden van mislukking. Ten tweede behoort in het kabinet 
als een preferente bemoeiing voorop to staan, om ressorten, 
die niet met de defensie verband houden, zooveel en zoo 
spoedig mogelijk uit het defensie-beheer over to hevelen. 
En ten laatste zal, alles wat zooeven als bijwerk werd aange-
duid, van het overige werk van den minister moeten worden 
gescheiden, opdat de organische samenstelling van het op to 
richten departement er niet door vertraagd worde. Het 
nieuwe ministerie zou, zoodra het ontwerp daarvoor gereed is, 
zonder verder verwiji moeten worden op gang gebracht. De 
ressorten, die nog niet elders ondergebracht, maar nochtans 
bij de oprichting eventueel buiten het nieuwe departement 
zouden blijven, zullen dan aanstonds als daarvan gescheiden
84	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
moeten behandeld worden. Die ressorten zouden, onder het 
oppertoezicht van den minister, voor zooveel dienstig ter 
overdracht of liquidatie, aan een commissie of aan een 
commissaris kunnen worden overgegeven.
Indien de organisator in den aangegeven geest ontlast en 
ter zijde gestaan wordt en hem zijn werk welbewust voor 
oogen blijft, kan over de structuur van het nieuwe departe-
ment niet veel meeningsverschil aan den dag komen en 
schijnt ook de leiding van den opbouw niet overmatig moeilijk 
to zijn. Nadat een regeering als geheel er haar taak aan ver-
vuld heeft, ligt een vlotte uitvoering, naar het schijnt, in het 
bereik van elken, ietwat deskundigen, minister.
Door de afgetreden regeering waren, in den zin van het 
besprokene, voor eenige belangrijke ressorten reeds voorloopige 
beschikkingen genomen. Zoo was bepaald dat de visscherij-
politie zou overgaan naar landsverdediging. Men zou, voor wat 
de functie betreft, misschien aan een overdracht naar buiten-
landsche zaken kunnen denken, maar de zorg voor materieel en 
personeel zal aan landsverdediging beter en gemakkelijker 
afgaan, waarom m.i. in de toewijzing kan worden berust. 
Het loodswezen, de betonning, bebakening, verlichting, de 
zeemerken, de kustwacht en den stormwaarschuwingsdienst 
stelde men zich voor gezamenlij k aan waterstaat toe to voegen, 
welk ministerie reeds meerdere soortgelijke belangen verzorgt.
Andere, evenzeer gewichtige punten waren nog onbeslist 
gelaten. Men ging van het gegeven uit, dat in Indie voorshands 
geen werf van aanbouw zou zijn en dat het bouwen, monteeren 
en uitrusten voor den indischen dienst in Europa zou plaats 
hebben. Maar het bleef een open vraag hoe men met de 
betreffende dienstressorten van het marine-departement zou 
handelen ; met name of : materieel scheepsbouw, stoomwezen 
en in het bijzonder de zorg voor en het toezicht op de repara-
tion, niet logisch aan kolonien moeten toevallen. De arbeid van 
deze ressorten zou nagenoeg altijd voor het overgroote deel, 
het zooveel talrij ker materieel van den indischen dienst 
betreffen. Voor dezelfde vraag komt men ten aanzien van de 
comptabiliteit, de intendance, enz.
Professor Van Roijen meende, dat men de praktijk maar 
moeilijker maakte door haar over kolonien to leiden. Hij stelde
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	85
zich voor, dat toch alle beheer weder bij een ministerie van 
marine moest terecht komen. Zoo zou de opzet echter niet 
moeten zijn. Men denke zich, dat bijvoorbeeld de afdeeling 
scheepsbouw, met al zijn uitnemend deskundige krachten, 
ware overgebracht bij kolonien. Dit zou in de taak en in den 
dienst der afdeeling geen verandering brengen. De overdracht 
behoefde aldaar nauwelijks merkbaar to zijn. Boven then dienst 
zou een vreemd secretariaat en een andere minister staan. 
Daar zou aanvankelijk wel eenige stroefheid zijn, maar overi-
gens geen bijzonder groot verschil. Het verschil zou zelfs 
bijzonder klein zijn, met perioden vergeleken, dat aan bet 
hoofd van marine geen vakman heeft gestaan. En wat kan 
men voor marine voortaan een vakman heeten? Het bedrijf 
heeft zich gaandeweg zoozeer gespecialiseerd, dat een definitie 
bezwaarlijk is to geven.
Voor bet houden van de weegschaal in de vele vragen van 
verdeeling der taak en van departementale organisatie, mist 
bet kabinet de gegevens, zoolang bet marine-probleem niet 
vooraf gesteld en vastgesteld zal zijn. Ook nadat, om dit eens 
aan to nemen, door de regeering in alle indeelings- en over-
drachtsvragen zou zijn beslist, vordert bet in gang brengen 
van bet departement van landsverdediging, dat omtrent geen 
belangrijke onderdeelen van de marine-organisatie onzeker-
heid zou zijn gebleven. Zonder afdoend antwoord op vragen 
als: blijft in Nederland een marinestaf werkzaam, gaat de 
afdeeling hydrographie op den bestaanden voet door, welke 
opleidingen kunnen in lndie verzorgd worden en welke moeten 
bier to lande plaats hebben, en zoo meer, -- zou men vermoe-
delijk weidra vastloopen.

Uit de stukken is bet bekend, dat minister Lambooy, indien 
bet tot een fusie en splitsing zou komen, anders zal to werk 
gaan. Ik stipte hiervoor aan, hoe dit zijn zou. De beer Lambooy 
heeft als beheerder ad interim van bet departement van 
marine zijn hoop gevestigd op een directeur-generaal met 
ruime bevoegdheden. Met diens aanstelling zou de secretaris-
generaal uit bet departement worden weggenomen. Ik geloof 
niet dat dit een gelukkig debuut kan heeten. De minister 
vangt aan met hetgeen, bij de ontbinding van bet marine-
86	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
departement, de allerlaatste daad zou moeten wezen. De 
gestie houdt verband met de „ruime bevoegdheden." Ver-
moedelijk zal de macht van den directeur-generaal, grooter 
zijn dan die van den vervangen secretaris-generaal. Het zal 
wel de bedoeling zijn op hem, in.het departement en daarbuiten, 
een deel der ministerieele functie to delegeeren. De heer Lam-
booy acht den bijstand van een alleszins in marinezaken 
ingewijden directeur voor hem onmisbaar. Aan een intensief 
en doortastend beheer is, zoo licht hij toe, zooveel arbeid 
verbonden, vooral door de voorgenomen reorganisatie, dat 
de minister het zonder de hulp van een directeur-generaal 
niet mogelijk acht, op den voet als noodhakelijk is, de beide 
departementen to beheeren. De heer Lambooy moet hier het 
oog hebben op persoonlijke onderzoekingen, studien en ont-
werpen. Ten opzichte van ietwat belijnde plannen, voor welke 
men zich gereed gevoelt, en die men intensief en doortastend 
wil doorvoeren, behoeft de persoonlijke arbeid van een 
minister niet omvangrijk to zijn. In het bijzonder hebben de 
beheerders van de militaire departementen, in hun groote 
personeel, voor elken intellectueelen arbeid, de bekwame 
krachten altijd to kust en to keur gehad. Als er weinig 
tot stand kwam dan was dit geregeld to wijten aan een 
to kort aan plan en intentie en aan het uitblijven van 
duidelijke opdrachten van de zijde van den minister. Waar 
veel resultaat werd verkregen, had de leidende bewinds-
man zich veelal nagenoeg geheel van ambtenaarswerk 
onthouden. Een minister kan het concipieeren van zijn plannen, 
hetzij als proeven, hetzij als definitieve ontwerpen aan andere 
overdragen. Een reden om in „zoo veel arbeid" A priori een 
zwaar hoofd to hebben, bestaat niet. Een vervanging van den 
secretaris-generaal door een ministreerend directeur schijnt 
daarvoor zeker niet noodig. In de toelichting van den maat-
regel staat, dat de directeur zich geheel zou moeten wijden 
aan de bewerking van de omvangrijke materie, waaruit de 
organisatorische en technische marine-aangelegenheden be-
staan. Zou dit echter niet veeleer een bezigheid zijn voor een 
stafofficier? Een overdracht van ruime bevoegdheden is toch 
daarvoor stellig niet onmisbaar.
Voor een departementale directie denkt men zich een taak
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	87
van bestel, van leiding en bes.chikking. Zooals men zich ook 
gaarne de administratieve bezigheid van een minister in zijn 
departement voorstelt, die duidelijke opdrachten samenstelt, 
het organisatorisch werk van zijn hoofdambtenaren regelt 
en leidt en, zooals ik reeds zeide, meestal to beter slaagt, 
naarmate hij zich tot dirigeeren weet to beperken. Daarentegen 
kan men voor het doeltreffend bewerken, en overzichtelij k en 
handelbaar maken van ornvangrij ke materieen, in het algemeen 
meer succes verwachten van een ambtenaar, die niet tevens 
met een departementale directie belast is.
Een opzettelij k ingestelde directie, maakt het zoogenaamde 
eenhoofdig bestuur, tamelijk illusoir, in zoover zij er toe moet 
leiden dat zeer veel van het beheer buiten den minister om, 
wordt afgedaan. Voor zoover dit nuttig is, pleegt de praktijk 
in een normaal samengesteld departement, niet anders to 
zijn. Daar is het de secretaris-generaal, die den minister van 
kleine beslommeringen ontheft. Het is voor de verhoudingen, 
zoowel in het departement, als in die van de vloot, veel juister 
indien kleine regelingen en beschikkingen, namens den 
minister, door den secretaris-generaal worden genomen, dan 
dat een goed deel van de regeertaak ter beoordeeling staat 
van een daartoe gemachtigden, extra-hierarchieken hoofd-
officier, in de functie van directeur.
In de toelichting las men dat de bemoeiingen van het 
marine-departement geleidelijk zouden inkrimpen en zulks 
naar gelang de overgang der dienstressorten zal plaats hebben 
en dat zij „ten slotte zouden ophouden." Omtrent de volgorde 
kan men alleen dit bevroeden, dat als laatste phase de liq_ui-
datie van de algemeene directie zal bedoeld zijn.
Omtrent de eerste aderlating bestonden, voor het aanstaand 
begrootingsjaar nog geenerlei plannen. Uit de voorstelling, 
die met de stukken was gewekt, is verklaarbaar dat men zich 
liever van voorzeggingen onthield. Het ,moeilijke en veel-
omvattende vraagstuk" van den overgang, zou eerst in 
ontwerp moeten zijn gereed gekomen. Er was nog in het geheel 
geen kijk op den tijd, then de voorbereidingen zouden vorderen. 
Dat men voor dezen aan ruimte dacht, kan worden afgeleid 
uit de mededeeling van het voornemen om het bij de Tweede 
Kamer aanhangige wetsontwerp betreffende de fusie van
88	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
oorlog en marine, in to trekken en, zooals het luidt: ,te zijner 
tijd" door een nieuw ontwerp to vervangen. Een reculer, hier 
pour retrousser. Er is in de toelichting inderdaad wel somtijds 
iets, dat aan diversie en tijdwinst doet denken.
De Tweede Kamer is in haar afdeelingsonderzoek op de 
theorieen van splitsing en fusie ijverig ingegaan. Alleszins 
verklaarbaar. Haar invloed op den aard der ontwerpen is het 
grootste, zoolang nog geen geformuleerde voorstellen ter 
tafel liggen. Voor- en tegenstanders hebben de plannen uit-
voerig besproken. Waar de regeering blijkbaar een openlijke 
verkenning op het oog had, was het nuttig, dat men uit de 
groepen der kamer het aanbeeld liet klinken. De verkenning 
was ver vooruit. Zij ping met haar verbinding in zoover in de 
lucht, dat van eenigen maatregel voor het aanstaande be-
grootingsjaar nog geen stip was to ontdekken. De ,bewerking 
van de omvangrijke materie" moest nog een aanvang nemen 
en in hetgeen ,voor zooveel noodig bij de wet zal moeten 
geregeld worden," had de regeering zich nog niet georienteerd.
Gedurende het korte bewind van minister Van Roijen, is 
er eenige hoop geweest, dat de nieuw-opgetreden regeering 
het verloop van de administratieve reorganisatie der marine 
in beter verband met de taak en de organisatie der vloot zou 
hebben in studie genomen en dat daarvan juistere inzichten 
en meer voortvarendheid het gevolg zouden zijn geweest.
Dit is anders geloopen. Het marine-beleid heeft zijn tragen 
gang hernomen en is in zijn ondiepe en ongenormaliseerde 
bedding teruggevloeid. Bij het punt van splitsing zijn al 
onbedriegelijke teekenen van verzanden. Men ziet nu wat een 
directeur-generaal, alleszins in marinezaken ingewijd, in 
korten tijd kan ,bewerken." Hier zal men het stelsel hebben 
van den minister, die den directeur-generaal, met een paraaf 
op diens stukken, bijstand verleent. Uit het gezichtspunt van 
de ministerieele verantwoordelijkheid is dit toch de fictie in 
het kwadraat. Misschien moet men aan een lapsus denken, 
maar het had den schijn, als ging-het met den directeur om 
een bepaalde persoon. In de memorie van antwoord van de 
marine-begrooting liet men den heer Lambooy zeggen, dat 
,,zonder de hulp van genoemden titularis," het den minister 
niet mogelijk zou zijn, zijn taak to vervullen. Professor Van
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	89
Roijen stemde met de machtsdelegatie niet in; hij bleek bet 
verkeerde van deze creatie al uit de verte opgemerkt to hebben. 
Het juiste is, dat een minister, die reorganiseeren moet, reeds 
bij zijn optreden daarvoor eenigszins beslagen is. Is dit niet 
bet geval, dan moet hij ,erst wAgen, dann wagen." Wordt tot 
bet ,wagen" overgegaan, dan zijn een of twee goede werkers, 
al wat hij noodig heeft. Een werker mag zich nu en dan ver-
gissen, en kan, als het nuttig is, op zijn schreden terugkeeren. 
Een directeur moet overal gewichtig doen. Niet bet minst 
tegenover de marine-autoriteiten. Als eerste daad van minister 
Van Roijen vernam men, dat hij den hoofdofficier, voor 
directeur-generaal bestemd, die gedurende bet eerste minister-
schap van den beer Lambooy al voorbereidend werkzaam 
was geweest, niet aan bet marine-departement had gehand-
haafd. Een coup d'essai, die verwachtingen kon wekken en 
die ml, ondanks bet spoedig heengaan van den minister, 
een coup de maitre is geweest. 1)
Sedert in bet voorjaar van 1924 een interdepartementale
1) Bij de nota van wijziging van 7 Mei is de post betreffende den 
directeur-generaal uit de begrooting teruggenomen. In een op 4 Juni j.l. 
ingediende suppletoire begrooting las men, dat „bij nadere overweging 
gewenscht is gebleken, voor den arbeid, oorspronkelijk toegedacht aan 
een directeur-generaal, de beschikking to krijgen over een ambtenaar 
in de positie van raad-adviseur in algemeenen dienst." Als een voordeel 
daarvan wordt genoemd, dat ,aldus de gezags- en ambtelijke verhoudingen 
ongewijzigd blijven." Dit werd echter reeds verkregen door het terugnemen 
van den directeur -- en het handhaven van den secretaris-generaal.
Niet duidelijk is, uit welke overweging het wenschelijke van een raad-
adviseur in algemeenen dienst mag gebleken zijn. Men kan van de „ruime 
bevoegdheden" blijkbaar moeilijk scheiden. Bevoegdheden van een tus-
schengeschoven hoofdambtenaar, ook al worden ze namens den minister 
in toepassing gebracht, kunnen er niet aan ontgaan tegen de gezags- en 
ambtelijke verhoudingen van de vloot en het departement in to druischen. 
Zeker is, dat de rang van den stafofficier-werker onverschillig kan heeten. 
Het ligt voor de hand hem opdracht to geven in zijn eigen rang. Uitbreiding 
van het korps burgerambtenaren is stellig onnoodig. De positie van raad-
adviseur zal aan den betrokken hoofdofficier een langeren actieven dienst 
waarborgen; daar staat evenwel tegenover, dat men met hem zal opge-
scheept zitten, indien de vervulling van zijn bijzondere taak, aan den 
minister of aan een opvolger, eens niet geheel voldoen zou.
90	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
commissie werd ingesteld om voor de marine, van een gescheiden 
personeelsorganisatie, de financieele gevolgen na to gaan, is 
in het vraagstuk der splitsing vaak het zwaartepunt gezien 
van een verbeterde organisatie. Voornamelijk aan officieelen 
kant. In marine-kringen heeft het denkbeeld niet veel instem-
ming gevonden. De vereeniging ,Onze Vloot" spaarde geen 
moeite om het voornemen to bestrijden. Ook de vereeniging 
„Oust en West." In hun gemeenschappelijke vergadering van 
den 9en November was de splitsing het onderwerp van den 
avond.
De overste Putman Cramer, die het debat inleidde, kwam 
er al spoedig toe, zijn hoorders tot het inzicht to vermanen, 
dat de cardo quaestionis van het, bij de begrooting meegedeelde 
reorganisatie-plan, in de administratieve verdeeling van de 
vloot moet worden gezien. Met deze als het wezenlijke van de 
voornemens to beschouwen, heeft de overste aan de in uitzicht 
gestelde reorganisatie, zooals die in de stukken was beschreven, 
geen onrecht gedaan. Zoowel het vorige als het voorvorige 
kabinet hebben de splitsing als den to ontwarren knoop van het 
marine-vraagstuk aangemerkt. Hoe de regeering van nu wil, 
is nog niet geheel zeker. De nota van 7 Mei sluit weinig of en 
laat in het bijzonder den weg naar een splitsing nog open. 
Wanneer tot een voorbereiding daarvan mocht worden over-
gegaan, zou blijken, dat men aan het ontrafelen van den knoop, 
tevergeefs zijn vingers zal ontvleezen; hij zou, als een anderen 
gordiaanschen, moeten doorgehakt worden. Het staat in-
tusschen niet vast, dat voor een goede oplossing van het vloot-
vraagstuk, ontknoopen of doorhakken noodig is. Ook dit 
punt moet verschoven en aangehouden blijven.
De personeelssplitsing is een maatregel, die men als facul-
tatief mag aanmerken, omdat de scheiding niet in, maar 
achter het op to lossen probleem staat. Voor men aan een 
oplossing toe is, komt het er op aan het vraagstuk goed be-
lijnd en duidelijk to stellen.
Groote duidelijkheid is ook geboden uit een reden buiten 
het probleem gelegen. Er heeft zich in de latere jaren, in vele 
landen, een sterk verlangen geopenbaard naar ontwapening. 
De beweging is verklaarbaar en won veld. Men heeft moeten 
afleeren haar voor weinig beteekenend to houden. Toch zal
EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.	91
het tot de daad niet komen of, bij zeer velen zou het bewust-
zijn ontwaken, dat er gehandeld werd in strijd met de duur-
zame, de blijvende belangen van het vaderland. Het horten 
en haperen van den Volkenbond heeft bedroevend aan den 
dag gebracht, dat de vooroorlogsche onevenwichtigheid 
weder dreigt op to leven. Aile staten begeeren voor zich zelf 
de meest volstrekte veiligheid, maar aan sommigen is de 
prijs to duur en de stap to gewaagd, om haar, in gelijke 
berechtiging, ook aan alle anderen to gunnen en to geven. 
Dit particularisme is niet geheel onverklaarbaar. De cultuur-
staten hebben van oudsher, ieder voor zich, de fakkel over-
genomen,verder gedragen en weder overgereikt, in de gedachte, 
dat zij meer begenadigd en meer van vreemde smetten vrij 
waren dan de andere volken. Wat aldus in eeuwen is gegroeid, 
kan niet in weinig jaren spoorloos verdwijnen. De waan mag 
wat geweken zijn, hij werkt nog krachtig na. Waar in den Vol-
kenbond wantrouwen, chauvinisme of ego-centriciteit den kop 
opstaken, heeft tot nog toe, de bondsgedachte het afgelegd. 
En dit is alleen nog maar de situatie van haar politieke zijde. 
Onze plichten voor het beschutten van het erfdeel, hier en 
in Indie, zijn geen mindere, dan die van onze voorzaten. Wij 
kunnen dit gelaten onder het oog zien. De toestand is niet 
fleurig; hij had echter duldeloos kunnen zijn. Een verwaten 
overwinnaar, in een machtspositie gekomen zonder tegen-
wicht, zou eerst recht een snegen tijd hebben beteekend. Hij 
zou een vloek zijn geworden voor de geheele maatschappij. 
Maar toch, ook een sidderende overwinnaar kweekt een sfeer 
van onveiligheid. Hij kwelt zich met onraad, die niet aanwezig 
is, speurt in de vredigste oorden en eindigt met nieuwe gevaren 
to scheppen, door ze openlijk to vreezen. De propaganda voor 
een eigengereide ontwapening is uit den booze. Zij grijpt in 
het gericht der wereldgeschiedenis roekeloos vooruit. Ook om-
dat de leuze verlokkend is en gemakkelijk weerklank vindt, zal 
een bewind, dat de tijden verstaat, daartegen waakzaamheid 
betrachten. De beweging maakt onafwijsbaar, dat voorstellen 
tot het aanvullen of het vernieuwen van de wapening, een 
helderheid hebben, alsof ze met zonnestralen waren ge-
schreven.
Men gunne de regeering in ruime mate den tijd, then zij
92	EEN INLEIDING TOT HET MARINE-PROBLEEM.
voor het uiteenzetten van het marine-probleem zal behoeven 
en zie inmiddels toe, dat met niets op de materieel-uitrusting, 
de organisatie en de indeeling van de vloot, worde vooruit-
geloopen.

Den Haag, 20 Mei 1926.

L. M. A. VON SCHMID.
ALPHONS DIEPENBROCK

NEDERLANDSCH COMPONIST


(2 Sept. 1862	5 April 1921)


I.
Scheppende kunstenaars, componisten, zijn de ontvangers 
en zenders van vele stroomingen. Zij, de boven het niveau 
der menigte uitstekenden, moeten alle vibraties ondergaan 
die andere grooten, nu en vroeger, ooit hebben uitgezonden. 
Daar is natuurlijk iets als eene afstemming, om voor een 
oogenblik het huidige radio-jargon to gebruiken. lemand als 
Saint-Satins bezat geen spoelen waarmede hij de golven van 
Bayreuth kon opnemen ; een wezen als dat van Max Reger 
was ongevoelig voor de trillingen van Puccini of Debussy.
Het zijn evenwel niet slechts de muzikale stroomen die 
er voor de componisten op aan komen. Wagner en Brahms 
ondergingen even veel van Bismarck, als Beethoven, in zijn 
tijd, van Napoleon. En het staat to bezien wat de beteekenis 
van Hector Berlioz zou zijn geworden wanneer deze het 
oeuvre van Shakespeare niet had gekend. Componisten, 
scheppende kunstenaars, zijn niet slechts de verwekkers en 
de beluis'teraars van de bewegingen in de wereld der gedachte ; 
zij zijn, in zekeren zin, het product dier heterogene stroo-
mingen.
Niemand zal zich ooit vertrouwd kunnen maken met de 
muziek van Ludwig van Beethoven als hij niet eenig begrip 
heeft van het Napoleontische tijdvak; en als het Duitsche 
gedachtenleven, zooals dit zich verwezenlijkte in Schiller en
94	ALPHONS DIEPENBROCK.
Goethe, voor hem een verzegeld boek is, zullen hem de span-
ningen en (gemotiveerde!) krampachtigheden van Vijfde en 
Negende symphonie tot op zekere hoogte ontgaan. De lectuur 
van E. Th. H. Hoffmann's werken (Kreisleriana b.v.) leert 
meer omtrent het wezen der vorige-eeuwsche romantiek 
(Spohr, Schumann, Mendelssohn, Brahms) dan de ijverigste 
bestudeering van het leven dier meesters kan opleveren. Het 
Duitsche Rijk van Bismarck en Wagners bazuinen, diens 
geharnaste Es-dur, zij n staf rij men het zij n in wezen vol-
komen analoge uitingen. Wie de beteekenis van Luther's 
kerkhervorming niet verstaat zal nimmer zelfs maar een 
summier besef krijgen van het componistschap van Johann 
Sebastian Bach; een stuk als de Matthaus-passion, gemeten 
met uitsluitend-muzikale maten, lijkt dan een gedesequili-
breerd pasticcio. Waargenomen als eene manifestatie van het 
vroegste protestantsch-religieuze denken blijkt dit werk 
echter een indrukwekkend monument. Zoo is er meer:
Debussy behoorde tusschen 1890 en 1900 tot Mallarme's 
cercle. Dit kenschetst een centraal punt in zijn leven; de 
periode waarin de Pelleas et Melisande ontstond, eene schep-
ping waarvan de beteekenis ver uit zal rijzen boven het luttel 
aantal jaren dat het litteraire symbolisme het Europeesche 
denken gedetermineerd heeft.
Niet slechts de tijdstippen zijn van belang; ook de plaatsen 
waar de centrale geesten zich bevonden doen ter zake. 
Nietzsche trok zich niet uit avontuurlijkheid terug in de 
onherb ergzaamheden van Sils-Maria, en Byron's drang naar 
het Zuiden en het Oosten was evenmin ongemotiveerd. 
Johann Strauss was burger van Weenen, par droit de nais-
sance; dat zegt alles. Johannes Brahms, de Hamburger, 
wenschte wel dat hij als burger van Weenen geboren was; 
dat zegt ook alles.
Alphons Diepenbrock was de representatieve Neder-
landsche componist, beginnende tijdens de Beweging van 
Tachtig (zijn opus I is gedateerd 1885). Dit is een, het meest 
aan de oppervlakte liggende, kenmerk van deze persoon-
lijkheid.
Deze vaststelling, in haar algemeenheid, leert nog niets 
omtrent het vaak wonderlij k-verwikkelde wezen van den
ALPHONS DI EPENBROCK.	95
meester, de eerste componist lien Holland na de jaren van 
Sweelinck, juist drie eeuwen vroeger: 1562-1621, heeft 
kunnen voortbrengen (componist hier in den specialisee-
renden zin van muziek-vinder en klanken-bouwmeester be-
doeld). Het is eigenlijk niet meer dan een tijdsbepaling.
Om de essentie van Diepenbrocks muziek to kunnen ver-
staan en om tot de kernen van zijn menigmaal duister betoog
duisterder nog voor niet-musici dan voor zelfs betrekkelijk 
ongeletterde muzikanten-naturen -- to geraken, moet men 
trachten de verschillende elementen waaruit zijne persoon-
lijkheid bestond op to sporen. Uit den aard der zaak zullen 
deze beschouwingen meer analytisch dan synthetisch uit-
vallen. Het komt mij voor dat alle critische benaderingen van 
een nog in ons eigen tijdperk reikend kunstenaar eigenlijk 
analytische notities behooren to zijn. Pieteitshalve alreeds. 
Voor de synthese van zijn gegevens beef t de d ichter, de com-
ponist zelf to zorgen gehad: zijn werken waren zijn synthese. 
Althans het deel van zijn werken dat het (labiele!) evenwicht 
tusschen zijn affecten en de imperatieven van zijn levenswijze 
demonstreerde.
De componist Diepenbrock was opgegroeid onder de 
hegemonie van Bayreuth en een deel van zijn muzikale 
potentie is altijd gebonden gebleven aan die eerste fixatie. 
Zij n karakter was evenwel niet dat van den epigoon ; dieper-in 
was hij voor alles een opstandige. Hij heeft zich zijn leven 
lang gekant tegen wat hem verfoeieiijk leek, en hij heeft den 
moed gehad ook dat to verwerpen wat in rechte lijn afstamde 
van zijn eigen Verleden. In zijne vroegste periode veroordeelde 
hij reeds het regime van Verhulst c.s., de muzikale aequiva-
lenten van Kloos', van Deyssel's en van Eeden's poetiseerende 
predikanten. Hij heeft, naderhand, de on-waarde van het 
oeuvre van Richard Strauss vastgesteld (hoewel hij eerlijk 
kon toegeven dat Strauss' orkestwerken volstrekt legitieme 
afstammelingen van Liszt's en Wagner's klinkende verdicht-
selen waren). Tenslotte bleek hij zelfs krachtig genoeg om 
een nog grooter phase van zijn leven to verloochenen; hij werd 
na 1914 francophiel als slechts weinigen, hij offerde alles: zijn 
Duitsche afstamming, zijn jeugdliefde voor Wagner, zijn eigen 
vroegere orkestcoloriet op het altaar van zijne overtuiging.
96	ALPHONS DI EPENBROCK.
Men heeft in dit verband geringschattend gesproken van 
oorlogsneurose en germanophobie. Het kan zijn nut hebben 
deze meening to corrigeeren. Diepenbrock had in 1912, toen 
nog niemand hier aan het bombardement van Reims of aan 
den ,rficksichtslosen" duikbootoorlog dacht, reeds zijn 
Berceuse op tekst van Van Lerberghe geschreven, een werkje 
dat zoo volkomen Fransch is georienteerd als men zich slechts 
kan voorstellen. Dermate Fransch dat het tot de minder 
beteekenende deelen van zijn oeuvre gerekend moet worden. 
Van 1898 dateeren reeds enkele van de liederen op woorden 
van Verlaine; in 1892 schreef hij zijne bekende studie over 
De Gourmonts Le Latin mystique. Zijn francophilie was 
oneindig veel meer dan een reactie op de zich buiten hem 
om voltrekkende wereldgebeurtenissen; zijn welhaast pro-
fetische vervoering beteekende een reactie op zijn eigen 
gestorven gisteren.
Wij bezitten van Diepenbrock weinig manifestaties uit 
die laatste periode. Het in ,Ommegangen"1) gebundelde 
proza dateert van voor 1912, en ook zijne belangrijkste muzi-
kale scheppingen stammen uit vroeger jaren. Weliswaar zijn 
drie van zijn vijf groote scenemuzieken (Faust, vert. Adama 
van Scheltema; Aristophanes' Vogels, vert. Deknatel; So-
phokles' Elektra, vert. Boutens) van 1917-1920, doch wij 
durven dat toch niet zijne meest geslaagde werken to noemen. 
Tot de hymnische hoogten van Vondels Vaart naar Agripp ine 
(1904) of Die Nacht (naar Holderlin ; 1911) stij gen deze 
bekentenissen niet, meen ik.
Voor het totaal van Diepenbrocks wezen komen de laatste 
-zeven jaren van zijn leven er betrekkelijk weinig op aan. 
Het dramatische gebaar waarmede hij zich van het Germania 
-zij ner voorvaderen afwendde was voor hem, in 1914, eene 
noodzakelijkheid. Voor ons, die later gekomen zijn, die in die 
jaren nog geen vezel van ons hart aan het Duitschland van 
Goethe, Hegel of Wagner verloren hadden, is het van buiten-
gemeen geringe beteekenis. Ons oordeel kan hierdoor slechts 
zuiverder worden, onze belangstelling in Diepenbrocks magi-
:strale figuur slechts dieper.
1) Uitg. Van Munster, Amsterdam, 1923.
ALPHONS DIEPENBROCK.	97
II.

Wij zien Diepenbrocks geest als een drievoudig geslepen 
kristal. Hij was voor ons een prisma, dat drie facetten had, 
drie spiegelvlakken. Niet alle drie de vlakken zijn van even 
veel belang voor de herinnering aan den gestorven meester 
van een componist blijft meestal niet anders over in den 
bezinkenden Tijd dan zijn muzikale scheppingen. De musicus 
vormde het eerste, voornaamste vlak van zijn wezen. Ten 
tweede was hij philoloog. Hij was dit met zijn gansche hart, 
uit overtuiging. Ten derde was hij geloovig katholiek. Uit 
overtuiging, met heel zijn ziel.
Voor de muziekhistorie, die eene beschrijvende wetenschap 
is, zullen deze beide secundaire facetten : Diepenbrocks 
philologie en zijn katholicisme, er wellicht weinig toe doen. 
Doch de geschiedenis der muziek verzamelt, sinds Ambros, 
een overstelpende menigte feiten, zonder daarbij veel aan-
dacht to schenken aan het causale verband. Wat tengevolge 
heeft dat het meerendeel der muziekhistorisch geschoolden 
b.v. wel precies weet hoeveel opera's Richard Wagner heeft 
geschreven, en wanneer; doch niet van hoedanigen invloed 
de lectuur van Schopenhauer en het persoonlijke en tragische 
contact met Friedrich Nietzsche op conceptie en uitwerking 
van den Ring des Nibelungen en het Buhnenweihfestspiel 
zijn geweest.
Men mag hopen dat het systeem van musicologie door 
Adolphe Boschot toegepast op het wezen en de werken van 
Hector Berlioz') mettertijd meer in gebruik zal raken. Eene 
dusdanige studie over Diepenbrock zou het voile licht werpen 
op de zeer groote beteekenis die men moet hechten aan zijn 
katholicisme, en aan zijne philologische fixaties. In het verloop 
van deze beknopte studie is het niet wel doenlijk alle relaties, 
alle wisselspiegelingen tusschen die drie vlakken na to speuren; 
wij moeten ons tevreden stellen met aanduidingen. Het 
overzicht stelt andere eischen dan het levensbericht.
1) Adolphe Boschot: La jeunesse d'un Romantique; Un Romantique 
sous Louis-Philippe; Le crepuscule d'un Romantique; Paris, librairie 
Plon, 1906, 1908, 1912.
1926 III.	7
98	ALPHONS DIEPENBROCK.
Bij de conceptie van elk van zijne werken hebben de drie 
elementen waaruit zijn wezen bestond gefunctionneerd. Niet 
altijd en overal in gelijke mate. Het zou b.v. de vraag kunnen 
zijn wat de philoloog Diepenbrock van doen had met een 
tekstje als De Groote hond en de Kleine kat (Albert Verwey). 
En het verband tusschen Diepenbrock, den katholiek, en de 
melodrama's uit Aristophanes' Vogels is ook ternauwernood 
waarneembaar. Maar deze kleine uitzonderingen uitzon-
deringen trouwens slechts tot op zekere hoogte tasten 
het principe-van-beschouwing niet aan.
Wij zouden deze metaphysische plattegrond wellicht zbb 
kunnen teekenen

MUS ICUS	: P H I LO LOOG
-- PHILOLOOG : KATHOLIEK --
KATHOL IEK : MUS ICUS.

Het verhoudingsgetal wijzigt zich natuurlijk bij iedere 
nieuwe conceptie ja, zelfs van bladzijde op bladzijde, 
van maat op maat. Maar de relaties, de verhoudingen zijn 
er altijd.
Diepenbrock, wiens oeuvre uit ± 80 groote en kleinere 
werken bestaat, heeft zich bij de keuze zijner muzische con-
cepties bijna nimmer laten leiden door het muzikanten-
instinct, om dit nu maar eens een oogenblik zoo to noemen. 
Hij heeft geen symphonieen geschreven, Been sonaten, geen 
trio's of quartetten. Hij heeft zelfs zoo goed als geen puur-
instrumentale (,,absolute") muziek gecomponeerd. Want wat 
beteekent op een oeuvre van ongeveer tachtig werken een 
hymne voor viool met orkest en een pianostukje van drie 
bladzijden? En zelfs dat is, in muziekaesthetischen zin, geen 
,,absolute" muziek : de vioolhymne is een woordelooze para-
phrase op, een voorstudie voor de groote Novalis-hymnen 
(,,Gehoben ist der Stein" en „Muss immer der Morgen wieder-
kommen"). Terwijl het piano-werkje (,,Avondschemer", dus 
alweer een poetisch programma !) volkomen to loor gaat in
ALPHONS DIEPENBROCK.	99
het totaal van de machtige concepties die het omringen.
Diepenbrocks stimulansen waren, gewoonlijk, buiten-muzi-
kale aandoeningen. Hij componeerde slechts van uit zekere, 
nauwkeurig to bepalen, muzische stemmingen. Doch door de 
woordelooze redelijkheden der zuiver-instrumentale muziek, 
zonder meer, werden die stemmingen bij hem niet opgewekt. 
De onder zijne concepties liggende emoties waren, zoo al niet 
definieerbaar, overal to herkennen als algemeen-menschelijke 
roerselen.
Diepenbrock was een grins van den hoogsten adel des 
geestes. En zijne ontroeringen waren dus overal zeer hoog-
gestemd. Hierom alleen reeds was hij een ongewenschte 
vreemdeling in het burgerlijke gilde onzer vaderlandsche 
meesterzangers. Het spel van Diepenbrocks componisten-
bestaan, in het Holland van 1890-1920, is tot in details 
gelijk aan de eerste acte van Wagners Meistersinger. Het 
ontbrak niet aan Beckmessers (,,Neu Junker-Unkraut. Tut 
nicht gut") en evenmin aan neuswijze Davidjes (,,Das sind 
nur die Namen : nun lernt sie singen.... "). Alleen een Hans 
Sachs, schoenmaker en poeet, telden wij toen evenmin als-
nu in ons midden.... Diepenbrock had het zingen geleerd 
van then negentiend' eeuwschen minnezanger, van Richard 
Wagner, zooals zijn prototype uit Die Meistersinger, Walther 
von Stolzing, mocht verklaren : , Herr Walther von der 
Vogelweid', der ist mein Meister gewesen". En wat hadden 
onze vaderlandsche gildebroeders daar tegenover to stellen? 
,,Wer nennt das Gesang? 'sward einem bang; Eitel Ohrge-
schinder; gar nichts dahinter". Of: , Kein Absatz wo, kein 
Koloratur, von Melodei auch nicht eine Spur.. .. "
Alphons Diepenbrock was in 1890 een volkomen onhol-
landsche verschij ning in den kring onzer vaderlandsche 
muzikanten. En dat het gemiddelde der componisten zich 
in de dertig jaren waarin hij zijn voornaamste werken vol-
tooide zoo grondig gewijzigd heeft zal een zijner onsterfelijke 
verdiensten blijven. Hij, en hij alleen, heeft onze quasi-
Nurnbergsche Singschule veranderd in een milieu waar ge-
dacht wordt over de kunsten, over de culturen, over den 
menschelijken geest en over de duizend onderwerpen die het 
leven levenswaard maken. En waarschijnlijk is het hiertoe
100	ALPHONS DIEPENBROCK.
zoo nuttig geweest dat hij zijne inspiraties nimmer direct 
putte uit de klinkende materie waarover hij heerschte.
Wanneer wij op dit punt Diepenbrocks hooge verdiensten 
erkennen dan past het evenzeer om vast to stellen dat, buiten 
Holland, het verschijnsel van de buitenmuzikale inspiratie 
tot het scheppen van muzikale kunstwerken geenszins tot de 
uitzonderingen behoorde. De inspiratieve bron van al Pale-
strina's scheppingen was de katholieke liturgie; Monteverde 
bestaat slechts door zijne verhouding tot de antieke cultuur 
(of, precieser: tot wat de Renaissance onder antieke cultuur 
verstond). De muzikanteske componisten : Mozart, Bach, 
Schubert, Haydn, die slechts in woordelooze muzikale com-
plexen of phrasen dachten, behooren ab origine tot een ander 
ras. Of, tenslotte, deze thaumaturgen, huizende bij de Bron 
der instincten die voor alle redelijkheid is en afzijds van het 
begrip, niet ten alien tijde de definitieve machthebbers zullen 
zijn in de wereld des geestes is een vraag die hier onbesproken 
moet blijven.
Men versta dit wel. Alleen de zeer grooten, de absoluut 
geniale scheppers, vinders van duister-gevoelde waarheden, 
hebben het recht op de souvereine macht over ons collectieve 
muziek-bewustzijn. De epigonen : Reger die fuga's van Bach 
herschrijft, de Groote Talenten der romantische periode die 
klassieke sonaten en symphonieen van Haydn, Mozart en 
Schubert lieten herdrukken, hebben geen deel aan de consti-
tutioneele monarchie der Abstracte Klank. En Holland had, 
tot 1900 ongeveer, nu eenmaal niet anders voortgebracht dan 
epigonen van epigonen : Mozart gewon Mendelssohn en Beet-
hoven gewon Schumann. En Mendelssohn en Schumann 
gewonnen Verhulst en Verhuist was (en is!) vruchtbaar in 
de lage landen aan de Noordzee. En zie nu hoe Diepenbrock, 
in 1891, met Verhulst kon of rekenen
,,Hij is de slaaf geweest van zijne persoonlijke sympathieen 
en van het valsch begrepen classicisme van een kunstloozen 
tijd." ,Zijn beste verdienste was zeker nog die, to begrijpen 
dat Brahms en Rubinstein, Bruch en Hol niet met dezelfde 
maat mochten worden gemeten als Wagner"	Gewich-
tiger is het to constateeren dat Verhulst voor ons geslacht 
niets meer is, dat hij ook voor ons oordeel inferieur is, ondanks
ALPHONS DIEPENBROCK.	101
zijn talent en de beslistheid zijner principes. Inferieur, omdat 
hij zijn oordeel niet onaantastbaar heeft gesteld voor per-
soonlijke beweeggronden, en het superieure niet heeft willen 
erkennen, inferieur eindelijk, omdat hij den samenhang 
niet heeft begrepen van het superieure met de kunst, die hij 
als de ware en hoogste vereerde."")
Dit is het inzicht van den geinspireerde. Diepenbrock was 
altoos de geinspireerde als hij iets to uiten had, in proza of 
in klank. Maar men kan het zijn tijdgenooten ternauwernood 
verwijten dat zij geen organen hadden waarmede zij Diepen-
brocks inzichten konden opnemen, waarmede zij zijne waar-
heden konden controleeren. lemand als Bernard Zweers, zijn 
tijdgenoot, inspireerde zich op totaal andere bewegingen in 
de wereld des geestes. Zweers schreef symphonieen in het 
gamma van Wagner en volgens de codices der Duitsche con-
servatoria; Zweers schreef Liedjes der Liefde, op woorden 
van Lovendaal (,,Buurman's Truuke is mien dernje"), hij 
schreef een tenorlied op tekst van Hofdijk: Lachjes van het 
weesje, hij schreef een Ave Maria en een Veni Creator en een 
sinterklaascantate. Hij schreef een Ode aan de schoonheid, 
op woorden van Boutens, wijzangen naar Rabindranath 
Tagore en hij componeerde een Rijmpje van Prins. Maar wat 
beduidde dit alles voor dezen componist, de ,vakman" der 
vaderlandsche bent en dus de meerdere van den ,dilettant" 
Diepenbrock?
Men zou inderdaad niet weten to omschrijven wat de 
religie, de dichtkunst, voor componisten van Zweers' ge-
aardheid beteekent. Veel in ieder geval niet....
Doch Zweers ik kies nu Zweers, doch ik kon bijna elke 
andere naam, van welke notabele Hollandsche componist ook, 
nemen -- was een „absoluut" musicus. Voor zoo een absoluut 
musicus is een tekst, een gedachtengang, een overtuiging, 
niet anders of meer dan een voorwendsel om muziek to 
schrijven. Er zijn in de muziekhistorie illustere voorbeelden 
van deze dispositie : voor Mozart was Schikaneder's Zauber-
flote, dat duistere ritueel, ook niet anders dan een voor-
wendsel om eene opera to gaan schrijven. Doch Mozart be-
1) „Ommegangen", pp. 17, 18, 21.
102	ALPHONS DIEPENBROCK.
hoorde toevallig tot den stam der allermachtigste kiank-
toovenaars die onze Europeesche beschaving heeft voortge-
bracht	en dus valt elke vergelijking scheef uit.
Diepenbrock moest de mentaliteit, die wij wel typisch muzi-
kantesk noemen, volstrekt verwerpen. Hij was niet slechts 
componist, hij was geen ,Nur-Musiker". Niet uit gebrek aan 
talent -- dat is het kortzichtige verwijt dat men hem altijd 
gemaakt heeft, en dat in de waardeschatting der melomane 
concertbezoekers zijn werk aankleeft als een doem ; doch 
uit den aard van zijn talent.

IV.

Uit het schema dat wij van de onder al zijne werken 
vibreerende zielsbewegingen ontwierpen, zou blij ken dat zij ne 
compositorische potentie slechts dan in functie trad wanneer 
daar stroomingen van den religieuzen en van den philolo-
gischen (dat was dan, in zijn geval, meestal uitgesproken 
philosophischen) kant van zijn wezen op begonnen in to 
werken. Diepenbrock was voor alles een meester der extase. 
Hij componeerde vanuit zijne extasen; hij is onovertroffen 
in het oproepen van verrukkelijke visioenen. Zijn geslaagdste 
werken: de groote hymnen, fragmenten uit de Marsyas-
muziek, Vondels Vaart naar Agrippine, sommige reyen tilt 
de Gijsbrecht, de Mis, het Te Deum, Lydische Nacht ; de 
groote liederen: Incantation, Receuillement, Puisque I'aube 
grandit; het Carmen saeculare zijn daar om deze stelling to 
bewijzen. Geen van onze vaderlandsche en tijdgenoote 
,,absolute" musici steeg ooit tot deze toppen van ontroering; 
geen dezer componisten toch kende den drang eener dermate 
felle en machtige inspiratie.
Ob jectief beschouwd is er weinig verwonderlij ks in 
het feit dat de muzische gesteldheid, opgewekt door het 
met eene levende en waakzame belangstelling doordringen 
in de carmina van Horatius, de drama's der Antieken, de 
hymnen van Novalis, het aanzijn geeft aan grootscher en 
menschelijker kunstwerken dan de muzikale dispositie die 
zich spiegelt aan de exempelen ; de muzikale dispositie wier 
conf iteor een catechismus is: ,,Zob deden het Beethoven
ALPHONS DIEPENBROCK.	103
en Brahms, en zoo was het dus wel gedaan". Diepenbrock 
was, uit dezen aard van zijn wezen alleen reeds, voorbe-
stemd om onze eerste groote componist to worden. -
De musicus Diepenbrock kon het probleem-Verhulst dobr-
denken en definitief oplossen vanuit zijn muziek-bewustzijn. 
Een niet-classicus, een atheist zou dit weinig anders aangevat 
hebben. Voor hem zelf was wellicht eene andere, latere af-
rekening: ,Prof. De Boer over Nietzsche", 19071) van nog 
meer belang. Het gold hier eene verdediging van zijn eigen 
philologie, die voor hem geen vak was doch eene levende 
overtuiging. „De leeraar werd eerst waarlij k leermeester in 
de uren van lectuur, bij de aandacht voor de poetische schoon-
heden van zijn vereerde Vergilius en Horatius, en hij was 
dichter, als hij voor de rijke taal en woordbeeldingen van 
Homeros, Xenophon, Sophokles, de meest karakteristieke 
Nederlandsche vertaling vond, of de stijlschoonheden van 
Plato's of Tacitus' kunstproza deed aanvoelen. Dan werd 
Cicero's Orator in verband gebracht met de Gregoriaansche 
muziek, of wel hij sloeg zijn vleugel open en bewees het 
geestelijk verband tusschen Aeneas' tocht naar de onder-
wereld en aankomst in het Elysion met het Adagio uit 
Mahler's Vierde Symphonie: ,Devenere locos laetos et 
amoena vireta".. . .2) 3)
Het artikel tegen prof. de Boer is om meer dan een reden 
merkwaardig. Diepenbrock was geenszins een Nietzschiaan; 
de Dionysos-dithyramben wekten zij n verzet, en in,, Der Fall 
Wagner" stonden zijne sympathieen veeleer aan de zijde van 
den componist dan aan die van den wijsgeer. Hij verdedigde 
zijn eigen inzichten, geprojecteerd in het oeuvre van Nietzsche, 
tegen de aanraking met „de wetenschap", de koele, de voor-
keur-looze, zooals die zich manifesteerde in zoo menig didak-
tisch betoog. „ Indien ik deze poging" (om de waarde van 
hetgeen door den heer de Boer over Nietzsche is gezegd vast 
to stellen) „doe, gebeurt dat niet omdat ik mij de autoriteit 
zou toekennen om een deskundige in de philosophic to criti-
1) ,Ommegangen ", pp. 188-211.
2) ,Leven en werken van Alphons Diepenbrock", door Balthazar 
Verhagen. Afgedrukt in het programma-tekstboek van de eerste uit-
voering van Diepenbrocks Missa to 's Hertogenbosch, 1921.
3) Vergilius, Aeneas VI, 638.
104	ALPHONS DIEPENBROCK.
seeren, noch ook omdat ik een aanhanger ben van Nietzsche's 
leer, waarvan ik gaarne verklaar, het positieve gedeelte niet 
to begrijpen, noch to gevoelen, en waarvan ik in de verwerping 
van het negatieve (als Nietzsche's critiek van het Christendom) 
met den heer de Boer instem, als hij zegt, dat het grootendeels 
,,een vechten tegen eigen hersenschimmen" was. Maar 
Nietzsche was nog iets anders dan Antichrist en stichter 
van een nieuwen godsdienst, en voor wien hij, als voor den 
schrijver dezer regelen, de onvergelijkelijke en eenig compe-
tente rechter over de moderne cultuur is geweest ( .... ), 
voor then is de rede van den heer de Boer geen aangename 
lectuur (....), omdat de redenaar daarin dezen grooten 
geest dienstbaar heeft gemaakt aan zijn ambt en aan hem 
geweld heeft gepleegd, door stilzwijgend „de wetenschap" to 
stellen als „Ding an sich", waaraan de ,Erscheinung" 
Nietzsche moest worden gemeten".
De door zijn muzische besef buiten den cirkel der eeuwen 
tredende meester moest dit wel zoo waarnemen. Hij voelde 
zich niet door afgronden van tijd gescheiden van zijn Sopho-
kles of zijn Horatius, en Aristophanes mocht hij beschouwen 
met het oog van den Oudere; Goethe, Plato, von Hardenberg 
en Notker Balbulus waren zijn tijdgenooten en het is niet 
gewaagd om to zeggen dat hij in 1920 wellicht verder afge-
groeid was van Richard Wagner, zijn vroegeren promotor, 
dan van Thomas A Kempis.
Dit muzische besef, dit transcendentale saamhoorigheids-
gevoel ligt ten grondslag aan het meerendeel zijner grootere 
werken. Hij componeerde, op latijnschen tekst, behalve de 
Missa en het Te Deum, een Caelestis urbs Jerusalem, Stabat 
mater dolorosa, Stabat mater speciosa, Tantum ergo sacra-
mentum, Veni creator spiritus, zestien strofen van Q. Horati 
Flacci Carmen saeculare en een Ecce quo modo moritur 
justus. Zijn vijf groote scenemuzieken behooren tot de clas-
sieke gedachtenwereld : Marsyas, mythische comedie van 
Balthazar Verhagen, Vondels Gysbrecht van Aemstel, de 
Faust van Goethe, Aristophanes' Vogels en Sophokies' 
Elektra. Hij heeft ongeveer veertig liederen geschreven, 
op teksten van Goethe, Heine, Baudelaire, Verlaine. Zijn 
groote hymnen met orkestbegeleiding zijn gecomponeerd
ALPHONS DIEPENBROCK.	105
op woorden van Novalis, Nietzsche, Holderlin 	
De tekst, de metaphysische achtergrond van het gedicht, 
was nimmer bijzaak voor Meester Alphons Diepenbrock. Hij 
behoorde niet tot de bijbelsche zaligen door armoede van 
geest; men zal onder zijne noten niet een regel minderwaardige 
poezie aantreffen.

V.

Het derde facet van het kristal zijns geestes was onge-
twijfeld Diepenbrocks Katholicisme. Wanneer wij een oogen-
blik afzien van de onweerlegbaar juiste vaststelling dat alle 
religie gesublimeerde erotiek is (het verband tusschen den 
zinnelijken en den metaphysischen Eroos is in projecties als 
de Novalishymnen, de Marsyasmuziek, de Lydische Nacht 
en de Verlaine- en Baudelaire-liederen manifest genoeg), en 
wij nemen, stilzwijgend ,het Katholicisme" als „Ding an 
sich" waaraan de , Erscheinung" Diepenbrock kan worden 
gemeten, dan is het zonder meer duidelij k dat dit religieuze 
besef voor het affectleven van den kunstenaar van nog 
oneindig grootere beteekenis was dan alle schatten zijner 
wijsheid.
Diepenbrock, de magier, tijdgenoot van Seneca, van 
Sophokles en den hoogst onchristelijken Vergilius wist zich 
zeer eeuwig ofschoon hij toch nimmer een zekeren schroom 
voor den dithyrambisch-extatischen Euripides (,,de Bac-
chanten") heeft willen overwinnen. En Nietzsche's Dionysos-
dithyramben noemt hij ergens ,deze gruwelij ke en in de 
onmiddellijke nabijheid van den waanzin ontstane pro-
ducten."
Doch Diepenbrock voelde zich anderzijds volkomen be-
grensd. Hij besefte het christendom, het katholicisme, als 
een nog betrekkelijk jonge vorm van religieus bewustzijn, 
een in den tijd geprojecteerde cosmogonie waarvan wij de 
originen weten en de voltooing kunnen vermoeden.
,,Nog eenmaal moge, vbbr dat de oude occidentale, de 
oude Latijnsche wereld, het wrak van het oude heilige Room-
sche rijk wegsomberen zal in de matelooze kloof der oneindige 
tijden, nog eenmaal moge voor gindsche schemering de oude
106	ALPHONS DI EPENBROCK.
wereld luisterrijk staan in roerenden glans van guldene 
luchten op de hoogvlakte der verledene eeuwen. (....) Wij 
staan, zoo schijnt het, aan de poort dier schemering."1)
Hij heeft een wedergeboorte gewild, hij heeft verwacht dat 
de geest der Christelijke mystiek ,het God-in-en-uitademen, 
de communie der aardsche natuur met de goddelijke" zich 
opnieuw zou manifesteeren, in zijn, in onze dagen; en hier 
ligt de tragiek van zijn leven, het Tijdelijke, Al-te-tijdelijke 
van zijne concepties. Hij heeft het kasteel zijner verwach-
tingen op zand gebouwd. Want Richard Wagner was niet de 
Sophokles-van-Bayreuth zooals de adepten wel meenden; 
Wagner was een opera-componist met groote allures en een 
zeer beperkte artistieke potentie. Richard Wagner beteekent 
voor de Duitsche muziekgeschiedenis een hoogtepunt, voor 
de Europeesche muziekhistorie een interessant moment, voor 
het artistieke bewustzijn der tegenwoordige menschheid niets 
en voor den mystischen geest der tijdelooze God-zoekers 
minder dan niets. De philosophemen en theologismen van 
den -- ongetwijfeld genialen -- hi-strio Richard Wagner be-
hooren tot een ander ras dan de beschouwingen, de worste-
lingen van den gehallucineerden mysticus. Zij zijn zonder 
eenigen twijfel inferieur.
Het tragische in het leven en werken van Alphons Diepen-
brock is geweest dat hij zijne aanknoopingspunten heeft ge-
vonden daar waar geen veel-verdere ontwikkeling meer 
mogelijk was. Zoo werd zijn oeuvre een consequentie, een 
conclusie, doch nimmer een schakel in de keten der klanken 
die onze verbeeldingen klinkt aan den droom. Hij heeft 
Wagner liefgehad met de onstuimigheid der jeugd maar 
zijn orkestrale coloriet heeft daardoor een accent gekregen 
dat het ongeschikt maakte voor andere, edeler en subtieler 
bekentenissen. Zelfs het voorspel tot Aristophanes' Vogels 
(van 1917) broeit hierendaar nog in het Bayreuther gamma. 
Hij heeft in Gustav Mahler eene consequentie gezien van zij n 
eigen en Wagners principes, en zijne latere werken (Die 
Nacht, naar Holderlin, van 1911; en Lydische Nacht, op 
tekst van Balthazar Verhagen, van 1913) dragen de sporen
1) ,Ommegangen", p. 54.
ALPHONS DI EPENBROCK.	107
van dit nieuwe contact. Toen de beteekenis van Claude 
Debussy tot hem doordrong en dat is geweest lang voor 
den wereldoorlog -- was er iets in hem dat hem belette zich 
doovelings en blindelings to vergeten in de klanktoovers en 
primitivismen van den franschen meester. Was het Debussy's 
hautain-afwijzende aristocratie? was het de koele verachting 
die de schepper van Pelleas toonde voor Wagner? Het zou 
dit laatste wel geweest kunnen zijn... .
De groote, de vernietigende tragiek in Diepenbrocks leven 
was evenwel dat wat zijn grootste troost scheen : zijn religieuze 
besef. lemand die het Katholicisme van heden durfde to 
zien als ,het wrak van het oude heilige Roomsche rijk"; 
die dorst to erkennen dat dit alles ,zal zijn als van een Fuga 
de Coda, waarin zich verdringen koortsig-bewegelijk de ter 
doods-zee verlangende krachten" was meer dan een groot 
denker. Hij was een ziener.
VI.
Het laatste artikel uit den bundel ,Ommegangen" is het 
opstel dat hij schreef na den dood van Gustav Mahier 
(18 Mei 1911). Het werd geschreven met de groote liefde die 
hij den gestorven componist, zijn broeder in Wagner, toe-
droeg, en met een waardige beheersching in de bewondering. 
Diepenbrock was, in 1911, al wat vermoeid geraakt van 
Wagner's extatische kopers en hij koesterde, diep-in, wenschen 
en fantasieen die totaal anders gericht waren dan de coloris-
tische exuberanties waarin Mahler uitmuntte. De laatste 
evolutie bereidde zich in hem voor: hij had zijn eerste tooneel-
muziek geschreven : de fauneske comedie Marsyas van Ver-
hagen, waarin Apollo aangeroepen wordt met een soms 
bijna-Dionysische furie. Hij wendde zich, in die jaren, op 
het voetspoor van Nietzsche, of van het avondlandsche 
denken en de drang naar den orient werd machtig in hem. Hij 
werkte aan het declamatorium Lydische Nacht (Verhagen); 
de plannen voor Faust, de Vogels, Elektra begonnen vasten 
vorm aan to nemen. Er ontstonden geen geestelijke werken 
meer; de oorlog kwam, en daarmede de breuk met het Ger-
108	ALPHONS DI EPENBROCK.
maansche verleden. Hij componeerde geen regel Duitsch meer 
en al wat met vroeger samenhing werd taboe.
Men zou soms willen weten hoe zijn weg geworden zou zijn 
wanneer die (uiterlijke) evolutie minder abrupt had plaats 
gevonden. Voor 1914 waren de pogingen om los to geraken 
van Wagner's heerschappij ook reeds manifest. Want in het 
artikel over Mahler wordt den naam van Wagner niet eenmaal 
meer genoemd... .
Doch Diepenbrock was toen reeds vermoeid. Vermoeid 
van een leven vol worstelingen : met het inzicht, met de 
stugge materie der klanken, met het wan-begrip en den 
wan-smaak van het Nederlandsche volk.1) Hij voelde zich 
vervreemd raken van de muziek die begon to weerklinken. 
Aan Debussy heeft hij nimmer getwijfeld, doch de werken 
van Ravel ontketenden reeds het eerste verzet. Schoenbergs 
hypothetische klank-abstracta boezemden hem een soort van 
afwijzende belangstelling in. Van Stravinsky heeft hij geen 
duidelijke voorstelling meer gekregen. Doch het tijdperk dat 
hij beleefde, van 1917 ongeveer af, demonstreerde onophou-
delijk dat de evolutie zich ontwikkelde langs gansch andere 
lijnen dan hij berekend had. Dat is de laatste, en wellicht de 
wrangste, teleurstelling geweest in dit leven van een groot 
kunstenaar.
Wat hij schreef over Mahler past beter nog op hem zelf 
„ In de aanschouwing van het C oddelij ke is hij geworden de 
laatste Hymniker, de laatste verheerlijker van het leven, 
gezien onder den gezichtshoek van het Eeuwige."

WILLEM PIJPER.
1) ,In aanmerking moet genomen worden dat er nog geen ,Neder-
landsche" muziek bestaat, evenmin als een „Nederlandsche" muziek-
beoefening, en dat de geheele muziek een uit Duitschland geimporteerde 
zaak is". A. D. in bet ,Mengelberg-gedenkboek", 1920.
ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.
Telkens weer, verwonderd en bedroefd, welt de vraag, hoe 
het toch komt, dat goede verlangens en schoone wenschen 
steeds weer krachteloos en ontoereikend blijken, dat smartelijk 
de werkelijkheid achterblijft bij hetgeen in het geestesleven 
als het vizioen van een betere wereld is verrezen.
In geen enkel tijdperk der geschiedenis heeft het eene ge-
slacht aan het andere kunnen leeren, dat begeerten verwarring 
en dwaasheid brengen, dat verlangens moeten worden inge-
toomd en dat de ware werkzaamheid niet vraagt naar vrucht, 
winst of verlies. Heeft ieder nieuw geslacht niet zijne wenschen 
en verlangens weer toegevoegd aan de bestaande reeks van 
geuite en onvervulde begeerten, die als een onophoudelijk 
voortgezette som van eindigheden het oneindig-onbereikbare 
wanen to bereiken? Is ook onze eigen tijd niet tot benauwens 
vol van schoone droomen, die als zware onweerswolken hangen 
boven een oud landschap, de sfeer tot berstens toe van onrust 
en felle flitsen bewogen spannen en de koortsigste droomers 
doen vergeten, dat om alles en alien, in peillooze diepzinnig-
heid, het wonder dragende van geslacht tot geslacht, de 
milliarden andere werelden wentelen, die aan onze maat 
ontsnappen en waarvan het kleinste deeltje ook niet de 
geringste afwijking ondergaat door de hevigste menschelijke 
bekommernissen ?
Mogen de droomen van de best-bezielden en hoogstge-
stemden een richtsnoer zijn voor de verwachtingen omtrent de 
naaste toekomst ? Mogen de begeerten van nu met recht doen 
vermoeden, dat vervuld zal worden, wat nu de harten en 
hoofden het diepst beweegt? Niet voor het eerst worden de
110	ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.
vragen en leuzen van nu vernomen. En niet zonder angsten 
is de herkenning, onder het stoff ig mom van zekere tij dperken 
der geschiedenis, wanneer een gelaatstrek open komt en uit 
verre bleeke stemmen een ontroering en verlangen tot ons 
over-trillen, die samenklinken met vele geluiden van nu. Zijn 
wij zooveel verder en is ons uitgangspunt zooveel juister, 
zoodat er rustig vertrouwen mag zijn?
Deze vragen en overdenkingen worden in het bijzonder 
gewekt, wanneer de romantiek in de kunst van het eerste 
kwart der vorige eeuw binnen de aandacht komt.
Wie de stroomingen in de kunsten na het Fransche impres-
sionisme in zoo uiteenloopende vormen ziet verschijnen en in 
de geschiedenis zoekt naar een verband, wordt door de meeste 
schrijvers verwezen juist naar dat eerste kwart der vorige 
eeuw, waarin onder de geheel complete uitrustingen van 
romantische heeren en jofferen en tusschen al de tooneel-
requisieten voor stormnachten, maanavonden, trouw, edel-
moedigheid, heldenmoed, kuische onschuld enz., toch nog de 
bronnen waxen to ontdekken van de anti-rennaissancistische 
bewegingen van nu.
Voor vielen is een uitstapje naar de romantische bewegingen, 
die voor alle cultuurlanden van Europa weder eene anders ge-
nuanceerde beteekenis hadden, de eerbiedige begroeting gewor-
den van eindelij k gevonden stam-vaders en zij brachten van de 
reis eene kleine maar uitgezochte verzameling literatuur mede, 
het gaafste wat uit groote woorden, pathetische gebaren 
en al to plechtige houdingen bijeengezocht was. Zoo bleek de 
geschiedenis weer, wat Heine noemt, die grosze Morgue, wo 
jeder seine Toten aufsucht, die er liebt oder womit er ver-
wandt ist.
Maar ik heb nooit zonder eenige ongerustheid vernomen, hoe 
die romantische beweging, niet alleen de literatuur maar even-
zeer de beeldende kunsten betreffende, in betrekkelijk korten 
tijd overgroeid is door eene kunstontwikkeling, welke eene 
andere richting nam, dan door velen verwacht werd. Ik heb mij 
dikwijls afgevraagd, wat toch de diepere oorzaak moet zijn 
geweest, voor een zoo korte schemering van een andere 
wereld, voor een zoo snel terneerslaan van de krachten van 
wel zeer bezielde menschen.
ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.	I 1 I
Niet zonder schrik lezen wij in een artikel van Heine, in 
I' Europe litteraire van 1833, over de romantische school van 
zijn land- en tijdgenooten, hoe de verwachtingen na den dood 
van Goethe hoog gespannen waren geweest; het nude aristo-
cratische tijdperk was met hem ten grave gedaald, een nieuw 
tijdperk zou beginnen, waarin „der Geist der Einzelnen habe 
aufgehort, der Geist aller habe angefangen."
Waren niet overal schatgravers aan het werk in het voor 
het eerst ontdekte land der Middeleeuwsch-christelijke 
beschaving? Brachten de fijne dwepersnaturen van Wacken-
roder, Tieck, de gebroeders Schlegel e.a. min of meer be-
invloed door de romantische filosofieen van Fichte en vooral 
van Schelling niet lang vergeten waardeeringen en gevoe-
lens naar boven voor de kunst van een Fra Angelico b.v. ? 
Stelden zij niet tegenover de technische acrobatiek van zelf-
bewuste onbewogen schilders, de vrome en eerbiedige over-
gave, het eenvoudige, het onbeholpene en kinderlijk-naive, 
het droomrijke en verbeeldingsvolle leven? Herstelden zij dan 
niet met alle kracht van hun leven de Droom en het Mysterie-
in de kunsten en waren zij bij dit al, niet de pioniers voor een 
verdiept levensgevoel, wortelend in een eenheidsbesef ? 
Openden zij niet de sferen, waarin de verschijningen weer in 
betrekking tot het oneindige werden gezien en verdreven zij 
met deze esoterische belichting niet de povere lichtjes van het 
verenkelde gevoel der uitgebloeide nakomelingen der ren 
naissance? Was deze romantische strooming niet wat meer 
dan „de overgang tusschen het subjectieve academisme en 
het objectieve realisme?" (Dr. A. Pit, pag. 20, ,Denken en, 
Beelden.").
Er is iets tragisch in dit zoo spoedig falen, dat in menig, 
opzicht meer van een ondergang dan van een overgang had. 
Wat is er van al de geestdriftig gestelde beginselen en van 
het opengewoelde nieuwe terrein van gevoelens en werkingen 
geworden, als de kunstcriticus Baudelaire een twintig jaar 
later	in 1859	reeds opmerkt
De jour en jour l'art diminue Ie respect de Iui-meme, se 
prosterne devant la realite exterieure, et le peintre devient 
de plus en plus enclin A peindre, non pas cequ'il reve, mais ce 
qu'il voit. Cependant c'est un bonheur de rever, et c'etait une.
112	ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.
gloire d'exprimer ce qu'on revait; mais, que dis je? connait-il 
encore ce bonheur? (Curiosit~s esthetiques pag. 249 salon 
1859, edition Lemeire 1890).
Bij critischer beschouwing blijkt de algemeene gesteldheid 
in het eerste kwart der 19e eeuw voor eene ontwikkeling van 
eene anti-rennaisancistische beweging echter minder vrucht-
baar, dan de wierook en de wolkenstoeten van bewonderingen 
wel zouden doen gelooven. Het inzicht in de beteekenis der 
Middeleeuwsche kunst-verhoudingen was nog zeer gebrekkig 
en meer lyrisch-bewogen, enthousiast, dan verhelderd door 
gefundeerde bepalingen.
ledereen sprak van het fresco en de glasschilderkunst 
„leefde weer op," zooals het heet. Omstreeks 1810 is een leger 
van schilders, met Overbeck onder de toonaangevers, in geest-
drift o.m. voor het oude vensterkunst. Omstreeks 1826-1832 
laat de koning van Beieren in Regensburg naar middeleeuw-
sche voorbeelden vervaardigde vensters aanbrengen. Maar 
als men dan hoort dat Lassus van de door Cornelius in Aken 
vervaardigde vensters niets anders weet to zeggen, dan dat 
ze zoo slecht zijn .alsof hij flog nooit vensters had gezien," 
dan moet in het algemeen, als het zoo met de besten gesteld 
was, de winst nog maar pover zijn geweest.
De voornaamste vorm der monumentale kleurenkunst in 
Frankrijk, de glasschilderkunst, heeft daar in verhouding tot 
de architectuur, vrijwel dezelfde beteekenis als in Italie het 
fresco. Maar zelfs een zoo voor de Middeleeuwsch Christelijke-
cultuur schwarmende romanticus als Chateaubriand rept nog 
niet van de groote werking der vensterkunst (zie le Genie du 
Christianisme). Pas Victor Hugo uit zijne gevoeligheid op dat 
-punt. Ook een bewogen natuur als Heine, die zich menigmaal 
uitsprak over de Middeleeuwsche cultuur en zich zoo critisch 
tegenover Goethe gedroeg, bracht het in zijn eigen waardeering 
van Middeleeuwsche kunstverhoudingen er nauwelijks 
'beter af.
Hij is vol beklag over de beeldhouwers en de schilders, die 
zulke afschuwelij ke temata to behandelen hadden : scheef-
vrome koppen, lange dunne armen, magere beenen en angstig-
onbeholpen gewaden, die de Christelijke onthouding en ont-
zinnelijking moesten voorstellen; de schilderkunst herinnert
ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.	113
hem aan een verzameling scherprechters of beulen, met 
bloedtafereelen, stuipen en terechtstellingen.
Een zekere Heinrich Meyer had niettemin reeds in 1817 
den moed om van een algeheele verandering in de kunst-
genietingen en waarde-bepalingen to gewagen. Wilhelm 
Wackenroder, de aesthetische tweelingbroeder van Novalis, 
werd met zijn opstellen , Herzenergieszungen eines kunst-
liebenden Klosterbruders" tot een romantischen Winckelman 
uitgeroepen. Maar hoezeer deze op het gevoel levende beweging, 
als een eerste aantasting van de eenzijdige toespitsing en 
formeel geworden rennaissancistische kunst, to eeren en in 
zijn vroeg heorisme to waardeeren valt, toch is het merg van 
deze beweging, op den keper beschouwd, zwak en ziekelijk.
Wackenroder, Tieck en de gebroeders Schlegel, het waren 
stoutmoedige schatgravers, die slechts een vermoeden hadden 
van de werkelij ke waarden, die zij opgroeven, maar een wezen-
lij k begri p van de to voorschijn gebrachte vormen ontbrak. 
Hoe kon dan verwacht worden, als bij de voormannen reeds 
zoo zwevend, vaag en algemeen de gevoelens en gedachten 
waren, dat deze vrucht zouden dragen en doorwerken? 
Vandaar dat bij zooveel eminente menschen uit then tijd het 
inzicht in de Middeleeuwsche cultuur zoo weinig beproefd 
bleek.
Het zuivere gevoelige boekje van Wackenroder kon zich 
trouwens niet meten met de heldere geestkracht van 
menschen als Lessing, Herder, Schiller.
Er was een aanleg in de romantici, een voorhanden ge-
voeligheid voor een Lang verdrongen kunst- en levens-
beschouwing, maar aanleg en gevoel bewezen ook toen 
en op hoe tragische wijze	ontoereikend en machteloos to 
zijn tegenover eene levensontwikkeling, die de mogelijkheden, 
besloten in de werkelijkheid, met gefundeerde geestkracht, 
tot ontplooiing brengt.
Aanleg en gevoel kweeken droomen, verlangens, begeerten. 
Dat wil zeggen: over een onbewerkt land, waarin de 
krachten braak liggen, 'formeeren zich wolken en nevelen, 
maar verlaten en eenzaam wacht het tevergeefs den werker, 
die met al de gaven van zijn geoefende werkzaamheid de 
mogelijkheden tot werkelijkheden zal doen worden.
1926 III.	8
114	ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.
Hier ligt verborgen de innerlijke zwakte van de romantici 
van vroeger en nu. Kunst vraagt den sensitieven mensch. 
Groot-gevoelig-bewogen, dat waren de dichters en schilders 
voorzeker; de literatuur en de kronieken van tijdgenooten 
toonen het aan. Maar gevoel is ook in kunst niet alles. Alleen 
het verdiept geinstrumenteerd gevoel mag uitwerking worden 
toegeschreven. Gevoelswaarden komen pas tot volledige 
uitstraling wanneer momenten van verheldering in het denken') 
eene zuivering en klaarte hebben gebracht. In het stijgend 
bewustzijn vindt een zuiveringsproces plaats, waarin veel 
nevels worden weggevaagd, veel bijkomstigs verteerd wordt. 
Pas dan krijgt het gevoelsieven waarlijk deel aan hetgeen 
niet uitwendig, niet buiten den mensch bestaat, wanneer de 
gevoelens inwendig getrokken worden naar de centrale 
zuivering in den geest, naar de kern-vlam van het leven.
Bij deze verheldering neemt het centraal-besef noodwendig 
toe en wat eerst verdeeld en verspreid zich voordeed, wordt 
dan in verhoudingen, als deelen van een geheel gezien. De 
scheppende werkzaamheid eischt daarbij het instrument, evenn 
logisch-zeker als de vrucht de bevruchting.
Hier naderen wij, naar ik meen, het to kort van de Duitsche 
romantici. Zij gaven zich over aan het nieuwe gevoel en onder-
gingen de werkingen van reeds voorhanden oude kunstvormen.. 
Doch zij lieten het gevoelsterrein braak en vergaten de nood-
wendigheid van het Instrument.
Zij waren vol van heete droomen over een bewonderd 
verleden, zwaar van verdriet over de schromelijke to korten 
van den eigen tijd, maar zij gedroegen zich als de vijf dwaze 
maagden, die vergaten zich to bereiden en in werkeloosheid 
het hun gegeven leven verspilden. Toen de Bruigom verscheen,
1) De zooveel gevreesde scheur in het scheppend-gevoelsieven aan-
gebracht door het denken, is een Europeesch verschijnsel, waarvoor de 
vrees slechts betrekkelijk gegrond is. De bekende kunstenaars-haat tegen 
het denken spruit hoofdzakelijk voort uit het feit, dat men het oog heeft 
op de bijzondere systematiseering der menschelijke denkvermogens. The 
pale cast of thought, het lamenteerend on-vermogen, het is niet anders dan 
de moedeloosheid van het allereerste denk-begin; het is Ardjoena, nog ver-
stoken van de wijsheid van Krishna.
De gevoelens betrokken en door-trokken van geest worden dan pas tot 
een waarlijk geestelijk-gevoels-l even. Zoo was een deel der Chineesche 
landschappelijke penseelkunst openbaring van gezuiverd-natuurlijk 
gevoelsieven, zonder de gewelddaad van een geestelijk ontstellen der-
natuurlijke vormen.
ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.	115
was het Instrument niet gereed en kon het Hooglied niet 
gespeeld worden.
De diepste zonde tegen het leven is, die van de liefde-
droomers, die hun leven niet bereiden.
De van liefde-verdwaasden zijn als Juliette. Ze vergeten de 
eeuwige wenteling des levens en als het vroegste licht klimt 
aan de kimmen, willen zij het gebieden naar menschelijke 
lusten. In opperste verdwazing ontkennen zij de wetmatigheid 
van het werkelijke en slechts de toorts der wonderlijke 
Toevalligheid zien zij in het lichtend wonder der eindelooze 
Maat.
Yon light is not daylight, I know it, I:
It is some meteor that the sun exhales.
Dat de Duitsche romantici het Instrument vergaten en 
daardoor de vloed van het nieuwe gevoel in steriliteit ver-
spilden, dat de zwakke rietjes der edelste verlangens en wen-
schen met ontstellend gemak gebroken werden, door de 
groeikracht van een op versch-emotioneelen basis, krachtige 
technische ontwikkeling van de schilderkunst, aanvangende 
op natuurlijk-landschappelijk plan, het lijkt ook door de wat 
latere Engelsche romantici bewezen, die van grooter uitwer-
king zijn gebleken, wijl zij begonnen bij het eenig juiste begin: 
het herstel van het Ambacht. De esoterische christelij ke-
passie-sfeer was minder groot, minder zwaar en spookachtig 
dan in Duitschland. Men had het minder over het oneindige, 
maar de werkzaamheid was niettemin dieper, intensiever, 
werkelijker, omdat zij een aanvang maakten met de ontginning 
van het terrein.
De speelsche, ironische en dikwijls schampere, innerlijk 
bitter-verdrietige Heine, heeft toch de open zenuw zij ner 
landgenooten pijnlijk geraakt, in zijn luchtige schermutse-
lingen. De technische onbeholpenheid werd door de schilders 
luide aangeprezen, evenals vroomheid en kinderlijkheid. Er 
was in die dagen veel ,godvolle scheefheid en heilige onbe-
holpenheid. De heer Tieck, die to veel volksboeken en
116	ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.
middeleeuwsche gedichten had ingeslikt, werd tot een kind, 
„lallende van eenvoudigheid."
Indien zij in het kinderlijke, zooals Schiller dit formuleert, 
niet het vervulde ideaal, maar het opgegeven ideaal hadden 
gezien, indien zij de bestemming en aanleg van het kind hadden 
ondervonden als een manende klop van het geweten, als eene 
herinnering aan de begrensdheid der vervulling, die zoo ver is 
achtergebleven bij de grenzelooze bestembaarheid van het 
allereerste levensbegin, dan, maar alleen dan ook waren zij in 
den volledigen zin van het woord de sentimenteele dichters 
geweest, die volgens Schiller, met de werkelijkheid als grens 
en met de idee als oneindigheid hebben to doen.
Toen kenden zij geen ,werkelij kheid als grens," de onge-
remde overgave aan de nieuwe idealen, vernielde het instru-
ment of verhinderde zijn ontstaan.
Het oneindigheidsverlangen was overweldigend ; gekomen 
aan de grenzen waar het oneindige werd gesteld tegenover 
het eindige, het onsterfelij ke tegenover het sterfelij ke, gekomen 
aan de grenzen van zijn begrip, gedroeg de mensch zich ver-
dwaasd en verblind. De hevigheid van het verlangen was zoo 
mateloos, dat men meende de tijdruimtelijke wereld van 
eindigheden to kunnen uitschakelen of overvliegen, zoodat de 
stort, ruggelings in het Niet, to pletter op den rotsbodem van 
werkelijkheden, niet uitbleef.
C rensbesef ging to loor. Niemand vroeg wat bereikt kon 
worden. Het onbereikbare vervulde de harten met zoo'n 
diepen brand, dat doodsverlangen de levenskracht overwon. 
De drie-deelige Tijdsverschijning van het leven, in verleden, 
heden en toekomst, brachten zij terug tot een verleden 
,,Vor-zeit" en een ledig heden. Toekomst verviel. Zij haastten 
zich naar den dood met een ongekende overgave. In wezen 
namen zij geen deel aan het proces der eeuwige levenswerk-
zaamheid, waarvan het voorhandene, het groeiende en het 
komende slechts de drie-voudige aanschouwingsvormen van 
het leven in den tijd zijn, ontzaglijke wentelingen, waarvan 
de mensch zich alleen in de opperste bewustzijns-momenten 
de as, de kern-as der levensbeweging, bewust wordt. Maar zij 
zagen de wenteling niet, zoomin als zij het geheim der werk-
zaamheid bevroeden.
ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.	117
Is er aangrijpender grafschrift voor het leven in den tijd 
geschreven dan dit fragment van Novalis
Was sollen wir auf dieser Welt
Mit unsrer Lieb' and Treue? 
Das Alte wird hintangestellt 
Was soil uns denn das Neue?
0 ! einsam steht and tiefbetrubt,
Wer heist and fromm die Vorzeit liebt.
En ook dit elegische adagio uit de Hymnen
Zu suchen haben wir nichts mehr, 
Das Herz ist satt, die Welt ist leer.
Na korten tijd werd de verwezenlijking van de droomen 
dan ook gezocht binnen het beproefde kader der velen 
beschuttende Moederkerk. Vele literatoren en nog meer 
schilders, zworen in die dagen ,tegelijk met het verstand de 
evangelische geloofsbelijdenis of", zooals Heine onvriendelijk 
opteekent. En hiermede waren de problemen, het wonder en 
mysterie van het leven, -ondergebracht bij de kerkleer, 
de vastgestelde symbolen en de liturgie van de aloude 
Moederkerk.
Het groote probleem en werk van den voor-rennaissan-
cistischen tijd was gesteld, maar meteen gesmoord en pas 
jaren later zouden op het speciale terrein van het bouw-
ambacht, menschen als Viollet-le-Duc en bij ons Cuypers 
b.v. weer een begin van levenwekkend aanzien, een begin 
van scheppende kracht doen instroomen, aan het door den 
prachtigen arbeid der archeologen verzamelde materiaal.
De arbeid der archeologen (de Caumont, Didron, Quicherat 
e.a.) bleef, to midden van eene ontwikkeling van het 19e 
eeuwsche sociale leven, de kunsten en de filosofie in positieve 
anti-romantische richting, wellicht de eenige, maar dan ook 
als superieure schatgraversarbeid eerbiedwaardige werkzaam-
heid, welke uit het romantische flan was voortgekomen.
De noeste arbeid der wetenschappelijke onderzoekers zette
118	ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.
zich onverdroten voort, waar het gevoelsterrein der kunste-
naars als een braak land de werkers bleef wachten.


Is het louter lust in praehistorische curiosa met archief-
waarde, die mij dreef inzonderheid het drama der Duitsche 
romantics in vluchtige trekken weer op to voeren? Is het Spel niet 
wat demode, rieken de costumes niet wat muf en schimmelig?
Zoo ge wilt.
Maar is dan na de eerste openbare doorbraak, omstreeks 
1886, van het toen heerschende Fransche impressionisme, 
de toekomst reeds verzekerd ? Is het uitgesloten, dat na 
de inzet en het falen der romantics uit de vorige eeuw, 
ook deze eigen tijd niet opnieuw schoon gekleurde droomen en 
verlangens zal zien ten gronde gaan aan daadlooze, krachte-
looze dwaasheden en misproducten van schoone, maar zwakke 
zielen? Zal het leven niet opnieuw en wie weet hoe snel 
reeds met ironie en onverbiddelijke zekerheid, de wegen der 
levensontwikkeling anders kiezen dan velen nu wenschen, 
verwachten en met overtuiging vermoeden?
De spiegeling aan de twee typen romantici uit het begin 
der vorige eeuw, dat van het Engelsche-ambachtelijke en van 
het Duitsche-esoterische, dat het leven oversloeg onder den 
drang van het oneindige, doet ook in dezen tijd de twee typen 
onderkennen.
De aanleg is nooit zoo groot geweest, nooit het geloof 
in het werk zoo onzeker. De mogelijkheden besloten in de 
tegenwoordige kunst-chaos hangen of van de verhouding 
van bet geestelijk eenheidsbesef tot de tijdruimtelijke 
aanschouwingswereld, anders gezegd van het gedrag van 
den kunstenaar aan de grenzen van het diepste levens-
gevoel. Zoo het uitgangspunt van de baanbrekende kunste-
naars van het einde der vorige eeuw, geschaard om het 
architectonische centrum, zuiver en gezond in het Ambacht 
werd gesteld, die eenvoudige waarborg brengen vele jonge 
talenten van nu in gevaar, door een roekeloos spel met de 
diepste waarden in een sfeer van mode, roem en haast, 
waarin de Tijd slechts wordt beleden als een van secunde tot 
secunde stervend iets, slechts levend in het heden, zonder in
ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.	119
verleden, heden en toekomst de drie wentel-vormen to zien, 
van een en hetzelfde Beginsel.
Alleen een verdiept levensgevoel, gepaard met een klaarder 
tijd- en ruimte-begrip en een juister besef van de grenzen, kan 
de chaos doen verminderen.
Het bewustzijn, dat het eeuwigheidsdeel aan ieder geslacht 
is toegemeten, binnen de grenzen van zijn tijdruimtelijke 
mogelijkheden, doet de waan verdwijnen, dat het absolute, 
het onwoorwaardelijk Eene en Oneindige ooit een vervulbare 
mogelijkheid zoude zijn. Er zijn dingen, die nooit bereikt 
worden om de eenvoudige reden, dat ze alleen geestelijk aan-
geraakt kunnen worden. Er zijn dingen, di-e on-vangbaar zijn 
binnen de eindige betrekkelijke vormen onzer aanschouwingen.
Het zijn de sterkste idealisten niet, die dorsten naar het 
absolute zonder een grensbesef. En voorzoover in de kunsten 
van nu een drang is naar"het volstrekte en abstracte, is deze 
bij voorbaat gedoemd tot falen in de handen van hen, die met 
to naderen; zij putten zich uit in een vruchteloos pogen 
dichterbij to komen tot iets, dat in schijn wel maar in wezen 
niet benaderbaar is.
Het oneindigheidsbesef is over de grenzen van het uit-
sprekelijke. Zoo de groote kunstwerken door hun sfeer dit 
bese f tot een mogelijkheid maken, dan danken zij dit niet aan 
de wenschen en verlangens van een tijdperk, niet aan de 
eischen van schoone zielen, in een gebied waarin de mensche-
lijke lusten en onlusten niets to gebieden hebben, doch dan 
danken zij dat aan hun verdiept geestelijk-gevoel to leven aan 
de grenzen, waar de eenige werkzaamheid bestaat in een be-
reiding en volmaking van het Instrument.
Het eenheidsbesef woonde in Giotto; het door-scheen zijn 
werken met al stralender licht, naar cue mate hij de wanden 
van zijn huis al doorzichtiger, ijler en lichter maakte. De 
werkzaamheid van den kunstenaar is een ont-bolstering 
van een stralende kern die is. Het dynamische van den 
arbeid dient het statische-stralen. Juist de a wezigheid van 
den drang om het onschouwbare to willen veraanschouwelijken 
maakt zijn werk zoo groot en gezuiverd van lusten. Hij 
veredele het zichtbare en ontkwam aan den waan, dat de 
bergbewoner dichter bij den hemel zoude zijn, dan de bewoner
120	ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.
van het ]age land. Hij woonde in het hart van het leven.
De zuivere grootheid van zijn vormen stamt uit zijn zeld-
zaam schaal-gevoel. Veel mislukkingen van nu zijn eenvoudig 
terug to brengen tot een gemis aan afstand. Veel kunstvormen 
van nu zijn geteisterd instee van verhelderd door de betrek-
kingen tot het eeuwige.
Het leger der werkeloozen in de kunst is wellicht nooit 
zoo groot geweest, maar niet alleen tengevolge van de sociale 
nooden en misstanden, doch mede omdat zij innerlij k tot de 
werkeloozen behooren, die alleen met een talent en een gevoel 
het hunne meenen bij to dragen. Duizenden van deze spelers, 
traden binnen het moderne casino der schilderkunst, waar 
aan den ingang prijkt het portret van Henri Rousseau, die 
in zijn onschuld niets begrijpt van al deze gejaagde talenten, 
die met hun laatste penning aan de roulette der gebankroe-
teerde naiviteit het Foruin van het genie trachten to winnen.
Niet minder groot is de onrust onder hen, die redetwisten 
over de vraag of men aan de schilderkunst al dan niet „de 
voorstelling" (gesteld dat men het er over eens wat daaronder 
verstaan wordt) moet amputeeren. Deze tenminste onder-
zoeken de middelen, maar ook hier wordt to dikwijls vergeten: 
dat de afwezigheid van de voorstelling, op zich zelf nog geen 
waarborg is voor de puurheid en de geestelijkheid van het werk, 
zoomin als ooit de Madonna in de kunst een waarborg voor 
mystisch-religieus levensgevoel is geweest; dat alle levende 
kunst-vormen bepaald worden naar een innerlijke noodwen-
digheid, organisch groeien en zich wijzigen, doch altijd binnen 
de tijdruimtelijke-wereld der leven saanschouwingen. Het beeld 
der hardnekkig beleden verwarringen en overschattingen is 
groot, maar grooter is de troost to weten, dat een komende 
mogelij ke uitstraling van een verdiept en op algemeene 
waarden gericht levensgevoel, niet van uitwendigheden en 
buitenmenschelijke projecties afhankelijk kan zijn, doch uit 
het binnenste binnen van het leven in den mensch moet 
ontluiken.
Ik geloof niet, dat men in dezen tijd buiten de enkele
ROMANTISCHE SPIEGELINGEN.	121
tooneelspelen voor de schoolbanken, Schiller nog veel leest. 
Wij schijnen veel ont-groeid en glimlachen om kalender-
spreuken en zooveel plechtstatige onzin, die voor de levens-
practijk onvruchtbaar is. Maar Schiller is minder verouderd 
dan menige modernist wil doen gelooven en het kan werkelij k 
een goede dag zijn, wanneer ge to midden van de rampzalig-
heden van den tijd en de klachten over de cultuur zijn woorden 
vindt
,,Vrees niet de verwarring buiten U, maar de verwarring 
in U;
Streef naar eenheid, maar zoek deze niet in eenvormigheid ; 
Streef naar rust, maar door evenwicht, niet door stilstand 
van Uwe daadkracht."
Is daar niet iets van verwantschap met die zooveel weidscher 
woorden van Krishna tot den moedeloozen Ardjoena:')
,,Ontruk U aan uwe mijmering en geef U aan uw taak; of 
ge verliezen zult of winnen, wat deert het U! Uw ziel zij klaar 
en meester van zichzelve, niet jagend naar geluk; zij zinne op 
de vervulling van het werk, niet op deszelfs vrucht.
Zoo doet elk ernstig man, die naar de Veda leeft ; en verder 
is hij stil, besloten, in zich zelven."

A. A HAMMACHER.
1) Bhagavad Gita. Fransche bewerking van Burnouf; Nederlandsche 
bewerking van G. J. D. C. Stempels in „de Levensbeschouwing der 
uaaste Toekomst" (1922, Tjeenk Willink, Haarlem).
JAN STEEN.
,,Der grosse Jan Steen, den ich fur ebenso 
gross halte wie Raffael. Auch als religioser 
Maler war Jan ebenso gross, and das wird
man einst ganz War einsehen." HEINE.
In de sleutelstad, waar, omstreeks drie eeuwen geleden, 
Jan Havickszoon Steen het levenslicht zag, maakt men zich 
op, de herinnering aan dezen zeer grooten onder onze groote 
meesters der Gouden Eeuw to vieren op de beste wijze waarop 
zulks mogelijk is: een tentoonstelling van zijn werken.
Wanneer de Lakenhal, het stedelijk museum waar deze 
expositie wordt gehouden, straks de beide Jan Steen-zalen 
opent en ruim zeventig van zij n schilderij en als kostelij k 
schouwspel den kunstliefdigen Hollander en vreemdeling 
vertoont, zal menigeen zijn oordeel over Jan Steen opnieuw 
vaststellen. Niet omdat die tentoonstelling den meester 
compleet vertegenwoordigt. Immers, men kon er midden 
in den zomer onze musea niet voor leeghalen en wilde niet 
to veel reeds bekends geven. Dan waren er eigenaars van 
iets zeer moois, die niet wilden meedoen, omdat ze hun bezit de 
risico van 't transport niet wilden laten loopen of omdat zij 
van hun kunstwerken niet wenschten to scheiden.
,,I want the picture to be where I am" was het korte ant-
woord van een Engelsch liefhebber, bezitter van een der 
meest fascineerende werken van den meester, waarvan hij 
zooveel houdt, dat hij er geen afstand van kan doen.
Al is dus in Leiden „de complete Jan Steen" niet to zien, 
toch geeft de tentoonstelling hem in een dusdanige ver-
JAN STEEN.	123
scheidenheid, dat zij wel degelijk tot een in ruimer kring 
constateeren van zijn beteekenis zal leiden. Er is, inderdaad, 
van dezen duizendkunstenaar nog nooit zboveel tegelijkertijd 
bij een geweest.
,,Zijn schilderijen zijn als zijn levenswijze, en zijn levens-
wijze als zijn schilderijen," zegt Houbraken, en in onzen 
volksmond beteekent „een huishouden van Jan Steen" niet 
een verloopen huishouden gelijk Jan Steen die schilderde, 
maar gelijk het zijne er een was.
Sinds T. van Westrheene in 1856 tegen deze traditie to 
velde trok, weten wij wel beter, maar er is toch nog steeds 
een ik wil niet zeggen anti-Jan Steensche strooming, maar 
jets wat men zou kunnen noemen een zekere reserve, die 
velen belet, hem ronduit dadelijk na Rembrandt onzen 
grootsten meester to .noemen. Bredius is de eenige, die dit 
telkens en telkens weer uitspreekt in woord en geschrift. 
Maar zelfs Wilhem von Bode geeft dit niet grif toe: hij vindt 
hem vaak to illustratief. De breede kringen, die uitsluitend 
afgaan op het onderwerp, noemen hem, nu ja, vermakelijk, 
maar toch erg burgerlijk, plat, ruw en onbeschaafd. En dan 
vindt men den afstand tusschen hem en Rembrandt, den 
Vondel onzer schilders, to groot om van to praten.
Jan Steen's gebrek aan smijdigheid en elegance heeft hem 
door de Fransche verzamelaars vrijwel doen negeeren, en in 
Amerika is men zijn werk eerst laat gaan koopen. Ook in 
Belgie vindt men zijn doeken nauwelijks. Maar in eigen land, 
in Engeland, in Duitschland !
Deze geografische verdeeling van zijn oeuvre in den tegen-
woordigen tij d is, zeer zeker, mede een maatstaf voor hoe 
Jan Steen staat en stond aangeschreven, en een reden to 
meer om to mogen beweren, dat zulk een expositie goed is 
om eens to controleeren hoe men tegenover zijn arbeid staat. 
Poog ik, dit to doen voor mij zelven en in dit geval, op 
verzoek der Gids-redactie, mede ten overstaan van den 
lezer dan ontwaar ik in de eerste plaats een groote 
ontroering bij het zien der zeer bijzondere gevoeligheid 
voor picturale schoonheid, die dezen eenvoudigen man heeft 
bezield. In dit opzicht herleven in hem mutatis mutandis 
de rijke kleurcombinaties der Noord-Nederlandsche vijftiend'
124	JAN STEEN.
eeuwers. Het sonore rood tegen hard staal-grauw, gelijk van 
Eyck dat reeds had, heeft wederom de lief de van Jan Steen; de 
slechts door uiterst subtiel overwegen tot harmonie to brengen 
nevenschikking van verschillende rooden en gelen, tegen 
zachte groenen en blauwen, zoo gewild door Ouwater en 
Bouts, hoe wonderbaarlijk herleeft het verlangen hiernaar 
bij Jan Steen. Zeer zeker, ook andere schilders van zijn tijd 
hebben die verlangens en weten daaraan meesterlijk to vol-
doen. Maar geen hunner is daarin zoo gretig, en zoo telkens 
verschillend. Het is juist de bijkans ongeloofelijke varieteit, 
die Jan Steen in dit opzicht vbbr heeft boven Terborch, 
Metsu, de Hooch en zelfs Vermeer.
Met zijn bentgenooten van toen heeft hij gemeen de liefde 
voor het object, het voorwerp ,an sich", gelijk de Duitschers 
het zouden noemen. De beroemde aarden kan op den vloer van 
,,Soo d'Ouden Songen soo pypen de Jongen" (Mauritshuis, 
ingezonden ter tentoonstelling) is er het bijkans klassieke 
voorbeeld van. Maar allerwegen in zijn kunstwerken zijn 
die dingen uitermate belangrijk van schildering: een hakmes, 
een eier- of mosselschaal, een eindje touw. En wanneer een 
onderwerp hem bezighoudt waarin de hoofdzaak minder 
viot, dan ziet men hem zich vermeien in en zich troosten 
met het schilderen van een teenen mandje op den voorgrond 
of met het penseelend liefkozen van een emmer of pomp-
kraan.
In deze beide eigenschappen : kleurgevoeligheid en liefde 
voor de objecten om de wille van hun schilderachtigheid, 
komt de rasschilder tot uiting, en meer in 't bijzonder de 
Hollandsche, want in deze beide heeft geen andere schilder-
school de onze ooit geevenaard.
Maar Jan Steen heeft, naast deze eigenschappen van zijn 
schilderende stamgenooten, een gave bovendien meegekregen, 
die hij slechts met den to vroeg gestorven Adriaen Brouwer 
gemeen had: de gave om met ontzagwekkend gemak een 
groepeering to concipieeren, in allerfijnste karakteristiek een 
Situatie vast to leggen. Er zijn er vobr hem geweest, wier 
opmerkingsgave op dit punt niet minder was: om slechts den 
Boeren-Brueghel to noemen. Maar de rake vlotheid, die de 
verhalen van kleinburgerlijk gedoe uit den mouw schudt
JAN STEEN.	125
zonder de minste moeite, die niet schroomt om iets, wat het 
ook zij, terloops mede to noteeren, die vlotheid bezat niemand 
in die mate, zelfs Brouwer niet. Later, toen de illustratieve 
karikatuur zich ontwikkelde, zijn er ik denk aan Daumier, 
aan Steinlen, aan Tony in dit opzicht medestanders van 
Jan Steen gekomen. Maar die bestrijken weer niet zijn groote 
picturale terrein.
Van iemand, die zoo pakkend wist to groepeeren als 
in het Casselsch Driekoningenfeest (ter tentoonstelling 
aanwezig) en zoo meesterlijk wist to karakteriseeren als in 
de Teekenles') met de half-angstig oplettende leerlingen, 
of als in dat magistrale doek „de Woede van Ahasverus"2), 
waar heel de omgeving voor den grimmigen woesteling 
bibbert (maar dat op de meest huiselijke manier alsof vader 
met boos humeur aan tafel is gekomen!) van zoo iemand 
zou men honderdtallen schetsen verwachten : van gelaats-
uitdrukkingen, van handbewegingen, houdingen en wat 
niet al. Want zie maar eens, stuk voor stuk, zijn schilderijen. 
Welk een weelde van gebaar : van het theatraal ostentatieve 
tot het nauwelijks merkbaar veelbeteekenend knipoogje en 
vingerbewegingkje vindt men bij Jan Steen alles weegegeven 
wat de Hollandsche burger aan gebaar bezit. Toch is er 
niet een teekening van Jan Steen bewaard, die zooiets noteert, 
behalve dan misschien het zoenend paartje in de collectie-
de Stuers to Vorden. Maar dat is dan ook al, en er is nergens 
eenige traditie van het bestaan van teekeningen van zij n 
hand. Hetgeen ons het recht geeft, aan to nemen, dat hij 
op z'n hoogst krabbelnotities maakte, later vernietigd, maar 
dat hij het overige door observatie vasthield en, juichend 
in het genot van de goddelijke gave van weergeven die hem 
geschonken was, zich zette om to schilderen, van den ochtend 
tot den avond.
Van den ochtend tot den avond moet deze rasschilder 
gewerkt hebben om de bijna zevenhonderd werken, die wij 
van hem kennen, to hebben kunnen voltooien. Geen wonder 
dat, waar vele ervan buitengewoon voldragen zijn en sommige
1) Uit Deensch bezit ingezonden.
I-) Uit de collectie Rudolf Kann. Thans in den Parijschen kunsthandel. 
Aanwezig ter tentoonstelling.
126	JAN STEEN.
zelfs tot miniatuur-achtige fijnheid zijn opgevoerd, vele andere 
niet veel meer zijn dan nauwelijks tot schilderij geworden 
ebauches, en dat ook enkele mislukkingen zijn to boeken.
Maar alevel, het totaal is een lust voor de oogen, vooral 
ook omdat het met zulk een lust geschilderd is.
Immers, het is niet de gemakkelijke vlotheid alleen, het 
is niet de combinatie daarvan met het ongemeen koloriet, 
zijn gevoeligheid voor toon en voor groepeering; het is bovenal 
de lust en de liefde, de opgewektheid, de bijna nooit ont-
brekende lach.
Jan Steen's kunst is een en al gulheid, en dat is misschien 
wel haar kostelijkste eigenschap. Daarin, dat hij, deze Breero 
onder de schilders, de dingen bij hun naam noemt, dat hij 
toespelingen maakt die op 't kantje of zijn, dat hij soms 
spot met wat anderen heilig is; daarin en in zooveel meer 
is hij een kind van het Holland van zijn tijd. 06k zeer zeker 
in zijn gulheid en in zijn zin voor humor. Maar hij is de 
eenige onder de schilders van toen, die dezen kant der oud-
Hollandsche samenleving uitbundig en van harte koestert 
in zijn kunst. Bij de roezige levendigheid van zijn groepen 
vergeleken, zijn die der anderen eer stillevens. Steen heeft 
oprecht schik in hetgeen er om hem heen geschiedt en hij rust 
niet alvorens hij die situaties en dat gedoe ten voile heeft weer-
gegeven. Niet om de wille van het finantieel succes. Daar 
was hij de man niet naar, al heeft hij 66k op bestelling ge-
werkt, gelijk b.v. de gevoelige Kippehof getuigt, die als 
portretstuk is bedoeld. r
Had hij om den broode willen schilderen, hij zou zichzelf 
hebben gecopieerd, gelijk hij het in Leiden Dou en de 
Mierissen zag doen. Zeer zelden heeft Steen dit gedaan. 
Want het is juist het telkens weer anders weergeven van 
hetgeen hem belang inboezemt wat dezen onrustigen, 
zich (om zijn schulden?) steeds verplaatsenden schilder 
kenmerkt.
Hetgeen velen op de Leidsche tentoonstelling zal treffen, 
is Jan Steen's bijbel-interpretatie. Van dezen kant kent men 
dezen katholieken schilder nog veel to weinig.
Wat mag Jan Steen bewogen hebben, zoovele pakkende 
bijbelsche tafreelen to schilderen? Zijn grootste doek, mij
JAN STEEN.	127
bekend, is de verleden jaar voor den dag gekomen Vereering 
van het Gouden Kaif, ter tentoonstelling ingezonden door 
de vriendelijkheid van den eigenaar, den heer Vroeg to Mook. 
Het is 175 cM. hoog en 147 cM. breed, terwijl de grootste 
maat van Steen's genrestukken, meen ik, een grootte van 
135 bij 165 cM. niet overtreft.
Wat mag hem bewogen hebben, om de Prediking van 
Johannes den Dooper, Christus die de Wisselaars uit den 
Tempel verjaagt (collectie van Oss, ter tentoonstelling aan-
wezig), episoden uit het leven van den verloren zoon, uit de 
geschiedenis van Ahasverus en uit die van Simson to schil-
deren? Zijn Emmausgangers (Rijksmuseum, ingezonden ter 
tentoonstelling), zijn bruiloften van Kana (in verscheiden, 
telkens geheel verschillende exemplaren geschilderd) en zoo-
vele andere bijbelsche voorstellingen meer, doen hem ons 
kennen als een groot zoeker op een terrein, waar onze 
oppervlakkige kennis van Jan Steen hem niet zoeken zou.
Hoe anders interpreteert hij dan zijn groote voorganger 
Rembrandt ! Hoeveel banaler, denkt men op 't eerste gezicht. 
Hoe humoristisch, zegt een ander; hoe kinderlijk, zou ik 
willen zeggen. Het is op het naleve af.
Waarlijk, het schijnt, dat Jan Steen zich de Bijbelsche 
gebeurtenissen zoo heeft voorgesteld als hij ze schilderde. 
Hij doet zijn best, de figuren in Oostersche kleedij to steken,, 
en ook wil hij wel Palestina's rotsen, planten en boomen 
weergeven. Maar bij de dingen die hij niet precies genoeg 
weet en kent, wordt de realiteit van eigen omgeving hem 
to machtig. Zoo laat hij dan Hagar en Abraham in de woestijn 
liever versmachten onder echt Hollandsche wilgeboomen 
dan in een gefantaseerde woestijn-omgeving, en laat hij 
Christus liever op een Leidsche burgerbruiloft water in wijn 
veranderen, waar wat Oosterlingen als figuranten bijstaan, 
dan dat hij zulk tafreel naar de academische recepten van 
zijn tijd in elkaar zet.
Zoo ergens, dan manifesteert Jan Steen op dit gebied en 
op dat der historieschildering, het terrein dus dier ,anderen," 
zijn anti-academischen vrij buitersgeest. Ik geloof niet, dat 
hij die stukken zoo schilderde als protest tegen het academisme. 
Daar was geen reden toe. Eer is aan to nemen, dat de kring,
128	JAN STEEN.
die deze stukken kocht, met Steen's interpretatie genoegen 
nam, eensdeels omdat die lieden zich de gebeurtenissen eender 
voorstelden en anderdeels uit puur genoegen in de superbe 
schildering, de fijne karakteristiek en den kostelijken humor, 
die zelfs in Steen's Bijbelsche stukken niet altijd van platheid 
vrij to pleiten is en waardoor op dit punt dus bij den heden-
daagschen beschouwer de begrijpelijke conflicten ontstaan, die 
mede tot de in den aanhef bedoelde reserves aanleiding geven 
Men behoeft evenwel slechts vatbaar to zijn voor de groote 
gevoeligheid en het sterke geloof, dat ten grondslag ligt aan 
zijn interpretaties der Emmausgangers (Rijksmuseum, in-
gezonden ter tentoonstelling) om ineens to beseffen, dat ook 
de meeste van Steen's andere bijbeltafreelen een dieperen 
zin moeten hebben.
Voor wie Steen nader leert kennen, openbaart zich een in 
't eerst verborgen eigenschap: zijn teederheid. De Kippehof 
en de St. Nicolaas-avond zijn de beste voorbeelden: daar 
valt zij aanstonds op. Maar telkens en telkens ontmoeten wij 
haar opnieuw, en vooral bij de tallooze kinderen die hij heeft 
geschilderd (geen grooter kinderschilder dan Jan Steen) zien 
wij hoe hij dat kleine goed oprecht lief had. Een andere 
eigenschap, eene van den echten rasschilder, is de lust om 
het technisch op to nemen tegen zijn tijdgenooten. De techni-
sche overeenkomst van verscheidene van Steen's werken 
met die van Metsu, Pieter de Hooch en Frans van Mieris is 
,stellig geen toevallige. Onder de bekooring van de Hooch's 
lichteffecten en toon-modulaties is o.m. de prachtige schilderij 
.,,So gewonnen so verteert" (ter tentoonstelling ingezonden 
.door den heer Van Beuningen to Rotterdam) ontstaan, en 
Frans van Mieris' techniek heeft, blijkens tal van superieure 
kabinetstukjes, Jan Havicksz. geprikkeld tot een in geestiger 
toets produceeren van even fijn gecouleurde maar niet door 
pitepeuterigheid versufte paneeltjes.
Vermeer's werk heeft hij eveneens gekend, alsook ter-
Vdege dat van Hals. De invloed van den eerste is er een van 
kleur, die van den laatste ziet men vooral in den toets, de 
breede allure in de groote doeken, dat „laisser aller", waar 
Steen toch weer ten slotte niet zbb aan mocht toegeven als 
Hals. Al to breede ontwikkeling in die richting liet Steens
JAN STEEN.	129
talent niet toe, want, eigenaardig genoeg, hij boet aan kracht 
in in de doeken waarin hij verder poogt to gaan dan in het 
groote schilderij in het Mauritshuis : bij nog vlotter opzet 
worden de figuren slap in de lendenen, de peinture stroo-
perig dun. Hij heeft dan ook in die manier maar heel weinig 
gemaakt. Hoe kenden die meesters de grenzen van hun talent!
Jan Steen (hij was 20 jaar jonger dan Rembrandt) heeft 
van jongs of de schilderijen van zijn binnen- en buitenlandsche 
collega's ter dege bekeken en er vooral veel historische onder-
werpen aan ontleend. Het is wel merkwaardig, dat hij geen 
enkel Bijbelsch of historisch of allegorisch onderwerp heeft ge-
schilderd, dat in then tijd niet herhaaldelijk door anderen is 
gemaakt. Zijn bijbelsche onderwerpen waren de in den lande 
gebruikelijke, zijn Satyr en Boer-motief heeft hij vermoedelijk 
van Jordaens, en zijn Apollo en Daphne (ter tentoonstelling) 
is klaarblijkelijk op fransch werk geinspireerd, onder den 
indruk van de jonge fransche kunst van zijn tijd.
Maar in zij n tafreelen uit het dagelij ksch leven is hij des 
to oorspronkelijker en die zullen steeds, voor de kunstenaars 
gelijk voor het publiek, van de onvergelijkelijke grootheid 
van dezen puursten Hollandschen burger blijven getuigen.
W. MARTIN.
TIJL OP TOONEEL
Naar aanleiding van ,Tijl" door Anton van 
de Velde, zooals het gespeeld werd door het
Vlaamsche Volkstooneel onder regie van 
Johan de Meester Jr.
Wat mij in dit tooneelstuk zou boeien, van de eerste tot 
de laatste scene, was iets waarop ik geheel niet verdacht was, 
toen ik naar een spel van Tijl Uilenspiegel toeging. Ik ver-
wachtte to zien en to hooren to krij gen boertigheden, rake 
zetten, een Robbeknol, een Scapin, een temidden van een 
sentimenteele en genotzuchtige kermis van loslippige dik-
zakken en vrome doordraaiers rondbuitelenden en iedereen 
er tusschen nemenden harlekijn, die van tijd tot tijd uit de 
menigte naar voren zou treden, gewacht zou hebben, met 
den vinger langs den neus, tot het op het tooneel en in de 
zaal stil geworden was, om dan plotseling, in kernachtig 
plat Vlaamsch, naar Shakespeare's narren geimiteerde levens-
wijsheden to debiteeren. Verwachtte ik zoo iets •als een 
,,commedia dell' arte" ? Tiji als een bijzondere, met zijn 
landsaard getinte, uitbeelding van den eeuwigen Arlechino ?
Behalve, overlegde ik echter op mijn tocht naar den 
schouwburg, - behalve dat de Renaissance, of laten we 
precieser zeggen: de eeuw van Moliere, het vervaardigen 
van een tooneelstuk tot een daad van literatuur heeft ver-
heven (en dit betreft, meende ik, niet slechts het schrijven 
van den tekst, de woorden, hetgeen de dramatis personae 
zeggen, maar strekt zich zelfs uit tot het ineenzetten van 
het gegeven, de compositie, hetgeen de dramatis personae
TIJL OP TOONEEL	131
doen; en dit laatste, deze kunstvaardige samenstelling der 
handeling, zou een voorwerp van steeds verfijnder zorg 
worden in de l8de eeuw, laten we precieser zeggen met 
Beaumarchais en Lessing) behalve deze invloed van. 
Moliere's tijd, is er in de laatste honderd jaar nog een moeilijk--
heid voor den tooneelschrijver bijgekomen die, wanneer hij 
zijn onderwerp au serieux neemt, hem een eisch stelt die 
den eisch van literatuur misschien nog overtreft. Niet slechts 
wat zijn personen zeggen, niet slechts wat zij doen, neen, 
reeds dadelijk wat zij zijn, d.w.z. wat zij aan speciale en alge-
meene menschelijkheid vertegenwoordigen, vraagt van hem 
een technisch meesterschap in wat ik zou willen noemen 
persoonscompositie. Er wordt niet minder gevergd dan dat 
hij zelf schept hetgeen ieder tooneelschrijver voor hem zonder 
aarzeling aan geschiedenis, Bijbel, overlevering, en even 
later ook aan de dagelijksche werkelijkheid ontleende; dat hij 
zelf formeert gestalten met vleesch van aparte ontroeringen, 
bloed van eigen verwikkeld leven, en last not least voorzien 
van een ziel van z.g. boven menschelijkheid. Welk een fantasie, 
welk een mystische fantasie is daartoe noodig!
En dan staat hem nog to wachten het componeeren van 
de intrige, het samenstellen van verschillende personen in een 
milieu en onderlinge verhoudingen tot een aantal lij nen en 
gebeurtenissen die den omtrek van deze figuren naar buiten 
afteekenen en omschaduwen; en tenslotte het schrijven 
van den tekst, fataal struikelblok, eigenlijk minderwaardig 
en kunstmatig als werk, want de allereerste en hevigste 
scheppingsdrang heeft zich al in de creatie van persoon en 
intrige zooniet uitgeput dan toch afgemat, en het is misschien 
maar het beste, om zooals Ibsen dit gedeelte van den arbeid 
zoo droog en ondichterlijk mogelijk to bewerkstelligen, of 
zooals de jongste Duitsche dramaturgen met eruptieve 
formuleeringen, met gepassioneerde kreten to volstaan.
Geen enkele tooneelschrijver, dacht ik verder, kan aan 
de opgevoerde verfijning der intrige in de 18de en aan de 
intensieve verschijning van de figuur in de 19de eeuw, als 
hij een werk van beteekenis wil schrijven, ontkomen; zoodat 
er kort en goed drie eischen zijn op to stellen: de persoons-
compositie, de intrige-compositie en het tekstschrijven. En
132	TIJL OP TOONEEL
mijn fout, toen ik in een tooneelstuk Tijl den titel-rol ver-
wachtte als een markt-harlekijn, kwam hieruit voort dat ik 
zijn persoon niet apart van zijn milieu had kunnen zien, 
dat ik hem als resultaat daarvan en slechts in verbinding 
daarmee had beschouwd. Ik was tekortgeschoten in persoons-
fantasie, ik had den door de 19de eeuw gebiedend toegevoegden 
of althans bewust-gemaakten eisch van persoons-zelfstandig-
heid over het hoofd gezien. En toch gingen mijn gedachten 
even op een zijspoor en toch heb ik altijd helder voor oogen 
gehad, dat juist daarom de sprookjes van Andersen mij zooveel 
sterker aanspraken dan de heele Grimm-verzameling van 
volksverhalen, omdat wat ik zooeven de persoons-fantasie 
noemde er zooveel directer in is. Bij Grimm verslindt het milieu 
den mensch; bij Andersen, welk een vrijheid, welk een apart 
recht op wil en ziel! Om het overdreven to zeggen: Grimm 
vernatuurlijkt den mensch, Andersen vermenschelijkt de 
natuur. Ik had Tijl vernatuurlijkt, door hem als een der fauna 
uit het rijk der overleveringen en niet als een onafhankelijke, 
door zichzelf bepaalde verschijning to zien, betrekkelijk toe-
vallig en misschien gebrekkig door overlevering tot mij 
gekomen.
Moest ik dus Tijl losmaken uit zijn overlevering?
Ja, want een overlevering is, evenals de fantastische anek-
dote, het Grimm-sprookje, de avonturen-roman, een uiterst 
onbestemde verbeeldingsvorm. Tijl, de Vliegende Hollander, 
de Wandelende Jood, al dergelijke verschijningen moeten 
zich met zulke vage vormen in onze verbeelding behelpen, 
zoolang zij niet een schrijver gevonden hebben die hun een 
persoonlijke uitdrukking geeft waarvan we hen niet meer 
kunnen losdenken. De overlevering is dus iets eeuwenlang 
voorloopigs, is een voortdurende nood-conceptie. Zulke figuren 
zijn „op zoek naar een auteur", en zoo ligt het voor de hand 
dat een schrijver eigenlijk weinig voor hen verricht, zoolang 
hij slechts hun voorloopigen vorm, hun overlevering, in on-
berispelijken stijl consolideert, maar verzuimt de figuur zelve 
van verschijning tot dramatis persona to verindividualiseeren. 
Daartoe moet hij ze van het rijk der overlevering naar het 
rijk der kunst overbrengen, en dit is doorgaans niet over 
planten, maar overzaaien.
TIJL OP TOONEEL	133
Natuurlijk is het ook mogelijk dat van de overlevering, 
als onderwerp op zichzelf, een kunstwerk gemaakt wordt. 
Dit is als het opzettelijk cultiveeren van een wilden bloei. 
,,De Wandelende Jood" van August Vermeylen is er een 
prachtig voorbeeld van; men moet het tot de meesterwerken 
van moderne literatuur rekenen, maar van zeer, zeer hoog 
standpunt bezien, schiet het in mystische persoons-fantasie 
tegenover de figuur van den Wandelenden Jood eenvoudig 
tekort. Het onderwerp van het boek is het Wandelen in de 
eerste en de Jood in de tweede plaats : meer de doem dan de 
figuur zelf is er zoo meesterlijk in uitgebeeld. En nu meen ik 
dat een schrijver, die zulk een enorm onderwerp, dat eeuwen-
lang door de gemoederen der volkeren heenspookt, ter hand 
neemt, tot in den letterlij ken en tot in den diepsten zin het 
au serieux moet opvatten. Hij moet den Jood zien, den man, 
den over Europa strompelenden zwerver; hij moet den vloek 
van zijn verbanning begrijpen, begrijpen niet alleen : hij zal, 
den mensch van nabij ziende, hem zoodanig ter harte nemen, 
dat hij niet zal rusten, voor hij voor zijn Ahasverus een 
oplossing gevonden heeft, een bevrijding uit den vloek, een 
ontkoming naar een laatst stadium waarin de uitzonderings-
kracht van een persoonlijkheid heenbreekt door het symbool 
waarmee hij belast was. Voor zulk een schrijver bestaat maar 
een Ahasverus, zijn Wandelende Jood van vleesch en bloed, 
then hij liefheeft; en weldra voelt hij dat de speciale toevoeging 
van persoonlijkheid het abstrakt karakter als het ware 
absorbeert en overwint. Faust komt gered uit het drama 
to voorschijn. Don Juan vindt er zijn verschrikkelijk einde. 
Daarom, om de uitkomst, werden de drama's geschreven en 
niet om karakteristieke typeeringen van het faustische of 
het don-juaneske. Ziehier wat ik schrijvers-ernst noem, ernst 
van een hooger orde dan die van talent en studie.
Wil men voortreffelijke voorbeelden van verschijningen 
die geheel tot oplossing in kunst zijn overgebracht en daar-
mede tot definitieve werkelijkheid geworden, dan denke nem 
aan Peer Gynt, aan The Play Boy, Fedor uit Tolstol's 
,,levende lijk" en eigenlijk aan al de groote karakters van 
Shakespeare als Hamlet, Macbeth, King Lear, gestalten die 
zoodanig met frame van omstandigheden en al tot levens-
134	TIJL OP TOONEEL
geheelen zijn geschapen, dat men niet meer beseft dat vbbr 
Shakespeare schreef hun eeuwige vormen niet bestonden, 
maar achter die oude geschiedenissen zooiets als schaduwen 
'van overleveringen geneigd is aan to nemen.
Wat is nu, vervolgde ik in den schouwburg mijn gedachten, 
- wat is nu in Tijl Tijl en wat is overlevering? Nog even 
voor het doek opging, had ik het in mijzelf aldus geformuleerd: 
Tijl is Tijl en Uilenspiegel is de overlevering. Misschien was 
ik daarop gekomen, doordat het programma dat ik in de 
hand hield mij een tooneelstuk ,Tijl" tout court aan-
diende; hoe dit ook zij, Uilenspiegel kwam mij eensklaps 
als een typisch overleverings-omhulsel voor, een aanduidings-
hulpmiddel voor een oneindig dieper en fijner wezen dat Tijl 
heette. Uilenspiegel was slechts Tijls buitenkant, zijn duizend-
voudige geslepenheid, zijn uiterlijk masker, dat niet Tijl was 
maar waar hij in verscholen was, waar het yolk hem in begreep. 
Of men Uilenspiegel zegt, en aan den vogel der wijsheid denkt 
die de wereld even zot moet vinden als haar zotste gast, 
of Ulenspiegel, als in het dorp Damme waar Tijl vandaan 
komt, met een denkbeeld van Ulieder-Spiegel -; de bijnaam 
is een epitheton, een voortreffelijke instigatie tot anekdoten, 
die ons echter Tijl zelf lang niet ten voeten uit doet zien.
Wat is dan Tijl? Hoeveel legt hij niet af, als we hem zijn 
bij naam ontnemen ? Wordt hij niet zooiets als een mythe ? 
Was hij dit niet reeds voor den Fransch-schrijvenden Charles 
de Coster, voor wien ,Miroir-Hibou" toch minder beteekenis 
moet gehad hebben dan voor ons Uilenspiegel, toen hij, uit 
de tamelijk eentonige complicatie van volks-grapjes, met 
breede penvoering en een ' geweldige verb eeldingskracht, een 
figuur wist op to teekenen die voorgoed naast de reuzen van 
Rabelais zijn plaats innam? Om nu van deze mythologische 
gestalte, gezuiverd van zijn overleverings-bijvorm, een indivi-
dueel wezen to maken, ziehier een arbeid van ,persoons-
compositie", die ik zooeven als eerste taak van den tooneel-
schrijver heb trachten uiteen to zetten. Het tooneel immers, 
met zijn postulaat dat een acteur slechts een gestalte in 
menschelijken vorm kan overbrengen, is daartoe zooveel 
geschikter dan de roman, die voor minder zintuigelijk waar-
neembare verbeeldingswijzen ruimte laat.
TIJL OP TOONEEL	135
Het scherm ging op.
Het ligt niet in mijn bedoeling, een uitvoerig verlsag to 
geven omtrent de uitvoering van Van de Velde's stuk, dat 
mij op het tooneel evenzeer heeft geboeid als het mij later 
als lectuur tegenviel. Als tekst is het volstrekt onvoldoende, 
er is geen dialoog die een situatie ook maar eenigszins beneden 
haar oppervlakte aanboort. Geprezen zij ook in dezen de regie 
van den jongen De Meester, die zoo snel liet spreken, dat de 
tekortkoming aan beteekenis door het rythmisch tot uiterste 
spanning aangedreven tempo werd goedgemaakt. Het stuk 
jaagde dwars door de luchtledigheid der woorden naar zijn 
enkele aangrijpende momenten toe. Daar was, op het eind 
der eerste Ate, de afvaart van Tijl en zijn twee vrienden van 
het onbewoonde eiland (waarheen zij, heel lang geleden, uit-
geweken waren), het hijschen van het zeil beschilderd met 
de Vlaamsche Leeuw, de bedrijvigheid van hun drieen, 
Lamme Goedzak met zijn harmonica, Brabo met de riem en 
Tijl die het Maria-beeld op de plecht plaatst, de bedrijvigheid 
als een bevrijding uit een lang heimwee, het eindelijk on-
stuimig opgestoken verlangen om terug to varen naar het 
vaderland. En we hooren nog steeds Nele, die daarstraks 
in visioen verschenen is, haar klaagroep ,Tijl", „Tijl", uit-
geput van smachten, herhalen
Welk een vondst als proloog is deze eerste acte ! Tijl, apart 
gesteld van zijn yolk op het onbewoonde eiland, eenzaam en 
mokkend als een werkeloos zeeroover, die uit plotselinge 
willekeur naar zijn vaderland zee kiest, met de wilde en 
primitieve liefde van een onweerstaanbaar oogenblik. En 
met dezelfde liefde zal hij, op het eind van het derde bedrijf, 
Vlaanderen weer ontvluchten, als het hem niet gelukte den 
Augias-stal die hij daar aantrof to zuiveren ; want hij is geen 
Hercules; hij is de held van het onredelijk moment, van de 
nobele drift der rechtvaardigheid, van opstand, van stormen-
derhand gelijk hebben, die zijn spot niet beheerscht en zijn 
walging niet onuitgesproken kan laten, die liefheeft zonder 
medelijden, die leeft van triomfzucht, die zijn vrienden als 
het verlies komt niet meer troost en steunt, maar meedoogen-
loos veracht en verlaat, uit neerslachtige woede om de groote 
verloren zaak. Tijl kent geen humor meer sinds Vlaanderen
136	TIJL OP TOONEEL
met van Frankrijk afgekeken fijnzinnigheid een precieuse 
ridicule geworden is, onder het bestuur van een „Marquis 
Sature de Bel-Esprit" in wiens huis Nele, Tijl's Nele, als Assepoes 
in de keuken zit; Tijl bedriegt geen boeren meer sinds zij 
alien schuld hebben aan den woeker-jood die hun vrouwen 
met valschen opschik naar zijn floreerende dancing lokt 
waar Belleken, Lamme Goedzak's Belleken, bar-meisje ge-
worden is; en van zijn vaderlij k huis is de Uil weggerukt 
en als uithangbord prijkt de Gallische Haan, Chante-Clair, 
aan den gevel; en Tijl, die altijd het gelijk had van het 
laatste woord, heeft thans het gelijk van de laatste houding: 
de vlucht.
Er zijn prachtige details in het stuk: de dood van Bel-
Esprit in een dialektisch duel tegen een onzichtbaren tegen-
stander, de praatjes over emanicipatie en chemie van de bar-
gasten; er is veel rumoer en beweging in het van corruptie 
verdwaasde vaderland van Tijl, er is muziek die enerveert, 
er is wilde fantasie in costuum en tooneelbouw. En als, aan 
het einde, Nele bezwijmt neerligt ,als 'n schoon bloem onder 
boerenschoenen", dan begrijp ik niet, dat Vlamingen dit stuk 
kunnen zien, zonder als den man op to springen om al wat 
tusschen Mechelen en Brugge Fransch spreekt of Jood is 
of to maken, om Vlaanderen voorgoed voor de Vlamingen 
to doen zijn zooals lerland voor de leren is. 0 Tijl, hebt ge 
daarvoor uw tocht naar het vaderland ondernomen, dat 
Lamme Goedzak als laatste man zou achterblijven bij de 
vertrapte Nele, dat Brabo, beeld van Antwerpsche trots, 
weer zou terugkeeren naar zijn voetstuk en droomen over 
het glorieus verleden	
Tijl, blonde kuische drift, edele onpraktische ijver mis-
schien is er nog in ieder dorp een blonde slanke boerenzoon 
die op u lijkt, die tegen den hoof dschuddenden dokter, den 
notaris en den pastoor met de vuist op tafel dingen volhoudt 
die hij niet verantwoorden kan, omdat hij veracht rekening 
to houden met dit en met dat. Misschien ; zeker echter is, 
dat zij nog steeds den grootspreker en doeniet in hem zien.
M. NIJHOFF.
BIBLIOGRAPHIE.
Top Naeff. Voorbijgangers. Van Holkema en Warendorf. 1925.

Vijf novellen; de laatste vier meer uitvoerige psychologische studies 
dan short stories. Onversneden, soms vermetele romantiek, voorgedragen 
in realistische materie. Een levenssfeer gerefracteerd in de middenstof van 
een warm-liefdevolle, zeer vrijzinnige, fijn kunstgevoelige vrouweziel. 
Het is de daadlooze sfeer van weelde-menschen, die geen ernst, geen 
aspiratie, geen zorgen om het stoffelijke kennen; die vernuft en takt moeten 
aanwenden, om de ledige dagen to vullen, waarnaar de meesten onzer 
hunkeren en voor wie de keus van een avondtoilet of van een schotel bij 
de lunch zaken van gewicht zijn.
„Eric-A-Brac" zijn droom-vignetten van Venetie, (zoowel Turner's als 
Whistler's Venetie) „met zijn torens en zijn tinnen, zijn aeoluszang van 
bronzen en kristallen klokken, zijn fluisterende spelonken en eeuwig 
vaarwel-wuivende wimpels," bijeengehouden door een etherischen strik 
van liefde en deernis. ,Passanten" onleedt in 55 bladzijden het innerlijk 
leven van een gescheiden vrouw in een Zwitsersch hotel. In geen der ver-
tellingen blijkt het toegewijde en doordringende ontledingstalent van de 
schrijfster duidelijker dan hier. Anna de Canter is een wufte en volmaakt 
onbeduidende persoonlijkheid en toch blijft de belangstelling van den 
lezer gespitst tot het laatste. „De Heilige van Salums" is met enkele 
woorden bezwaarlijk to beschrijven zonder de broze, diepzinnige romantiek 
van het verhaal to krenken. ,Beurtvaart" is een studie in ironie. De vrouw 
van een gevierd hoogleeraar in de kunstgeschiedenis, a ladies' man, voor 
wien de vrij onschuldige liefdesverhoudingen met opvolgende geslachten 
van meisjes-studenten een onmisbare levensvervulling en bezieling zijn, 
vindt na jaren van martelende jaloezie, juist door een kordaat besluit, om 
den afgedwaalde met hartelijkheid to herwinnen, als bij toeval de ware 
taktiek. Zij maakt hem met organiseerende hulpvaardigheid zijn ontrouw 
zoo geriefelijk, dat hij er genoeg van krijgt. Het is een van de talrijke 
voorbeelden in dit boek van Top Naeff's bijna ontstellende, ofschoon 
achtelooze, onthullingen van verholen instincten of intelligenties in den 
mensch, die sturen en bereiken door onze onnoozele daden en plannen heen.
„In den Avond" is onvergelijkelijk de beste vertelling. De korte inhoud, 
hoe gebrekkig ook gegeven, is onontbeerlijk voor bespreking. Dominee 
Walland, een zachtmoedig en eenvoudig man heeft het zijn heele leven
138	BIBLIOGRAPHIE.
druk gehad met de plichten van zijn ambt. Nadat hij zijn emeritaat heeft 
gekregen, dat hem tijd laat voor het lezen van moderne romans en weten-
schappelijke boeken, begint zijn levensinzicht to groelen. Hij blijft een 
vroom man, maar de godsvruchtige phrasen, waarmee hij zichzelf en zijn 
gemeenteleden zoolang heeft tevreden gesteld, vallen, de een na de andere 
weg, bij de aanraking van zijn rijperen geest, wanneer hij ze weer wil 
gebruiken. Hij denkt veel na over zijn verleden, vooral over zijn huwelijk. 
De persoonlijkheid van Henriette, zijn vrouw, die hij oprecht heeft lief 
gehad en getracht heeft gelukkig to maken, is hem een raadsel gebleven. 
Zij is gestorven na de geboorte van haar laat gekomen eersteling, gestorven 
met onverklaarbare bereidwilligheid. Er was een huisvriend, die haar 
lange brieven schreef, wanneer hij op zee was en bij zijn bezoeken op de 
pastorie verhalen vertelde van zijn jachtavonturen met tijgers in het 
Indische oerwoud. Maar zijn verhouding tot Henriette kon toch niet meer 
geweest zijn dan oude vriendschap.... Doch er gebeurden dingen onder 
de oogen van den beminnelijken, ouden predikant, die hem steeds beter 
inlichten over het geheimzinnige verleden. Zijn zoon, een fanatiek her-
vormer, eenzelvig geleerde, als leeraar door de burgerschooljongens gehaat, 
heeft een zachtmoedig en levenslustig vrouwtje getrouwd: Nelly, die hij 
geheel verwaarloost. Omdat zij thuis toch niet gemist wordt, zoekt zij 
's avonds bij haar schoonvader wat gezelligheid. Daar ontmoet zij een 
vlieger-Iuitenant, een van dominee Walland's oude catechisanten, die 
haar door verhalen van zijn koen beroep bekoort. De twee krijgen elkaar 
lief en de oude man leert iets van de vrouweziel verstaan. Want als Nelly 
onverwacht bemerkt, dat zij moeder zal worden, beseft zij, dat haar hoop 
op liefde ten einde is: zij moet nu gaan leven voor het kind van haar man. 
En dominee Walland begrijpt het verzwegen lijden en het blijmoedig 
sterven van zijn vrouw.
,,In den Avond" is een meesterstuk van miniatuurkunst. De reine 
stemming van teere bezonkenheid overkoepelt zelfs jonge liefde en echte 
wanhoop. De vertrouwde huiselijke dingen: het theeblad op de tuintafel 
onder den grooten kastanjeboom, de ouderwetsche, groene Rijnwijnglazen 
om de olielamp, worden verwonderlijk dierbaar als herinneringen uit 
onze jeugd in die stille sfeer van half-lichten. Het levensgroote portret der 
lang gestorven domineesvrouw, de doos met vergeelde brieven, de ouder-
wetsche meubelen brengen een begeleiding van neurienden weemoed en 
op het kleine tooneel gaan en komen stillekens de weinige spelers : de 
kinderlijke predikant, perplex door het leven; het lijdzame jonge vrouwtje, 
opbloelend in kortstondig liefde-geluk; de krachtige, ranke vliegerofficier; 
de prikkelbare, eerzuchtig-ploeterende leeraar. Het is of alien zacht spreken 
en loopen in het huis van den vermoeiden ouden man. Achter hen openen 
zich vergezichten op de wijde wereld en velerlei bedrijvigheid, maar de 
eigenlijke handeling voltrekt zich in het ongeziene.
Meer nog dan bij het eerste ondergaan, groeit dit prachtige verhaai tot 
voile beteekenis bij het overdenken, want de symboliek van deze sober 
gehouden en realistische novelle is werkelijk van hooge dichterlijkheid en 
de bouw is een kunstwerk. Het plan herinnert noodzakelijk aan de vreemde 
doublures bij Shakespeare, die soms geheel zinloos schijnen, soms taktvol 
gebruikt worden voor ontwikkeling van de handeling; waarbij dan de 
secundaire der twee reeksen van evenwijdige dramatiek het eerst vertoond 
wordt, om de meest belangrijke in to leiden en haar relief to geven. In 
deze novelle is er een veel inniger dan louter technisch verband tusschen
BIBLIOGRAPHIE.	139
de beide rijen van gelijkslachtige gebeurtenissen, ofschoon zij, in tijd, door 
ten half menscheleven gescheiden zijn. De laatste verklaart de eerste, 
zoodat het verhaal door plotseling to stijgen in het gebied van intellec-
tueele overzichtelijkheid tot een in zichzelf gesloten eenheid wordt, een 
zoo gave en tegelijk zoo ongekunstelde synthese van de beide helften, dat 
het een vreugde is, die van vele zijden to bespiegelen. Deze dubbelheid is 
bovendien zelf een mystisch-dichterlijk gegeven, want het verzinnelijkt 
in het kort bestek van twee generaties het eeuwig onveranderlijke der 
wetten van het aardsch gebeuren. Maar het kostbaarste in deze novelle 
is het licht der liefde. Het komt getemperd en gebroken tot ons door het 
verstand van den ouden man. De beide vrouwen hebben de groote liefde 
gekend: niet louter als het opperste geluk, maar als den zin van het leven, 
waarnaast alles wat menschen het dierbaarst is, to nietig blijkt om to 
verachten.
Kan zulke liefde zich handhaven in het alledaagsche leven? Marietje 
van Voorst in ,Passanten" geeft het antwoord. Een rijk jong meisje, dat 
tegen verbod en bedreigingen, tegen medische waarschuwingen en alle 
redelijkheid in, een cavalerie-officier trouwt; dat hem onderhoudt met 
journalistisch werk nadat hij haar fortuin verkwist heeft en hem verzorgt 
als een kind, wanneer hij door een ruggemergziekte geheel hulpbehoevend 
is geworden; dat hem ten spijt van ondankbaarheid en driftbuien, vol-
komen bevredigd, blijft liefhebben en ten slotte zegt : ,zoolang ik hem, 
hebben mag, ook wanneer hij me misschien niet meer kent, is het goed.'
Zoo de liefde to teekenen : als de vervulling; de liefde, die conventie en 
betamelijkheid, verstand en moraal luchtig terzijde schuift als kinderlijke 
vergissingen -- is subliem, en de schrijfster, die Marietje van Voorst 
verstond, heeft den cirkel van menschelijke ervaring doorgetrokken.
FRITS HOPMAN. 
Victor de Meyere, De Roode Schavak. (De Standaard).
Victor de Meyere heeft zich, vooral in de laatste jaren, doers kennen als 
folklorist. Hij is de opvolger van wijlen Alfons de Cock als hoofdredacteur 
van het tijdschrift voor Volkskunde en een specialiteit van gezag in die 
zeldzame wetenschap. Ik kan mij niet weerhouden to verklappen dat eerst-
daags zijn Vlaamsche Vertelschat (drie deelen) gaat verschijnen, waar hij 
sedert jaren aan werkt en die het standaardwerk van dien aard belooft to 
zijn, een heusche schat voor de kennis der Vlaamsche folklore, en als wij 
dien bezitten zullen wij Grimm noch Sebillot hoeven to benijden. De roman 
die thans herdrukt is komt echter to goeder ure herinneren dat de Meyere 
niet alleen volkskundige, doch ook van huis uit een letterkundige is, 
een dichter, ja een treurspeldichter, en een romancier die heel actief deel 
genomen heeft aan het literaire reveil van 1893.
De curve van zijn ontwikkeling loopt van zijn eerste verzen naar de 
folklore. Daartusschen liggen veel jaren en veel goed werk. Hij was een der 
jongsten van Van Nu en Straks, l e reeks, en werkte ook mee aan de 2e 
reeks, aan Vlaanderen, en stichtte mede verschillige kleinere tijdschriften 
o.a. De Tijd. Intusschen verschenen na zijn Verzen, het treurspel Gunlaug 
en Helga, een onzer beste drama's in den geest van Rodenbach's Gudrun;
140	BIBLIOGRAPHIE.
rond dien tijd (1904--'0.5) verschenen nog verzen : Avondgaarde, Het Dorp 
en Uit mijn land waarin hij zijn liefde uitzong voor het land der Schelde, 
en van toen of wendde hij zich tot de studie van de buitenmenschen in 
eenige voortreffelijke verhalen en schetsen gebundeld onder de titels 
Langs den Stroom, De gekke Hoeve, Razerni j, Nonkel Daan. Het meest 
substantieele werk is de roman De Roode Schavak van 1909, thans herdrukt.
Wij hebben hem herlezen en vinden hem nog zoo frisch als voor zeventien 
jaar. De Meyere is een buitengewoon goed verteller, in woord en in schrift. 
Hij kan vertellen gelijk de lieden van het land, die veel tijd hebben, met 
een sterken smaak voor het geheimzinnige, en nieuwsgierig piept hij door 
het raam om de boerkens to betrappen in hun eigenaardigheden en manies. 
Zijn streek is het land van Boom -- een naam die vizioenen oproept van 
zwart fabrieksvolk, gloeiende steenovens, zwavellucht, roode vanen en 
gendarmen; maar het omliggende is nog zoo landelijk, een streek met veel 
beemden, ritselende populieren, Breugheliaansche pachthoeven, vervallen 
kasteeltjes, en de zeilen der schuiten boven de dijken van Schelde en Rupel, 
kortom een goed stil land, nog niet gemakkelijk to bereiken en van vreemde 
smetten vrij. In die streek speelt de Roode Schavak -- reeds de rare titel 
verraadt hoe de Meyere van folklore doortrokken is. Het mecanisme van
dien roman is heel eenvoudig. Het is de roman-biographic, het leven van een 
simpel man, een maniak met een passie voor klokkenkassen, doodelijken 
schrik voor fruiteniers, bang voor zijn vrouw, en wiens arm leven gevuld 
wordt door eenige nietigheden : een tocht met een bootje op de rivier, het 
avontuur van de schavakkenjacht, de ruzies om een erfdeel, tot hij door 
de dood van zijn vrouw verlost, stillekens voortleeft, aan den drank 
geraakt, pezewevend over de gebeurtenissen van zijn leven, en sterft van 
een,,doorvlogendheid." De inhoud is niet bijzonder nieuw. De eigenaardig-
heid zit in de verteltrant. De Meyere vertelt zonder omwegen. Evenals 
Buysse is hij van alle literaire opzettelijkheid gekuischt. Zijn taal is een-
voudig met kleurige aanwending van spreektaaltermen, zonder overdrij-
ving; zijn schrijverstalent wordt merkwaardig gediend door zijn grondige 
kennis van de buitenmenschen, hun taal en zeden. De Meyere houdt van de 
menschen, zonder de spleenachtige gevoeligheid van Sabbe of Baekelmans; 
hij is zakelijk en heeft voorzeker dikwijls geluisterd naar de philosophic van 
gewichtige dorpsgrootheden, vrederechter, ontvanger, postmeester en 
onderwijzer. Eigenaardig hoe de Meyere zich mettertijd afgewend heeft van 
Van Nu en Straks -- ik bedoel van zijn acuut intellectualisme. Hij zet 
eigenlijk de traditie voort van Loveling, van Stijns, van Buysse wiens 
latere romans (Het Ezelken, Het Bolleken) hij evenaart. Men kan zich de 
schepping van den Rooden Schavak voorstellen geheel buiten het bestaan 
van Van Nu en Straks, al werkte de Meyere er ook aanvankelijk aan mee.
De herdruk van de Roode Schavak is ons heel welkom. Als nu zijn Vertel-
schat verschenen is, moest de Meyere zich weer eens keeren tot de literatuur 
en een roman vol actie schrijven, zooiets in den trant van Rabevel. Hij is 
een der weinigen die er toe aangewezen zijn.
A. CORNETTE.
BIBLIOGRAPHIE.	141
Julien Tiersot : Lettres de Musiciens, ecrites en Francais, du XVe au 
XXe Siecle. Premiere Serie. De 1480 A 1830. (Turin, Bocca Freres).

Dit boek, een verzameling van brieven die samen, niet alleen een stuk 
muziekhistorie, maar ook een belangrijk fragment van de geschiedenis 
der menschheid vormen, lijkt mij wel van zooveel algemeen belang, dat 
een bespreking in een tijdschrift dat niet enkel aan de toonkunst is gewijd, 
gerechtvaardigd mag heeten. Want in deze brieven gaat het niet alleen 
om muzikale dingen; zij handelen over allerlei onderwerpen. Daar zijn
en zij zijn niet het minst talrijk! - brieven waarin de schrijver klaagt over 
zijn onvoldoende bezoldiging, over zijn zorgen en zijn drukkend zware 
bezigheden (tout comme chez nous!); daar zijn sollicitaties, vriendschaps-
betuigingen en nederige dankbrieven; ook opdrachten van composities, 
brieven van rouwbeklag en nog vele andere.
Het meerendeel van de brieven die hier zijn gereproduceerd, berust in 
de bibliotheek van het Conservatoire to Parijs, maar ook de Nationale 
Bibliotheek, de archieven en verscheidene particulieren hebben aan het 
tot standkomen van de verzameling bijgedragen.
De brieven die de eerste 36 bladzijden van het boek beslaan, zijn - wat 
hun inhoud betreft - niet bijster belangrijk; toch moesten ze worden 
opgenomen, en omdat dat bij een aantal geschied is in een geslaagd 
facsimile, vormen zij een versierend complement van het lijvige boek.
Met den brief van Jean Baptiste Lulli (1632-1687) op blz. 36 wordt de 
belangstelling gewekt om niet meer to verflauwen. Hij is merkwaardig 
om twee dingen : de man onderteekent zelf met Lully, ofschoon de naam 
(de later gevonden doopacte bewijst het) met i, dus Lulli, behoort to worden 
geschreven, en hij probeert - ij del en eerzuchtig als hij was -- door to gaan 
als van adelijke geboorte, en daarom weet hij den titel van ,secretaire du 
Roi" to verwerven.
Een van zijn brieven is ook in facsimile opgenomen.
Bladeren wij verder dan trekt op blz. 49 de aandacht een fragment van 
een handschrift van Rameau (1683-1764), wel is waar vol doorhalingen 
en verbeteringen, maar een ware proeve van elegant schrift. Buitengemeen 
belangrijk is (bl. 51) een - eveneens gefacsimileerd - blad uit een boek 
over de harmonieleer van Jean Jacques Rousseau, waarvan men het 
bestaan niet vermoedde en dat blijkbaar, met uitzondering van dit blad, 
is verloren geraakt.
Een brief van Gluck (1714-1787) in deplorabel fransch geschreven, 
leert ons dat de tekst van de Opera Cora, waarmee Mehul aan de groote 
Opera to Parijs debuteerde, eerst aan Gluck was aangeboden. Andere 
bizonderheid : uit een brief over Gluck, door een anonymus uit Weenen 
geschreven, blijkt dat zijn naam ook wel geschreven werd: Kluck en Clonc.
Salieri (1750-1825) meldt aan een vriend de bizonderheden van de 
ziekte en den dood van zijn leeraar Gluck, in een fransch dat in gebrek-
kigheid onovertrefbaar moet worden genoemd.
Verder in 't boek lezen wij een brief van Haendel (1685-1759) aan zijn 
zwager to Halle a.d. S., in 't Fransch, stijf en statig, maar zeer correct; 
een van Duni (1709-1775) geboren Italiaan, in een kostelijk koeterwaalsch, 
en een van Philidor (1726-1795) wiens roem als componist bijna over-
schaduwd werd door then als schaakspeler, waarin deze toont ook in de 
politiek een helder inzicht to hebben.
De aandacht trekken verder : van Gretry (1742-1813) het bericht dat
142	BIBLIOGRAPHIE.
zijn verkoudheid gaat wijken, maar dat hij nog last heeft van ,une petite 
tou" (sic 1), verder, zijn protest bij de autoriteiten tegen de verminking 
van zijn werken in de opera, en ook een (zeer gunstig) rapport, als censor, 
over een symphonie van Haydn. Op de blz. 251-255 eenige brieven van 
Martini (1741-1816), die onsympathiek aandoen door den bedelachtigen 
toon waarop de schrijver om baantjes vraagt, en niet minder door het 
verkondigen van ,eegen lof."
Van de vele merkwaardige bizonderheden die deze brieven aan het licht 
brengen nog de volgende : het blijkt dat Mehul een even hartstochtelijk 
tulpenkweeker als toonkunstenaar is geweest; dat Lesueur heeft rondge-
loopen met het plan een opera ,Parsival" to schrijven; dat Spontini, 
5 dagen na den val van Napoleon een rekest indiende bij koning Lodewijk 
XVIII, om op zijn post gehandhaafd to blijven, en dat hij zbb verzot was 
op ridderorden en andere onderscheidingen, dat hij een smeekbrief schreef 
aan den man die hierop invloed kon uitoefenen, baron Taylor.
Dat alles moge voldoende zijn om een indruk to geven van den inhoud 
van het boek. lk voeg er nog bij, dat het bevat een aantal afbeeldingen van 
medailles, geslagen ter herinnering aan kunstenaars van wie brieven zijn 
opgenomen, enkele mooie portretten en veel fac-similes van handteeke-
ningen. Die afbeeldingen waren tot nu toe bf nog nimmer gereproduceerd 
of zeer moeilijk toegankelijk.
Wanneer Tiersot --- zooals, blijkens den titel, zijn plan schijnt --- een 
tweede reeks brieven van kunstenaars uit de 2e heeft der 19e en uit het 
begin der 20e eeuw op. deze eerste laat volgen, zullen wij een boek bezitten 
dat in geen muzikale bibliotheek ontbreken mag.
WOUTER HUTSCHENRUIJTER.
Blaise Cendrars: Moravagine (Bernard Grasset, Paris 1926).

Lees, als het u eens wat al to grauw en eng wordt in Holland, dit boek 
van Cendrars. Ik voor mij krijg bij het lezen ervan een onbedwingbaar 
heimwee naar de wereld, de wijde wereld van den lichtmatroos, en ik 
verwonder en erger mij erover, dat dit verlangen insluimeren kon en zoo 
lang onvervuld bleef. Al mijn bezwaren tegen internationalisme, america-
nisme, cosmopolitisme en de rest vervliegen als rook. Ik wil weg en op refs 
naar de ijskoude witte nachten der polen, naar de dreunende fosfores-
ceerende havens van Shanghai, Vancouver, Odessa, Rio, Port-Said; naar 
de zingende groene stilten der Zuidzee.
Ik geef toe: een boek is een schraal surrogaat, maar ik zou willen zeggen 
om van de prachtige fata morgana der ruimte nog even terug to vallen 
naar de realiteit(1) onzer letteren : een werk, waar de globe in ronddraait, 
is altijd beter dan de horren-litteratuur van ons (de term is helaas niet van 
mij :) onvolvloekbaar vaderland. Deze stelling, precies zooals ze daar staat, 
heeft werkelijk wanhopig-gelijk, maar veralgemeend wordt ze scheef: 
want een haard is een wereld en twee oogen zijn grondeloozer dan sterren 
en oceanen.
Cendrars is een zwerver; een dier groote cosmopolitische avonturiers 
dezer jaren, die de onrust meeneemt op steamers en karavanen. Zij duiken
BIBLIOGRAPHIE.	143
op, voor zichzelf onverwacht, een avond in San Francisco, terwijl een vrouw 
hen wacht, dienzelfden avond, in Bordeaux. Hun leven is snel, scherp en 
gedecideerd; hel en veelkleurig. Kris en kras oversneden met de teekens 
en merken van dertig culturen, eilanden, liefde's en woestijnen. Hun hart 
is een paspoort, bont en verward en vaag overstempeld. In een verrukkelijk 
enerveerend tempo doorkruisen zij wereiddeelen, revolutie's, menschen-
levens en ideologieen. Zij veroveren verten, en verlaten die; zij veroveren 
steden, zwart en brandend in den avond, en trekken verder, den volgenden 
morgen; de herinnering verkoolt en verwaait als asch in den schemer....
Ik geloof, dat slechts enkelen onder de zwervers behooren tot les vrais 
voyageurs qui partent pour partir (coeurs legers, semblables aux 
ballons .... ), want de drijfveer hunner tochten is angst, de reisdrift zelve 
gedrevenheid, en de reis, zeer zichtbaar, een vlucht. De tourist blijft 
romantisch : hij ontvlucht zichzelf en de wereld; niet meer al ijier en zwe-
vender, naar den hemel, maar haastig en radeloos van einder tot einder, 
van stad tot stad. Slechts het aspect is veranderd: de koele, feilloos-
gemechaniseerde moderne verkeersvorm, de mathematisch-berekende orde 
der verbindingen en vertakkingen wekken den indruk eener volkomen 
levensbeheersching; van een, streng utilistische, stijl. Maar het hart, 
daarachter, vitaal maar volkomen ontredderd, zwerft van ontgoocheling 
naar ontgoocheling in verwilderde, sombere angst.... en het einde is 
weemoed, veel weemoed.
Moravagine, uitstekend geschreven, formeel en mentaal de volledige 
verbeelding van den modernen zwerver (amoralist, americanist, vitalist 
uit-noodweer) is een der meest fascineerende, meest verwerpelijke boeken 
van dezen tijd, maar het is hier niet de plaats voor een critiek op Gide, in 
dezen den stichter van bijna alle kwaads.
H. M.
Joseph Delteil: Jeanne d'Arc (Bernard Grasset, Paris 1925).

De bezwaren tegen dit boek liggen vlak voor de hand: men kan zeggen, 
dat deze Jeanne geen heilige is; dat haar beeld,in Delteil's visie verwrongen, 
historisch onhoudbaar werd; dat de eenheid, compositorisch beschouwd, 
herhaaldelijk wordt geschaad door persoonlijke ontboezemingen van der-
schrijver; dat deze onderbrekingen tevens aan den roman de toch al zeer-
dubieuse objectiviteit ontnemen; dat zij verder, deze subjectieve toe-
voegingen, beschouwingen over het gegeven in concreto, en zelfs over: 
het leven in abstracto sinds Balzac door het objectieve naturalisme over-
wonnen zijn, en zonderling verouderd aandoen in een werk zoo fel en 
voluit van vandaag; dat de psychologie (als dat woord niet misleidend is 
voor wat Delteil doet: zijn psychologie is nauwkeurig de tegenvoeter,. 
bijvoorbeeld, van die van Proust) to simplistisch en to schematisch is; dat 
de syntaxis arm, de stijl getruqueerd werd, gemaniereerd door geaffecteerde 
grofheid; dat het totaal het geheim mist der ziel, en zichzelf vernietigt 
in rumoer...1)

1) Zei zelfs de jury niet: „trop de bruitl"? om het boek apres tout tbch de-
Prix Femina maar to geven	
144	BIBLIOGRAPHI E.
Ik begrijp die bezwaren ten voile en aanvaard ze ten deele, maar zelfs 
het sterkste eronder vervalt tegen mijn toch weer onbedongen bewondering: 
de positieve qualiteiten zijn stuk voor stuk gemakkelijk in staat alle con-
tra's ver uit het veld to slaan.
Jeanne d'Arc, bij Delteil, is een element; bijna een natuurverschijnsel, 
een orkaan, een weerlichtend noodweer. Delteil zoekt dit niet to verklaren; 
hij lijdt niet aan de bijziende rebuswoede der gangbare psychologie; hij 
weet dat een mensch meer is dan een horloge; dat hij een ondefinieerbaar 
geheim heeft, on-verklaarbaar, on-ontcijferbaar. Daarom prutst hij niet 
urenlang aan veertjes, knipjes, knopjes en moertjes: het ding gaat kapot, 
of het ding blijft heel, maar het is to ontraadselen, en een mensch, heel 
of kapot, blijft een enigma. Daarom analyseert hij niet, langs verstande-
lijken weg, maar hij synthetiseert, onwillekeurig, dOOrdat hij beeldt. 
De suggestie maakt het werken en het wisselwerken van de zielskrachten 
en de hartstochten voelbaar; zij dwingt to gelooven in de onverwrikbare 
realiteit van een gevoelsstaat; zij beneemt u iedere kans to bedenken: 
fiat kon wel tens anders.... Neen, het kan niet anders, het kan alleen zoo. 
Delteil maakt het leven van binnen naar buiten : fataal, goddelijk-en-
natuurlijk gedreven.
De bijfiguren zijn grof geteekend : zij blijven to zeer op eerbiedigen 
afstand van Jeanne; ongeveer even ver: zij staat in het centrum, de rest 
in een kring eromheen. Zij blijven tevens op gelijke eerbiedige laagte 
beneden haar: zij steekt er een hoofd boven uit. - De gebeurtenissen, het 
uiterlijk leven nemen in haar, in haar heilige taak hun oorsprong en dragen 
haar merk; de bloemen fluisteren : Jeanne; de Loire zingt : Jeanne; de 
morgen danst voor Jeanne; Orleans valt, Reims valt, voor Jeanne.... 
Delteil, dit alles mengend : hear leven, het wereldgebeuren, de kosmos, het 
leven van volken, dieren, sterren en soldaten ziet en verbeeldt het, diep-
verbonden, onderling samenhangend en strijdend, als een grootsch, 
goddelijk natuurphenomeen. - Hier ligt de kern van het boek: het leeft 
niet alleen, en zeer sterk, in en met de natuur, maar uit de natuur; het 
is een stuk natuur zelf. Een goddelijk aarde-rhythme dreunt onderin. De 
ruimte, het witte licht van den aether doordrenkt de gebeden, zuivert de 
harten, verrukt de lichamen, wappert over de roode gevechten en de 
brandende steden als een vlag.
Zoo werd dit boek - gegrepen en gevormd door een man, die deze 
schijnbare chaos oproept, aanvuurt en meesterlijk beheerscht, die haar 
beeldt: scherp, forsch, snel, overweldigend en geladen - het tegendeel 
van een panische verwildering, die in somberheid onder zou gaan, maar 
een barbaarsche, heldere vreugde. Une danse de la terre, maar organisch. 
Het is snel en luid, woest en klaar als een bergbeek; de vermetelheid 
stampt erin : de hoefslag van paarden in den wilden morgen; en het bloed 
gonst en zingt, danst, danst, danst... .
Om deze prachtige, helle vitaliteit is dit boek, ondanks vele, vermeende 
of onloochenbare gebreken, een der tallooze waar een jong geslacht naar 
verlangt; een der zeldzame, die het ontvangt en bewaart, voorgoed.
H. M.
KOMEN EN GAAN.
I.
Ik heb jaren aan de zijde van mijn vrouw geleefd, zonder 
goed to weten wat in haar de gelijkmoedigheid onderhield 
en, trots wel is waar haar futiele klachten, de tevredenheid 
met haar lot. Wij woven op twee uren afstand van Brussel, 
in het klein dorp Hamme. Wij hebben lang noch trein- noch 
tramverbinding met de stad gehad en sinds enkele maanden 
slechts rijdt een autobus tusschen Buggenhout en Brussel 
langs de Oostgrens van ons dorp. Al wie door winstbejag 
of nieuwsgierigheid, door levenslust of weeldevertoon wordt
aangetrokken, stapt ons landhuis voorbij. Nooit heeft mijn
vrouw deze voorbijgangers gevolgd met een blik, waarin 
eenig verlangen of spijt was vermengd. Zij is nochtans uit 
het stadsleven in deze louter landelijke omgeving overge-
plant. Zij verzorgt onze twee kinderen, die naar gelang van 
het weer, den hof overhoop zetten of de huismeubelen van 
teekeningen en inschriften voorzien. Zij klaagt over ontelbare 
geringe huiselijke zaken en veralgemeent met ergerenden 
nadruk. Rookt bij geval het vuur een beetje in de huiskamer, 
als de wind in het Zuiden zit, dan heet het telkens opnieuw 
dat het niet to verwonderen is als de kinderen hoesten en 
dat het huis onbewoonbaar is. Wij hebben een stalletje 
waarin bij hevige regens licht een plas water stroomt, wat 
haar telkenmale een gelegenheid is om to zeggen: „Men 
verdrinkt in dit huis".
Dit aandikken van in den grond geringe huiselijke zorgen
1926 IV	10
146	KOMEN EN GAAN.
heeft haar steeds het voorkomen gegeven van iemand die 
alleen aan nietige dingen is gehecht en nooit den geest ver-
heft. Verre van mij de gedachte het vermoeden to wekken 
dat haar perceptie van de buitenwereld bekrompen of grof 
zou zijn, of dat haar ziel voor fijne gewaarwordingen zou 
zijn gesloten. Wel integendeel, soms sta ik verbaasd over de 
juistheid van haar zinnelijke waarnemingen. In een natten 
herfst, als het gras veel heeft gedronken, zal zij terecht 
opmerken, dat de weide voor ons venster blauw ligt en een 
andere maal zal zij den geur van een lenteavond zeer nauw-
keurig specificeeren als zijnde die van erwten en frambozen.
Zij kent echter de vreugde niet van het mededeelen der 
genietingen en zelden komt over haar lippen een uitlating, 
die niet een korte tegenspraak is van mijn eigen indrukken. 
Over het algemeen schept zij weinig behagen in bespiegelingen 
en onder dat opzicht weet zij beslist niets of van den wellust 
die het ontledend doorproeven van de aandoeningen en de 
gevoelens geeft.
Is het haar diep geloof, dat haar in een dogmatisch harnas 
strak recht doet gaan en haar alle lenigheid van de ziel 
ontneemt? Soms zou ik zeggen dat zij boven alles zweeft 
wat van de aarde is en, wanneer zij opnieuw den voet op 
vasten bodem zet, het maar alleen is om aan de kleine struikel-
steenen aanstoot to nemen. Zij gelijkt in deze veel op de 
kinderen: de wereld verzinkt rond een stofje. Het zal haar 
niet ontsnappen dat het dienstmeisje mijn schoenen niet heeft 
gepoetst, maar laat ik een namiddag van verveling den rook 
van mijn pijp tegen de vensters blazen en gansch het land-
schap met mijn lusteloosheid omnevelen, zij zal het de natuur-
lijkheid zelve vinden en veilig zitten in haar ingekeerde 
sereenheid, - dor als duinzand.
Het verwondert mij altijd opnieuw dat een jonge vrouw 
als zij reeds ten eenemale aan de wispelturigheid van de 
verbeelding ontsnapt en 's avonds wanneer haar kinderen 
to bed zijn, voor het kruisbeeld halfluide den rozenkrans 
gaat bidden. Zoo nochtans, heb ik mijn vrouw vaak in de 
donkerte der huiskamer gevonden, wanneer ik op gevorderd 
uur van mij n werk of -- laat ik het zonder omwegen be-
kennen -- van mijn plezier terugkeerde. Wei was er een tijd
KOMEN EN GAAN.	147
dat zij in pianospel behagen vond, doch sinds de kinderen 
zijn gekomen, blijft het klavier dicht voor goed.
Is dat allemaal eenvoud, vroeg verworven wijsheid of een 
zekere dorheid en voorbarig verflensen van het gemoed? 
Zij is thans dertig jaar geworden en schikt zich in een leven, 
dat verdeeld is tusschen de keuken en de kinderkamer. Op 
de bloemen in den hof, de veldvruchten in het dal, de boomen 
boven de heuvelruggen, altij d hetzelfde landschap, kij kt haar 
oog, zonder dat men er een verlangen of een vreemde ont-
roering ziet in ontvonken. De eenige vlucht van haar ziel is 
een altij d herhaalde en stipt geregelde overgave aan het 
gebed. Al haar ellende is vervat in de nietige tegenslagen 
van het huishouden of de valling van een der kinders. Haar-
betrekkingen met de buitenwereld zijn beperkt tot de boeren, 
onze buren, die haar de belachelij ke drama's van het dorp 
beschrijven : de sterfgevallen en ruzies, de dierenplagen en 
de mislukking van dezen of genen oogst. Het ziet er uit 
alsof zij zelf slechts ternauwernood aan de wereld was ver-
bonden. Niettemin hecht zij zich aan al de dorpelingen als 
aan een groote familie : zij beklaagt de ongelukkigen, de 
zieken, biedt hulp en bidt ook voor hen. Opvallend is het 
hoe de beklagenswaardigen voor haar altijd de anderen zijn. 
Inmiddels schijnt zij niet to beseffen hoe vlak en verlaten, 
hoe vreugdeloos en dor het leven voor haar Iigt.
Thans wordt mij een zinsnede van haar duidelijk, waarvan 
ik vroeger de beteekenis niet genoeg heb gemeten en die mij 
destijds alleen wat heeft geergerd. Ik was een eenigszins 
speelsch verloofde en had haar gevraagd, welke dwaasheden 
zij voor onze liefde in staat was to doen. Zij haalde de schou-
ders op en met een gebaar dat beduidde : Hoe kunt ge zoo 
iets vragen? antwoordde zij vrijmoedig:
„teen enkele."
Slechts toen mijn voorhoofd betrok voegde zij er aan toe: 
,,Maar al de rest."
Nu eerst lijkt me dit een trek, die mij klaar had moeten

doen zien in een neiging naar het avontuurlooze en het onbe-



wogene, waarin ik, trots mezeif, iets kleinburgerlij ks, een


welbehagen en een veiligheid in het middelmatige terugvind.


Maar wat gaat er eigenlijk in mij om, dat ik zoo koel en
148	KOMEN EN GAAN.
bijna hooghartig over mijn gezellin kan oordeelen? Het was 
mij toch steeds welgevallig met de moeder van mijn kinderen, 
zoo altij d aan zichzelve gelij k en zoo vergroeid met haar 
huiselijke plichten, den tijd die ik binnenshuize doorbreng to 
deelen. Bij nadere bespiegeling ben ik geneigd het gevoel, 
dat mij aan haar verbindt, als een soort van goedertierenheid 
to beschouwen, die aan de gewoonte haar voornaamste deugd 
ontleent. Gewoonte! Ziedaar het woord dat mij onder de 
pen komt terwijl ik denk aan wat mij van de liefde mijner 
twintig jaren is overgebleven. En zij mijn vrouw, waar is 
er haar hart op dezen oogenblik aan toe?
Had zij tenminste iets van haar levenslust gered, iets van 
haar jeugd weerhouden, alvorens die stilstaande vijver to 
worden waarop geen zon of ster een refs beginnen kan.
Hoe ben ik dan heelemaal anders ! Ik schrijf dit neer als 
een loutere vaststelling, waarin geen de minste hoogmoed 
is gemengd. Mijn vrouw en ik zijn mettertijd meer en meer 
onszelf geworden, ik weet het. Niets vervalscht meer het 
grondige wezen der menschen dan het enthousiasme van 
twee jonge verloofden en hun grenzeloos vertrouwen in de 
eigen deugden. Zij makers zich gereed om naar droombeelden 
to leven. Een tijd lang valt het hun niet zwaar de zelfstandige 
neigingen to onderdrukken om slechts een to zijn in zoenen 
en zinnen. Doch er komt een dag dat dit zelfbedwang luste-
loos stemt. Het eerste verraad wordt in een omarming ge-
pleegd. Het hart heeft zich reeds losgemaakt. De geest is al 
bezig met de dingen die sterker zijn dan de trouw en die de 
ingeboren passies en ondeugden vleien. Het is reeds veel als 
men geduld en beheersching genoeg bezit om zich slechts 
langzaam aan den onverbiddelijken drang van de eigen natuur 
over to geven.
Welnu, ik ben drie en dertig jaar oud en ben weer de zoon 
van mijn overleden vader geworden. Tevergeefs heb ik zijn 
onhebbelijkheden en kwaliteiten bespot. Elken dag zie ik 
klaar in nieuwe drijfveeren en handelingen, die mij van hem 
zijn gekomen. Dat ik tot een soort van ontdubbeling in staat 
ben en mij zelf als een derde kan gale slaan, verandert niets 
aan de zaak. Observatievermogen en daadkracht zijn gansch 
verscheiden verschij nselen en het is wellicht een verregaande
KOMEN EN GAAN.	149
zwakheid bekennen, als ik zeg dat de kennis van zijn en mijn 
hartstochten mij hun beheersching niet gemakkelijker heeft 
gemaakt. Wel integendeel. Ik heb er soms wellust en hoogmoed 
uit geput.
Mijn vader dan vervulde een geringe taak met zoo eigenaar-
dige verdiensten en zoo aanmatigend talent, dat hij thans 
nog in dit dorp als een legendarische figuur wordt beschouwd: 
hij was nochtans maar veldwachter.
Ik zie hem nog op zijn Zondagronde, links en rechts deel-
nemen aan een herbergspel, als de tegenpartij sterk genoeg 
was. Ik zie hens nog bij die mastklimming. Hij moest de orde 
handhaven. Geen der klimmers kon den top bereiken. Hij 
speelde zijn tuniek uit en onder luid gejuich haakte hij zeif 
de help van den ring. Moeder had een ander oordeel over de 
waardigheid van de openbare macht en noemde zijn gedrag 
een schande. Het is waar dat hij zich nimmer stoorde aan 
haar oordeel.
Ook met zijn ambtelijke voorschriften nam hij het niet 
nauw. Hij aarzelde nooit de onschendbaarheid der woning 
als doode letter to beschouwen wanneer een dronkaard ergens 
baldadigheden uithaalde. Een aftroeving vond hij doelmatiger 
dan een proces-verbaal.
Kobe Schepens had eens vrouw en kinderen afgeranseld. 
Mijn vader gaf hem op zijn beurt zoo'n roefeling, dat Wieske 
Schepens en haar jongens riepen: „'t Is genoeg!" Ik heb 
maar in het eigen gemoed to schouwen om to weten dat een 
al to gevoelige teederheid bij hem de bronader was van de 
buitensporigste uitbarstingen van geweld.
Dezelfde heftigheid kenmerkte trouwens meer bewegingen 
van zijn gemoed. Van burgemeester of schepenen duldde hij 
geen opmerkingen, -- hij was als een regeerder bij-de-genade-
Gods, waarin natuurlijk besloten ligt dat hij van iedereen 
een onvoorwaardelijke onderwerping eischte. Van geringe 
afkomst, had hij to weinig en to gebrekkig onderricht genoten 
om ook in den letterlijken zin een verlicht tyran to zijn. Hij 
had er echter den oogopslag van en had het bewustzij n, 
dat zijn veldwachtersbaan een belangrijke zending was.
Eens in Augustus, toen de oogst buiten stond, zag ik hem 
's avonds, kin vooruit, wenkbrauwen hoog, den komenden
150	KOMEN EN GAAN.
nacht peilen en den hals gestrekt met het hoofd in de lucht 
voelen, terwijl hij ter hoogte der schouders duim en wijs-
vinger over elkander wreef. , Er is onweer op komst," zeide 
hij nadenkend, „en 't zal voor ons zijn." Op denzelfden stond 
vlamde een bliksem achter de kerk. Mijn moeder die met het 
avondeten klaar was, riep ongeduldig op ons beiden. Mijn 
vader gebood haar alleen het maal to gebruiken en nam mij 
met zich mede. Ik liep naast hem en zag hem zwijgen met 
beangstigenden ernst. Mij n hart kiopte luid van verwachting 
en ik had het gevoel dat iets gewichtigs gebeuren zou.
De koster woont tegenover de kerk. Vobr zijn deur hielden 
wij stil. Mij n vader kiopte aan met een zelf beheersching, die 
hij slechts in groote spanning bezat. De koster zelf deed open.
,,Lui de stormklok," gebood mijn vader droog.
,,Waar brandt het?" vroeg de man, gereed om vertrouwelijk 
en babbelziek zijn nieuwsgierigheid to bevredigen. „Waar?"..
,,Nergens, onderbrak hem mijn vader. Doe wat ik U zeg."
Na een korte wijl, woei een lucht vol gebimbom met 
rukken rond den arduinen toren. De nacht was dik en ondoor-
dringbaar donker geworden en in de boomen rond de kerk 
gierde een woest klotsen, waarin de ronk der klokken schui-
felde als een noodfluit. Jong als ik was, ternauwernood twaalf 
jaar, beklemde mij een angstig voorgevoel, waarin nochtans 
een vreugde heimelijk was gemengd om de ongemeene atmos-
feer waarin de voorbereidingen werden getroffen tegen een 
onbekend dreigement. Dra klonk v66r de kerk het geroep 
van toegeloopen dorpelingen doorheen het voetgestommel. 
Op het oogenblik dat ik, aangetrokken door de mysterieuze 
verlatenheid van het kerkschip bij nacht, een portaaldeur 
had opengetrokken, flitste een schel licht op de ramen. Het 
was alsof er plotseling een gulp middagzon doorsloeg en 
honderd regenbogen door elkander sprongen. Terzelfdertijd 
daverde de grond, terwijl de nacht weer donkerder van onder 
de zijbeuken schoot. Meteen bonkte een donderslag. Een 
regen van schalien kletterde rond den toren. Toen hoorde 
ik mijn vader luid bevelen in het razen van het onweer. 
Ontzet mengde ik mij onder de boeren op het kerkplein en 
zag dat de toren, van zijn leien schubben ontdaan, begon to 
branden tegen den hemel, die zooeven nog zwart was alsof
KOMEN EN GAAN.	151
een ondoordringbare boog roet over de wereld stond. Nooit 
had onder zooveel mannen bij elkaar zoo'n verslagenheid de 
kelen toegesnoerd. Elkeen zag naar de vlammen, die zoevend 
in den wind rond de torenspits slingerden, en dan naar de 
slierten gensters, die over de omliggende huizen openwaaiden. 
Slechts een kant uit f lapperden de vuurtongen en een heesche, 
overspannen stem stootte uit
,,'t Moet al of ! De bosschen! De bosschen! 't Moet al of!"
Er kwam eensklaps onder de mannen een opwinding, die 
ze door elkaar deed stuiven om een keten to vormen wijl 
eenige emmers water van hand tot hand werden gegeven. 
Doch onmiddellijk viel deze kinderhulp stil. Onder de bran-
dende vuurspits, ter hoogte waar de kap op de torenmuren 
zit, zag men twee bijlen het houtwerk doorkerven en weidra 
kon men in de verlichte gaten den smid en mijn vader her-
kennen. Na enkele oogenblikken van angstige verbazing, 
ploften na elkander verscheidene strengen en klokzeelen neer. 
Boven, onder het vuur, zag men nog steeds een bijlzwaai van 
den smid, terwijl mijn vader, thans beneden, den wind over-
Ik heb maar de oogen to sluiten om nu nog het omver-
trekken van de brandende torenkap to zien. Het heele dorp, 
zes trossen mannen en vrouwen, hijschte zich horizontaal 
aan de koorden, om samen, in een op maat uitgestooten kreet, 
als dwergen in den nacht die een titanenwerk volvoeren, de 
torennaald to doen wankelen. Toen even een vuurslang 
langs een der strengen liep, knakte ze of als een draad en 
onder gehuil en gevloek stortten de schimmen der menschen 
in ,66n warreling door elkaar, om kort nadien weer uiteen to 
stuiven naar de andere groepen. Als een luchtschip dat vuur 
heeft gevat, plofte tenslotte de kap neer. Een groote fontein 
gensters steeg tot boven den verminkten torentronk. De 
stank van verkolend hout en schimmel walmde verpestend. 
Een kwartier nadien was het vuur gebluscht en lag het dorp 
begraven in den razenden nacht, die eerst tegen den ochtend 
rustig werd.
Deze gebeurtenis gaf het dorp grooter aanzien in de na-
burige gemeenten. Men verhoovaardigde zich over een ramp, 
die men, dank zij de voorzienigheid van mijn vader, aan den
rie
p
152	KOMEN EN GAAN.
voet van den toren had afgewacht. De loftuitingen van den 
pastoor, die mijn vader van den predikstoel of dankte, vol-
tooiden zijn populariteit en zijn gezag. Geen der geleerde 
koppen van het dorp had een ruimeren invloed dan hij. 
Gaf hij een koeboerken den raad het hooien to vervroegen, 
gansch de parochie hooide inderhaast. Zeide hij dat een 
beetenjaar op komst was, dan werd als een gek aanzien die 
geen beeten zaaide.
Tot op zedelijk gebied toe oefende hij een eigenaardigen 
invloed uit. Zijn eigen gedrag was allesbehalve voorbeeldig. 
De jeugdige boerinnen, met wie hij tusschen vier oogen handel 
had, bewaarden echter over zijn meesterschap een beschei-
denheid, die slechts verklaarbaar is door de onderworpenheid 
waartoe hij ze dwong. Waar hij voorbijgegaan was heerschte 
er trouw. Een plichtvergeten echtgenoote, die door hem was 
gevallen, zou door geen ander meer in verzoeking worden 
gebracht. Hij waakte over haar, eenmaal dat hij zijn roes 
had teruggedrongen. Eens ging hij zoo ver een zwakke vrouw 
onder de oogen van haar bedrogen gade de les to lezen. Op 
de buitensporigheden van mijn vader na, was ons dorp alzoo 
betrekkelijk streng van zeden: eigenlijk was hij een der 
weinigen die het misnoegen kende van een ongeregeld leven. 
Dat is wel een trek van hem: uit zijn matelooze driften en 
karakterfouten nog iets deugelijks to bouwen, wijl hij aldoor 
handelde.
Hij had het bewustzijn van zijn overwicht, en, eigenaardig 
verschijnsel, er mengde zich in dat weten een zekere droef-
geestigheid. Zijn hoogmoed was gestreeld en terzelfdertijd 
begoochelde hij zich niet over de ijdelheid van al die glorie. 
Er is voorzeker niemand buiten mij, tot wien hij zoo hulpeloos 
en aarzelend heeft geglimlacht, toen ik ouder geworden hem 
begon gade to slaan en zwakke voegen ging zien in zijn karak-
ter. Hij beminde mij en sloeg mij op den schouder, terwijl 
hij zeide
,,Gij zult geleerd zijn. Gij zult sterker zijn dan ik."
Arme man, gelukkig is hij bier niet meer. De geleerdheid, 
die, in zijn oogen, de leegte moest vullen, welke soms zwelt in 
de ziel, heeft niets geweerd. Zij heeft bij mij, daarentegen, 
vaak het pijnlijkst beseffen gescherpt. De vele uren, die ik
KOMEN EN GAAN.	153
aan haar besteedde, hebben maar al to dikwijls mijn daad--
kracht geschaad. Hij tenminste was doortastend. Tot zijn 
gulzigheid, zijn zinnelijkheid toe zouden hem tot geluk hebben 
gestrekt, indien na het slagen en genieten, hem niet een 
onbestemde bezinning den walg had ingegeven en de vrucht 
van zijn kloekmoedig doen had bedorven.
Zelfs zijn wraaklust deed hem groote dingen verrichten.. 
Door de dorpelingen gevreesd en bemind, werd hij door de 
gemeenteregeerders benijd en gehaat. Het was niet moeilijk 
mijn vader op reglementsovertredingen to betrappen en er 
hem grieven van to maken. Het was nog gemakkelijker hem 
in zijn stoffelijke belangen to treffen door hem allerlei bij-
winstjes to onttrekken. Zoo verdiende hij een flinken stuiver 
met een waakzaam oog to slaan op het jachtgoed van een 
stadsnotaris. De gemeenteoverheid achtte het zich tot plicht 
tegen deze corruptie van een wetsdienaar op to komen. Mijn 
moeder, to week gemoed, weende over haar acht kinderen, 
terwijl mijn vader de raadsleden hartsgrondig doch uit de 
hoogte misprees en ongestoord zijn weg ging.
De burgemeester echter zou hem met de intuitie der ver-
bolgen sluwheid beter kwetsen. Hij had immers wraak to 
nemen over een giftig grapje dat booze tongen geheel hadden 
verzonnen: „De sjampetter commandeert bij de vrouw van 
den burgemeester."
Mijn moeder had hem buiten weten van haar man aange-
sproken en hem geklaagd dat haar groot huisgezin niet meer 
recht to houden was zonder bijverdienste. De burgemeester 
ontbood mijn vader en grinnikte in een glimlach
,, Uw vrouw is bij mij komen weenen. Voor anderen weet 
gij altijd raad. 't Is natuurlijk moeilijker U zelf uit den slag 
to trekken .... Wat moeten wij doen voor UT'
Het linkeroog van mijn vader was beginnen trillen, zooals 
altijd wanneer hij peinsde met heftigheid. Zonder een woord 
to spreken had hij den burgemeester verlaten. Toen mijn 
moeder hem zag naderen, rechter en langer dan ooit in zijn 
gespannen pezigheid, en met een zwaai van zijn stok een 
houw grashalmen zag vellen, werd zij wit en zeide ontdaan:
,,Och God! Och God! Och God!"
Hij legde de ongelukkige vrouw op, zijn benoeming tot
154	KOMEN EN GAAN.
veldwachter terug to dragen. Zij weigerde, door snikken en 
weeklagen heen. Hij lachte haar zoo lang uit, ofschoon zelf 
door en door mistroostig, tot zij jammerend ging, met vier 
schreiende kinderen aan haar rokken.
Een maand nadien was mijn vader een ,vrij man" zooals 
hij het heette. Geen mensch in het dorp, die een woord uit 
hem kreeg en de sombere eenzelvigheid begreep waarmede 
hij zich omringde. Men zag hen, den rustigen wandelaar van 
eertij ds, als houthakker en handelaar het omliggende af-
zeulen. Men wist dat ons groot gezin miserie leed en bekloeg 
mijn moeder, zonder er den ,veldwachter" gelijk men hem 
bleef noemen, een verwijt to durven van maken. Men bood 
hem een vaste werkgelegenheid aan. Hij wees ze af:
,, Ik wil mijn eigen meester blijven!"
Mij n broert j e Kamiel viel rond then tij d uit een boom en 
brak zich de ruggegraat. De smart maakte mijn moeder klein 
en hulpeloos. Doch- in de herinnering zie ik nog met bewonde-
ring het mannelijk gelaat van mijn vader, waarop het leed 
en de moed met elkander worstelden. Onder het toeklemmen 
der tanden had hij den kinnebak breed gemaakt. Water zwol 
in zijn oogen. Hij sloot de oogleden. Van onder de wimpers 
braken twee tranen, die hun weg vonden zonder dat een spier 
in zijn gelaat vertrok. Slechts zijn trekken waren hard en 
scherp geworden. Toen hij de oogen weer opende, stonden 
zij diep en glanzend als van een vreemde dronkenschap.
Een uur na de begrafenis van mijn broertje, hakte mijn 
vader reeds hout met de slagbijl. Verbeten droefenis en razernij 
gaven hem een kracht, die met de stilte rond zijn hooge 
gestalte een indrukwekkende atmosfeer schiep.
Hij was alreeds weer bezig met zijn wraak. Een .jaar nadien 
kwam een knecht in huis. De houthandel werd bloeiend. In 
den grond was mijn vader nimmer geldzuchtig. Hij wilde 
nochtans meer en meer. Ik werd twintig en moest to Brussel 
bouwkunde studeeren. Hij eindigde met onder de rijken van 
Hamme to worden geteld. Het ontsnapte mij niet dat hij 
Tangs binnen brandde om met den burgemeester eens of to 
rekenen en hem to zeggen : , Kan ik iets voor U doen ?" Zijn 
wraak was al to volledig om ze nu eindelijk niet eens in een 
confrontatie onder woorden to brengen. Maar was het een
KOMEN EN GAAN.	155
soort van kieschheid of een bij voorbaat doorgronden van 
de zelfvernedering die in deze vreugde zou liggen, vast was 
het dat hij aarzelde om zelf een gelegenheid to zoeken waarbij 
zijn hoogmoed zou jubelen. Een man als hij moest lijden 
onder zijn besluiteloosheid. Hij heroverde slechts zijn rust, 
toen hij zijn wraakgevoel op vrij waardige wijze had kunnen 
luchten. Een afvaardiging van boeren had hem een plaats 
op de verkiezingslijst aangeboden. Met schijnbaren eenvoud 
wees hij het voorstel of
,,Mijn taken nemen mij to veel in beslag."
Hij deelde sigaren rond, schonk wij n en dronk zich then 
dag zoo opgewekt, dat mijn moeder van verteedering weende. 
De afvaardiging vertrok dronken, al jammerend dat zoo'n 
man aan het hoofd der gemeente had moeten staan.
Hij nochtans knikte neen. Kort daarop begon hij zich op 
den dood voor to bereiden met een aanvaarding, die mij van 
zoo'n man der daad verwonderde. Hij deed zijn eigen kist 
timmeren uit een ouden eik en stierf met een helderheid van 
geest, waarin hij woorden sprak, die mij niet meer verlaten
,,Heb ik iets in mijn leven gedaan? Ja? Zegt gij ja? Uw 
broers en zusters zouden zonder mij ook groot zijn geworden. 
Ik weet niet wat dat is bij mij. Maar er zit in mijn hoofd 
zooiets als een gedachte dat ik mij veel moeite heb gegeven 
voor niets. Zwijg mij van ons beetje geld. Voor u gezevenen 
is het bijkans niets. Ik heb orde gehouden in de gemeente, 
onder U allen. Ik vraag mij nu al waarom? Ik heb precies 
mijn tijd verloren. Ik was niet geleerd. Er is iets dat ik niet 
heb geweten. Maar wat ? Ik ben een groote moei-al geweest 
en in den grond heb ik mij niets van de wereld aangetrokken. 
't Is zot natuurlijk: maar ik ben maar wijs geweest als ik 
zat was. En nu ik de pijp aan Marten ga geven, is het weer 
precies alsof ik zat werd. Verstaat gij dat? Ha, zat zijn, zat 
zijn ! .... Een zatterik weet er meer van. Kom, laat ons samen 
een kruis maken."
..	..	..	..	..	..	..	..	..	..	..	..	..	..
Eigenl ij k valt het niet to verwonderen dat mijn vrouw en 
ik het niet eens zijn over de schoone figuur van mijn vader. 
Zij spreekt mij niet tegen wanneer ik met vuur sommige 
trekken van hem doe u-itkomen. Zij zwijgt eenvoudig. Doch
156	KOMEN EN GAAN.
ik vergis mij niet over de schakeeringen van haar zwijgen. 
Wanneer zij niet met een of andere afleiding van huiselijken 
aard blijk geeft van onaandachtigheid, dan kan ik in haar 
mondhoeken de plooi zien glimlachen waaraan ik duidelijk 
haar afkeuring herken. Zijn autoritair karakter, met een 
overgevoeligheid als keerzijde, zijn hoogmoed, gestoffeerd met 
het besef van zijn beperktheid, zijn zinnelijkheid die in waig 
oversloeg, zijn wraaklust met een hang naar waardigheid, 
zijn levenslust en daadvaardigheid die culmineerden in een 
gevoel van nutteloosheid, dat alles wijkt to veel of van de 
middelmatigheid waarin zij zichzelf spiegelt. Alsof men niet 
des to meer mensch was, naar er meer ruimte ligt tusschen 
de tegenstrijdige krachten van geest en hart, lichaam en ziel.
Gelijk mijn vrouw tegenover de gedachtenis van mijn 
vader staat, zou zij wellicht ook staan tegenover mij, indien 
iemand aan haar zijde haar den zin van mijn doen en laten 
deed opmerken en overwegen. Doch zij ziet mij maar ter-
nauwernood meer. De tijd is voorbij, dat de liefde mijn 
deugden scherpte. Hoezeer ik ook op mijn vader gelijke, er 
ontbreekt mij het deel der volharding in de daadkracht, dat 
de zelfontleding heeft opgeslorpt. Nochtans zooals hij loop 
ik de streek of en weet mij van veel sympathie omringd. 
Onze boeren hebben een fietsclub: ik rijd met hen naar de 
verre gehuchten, draag als zij een groene pet en papieren 
rozen en tracteer in de herbergen. Nooit heb ik een paard 
bezeten. Een goedgezellige pachter leent mij een van zijn 
zware Brabantsche hengsten, wanneer de Vereeniging van 
Sint Maarten, achter de hoornblazers, door onze hooge olmen-
dreven haar omgangen leidt. Ik sta aan het hoofd van het 
weldadigheidsbureel, ben bestuurslid van de muziekver-
eeniging Sinte-Cecilia, behoor tot de jury van onze vrij groote 
jaarmarkt.
De gemeene man stelt mijn omgang des to meer op prijs

wanneer ik op zijn penskermissen met hem worsten en


karbonaden eet -- daar hij weet dat ik ook aanzit bij de


notabelen, zoowel bij den dokter als bij den notaris en dat


ik ontvangen word op het kasteel, waar ik een zijvleugel


heb verbouwd en de vijvers heb ontworpen. Hij noemt mij


een gelukkig heer, die alle groote bouwwerken uit het om-
KOMEN EN GAAN.	157
liggende uit to voeren krijgt. Hij vertelt met fierheid dat de 
onderpastoor, die mijn vriend is, Latijn spreekt met mij.
En inderdaad, mijn leven is gevuld. Ik voel in mij een 
drang en een drift, die zelden zijn verzadigd en altijd weer 
hongeren. Met duizend wortelen ben ik aan alle vreugden 
gehecht. In geen enkel hart van deze streek groeide er een 
lust, die 'k niet verlangend heb gehuwd. Mijn armen omsioten 
reeds ontelbare gestalten. Gedronken heb ik en genoten.
Doch zal ik wel tot het einde toe opnieuw kunnen be-
ginnen? De geneuchten die voorbij zijn wegen soms zwaar 
op een ziel. Daar is alreeds mijn huisgezin, waarvan ik blijk-
baar den rijkdom heb uitgeput. En ik vrees, niet zonder 
beklag over mijn vrouw, dat zij hem niet meer vermag to 
vernieuwen.

II.

Een tante van mijn vrouw heeft zich destijds uit de familie 
gesloten door haar huwelijk met een student, die misloopen 
heette omdat hij zijn studies had afgebroken. Hij was aan 
een dagblad gegaan, met de vooropgezette bedoeling bij de 
eerste gelegenheid een politieke rol to spelen. Haar vader 
hield er nog patriarkale opvattingen op na : hij noemde hem 
een ,gelukzoeker", wat een veto tegen haar huwelijk be-
teekende.
,,Er is maar een weg om er in de wereld to komen: die van 
de volharding in het werk. Uw student begint met een desertie. 
Het einde zal zijn: ellende."
Onze hartstochtelijke tante was een-en-twintig en trouwde 
zonder ouderlijke toestemming. Ik zelf was toen nog niet in 
aanraking gekomen met haar nicht Claudia, die denzelfden 
leeftijd heeft. Vier jaar later, toen wij verloofd waren, drong 
nog het schandaal van dat huwelij k tot mij door, want in 
de familie van mijn vrouw vergeeft men niet licht dat gevoels-
impulsies het winnen van redelijk overleg. Tante Emma 
werd tehuis niet meer ontvangen. Haar veel oudere zusters, 
uit een eerste bed, stelden geen belang in het eigenzinnig 
kind, dat to zamen met haar eigen kinderen was geboren. 
En aldus was zij bijna vergeten geraakt.
158	KOMEN EN GAAN.
Het lot heeft echter ironische wisselingen. De ,geluk-
zoeker" deed eenige wispelturige sprongen: van de krant in 
een ministerie, van het ministerie in het parlement, van het 
parlement opnieuw in het ministerie, dat van Kolonien, waar 
hij thans de jongste directeur is. Het - duurde lang eer de 
familie zich de kleine Emma herinnerde, maar niet zoodra 
was haar echtgenoot tot zijn decoratieven post bevorderd, 
of zij draaide op eerbare wijze bij. De verzoening was pas 
geschied toen Emma's echtgenoot met zijn minister de kolo-
niale toestanden ter plaatse bestudeeren moest en voor zes 
maanden naar Congo vertrok. Wat bij deze afreis tusschen 
Emma en haar man is voorgevallen is mij onbekend. Wel weet 
ik dat zij haar vader heeft gevraagd of zij voor goed met haar 
vijfjarig zoontje mocht naar huis terugkeeren, wiji zij haar 
man wilde verlaten. Dat zij tegen ieders raad in een eerste 
maal had gelijk gehad was een smaad, die de oude man weder 
beleefde. Nu zij wilde scheiden van iemand, die zijn weg 
had gemaakt en zich gerehabiliteerd, was het alsof zij 
opnieuw een valstrik aan zijn vaderlijke wijsheid legde. 
Hetzij vreeze zich opnieuw to vergissen, hetzij aartsvaderlijke 
eenvoud, hij antwoordde met een zinsnede
,,Men verlaat den vader niet van zijn kind."
Het is dan dat zij zich met een brief tot Claudia heeft ge-
richt. Mijn vrouw heeft mij het schrijven overgereikt. Ik heb 
er met de grootste belangstelling ontgoochelde zinnen uit 
gelezen als deze: ,Mijn man is weg. Er is een steen van mijn 
hart. Niet meer aan zijn zijde zijn is al wat ik nog kan vragen. 
Als ik over zes maanden weer moet begraven zijn onder 
zijn dak, wil ik even goed nu vaarwel zeggen aan het leven." 
Verder beriep zij zich op Claudia's oude vriendschap, om 
bij ons tijdelijk to komen inwonen. Zij schreef daaromtrent 
vrij vaag, bepaalde niet hoelang zij hoopte bij ons to blijven 
en wat haar verdere plannen zouden zijn. Maar ik moet be-
kennen dat die onbeslistheid mij niet onaangenaam was. Dat 
beetje mysterie, ook over de oorzaken van haar scheidings-
besluit, boeide mij zelfs en het sceptisch schouderophalen, 
waaronder ik Claudia den brief teruggaf, vertolkte mijn ware 
gedachte niet. Ik bespiedde zorgvuldig met een schuinen 
blik het aangezicht van mijn vrouw:
KOMEN EN GAAN.	159
,,Zij heeft ongelijk natuurlijk," begon zij zelf. „Van haar 
man weggaan? En haar kind? Kijk, we kunnen haar wel 
helpen, maar we hebben slechts twee kinderbedden."
,,Dat niet alleen," speelde ik met een beetje boosaardigheid 
den weerbarstige.
Ik houd van alles wat den sleur van alle dagen onderbreekt. 
Mijn vrouw daarentegen heeft steeds veel moeite om uit haar 
geslotenheid en godzalige roerloosheid to treden. Zet zij den 
voet op de wereld dan is zij lijk de slaper die wakker schietend, 
kribbig nog, zich haastig afvraagt: Wat is er niet in orde? 
Elk vreemd bezoek doet haar twintig kleinigheden ontdekken, 
die zij het belang geeft van groote hinderpalen. Het beste 
middel om haar overdrijvingen tegen to gaan is nog op het 
stuk der bezwaren op to bieden.
„brie kinderen die 't huis overhoop zetten, drie in plaats 
van twee. Vormelijkheid aan tafel. Gij zijt niet gespraakzaam. 
Wie anders zal uw ongelukkige tante moeten onderhouden 
dan ik? En dat ware het minste. Maar hebt gij lust de familie 
tegen ons op to zetten, grootvader onder andere? Ik zie niets 
dan moeilij kheden tegemoet."
Zij sprak mij niet tegen en liet zich zelfs een verveeld 
,,'t Is waar" ontvallen. Ik zag in haar blik dat zij neigde 
om in een worp den last der bezwaren van zich of to werpen. 
Derhalve vermenigvuldigde ik mijn opmerkingen:
,,Overigens verwondert het mij dat gij die scheiding zoudt-
bevorderen ...."
,,Integendeel," onderbrak zij mij kort. ,Wij moeten haar 
toch helpen!"
,,Welhoe?"... .
Zij vergenoegde zich met als antwoord den vinger to leggen 
op dezen passus in den brief: ,Ik kan mij niet meer schikken 
in het echtleven en weet niet waar er voor mij een weg is. 
Bij U tenminste zou ik verademen. Gij zoudt mij spreken 
van God en, mij dunkt, dat ik het mij zou laten welgevallen."
,,En dan Claudia?" vroeg ik, alsof ik niet begreep.
,,Gij ziet wel dat zij niet meer vijandig staat tegenover 
den godsdienst."
,,Wat beteekent zoo iets?"
,,En als zij zich bekeerde? Als onderpastoor Berrewats
-160	KOMEN EN GAAN.
invloed kreeg op haar? Misschien kan haar ook het voorbeeld 
van een katholiek gezin heilzaam zijn. In elk geval is de naam 
Gods onder haar pen gekomen. Zij heeft ons noodig. Zullen 
wij ze laten overkomen?"
Alsof ik met tegenzin mijn eigen voorkeur onderdrukte 
heb ik toegegeven. Derwijze kon ik mijn vrouw de verantwoor-
,,delijkheid laten voor een bezoek dat mij als nieuwigheid in 
cons dorpsleven aangenaam is en mij door zijn atmosfeer van 
fongelukkig huwelijks-ervaren belangstelling inboezemt. Zie-
'hier dus tante Emma en haar zoontje Herman in ons landhuis 
;onder dak.
Ik had haar verwacht als een terneergeslagen vrouw, be-
zweken onder de plagerijen en vervolgingen van een hard-
vochtig man, die een goed deel van haar veerkracht had 
gefnuikt. Als ik mij genoegen voorstelde van haar bezoek, 
dan was het niet haar to moeten opbeuren. Dit vooruitzicht 
was wel het minst aangename van de nieuwigheid die zij 
in ons gezin zou brengen, want troostersdeugden liggen weinig 
in mijn natuur en ik bezit geen enkele gave van ziekenver-
pleger, laat staan van zielezalver. Ik had mij dan ook voor-
.genomen slechts weinig van mijn belangstelling to laten 
blij ken en mij vrij ver op afstand to houden.
Ik had mij echter vergist. Ik had het goed gevonden bij 
.haar aankomst afwezig to zijn. Toen ik haar voor de eerste 
maal ontmoette, had zij reeds gelegenheid gevonden om zich 
bij ons in to richten alsof zij nooit meer zou heengaan. Zij 
kwam van haar kamer. Zonder dat een trek van haar aange-
zicht bewoog, begroette zij mij met een vluchtigen handdruk 
onder het noemen van mijn voornaam, de familiebetrek-
king scheen haar een uitdrukkelijke voorstelling overbodig to 
maken. Met een beslistheid die mij verraste trad zij, vbor 
.ik iets had kunnen zeggen, op Claudia toe, omhelsde haar 
en sprak
,, Het is hier een prachtige omgeving."
Zij werd onmiddellijk gewaar dat ik haar met verwondering 
,gadesloeg. Gereed om to vertrekken, had ik een bouwplan 
in de hand. Ik ging het neerleggen, toen zij mij weerhield
„Het zou mij waarachtig spijten moest ge uw werk om mij 
later wachten. Ik had het liefst van al dat gij naar mij niet
KOMEN EN GAAN.	161
omzaagt en uw leefwijze niet veranderde. Ik vrees dat gij 
nog last genoeg met mij zult hebben."
Zij sprak eenvoudig, zonder de coquetterie die op een tegen-
spraak zint. Het beviel mij, dat zij zich niet diep ongelukkig 
voordeed. En misschien om haar to behagen, wilde ik haar 
voldoening geven. Ik kuste Claudia over mijzelf een beetje 
verwonderd, want ik doe het slechts zelden wanneer ik het 
huis verlaat.
Al fietsende dacht ik : ,Is dit de vrouw die niet weet waar 
er voor haar een weg is?" Ik riep mij weer haar figuur voor 
den geest en peinsde : „Zij is mooi in haar waardigheid. Zij 
gelijkt op een voorbarig ernstig schoolmeisje met verlof." 
In geen geval zag zij er uit als een gehuwde vrouw, die uit 
smartelijke overspanning den strijd met haar echtgenoot en 
haar familie aanbond. Tevergeefs zocht ik of niets in haar 
beheersching een uiterste inspanning verried om het verdriet 
terug to drijven, maar ik herinnerde mij niets in haar stem 
dan een eerlijke zekerheid.
Onwillekeurig vergeleek ik de wijze waarop zij zich in den 
tegenslag gedroeg bij Claudia's natuurlijke klaagzucht over 
,onbelangrijke tegenvallertjes. Een kleine verbittering tegen 
mijn vrouw rees in mij op. Doch spoedig week zij voor een 
gevoel van welbehagen. Ik beloof de ni ij tehuis het schouwspel 
van een vrouw met weerstandsvermogen. Ik kwam terug 
,op mijn besluit van mij op afstand to houden en wilde niet 
ingaan op de gedachte dat mijn belangstelling in omgekeerde 
verhouding stond tot tante Emma's verslagen zijn.
Den zelfden avond en de volgende dagen kwam ik vroeg 
naar huffs, zonder mij bij vrienden en herbergkameraden op 
to houden, zooals ik anders wel vaak doe. Ik vond tante 
Emma zich inspannende om mijn vrouw to doen vergeten, 
dat er twee personen meer waren in het gezin. Blijkbaar gaf 
zij zich rekenschap van Claudia's knorzucht en meende zij 
dat iets in haar humeur viel goed to maken. Zij gedroeg zich 
lief en gedienstig, trachtte haar voor to zijn met tal van kleine 
toebereidselen voor het avondeten. De vaardigheid van hun 
vier handen schiep een bedrijvigheid, die de atmosfeer van 
de woonkamer veraangenaamde. Dat mijn vrouw er of en 
toe een bezorgd gezicht bij zette scheen mij des to meer
1926 IV	11
162	KOMEN EN GAAN.
misplaatst. De voorkomendheid van tante Emma en Claudia's 
ernst kwamen mij voor als een vreemde verwisseling van de 
rollen, die mij boos tegen mijn vrouw zou hebben gestemd, 
indien ik niet hartgrondig had gewenscht liever een gemak-
kelijker samengaan to bevorderen.
Ik trok mij daarom de kinderen_ aan. Jan is vier jaar oud, 
Suus vijf, hun neefje Herman ternauwernood iets ouder. 
Lastige leeftijd, waarop de eene precies het speelgoed wil 
dat de andere ter hand neemt, geschreeuw en tranen stelt 
tegenover geroep en waterlanders, zoo niet vuistslagen en 
stampen. De meeste herrie kwam van-dit volkje, dat slechts 
voor enkele stonden door tante Emma's raadgevingen of 
Claudia's donkere blikken werd in bedwang gehouden. Het 
eenvoudigste leek mij hun spelletjes to ordenen door er 
zelf deel aan to nemen. Er was een tijdlang kraaiende 
kindervreugde in huis. Het aangezicht van mijn vrouw werd 
milder en zelfs stralend. Ik meende to zien, aan een glimlach 
van tante Emma, dat zij mijn bedoeling had begrepen. 
Ik gooide haar een bal toe en wilde haar in het spel be-
trekken. Zij ging echter op mijn tactiek niet in en gaf 
hem ernstig aan de kinderen. Ik verdubbelde in speelschheid.. 
Ik stoeide zoo heftig met hen over het tapijt dat Emma en 
Claudia, toen zij elkaar aanzagen, een glimlach niet konden 
onderdrukken. Er was een eerste laag ijs gesmolten. Tante. 
Emma bedankte mij met een blik. Ik maakte een klein, 
afwijzend gebaar. Deze woordelooze ruggespraak scheen mij 
het begin toe van een verstandhouding, die mij overdreven 
veel genoegen deed.
De geringste geheimenis tusschen een vrouw en een man 
geeft hun een neiging naar afzondering en is hen een reden 
om een verdere vertrouwelijkheid to scheppen. Zoo tenminste 
ging het mij. Ik was verlangend om uit tante Emma's mond 
de peripetieen uit haar leven van gehuwde vrouw to vernemen.. 
Nochtans vermeed ik zorgvuldig ieder woord dat, in het. 
bijzijn van Claudia, de scheiding ter sprake kon brengen. 
C ewis, er was bij mij een natuurlijke kieschheid, die mij 
weerhield to zinspelen op gemoedsproblemen waarover tante 
Emma zelf het stilzwijgen bewaarde. Maar meer nog onder-
drukte ik mijn weetgierigheid omdat ik wel wist dat een hart
KOMEN EN GAAN.	163
zich slechts ten voile opent van mensch tot mensch. Ik ver-
trouwde er op dat ik, mits den tijd of to wachten na denwelke 
ik op natuurlijke wijze met tante Emma alleen zou kunnen 
zijn, confidenties zou ontvangen, die de aanwezigheid van 
Claudia zou hebben beperkt tot een dood relaas van beiten, 
zonder de diepe rechtschapenheid der gedachten en gevoelens 
welke alleen inzicht geven in een ziel.
Aivorens dus deze gebieden der verzwegen realiteit to 
betreden, spande ik mij in om in huis de levendigheid to 
onderhouden, die vriendelijke banden legt en voorkomt dat 
iedereen op eigen hand gaat peinzen of in verveling vervalt. 
Ik bracht er Claudia toe, die dank zij tante Emma nu de 
handen al eens vrij kreeg, weer het klavier to openen. Zij 
speelde, met afwisselende vlagen van vreugde en kribbigheid, 
wijl haar arme vingers zoo stijf waren geworden. Ik over-
stemde haar met de bewering dat het goud van mijn keel in 
lood was verkeerd en dat ik niettemin zingen zou. En wat in 
maanden niet meer was gebeurd, deed zich weer voor; ik 
zong begeleid door Claudia. Tante Emma onderwiji wist goed 
haar indrukken to verbergen. Ten hoogste kwam rond haar 
mond een trek, die eer bitter dan droevig was.
Zienderwijze werden wij kameraden, die aan elkander het 
oppervlakkig plezier beleefden, dat op den zelfkant van onze 
gewoonten en zorgen lag en dat het velletje zilverpapier was 
dat vooralsnog niemand onder ons van het eigen wezen zou 
nemen. Ik zelf vermeed zorgvuldig thans aan dit luttele 
laagje to raken en putte uit onzen omgang een behagen dat 
mij binnenshuize deed blijven zooveel als mijn dagtaak het 
mij toeliet. Ik genoot van deze intimiteit, die mij Claudia 
minder streng maakte en tante Emma deed rijpen voor de 
overgave van het vertrouwen welke ik nastreefde.
Ik kon er mij eerst goed rekenschap van geven toen na 
een vijftal dagen mijn vriend, de onderpastoor Berrewats, 
als naar gewoonte zijn donderdagavond bij ons zou komen 
doorbrengen. Te oordeelen naar den milden toon, waarop 
Claudia tante Emma op zijn bezoek voorbereidde, begreep 
ik dat zij van hem een oplossing van het scheidingsprobleem 
verwachtte, --- hetwelk zij evenwel zelf niet aanroerde. Ik, 
van mijn kant, zag niet met het gewone genoegen zijn ge-
164	KOMEN EN GAAN.
zelschap tegemoet. Bijna ging ik hem beschouwen als een 
ongewenschten bezoeker die den geheimzinnigen groei der 
bekoring, zoo niet kwam breken, dan toch gedurende een 
avond in den weg zou staan. In den grond was ik ook over 
mijzelf mistevreden, omdat ik een oude vriendschap zoo licht 
als ongelegen kon beschouwen.
Om de waarheid to zeggen, vond ik hem, nu ik hem aan 
een vrouw zou moeten voorstellen, bijna to zorgzaam over 
zijn persoon. Hij draagt zijn soutane met een iets of wat to 
losse sierlijkheid. Ik zeg niet dat hij zich inspant om een hem 
eigen hoofschheid van taal, een rustigheid en voornaamheid 
van toon en gebaar ten toon to spreiden, maar zeker is het 
dat de glimlach, die hem nooit verlaat, een veroverd bezit is, 
want ik weet to goed dat in gemoede een ingeboren ernst 
hem misschien to veel bewerkt. Zoo vestigt hij wellicht wat 
zeer de aandacht op zijn uiterlijkheid, terwiji hij slechts 
weinig bloot geeft van een innerlijken rijkdom. Niemand is 
bescheidener dan hij over het eigen gemoed. Het is alsof hij 
het mistrouwde. Ik heb altijd kunnen vaststellen dat hij de 
gaven des geestes een zekeren voorrang gaf op die des harten, 
waar het op hun ontwikkeling aankwam. En nochtans, van 
nature uit is hij zoo gevoelig, dat ik eenige vooropgezetheid 
vermoed in zijn ijver om zijn gemoedsbewegingen to onder-
drukken en zich een beetje dor voor to doen. Of is dat het 
gevolg van zijn studie? Hij heeft aan de universiteit to Leuven 
den titel van doctor in de Oostersche talen behaald. Voor-
zeker zou hij een belangwekkender post bekleeden dan die 
in onze gemeente, indien hij zich, terwille van zijn studie, 
niet door een oom, die kanunnik is, dicht bij de Brusselsche 
bibliotheken in een schuiloord had doen plaatsen.
Hij kwam en was onmiddellijk innemend. Hij weigerde 
zijn zware sigaren to rooken en liet zich overhalen een cigaret 
aan to steken. Vaak raken wij in gewichtige gesprekken van 
metaphysieken en godsdienstigen aard verwikkeld. Thans 
voerde hij bescheiden en, met gemak het gesprek over de 
gebruiken van onze boeren. Hij was onderhoudend op zijn 
rustige wijze en ik was er zinneloos op belust om met hem in 
geestigheid to wedijveren. Ik bood hem slechts de gelegenheid 
om van zijn voorname wellevendheid blijk to geven, terwiji,
KOMEN EN GAAN.	165
dien avond precies, de opgewektheid mij niet afging.
Ik was verre van tevreden to zijn toen hij, nochtans vrij 
vroeg, afscheid nam. Ik meende to zien, dat Claudia in haar 
verwachting licht was teleurgesteld wijl zijn bezoek zoo luchtig 
over ons aller diepere bezorgheid was heengeschoven. Er 
kwam echter een vonk van vreugde in haar oogen toen 
tante Emma naderhand, op mijn verzoek, haar indruk gaf 
over mijn vriend:
,, Een pastoor is voor mij nooit een mensch geweest, waar-
mee ik gewoon kan omgaan. Als kind stelde ik hem mij 
nooit anders voor dan in zijn goddelijke bediening. Later.. 
(zij aarzelde even, wijl zij op het verlies van haar geloof moest 
doelen) later dacht ik aan een automaat, pardon Claudia. . 
die buiten het leven beweegt. Deze geestelijke rookt een 
cigaret en het gaat hem goed af. Hij vertelt boeiend. Hij 
lacht aardig en is spiritueel. Het is precies geen pastoor. 
Zonder soutane ware het gewoon een mensch, een bekoorlijk 
man."
,,Gij zult hem door en door leeren kennen : hij is meer dan 
een gewoon mensch," zeide Claudia, en zich tot mij wendende 
,,nietwaar, Karel?"
Zij had een van mijn eigen oordeelen over mijn vriend 
uitgedrukt, en nochtans was het mij niet welgevallig dien lof 
to moeten beamen. Ik forceerde eenigszins de maat en zeide 
op een toon, die vrij van elke dubbelzinnigheid wilde zijn:
,,Hij is een heilige. Zijn wereldsch gedrag staat hem goed. 
Zijn ware natuur is echter los to zijn van deze wereld."
,,Zoo?" sprak tante Emma, en ik onderscheidde in dat 
eene woord een niet meer volgen van de ongeloovige en het 
was mij een reden om zijn hoedanigheden van geestelijke 
nader to roemen. Ik was redeloos overtuigd dat ik hem 
grootmoedig loven moest, wilde ik niet in zijn schaduw staan. 
Bovendien had ik de geheime behoefte mij vooraan to be-
vinden in haar aandacht.
Toen wij to ruste gingen, was ik geenszins overtuigd in mijn 
bedoeling to zijn geslaagd, zoodat ik ternauwernood het 
greintje bitterheid kon onderdrukken dat tegen Claudia in 
mijn hart rees.
,,Mij dunkt dat Emma ons een woord uitleg verschuldigd
166	KOMEN EN GAAN.
is over het conflict met haar man dat haar hier heeft ge-
bracht," zeide ik tot Claudia alsof ik er haar een verwijt van 
maakte dat tante Emma het stilzwijgen bewaarde.
Claudia peinsde en vroeg
,,Wat bedoelt ge?"
,,Wel ja. Wij maken het haar hier aangenaam. Wij doen 
alsof er niets abnormaals in haar toestand was. Daar net nog 
met Berrewats hebben wij ons gedragen alsof hij nooit moest 
weten dat zij op een echtscheiding aanstuurt. Dat wordt ten 
slotte een flauwe geschiedenis."
,,Ik begrijp niet waarom gij den toon verheffen moet. Wat 
wilt gij eigenlijk?"
Claudia's kalme vraag liet mij beter het onbestemde van 
mijn misnoegen erkennen. Door een moedwillige inspanning 
slaagde ik erin haar een bepaald verwijt to maken:
,,Gij zoudt Berrewats op Emma's godsdienstig gevoel doen 
werken. Gij last nochtans alles zijn loop gaan alsof nooit iets 
meer in ons vriendelijk onder-onsje moest veranderen."
,,Kon ik dat nu reeds doen?"
,,Neen, er moet altijd langs de kwestie weg worden ge-
babbeld."
,,coed: ik zal met Berrewats spreken."
Ik wilde opstuiven, doch Claudia stelde haar avondgebed 
tusschen ons beiden. In mij zelf erkende ik de onbillijkheid 
van mijn humeur en het onredelijke van mijn opwerpingen. 
Ik zag klaar in mij zelf en wist dat ik door mijn opmerkingen 
heen, er toe komen wilde Berrewats onmiddellijk op zijn plan 
van geestelijke to plaatsen. Ik was ongeduldig om zelf in 
tante Emma's vertrouwen to treden. Ik besloot daartoe den 
volgenden dag een poging to doen. Deze beslissing stemde 
mij beter. Ik zou zelfs tevreden inslapen, omdat ik van alle 
verder zelfonderzoek had afgezien. In den grond wilde ik 
niet meer klaar zien in de stille gisting die in mij was begonnen. 
Een zoete verdooving lag over mijn geweten.
Den volgenden ochtend stelde ik aan het ontbijt voor 
samen een wandeling naar de Duivelsschuur to ondernemen, 
waarvan ik reeds de bouwkundige schoonheid had geprezen. 
Claudia bracht er tegen in, dat de kinderen niet zoo ver 
konden loopen en het middageten niet op tijd zou gereed
KOMEN EN GAAN.	167
zijn. Na een tijdje over en weer gepraat, werd besloten dat 
tante Emma en ik alleen zouden gaan.
Wij liepen naast elkaar. Tante Emma had een onaan-
dachtigen blik gewend op de olmen in het dal, die door den 
zomer waren gespaard gebleven en nog groen stonden in den 
reeds vorderenden herfst. Er scheen wat zon, die in den 
morgen niet veel kracht meer had. Een lichte tocht, waarin 
men de koelte der komende dagen kon voorvoelen, voerde 
den geur rond der aarde, die de boeren versch omploegden.
Opgewekt als ik was, beyond ik dat mijn waarnemingen 
in deze gekende atmosfeer f risscher waren dan ooit en dat 
het seizoen mij jonger scheen dan het werkelij k het geval 
was. Op tante Emma's gelaat las ik echter een onverschillig-
heid voor het nieuwe landschap, die mij ten zeerste verwon-
derde na hetgeen zij over de omgeving aan Claudia had 
gezegd.
Ik vroeg haar hoe zij het stelde bij ons. Zij antwoordde:
,, ij zijt goed voor mij. Ik stel het op prijs dat gij U zoo 
veel moeite geeft om het mij aangenaam to maken. Gij doet 
meer voor mij dan ik heb gevraagd en dan noodig is."
Ik sprak haar tegen, doch zij reageerde niet. Zij stapte 
naast mij alsof het haar onverschillig was, waar ik haar 
brengen zou. Het was dezelfde vrouw niet meer, die thuis 
aan de kinderspelen had deelgenomen en zoo moedig in 
gezelschap voorkwam. Ik begreep dat ik haar vertrouwen 
slechts winnen zou door de grootste oprechtheid en drukte 
haar mijn verwondering uit over haar dualiteit.
Zij had een moeden glimlach
,,Claudia is niet een vrouw aan wie gij U zwak kunt toonen. 
Zij is zelf to kloek van gemoed om iemands zwakheid niet 
to doen wij ken."
,,0!" wedervoer ik met een ongeloovig gebaar der hand. 
,, Laten wij niet spreken van Claudia's kloekmoedigheid."
Zij trachtte aandachtig to lezen op mijn aangezicht.
,,Waarom niet? Ik verzeker U dat ik mij bij Claudia opricht 
zooveel als ik nog kan. Zij inspireert haar eigen geestes-
verheffing."
Er beving mij een lust om smalend een van de kleine 
jammeringen van mijn vrouw aan to halen, ,er groeit niets
168	KOMEN EN GAAN.
dan onkruid in dezen hof," doch mijn geest wilde vooruit 
en ik verlangde om over onszelf to spreken 
,,Wat inspireer Ik U dan wel?"
,,G ij ? Weet ik het? Ik ben ongedwongen met U. Ik word 
van uwentwege een sympathie gewaar, die aan een vrouw 
niet licht ontsnapt. Zij ontslaat mij van tegenover U een 
houding aan to nemen."
„Ik dank U," zeide ik gevleid. „En als gij U geen houding 
geeft?"... .
,,0, mijn vriend, waartoe kan het dienen een dood hart om 
to keeren ?"
Zij had op ontmoedigden toon gesproken, maar het ver-
slagen zijn dat er uit bleek ontroerde mij minder dan de 
gedachte dat zij zoo vertrouwelijk op mijn sympathie inging. 
Ik voelde mij tevreden, alsof ik van haar hopelooze lijdzaam-
heid geen last kon ondervinden. Haar teneergedrukt to weten 
en tevens behendig genoeg om zich in het bijzijn van mijn 
vrouw een goed voorkomen to geven deed mij in haar een 
vrouwelijke plooibaarheid vinden, die mij bekoorde. In den 
grond kon ik mij ontslagen achten van daartegenover Claudia's 
armoede to stellen, haar intuitieloosheid en preutelende 
stijfheid, om een geestelij k overhellen naar Emma to recht-
vaardigen: ik ontgaf mij niet langer dat mijn dubbelzinnigheid 
een lust naar avonturen dekte.
Verre van in de moedeloosheid van tante Emma to deelen, 
stroomde door mijn leden een warme kracht, die mij opgewekt 
maakte en mij het vertrouwen schonk dat ik haar in een 
blijder gemoedstoestand zou medevoeren. Ik zeide haar dat 
zij nog to jong was om lang vrede to nemen met droefgeestig 
sluimeren en dat een hart altijd opnieuw tot het leven en zijn 
vreugde werd herboren. Ik hoorde mij spreken met een lyrisme 
waarin diep medegevoel noch belangelooze toewijding waren 
gemengd. Speelsch voelde ik mij alleen, en de uitzichten die 
ik haar opende waren als vriendelijke beloften aan mij zelf.
Zij antwoordde niet en bezag mij met de ongeloovigheid 
en het beetje misprijzen, dat een pril enthousiasme aan ont-
goochelden inboezemt. Ik werd er slechts overmoediger door 
en, misschien, uitdagend:
,,Een mensch volhardt niet in de dingen die hem onge-
KOMEN EN GAAN.	169
lukkig maken. Wie weet hoe gauw gij aan de scheiding 
verzaakt ?"
Wij hadden reeds een gansch eind gezwegen, alvorens ik 
opmerkte dat zij weende. Dat had ik niet gewild. Ik zeide 
voorzichtig
,,Excuseer mij als ik pijnlijke zaken voor U heb aange-
raakt."
Zij maakte een teeken met het hoofd, dat ik geen schuld 
had. Ik voelde mij des to ongemakkelijker in mijn rol van 
voorbarig jubelenden vriend. Er knalden eenige rappe 
schoten van nabije jagers. Een adertje zon dreef op den 
kruitdamp. G edesorienteerd tusschen mijn eigenliefde en 
een rijzenden eerbied voor Emma's tranen, durfde ik er 
haar niet opmerkzaam op maken.
,,Gij zijt zonder ongeduld," sprak zij na een lange poos, 
gedurende dewelke zij zich had hervat. ,Dat vergemakkelijkt 
nog het meest het spreken. Neen, ik zal aan de scheiding niet 
verzaken. Gij zult begrijpen waarom. Mijn man is korten 
tijd directeur bij Kolonien geworden, dat weet gij. Hoe hij 
het geworden is, dat niet: intrigen, leugens en lafheid, to 
lang om to melden. Zijns gelijken zouden U gevallen van 
verraad vertellen, zijn ondergeschikten van tirannie. Dat 
alles zou een vrouw wellicht willen weten noch zien... .
Het is voor zijn bevordering noodig geweest dat de echt-
genoote van een directeur-generaal hem beviel. Zij is hem 
bevallen. Het is noodig geweest voor zijn avonturen met 
andere vrouwen, tot typistjes toe, dat ik buiten zijn wereld 
bleef. Hij heeft er mij buiten gehouden. Van mijn familie 
afgesneden, ben ik door hem aan mij zelf overgelaten. Ver-
beeld U goed, wat dat beteekent?
Claudia zal U zeggen hoe ik als meisje een opgewekte bak-
visch was: los, ondernemend, levenslustig. Als jonge vrouw 
was ik vol vuur en kracht. Ik hield van beweging en hande-
ling. Kort voor de geboorte van Herman begon de stilte 
rond mij. Ik had zoogezegd mijn kind om mijn eenzaamheid 
to vullen. En dat is niet meer veranderd. Stelt gij U dat 
voor?"
Te verveeld om op haar vraag to antwoorden, probeerde 
ik to vergoelijken:
170	KOMEN EN GAAN.
,,De mannen begaan soms van die vergissingen. Ze komen 
er ook vaak op terug."
„Vergissing? Neen, zelfzucht. Bij hem groeit ze met den 
dag. Terwij 1 ik mij voelde roesten, zag ik hem werken, werken 
zonder mate. Niets mocht hem ontsnappen. Hij mobiliseerde 
rond zich een halve wereld, snoerde hier een mond toe met 
een dreigenis, won daar een hulp met een belofte, draaide 
elders in het raderwerk iemand die lijdzaam moest mee-
wentelen om niet to worden vermorzeld. Mij kende hij niet 
meer."
„Zijt gij zeker dat al zijn inspanning to uwer intentie niet 
was?" waagde ik op to werpen.
Zij beproefde to glimlachen, maar haar bitterheid deed 
haar mondhoeken trillen.
,,Gij denkt dat ik hem leelijk maak uit spijt? Neen, ik heb 
den tijd gehad om zijn geweten to worden. De kieskeurig-
heden, die hij uit zijn hart had geworpen, nam ik in mijn 
eenzaamheid op. Ik kreeg afschuw voor zijn grenzelooze 
eerzucht. Doch tevergeefs zocht ik hem bij mij to houden. 
Hij moest de wereld bezitten, de ongelukkige."
„Gij beklaagt hem. Het is zooveel als hem verontschul-
digen."
Doch onverstoorbaar vervolgde zij:
„Dat is niet al het kwaad dat hij mij heeft gedaan. Sinds 
ik niet meer gehandeld heb, heb ik gedacht. Gedacht aan hem 
hij kan niets verliezen, hij loopt achter alles, hij wil meer 
en meer. Al wat hij grijpt heeft op denzelfden stond geen 
waarde meer. Hij staat een oogenblik met een greep sneeuw 
in zijn handen, daarna niets meer.... Hij heeft niet eens 
een kind."
,,Maar gij hebt er een, Emma," troostte ik.
„Ja. Het is het eenige wat mij nog aan het leven verbindt. . 
En dan nog.... "
,,Zeg zooiets niet," onderbrak ik haar berispend.
Doch onverschillig voor mijn woorden vervolgde zij op een 
toon van volslagen ontgoocheling
,,Mijn echtgenoot is een man der daad: geen enkele kracht 
last hij ongebruikt.. VWelnu, in zijn hart is er nooit bevredi-
ging. Als hij mij al mijn levenslust had laten uitleven zou ik
KOMEN EN GAAN.	171
niet even arm zijn als nu? 't Is alles nutteloos, nutteloos. 
Ziedaar wat mijn opperste wrok is tegen mijn man: mij tot 
deze erkenning to hebben gebracht."
Er was geen traan aan haar oogen. Haar stem klonk effen, 
zelfs met een bitteren klem, zonder dat nog een ontroering 
ze beven deed. Doch deze harde gelatenheid maakte haar 
desolatie des to prangender en belette mij een woord to spre-
ken. Wij waren v66r de hagen en fruitboomen gekomen 
waarboven de spitse zijgevel der Duivelsschuur hoog uitstak.
„Is het dat?" vroeg Emma zonder belangstelling.
Ik knikte ja. Wij keerden onmidellijk onze blikken of en 
vingen zwaarmoedig den terugtocht aan. Ik betreurde mijn 
eerste lichtvaardigheid en voelde mij bevangen door een 
onhandige generositeit. Tevergeefs zocht ik het argument to 
vinden dat haar mismoed, holler dan de meest opgewonden 
smart, ontmoeten zou. Zij zag mijn bezorgde machteloosheid 
en alsof ik het was, die uit een moeilijken toestand moest 
worden gered, verbrak zij het zwijgen met een gewilde losheid 
van gemoed.
,,Kom, kom. Trek U mijn geval maar zoo niet aan. Ik 
wacht voorzeker op geen geluk meer. Doch anderszij ds ben 
ik ook niet gevoelig meer voor de slagen van het ongeluk. 
Ik heb niets meer to geven, maar ook niets meer to vragen."
,,Zwijg, Emma, zwijg!" riep ik misschien wat to vurig uit. 
,, Deze vooropgezetheid in de wanhoop is de ergste moreele 
kwaal. Het is louter spijt en kwade wil. Maar ook daarvoor 
bestaat genezing."
„Inkeer? Religieuse inkeer? Het recept van Claudia?" 
vroeg zij zonder overtuiging. „ Ik heb geloofd toen ik een 
kind was."
De naam van mijn vrouw lag voor mij als een plotseling 
struikelblok. Zij mengt den naam Gods in alles, wat mij 
vaak ergert. Mijn vooringenomenheid tegen mijn vrouw 
mistrouwend, bezon ik mij een oogenblik alvorens ik er door 
een krachtsinspanning overheen stapte.
,,Misschien wel, ja, religieuze inkeer," zeide ik volkomen 
eerlijk.
Ik had definitief naar de goede ingeving van mijn mildheid 
geluisterd. Emma liet zich zonder verlangen ontvallen
172	KOMEN EN GAAN.
,,Gelukkige menschen die kunnen gelooven. Maar hoe wilt 
gij dat ik mij weer een geloof vervaardigen zou ? Ik kan er 
niets meer voor doen."
,,Wij wel," zeide ik snel, met een gedachte aan mijn vriend 
Berrewats.
Wij naderden het huffs. Ik hield haar staan en, terwiji ik 
in een genereuse opwelling haar hand greep, voegde ik er 
aan toe
,,Emma, ik verzeker U dat onze vriendschap veel voor U 
vermag, als gij een al to weerbarstigen mismoed wilt onder-
drukken. Laten wij een vriendschappelijk verbond sluiten. 
Verzamel in uw hart al uw goeden wil en ik sta er borg voor 
dat uit de verdroogde gronden van uw ziel, nieuwe levens-
bronnen zullen vloeien. Het is niet waar dat alles nutteloos is."
Zij zag mij aan en had een glimlach, die mij niet toeliet 
to onderscheiden of zij gevleid was of we] ongeloovig.
,,Geef U maar niet to veel moeite," zeide zij gewild luchtig.
Doch reeds drong de zin van haar woorden niet meer tot 
mij door. De gedachte haar terzijde to staan had in mijn 
geest een vurigheid ontstoken, die mij met kracht aan het 
na to streven doel deed denken. Ik nam mij voor met onder-
pastoor Berrewats overleg to plegen om deze geanesthesieerde 
ziel weer gevoelig to maken. Ik voelde mij verlost van een 
troebele vreugde, ik had mijn eerste valschheid beslist afge-
legd. Het eeuwig vrouwelij ke, de latente verzoeking van 
schoone trekken en een jong lichaam, die een stond op mijn 
zinnen had getrild en heimelijk in mijn hoofd de dubbelzin-
nigheden had onderhouden waarin verlangen en sympathie, 
als de tweedraad van een koord, rond elkaar zijn gewonden, 
was geweken voor mijn betere neiging. Dit aan mezelf to 
bekennen, deze verlokking ver terug to dringen, zuiverde 
mijn geweten en gaf mij een aandrang van louter tevreden-
heid. Ik ervoer de zoete kracht mij goed to weten.
Wij traden terug in huis. Ik twijfelde op then oogenblik 
noch aan mijn goedheid noch aan mijn sterkte.
MAURICE ROELANTS.
(Wordt vervolgd.)
KWATRIJNEN.

I.

Hij waande zich van stof en drift bevrijd, 
Maar aan het uiterst van zijn eenzaamheid 
Kwamen de schimmen der verloren lusten 
En hebben zijne ziel naar 't graf geleid.


II.

Zij ziet haar mond en weet, hoe zoet hij loog, 
Zij is volmaakt voor 't eigen lachend oog; 
Ik min, helaas, het poeder op haar wangen 
En al den schijn, die nimmer mij bedroog.
Uw leven scheen mij dor, to vroeg vermoeid,
Te star in arbeid en in plicht vergroeid ;
Gij, mij zoo na en vreemd, liet mij den weemoed, 
Dat tusschen ons Been droom ooit heeft gebloeid.
H. W. J. M. KEULS.
VERZEN.
HET EINDE.

Het is reeds licht. Een Merel zingt,
Terwiji de dauw nog paar'lend op de blaren glimt. 
Ik staar omhoog naar jouw balkon,
Waar 't heerlijk rood der nieuwe zon
Warm gloeiend op je vensters vlamt... Dit is het eind.

De koele ochtendwind deed even de gordijnen 
Achter het open raam, heel zachtjes, zachtjes deinen, 
Toen werden ze langzaam vaneen geschoven 
En zag ik jouw gezicht, jou diepe, droeve oogen 
Stil, dood'lijk stil, op mij gericht.

En alle liefde, alle leed, lag in die gene blik,
Maar je hebt niet gesproken, niets, doch ik
Heb in dat laatste oogenblik toen plotseling gevoeld, 
Wat jij met sprakelooze kussen had bedoeld. 
Een grooter liefde dan ik ooit verstond.

Heel stil gewuifd heb je toen even, 
Zacht golfden de gordijnen weer aaneen. 
Je was verdwenen uit mijn leven, 
Toen ging ik heen
VERZEN.	175
LANDSCHAP.

De hooge dennen buigen stil hun mare takken over 't water, 
Waarin de trage witte wolken zich in het blauw weerspiegelen. 
De wind speelt hier zijn luchtig spel, nu ginds, nu komt hij
nader,
Rimpelt eon oogenblik het meer en doet de dennetoppen
wiegelen,
Dan danst hij zingend weg en slechts het zachte zoemen 
Der gonzende insecten en zoeten vogeizang vervult weer wijd
en zijd
De warme zomerlucht, terwiji de vreemde geur van niette
tellen bloemen
Zich als een droom'rig waas, over dat alles spreidt.
H. LEON HAR D.
VERZEN.

l .

O kom mijn vrede niet storen, 
ik had al bijna verloren
de klank van uw stem in mijn hart, 
nu wordt weer Been nacht geboren 
of schreiende aan mijn ooren
de stem, die mijn sluimer verwart....

De morgen was mij tevoren 
een glanzend wonder, geboren
uit vrede van wolken en maan, 
maar o, sinds uw uitverkoren 
,oogen, als sterren herboren,
mij 's nachts weer zijn opengegaan,

vindt mij mijn vijand de morgen, 
m'n hoofd in de kussens geborgen,
schreiend' in d'armen der smart: 
die zal nu mijn hart verzorgen 
die houdt het voorgoed geborgen
hoog aan heur eindeloos hart....
VERZEN.
177
II.

BEZWERING.

Dit zeg ik U, dat ik U zal hervinden, 
waar gij ook zijt.
Heb ik niet voor mij de eeuwigheid, 
het eenige doel van alien die minden 
hier in den tijd?
En zoudt gij mij kunnen ontgaan, 
waar iedere nacht mijn hulpe is, 
waar iedere zilveren sterrestraat
iets van den eindloozen afstand verslaat 
tusschen Uw rijkdom en mijn gemis.... ?
AGATHA SEGER.
VERZEN.
DE GALEISLAVEN ZINGEN.

C oden, die wonen waar nachtwind en sterren den hemel
verheugen,
goden, wij dragen de dagen gelijk onze ketens, de zware; 
eendere riemslag van knechtschap op eendere maat van
verneedring
drijft ons den dood tegemoet, en de hoop op zijn kus van
bevrijding. 
Eens verbreken de ketens en onze leeflooze lijven
dalen in donkere zee, en de storm zingt een bandeloos lijklied, 
totdat de vloeden hen spoeden naar eeuwige Okeanos grensloos. 
Doch onze zielen vleugen vrijuit en landen als vogels,
goden, bij U, waar nachtwind en sterren den hemel verheugen.
VERZEN.
179
METAMORPHOSIS.

De tijd verging in vuur, en ik werd vlam.
Wit ging ik in der sterren dans verloren, 
totdat de storm mij in een nachtzee nam.
En ik werd schuim, en brooze schelp herboren.

Toen ik op vloed en branding ineedreef, kwam 
ik aan de kust, waar in mij de verkoren 
menschen-gestalte een eersten aanvang nam. 
En ik won schooner vorm dan ooit to voren.

Maar in den storm, als licht en duister dooven, 
roept mij de wind terug, de regen schreit, 
en angstige driften drijven in mij boven

0, vuur en schuim, o wufte vormloosheid !
Moet ik nog verder op mijn donkren voorsprong
tot ik gansch afgedwaald ben van den oorsprong?....
THEUN DE VRIES.
DE SCHOONHEIDS.BACIL.
Hoe het komt, dat de wonderbaarlijke feiten, die ik ga 
vertellen zoo weinig bekend zijn geworden, heb ik nooit geheel 
kunnen verklaren. Het is waar: de gebeurtenissen speelden 
zich of in een eenzaam dal van noord Tirol, waar nooit toeristen 
komen. De verhalen van het eenvoudig bergvolk zullen 
waarschijnlijk voor bijgeloovigheid gehouden zijn en de medici, 
die wat met de zaak to maken hebben gehad, zwijgen misschien 
uit angst voor hun naam als wetenschappelijk man. Niettemin 
mag het verwonderlijk heeten, dat ik de eerste hen, die een 
verslag over het voorgevallene schrijft; een verslag, waarvan 
mijn gevestigde reputatie als geneesheer de betrouwbaarheid 
waarborgt.
Van het bestaan van een idioten-dorp en de vreemde 
pestilentie, die daar heerschte, hoorde ik het eerst door een 
bedelmonnik, die mij een eindweegs vergezelde op het rotspad 
van Landeck naar Prutz. Dat was in 1921. Mijn zegsman 
vertelde mij een gruwzaam verhaal van die uitgestootenen, 
de armsten onder de imbecillen en waanzinnigen, die in het 
gehucht zonder wet of zede to zamen leven, onverpleegd, 
verdierlijkt en vervuild. Geen van hen verliet het ooit weer 
levend, maar gelukkig stierven alien spoedig na het begin van 
hun ballingschap. De overheid bezorgde de voedselvoorziening 
en slechts weinigen der opgeslotenen oefenden een handwerk 
uit. Geen vreemdeling dan een geneesheer of een priester bij 
sterfgevallen mocht ooit dit heilloos oord van verdoemde 
zielen betreden. Het kon siechts langs een pad genaderd 
worden en dat werd nacht en dag door soldaten bewaakt. Een 
enkele maal maakte een gek amok en wondde de anderen in
DE SCHOONHEIDS-BACIL.	181
zijn razernij of een rampzalige stortte in den afgrond bij een 
wanhoopspoging om langs een der steile rotswanden to 
ontsnappen. De eerste gevallen der vreemde epidemie hadden 
zich zes weken to voren vertoond. De huid der lijders werd 
zilverig en geteekend met rozetten van purper-rood. Sommige 
zieken hadden geprofeteerd, andere in vreemde talen gesproken, 
weer andere met een hemelsche stem gezongen. Een derde 
van de kleine bevolking was reeds bezweken.
Ook ontdaan van alle fantastische bijvoegsels, was dit 
relaas een voldoende aansporing om de feiten to gaan onder-
zoeken. Mijn vacantie liep ten einde en ik had geen tijd meer 
om naar Weenen to gaan en een bevelschrift to halen, dat mij 
tot het idioten-dorp zou toelaten. Ik redeneerde ook, dat de 
regeeringsbeambten waarschijnlijk het bezoek van een 
buitenlandsch geneesheer aan hun ,stichting" niet zouden 
verlangen. Dus besloot ik to beproeven, wat bankpapier 
vermocht.
Zoo getroostte ik mij den volgenden dag de inspanning van 
vier uur klimmen tegen een zeer steile berghelling, over naakte 
steenblokken, glinsterend van mica, waartusschen de levendig 
blauwe bloemen van het slangenkruid hoog opstaken. Het 
gehucht, dat ik zocht bestaat uit een vijftig huizen, fantastisch 
to hoop gebouwd op een afgeknotte spits van kantige leisteen; 
en het herinnert, uit de verte gezien, aan menige gravure van 
Durer. Het was een broeierige dag onder loodblauw zwerk. 
Ik kwam moe en hongerig aan en was dus zeer ontvankelijk 
voor stemmings-atmosfeer. Geen wonder dat de indrukken 
van then dag mij nog vaak in den droom vervolgen.
Bij den ingang van het dorpje werd ik aangehouden door 
een paar gendarmes, die met geweren tusschen de knieen op 
een bank voor een posthuis zaten. Ik zei hun ronduit het Joel 
van mijn komst en deelde kwistig biljetten van duizend kronen 
uit. De mannen namen het geld zonder aarzelen aan en lieten 
mij door.
Het idioten-dorp was blijkbaar eens een welvarend plaatsje 
geweest; nu leek het een koortsdroom. Een romanticus van 
de oude school, schilder of schrijver, had er zijn stof voor het 
grijpen. In schemerend grijs bovenlicht blokten groote, holle 
chalets met gewitkalkte onderpuien en bovenbouw van boom-
182	DE SCHOONHEIDS-BACIL.
stammen, zwart van ouderdom en keien op de zilverig ver-
weerde dakplankjes. Hooge, wrakke trappen stegen langs den 
gevel op naar duistere galerijen en in de rots gehouwen treden 
daalden in een woudravijn. Achter een antieke poort kwam de 
bouwval van een kapel to zien, waarvan niet veel meer stone 
dan de steenen kozijnen en traceering van een spitsboog-
venster, dicht begroeid met klimop. Ik zag er schuren van 
balken, die verkoold leken en verzakte huizen met erkers en 
portieken en gebroken diepe nisramen. Op een soort van 
pleintje was een eenvoudige drinkbron, bekroond door het 
verminkte beeld van een heilige, in hout gesneden.
Alle woningen waren hopeloos bouwvallig. De spreuken en 
de vrome fresco-schilderingen op de muren waren verbleekt 
en uitgewischt en de gore stucco facades afgebrokkeld en 
gemarmerd met roeterige regen-aderen. Het uitvoerig hout-
snijwerk was vermolmd. C ebarsten schoorsteenen helden hier 
en daar gevaarlijk over en vele daken waren ingezakt. Geen 
deur, geen raam was meer haaksch. In de samengestelde 
ontroeringen, welke de plaats opriep werkten de nuchtere 
sjofelheid van een Belgisch mijnwerkersdorp, de walgende 
morsigheid van een keuterboeren-stulp op de Veluwe en de 
vage weemoed van een vervallen Venetiaansch paleis. Ik 
durfde er niet vrij to ademen om den stank van gierpoelen en 
een dieper instinkt verweerde zich tegen het troosteloos 
onherbergzame in de gewaarwordingen.
Het gehucht scheen uitgestorven. Alleen een klierachtig 
meiske met een dun vlechtje van dor, blond haar en een 
vuilen lap om het rechterbeen gezwachteld, zat op een bank 
to suffen en een griezelige kerel met een waterhoofd keek schuw 
en stompzinnig om een hock naar den aandrentelenden 
vreemdeling.
In steeds somberder stemming liep ik de klimmende straat 
ten einde en keerde toen terug. Het liefst had ik maar dadelijk 
dat beklemmend inferno der levenden verlaten, doch mijn 
wetenschappelijke nieuwsgierigheid was gaande gemaakt door 
de raadselige ziekte en, hunkerend naar den warmen adem der 
rijk bloeiende Alpen-weiden ging ik toch op goed geluk een huis 
binnen. In de schemerende voorkamer stonden een paar 
wrakke meubelen en de plankenvloer was vol gaten. In een
DE SCHOONHEIDS-BACIL.	183
alkoof waaruit een stuitende onbeschrijfbare geur kwam, lag 
een vrouw in een houten bed. Ofschoon een medicus nood-
zakelij k gehard wordt tegen alles wat weerzinwekkend en 
ellendig is, bleef ik onwillekeurig ontzet stil staan, want het 
gezicht van de zieke had ieder spoor van menschelijkheid 
verloren; het was geheel bedekt en misvormd door korsten 
en lappen van zilverige, schubbige woekering, waartusschen 
hier en daar, evenals op den blooten arm, die op het morsige 
dekbed lag, zich de open wonden van ettergezwellen ver-
toonden. De vrouw keerde en verschoof zich voortdurend een 
weinig in haar koortsdelirium en het arme hoofd lag geen 
oogenblik stil. Van tijd tot tijd riep zij iets, maar het geluid 
geleek meer op het kiagend gemauw van een gewonde kat, 
dan op den klank van een menschenstem.
Een pons stond ik, rampzalig door den weedom van ons
hulpeloos geslacht naar haar to kijken maar tegelijkertijd zoo complex is ons wezen - interesseerde mij het ziektegeval
levendig. Het was blijkbaar vergevorderde melaatschheid en 
wel lepra nodosa blijkens de knobbels onder de huid, die in 
verzweringen overgaan, en lepra anaesthetica, zooals de ver-
schilverende huid bewees; welke beide vormen soms bij een-
zelfde patient optreden. De leproos moest, naar de verschijn-
selen to oordeelen al vele jaren, wet acht of tien, geleden 
hebben en toch had de monnik mij verzekerd, dat de ,,pest-
ziekte" eerst eenige weken geleden haar intree had gedaan.
Terwijl ik aan het ziekbed over het raadselige van de zaak 
stond na to denken, hoorde ik plotseling een rauwen gil in 
de kamer achter mij. Ik keerde mij ontzet om, en daar stond 
een waanzinnige, die er in zijn lompen juist zoo uitzag als de 
lazzeroni van Napels op de teekeningen van Gustave Dore. 
Tegen het licht in kon ik zijn gezicht niet onderscheiden, maar 
het silhouet wiegde zijn hoofd en gebaarde zinloos met de 
handen. Toen ik op hem toeliep, vluchtte hij onhoorbaar op 
bloote voeten.
Ik vond, dat ik genoeg jammer gezien had voor een dag en 
verliet het idioten-dorp haastig.

Den geheelen verderen middag bracht ik door met afdalen 
in het dal en het was zes uur, voor ik in het dorpje Solhausen
184	DE SCHOONHEIDS-BAC1L.
aankwam. Er was geen goede herberg, maar men verwees mij 
naar een weduwe met twee dochters, die een winkeltje van 
drogerijen en schrijfbehoeften hielden. Haar huisje lag tegen-
over het kerkhof aan den ingang van het dorp, tusschen de 
smidse van Alois Praxmarer en de houtzagerij van Fridolin 
Riml. Het had een gewitte pui en groene latblinden. De wingerd 
klom langs het portiekje naar boven, waar een roodborstje 
in een kooi hing, en viel in festoenen van de goot naar beneden. 
In het voortuintje stonden kleine, gekleurde tuinspiegels, die 
aan vergeten Kerstfeesten herinnerden, tusschen geraniums 
en foksia's. Het oude moedertje ontving mij vriendelijk in een 
achterkamer, die (zooals het geheele huis) naar medicijnen en 
gedroogde kruiden rook. Voor het avondmaal kreeg ik prach-
tige forellen, een omelet en een kwart liter witten wijn in een 
open flacon. Daarna zat ik gemoedelijk met de meisjes op de 
bank voor het huis en rookte de wonderlijke dunne Oosten-
rijksche sigaren en genoot van den vredigen zomeravond. Het 
was een vergoeding voor de ellende van then middag en toch 
werkte er iets als een booze voorzegging in mijn onderbewuste.
Stellig had ik mijn logies niet beter kunnen wenschen. Het 
slaapkamertje boven was knus en zindelijk. De vrouwen hadden 
klaarblijkelijk beter tijden gekend. Er hing in ronde lijst en 
onder bol glas een voortreffelijk miniatuur-portret in bas-relief 
van gekleurde was. Het stelde een ouden prelaat voor met wit 
haar, zwart bef j e en gouden kruis op een schoudermantel van 
olijfgroen. Op een commode stond een glazen kastje met 
herinneringen van een reis naar Palestina: een fleschje water 
uit den jordaan, een steen uit de Doode Zee, een stukje pom-
poen uit Oethsemane, een versteende granaatappel uit 
Jeruzalem, een klein doornenkroontje, een eindje kaars, een 
houten kruisje met lakzegel en een paar schelpjes.
Ik ging in het groote bed liggen met de verwachting van 
gezonde, lange nachtrust, want ik was moe van veel lichaams-
beweging, maar ik droomde levendig en sliep niet diep en het 
donker voorvoelen van onheil, doch nu symbolisch verbeeld, 
zooals dat in droomen gebeurt, verliet mij niet. Ik was zelf 
in het Heilige Land, dat wist ik, maar het leek meer op een 
moderne wereldstad en overal ging mij een duistere, zwaar 
gesluierde gestalte vooraf en de menschen vluchtten in paniek
DE SCHOONHEIDS-BACIL.	185
bij die rampspoedige nadering. Herhaaldelijk ontwaakte ik 
en bet droomtooneel veranderde telkens, maar de ongeluksbode 
keerde hardnekkig weer.
Ik stond vroeg en onverkwikt op. Het eenvoudig ontbijt 
was in de achterkamer voor mij klaar gezet. Het oude moedertje 
vertelde mij, dat haar dochter den afgeloopen nacht onwel was 
geworden. Ik bood mijn diensten als geneesheer aan en vond de 
patient lusteloos en 'koortsig to bed liggen. Zij klaagde over 
hoofdpijn en een rheumatisch gevoel in de leden. Er was geen 
enkele aanwijzing, dat een ernstige ziekte to wachten stond, 
maar daar ik zeif nog niet geheel was hersteld van al wat ik 
den vorigen dag had doorleefd, besloot ik niet naar den glet-
scher to wandelen, zooals mijn plan was geweest, maar then 
morgen in bet dorp to blijven. Ik bracht den zonnigen voor-
middag door met rooken en bladeren in vergeten jaargangen 
van een Oostenrijksche illustratie (een allergenoegelijkste 
tijdpasseering) en maakte plannen voor mijn terugreis naar 
H olland.
Tegen twaalven vond ik het meisje ernstig ziek. Zij was zeer 
onrustig, had hooge koorts en er vertoonden zich hier en daar 
roode vlekken op de huid. Het was geen ziektebeeld, dat ik 
kende en daar ik niet graag de verantwoordelijkheid voor haar 
behandeling alleen wilde dragen stelde ik de bezorgde moeder 
voor, haar huisdokter to laten komen. Een buurjongen werd 
op een muilezel naar zijn huis gestuurd met een dringende 
boodschap. Het was een rit van drie uur. Intusschen bracht ik 
aan bet ziekbed een middag van groote ellende door. Olga 
was nu geheel buiten kennis en ijlde. In bet gezicht, de hals 
en op de armen vormden zich harde roode knobbels. Hier en 
daar tusschen de bulten was de reine, soepele huid aan het 
verdorren en ontkleuren in grijze vlekken. Het was een gruwelijk 
gezicht. Een plek ter grootte van een rijksdaalder vormde zich 
voor mijn oogen binnen een kwartier. Er was nu geen twijfel 
meer, of ik had to doen met een geval van dezelfde acute lepra, 
die ik in bet idiotendorp had aangetroffen. Het ongehoord 
snelle verloop van bet proces echter en bet knagend besef dat 
ikzelf de besmetting had overgebracht, ontmanden mij.
Het was acht uur 's avonds vobr de dorpsgeneesheer kwam, 
een welgedaan boertje, naar bet uiterlijk, met een groen loden
186	DE SCHOONHEIDS-BACIL.
Tiroler hoedje op en een groote porceleinen pijp in de hand. Hij 
maakte zooveel strijkages en behandelde mij met zooveel 
vormelijke hoffelijkheid, dat ik er verlegen van werd, maar 
feet zien van de zieke ontstelde hem. Als jong student in Graz 
had hij een geval van lepra gezien bij een zwerver uit Dalmatie, 
waar men de ziekte Falcadina noemt, maar in Tirol kwam geen 
melaatschheid voor. Wij waren het eens,, dat de patient niet 
kon worden vervoerd en dat hier geen medische hulp kon 
baten. Olga werd bij het uur zieker. Om tien uur ging de dokter 
perplex naar huis met de belofte den volgenden dag terug to 
komen.
Na middernacht werd het meisje veel rustiger en de pots 
was bijna niet meer to voelen. Ik begreep, dat zij sterven ging 
en bereidde de moeder zoo voorzichtig mogelijk voor op het 
naderen van den dood. De brave vrouw had reeds alle hoop 
opgegeven en liet den geestelijke roepen. Toen ik het klokje 
hoorde, dat zijn komst verkondigde liep ik naar mijn kamer, 
boven, waar ik gekleed op bed ging liggen en van vermoeidheid 
weldra in slaap viel. Het zal misschien twee uur geweest zijn, 
toen ik ontwaakte in groote ontsteltenis. leder kent de 
droomsfeer, waaruit wij niet dadelijk los kunnen komen bij het 
plotseling ontwaken uit den eersten slaap en die nog een 
oogenblik schimgestalten om ons bed toovert en een occulte 
bekoring legt in een toevallig gehoorde melodie. Maar er was 
geen zinsbegoocheling in wat ik nu hoorde. Een vrouwestem 
zong in de zieke-kamer onder mij met vol en krachtig geluid, 
maar zoo rein, zoo onverdraagbaar rein en bovenaardsch, dat 
het een foltering was, om het to hooren. Voorzeker heeft 
voordien nooit een mensch zoo gezongen. Was het een lied? 
Ik kan het niet zeggen. Ik hoorde het niet, ik ,Ieefde" het, 
ik ging er in onder. Mijn ziel kromp ontzet ineen, geschroeid 
door die vlot opwellende puurheid, die niet van de wereld was. 
Ik hoop nooit weer zoo to hooren zingen. Ik voelde mij een 
ellendige schurk, een verrader, die zich steeds moedwillig had 
afgewend van de heiligheid die trilde in die zingende stem. 
Ik sidderde over mijn geheele lichaam en had maar een gedachte: 
to ontkomen aan dat beschuldigend geluid.
Met een geweldige wilsinspanning beheerschte ik mij en 
strompelde met knikkende knieen de trap of en de kamer
DE SCHOONHEIDS-BAC'IL.	187
binnen. Drie of vier vrouwen lagen voorover op den grond als 
verpletterd door de wijding van wat zij beleefden. De moeder 
knielde aan den voet van het bed en zag met gevouwen handen, 
in zelfvergeten vrome aandacht op naar haar kind. Olga stond 
rechtop in haar bed en zong met omhoog geslagen oogen en de 
armen voor de borst gekruist. De uitdrukking van haar gelaat 
was allerminst die van een waanzinnige. Ik zag er liefde, 
gelukzaligheid en bovenmenschelij ke ernst. Eensklaps zweeg 
zij. De oogen sloten zich, er kwam een glimlach om de lippen. 
Zij wankelde en viel zijwaarts neer. Ik schoot toe en ving haar 
in mijn armen op. Zij was dood.

Den volgenden morgen werd ik om zeven uur gewekt door 
druk gehamer in de kamer beneden mij. Toen ik beneden 
kwam liepen buren bedrijvig of en aan met planten uit de 
veranda en uit de bloemenhekjes voor de ramen. De zieke-
kamer was in korten tijd in een chapelle ardente veranderd. 
Op een verhooging was een katafalk gemaakt en het lijk lag 
in een raamwerk overtrokken met linnen en krip. Boven het 
hoofd-eind hing een koperen kruisbeeld. Het kleine vertrek 
stond vol sierplanten en bloemen. Lange waskaarsen waren 
overal neergezet.
Ik ging uit op een langen verkenningstocht in het dal om in 
de grootsche natuur vrede en kracht to vinden. Toen ik terug-
kwam, vond ik groepjes mannen zwijgend voor de deur staan. 
Dorpelingen schuifelden eerbiedig door de smalle gang en de 
rouwkamer. Die kleine ruimte was een wonder geworden, 
midden in de prozalsche wereld. De talrijke stille kaarsen-
vlammen in hun regenboog-nimbus maakten feest en sproke-
geheimenis, maar de volte, de afstootelijke menschenlucht 
en het met vlammengoud overtogen scharlaken der pralende 
geraniums, voelden koortsig aan. De reinheid en de mystische 
sereniteit van de doode waren daarmee in treffende tegen-
stelling en toen ik naderbij kwam bemerkte ik met iets als 
schrik de waarlijk wonderbare verandering, die de felle ziekte 
in haar had gewrocht. De zilverige lepreuze huid was van het 
gezicht gevallen of verwijderd en het gelaat, dat nu zichtbaar 
was, geleek meer op dat van een Grieksche godin in marmer 
gehouwen, dan op dat van het eenvoudig burgermeiske, dat ik
188	DE SCHOONHEIDS-BACIL.
eenige dagen geleden voor het eerst gezien had. Met het haar 
in het midden gescheiden, de lage wenkbrauwen, de rechte 
fijne neus, de aanminnig welvende lippen en rondende kin, 
herinnerde zij aan de Aphrodite van Melos, die in Parijs 
bewaard wordt. Maar het voorhoofd was niet Grieksch. Boven 
de oogkassen zwol het aan op een wijze, die ik nooit bij eenig 
mensch gezien had, noch in de werkelijkheid, noch op 
afbeeldingen. En dat voorhoofd gaf aan het geheele masker, ik 
weet niet hoe, een stempel van bovenzinnelijke wijsheid, die 
geen Olympier theeft.

U kunt begrijpen, dat ik niet rouwig was, na dit aangrijpend 
sterfgeval naar mijn vaderland terug to keeren. Op den morgen 
van mijn vertrek hoorde ik, dat niet minder dan zeven 
dorpelingen, voornamelijk jonge vrouwen en meisjes door de 
geheimzinnige ziekte waren aangetast. Ik zelf werd op mijn 
terugreis to Munchen zes weken opgehouden door een aanval 
van influenza, waarbij zich, vreemd genoeg, enkele onmisken-
bare pokken op gezicht en handen vertoonden. Omtrent 
Kerstmis kreeg ik een brief van Olga's zuster met het bericht, 
dat de ,Schoonheidsziekte" zooals de volksmond haar had 
gedoopt, in Solhausen meer dan honderd slachtoffers had 
gemaakt.
De weinigen, die de ,schoonheidsbacil" overwonnen 
schenen nieuwe menschen geworden. Zij waren knap en gezond 
van uiterlijk, beschaafd van manieren, edel en vroom van 
karakter en, bijna zonder uitzondering begaafd met talenten, 
die zij vbbr hun loutering niet bezaten. Dat schreef mijn 
correspondente.
Het duurde vier jaren voor ik Tirol weer kon bezoeken en 
mijn ondervindingen aangaande de uitwerking van de schoon-
heids-bacil bevredigen mij niet. Het was zeer moeilijk de 
genezen lijders op to sporen. Eenige waren in een klooster 
gegaan. Een jong meisje, dat buitengewoon mooi geworden 
moest zijn, diende in Innsbruck, maar niemand wist haar 
adres. Een jonkman, die ,het tweede gezicht" gekregen had, 
was onder dienst. De smid van het dorp welke na zijn ziekte 
het vee kon,,belezen" was den vorigen winter door een sneeuw-
val gedood. Een jongen heb ik gezien en gesproken van wien
DE SCHOONHEIDS-BACIL.	189
ik moet bekennen, dat hij een intelligent en beschaafd gezicht 
had met diepe, donkere droomersoogen en het wonderlijke 
voorhoofd van Olga na haar dood. En dan is er natuurlijk het 
wel zeer merkwaardige geval van Toni Kugler, het wasch-
meisje uit Solhausen, die nu als gevierde contralto een kunst-
reis maakt door de Vereenigde Staten.

FRITS HOPMAN.
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
Wanneer zullen we het eens beleven, dat een historicus 
promoveert op een proefschrift, getiteld ,Het leven van 
Mr. Coenraad van Beuningen?" Deze merkwaardige regent en 
diplomaat, die zijn stad en staat gediend heeft onder tweeerlei 
regime, is het waard, in op- en nedergang to worden beschreven. 
Nog niet zoozeer om zijn tijd. Onze zeventiende heeft het niet 
aan belangstelling ontbroken, en sinds de uitgave van De 
Witt's brieven en de voortreffelijke studies over de periode 
van Willem III is de tijd van Van Beuningen voldoende bekend. 
Maar de persoon zelve van Van Beuningen is aantrekkelijk. 
Het zal een psychologisch geschoold historicus moeten zijn, 
die de verklaring wil opzoeken van het feit, dat die charmante 
diplomaat, die opgewekte causeur tot waanzin kon vervallen. 
Reeds Fruin entameerde dit vraagstuk, m.i. zonder positief 
.resultaat.
Het toeval wilde, dat ik bij een onderzoek op het Amster-
damsche Archief in de nagelaten papieren van burgemeester 
Hudde menig stuk tegenkwam, dat in kopie of in origineel, van 
Van Beuningen afkomstig was. Er waren er bij, die tot nu toe 
onbekende bijzonderheden aan het licht brachten. Ik wil deze 
hier mededeelen en begin met een stuk, dat, hoewel ongeda-
teerd, klaarblijkelijk in het najaar van 1679 is geschreven.
Bijna onmiddellijk na den vrede van Nijmegen in 1678 
werd de Republiek voor het alternatief gesteld : of aansluiting 
bij Engeland of bij Frankrijk. Vooral d'Avaux, de Fransche 
gezant, ijverde voor een nauwe alliantie met Frankrijk. De 
zaak bleef aanvankelijk slepende, maar werd in het najaar 
van 1679 acuut, toen Lodewijk XIV er meer drang achter zette,
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.	191
en zelfs beloofde, dat een verbond met hem gevolgd zou worden 
door allerlei handelsvoordeelen. De keuze was moeilijk, en het 
vraagstuk, dat einde 1679 aan de orde van den dag was, 
bracht de beide traditioneele staatspartijen der Republiek 
wederom tegenover elkander. Natuurlijk was de Prins voor de 
aangeboden ligue met Engeland, welke den pas gesloten vrede 
moest garandeeren, terwijl de Staatsgezinden voorstanders 
waren van de alliantie met Frankrijk. Het is bekend, dat Van 
Beuningen in dezen tijd nog ten voile overtuigd was, dat ons 
land aan de zijde van Engeland hoorde. In Amsterdam dacht 
men er anders over, en onder de papieren van Hudde vond ik 
dan ook een uitgebreide memorie van burgemeesteren, zeer 
waarschijnlijk geschreven door Hudde zelven, waarin zij op, 
haast wiskundige wijze betoogen, dat een verbond met 
Frankrijk een onafwendbare noodzakelijkheid is.') Toch wilden 
de Amsterdamsche regeerders blijkbaar wel beslagen ten ijs 
komen, wanneer de zaak in de Staten van Holland zou dienen, 
en daarom vroegen zij Van Beuningen, zijn gedachten omtrent 
het gewichtige onderwerp aan hen to willen mededeelen. 
Hieruit blijkt, op welk een hooge waarde men het inzicht van 
den geroutineerden staatsman schatte, want burgemeesteren 
zullen toch wel van to voren hebben geweten, hoe de conclusie 
van hun raadsman zou uitvallen. Aan dit verzoek hebben we 
een goed gestelde en viot geschreven brochure van Van 
Beuningen to danken, die zich haastte, zijn opinie neer to 
schrijven. Hij verzond het stuk aan den president-burgemeester 
Hudde, en betitelde het : „Consideration van een liefhebber 
des Vaderlants, omtrent de tentamina van Vrankrijk om deze 
Staat to engageren in een onderhandelinge over een defensive 
ligue, ende ontrent de ware middelen ende wegen om de 
gemene rust van Christenheijt ende die vande voorseijde Staat 
to conserveren. In groote haast opgestelt ter begeerte van 
eenige Heeren in de Regeringe." 2)
1) Het zou mij to ver voeren, hier nog meer van dit stuk to zeggen, dat 
zoo academisch mogelij k begint met een „Status questionis," waarop een 
,,Definitie van defensive alliantie" volgt en een ,Hooftregel," waarna dan 
het betoog komt, en eindigt met een ,Conclusie", en dat door deze philo-
sophische indeeling to meer den geest van Hudde verraadt. Het is to vinden 
in de collectie-Hudde, No. 49 : 1.
2) Collectie-Hudde, No. 49 : 1.
192	NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
Meer dan wat ook toont dit stuk, hoe Van Beuningen in 
dezen tijd nog geheel een aanhanger was van de politiek van 
Willem 111. Wij zullen er eenige van de meest sprekende 
zinsneden uit laten volgen. Hij valt al terstond met de deur 
in huis door zijn conclusie, voorop to stellen
,, Dat na alle apparentie de Staat noch de Spaansch e 
Nederlanden, noch andere Staten in welkers rust ende 
behoudenisse Engelandt ende de Vereenigde Nederlanden 
geinteresseert zijn, door Vrankrijk niet zullen worden aange-
tast, zo lang Engelandt ende haar Ho: Mo : in wille zullen zijn, 
om de gemene rust to maintineren, ende in staat zullen wezen, 
ofte gelooft zullen worden in korte tijdt in staat to zullen 
kunnen komen, om haar gezamentlijk tegens de Fransen 
meester van de zee to maken, ende derzelver navigatie ende 
commercie gehelijk to hinderen."
Hij noemt het verbond met Spanje en met Engeland het 
,,plegtanker" van des Staats ,securiteijt", en meent, dat 
Frankrijk tot geen aanval zal overgaan, zoolang dat verbond 
gehandhaafd blijft, dat is ,zo lang de Spaanschen ende Fransen 
in oppositie van interessen zullen zijn, dat is zo lang Spaigne 
zal subsisteren, ende de Fransche heerschappije over de gehele 
Christenheijt niet zal wezen geextendeert." Willem III zelf kon 
het niet beter zeggen. Waarom zal Frankrijk den oorlog begin-
nen, roept hij uit, daar het van to voren weet, de zee niet to 
kunnen beheerschen. Onze kusten zijn dus beveiligd tegen een 
landing, de volkrijke en voorname steden van Holland en 
Zeeland zijn niet to bemachtigen, zoolang de inundaties to 
vertrouwen zijn, en de Fransche koning zal waarlijk niet een 
groote campagne aanvangen voor de vermeestering der steden 
in het Oosten en Noorden van ons land, die van weinig belang 
zijn, en waartoe hij bovendien eerst de Zuidelijke Nederlanden 
moet veroveren. Immers, zoodra Frankrijk een oorlog begint, 
zal die onmiddellijk gevolgd worden door een ,opstoppinge" 
van ,desselfs commercie". De ontzaglijke macht van dat land 
berust toch op het ,buijtenlands debit" van een ,ongelooflijke 
quantiteijt wijnen, brandewijnen, ende andere vruchten, ende 
manufacturen, in waarde uijtmakende een zo excessif getal 
millioenen, dat afgetrokken 't geen Vrankrijk van uijtheem-
sche waren consumeert, volgens een calculatie op Extracten
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.	193
uijt de boecken van ontvang, vande de costume in Engelandt, 
ende van de convooygelden hier to landen voor de laatste 
oorlogh gemaakt, twintich millioenen guldens in geldt, ofte 
geldts materiaal, jaarlijx uijt Engelandt ende de Vereenigde 
Nederlanden na Vrankrijk zijn vervoert, ende dat dies 
lichtelijk to erinneren is, dat de Fransen verre over de dertich 
millioenen gulden jaarlijx uijt alle de landen, daar zij haar 
waren verhandelen, komen to trecken." Door een ,generale 
opstoppinge van de Franse commercie ter zee" komen dus „de 
grootste ressorten van Vrankrijks subsistentie ende welvaren 
to cesseren." Dit alles zou in Frankrijk binnenlandsche on-
lusten kunnen verwekken. Bovendien zullen de geallieerden 
de wijnen, enz. uit 'andere landen gaan betrekken, en als de 
handel eenmaal die ,ploij" heeft aangenomen, zal die niet zoo 
gemakkelijk meer zijn to veranderen.
Ter zee is Frankrijk zeer gemakkelijk in bedwang to houden, 
altijd tenminste, wanneer de verbonden tusschen de Republiek, 
Engeland en Spanj e blijven bestaan of worden hernieuwd. 
,,Want dewijle Vrankrijk aande Oceaan zeer weijnich bequame 
havens heeft, ende Engelandt zonderling vele, ende dat men 
niet in zee kan komen met vloten zonder zo veel macht to 
hebben als nodich is, om de vijand het hoofd to bieden, zo 
kan Vrankrijk geen equipage ter zee ondernemen inde Oceaan, 
zo lang degene, die zijn vijanden zoude zijn, als Spaigne, 
Engelandt ende deze Landen, meerder ende beter zeemacht 
als de Fransen kunnen in zee brengen : ende zal dies om alle 
handel ende navigatie op Vrankrijk op de Oceaan to beletten, 
niet meer nodigh zijn, als een matigh getal zeer lichte Fregatten, 
verzelt met veel kleijn vaartuijgh om dicht onder de Franse 
kust to kruijsen, enz."
Het is merkwaardig, hoe een man, die in 1679 zich zoo goed 
kon realiseeren, wat uit de natuur der dingen tegen Frankrijk 
gestemd was, en hoe een Europeesche oorlog er zou uitzien, 
slechts eenige jaren later het meest 's Prinsen politiek zou 
tegenwerken. Luisteren wij maar verder. Mocht Lodewijk XIV 
een oorlog beginnen, dan zal de Fransche handel ook aan de 
landzijde schade ondervinden, ,insonderheijt deweijle in een 
nieuwe oorlogh door Vrankrijk „de gaijete de coeur" to begin-
nen de rechtvaardige ombrage, welke de Franse desseijnen
1926 IV	13
194	NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
meer ende meer aan alle natien zouden geven, een ijder zal 
opmaken om den afbreuk van de Franse commercie to 
favoriseren, ende dat ook to lande, dewijle men, of aanstonts, 
ofte immers int vervolch vande oorloch kan vertrouwen de 
Keijser ende andere Duijtsche Fursten inde partije tegens 
Vrankrijk to zullen hebben, jnzonderheijt indien de zake vande 
Hertoge van Lottheringen blijft onafgedaan, ende Vrankrijk 
inde usurpatie van dat Hertogdom, de Keijser als schoon-
broeder vanden Hertoch, zo om personele affectie als om 
interesse van staat, in welke jnteressen van staat veel Duijt-
sche Fursten hooglijk in deze geinteresseert zijn." Dan gaat 
Van Beuningen het vraagstuk van Engelsch standpunt 
bekijken, en probeert hij den Amsterdamschen heeren vrees 
aan to jagen met een mogelijk ongenoegen van Engeland, als 
het garantieverbond wordt afgeslagen. De heeren zullen in dit 
opzicht vrij ongevoelig zijn geweest, want d'Avaux sprak al 
dezelfde taal. ,Dat niet alleen de Coning van Engelandt, ende 
alle de Heeren van zijn raad, maar ook beijde de Kameren des 
Parlements ende de gehele natie voor een vaste grontregel 
van staat houden, dat de zaken in die termen zijn gekomen, 
dat zij haar rust, ende de gemene, op geen andere gronden 
als de voorzeijde en op een nieuwe vrientschap met haar Ho: 
Mo: kunnen maintineren, ende datmen dat gehele rijk lichtelijk 
in dat sentiment zal kunnen conserveren, jndien haar geen 
ombrage gegeven werd van dat het hier niet gevat zoude 
mogen wezen, ofte verandert zoude kunnen werden."
Van Beuningen kon het toen het beste weten, want hij kwam 
juist van een langdurige ambassade in Engeland weer terug 
in het vaderland. Hij laakt dan ten sterkste onze buitenland-
sche politiek der laatste jaren, waardoor wij met onze natuur 
lijke bondgenooten, inzonderheid Spanje, moeilijkheden 
hebben. Dit,,scheijnt voornamentlijk daar uijt voort to komen, 
dat er geen vaste goede cours in buijtenlandsche zaken sedert 
een geruijme tijdt gehouden is, ende dat de negotiatien 
buijtens lands bij manquement van goede instructie aande 
ministers niet wel werden gedirigeert." Hierin dient natuurlijk 
ten spoedigste verbetering to komen. Ook in de verhouding tot. 
Brandenburg moet verandering komen. Het ,quaat humeur," 
dat dat land tegenwoordig toont, is gemakkelijk to bezweren-
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.	195
In wijden blik doet hij, zooals men merkt, voor den stadhouder 
niet onder. Het zou echter nog zes jaar moeten duren, alvorens 
de keurvorst zelf stappen zou laten doen voor een hernieuwd 
verbond.
Fel gaat hij to keer tegen de door Frankrijk aangeboden 
defensieve ligue. ,Dat dies de aanleijdinge vande zijde van 
Vrankrijk om deze Staat tot het handelen over een ligue 
defensive to verlocken tot haar oogmerk heeft de ware gronden 
op dewelke onse rust ende behoudenisse berust, to labefac-
teren, ende to subverteren, ende dat daarinne niets is als een 
valsche glimp van uijtterlijke behaaglijkheijt, onder dewelke, 
mijns oordeels, een doodelijk fenijn verborgen leijt." Wat wil 
Frankrijk eigenlijk van ons? Wat heeft het aan een verbond 
met de Republiek? ,Dat jndien Vrankrijk in rust wilde leven, 
onze alliantie apparentelijk niet desireren ofte voorstaan 
zoude, met offensie van degene tegens dewelke hij zeijt dese 
Staat to zullen protegeren, want dat Vrankrijk niet gelooft 
kan werden eenige attaque van buijten to apprehenderen, ofte 
to achten onse assistentie nodich to hebben." Er zijn er, die 
bevreesd zijn, om Frankrijk de ligue to weigeren. Van Beu-
ningen niet. Er zijn middelen genoeg, om de zaken daarhenen 
,,te schicken, dat Vrankrijk ons geen ongelijk ofte gewelt zal 
willen doen. Qui se fait brebis, le loup le mange."
Hij vreest meer den toorn van Engeland. Toen hij nog in 
dat land vertoefde, had de koning zich tegenover hem in het 
bijzijn van vier der ,voornaamste Heeren vande Raad" heftig 
uitgelaten over de verandering van buitenlandsche politiek, 
die in de Republiek dreigde. Was Engeland daarvoor aan den 
jongsten oorlog gaan deelnemen? Hij zag, nu althans, in de 
binnenlandsche oneenigheden in Engeland geen bezwaar, om 
met dat land een verbond aan to gaan. , Dat er veel redenen 
gegeven kunnen werden, waaromme de dissentien in Engelandt 
niet zullen hinderen sodanige sterke ende goede resolutien als 
bij 't opkomen van een Franschen oorlogh zijn vereijscht, om 
dat alle degene, die part hebben aande publieke deliberatien 
voor vast stellen, dat de magt van Vrankrijk tot die hoogte is 
gekomen, dat het nodich is, de vriendschap met deze staat 
ende deselve bij genoegsame magt to conserveren, om door de 
Fransen ,dum singuli separatim pugnant" niet alle opgeslockt
196	NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
to werden." Ook acht hij ,extremiteijten" onder dezen koning 
niet meer to ,apprehenderen."
Onder de papieren van Hudde bevindt zich ook nog een 
ongevraagd advies, en wel van den bekenden Wittiaanschen 
Rotterdamschen regent Adriaen Paets.l) De strekking van 
diens betoog is natuurlijk: aansluiting bij Frankrijk.
Het is bekend, dat ten slotte noch het verbond met Engeland 
noch dat met Frankrijk tot stand kwam. In Januari 1680 
werden beide aanbiedingen beleefd van de hand gewezen, nog 
wel op voorslag van Holland.
Men zal gemerkt hebben, dat Van Beuningen het garantie-
verbond met Engeland aanprees, in de meening, dat de binnen-
landsche toestand in dat rijk geen beletsel zou zijn voor een 
krachtig optreden naar buiten. Dit verzoent ons eenigszins 
met zijn latere houding. Van draaien kan men dan minder 
spreken. Immers gedurende zijn volgend verblijf in Engeland 
vanaf het najaar 1681 tot het voorjaar 1683 kwam hij tot de 
overtuiging, dat van dat land niets to verwachten was. Van 
Beuningen is dan ook nimmer Fransch-gezind geworden, 
zooals men wel zegt. In de jaren, dat hij wederom in de 
regeering van Amsterdam was opgenomen, vormde hij een 
middenpartij, een partij van den vrede tot elken prijs met 
Frankrijk. Maar met den Prins wilde hij nimmer breken. Wel 
brak de Prins met hem. Toen hij zag, dat Engeland tot machte-
loosheid was gedoemd, wilde hij met Frankrijk een politiek 
van compromissen voeren. Ik geloof, dat Van Beuningen dit 
alles juist heeft ingezien, juister dan Willem III. Ik geloof ook, 
dat vobr 1685, toen Lodewij k XIV zich de haat van heel 
protestantsch Europa op den hals haalde, en voor den tijd, 
waarin Jacobus II zijn katholieke neigingen zoo sterk liet 
blijken, geen andere politiek to voeren was. Het koele en 
hooghartige afstooten van den stadhouder heeft den ouden 
staatsman gebroken. Van dit alles hooren wij in een brief van 
Van Beuningen aan de regeering van Amsterdam, waarin hij 
ontslag vraagt van zijn ambten van burgemeester en raad.2)
Deze brief, gedateerd 5 Juli 1684, is niet alleen merkwaardig, 
omdat tot heden nog niets bekend was van een ontslagaanvrage
1) Collectie-Hudde, No. 10.
2) Collectie-Hudde, No. 49 : 5.
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.	197
in 1684, maar nog meer om de zelfverdedigingvan den schrijver, 
waarmede hij zijn verzoek motiveerde. Hij geeft als inleiding 
een overzicht van zijn werkzaamheden in het belang van den 
staat, waaruit moet blijken, dat de tegen hem aangevoerde 
beschuldigingen waardeloos zijn. Aangezien hij in het hierna 
to bespreken stuk van i 1 Maart 1685 hetzelfde doet en veelal 
duidelijker, zullen wij dat stuk ter aanvulling van dezen brief 
ook thans reeds laten spreken.
Meerdere malen zien wij Van Beuningen zich verdedigen 
tegen de aantijgingen der stadhouderlijken, ook in bekende 
stukken. De man moet er bepaald onder geleden hebben. De 
oorzaak van het discrediet, waarin hij vervallen was, was het 
tegenwerken der prinselijke politiek gedurende zijn laatste 
zending in Engeland. Zooals de onbekende memoires-schrijver, 
Monsieur de B., het uitdrukt, die blijkbaar goed geinformeerd 
was: ,Dans sa derniere ambassade en Angleterre it s'ecarta 
de ses instructions, fut disgracie du Prince, et ii parut qu'il 
avait suivi les ordres secrets qu'il avait eus de sa ville, etc."1) 
Hierop, n.l. op het afwijken van zijn instructies, is nog nimmer 
de voile nadruk gelegd. En dit toch is de waarheid, volgens 
den brief zelven.
Van Beuningen was in 1681 naar Engeland gezonden, om 
Karel II over to halen, samen met de Republiek, op to treden 
tegen de Fransche aanmatigingen. Na eenigen tijd aldaar 
vertoefd to hebben, zag hij in, dat de verhouding tusschen 
vorst en yolk allerdroevigst was. Zoo ontstond zijn zwenking. 
Fruin stelde die in het najaar van 1682.2) Inderdaad was die 
reeds in het voorjaar voltrokken. Immers, het blijkt uit dezen 
brief, en nog sterker uit then van 11 Maart 1685, dat hij 
Lodewijk XIV aangezet heeft, de blokkade van Luxemburg op 
to heffen, en zijn ,differenten" to ,verblijven" aan den koning 
van Engeland.
In 1685 schrijft hij : ,Dat ik weijnich tijds daernaer schoon 
verswakt door een gevaarelijke ziekte, diep in 't najaar, ter 
instantie van zijne Hoogheijt naer Engeland was overgevaren, 
om aldaer vigoreuse resolutien tot stuijtinge van de Fransche 
usurpatien in Duijtschland ende in de Spaansche Nederlanden
1) Bijdr. en meded. van het Hist. Genootschap. Deel XIX, bl. 116. 
2) Aant. op Droste, bl. 501.
198	NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
to weegh to brengen, schoon sulx vermits de innerlijke 
constitutie in 't Engelsche Rijk ende om de verklaringe 
alreede bij de Koningk ende sijne ministers gedaen, van in 
geen Staet to wesen, om sijne vrunden bij to staen, t'eenemale 
onuijtvoerlijk scheen, dat ik des niettegenstaende door groote 
applicatie en door 't beleijt bij mij gebruijkt to weegh hebben 
gebraght, dat de Coningh van Vrankrijk door cooperatie van 
zijn Majesteijt van Groot Bretaigne is gedisponeert geworden, 
om niet alleen 't blocus van de stad Luxemburgh to dissol-
veren, ende to desisteren van feijtelijkheden in de Spaansche 
Nederlanden, maer ook om sijne differenten to verblijven aen 
den Coningh van Engeland, welke aennam in 't termineren 
van deselve niets to sullen doen sonder participatie van hare 
Ho: Mo : Ende beloofde een generale Vreede niet alleen ten 
opsighte van Spagnen, maer ook van het Duijtsche Rijk, en 
van Italien to zullen guaranderen. Dat door een fataal mis-
verstant deze gewenschte occasie om een vaste rust in 't 
Christendom to vestigen, ende om de jonghste oorlogh voor 
to komen, ongeacht mijne trouwe waerschouwinge, verwaar-
loost zijnde, ik voor alle mijne moeijte ende arbeijt niet anders 
als een geaffecteerde koele bedanckinge voor mijn rapport 
had bejegent, ende als crimineel was gedrecrieert, schoon ik 
mijne conduite in geschrifte diermate had gejustificeert, dat 
mijne apologie sonder replique was gebleven, ende dat de 
uijtkomst al to wel heeft geleert, datse voor goet was to 
keuren."
Natuurlijk heeft Lodewijk XIV begrepen, dat hij, door den 
Engelschen koning de bemiddeling op to dragen, het best zijn 
rekening vond in de gegeven omstandigheden, en al de 
argumenten, die Fruin opsomt, welke tot zijn stap hebben 
kunnen leiden, verliezen niets van hun waarde.1) Maar dat 
Van Beuningen hier achter heeft gezeten, doet ons de zaak 
heel anders bekijken. Men kan zich voorstellen, hoe Willem III 
persoonlijk moet zijn gegriefd, toen •hij bemerkte, dat onze 
ambassadeur op deze wijze van zijn bevoegdheid gebruik had 
gemaakt. Juist toch hadden de Staten-Generaal besloten, 
onder zekere voorwaarden, Spanje het secours van 8000 man 
to zenden. Wel had Van Beuningen een Europeeschen oorl-og
1) Verspr. Geschr. V. bl. 10.5 vig.
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.	199
weten to voorkomen, maar 's Prinsen politiek had hij ge-
dwarsboomd.
Nadat hij aldus op zijn wijze voor den algemeenen vrede 
had gezorgd, zat hij verder niet stil, maar deed hij al het 
mogelijke, om het eens aangevangen werk to voltooien.
Hij schrijft hierover in den brief van 5 Juli 1684: ,Ende 
hebbende mitsdien sedert dat de Coningh van Vrankrijk het 
bovengeroerde verblijf in Maart des jaars 1682 had aangeboden 
tot in September daar aenvolgende stadigh mijn werk 
gemaakt, niet sonder approbatie vande Regeringe, om op de 
voorseijde voet het Christendom int generaal ende mijn 
Vaderland int besonder vande gevaren ende swarigheden van 
een zeer verderfelijke oorlogh to bevrijden." Maar ook hij kon 
niet verhinderen, dat Spanje in September 1682 een „reso-
lutie" nam, welke voor ,declinatoir" werd aangezien. Hij 
beschrijft de groote ontstemming, die er aan het Britsche 
hof deswege heerschte. Nog achtte Van Beuningen de zaak 
niet hopeloos. Hij zond aan den ambassadeur der Republiek 
to Madrid een missive, waarin hij dezen aanspoorde, alles in 
het werk to stellen, om de Spaansche regeering aisnog de 
arbitrage to doen aannemen.l) Zeer tegen zijn verwachting 
vond dit schrijven in Den Haag geen instemming, en er volgde 
een ,stormbuij van scherp verwijt." En tegelijk werd hij 
gehoond „door een resolutie bij welcke haar Ho: Mo : Ministers 
tot Weenen ende Madrid gelast wierden aen mijn schrijven 
ende consideratien niet to defereren." Van Beuningen ver-
dedigde zich tegen deze ,censoriale missiven," en wees er op, 
dat er geen ander middel bestond, om den oorlog of to wenden, 
dan de door Lodewijk XIV aangeboden arbitrage. Hij deed 
dit zoo ,volkomentlijk, dat er noijt ondernomen is, een 
eenigh point van mijne verantwoordinge to wederleggen." 
Ondertusschen deden zijn vrienden to Amsterdam alles,om 
zijn gedrag goed to praten. Van Beuningen vertrouwde zoo 
vast op den goeden uitslag van dit pogen, dat hij bij zijn 
terugkomst in het vaderland zich verbaasde, niet eenige 
,,betuijgenisse van aengenaamheijt" to ontmoeten. Integen-
deel, er werd een dreigende houding tegen hem aangenomen.
1) Hij bewerkte ook den Spaanschen gezant in Engeland, Don 
Pedro Ronquillo. Zie Bontemantel I p. CLI.
200	NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
Er gingen geruchten, dat men hem in staat van beschuldiging 
wilde stellen, wegens de opvatting, die hij had gehad van zijn 
commissie in Engeland. Zelfs in ,publique deliberatien" 
werden er,,censuren" gehoord, waarin verklaard werd, dat het 
een ,misslagh nadeeligh aan den Staat" was, dat hem niet 
het hoofd voor de voeten werd gelegd.
„Ende heeft deze taal (hoe we] vermoedelijk buijten de 
intentie van degene these gevoert hebben) mij bij verscheijde 
luijden doen aensien voor soo zeer schadelijk ende crimineel, 
dat na schriftelijke bedreijginge van een violente doot, mij int 
begin van de deliberatien over de Wervinge door een onbe-
kende hand gedaan, ende daer op van tijd tot tijd gevolghde 
waerschouwinge van datse mij was nakende, eijndelijk voor 
ontrent drie Maenden is ondekt een troup booswighten, welcke 
op verscheijde wijse hebben gepooght dese bedreijginge uijt to 
voeren met soo veel opiniatriteijt ende roeckeloosheijt, dat 
mij benomen is het vertrouwen van een secuijr leven."
Met deze mededeeling springen we de geschiedenis wat 
vooruit. Het is bekend, dat Van Beuningen nog tijdens zijn 
verblijf in Engeland op I Februari 1683 tot burgemeester van 
Amsterdam werd verkozen. Hiermede kwam hij in een 
eigenaardige positie. Hij, de volstrekt niet anti-stadhouderlijke 
en volstrekt niet pro-Fransche diplomaat, liet zich aan het 
hoofd der staatsgezinde partij plaatsen, met welke partij hij 
alleen het vredesverlangen gemeen had. Het is het tragische in 
Van Beuningen, dat hij nimmer heeft kunnen inzien, dat de 
breuk met den Prins thans onherstelbaar was geworden.
Dan komt in het voorjaar van 1684 de bekende aanslag op 
zijn leven. Wagenaar wist hier reeds iets van.') Amsterdamsche 
afgevaardigden ter dagvaart waarschuwden hem, zich niet 
naar Den Haag to begeven, zooals blijkt uit een bij Gebhard 
afgedrukten brief.2) Nochtans spreekt Gebhard over deze 
geschiedenis nog eenigszins onzeker.3) En Fruin meende 
zelfs, dat de aanslag in het verhitte brein van den burge-
meester was opgekomen.4) Wij zullen er na de bovenaan-
1) Amsterdam, 6e stuk, bi. 100 en 109.
2) Gebhard, Leven van Nic. Witsen, I bi. 243.
3) Idem.
4) Aant. op Droste, bi. 502.
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.	201
gehaalde briefcoupure geen commentaar meer aan toevoegen.
Na aldus een apologie to hebben gegeven van zijn gedra-
gingen in de laatste jaren, gaat hij verder: ,Soo dat ik 
considerende, dat het vooroordeel ende de haat jegens mij 
opgevat, nadeeligh was aan Uw Ed: Groot Achtb : int be-
vorderen vant gemeene best, soo daeromme als om andere aen 
haar gecommuniceerde redenen in November laatstleden seer 
dienstelijk ende instantelijk hebbe versoght van mijne 
publique bedieninge ontslaagen to mogen werden, maar also 
Uw Ed: Groot Achtb : daartoe doemaals niet konde werden 
gedisponeert, ende dat het mij niet betamelijk scheen mij van, 
haar goetvinden to esloigneren, inmiddels sij desidereerde mijne 
assistentie in een sake in de welcke Uw Ed: Groot Achtb : mij 
soo genegentlijk ende trouwelijk hadden gesecondeert ge-
durende mijn afwesen aent Engelsche Hof, soo hebbe ik 
gemeent haar met het voorseijde mijne versoek niet wederom 
moeijelijk to mogen vallen, voordat zij de uijtslagh van haar 
heijisame raatslaagen soude hebben gezien."
Het was tot nu toe slechts bekend, dat Van Beuningen ont-
slag had aangevraagd in de maand Januari van het jaar 1686. 
Hij deed het toen mondeling. Het resultaat is onbekend, doch 
zeker is het, dat hij sedert niet meer actief deelnam aan de 
publieke zaak, maar dat zijn vroedschapszetel tot zijn dood 
toe onbezet bleef.1)
Uit dezen brief leeren we echter twee voorafgaande ver-
zoeken om demissie kennen : een in November 1683 en een in 
Juli 1684, welk laatste, zooals gezegd, de eigenlijke aanleiding 
was tot den hier besproken brief. In November 1683 hadden 
burgemeesteren er niet in bewilligd, omdat zij hem nog noodig 
hadden in een zekere „sake," Welke die „sake" was, leert ons 
de volgende alinea.
,,Maar dewijle ik onophoudelijk hielp arbeijden, om die 
vrugtbaarlij k to doen termineren, ende alle obstaculen daar 
tegens geformeert van tijd tot tijd to removeren, met meerder 
ijver ende neerstigheijt als sonder krenckinge van mijne 
lighamelijke kraghten int afgaan van mijn levenstijd niet 
heeft konnen geschieden, soo is eijndelijk de animositeijt daar
1) Wagenaar, Amsterdam, 6e stuk, bl. 128. Een eenigszins andere 
lezing in Bontemantel II p. 469, 470.
202	NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
door tegens mij verweckt tot die exorbitantie gekomen, als 
hier boven is vermelt. Ik dank ondertusschen de goede God 
over 't succes waarmede hij Uw Ed: Gr : Achtb : heylsame 
raatslagen heeft gesegent, ende wensche, dat zij langh de 
vrughten van de Vreede, door haar bewerkt, mogen genieten."
Hier hooren we het : Van Beuningen had gewackt tot den 
vrede: den twintig-jarigen wapenstilstand van 29 Juni 1684. 
De vredespartij, inzonderheid Amsterdam, had gezegevierd. 
Het was een triomf ook voor Van Beuningen. Hij meende 
stellig, dat hij zijn ,Schuldigkeit" gedaan had en nu maar 
moest ,,gehen." Blijkbaar hebben burgemeesteren hem weer 
weten to bepraten, want we zien hem kort hierna alweer bezig 
aan een gewichtig werk : het herstellen van den binnenland-
schen vrede.1)
Zijn tweede ontslagaanvrage formuleerde hij aldus: ,Maar 
dewijle ik door de Goddelijke schickinge ende toelatinge in die 
termen ben gevallen, dat ik nogh met- lust nogh met vrught 
langer part kan hebben aan de publique deliberatien ende dat 
een privaat leven mijn stadige wensch is geweest gedurende 
een meer dan veertighjarige dienst, van dewelcke meer dan 
dertigh doorgaans in seer swaare ende moeij elij ke saaken, 
meest buijtens Lands, niet alleen met groote arbeijt, maar 
dikmaals niet sonder gevaar sijn toegebraght; soo bidde ik 
Uw Ed: Groot Achtb : seer ootmoedelijk, dat eyndelijk die 
mijn wensch door een resignatie van mijne publique ampten 
in haar handen mij gegunt magh werden. Ende dat to gelij k mij 
door haar voorspraake ende credit bevordert magh werden 
middel ende gelegenheijt, om mijn onschult ende goede 
conduite in mijn laaste commissie in Engeland opentlijk to 
doen blijcken."
Na opgemerkt to hebben, dat het hem wel bewust is, dat 
de functies, die hij vervult, niet neder to leggen zijn, maar dat 
hij van burgemeesteren „een favorable distinctie" hoopt voor 
zoover zijn persoon betreft, eenigszins als vergoeding voor de
1) Wij kunnen op het onderhoud, dat van Beuningen omstreeks dezen 
tijd had met den mysterieusen dr. Marechal, niet ingaan, omdat het reeds 
is besproken bij Gebhard I bl. 272. Aileen willen we er op wijzen, dat Fruin
(Verspr. Geschr. V. bl. 126) er een verkeerde weergave van heeft gegeven. 
Marechal heeft zich aangemeld bij Van Beuningen en niet bij burge-
meesteren.
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.	203
diensten, die hij hun bewezen heeft, eindigt hij, dat hij ,onbe-
roemt kan zeggen, soo in kleijne als in groote saaken noijt 
iets anders beooght to hebben als 't gemeene welwesen van 
Staat ende Stad na mijn best verstant ende krank vermogen."
Het volgende reeds genoemde stuk van i l Maart 1685 
behelst het verslag van een samenkomst, welke Van Beuningen 
gehad heeft in het begin van dat jaar met Waldeck en van 
Amerongen.l) Wij weten uit Muller,2) dat Waldeck in den 
winter van 1684 naar Holland teruggekeerd was, en dat hij in 
het volgende voorjaar met Van Beuningen in een ,Meinungs-
austausch" trad over den algemeenen toestand. Hoewel 
Muller hier zijn bron niet opgaf, doelde hij zeker wel op de 
,,Relation" van Waldeck aan Willem III, to vinden bij 
Rauchbar.3) Deze brief van Waldeck is niet gedateerd, maar 
het algemeene verband wijst uit, dat dit onderhoud later in 
het jaar moet hebben plaats gevonden dan de conferentie, die 
thans aan de orde is. D'Avaux wist van het bezoek van Wal-
deck aan Amsterdam slechts eenige oppervlakkigheden. Hij 
schrijft : , Le comte de Waldeck alla a Amsterdam, pour leur
d.z. de regenten faire voir la necessite qu'il y avoit de 
maintenir leur Etat de Guerre."4) En verder : „rant de 
Personnes attachees au Prince d'Orange sont allees a Amster-
dam."5) En dan: ,Le comte de Waldeck n'a pas moins envie 
de remettre la bonne intelligence entre le Prince d'Orange et 
Messieurs d'Amsterdam : c'est, a ce que j'ai appris, le prin-
cipal sujet de son Voyage en cette Ville-la." 6) En vervolgens: 
,,Le Bourguemestre Heude et les autres Bourguemestres 
Regens n'ont pas voulu voir le comte de Waldeck."?) Meer 
wist d'Avaux er niet van.
Bezien we thans het verslag van Van Beuningen. Het valt 
al dadelijk op, dat hij alleen bezocht is door Waldeck en 
Van Amerongen, terwijl hij van dr. Marechal niet rept, die 
toch ook to dezer tijd in Amsterdam vertoefde, gezien den
Collectie-Hudde. No. 49 : 8.
Wilhelm III and Waldeck. II S 8.
•	Leben and Thaten des Fursten von Waldeck. II. S. 339.
•	Onder dagteekening van 8 Maart 1685.
•	Onder dagteekening van 9 Maart 1685.
•	Onder dagteekening van 12 Maart 1685.
Onder dagteekening van 15 Maart 1685.
204	NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
brief van Hudde en Corver aan Witsen.1) Waldeck en Van 
Amerongen beginnen met hun leedwezen to betuigen over het 
,,mistrouwen ende de strijdigheijt van sentimenten tusschen 
mijn heer de Prins ende deze Stad." Voor het herstel van een 
,,onderlingh goet vertrouwen ende oprechte concordie" slaan 
zij voor een ,algemeene toestemminge in de gepetitionneerde 
Staat van Oorlogh voor dit maal, met continuatie van de 
besoignes over pointen van menage, ende redres van de 
finantien." Mij dunkt, hieruit blijkt ten duidelijkste, dat zij 
een officieele zending hadden, want dr. Marechal, die een 
compromis-voorstel deed volgens den bovenvermelden 
brief van Hudde en Corver werd door den raadpensionaris 
gedesavoueerd.2) Trouwens, de bezoekers zeggen het ook 
Waldeck was in de stad voor ,domestique affairs," maar Van 
Amerongen had Zijne Hoogheid voorgeslagen, dat zij beiden 
eens vertrouwelijk met Van Beuningen zouden gaan praten 
,,.over de gemeene ende zijne saeken," hetgeen de Prins had 
goedgekeurd. Van Beuningen begint dan weer met een uit-
eenzetting van zijn openbare handelingen in de laatste jaren, 
welke tevens bedoeld is als verdediging. Reeds in 1673 had hij 
aan den stadhouder verklaard, dat hij zich aan „de regeringe 
als onnut ende schadelijk soude onttrecken, soo haest hij (ik) 
daarinne aen sijne Hoogheijt ongevalligh soude zijn." Toen de 
tegenstrijdige gevoelens van de Amsterdamsche Heeren en den 
Prins zich openbaarden in de quaestie van de werving, had 
Van Beuningen besloten, dat plan ten uitvoer to brengen, en 
dit in een missive aan den Prins gemeld. Hier zinspeelt hij 
dus op een andere ontslagneming dan die van 5 Juli 1684. 
Trouwens, van niets schijnt hij zoo vol to zijn geweest als van 
een rustig en afgetrokken bestaan. Steeds hunkert hij daar 
naar. Misschien is hiermede de zonderlinge ligging van zijn 
huis in Den Haag to verkiaren. Ook in 1679 had hij met der-
gelijke plannen rondgeloopen. ,Dat ik int jaer 1679 uijt 
. Engeland t'huijs komende voornemens was geweest hetselve
een privaat-leven aen to vangen, ende tot then eijnde in 
mijn huijs in den Haegh (met dat insight in mijn afwesen 
gebouwt) mijn stadigh verblijf to houden." Is dit hetzelfde
1) Gebhard II, bl. 167.
_) Antwoord van Witsen. Gebhard II, bl. 142.
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.	205
huis, dat reeds in 1679 in aanbouw was, of een ander? Ook 
in 1683 is er sprake van een huffs van Van Beuningen in 
Den Haag.
,,Van Beuningen, die vaek was door den Staet gesonden 
„Tot het bevestigen of maeken van verbonden, 
,, Hadt Vrouwen in den Haeg op een banket versogt,
„Opdat hij haer met een sijn nieuw huijs toonen mogt."1)
Fruin, in zijn ,Aanteekeningen op Droste," wist die huizen-
geschiedenis ook al niet goed to verklaren ; ze is overigens van 
weinig belang.
Alleen ter wille van Zijne Hoogheid had hij in 1679 zijn plan 
niet ten uitvoer gebracht, ,om hem de hand to bieden int 
uijtwercken van desselfs desseijnen omtrent uijtheemsche 
alliantien (alsoo se mij zeer salutair scheenen). Ik heb vorders 
vermaen gedaen van 't geen bij mij daer ontrent tot groot 
vernoegen van Zijne Hoogheijt is gedaen, ende specialijk 
ontrent het bevorderen van de defensive Ligue tusschen 
Engeland en Spanjen, ende die van guarantie met Sweden."
Dan komt de praatvaer want hij schrijft niets over 
hetgene zijn bezoekers gezegd hebben, behalve hun voorstel; 
hij wil daarover ook niet schrijven, zooals later blijkt to 
spreken over zijn aandeel aan de opheffing van de blokkade 
van Luxemburg, welke passage wij hierboven reeds weergaven. 
De buitenlandsche politiek, door hem aan het Engelsche hof 
gevoerd, had niet alleen hem veel kwaad gedaan, maar ook de 
staatsgezinden, speciaal Amsterdam, in scherp conflict ge-
bracht met den Prins. Maar: ,Ik heb vorders verhaalt met 
wat ijver ende goede genegentheijt bij mij waren opgenomen 
ende gemenageert de ouvertures aen mij gedaen, om de 
onlusten hier over ontstaen in 't vuur der liefde to smooren." 
Blijkbaar doelt hij op de ,ouvertures" van dr. Marechal in 
den zomer van 1684. Is dat zoo, dan had die fameuse persoon 
toch een officieele opdracht gehad. Immers, was hij niet 
gezonden geweest door Willem III of Fagel, zooals Fruin 
vermoedde,2) dan was dat nu in Maart 1685 al wel bij Van 
Beuningen hekend geweest.
1) Overblijfselen van Geheugchenis, Coenraet Droste, vrs. 6834 vlg. 
2) Verspr. Geschr. V. bl. 126.
206	NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
,,'t Goet succes, dat mijn arbeijt ook in dit poinct scheen 
gehad to hebben, niet sonder to melden, hoe droevigh het 
mij voorquam, dat hetselve bij de opkomste van de differenten 
met Dordreght ende door andere incidenten was gelabefac-
teert, met ernstige bede van eenmaal to mogen weten, wat 
Zijne Hoogheijt met fundament in mijne conduite ende 
sentimenten misprijzen konde, met aanbiedinge van mijne 
onschult niet anders als met de eenvoudige waerheijt to sullen 
doen blijcken."
Op het voorstel der beide heeren betreffende den staat van 
oorlog wil en kan hij niet ingaan. Dat is het werk van burge-
meesteren en vroedschap.1) En ook dezen zouden het ,appa-
rentelijk achten voor haer onbetamelijk to wesen, daer over, 
sander participatie van de andere Leden van Holland in 
concert to treden." Maar hij wilde toch niet ontveinzen, dat 
hij geheel op het standpunt stond, door de Amsterdamsche 
regeering ingenomen. En, al wil hij niet in deliberatie treden 
over het aanbod, zijn eigen meening over de legerzaken geeft 
hij volop ten beste. ,Dat mij daer en boven dunkt, dat er 
niet beters voor de reputatie van de Staet ende tot herstellinge 
van deselve voortgebraght was tot nogh toe, als dat men 
ordre stelde tot een prompte betalinge van de achterstallen 
van de militie, ende deselve soo reguleerde, dat de capiteijnen 
sonder defalcatie van sware interessen, gages van solliciteurs 
ende andere bijlasten, precis wierden betaelt, ende dat mij 
sulx oak voorquam, als wenschelijk voor de militairen."
,,Dat het vorders voor mij onbegrijpelijk was, waaromme de 
Staet in dit verval haer krijgsvolk soude onderhouden op een 
kostelijker voet als in redelijkheijt nodigh is, ende insonder-
heijt op een kostelijker als door geen Potentaten aen 't vaste 
land in 't Christendom geschiet, ende dat het onweeder-
spreekelijk is, dat men willende kleijne compagnien onder-
houden op 't exempel van Vrankrijk ('t welk mij echter 
ongeraden scheen) die op de Franse voet geformeert ende 
gegageert most werden, ofte die moest vergrooten op de voet 
in 't Duijtsche Rijk ende elders gebruijckelijk, indien men de
1) Van Beuningen was in 1683 en 1684 regeerend burgerneester, dus 
tijdens het onderhoud stond hij vrijwel buiten de zaken. Hij was natuurlijk 
wel burgemeester en lid der vroedschap.
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.	207
capiteijnen verstaet to laten genieten haer tegenwoordige 
tractementen, insonderheijt dewijle zij grooter zijn, als elders 
genoten werden. Waer op niet anders geantwoort zijnde, als 
dat men voor het toekomende daer over konde delibereren 
is bij mij gerepliceert, dat het aenstonts konde geschieden, 
ende dat het to meer nodigh was, omdat het generalijk onder 
de ingezetenen van de Staet redelijk wierd geoordeelt, ende 
dat het hatelijk voorquam, dat het sonder reden wierd gede-
laijeert."
Uit een brief van Van Beuningen aan Hudde, gedateerd 
26 Maart 1685,1) welken ik hier alleen om deze redenen noem, 
kan men zijn bedoeling over deze aangelegenheid eigenlijk 
beter leeren kennen. Het blijkt dan, dat hij van meening is, 
dat de compagnieen vergroot dienen to worden, terwijl de 
kapiteins dezelfde bezoldiging houden. Dit plan komt neer op 
een vermindering van het aantal kapiteins, dus op een 
vermindering van het aantal baantjes met groote tracte-
menten. Wil men kleine compagnieen naar Franschen trant, 
dan moet men die ook op Fransche wijze inrichten, d.w.z. 
zonder vaandrig, terwijl dan de tractementen van kapiteins 
en ltiitenants ook aanzienlijk besnoeid moeten worden. De 
moeilijkheden in de legerquaestie bestonden blijkbaar voor 
een deel in een to veel aan welbetaalde postjes, die veelal 
ingenomen werden door adellijke protege's. Men begrijpt, hoe 
dit den burgerlijken aristocraat, iemand van de noblesse de 
robe, moest steken.
Dit onderwerp wordt dan verder niet meer aangeroerd. 
Van Beuningen beklaagt zich hierna over de ergerlijke 
corruptie. ,Dat ik vorders niet konde ontvijensen, dat de 
resolutien in de Provintien ende inde Steden daer van 
discreperende genomen, in 't gemeen wierden aengesien als 
afgeperst ende uijtgewerkt door authoriteijt ende intrigues, 
ende dat dienaengaende schadelijke geruchten waren ver-
spreijt, ende voor to waerachtiger wierden gehouden, omdatse 
eerder geadvoueert als tegengesproken wierden bij veelen, die 
haer stemmen om gemakshalve (soo zij seggen) tot continuatie 
vande tegenwoordige Staet van Oorlogh hebben gegeven." 
Hij vreest, dat men Zijne Hoogheid heeft overtuigd, dat
11) Collectie-Hudde, No. 49 : 10.
208	NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
dergelijke handelwijzen noodig zijn, om zijn gezag to kunnen 
handhaven. Neen, zegt Van Beuningen, wanneer de Prins de 
,,teneur" van zijn ,glorieuse voorsaten" volgde, dan zouden 
alle ,Leden van dese Staet " hem ,genegentlijk bijvallen," 
om onder ,zijne wijse directie de Staet to helpen redden ende 
assecureren." Gaat de Prins op den ingeslagen weg voort, wat 
niet noodig is, gezien zijn ,hooge naissance," zijn groote macht 
en zijn ,uijtnemende personele begaeftheden," dan wordt hij 
een.hoofd van een partij inplaats van een „seer geauthoriseert 
ende gelieft Directeur van de geheele Staet."
Misschien kijkt de Prins to veel naar het in Frankrijk 
heerschende absolutisme. Maar, zegt Van Beuningen, ,dat 
vorders alle volckeren niet op een wijse geregeert konnen 
werden, ende dat het doorgaens rulneux is of to gaen van 
degene welcke past, ende geapproprieert is, na de forme van 
regeringe, ende na de aert van de onderdanen, ende dat men 
hier ontrent althans to zorghvuldiger moet zijn, omdat er 
buijtenlandsche maghten zijn, welcke meesterlijck haer souden 
weten to prevaleren van misslagen daer ontrent to begaen."
Toch mogen reorganisaties niet uitblijven. Vooral op het 
stuk van ,Zeemaght, Fortificatien, Alliantien ende correspon-
dentien" valt er nog wel wat to verbeteren, en hij nam de 
vrijheid daarover eenige van zijn ,geringe gedaghten to 
uijtten."
Van Beuningen wil niet weergeven, wat de beide heerermp 
dit alles antwoordden, want hij zou het wel eens ,qualijk 
kunnen begrepen" hebben. Alleen moet hij ,haer minsaem-
heijt ende bescheijdenheijt" ten zeerste prijzen.
Een antwoord wil hij alleen releveeren. Toen hij zeide, dat 
de Prins hem to wel kende, om aan zijn goede bedoelingen to 
twijfelen, antwoordde Waldeck: ,Dat mijn goede intentie 
ende capaciteijt niet in twijfel werd getrocken, maer dat men 
vermoede, dat ik mij to veel behaegde inde reputatie van in 
veele groote saken mijne sentimenten to hebben doen preva-
ieren, met krenckinge van 't credit ende vande glorie van 
degene, die inde Republicq van meer vermogen zijn."
Er zat dus een voornaam persoonlijk element in de toen-
malige twisten. Van Beuningen gaf hierop ten antwoord, dat 
hij nooit anders dan zijn plicht had gedaan, en dat een ,stadige
NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.	209
applicatie van meer dan 30 jaren ontrent uijtheemsche 
saaken" hem wel eenige ,penetratie" had geschonken in die 
materie. Ondertusschen, de opmerking van Waldeck doet hem 
bedenken, dat hij wel eens een lastige hinderpaal kon zijn, die 
den weg naar het herstel van den binnenlandschen vrede 
versperde. Hij denkt dus al weer aan aftreden, en meent, dat 
men van hem een jonas dient to maken, om de tegenwoordige 
swaare stormwinden met meer gemak to doen cesseren."
Van de pogingen, van stadhouderlijken kant aangewend om 
op goeden voet to komen met Amsterdam, hooren wij nog het 
een en ander in een brief van Van Beuningen aan Hudde, die 
alle kenteekenen draagt van een geheel particulier en ver-
trouwelijk schrijven. Hij is gedateerd 17 Maart 1685.1) Het 
doet ons we] wat vreemd aan, dat Van Beuningen, die in 
Amsterdam vertoefde het staat ten overvloede boven den 
brief -- over deze dingen schriftelijk zijn meening uitte tegen-
over den regeerenden burgemeester, die in deze dagen eveneens 
in de stad was. Maar ook krijgen wij een sympathieken indruk 
van den ouden staatsman, die met alles wat er in den staat 
voorviel zoo actief meeleefde, ook al beyond hij zich als oud-
burgemeester wel wat in de peripherie der gebeurtenissen. 
Trouwens dit laatste was, althans voor zoover het Van Beu-
ningen betrof, meer theorie dan practijk, want juist in dezen 
brief zien we hem optreden als een stille kracht, als een ver-
borgen mentor, we zouden ook kunnen zeggen, als souffleur 
-der eerste rollen.
Hij schijnt al die pogingen van Waldeck, van Van Amerongen 
en van Dijkveld deze behoorde dus ook tot het gezelschap 
bemiddelaars, al zagen we hem niet ten huize van Van 
Beuningen niet goed to vertrouwen. In het bijzonder 
wantrouwt hij dr. Marechal, die blijkbaar ook weder ten 
tooneele verschenen was, en zelfs ,ouvertures" had gedaan, 
tegenover wien is niet duidelijk, „tot een entrevue van den 
Heer Raadpensionaris met den Heer President Burgemeester 
Hudde of met den Heer van Beuningen." Hij schrijft nu aan 
Hudde, dat burgemeesteren er wel aan zouden doen, met 
Witsen, die in Den Haag vertoefde, als afgevaardigde ter 
Staten-Generaal, op to dragen bij Zijne Hoogheid of bij Fagel
1) Collectie-Hudde. No. 49 : 9.
1926 IV	14
210	NIEUWS OVER COENRAAD VAN BEUNINGEN.
to informeeren, of al die ,avances tot eenigheijt en een goet 
verstant" ernstig gemeend zijn, en anders to zeggen, dat 
,,daerop geen vervolg werd genomen." Maar, als vreesde hij 
daardoor zijn tegenstanders to verbitteren, men diende 
bovendien aan Witsen to schrijven, dat hij vooral niet nalaten 
moest to zeggen, dat „men hier seer tot eenigheijt gezind is en 
genegen om sich in redelijkheijt over alle existerende diffe-
renten to verstaen en dat men deze sake zoo handele, dat ze tot 
een vrughtbaer besluijt magh komen en dat wij geen ondank 
bij onze vrienden mogen bepalen." En nu moet men bet 
tweede deel van Gebhard, bl. 167, eens opslaan, en zien, of 
Hudde den wijzen raad van zijn ouderen en meer ervaren 
vriend niet punctueel heeft opgevolgd. Daar vinden we n.l. 
afgedrukt den brief, welken Hudde en Corver den 19den Maart 
aan Witsen verzonden. Zij dragen daarin Witsen juist datgene 
op to doen, wat Van Beuningen aangeraden had. Deze brief 
is zelfs hier en daar een zuivere echo van den brief van Van 
Beuningen. Een enkel staaltje zullen we hiervan toonen. Het 
schrijven aan Witsen eindigt n.1. aldus : , Egter alles onder dese 
precautie, dat wij hier door geen occasie mosten geeven van 
onse goede vrinden to miscontenteren."
Wie lust heeft bet geval nog verder to vervolgen, kan bet 
antwoord van Witsen ook bij Gebhard vinden,l) waaruit. 
inderdaad blijkt, dat Marechal, althans door den raadpensio 
naris, werd gedesavoueerd.
Hiermede zijn wij aan bet eind van onze bijdrage. De zooeven 
behandelde brief van 17 Maart 1685 behelst nog wel enkele 
beschouwingen over de zwevende alliantie met Zweden, maar 
daar deze geen nieuwe gezichtspunten openen, laten wij ze 
achterwege.

Amsterdam, April 1926.	J. Z. KANNEGIETER..
1) Deel 11, bl. 142.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS

(1868-1918)
XXVI.
Nederland, dat sinds zijn herstel als onafhankelijke Staat 
zich onzijdig placht to houden met betrekking tot de groote 
internationale problemenl) en vooral nadat het in 1830 tot 
den rang van kleine mogendheid was teruggebracht, in 
Europa min of meer in vergetelheid geraakte, zag zich door 
bijzondere oorzaken tegen het einde der 19de eeuw weder 
een ietwat belangrijker rol toebedeeld op het tooneel der 
internationale staatkunde, zij het dan ook een bescheidener 
dan in de roemrijke, door Potgieter betreurde eeuw, toen de 
Nederlandsche Maagd bijwijlen den evenaar der Europeesche 
weegschaal deed overslaan, door mede daarin haar oorlogs-
zwaard of haar olijftak to werpen,
De conferenties tot codificatie van het Internationaal 
Privaatrecht, to 's Gravenhage gehouden, de eerste in 1893, 
hadden er toe bijgedragen om de aandacht in den vreemde 
-weder to vestigen op ons land en op onze groote rechts-
geleerden van den ouden en den nieuwen tijd. Onder de 
laatsten nam de eerste plaats in Mr. T. M. C. Asser, wiens
1) Toen de Regeering in 1863 bij uitzondering de onzijdigheid niet had 
in acht genomen, door, op het voorbeeld der groote mogendheden, een nota 
to richten tot het Russische Gouvernement om to protesteeren tegen de 
behandeling der Poolsche opstandelingen, werd zij hierover in de beide 
Kamers scherp becritiseerd.
,,Houdt in het oog," zoo sprak Groen van Prinsterer toen,,dat Nederland 
niet meer groot genoeg is om aan een groote mogendheid de les to lezen."
212 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
naam onafscheidelijk zal verbonden blijven aan deze confe-
renties, die aan zijn initiatief to danken waren en welke hem 
dan ook steeds den voorzittershamer ter hand stelden. Dank 
zij zijn grondige kennis van het internationale zoowel als 
van het Nederlandsche en het buitenlandsche recht en zijn 
zeldzame gave om een oplossing to vinden voor de netelige 
vraagstukken, welke zich bij dezen moeilijken arbeid voor-
deden, zijn uit deze bijeenkomsten belangrijke verdragen 
kunnen voortkomen, die een stellig recht, dat de verhouding 
tusschen de ingezetenen van verschillende staten regelt, in 
het leven riepen. Herhaalde malen heeft Asser bovendien, 
op belangrijke in het buitenland gehouden internationale 
conferentien den naam van ons land in den vreemde eer 
aanged aan.
De beweging in het begin der 19de eeuw in Engeland en 
in de Vereenigde Staten ontstaan, bekend onder den naam 
van pacifisme en welker streven is de oplossing van geschillen 
tusschen staten door arbitrage in plaats van door wapen-
geweld to bevorderen, begon, vooral na 1870, in Europa 
krachtiger to worden en had ook hier to lande eenigen ingang 
gevonden. In 1871 was, op initiatief van den Staatsraad 
Bachiene, „het Algemeen Nederlandsch Vredebond" op-
gericht, tot welks meest ijverige leden de liberale volksver-
tegenwoordiger van Eck behoorde. Deze afgevaardigde stelde 
met zijn ambtgenoot Bredius in 1874 in ons Parlement een 
motie voor, waarbij de wensch werd uitgesproken, dat de 
Regeering zou trachten de arbitrage to doen worden het 
gebruikelijke middel om alle daarvoor vatbare internationale 
geschillen door het recht to doen beslissen, welke motie 
zonder hoofdelijke stemming werd aangenomen.
Het beginsel der arbitrage is in de 2de helft der l9de eeuw, 
vooral nadat een tusschen Engeland en de Vereenigde Staten 
gerezen ernstig geschil door scheidsrechterlijke uitspraak was 
beslecht, tot groote ontwikkeling gekomen en in talrijke 
gevallen toegepast. Een conflict tusschen Nederland en 
Frankrijk over de grensscheiding in Guyana werd in 1891 
door den bekenden Russischen rechtsgeleerde de Martens, 
die door Tsaar Alexander III, krachtens opdracht der beide 
partijen, als arbiter was aangewezen, ten onzen gunste beslist.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 213
Eenige jaren later deed dezelfde scheidsrechter uitspraak, 
ditmaal ten onzen nadeele, in een geschil dat wij met Engeland 
hadden over een vordering tot schadevergoeding, die de van 
zeeroof verdachte gezagvoerder van het Australische schip, 
de „Costa Rica Packet" tegen Nederland had ingesteld 
wegens zijn aanhouding en detentie in Nederlandsch-Indie.
In vele, door Nederland gesloten tractaten werd de zoo-
genaamde arbitrage clausule opgenomen en een verdrag, dat 
wij in 1894 met Portugal sloten, bevatte zelfs reeds een 
beding, strekkend om alle conflicten (behalve die, welke de 
onafhankelijkheid of de autonomie van een der beide staten 
zouden betreffen) aan de beslissing van scheidsrechters to 
onderwerpen.
In 1889 was de Interparlementaire Unie opgericht, een 
jaarlijks samenkomende internationale vredebond, uitsluitend 
bestaande uit parlementsleden. Op de bijeenkomst der Unie 
in 1895 to Brussel gehouden, werd een ontwerp-Statuut van 
een Permanent Hof van internationale arbitrage opgemaakt; 
In 1897 bracht de heer Rahusen deze aangelegenheid in de 
Eerste Kamer ter sprake.
Terwijl intusschen de groote mogendheden, onder de 
schoonschijnende leuze ,si vis pacem para bellum" met 
elkaar wedijverden in het versterken van hun legers en hun 
zeemacht, werd de wereld plotseling verrast door „de vredes-
boodschap van den Tsaar" zooals men het staatsstuk wel 
genoemd heeft, dat de Russische Minister van Buitenlandsche
Zaken Graaf Mouravieff den 12den 24sten Augustus 1898
aan de diplomatieke vertegenwoordigers to St.Petersburg 
geaccrediteerd ter hand stelde. In dit manifest, dat den
15den 27sten Augustus d.a.v. in het officieele Russische
regeeringsorgaan werd gepubliceerd, gaf Graaf Mouravieff als 
de meening der Keizerlijke Regeering to kennen ,que le 
,,moment present serait tres favorable a la recherche dans 
„les voies de la discussion internationale, des moyens les 
,,plus efficaces d'assurer a tous les peuples les bienfaits d'une 
,,paix reelle et durable et de mettre avant tout un terme 
,,au developpement progressif des armements actuels."
Op last van den Tsaar stelde hij aan alle Regeeringen, wier 
vertegenwoordigers to St. Petersburg geaccrediteerd waren
214 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
voor, dat een conferentie zou bijeenkomen, om zich met dit 
gewichtige vraagstuk bezig to houden. Dit indrukwekkende 
Manifest van den toenmaals machtigsten Heerscher der 
wereld, waarin men las, hetgeen voorheen bijkans uitsluitend 
voorkwam in de veelal gesmade geschriften der pacifisten, 
had zijn ontstaan to danken aan de persoonlijke gevoelens 
van Nicolaas 11, aangewakkerd waarschijnlijk door zijn 
Minister van Financien Witte. Ook zou het werk van den 
Russischen bankier en staathuishoudkundige, den Staatsraad 
J. de Bloch, over de ontwikkeling van den modernen oorlog 
en zijn economische gevolgen, grooten invloed op den Keizer 
hebben uitgeoefend. Graaf Mouravieff zelf, een luchthartig 
man van de wereld, die zich als Gezant to Kopenhagen de 
gunst van het Hof had weten to verwerven en daardoor 
waarschijnli jk tot de hoogste staatsbetrekking to St. Peters-
burg was opgeklommen, voelde zelf, naar het schijnt, weinig 
voor het verheven plan van zijn Keizerlijken meester.
Bij haar antwoord op het Russische voorstel, dat zij ver-
klaarde ten volle to aanvaarden, gaf de Nederlandsche 
Regeering tevens uiting aan haar levendige sympathie voor 
de menschlievende en grootmoedige denkbeelden van den 
Tsaar.
Bij de troonrede van 1898, de eerste door Koningin Wilhel-
mina uitgesproken, verklaarde H. M. „met bijzondere 
,,ingenomenheid het voorstel ' (ontvangen to hebben) van 
„Z. M. den Keizer van Rusland, tot het houden eener con-
,,ferentie, waarin door de vertegenwoordigers van alle mogend-
,,heden zal worden gehandeld over beperking der be-
,,wapeningen".
In het Adres van Antwoord van de Tweede Kamer werd 
slechts een zeer flauwen weerklank op dit Koninklijk woord 
vernomen. Niettegenstaande het oud-Kamerlid, de Radicaal 
Gerritsen, in een courantenartikel de Kamer had aangeraden 
zich veel beslister to uiten, werd bij de behandeling van het 
Adres van Antwoord geen enkel woord over deze aangelegen-
heid gesproken. Later, to-en de begrooting van Buitenlandsche 
Zaken aan de orde was, gaf alleen de Socialist van Kol van 
eenige instemming blijk.
In de groote persorganen van alle landen werd het edele
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1$68 1918). 215
denkbeeld van den machtigen Russischen Alleenheerscher 
zeer geroemd, maar tevens werd gewezen op de bijna onover-
komelijke bezwaren, die zich tegen de verwezenlijking daarvan 
zouden verzetten : gemis aan afdoende controle, gevaar voor 
de veiligheid der Staten bij een vermindering van hun militaire 
en maritieme macht. In Duitschland vooral besprak de 
dagbladpers van alle richtingen het Keizerlijk manifest met 
cynisch scepticisme; de socialistische bladen wezen daaren-
boven op de droevige binnenlandsche toestanden van Rusland 
en enkele persorganen beschouwden het voorstel zelfs als een 
manoeuvre om Duitschland to misleiden door het tot ont-
wapening over to halen, terwijl Rusland zelf zijn bewape-
ningen zou voortzetten en Duitschland overvallen. Aan den 
anderen kant overdreven vele Pacifisten in hun enthousiasme 
de strekking van het manifest, dat alleen staking of hoogstens 
beperking der toenemende bewapeningen, waardoor Europa 
toen reeds financieel dreigde ten onder to gaan, bedoelde en 
geenszins, zooals velen zich verbeeldden ontwapening, die 
militairen zoowel als Diplomaten onder de toenmalige politieke 
omstandigheden, als een onmogelijkheid beschouwden.
Een 2de circulaire van Graaf Mouravieff, van 30 December 
1898-11 Januari 1899 lichtte de bedoeling van het vredes-
manifest nader uitvoerig toe. Naast beperking der bewa-
peningen zouden ook andere vraagstukken op de aanstaande 
conferentie ter sprake komen, welke in algemeene trekken 
werden aangegeven o.a. de mogelijkheid om door het aan-
wenden van vreedzame middelen to voorkomen, dat conflicten 
door de wapenen zouden worden opgelost. Tevens werd 
daarbij to kennen gegeven, dat de Tsaar het niet raadzaam 
achtte de conferentie, die in geen geval politieke kwesties 
in behandeling zou nemen, in de hoofdstad van een der 
groote mogendheden to doen houden ,ou se concentrent 
„taut d'interets politiques qui pourraient, peut-etre, reagir 
,,sur la marche d'une oeuvre A laquelle sont interesses, 
„A un egal degre tous les pays de l'univers."
Na de ontvangst van deze circulaire gaf de Nederlandsche 
Minister van Buitenlandsche Zaken aan onze vertegen-
woordigers bij de kleine Staten: Zweden, Belgie, Portugal, 
Zwitserland en Rumenie de opdracht, om de Regeeringen dier
216 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
landen to polsen over hun denkbeelden omtrent het arbitrage-
vraagstuk, daar hij toen reeds dit het eenige punt oordeelde 
waarop wellicht een beslissing van blijvende waarde to 
wachten zou zijn. De antwoorden waren, vooral van Zweden 
en van Zwitserland, zeer gunstig. Wat de plaats betreft, 
waar de conferentie zou bijeenkomen, zoo aarzelde de Tsaar 
aanvankelijk tusschen Brussel en 's Gravenhage. Koning 
Leopold van Belgie schijnt zich moeite to hebben gegeven 
om to bevorderen, dat het congres in zijn residentie zou ver-
gaderen. De Nederlandsche Regeering deed geen enkelen stap 
om den Tsaar to bewegen zijn keuze op den Haag to vestigen. 
De Minister van Buitenlandsche Zaken verlangde persoonlijk 
zelfs niet, dat de conferentie hier to lande zou bijeenkomen, 
omdat hij begreep, dat dit, hoewel een eer voor ons land, 
tevens voor de Regeering van een kleinen staat allerlei 
moeilijkheden met zich zou brengen.
De Martens, die als eerste Russische G edelegeerde de con-
ferenties voor Internationaal Privaatrecht had bijgewoond, 
pleitte voor 's-Gravenhage, omdat deze conferenties de ge-
schiktheid van Nederland en de Nederlanders voor het 
organiseeren en leiden van dergelijke bijeenkomsten hadden 
bewezen. Dit argument had, zooals de Martens toen aan 
Asser schreef, den doorslag gegeven ten gunste van den 
Haag.')
Het verzoek om de conferentie in ons land to ontvangen 
kwam voor de Nederlandsche Regeering geheel onverwacht, 
zooals blijkt uit de volgende aanteekening van mijn vader: 
,,In het begin van Februari (1899) ontving ik op een laten 
,,namiddag, toen ik mij gereed maakte het Departement to 
,,verlaten, een cijfertelegram uit St. Petersburg. De Chef 
,,van mijn kabinet was afwezig wegens een sterfgeval, mijn


1) Zie een door Prof. Colenbrander in dit tijdschrift (Septembernummer 
1913, p. 532) gepubliceerden brief van Asser hierover.
In een door hem uitgegeven boekje over de Vredesconferentie (la 
Conference de la Haye, etude d'histoire contemporaine, 1900) achtte 
de Martens de keuze van 's Gravenhage gerechtvaardigd eensdeels door de 
Nederlandsche geschiedenis en de vooraanstaande plaats, die ons land 
innam op het gebied van het Internationale Recht en anderdeels door 
de betrekkingen, die sinds lange jaren tusschen Rusland en Nederland 
bestonden.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (186H 1918). 217
,,eerste attache, die hem verving, was reeds vertrokken, er 
,,was niemand dan een zeer jeugdig attache, die de ont-
,,cijfering met moeite volbracht en mij, tot mijn niet geringe 
,,verbazing, het bericht deed lezen, dat de keuze van den 
,,Czaar op 's-Gravenhage was gevallen en datdeNederlandsche 
,,Regeering door de Russische werd gevraagd om haar 
,,machtiging to willen geven, ten einde 's Gravenhage als 
,,plaats van bijeenkomst der conferentie aan de mogendheden
voor to stellen.'De overige Ministers, inzonderheid Pierson, juichten het
besluit van den Tsaar zeer toe en achtten de bezwaren gering 
en mijn vader wilde thans, nu eenmaal het verzoek der 
Russische Regeering was ontvangen, niet tot een weigering 
adviseeren.
De Koningin was zeer ingenomen met het denkbeeld, dat 
het congres in haar residentie zou zetelen, zoodat telegrafisch 
aan onzen Gezant to St. Petersburg werd opgedragen, ter 
kennis van de Russische Regeering to brengen, dat het Neder-
landsche Gouvernement zeer gevoelig was aan de onder-
scheiding van den Tsaar, waarop weldra het antwoord werd 
ontvangen, dat de Keizer de mededeeling aan de andere 
mogendheden had overgebracht en dat tegen 's Gravenhage 
geen bezwaren waren geopperd.
Welke Staten behoorden tot de conferentie to worden 
uitgenoodigd? Dit was de eerste vraag, welke zich thans 
voordeed aan de Nederlandsche Regeering, die spoedig den 
indruk had verkregen, dat Rusland haar de verantwoordelijk-
heid voor de invitaties wilde overlaten, ten einde zich zelve 
to kunnen onttrekken aan de aansprakelijkheid voor de 
daarmede samenhangende moeilijkheden.
Deze moeilijkheden betroffen den Paus, de Zuid-Afrikaan-
sche Republieken en Bulgarije.
Italie wenschte den Heiligen Stoel niet op de conferentie. 
vertegenwoordigd to zien en zijn bondgenoot Duitschland 
stond geheel aan zijn zijde. Met het oog op onze binnen-
landsche politiek achtte de Minister van Buitenlandsche 
Zaken het nu gewenscht to trachten aan de Italiaansche 
Regeering een besliste verklaring to ontlokken, dat zij zich 
niet op het congres zou laten vertegenwoordigen, wanneer
218 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1g68 1918).
de Paus werd uitgenoodigd. Aanvankelijk antwoordde het 
Quirinaal ontwijkend op een desbetreffend verzoek haar door 
onzen Gezant to Rome, in opdracht van den Minister gedaan. 
De Duitsche Regeering gaf evenwel vertrouwelijk to kennen, 
dat de gewenschte verkiaring ten slotte wet zou worden 
afgelegd. Door tusschenkomst van den Italiaanschen G ezant 
to 's Gravenhage, Graaf Zannini, met wien hij deze aan-
gelegenheid daarop besprak, gewerd den Minister dan 
ook inderdaad een verkiaring, zooals hij wenschte en be-
hoefde.
Intusschen had de Internuntius, Monseigneur Tarnassi, ter 
kennis van den Minister van Buitenlandsche Zaken gebracht, 
dat er door het Vaticaan aan een uitnoodiging van den Heiligen 
Vader zeer groote waarde werd gehecht. De Minister gaf 
daarop aan den Internuntius to kennen, dat tegenover de 
bepaalde weigering d er Italiaansche Regeering om Gedele-
geerden naar den Haag to zenden, indien de Heilige Stoel 
werd uitgenoodigd, er naar zijn opvatting van een zoodanige 
uitnoodiging geen sprake kon zijn, omdat de conferentie als 
mislukt moest worden beschouwd, wanneer een der groote 
mogendheden zich terugtrok. De pauselijke Diplomaat, wien 
deze mededeeling begrijpelijkerwijze niet aangenaam was, liet 
zich daardoor evenwel niet afschrikken. Van een onderhoud 
met den Internuntius over deze zaak gaf mijn vader de 
volgende schets: „Wij hadden een gesprek van anderhalf 
,,uur, waarbij Tarnassi, met al de slimheid van een Italiaansch 
,,Priester mij trachtte to overreden op mijn besluit terug to 
,,komen. Wij Italianen, zeide hij mij, beginnen altijd met 
,,te veel to vragen, dat doet ook de Italiaansche Regeering, 
,,zij vraagt meer day: zij bedoelt en zal wet tot afdingen 
,,bereid zijn. Hij stelde mij allerlei uitwegen voor. Wij zouden 
,,den Paus kunnen uitnoodigen en hij zou vooraf de verzeke-
,,ring geven dat de uitnoodiging niet zou worden aan-
,,genomen, of wet de H. Stoel zou zich doen vertegenwoordigen, 
,,maar niet medestemmen. Ik deed hem opmerken dat een 
,,dergelijke houding niet strookte met de waardigheid van 
,,den Paus, waarop hij antwoordde, dat de H. Stoel toch het 
,,best zelf kon oordeelen over datgene wat met zijn waardig-
,,heid overeenkwam. Hij sprak ook van de noodzakelijkheid
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 219
„om 's-Gravenhage to moeten verlaten en deed aan de andere 
,,zijde gevoelen, dat het den Paus wel aangenaam zou zijn, 
,,indien hij mij een decoratie zoude kunnen verleenen. Eindelijk 
,,vroeg hij mij om toch met niemand nog over de zaak to 
,,spreken. Dit laatste kon ik hem gemakkelijk toezeggen, 
,,want het lag ook niet in mijn plan om eenige ruchtbaarheid 
,,aan de zaak to geven. Ik wenschte, dat de ruchtbaarheid 
,,van de zijde der Italiaansche Regeering kwam. De Inter-
„nuntius vertrok in een zenuwachtige stemming, maar wij 
,,scheidden als goede vrienden, want hij erkende zelf, dat ik 
„geheel. oprecht met hem gehandeld had. Ik had hem ook 
,,de verzekering gegeven, wat trouwens volkomen met mijne 
,,overtuiging overeenkwam, dat wij onzerzijds, indien er van 
,,andere zijde geen bezwaar was gemaakt, tegen de uitnoodi-
,,ging van den Paus geen verzet zouden hebben gedaan."
Van de overige katholieke mogendheden was er geen, die 
voor den Paus in de bres sprong. De Duitsche Gezant had 
mijn vader vertrouwelijk medegedeeld, dat de Oostenrijksche 
Minister van Buitenlandsche Zaken, Goluchowski, aan den 
Duitschen Ambassadeur to Weenen, de verzekering had ge-
geven, dat Oostenrijk niet voor den Paus zou opkomen. De 
Fransche Republiek kon dit met het oog op de binnen-
landsche Staatkunde evenmin en Spanje was daartoe geheel 
onmachtig.
Op de lijst der mogendheden, die volgens het Russische 
C ouvernement zouden moeten uitgenoodigd worden en welke 
aan de Nederlandsche Regeering werd overlegd, kwam de 
Paus niet voor. Volgens bericht van onzen Gezant to St. 
Petersburg trachtte Graaf Mouravieff echter nog om met de 
Italiaansche Regeering en den H. Stoel een modus vivendi 
to treffen en moeilijkheden, die Italie toenmaals in China had, 
zouden tot uitgangspunt dienen. Uit een hem vertrouwelijk 
gedane mededeeling door den Italiaanschen Gezant bleek het 
mijn vader evenwel, dat Graaf Mouravieff intusschen aan 
den Italiaanschen Ambassadeur to St. Petersburg uitdrukke-
lijk had to kennen gegeven, dat de uitnoodigingen van 
Nederland alleen uitgingen en dat de zaak van den Paus hem 
dus niet meer raakte. Het bleek dus dat de Minister verstandig 
had gehandeld, door to bewerken, dat de Italiaansche Regee-
220 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
ring zich terstond beslist verklaarde, daardoor toch werd de 
toeleg van Graaf Mouravieff, om het odium der niet-uitnoodi-
ging van den Pontifex Urbis op onze Regeering to doen 
nederkomen, verijdeld.
Intusschen was er bij de Katholieken hier to lande eenige 
opwinding ontstaan over het vooruitzicht, dat de Heilige 
Vader van de Vredesconferentie zou uitgesloten worden. Aan 
twee vooraanstaande leden der katholieke partij, Dr. Schaep-
man en Baron Michiels van Verduynen, die bij hem de 
zaak kwamen bespreken, gaf de Minister to kennen, dat de 
verantwoordelijkheid voor de uitnoodigingslijst bij de Russi-
sche Regeering berustte, hetgeen hij meende to kunnen 
verzekeren, begrijpend, dat in de gegeven omstandigheden 
Mouravieff het niet zou aandurven om den Paus op de lijst 
to plaatsen. Indien dit ware geschied, dan zou de Minister 
hem hebben geantwoord, dat de Nederlandsche Regeering 
zich genoodzaakt zou achten er van of to zien de 
conferentie to 's Gravenhage to ontvangen, omdat zij de 
Koningin niet mocht blootstellen aan een weigering van een 
der groote mogendheden om de uitnoodiging aan to nemen.
Het schijnt de begeerte geweest to zijn om Frankrijk 
een dienst to bewijzen, die Graaf Mouravieff er toe dreef 
om stappen to doen ten gunste van de vertegenwoordiging 
des Pausen op de conferentie. Frankrijk nml., dat den Paus 
en de Katholieken noodig had, zou gaarne gezien hebben, 
dat Italie een krenking werd aangedaan. Toen zijn pogingen 
waren afgestuit op de onverzettelijkheid der Italiaansche 
Regeering, liet Mouravieff, door tusschenkomst van onzen 
Gezant to St. Petersburg, aan de Nederlandsche Regeering 
verzoeken den Paus de redenen to ontvouwen, waarom hij 
niet kon worden uitgenoodigd en hem to vragen mededee-
lingen to willen doen aan de conferentie omtrent de kwestie 
van arbitrage. Na rijp overleg telegrafeerde de Minister naar 
St. Petersburg, op dit voorstel niet to kunnen ingaan. Hij 
vreesde Leo XIII door deze mededeeling to zullen ontstemmen 
en argwaan to zullen geven aan het Italiaansche Gouverne-
ment, hetgeen hij aan de Russische Regeering uiteenzette, 
daarbij voegende, dat het hem voorkwam meer op haar 
weg to liggen om de bedoelde kennisgeving zelf aan het
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918). 221
Vaticaan over to brengen, doch hiertoe was zij niet bereid.
Overeenkomstig het advies van den Minister van Buiten-
landsche Zaken, richtte de Koningin, kort vobr de opening der 
conferentie een brief tot den Paus, waarbij H.M. den zedelijken 
steun van den Kerkvorst inriep voor het groote werk, dat 
to 's Gravenhage zou worden ondernomen. De Duitsche 
Keizer had op gelijke wijze gehandeld, bij gelegenheid van 
de internationale arbeidersconferentie to Berlijn in 1890, 
waartoe de Paus evenmin was uitgenoodigd. De brief werd 
verzonden, nadat mijn vader den Internuntius had gepolst 
en van hem de verzekering had ontvangen, dat deze stap 
op het Vaticaan goed zou worden opgenomen en de Paus 
aan H.M. een antwoord zou zenden, dat aan het Congres 
kon worden medegedeeld. Op de slotzitting zijn de brief der 
Koningin en het van Zijne Heiligheid ontvangen antwoord 
dan ook voorgelezen.
Aan Dr. Schaepman en Baron Michiels had de Minister 
ondershands van dezen brief der Koningin kennis gegeven 
en de Katholieken zouden dan ook waarschijnlijk over het 
niet vertegenwoordigd zijn van den H. Stoel bij de conferentie 
verder hebben gezwegen, indien niet Dr. Kuyper een inter-
pellatie had aangekondigd over de uitsluiting der Zuid-
Afrikaansche Republieken. Thans dienden de Katholieken, 
zoowel in de Tweede als in de Eerste Kamer, bij het voor-
loopig verslag op het wetsontwerp, tot het verleenen van 
een crediet ter bestrijding van de kosten der conferentie, 
een collectieve nota in, waarbij tegen de uitsluiting van den 
Paus werd geprotesteerd en mededeeling werd verzocht van 
de volledige correspondentie over deze uitsluiting en die der 
Zuid-Afrikaansche Republieken, tusschen onze Regeering 
en andere Gouvernementen gevoerd. Hierop werd door den 
Minister geantwoord, dat van overlegging dezer stukken, 
wegens hun zeer vertrouwelijken aard, althans op dat oogen-
blik geen sprake kon zijn. Bij de openbare behandeling van 
het wetje bepaalden de katholieke afgevaardigde Dobbel-
mann en zijn geestverwant van der Biesen, resp. in de 
Tweede en in de Eerste Kamer, zich tot een kort. protest tegen 
de uitsluiting van den Paus, mede namens hun partijgenooten. 
De credieten werden toegestaan, alleen de Sociaal-Democraten
222 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
stemden tegen, nadat door Van Kol een verklaring was 
voorgelezen, mede onderteekend door de beide overige 
socialistische afgevaardigden, waarbij zij protesteerden tegen 
de conferentie, van welke zij noch directe noch indirecte 
vruchten verwachtten voor den wereldvrede en waarbij zij 
zich op weinig vleiende wijze over den Tsaar uitiieten. De 
Minister vergenoegde zich met een woord van ernstig protest 
tegen deze uitlatingen.
Na afloop der conferentie is de briefwisseling van de 
Koningin met den Paus nog ter sprake gebracht in de Tweede 
Kamer bij de debatten over het Adres van Antwoord op 
de troonrede van 1899 door de Visser, die zijn verwondering 
er over to kennen gaf dat deze correspondentie had plaats 
gehad onder een liberale Regeering, to meer waar in 1897 de 
Vrijzinnigen onder anticlericale vlag de zege hadden behaald 
en hij bekende dat hij met vele Protestanten er pijnlijk door 
was getroffen. De Minister verklaarde op een desbetreffende 
vraag van de Visser voor den brief der Koningin de ver-
antwoordelijkheid ten voile op zich to nemen. Zoowel het 
niet-uitnoodigen van den Paus als den brief der Koningin 
verdedigde hij op grond van internationale gebruiken. Bij 
de algemeene beschouwingen over de begrooting van Buiten-
landsche Zaken werd weder op deze kwestie teruggekomen en 
wel door de Savornin Lohman, die er zijn afkeuring over uit-
sprak, dat de Regeering van een Protestantsche natie geen 
bezwaar had tegen een uitnoodiging van den H. Stoel tot 
de vredesconferentie, waarbij Been speciaal katholiek belang 
was betrokken. Schaepman aan den anderen kant gaf 
als zijn meening to kennen, dat de Regeering het verzoek 
om de conferentie to 's Gravenhage to houden, niet had 
behooren aan to nemen, toen haar gebleken was, dat de 
Paus daaraan niet kon deelnemen.
Het niet uitnoodigen der Zuid-Afrikaansche Republieken, 
wier onafhankelijkheid toenmaals reeds door Engeland be-
dreigd werd, verwekte hier to lande groote ontstemming, 
waarvan Dr. Kuyper gretig gebruik maakte om de Regeering 
aan to vallen. Omtrent die uitsluiting en zijn beleid met 
betrekking tot deze aangelegenheid heeft de Minister van 
Buitenlandsche Zaken in later jaren, nadat Kuyper in zij n
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 223
,,nadere toelichting op het program der anti-revolutionaire 
partij" deze zaak weder had opgerakeld, een uitvoerige uit-
eenzetting gegeven in een, door dit tij dschrift opgenomen 
artikel, naar den inhoud waarvan ik volstaan kan to ver-
wijzen.l) Kuyper had in dit geschrift, zooals mijn vader 
het op den hem eigen hoffelijken toon uitdrukte ,enkele 
,,gebeurtenissen waarin ik zelf betrokken ben geweest en 
,,waarvan dus de bijzonderheden mij zeer goed bekend zijn, 
,,niet zoo voorgesteld als ik zoude meenen, dat zij uit het 
,,licht eener nauwgezette waarneming der feiten moeten to 
,,voorschijn komen." Dr. Kuyper daarover scherpe verwijten 
,,te doen lag echter niet in zijn bedoeling. ,Ik weet," zoo 
„vervolgde hij, „hoe moeielijk het is om de voorstellingen, 
„die men zich voor jaren gevormd heeft van gebeurtenissen 
,,waarin men een staatkundige rol heeft gespeeld to herzien 
,,en mag de mogelijkheid, dat ik zelf niet geheel onbevangen 
,,ben, niet geheel buiten rekening laten."
Toen de beweging over de niet toelating van Transvaal 
en den Oranje Vrijstaat, aangezet door de dagbladen van 
alle richtingen, zoo krachtig werd, dat men vreesde voor 
verwerping van het wetje, waarbij de credieten voor de 
conf erentie werden toegestaan of voor een motie van of 
keuring, gaf de Minister van Buitenlandsche Zaken in den 
Ministerraad to kennen, zelfs bij de zwakste afkeuring zijn 
portefeuille to zullen neerleggen, omdat hij niet de conferentie 
wenschte to openen, nadat de Volksvertegenwoordiging haar 
bijeenkomen had gelaakt, terwijl daarenboven Rusland, na 
een zoodanig votum, wellicht het congres niet to 's Graven-
1) „De Zuid-Afrikaansche Republieken en de Vredesconferentie van 
1899" opgenomen in het Juninummer van 1916.
Na het verschijnen van dit artikel schreef „De Standaard" : ,of Dr 
Kuyper in zijn uitkomend werk nog gelegenheid zal kunnen vinden om 
ook dit Gids-artikel van den heer de Beaufort of to takelen, zal later 
moeten blijken." Voor zooveel mij bekend heeft de groote anti-revolutio-
naire staatsman hiertoe geen gelegenheid kunnen vinden.
De Hoogleeraar de Louter, die destijds betoogd had, dat de Nederland-
sche Regeering, toen gebleken was, dat de Zuid-Afrikaansche Republieken 
niet op de conferentie zouden worden toegelaten, op haar bereidverklaring 
om de conferentie to 's Gravenhage bijeen to roepen, had behooren terug 
to komen, schreef aan mijn vader, na kennis genomen to hebben van zijn 
artikel, dat hij thans overtuigd was, dat de Regeering niet anders hadd 
moeten handelen, dan zij gehandeld had.
224 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868.-1918).
hage zou willen laten doorgaan. De andere Ministers waren 
,eenstemmig van oordeel, dat van deze zaak een kabinets-
kwestie behoorde gemaakt to worden en de Premier liet 
,dan ook aan den Voorzitter der Tweede Kamer weten, dat 
het Ministerie besloten had of to treden, indien op eenige 
wijze een afkeurend oordeel werd uitgebracht.
De interpellatie van Kuyper over de uitsluiting der beide 
Republieken, was een gebeurtenis, die, hetgeen bij ons tot 
de,, groote zeldzaamheden behoort, ook in het buitenland 
,de aandacht trok. De tribunes waren overvol en het Corps 
,Diplomatique was talrijk vertegenwoordigd. Kuyper had 
;gerekend op de medewerking der Katholieken, en der 
Radicalen, welke laatsten de aanwezigheid mijns vaders in 
-het Ministerie betreurden, omdat zij ten onrechte meenden, 
dat hij radicale maatregelen tegenhield. Deze berekeningen 
hebben echter gefaald, de Katholieken wilden op dat oogen-
blik niet meewerken om het Kabinet ten val to brengen en 
,de Radicalen evenmin.
Bij deze interpellatie was door den Minister melding 
~gemaakt van vertrouwelijke besprekingen, gehouden tusschen 
de Russische Regeering en onzen Gezant to St. Petersburg, 
Jhr. Wttewaal van Stoetwegen. Aan dezen staats-
ambtenaar, die 35 jaren in den diplomatieken dienst had 
doorgebracht, was juist in die dagen een Nederlandsche 
ridderorde toegekend en Kuyper kon niet nalaten daarop 
to zinspelen en to verklaren, dat hij liever zou gezien hebben, 
.dat deze onderscheiding verleend ware na onderhandelingen, 
=die gelukt en niet na onderhandelingen, die mislukt waren.
Jhr. van Stoetwegen beging daarop een onverdedigbare 
handeling door in de , Nieuwe Rotterdamsche Courant" een 
open brief aan Dr. Kuyper to publiceeren, die ieder met 
ergernis vervulde.
Niet alleen toch handelde hij hierdoor in strijd met de 
voorschriften, die den diplomatieken ambtenaren verboden 
in het openbaar to schrijven, maar deze brief bevatte boven-
dien mededeelingen over gevoerde vertrouwelijke onder-
handelingen, terwijl vorm en toon er van grof en persoonlijk 
waren. Op voordracht van den Minister van Buitenlandsche 
Zaken werd Jhr. van Stoetwegen dan ook op grond van
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918). 225
-deze daad, door de Koningin op disponibiliteit gesteld buiten 
bezwaar van 's lands schatkist. Indien de Minister den Gezant 
had willen handhaven dan zou de eenstemmige afkeuring 
over diens handeling in alle kringen zich ongetwijfeld in de 
Staten- Generaal op een wijze hebben uitgesproken, die voor het 
prestige onzer Diplomaten niet bevorderlijk ware geweest. doch 
Onze Regeering zou dan ook een reclame van het Britsche 
Gouvernement hebben ontvangen. De brief, die terstond door 
de „Times" was overgenomen, gaf nml. den indruk, dat er 
.in Engeland stappen waren gedaan ten behoeve der Zuid-
Afrikaansche Republieken. Dit was niet het geval geweest, 
.doch Jhr. van Stoetwegen had deze aangelegenheid besproken 
met den Britschen Ambassadeur ten zijnent, wiens vraag of 
hij hiertoe instructies van zijn Regeering had ontvangen, hij ten 
slotte gedwongen was geweest ontkennend to beantwoorden. 
Dit was aan den Britschen Premier, Lord Salisbury over-
.gebracht, die daarover zeer ontstemd was. De toenmalige 
Engelsche Gezant bij ons Hof, Sir Henry Howard, die Neder-
land altijd welgezind was, berichtte daarop vertrouwelijk 
aan zijn Minister, dat Jhr. van Stoetwegen zou terug-
geroepen worden en gaf hem daarom in overweging geen 
stappen to 's Gravenhage to doen, waarna Lord Salisbury 
hem schreef, dat hij dan maar aan de Nederlandsche Regeering 
zou overlaten „to deal with their excentric Minister at 
St. Petersburg" zooals zij dit zelf goedvond.
Door de dagbladpers werd de zaak Stoetwegen druk be-
sproken. Enkele radicale bladen vonden zelfs in de handel-
wijze van dezen Gezant aanleiding om afschaffing van onze 
Diplomaten of althans inkrimping van ons corps diplomatique 
en uitbreiding van het beroepsconsulaire corps to bepleiten.
Bij de discussie over de begrooting van Buitenlandsche 
.Zaken hervatte Kuyper den aanval op de Regeering, ditmaal 
met een motie tegen den Minister persoonlijk, als hebbend 
ter gelegenheid der Vredesconferentie ten behoeve der stam-
verwante Republieken niet gedaan wat had kunnen ge-
schieden. Deze motie werd verworpen, nadat Minister Pierson 
verklaard had, dat het Kabinet haar met nadruk ontraadde. 
Indien de Kabinetskwestie niet gesteld ware, zouden de 
Vooruitstrevenden voor de motie hebben gestemd. Thans
1926 IV	15
226 VIJFTIG JAREN UIT ONZE CESCIi1EDBNIS (1H68 1918).
deden dit alleen de Socialisten, een paar Katholieken en de 
geestverwanten van Kuyper. Deze motie maakte, ook in het 
buitenland, geheel den indruk van zuivere politieke oppositie. 
ledereen wist, dat Engeland er nimmer in zou hebben 
bewilligd, dat Transvaal en de Oranje Vrijstaat op de con-
ferentie werden toegelaten.

De uitnoodiging van Bulgarije bracht voor de Nederland-
sche Regeering eigenaardige moeilijkheden mede. Vorst 
Ferdinand was, sedert zijn verzoening met Rusland, de 
gunsteling van de Russische Staatkunde geworden en de 
Bulgaarsche Agent to St. Petersburg had in hooge mate de 
gunst van Graaf Mouravieff weten to verwerven. De Russi-
sche Regeering hechtte er dus veel waarde aan, dat Bulgarije 
ter conferentie genood zou worden. Het liet zich echter 
verwachten, dat de Sultan van Turkije slechts ge-
dwongen zou toestemmen in een uitnoodiging van zijn 
Vasal.

De verhouding tusschen de Porte en de Nederlandsche 
Regeering was in die dagen zeer goed. De Sultan scheen het 
in zijn belang to achten ons op allerlei wijzen zijn welwillende 
gezindheid to toonen. Zoo had hij verklaard, de millioenen 
Mohammedanen, die onderdanen van onze Koningin waren, 
altijd to zullen vermanen om getrouw to zijn aan hun Beheer-
scheres. Voorts had hij den Turkschen Consul-Generaal to 
Batavia, over wien het Indische Gouvernement zich beklaagd 
had, op verzoek van onze Regeering terstond teruggeroepen. 
Ook was door hem aan onze Koningin een Arabisch paard 
ten geschenke aangeboden. Het was dus voor onze Regeering 
geraden om den Sultan in deze zaak niet to krenken. De 
Minister van Buitenlandsche Zaken gaf toen aan de Russische 
Regeering to kennen, tegen een uitnoodiging van Bulgarije 
geen bezwaar to hebben doch dan van haar ook een schrifte-
S
lijke verklaring to verlngen, dat zij de verantwoordelijkheid 
hiervoor geheel op zich wilde nemen en anders zelf de Porte 
door onzen Gezant to Constantinopel to willen doen polsen. 
De zaak schikte zich ten slotte in dier voege, dat Bulgarije 
werd uitgenoodigd, onder mededeeling van de reserves, die 
de Porte stelde en die, zoowel door den Turkschen Gezant 
to 's Gravenhage als door tusschenkomst van de Russische
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-.1918). 227
Regeering aan onzen Minister van Buitenlandsche Zaken 
waren kenbaar gemaakt.
Den 9den April werden de uitnoodigingen door den Neder-
landschen Minister van Buitenlandsche Zaken ,d'accord avec 
le Gouvernement Imperial Russe" verzonden aan de Regee-
ringen van alle Europeesche Staten, benevens aan die van 
China, de Vereenigde Staten van Amerika, Mexico, Japan, 
Perzie en Siam.
De l8de Mei, de geboortedag van den Tsaar, werd gekozen 
als datum, waarop de Vredesconferentie, met welken naam 
men deze internationale bijeenkomst, eigenlijk minder juist, 
pleegt aan to duiden, zou geopend worden. Nadat des morgens 
een godsdienstige plechtigheid in de Grieksche Kapel was 
gehouden ter herdenking van des Keizers verjaardag, had 
in den namiddag de openingszitting van het Congres plaats 
in de Oranjezaal van het Huis ten Bosch, welk Paleis door 
de Koningin welwillend ter beschikking van de Conferentie 
was gesteld. De door de lentezon vroolijk verlichte zaal, 
waarvan de wanden door onze 17de eeuwsche schilders met 
zinnebeeldige voorstellingen der heldenfeiten van den Steden-
dwinger zijn verlucht, was geheel gevuld door de afgevaardig-
den der 26 Staten, die aan de conferentie deelnamen. Ik had 
het voorrecht mij to bevinden onder de 15 niet-Gedelegeerden, 
meest redacteuren en correspondenten van Nederlandsche 
en buitenlandsche couranten, die van of de kleine galerij in 
de koepel boven de zaal van deze historische gebeurtenis 
getuigen mochten zijn.1)
Aan het slot van zijn korte welkomstgroet2) tot de Gedele-
1) Tot deze 15 personen behoorde o.a. ook Barones von Suttner en een 
andere bekende pacifist de heer Fried, die later in zijn boek over de 
conferentie schreef, dat hem bij deze openingszitting de woorden voor
den geest waren gekomen, die Gothe, na den slag bij Valmy gesproken had 
,,Von bier and heute geht eine neue Epoche der Weltgeschichte aus and 
lhr konnt sagen, Ihr seid dabei gewesen."
2) Mijn vader had oorspronkelijk in zijn openingsrede, waarvan hij 
den tekst vooraf aan Staal had toegezonden, den wensch willen uitspreken 
dat in de toekomst de dag der opening voor den Keizer mocht blijken to 
zijn „le plus beau jour de son Regne." Staal raadde toen aan liever to 
spreken van ,un des jours les plus heureux," want, zeide hij, de Keizerin 
zou dit niet aangenaam vinden, zij zegt altijd, dat de schoonste dag in het 
leven van den Tsaar de dag is geweest van zijn huwelijk. Mijn vader nam 
dadelij k dit amendement van den Russischen Ambassadeur over.
228 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-.-1918).
geerden, vestigde de Minister van Buitenlandsche Zaken hun 
aandacht op een der wandschilderingen, betrekking hebbend 
op den Munsterschen vrede, waarop de Vrede wordt afgebeeld, 
de zaal binnentredend om den tempel van Janus to sluiten 
en vervolgde dan aldus: „J'esp~re, Messieurs, que cette belle 
allegorie sera de bonne augure pour vos travaux et qu'apres 
les avoir termines, vous pourrez dire que la Paix que 1'art 
a fait penetrer dans cette salle en est sortie pour repandre 
ses bienfaits sur l'humanite entiere."
De eerste Russische Gedelegeerde, de Heer Staal, Ambassa-
deur to Londen, werd op voorstel van den Minister tot 
Voorzitter der conferentie gekozen.
Staal had aan mijn vader gezegd zeer op to zien tegen dit 
Voorzitterschap, daar hij nooit tot meer dan tot drie menschen 
tegelijk het woord had gevoerd. Bij zijn optreden als President 
van dit wereldcongres gaf hij ook inderdaad blijk nooit een 
vergadering to hebben geleid. Na een korte rede van den 
Voorzitter, waarin deze dank bracht aan de Koningin en 
de Nederlandsche Regeering en ons land ,le berceau de la 
science du droit international" noemde, werden op zijn voorstel 
Minister de Beaufort tot Eere-Voorzitter en de eerste Neder-
landsche Gedelegeerde, de oud-Minister Jhr. van Karnebeek 
tot vice-Voorzitter benoemd.1)
Van den President der eerste Vredesconferentie gaf mijn 
vader de volgende schets: ,Staal is een klein man met een 
,,schrander uiterlijk, levendige oogen en grijze bakkebaarden. 
,, Hij maakt den indruk van een man, die een groote positie 
,,heeft bekleed zonder zich daarop iets to laten voorstaan, 
,,beleefd tegenover iedereen, met het grootste gemak over 
,,alles sprekend, met kennis en tact en een weinig ironie, 
„die evenwel altijd goedmoedig blijft."
De tweede Russische Gedelegeerde, de Martens, had door 
zijn Europeeschen naam als rechtsgeleerde en meer in het 
bijzonder als beoefenaar van het Volkenrecht grooten invloed. 
Zeer invloedrijk was ook Raffalowich, een bij uitstek bekwaam
1) De overige Nederlandsche afgevaardigden waren: de oud-Minister 
van Oorlog Generaal den Beer Poortugael, Mr. T. M. C. Asser, Mr. E. N. 
Rahusen en A. P. Tadema, marine-officier (technisch gedelegeerde).
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 229
man, die tot adjunct-secretaris-generaal werd benoemd.l)
Van het hoofd der Fransche Delegatie, den bekenden 
Staatsman en oud-Minister-President Bourgeois, teekende 
mijn vader, nadat hij kennis met hem gemaakt had op 
,,Bourgeois kwam mij voor een scherpzinnig en kalm man 
,,te zijn, althans in dit kleine gezelschap, zoo geheel verschil-
„lend van een Fransche parlementaire vergadering"; van 
den Italiaanschen eersten Gevolmachtigde Graaf Nigra, 
Ambassadeur to Weenen : „een lange gestalte met een slim 
,,maar niet zeer gedistingueerd uiterlijk" en van Duitschland's 
eersten Gedelegeerde Graaf von Munster, Ambassadeur to 
Parijs: „een man van bij de tachtig jaren, de type van een 
,,Noord-Duitsch groot-Heer, lang en mager, militaire gestalte, 
„deftig maar hoogst beleefd, een man, die zich voelt". Een 
der overige Duitsche Afgevaardigden Prof. Baron von Stengel 
was de schrijver van een boekje, „der ewige Friede", dat 
in Rusland door de censuur was verboden en waarin over 
het plan van den Tsaar tot het houden der conferentie in 
zeer afkeurenden zin werd gesproken. Ook kwamen daarin 
eenige dwaze verdedigingsgronden van den oorlog voor, o.a. 
dat de oorlog noodzakelijk was voor den vooruitgang der 
wetenschap, meer in het bijzonder voor die der chirurgie.
Naast hun meest bekwame diplomaten en rechtsgeleerden 
hadden vele Staten ook hooge militaire en marine-autoriteiten 
ter conferentie afgevaardigd. Buiten en behalve deze officieele 
Gedelegeerden der mogendheden had het congres ook vele 
andere vreemdelingen naar de Nederlandsche residentie gelokt, 
onder wie de wakkere pioniers der vredesbeweging, door 
menigeen bespot, zooals destijds tot de bon ton behoorde. 
Prof. von Stengel sprak zelfs in zijn bovengenoemd geschrift 
van de , Komische Figuren" der vredesbeweging, voor wier 
groteske denkbeelden hij meende niet genoeg to kunnen 
waarschuwen. In de Haagsche Hotel-salon van de bekende 
schrijfster van „die Waffen nieder" vonden deze vredes-
vrienden een centrum, waar ook enkele Gedelegeerden o.a. 
de Fransche Depute Baron d'Estourwenelles de Constant, de 
Belgische Senator Ridder Descamps en de Oostenrijksche
1) Secretaris-Generaal was de Nederlandsche Diplomat Jhr. van Eys.
230 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
Ambassadeur Graaf Welsersheimb zich soms vertoonden.l)
Onder de toenmaals to 's Gravenhage verblijvende vreemde-
lingen bevonden zich ook Turksche en Armenische ontevrede-
nen, die een beweging tegen den Sultan op touw wilden zetten. 
Een dezer Armeniers, Minas Tcheraz, had getracht zich met 
de Protestantsche voorstanders der Armenische beweging 
hier to lande in verbinding to stellen, maar men was door de 
buitenlandsche leden van het Protestantsch Armenisch 
Comite tegen hem gewaarschuwd. Intusschen had de Christe-
lijke Jongelings Vereeniging to 's Gravenhage, die niet in 
tijds op de hoogte was gebracht, dezen zoogenaamden Professor 
uitgenoodigd in haar lokaal op to treden, waar hij lichtbeelden 
op Armenie betrekking hebbend zou vertoonen. Naar men 
zeide zouden deze lichtbeelden echter voor een deel hoonende 
voorstellingen van den Sultan to aanschouwen geven. De 
eerste Turksche Gedelegeerde Turkhan Pacha kwam zich 
over dezen Armenier beklagen bij den Minister van Buiten-
landsche Zaken en verzocht hem dringend niet to willen 
toestaan, dat de lezing zou plaats hebben. De Minister ant-
woordde, dat de wet hem hiertoe geen bevoegdheid verleende, 
maar dat Tcheraz, indien hij beleedigingen tegen den Sultan 
uitte, gestraft zou worden volgens ons Strafwetboek. De 
Minister schreef hierover aan zijn ambtgenoot van Justitie, 
alsook particulier aan den Burgemeester van 's Gravenhage, 
wien hij in overweging gaf den Armenier to doen waarschuwen 
om zich niet beleedigend over den Sultan uit to laten, daar 
het zeer onaangenaam zou zijn, indien gedurende het bijeenzijn 
der conferentie een strafvervolging zou moeten ingesteld 
worden wegens beleediging van een vreemden Souverein. 
De lezing ging intusschen niet door, omdat verzuimd was 
aan de Politie vergunning to vragen voor de lichtbeelden-
vertooning en het bestuur der Jongelings-Vereeniging het 
daarenboven bij nader inzien beter had geacht den Armenier 
maar niet to laten optreden. Dit gaf aanleiding tot artikelen 
in de dagbiaden, waarin beweerd werd, dat de Minister van 
Buitenlandsche Zaken het houden dezer lezing had verboden 
op verzoek van de Turksche Regeering. De Minister liet dit
1) Zie hierover „die Haager Friedens Conferenz". TagebuchblAtter von 
Bertha von Suttner.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868--191$). 231
bericht, in overleg met het Gemeente Bestuur, tegenspreken, 
maar de Armenier trachtte een andere voorstelling aan de 
zaak to geven en in een buitenlandsch blad werd verhaald, 
dat de Sultan groote concession had gedaan t.o.v. de Mo-
hammedaansche bevolking op Java-, omdat de Nederlandsche 
Regeering den Armenier het land had uitgezet.
Het gerucht, dat de Minister van Buitenlandsche Zaken 
de lezing zou verboden hebben kwam Dr. Kuyper ter oore, 
toen hij zich to 's Gravenhage beyond voor een vergadering 
van de Commissie van Rapporteurs der Ongevallenwet. De 
anti revolution aire leider zag onmiddellijk in, dat hij in dezen 
Armenier een uitstekend werktuig zou hebben om een bewe-
ging tegen de Regeering en in het bijzonder tegen den 
Minister van Buitenlandsche Zaken to verwekken. Met twee 
zijner mede-rapporteurs Vermeulen, een Katholiek en Lief-
tinck een links Liberaal, zocht hij Minas Tcheraz op en, zonder 
eenig nader onderzoek van de zaak, noodigde hij dezen uit 
om to Amsterdam onder zijn patronaat en dat van de beide 
andere volksvertegenwoordigers op to treden. Het radicale 
weekblad „de Amsterdammer" had intusschen een spotprent 
gepubliceerd, waarop de Minister van Buitenlandsche Zaken 
werd afgebeeld, die den Nederlandschen leeuw een voetval 
liet maken voor den Sultan. Deze plaat werd op de Amster-
damsche bijeenkomst vertoond en uitgelegd door Kuyper, 
die echter niet den Minister noemde, maar alleen sprak van 
„de autoriteiten". Deze vergadering werd door Kuyper zooveel 
mogelijk als demonstratie tegen de Regeering aangewend en 
de Armenier werd er door het publiek zeer toegej uicht.l)
Minaz Tcheraz, die een farceur was en to 's Gravenhage 
naamkaartjes rondbracht met het bijschrift, ,D6ldgu6 A la 
conference de la Paix",2) had blijkbaar zeer goed begrepen, 
dat Kuyper hem voor een staatkundig doel had laten optreden.
1) Van deze bijeenkomst heeft Dr. Kuyper een gedrukt verslag uit-
gegeven ,conference armenienne A Amsterdam."
2) In de dagbladen deed een verhaal de ronde, dat Minas Tcheraz, met 
een grootkruis omhangen en in een fraaie koets, naar het Huis ten Bosch 
was gereden en daar de wachters had weten to verschalken. Niemand van 
het Bureau, noch de portier, noch een van de schildwachten hadden echter 
sets van dezen blijden intocht waargenomen. Vermoedelijk had hij zelf 
dit geheele verhaal verzonnen.
232 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868--1918).
Toen hij to Parijs was teruggekeerd, had hij van een zeker 
individu onder de Armenische kolonie aldaar, met een weinig-
loffelijk verleden, die zich Vorst de Lusignan noemde en als 
zoodanig zwendelde met ridderorden, die hij uitgaf, een 
decoratie weten to verkrijgen, die hij tot belooning aan Dr. 
Kuyper zond.
Bij de algemeene beschouwingen over de Staatsbegrooting 
in de Tweede Kamer, bracht Kuyper de kwestie van den 
Armenier en van Jong Turken, die door de politie uit over-
dreven dienstijver waren bemoeilijkt, ter sprake en klaagde 
over den inbreuk op de aloude gastvrijheid tegenover staat-
kundige uitgewekenen. De Armeniers waren echter geen uit-
gewekenen, zij konden overal verblijven, doch zij waren slechts 
hierheen gekomen om de Turksche Gedelegeerden to bemoei-
lijken, „pour taquiner le Sultan" zooals Tcheraz zeif schijnt. 
verklaard to hebben, ook was er geldbejag bij in het spel, 
een der Armeniers, Ammechan, althans was in voortdurende 
onderhandeling met de Turksche Gedelegeerden om zich to 
doen afkoopen. Minister Pierson gaf de ware toedracht van 
de zaak Minas Tcheraz, then hij verklaarde een leugenaar to 
zijn, en raadde Kuyper aan voortaan op to passen met vreem-
delingen en vooral met Armeniers.

Ik zou misbruik maken van de gastvrijheid, die de Redactie 
van dit tijdschrift toch reeds zoo welwillend is in hooge mate 
aan mijn pennenvruchten to verleenen, indien ik hier uitweidde 
over hetgeen door deze eerste vredesconferentie is tot stand 
gebracht. Zooals men weet is het oorspronkelijke denkbeeld 
van den Tsaar, beperking der bewapeningen, vooral door den 
tegenstand van Duitschland, niet door haar kunnen verwezen-
lijkt worden. Een enkele korte aanhaling uit de aanteekeningen 
van mijn vader, vergunne men mij hier nog in to lasschen
,,De stroomingen in de conferentie waarneembaar tusschen 
,,de vooral Duitsche militairistische denkbeelden en de anti-
,,militairistische om het zoo uit to drukken was uiterst belang-
,,wekkend. Aan de eene zijde de meening, dat het leger het 
,,belangrijkste element is in den Staat, de kern waarom alles 
,,zich vormt, de voorstelling, dat zonder een groote alles 
,,omvattende militaire inrichting een staat eigenlijk geen
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 233
„reden van bestaan heeft. Aan de andere zijde de onder 
,,verschillenden vorm uitgesproken overtuigingen, dat de 
,,legers een noodzakelijk kwaad zijn, die de vooruitgang der-
,,beschaving zal opruimen of ten minste sterk doen in-
,,krimpen".
Toen in den beginne gevreesd werd, dat de conferentiee 
slechts tot bespiegelingen zonder resultaat zou leiden, had 
de Minister van Buitenlandsche Zaken de Nederlandsche 
delegatie opgedragen, de onschendbaarheid van den privaat 
eigendom in den zeeoorlog ter sprake to brengen. Dit ge 
schiedde in een vertrouwelijke bijeenkomst van de hoofden 
der delegaties door Jhr. van Karnebeek.
Bij Duitschland en de Vereenigde Staten, wier Delegatie 
ook zelf een voorstel hieromtrent wilde doen, vond dit 
denkbeeld bijval, Frankrijk evenwel verzette er zich tegen, 
ook Rusland had bezwaren tegen dit punt, waarvan in de 
circulaire van Mouravieff geen gewag was gemaakt, zoodat 
de Minister aan onze delegatie ten slotte de instructie gaf 
om deze aangelegenheid to laten rusten.
Men was trouwens inmiddels tot overeenstemming gekomenn 
omtrent de arbitrage-kwestie, waarvoor Duitschland aan-
vankelijk weinig ingenomenheid had getoo nd. Toen de 
Russische en Amerikaansche voorstellen omtrent deze aan-
gelegenheid waren ingekomen, was er zelfs eenige verkoeling 
ontstaan tusschen de Duitsche en de Russische Gedelegeerden. 
Ten slotte had Keizer Wilhelm op dit punt toegegeven, 
wellicht het meest onder den sterken aandrang der Ver-
eenigde Staten.
Het verdrag betreffende de vreedzame beslechting van 
internationale geschillen, is ongetwijfeld als den meest 
belangrijken arbeid der conferentie to beschouwen. Voor ons 
land nog in het bijzonder, wegens de vestiging van het zoo-
genaamde „Permanente Hof van Arbitrage" te's Gravenhage. 
Door de conferentie werd voorgesteld in het verdrag to be-
palen, dat met het toezicht op de huishoudelijke aangelegen-
heden van het Hof zou belast worden een Permanente Raad 
van Beheer, bestaande uit de to 's Gravenhage geaccrediteerde 
diplomatieke vertegenwoordigers van de Staten, die de 
Conventie geteekend hadden, onder Voorzitterschap van
234 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (I868 1918).
den Nederlandschen Minister van Buitenlandsche Zaken.
Wanneer nu de H. Stoel niet tot het tractaat kon toetreden 
zou de Internuntius to 's C ravenhage in dezen Raad geen 
zitting kunnen nemen. De Minister van Buitenlandsche Zaken 
vroeg zich of of deze omstandigheid, die de opheffing van de 
Pauselijke Nuntiatuur to 's Gravenhage kon tengevolge heb-
ben, soms een reden zou kunnen zijn om tegen de vestiging 
van het Hof in onze residentie bezwaar to maken, al achtte 
hij deze vestiging een zeer groot voorrecht voor ons land, 
daar zij, naar zijn meening, gelijk stond met een neutraliteits-
verklaring zonder de daaraan verbonden lasten, maar hij 
vreesde, aan den anderen kant, dat misschien een coalitie 
van Katholieken, Kuyperianen, Radicalen en Socialisten het 
verdrag dan zou verwerpen. De meerderheid in den Minister-
raad, waar de Minister deze zaak ter sprake bracht, was van 
oordeel, dat uitsluiting van den Paus geen reden mocht zijn 
voor de Nederlandsche Regeering om of to zien van de eer, 
dat het Arbitrage Hof op Nederlandsche bodem zou zetelen. 
De Regeering achtte het echter wenschelijk ernstige stappen 
to doen, om het daarheen to leiden, dat de H. Stoel alsnog tot 
het verdrag kon toetreden,, waardoor de Katholieken haar 
goeden wil zouden moeten erkennen. In een vertrouwelijk 
onderhoud met den eersten Italiaanschen C edelegeerde legde 
de Minister dezen den geheelen toestand bloot. Graaf Nigra 
beloofde zijn Regeering to polsen, doch deze bleek onverzette-
lij k en zou niet gedoogen, dat van toetreding des Pausen tot 
het verdrag melding werd gemaakt. Intusschen werd met 
goedvinden van Nigra in het tractaat het woord ,Puissances" 
opgenomen en niet , Etats", waardoor althans de mogelij k-
heid van toetreding van den H. Stoel niet werd uitgesloten.
Ten aanzien van de toetreding tot dit verdrag door mogend-
heden, die niet ter conferentie vertegenwoordigd waren, was 
aanvankelijk voorgesteld of om deze volkomen vrij to laten 
evenals zulks met betrekking tot de overige door de conferentie 
aangenomen conventies was bepaald of vast to stellen, dat 
daarover door den Permanenten Raad van Beheer bij stem-
ming ming zou beslist worden. Italie en Engeland echter, resp. 
met het oog op den H. Stoel en op de Zuid-Afrikaansche 
Republieken hadden daartegen bezwaar. Lord Salisbury zond
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 235
zelfs uitdrukkelljk instructies, dat voor toetreding de toe-
stemming van alle mogendheden diende verkregen to worden.
Ten slotte werd in beginsel besloten, dat toetreding mogelijk 
zou zijn, doch dat de voorwaarden, waaronder dit zou 
kunnen geschieden later zouden geregeld worden.
Toen het wetsontwerp tot goedkeuring van dit „verdrag 
voor de vreedzame beslechting van internationale geschillen" 
den 30sten Maart 1900 bij de Tweede Kamer in behandeling 
kwam, waren de kanonnen in Zuid-Afrika reeds sedert bijna 
een half jaar bezig een internationaal geschil op niet-vreed-
zame wijze „te beslechten". De radicale afgevaardigde Veegens 
stelde nu een motie voor, om de behandeling uit to stellen 
met het oog op den oorlog. Hij meende, dat goedkeuring van 
het tractaat zou kunnen worden opgevat als een erkenning 
van de Souvereiniteit van Engeland over de Zuid-Afrikaansche 
Republiek.')De Minister bestreed deze opvatting en verklaarde 
dat verdaging van de goedkeuring der conventie op den 
aangevoerden grond, terwijl hij aan de mogendheden had 
toegezegd een spoedige ratificatie er van to zullen bevorderen, 
ons in groote moeilijkheden met het buitenland zou kunnen 
brengen, waarvoor hij de verantwoordelijkheid niet op zich 
wenschte to nemen. De motie werd toen ingetrokken, en de 
goedkeuringswet aangenomen waartegen echter nog een 
twintigtal leden (de Kuyperianen, de Socialisten en enkele 
vooruitstrevende Liberalen) hun stem uitbrachten.
De overige door de Vredesconferentie tot stand gebrachte 
verdragen2) werden eenige maanden later zonder tegen-
stand goedgekeurd.
1) De heer Veegens beriep zich hiervoor op een artikel van den Fran-
schen Gedelegeerde Baron d' Estournelles de Constant in de „revue de 
Paris", waarin deze o.a. schreef ,Le sort du Transvaal a ete decide le jour
ou l'entree de la conference de la Paix lui a ete ref usee." Daardoor zouden 
volgens hem de mogendheden implicite de souvereiniteitsrechten van 
Engeland over de Zuid-Afrikaansche Republiek erkend hebben.
Minister de Beaufort noemde deze bewering van Baron d'Estournelles, 
die niet betrokken was geweest in de onderhandelingen, aan de conferentie 
vooraf gaand, on j uist.
2) Dit waren
l e. het verdrag betreffende de wetten en gebruiken van den oorlog 
to land;
2e. het verdrag betreffende de toepassing op den zeeoorlog van de 
beginselen der Conventie van Geneve van 22 Augustus 1864,
236 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (186g 1918).
Den 29sten Juli 1899 had inmiddels de sluitingszitting der 
conferentie plaats gehad. „La bonne graine est semee. Laissons 
venir la moisson" aldus besloot President Staal zijn rede 
op deze laatste bijeenkomst. Graaf Von Munster huldigde 
in het bijzonder den Voorzitter en Jhr. van Karnebeek: „la 
cheville, ouvriere de la conference" en de Minister van Buiten-
landsche Zaken wees op het moreele effect der conferentie 
en herinnerde daarbij aan de woorden kort to voren door 
den Franschen geschiedkundige, den Hertog de Broglie met 
betrekking tot haar gesproken
,,Nous vivons dans un temps oft it faut tenir autant et 
plus compte de l'effet moral d'une grande mesure que de 
ses resultats materiels et immediats."
De eerste Engelsche Gedelegeerde Sir Julian Pauncefote 
zeide na de sluiting tot mijn vader, zelden een conferentie 
to hebben bijgewoond met zoo weinig incidenten en onaan-
gename meeningsverschillen. Tusschen de Russische en de 
Duitsche Delegaties was soms eenige wrijving, doch de 
Fransche Gedelegeerden, met name Bourgeois, waren steeds 
in de weer om moeilijkheden to voorkomen.
De Haagsche Vredesconferentie is zeer verschillend be-
oordeeld geworden. In den aanvang was de critiek haar veelal 
ongu nstig. Den militairisten was zij een gruwel ; , Een druk-
fout in de wereldgeschiedenis" noemde Prof. von Stengel 
haar zelfs. De ultra-Pacifisten., die hoopten, dat zij, zooal 
niet den eeuwigen vrede, dan toch althans reeds aanstonds 
beperking der bewapeningen zou brengen, waren teleurgesteld, 
maar de meer gematigde en practische vredesvrienden aan-
vaardden dankbaar het verkregene. Bertha von Suttner achtte 
destijds de conferentie ,het meest miskende historische feit", 
maar Bourgeois voorspelde toen reeds omtrent haar dat „plus 
on avancera stir la route du temps, plus clairement apparaltra 
son importance" en inderdaad, heeft men, naar ik meen, 
den arbeid der conferentie meer en meer leeren waardeeren.
Het ptibliek en de pers in ons land wijdden tijdens de
benevens een drietal ,verklaringen," waarbij o.a. verboden werd het 
werpen van projectielen of ontplofbare stoffen uit ballons ,of op dergelijke 
nieuwe wijzen," het bezigen van projectielen met het eenige doel ver-
stikkende of giftige gassen to verspreiden en van dum-dum kogels.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 237
conferentie aan het groote vraagstuk van de beperking der 
bewapeningen geen aandacht en bijna even weinig aan de voor 
kleine Staten zoo belangrijke kwestie der arbitrage, die haar 
intrede deed als internationaal instituut. Het was voornamelijk 
met de bespreking van bijkomende zaken: de uitsluiting van 
den Paus en van de Zuid-Afrikaansche Republieken en het 
optreden van enkele ontevreden Turken en Armeniers, dat 
men zich bezighield.
Deze onverschillige stemming van het Nederlandsche yolk 
kon zeker niet aan militairistische neigingen worden toe-
geschreven. Dweepers met een ,frischen frohlichen Krieg" zijn 
bij ons gelukkig niet of althans uiterst zeldzaam to vinden. 
Wel waren er toenmaals enkele predikanten, die leeraarden, 
dat het zonde was den door God ingestelden oorlog to bestrij-
den, maar het aantal aanhangers van deze averechtsche schrift 
uitleggers zal wel niet talrijk zijn geweest en uitsluitend of 
hoofdzakelijk uit onontwikkelde en bigotte ,kleine luyden" 
hebben bestaan.
Neen, de onverschilligheid van het Nederlandsche publiek 
voor den arbeid der Vredesconferentie was niet to wijten aan 
militairisme noch aan godsdienstige dweepzucht, maar zij 
kwam voort uit scepticisme.1) Men geloofde toen niet aan den 
ernst er van. In navolging van buitenlandsche bladen sprak 
men van,,de komedie van den Haag" of van ,het diplomaten 
kransje".
In later jaren, toen men gewaar werd, dat het Hof van 
Arbitrage uitnemende diensten bewees, dat een oorlog tusschen 
twee groote mogendheden werd voorkomen2) door toepassing
1) Dit scepticisme, dat in alle landen was waar to nemen, schreef 
Fried toe aan neofobie (,,der horror von dem Neuen") dat zich o.a. ook 
voordeed bij de invoering van de spoorwegen.
Dat de pers weinig omtrent den arbeid der conferentie vermeldde, was 
wellicht ook voor een deel hieraan to wijten, dat de bijeenkomsten niet 
openbaar waren en dat, naar ik meen, ook geen officieele mededeelingen 
omtrent de beraadslagingen aan de pers werden gedaan. Daardoor werden 
slechts onsamenhangende berichten gepubliceerd, waarvoor niemand 
verantwoordelij k was.
1) Nml. tusschen Rusland en Engeland. Toen tijdens den Russisch-
Japanschen oorlog in 1904 de Russische vloot op haar tocht naar het 
Oosten, in de Noordzee een Britsche visschersvloot ontmoette, heeft zij, 
meenende dat het Japansche torpedobooten waren, deze beschoten, zoodat 
eenige visschers gedood werden. Tot oplossing van het door dit voorval,
238 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
van een middel, dat het Haagsche Verdrag aangaf en toen men 
de denkbeelden der practische pacifisten beter had leeren 
begrijpen, heeft zich ook bier to lande een billijker oordeel 
gevormd over hetgeen in 1899 in den Haag werd tot stand 
gebracht.
De bekende Utrechtsche Hoogleeraar de Louter begroette 
destijds de eerste vredesconferentie als „een lichtstraal aan 
het einde der eeuw, de flikkering van een betere toekomst". 
Deze betere toekomst ligt misschien nog in een ver verschiet, 
maar ,het werk van den Haag", in 1899 aangevangen en 
door den afgrijselijken wereldoorlog onderbroken, is, zij het 
met horten en stooten, to Geneve en to Locarno voortgezet, 
waarbij verscheidene landgenooten een leidende rol vervulden, 
en zal, naar verwacht mag worden, zich verder ontwikkelen, 
zelfs al mochten onverhoopt nieuwe wereldbranden deze 
ontwikkeling ook tijdelijk storen.
Leusden.	J. A. A. H. DE BEAUFORT. 
(Wordt vervolgd).
dat in Engeland groote beroering verwekte, ontstane internationale 
geschil, hebben beide mogendheden toen, gebruik makend van een door 
het Haagsche verdrag aangegeven middel, een Internationale Commissie 
van Enquete benoemd. Deze heeft de zaak grondig onderzocht. Rusland 
werd in het ongelijk gesteld en betaalde een aanzienlijke schadeloosstelling.
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH

VERDRAG').


I.
De herhaling der poging, belangstelling op to wekken in het 
Nederlandsch-Belgisch verdrag, behoeft geen andere ver--
ontschuldiging, dan dat nog zoo buitengewoon veel Neder 
landers, en daaronder personen van wie men beter mocht 
verwachten, van het onderwerp slecht op de hoogte zijn.2) 
Zulke Nederlanders zouden zich kunnen laten imponeeren door 
het stuk, dat Memorie van Antwoord heet. Het is geschreven 
door iemand die de gebaren, die men op een hooge plaats pleegt 
aan to leeren, na lange oefening volmaakt beheerscht. De 
houding is die van een rustige verzekerdheid ; de simpele 
burger, als hij het stuk uit de handen legt, is geneigd, voor te 
stemmen of to gedoogen dat anderen het doen. Minister van 
Karnebeek is een bekwaam man; minister van Karnebeek 
heeft gesproken!
De tegenstanders van het tractaat zijn van meening, dat 
een dergelijke berusting de waardigheid aantast van den. 
Nederlandschen patriot. Zij laat zijne verantwoordelijkheid. 
ongedekt. Het komt er niet op aan wie iets zegt en hoe hij het 
zegt, maar wat hij zegt. De inhoud alleen eener politieke: 
meening mag den doorslag geven, of zij bedeesd is uitge 
fluisterd in de stulp van ieder onzer, dan met luister omhangen.
2) Zie Gids van 1 Nov. 1925.
Z) Zoo stellen Kamerleden de vraag, of het waar is dat het denkbeeld 
van een kanaal Antwerpen-Moerdijk „bij de onderhandelingen van 1919 
het eerst van Nederlandsche zijde is geopperd" (Voorl. Verslag d.d. 12 
Juli 1926, bl. 11). Waarom gelooven zij minister van Karnebeek (mede 
deeling van 6 Juni 1919), of mijn verslag in De Gids van 1 Sept. 1919 
(herdrukt Ned. Politiek 379) niet?
240 NOGMAALS HEM' NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
in het kabinet van den minister aan het Plein. Een brok zoo 
gevaarlijke realiteit als wij worden uitgenoodigd onzen naneven 
to verteren to geven, mag niet door ons worden aanvaard dan 
op gebleken grond van volstrekte noodzaak, die zal moeten 
worden aangetoond met den dwingenden eenvoud van een 
sluitend betoog, niet maar gesuggereerd door den klank van 
¢officieele hooghartigheid. Wij vragen niet of de ministerieele 
-vlag zich breed ontplooit en of zij van zijde is; wij vragen 
welke lading zij dekt.
De minister begint met de klacht, dat tegen het verdrag 
stemming is gemaakt. Dit is een onhoudbaar verwijt. De 
tegenstanders van het verdrag hebben geen stemming ge-
.maakt, maar er eene gevonden, en zich aan de verdervende 
loomheid daarvan ontworsteld. De loomheid die meende dat 
-met de resolutie van 4 Juni 19191) het Nederlandsch belang 
gesauveerd was; die ongevoelig bleef, toen de eisch van af-
stand der „souverainete absolue de 1'Escaut"2), later verzwakt 
tot then van afstand der ,attributs de la souverainete"3) en 
desondanks afgewezen, door de heeren Orts en Segers in wezen 
-nogmaals gesteld werd door op de Nederlandsche Schelde 
voor Belgie op to eischen „la maltrise de fait" ;4) die niet 
opsprong, toen 1920 de kennis bracht der hoofdtrekken van 
het tractaat, dat minister van Karnebeek, wanneer Belgie 
toen niet het Wielingen-geschil had opgeworpen, zou hebben 
geteekend,5) die zich op het kussen vlijde, toen gezegde minis-
ter 3 Juni 1920 de woorden sprak: „Nederland heeft de 
herziening der tractaten van 1839 niet gezocht en heeft die 
ook niet noodig; aan Nederland wordt door die herziening geen 
-voordeel geboden,116 ) - maar op het kussen liggen bleef, toen 
-de man die de Nederlandsche opinie door deze woorden 
geheel gesust had, zich opnieuw door Belgie liet abordeeren;
een loomheid waaruit men zich aanvankelijk zelfs niet 
verhief, toen in April 1925 bleek dat wat Nederland niet 
noodig had en wat Nederland geen voordeel hood	het
1) M. v. A. bijlage 7.
1) Hymans op 11 Febr. 1919 (Ned. Politiek, 379). 
_) Hymans op 20 Mei 1919 (ibid., 380). 
) Ibid., 374.
s) Communique van 15 Maart 1920 (M.v. A., bijlage 11). 
~) M. v. A., bijlage 12.
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 241
zijn de woorden van minister van Karnebeek niettemin 
door denzelfden minister was onderschreven, al was de wereld-
situatie, vergeleken bij die van 1919-'20, in veel opzichten to 
onzen gunste veranderd. Een paar maanden nadat het tractaat 
den Staten-Generaal ter overweging was aangeboden had in 
Nederland eene verkiezings-campagne plaats waarbij verweg 
het gewichtigste van alle stukken, op dat oogenblik bij de 
volksvertegenwoordiging aanhangig gemaakt, bijna geregeld 
werd doodgezwegen. Dat was de stemming waaruit wij zijn 
opgestaan. Het is de actie van het Nationaal Comite die den 
minister genoodzaakt heeft, door heropening van bespreking 
met Belgie de verbetering van een tractaat, reeds met een 
achteloos gebaar ter bekrachtiging aangeboden, althans nog 
to beproeven, en de minister is thans van meening - eene 
meening door ons op de meeste punten bestreden belang-
rijke verbetering alsnog to hebben verkregen. Degenen die hem 
hiertoe in staat hebben gesteld met het schouderophalen van 
§ 1 der Memorie van Antwoord voorbij to gaan moge hoog-
hartig zijn; waardig is het niet.
Ratificeer, voegt de minister de Kamer toe, en het ook voor 
Nederland uit internationaal politiek oogpunt bezwarend 
regime van 1839 zal hebben opgehouden to bestaan.l) Een 
voorbeeld van een klinkende verzekering die geen solieden 
ondergrond heeft. Hoe is zij to rijmen met die andere verzeke-
ring van 3 Juni 1920, dat Nederland de herziening niet noodig 
heeft, dat door de herziening aan Nederland geen voordeel 
wordt geboden? Welke politieke bezwaren heeft het regime 
van 1839 metterdaad voor Nederland opgeleverd? Om een 
verzekering als die der Memorie van Antwoord to schragen, 
zouden zij evident moeten zijn. Mag de minister worden uit-
genoodigd er drie of vier van de voornaamste, in een duidelijke 
omschrijving, to noemen? De Memorie van Antwoord ware 
daar zeker de plaats voor geweest. Ik heb steeds voor de 
politieke geschiedenis van mijn land, in het bijzonder voor die 
der 19e eeuw, eenige belangstelling gehad, en inderdaad, de 
bezwaren, den minister zoo gemeenzaam, dat het hem ijdele 
vermoeienis lijkt er zelfs een van aan to duiden, zij zijn mij 
onbekend.
1) M. v. A., bl. 7.
1926 IV	16
242 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
Het punt is van gewicht, omdat wij niet mogen toelaten dat 
ter compensatie van zeer reeele nadeelen voor Nederland, uit 
de artikelen betreffende de waterwegen voortvloeiende, een 
politiek voordeel wordt aangehaald dat in werkelijkheid niet 
bestaat. Ik kan mij een internationalen toestand voorstellen 
waarbij het boven Nederlands kracht gaat, tegen zekeren 
stroom op to roeien; ik geloof dat inzake de opheffing der 
Belgische neutraliteit dit geval zich heeft voorgedaan ; dat 
Nederland met goede gratie to aanvaarden had wat het niet 
kon tegenhouden. Doch om hetgeen men als iets onvermijde-
lijks over zich laat komen als een politiek fortuintje voor to 
stellen, dat men met royaliteit op ander gebied zou hebben to 
vergelden en als het ware to verontschuldigen, is een mate van 
vrijmoedigheid noodig die niemand den minister benijdt. 
Belgie, dit weten wij alien, heeft de opheffing der neutraliteit 
luidkeels en met hartstocht verlangd ; in de geschiedenis van 
Nederland is zelfs niet het spoor van eenig beklag over of 
verzet tegen die neutraliteit to ontdekken. Van eenige wel-
willendheid hoegenaamd, door Belgie aan Nederland bewezen 
door wel to willen gedoogen de opheffing van Belgie's 
neutraliteit, is geen sprake, en er is in deze geheele zaak dus. 
ook geen aanleiding hoegenaamd tot een door Nederland to 
bewerkstelligen uitruiling van welwillendheden.
De minister stelt het nieuwe Schelderegiem voor als den 
normalen uitgroei van het vorige. Een normalen uitgroei 
to mogen aanwijzen als een gevolg van volstrekt abnormale 
omstandigheden het zou in de geschiedenis een unicum 
zijn. Mijn nuchterheid moet de liefhebbers van historische 
curiosa teleurstellen : het gewaande unicum bestaat niet. 
Scherpe verstoring eener to voren bestaande machtsverhouding 
heeft altijd het vermogen, to voren als natuurlijk beschouwde 
gegevens scheef to trekken : het is beschamend, zoo weinig 
als het geprikkeld zelfgevoel van den overwinnaar die door 
gaans ontziet.
In 1648 werd het natuurlijk Schelderecht uit een verleden 
waarin Noord en Zuid niet als vijanden tegenover elkander 
hadden gestaan, omgebogen tot een monstruositeit : Ant-
werpen werd aan Amsterdam opgeofferd, en zoodra er souve 
reinen kwamen die in Belgie meenden een veer van den mond
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 243
to kunnen blazen werd aan de bepalingen van 1648 getornd, 
en zoodra in 1792 de Franschen to Antwerpen kwamen werd 
er eenvoudig de pen door gehaald, en drie jaar later stelde zich 
de bezitter van de Scheldehaven ten koste van Nederland ook 
in het bezit van den zuidelijken Scheldeoever. Zoo ging wat 
overmacht zich had toegekend, door overmacht van den 
ander to niet. In 1830-'39 hebben de mogendheden niet ge-
doogd, dat het spel van onrecht op to leggen en opgelegd 
onrecht to overtroeven zich tusschen Nederland en Belgie 
zou herhalen. Zij hebben naar een evenwicht der Schelde-
belangen gestreefd en het bereikt. Onder vigeur der van Neder-
landsche zijde getrouwelijk nageleefde bepalingen van 1839 
heeft Antwerpen zich kunnen ontwikkelen tot een der voor-
naamste havens van het West-Europeesche continent, en wel 
staat met de waarheid op gespannen voet, wie als de heer van 
Cauwelaert een Nederland, dat de bepalingen van 1839 boven 
de thans voorgestelde verkiest, in de schoenen schuift dat 
het in den geest naar de bepalingen van Munster terugwil. In 
een burgemeester van Antwerpen is dat een moedwillig en 
misdadig valsche voorstelling. Ik zeg niet dat het Schelde-
regiem van 1839 de volmaaktheid had bereikt ; dat het 
onverbeterlijk moet worden geacht in de theorie eener in 
het abstracte gehouden staatsbespiegeling: ik zeg dat het in 
zijn geboorte niet het kenmerk droeg van overwicht van den 
een boven den ander. Wie die dit van het thans voorgestelde 
Schelderegiem zou durven getuigen ? Getuigen bij de critiek 
op richtsnoer en bevoegdheid der beheerscommissie, op verbod 
van aanhouding van zich in doorvaart bevindende schepen, 
op een loodsgeldenartikel dat de grens van het paradoxale 
overschrijdt? Het natuurlijk verlangen dat in het bedrag der 
loodsgelden het afstandsverschil ' van Antwerpen resp. Rot-
terdam naar zee tot uitdrukking zal blijven komen, is, blijkens 
de M. v. A. (bl. 17), door de heeren Orts en Segers genoemd 
,,het streven van Nederland om door het hooger houden van 
de loodsgelden op Antwerpen invloed op de ontwikkeling 
van den handel van die haven uit to oefenen," en de M. v. A. 
laat dit passeeren zonder eenig protest. , Het resultaat van het 
beraad der Regeering was, dat zij zich met het (Belgische) 
voorstel vereenigde." Ik dacht anders dat het aantal K.M.
244 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
dat Antwerpen resp. Rotterdam van zee scheidt, onafhankelijk 
was van eenig,,streven" 't zij van Nederland 't zij van Belgie, 
en dat niet hun naijver, maar de natuur zelve gerustelijk ,,in-
vloed" hebben mag.
Het geldend Schelderecht, waarschuwt de memorie, laat 
U onder eene gehoudenheid gebukt gaan, „die niet is to 
overzien."1) Maar wij hebben haar overzien, van 1839 tot 1925 
toe, en zij heeft ons den ruggegraat niet gebroken. Spruit 
die onoverzienbaarheid voort uit de bepaling die ons tot 
behoud der bevaarbare zeegaten van de Schelde en van 
hare monden verplichtte? Hoe dan to verklaren dat die 
bepaling, volgens Belgische opvatting zelve, niet eens ver-
mocht de kosten van baggerwerk op de Schelde to onzen 
taste to brengen? De minister geeft al zijn voorgangers, 
die zich bij deze opvatting aansloten, een klap in het gezicht. 
Spruit daarentegen de onoverzienbaarheid voort uit § 8 
van art. IX van het vigeerend verdrag, dan verzoek ik 
aandacht voor de wijze waarop de minister die § citeert. 
Volgens hem zou zij inhouden, dat ,bijaldien natuurlijke 
gebeurtenissen of werken van kunst de Schelde onbruikbaar 
mochten maken, Nederland aan de Belgische scheepvaart 
een anderen weg zal moeten aanwijzen, even veilig en even 
goed en gemakkelij k als de weg, om welks vervanging het 
to doen is,"Z) m.a.w. zij zou Nederland verplichten Belgie 
aan to wijzen een nieuwe verbinding van Antwerpen met 
zee, een uit Nederlandschen bodem to snijden aequivalent 
dus der Westerschelde. Van zoodanige verplichting heeft in 
1839 niemand gedroomd en zij staat in het tractaat geenszins 
uitgedrukt. In plaats van wat de minister klakkeloos noemt 
de Schelde, staat in § 8 „les voles de navigation indiquees 
au present article", en plaats en verband dier uitdrukking 
wijzen aan dat zij slaat op de in § 5 genoemde Rijn en Schelde 
verbindende binnenwateren en op scheepvaart „pour arriver 
d'Anvers au Rhin et vice versa", de eenige verbinding trouwens 
waarvan men zich in 1839 eene obstructie door verzanding 
of kunstwerken voorstellen kon. De zaak is dat de §§ tot en 
met 4 van art. IX van de zeevaart handelen en de volgende
1) M. v. A., bl. 15. 
2) M. v. A., bl. 14.
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 245
§ § van de binnenvaart. De verplichtingen die wij door die 
§§ op ons namen zijn wel degelijk overzien; zij zijn erkend 
en gehonoreerd door den aanleg der Walschersche en Zuid-
bevelandsche kanalen.
Ik zeg alweder niet, dat elke wijziging van art. IX van 
1839 door Nederland behoeft to worden afgewezen. Wat 
ik onbehoorlijk acht, wat door een publiek van Nederlandsche 
staatsburgers dat zich respecteert niet behoort to worden 
geduld, is dat men de oude verplichtingen als onafzienbaar 
voorstelt en de nieuwe als welbegrensd ; dat men dit aandurft 
in het aangezicht van het feit, dat men door de Nederlandsche 
publieke opinie gedwongen is geworden bij Belgie althans 
naar eenige begrenzing der nieuwe verplichtingen to streven, 
en dit doel slechts op een punt eenigermate bereikt heeft-.
Ontslaat het kanaal Antwerpen-Moerdijk, de betere ver-
binding met den Rijn die door Belgie wordt verlangd, Neder-
land nu althans van de instandhouding der Walchersche en 
Zuidbevelandsche kanalen ? In geenen deele : zelfs de toe-
komstige verruiming daarvan is voorzien, uit to voeren 
door Nederland op verzoek van Belgie, op gemeene kosten.1) 
En aangezien nu eene vaart die, to Hansweert beginnend, 
to Wemeldinge zou moeten ophouden, eene absurditeit is, 
involveert deze bepaling het instandhouden der geheele 
tegenwoordige waterverbinging Antwerpen Rijn naast de 
nieuwe. Welken indruk maakt bij deze wetenschap de 
juichtoon der memorie, dat nu eindelijk de Zeeuwsche en 
Zuidhollandsche eilanden uit hun isolement kunnen worden 
verlost?2) Ziet dit op het leggen van spoordammen naar 
een dier eilanden, dan vraag ik of dit ook niet onder de 
bepalingen van 1839 mogelijk was, mits men er de moeite 
voor over had voor het afgedamde natuurlijke vaarwater 
een stuk kanaal in de plaats to stellen, een verplichting, 
die men door het tegenwoordig verdrag niet kwijtraakt. Ziet 
het op iets anders, dan vraag ik, waarop? Ziet minister van 
Karnebeek in de toekomst de groep Rozenburg Voorne 
en Putten Beyerland IJselmonde door indijkingen en 
droogleggingen vastgeklonken aan Goeree-Overflakkee en
1) Tractaat art. IV, § 12. 
') M. v. A., bl. 19.
246 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
dit aan Schouwen-Duiveland en dit aan Walcheren en 
de Bevelanden ? Een werk van wat slordige millioenen 
maar waarom zou het morgen aan den dag niet kunnen, zoo 
maar die millioenen voor de hand lagen en overigens een 
scheepvaartweg Antwerpen Rijn van niet minder conditie 
dan het bestaande stuk Hansweert - Wemeldinge werd 
opengehouden ? Wat ons als uit het nieuwe tractaat ont-
springend voordeel wordt voorgespiegeld kan men reeds onder 
het oude genieten : genieten als een droombeeld waarmede 
plannenmakers zich verlustigen mogen, maar dat niet opwegen 
kan tegen de ondermijning der bestaande scheepvaartpositie 
van Rotterdam.
Ten aanzien van het kanaal Antwerpen Moerdijk is 
overigens tusschen het stellen van Memorie van Toelichting 
en Memorie van Antwoord in's ministers geest iets wonderlijks 
voorgevallen. In eerstgenoemd stuk schreef hij omtrent dit 
kanaal de verbijsterende woorden neer: „de vraag zal zijn 
of een eventueel kanaal Antwerpen Moerdijk boven het 
bestaande kanaal (bedoeld is dat door Zuid-Beveland) voor 
Belgie de voorkeur zal verdienen."1) Intusschen meende hij 
tegen een nieuwigheid van (volgens hem) voor den aanvrager 
twijfelachtig nut geen bezwaar to moeten maken, had er 
vrede mede dat dit stukje speelgoed werd uitgerust „de 
maniere a permettre a toute epoque le croisement continu 
avec trematage des plus grands bateaux rhenans et des 
trains de bateaux", en dat de twee landen ten aanzien van 
de verdeeling der kosten van aanleg en van eventueele 
verbetering zich zouden hebben to verstaan. De beer van 
Karnebeek heeft nu ingezien dat dit zijn aanvankelijk 
detachement toch zelfs voor een Nederlandsch publiek to 
ver ging : dat deze houding hem inderdaad tot buurmans 
gek maakte. Het eerst als een onverschillige zaak voorgesteld 
kanaal, waarvan een toelichtend minister zich in vier regels 
mocht afmaken, legt in de M. v. A. beslag op vier kolommen. 
Thans heeft Belgie op eens groot gelijk aan het kanaal 
Antwerp en Moerdijk de voorkeur to geven wanneer het het 
maar kan krijgen, en de minister bereid het Belgie to geven 
omdat er immers ook voor Nederland zoo groote voordeelen
1) M. v. T., bl. 5.
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 247
aan verbonden zijn. Aan het grootscheepvaartwater door 
Westelijk Noord-Brabant, zegt men, zal een voor export 
werkende groote nijverheid ontstaan; - waarom dan thans 
niet aan het grootscheepvaartwater Dordrecht-Lobith? Uit 
een oogpunt van afwatering zal het kanaal voor Westelij k 
Noord-Brabant van belang zijn. Ik zou de gezichten in de 
afdeelingen wel eens willen zien, als een Nederlandsch minister 
van waterstaat, buiten alle kwesties van een aard als de 
Nederlandsch-Belgische om, kwam voorstellen de afwatering 
van welk dierbaar stukje Nederlandschen grond ook to dienen 
met een kanaal van een profiel zooals er ter wereld niet 
voor afwatering(dit ware nog to dulden), maar voorbinnen-
scheepvaart geen tweede bestaat. De NedeY landsche binnen-
scheepvaart naar Zeeland zou zoo heerlij k van het nieuwe 
kanaal kunnen profiteeren, „met name wanneer het wordt 
afgetakt naar de Westerschelde."") Wie de moeite neemt 
omvang en economische beteekenis der binnenscheepvaart 
op Zeeland to vergelijken met het Rijnverkeer van Rotterdam 
en Amsterdam, voelt zich geneigd minister van Karnebeek 
voor een specialiteit in Nederlandsche scheepvaartbelangen 
to houden, na zich alvorens to hebben herinnerd de definitie 
die een geestig Amerikaan eens van een specialiteit gaf. 
,,A specialist", zeide deze vriend, „is a man who knows 
more and more -- about less and less."2) Ditzelfde in geding 
brengen van minuscule tegen majeure belangen treft men aan 
in 's ministers verdediging zijner politiek inzake de Limburg-
sche kanalen. Antwerpen moge dan in het kanaal Neeroete-
ren Maasbracht een derde zuigpomp op Nederlandsch 
Limburg zien (naast die welke zullen worden aangezet to 
Maastricht en to Venlo), de Nederlandsche staatsman houdt 
zich gerust in de overweging dat het Belgisch Limburg ontsluit 
als achterland voor onze zeehavens (evenalsof Belgisch 
Limburg niet door het geheel der voorgestelde maatregelen 
zelve in uitstekende verbinding met het vlakbij gelegen
1) M. v. A., bl. 19.
2) De cijfers in de voetnoot op bl. 19 M. v. A. zeggen weinig; het komt 
niet op het aantal der schepen aan die de Nederlandsche binnenscheep-
vaart door het kanaal van Wemeldinge zendt, doch op hare tonnenmaat. 
Zie daarvoor beneden, bij de bespreking der cede van den heer Bongaerts.
248 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
Antwerpen gebracht werd), en dat het de steenkoolvoorziening 
van ons land zal dienen (alsof de Kempische kolen niet 
evengoed per rail naar Maasbracht kunnen gaan als die van 
Heerlen het zullen doen).1)
Dit alles maakt den indruk, to zijn aangevoerd „pour le 
besoin d'une cause". Welke is dan de groote zaak, om welke 
to bereiken het oirbaar is geacht, zboveel zand in onze oogen 
to strooien? Het is iets verhevens: de verdediging der gemeen-
schappelijke belangen van de trits der Nederlandsch-Belgische 
havens, zoo schoon in natuurlijke geografische gemeenschap 
gelegen aan de poort van Midden-Europa, tegen het Fransche 
havenimperialisme ter eene, het Duitsche ter andere zijde.2) 
Dit klinkt statesmanlike maar is het niet. Aan trustvorming 
ter gemeene bescherming tegen derden plegen geen maat-
regelen vooraf to gaan die den eenen deelhebber eerst even 
benadeelen ten bate van den ander. Eenheidsgedachte? goed, 
maar dan aan Antwerpen geen meerder voordeelen dan het 
aan die gedachte zelve met voeg ontleenen kan. Antwerpen 
is van Rotterdam onderscheiden. In het stukgoederenverkeer 
zal het, dank zij zijn ligging diep landwaarts in, zijn korten 
afstand van en beter spoorwegverbindingen met de industrie-
centra van West-Europa, Rotterdam gemakkelijk blijven 
overtreffen. Rotterdam heeft de korter en veiliger Rijnver-
binding en daarmede een voorsprong in het vervoer van 
massagoederen. Die voorsprong kan kunstmatig aan Rotter-
dam ontnomen worden als wij het toelaten, maar waarom 
zouden wij het toelaten? De aanslag op Rotterdams Rijnverkeer 
wordt reeds gepleegd met alle middelen die Belgie ter be-
schikking staan zonder dat wij ze dit land in handen hebben 
gespeeld. Wat zegt de bereidwilligheid, van zulk profijt of 
to zien in ruil voor het gebruik van een nog veel zekerder 
werkend middel dat Belgie zal to danken hebben aan onze 
medeplichtigheid ? Die verdediging van gemeene Nederlandsch 
Belgische belangen wit, aanvaardt eene arbeidsverdeeling 
tusschen Rotterdam en Antwerpen gelijk er feitelijk eene 
bestaat tusschen Rotterdam en Amsterdam. Die de toenade-
ring van Nederland en Belgie wil, erkent dat de houding
1) M. v. A., bl. 26. 
2) M. v. A., bl. 21.
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 249
van Belgie invloed hebben moet op de ontwikkeling van 
Nederlands landverkeer gelijk de houding van Nederland op, 
die van Belgie's waterverkeer; eene zijde van het vraagstuk, 
in de M. v. A. zelfs niet aangeroerd.
Laten wij voor de beschamende waarheid uitkomen. Het 
Nederlandsch-Belgisch verdrag is geen overeenkomst tusschen 
twee zich gelijk gevoelende en gedragende partijen, maar van 
twee waarvan de een zich onder een druk waande. De som van 
politieke krachten, in 1919 door het woord Versailles uit-
gedrukt, leek Nederland to sterk om er tegen op to kunnen. 
De stemming was toen : gelukkig zoo wij er afkomen zonder 
verlies van gebied en van souvereine rechten. Het bleek even-
wel dat de imponeerende vijfschaar elementen bevatte, aan 
de bevestiging van Nederlands gebied en souvereine rechten 
niet ongunstig gezind. In het kader der voor de afschaf-
fing der Belgische neutraliteit noodzakelijke herziening 
der tractaten van 1839 hadden wij ons to voegen, maar 
binnen dat kader lieten de mogendheden het ontwerpen 
van redelijke bepalingen betreffende de waterverbin-
dingen aan ons en Belgie zelven over, en degenen die de 
resolutie van 4 Juni 1919 bewerkt hadden, zouden een 
Nederlandsch verzet tegen Belgisch overvragen begrepen 
en gebillijkt hebben. Het groot en gerechtigd verwijt aan 
minister van Karnebeek is, dat hij de lijn van geringsten 
weerstand gezocht heeft waar die voor een Nederlandsch 
staatsman niet liggen mocht : bij de staatkundige onervaren-
heid van het Nederlandsche yolk. Eindelijk wakker geschud, 
zal dit zich op het langgerekt wiegelied der Memorie van 
Antwoord niet weder to slapen leggen. En als het dat doen 
mocht, zullen onze kinderen het ons verwijten. Daarvoor 
behoede ons die toewijding aan eigen belang en eigen oordeels-
plicht, zonder welke een yolk de achting voor zichzelve niet 
behoudt, en die van anderen terecht verliest. De opgewonden 
Belgische opinie van 1919 heeft menig droombeeld in rook 
moeten zien verdwijnen. Onze regeering had de Nederlandsche 
Staten-G eneraal den onaangenamen plicht moeten besparen, 
aan dit groot getal er nog een toe to voegen, maar nu zij dit 
yonder den dwang van welken waan dan ook niet heeft 
gewild of niet heeft vermocht, vervalt van haar de verwer-
250 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
pingsplicht onherroepelijk op het Nederlandsche yolk. Zoo 
het then plicht straks volbrengt, de wereld zal het oordeelen; 
ook veroordeelen ? In 1919 hebben wij geenszins ondervonden, 
dat Nederland, wanneer het de omstanders in het gelaat durft 
zien, gedwongen wordt de oogen neer to slaan. Een Nederland 
dat, naar het woord van minister van Karnebeek op 6 Juni 
1919, op zijn rechten staat,1) zal, als toen, de achting der 
wereld genieten. Een Nederland dat zijn positie onder de 
volken niet to handhaven weet, ziet achting verkeeren in 
onverschilligheid ; het ergste lot, dat een ingeslapen yolk zich 
over het hoofd kan halen. Wat weegt, bij zulk een vooruit-
zicht, het brutum fuirnen van het vloekgraag gedeelte der 
Belgische pers ; wat weegt het zacht of onzacht nederkomen 
van een Nederlandsch minister? Zijn verleden verdiensten, 
die ik niet ontken, zullen to beter in herinnering blijven, 
wanneer zij niet zullen zijn opgevolgd door het onherroepelijk 
worden van een tractaat dat eerlang niet Rotterdam of 
Amsterdam maar dat Nederland verwenschen zal. De minister 
heeft zich in een slop laten dringen maar wii betalen zijn los-
geld niet : de prijs van zijn ambtelijk leven zou moeten worden 
opgebracht uit het erfgoed van onze kinderen.

II.

Het bovenstaande bracht ik 12 Juli to berde in een tot 
bespreking van het Nederlandsch-Belgisch verdrag belegde 
buitengewone algemeene vergadering der Maatschappij voor 
Nijverheid en Handel. Nevens mij waren de oud-minister van 
waterstaat de heer Bongaerts, mijn Leidsche collega van 
Eysinga, en professor Moresco uitgenoodigd het onderwerp 
in to leiden. Uit den aard der zaak onthielden wij er ons van 
tegen elkander to polemiseeren : het was aan de vergadering, 
elks voorstelling to keuren. Te dezer plaatse evenwel verbiedt 
de kieschheid niet, mede to deelen wat ik van de inleiding der 
andere sprekers gedacht heb. In den heer Moresco begroet ik een 
bondgenoot; tegen de voorstelling der heeren Bongaerts en van 
Eysinga heb ik mij gewichtig voorkomende bezwaren. Ik ben 
mij bewust hunne inleidingen met aandacht to hebben gevolgd ;
1) M. v. A., bijlage 8.
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 251
ik wist dat zij onder de verdedigers van het tractaat tot de 
bekwaamsten behooren.
De heer Bongaerts zeide zeer terecht, dat 1648 geografische 
anomalieen politiek vastlegde in onverschilligheid voor de 
Belgie treffende economische gevolgen, en dat 1839 deze fout 
to niet deed. Regelingen werden toen getroffen om Belgie's 
economisch bestaan mogelijk to maken ondanks het felt dat 
Nederland de beide Scheldeoevers beneden Antwerpen bezat 
en langs de Maas zich een eindweegs tusschen Belgie en Duitsch-
land inschoof. Antwerpen werd ondersteld to liggen aan de zee
en aan den Ri jn (I); deze fictie is onwrikbaar en onverander-
lijk; om haar aan economisch gevolg to helpen, zijn 
echter nieuwe bepalingen noodig, die door Nederland kunnen 
worden aanvaard niet alteen, maar, vergeleken bij die van
1839, zelfs in alle opzichten een aanmerkelijke verlichting voor 
Nederland beteekenen (II). Geulen aan to wijzen is uit den tijd;
men schept ze thans naarmate men ze noodig heeft. Be-
houdens de verplichting tot instandhouding der Zuidbeve-
landsche (en Walchersche) kanalen verdwijnt elke verplichting
van Nederland ten opzichte van den tegenwoordigen scheepvaart-
weg van Antwerpen naar den Rijn uit het tractaat (III). Het
Moerdijkkanaal dat Antwerpen van de tijvaart moet afhelpecn 
biedt tegelijk Nederland groote voordeelen aan voor zijne 
binnenvaart en de ontwikkeling van Zeeuwsch-Vlaanderen. 
Het zal verkeer en afwatering van Westelijk Noord-Brabant 
bevorderen.
In een tijd toen alle natien in een spoorwegroes verkeerden 
ruilde Antwerpen zijn aanspraak op een Ruhrortkanaal tegen 
den spoorweg naar Munster C ladbach. Volgens de critiek 
van 1873 zou Limburg van toen of economisch als Nederland-
sche provincie verloren gaan en zich volledig op Antwerpen 
orienteeren. Het tegendeel is geschied : Limburg heeft 
niet afgelaten to roepen om bevaarbaarmaking van de Maas, 
zijn natuurlijke verbinding met de Nederlandsche zeehavens. 
Die verbinding wordt thans tot stand gebracht; wel wordt de 
gemeenschappelij ke Maas niet gekanaliseerd, doch twee laterale 
kanalen (IV) voorzien in dit gebrek: een door Nederland to 
bekostigen (het Julianaknaal) en een door Belgie (de verbeterde 
Zuid-Willemsvaart) ; laatstgenoemd kanaal kan, indien Neder-
252 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
land het verlangt, door een verbindingskanaal Neeroeteren 
Maasbracht aansluiting op de gekanaliseerde Nederlandsche 
Maas en de Nederlandsche zeehavens verkrijgen. Beide 
laterale kanalen zullen door het to verruimen kanaal Maas-
tricht Luik verbonden worden aan Wallonie en verder 
zuidelijk aan de Sambre en aan Frankrijk.
In den bestaanden toestand heeft Nederland met zijn zuide-
lijk achterland slechts twee niet aan redelijke eischen vol-
doende scheepvaartverbindingen : de Zuid-Willemsvaart met 
het kanaal Maastricht Luik, en den waterweg Dordrecht
Schelde via Wemeldinge. De hel ft der tonnenmaat die Wemel-
dinge passeert komt voor rekening niet der Belgische Rijn -, dock 
der Nederlandsche binnenvaart. (V). Op het Moerdijkkanaal
zullen dadelijk Westelijk Noord-Brabant, Tholen, Zuid-
Beveland en Zeeuwsch-Vlaanderen zich veilig kunnen orien-
teeren (de gevaren bij mist en ruw weder vallen weg) ; via 
Zeeuwsch-Vlaanderen en de Midden-Belgische kanalen komen 
de Belgische Vlaanderens en Brabant en verderop Noord-
west-Frankrijk voor onze krachtige binnenvaart open to 
liggen.
Dit perspectief verandert uiteraard van kleur, omdat tus-
schen dit alles in de wereldhaven Antwerpen is gelegen, dock
dit is ook tegenwoordig het geval (VI), en toch heeft onze binnen-
vaart die hooge vlucht op de bedoelde waterwegen genomen. 
Antwerpen zal van de nieuwe kanalen voordeelen genieten 
voor zijne Rijnvaart, maar de ontwikkelingsvoorwaarden der 
Amsterdamsche en Rotterdamsche (VII) Rijnvaart kunnen 
eveneens worden verbeterd. Het Moerdijkkanaal is voor 
Nederlandsche belangen van zulk een gewicht, dat, indien 
Antwerpen met den aanleg mocht dralen, Nederland alvast 
door den aanleg van een kanaal Moerdijk Westerschelde 
Zeeuwsch-Vlaanderen nauwer aan zich zou moeten verbinden.

Tot zoover de heer Bongaerts. Men vergunne mij de volgende 
aanteekeningen bij de door mij gecursiveerde plaatsen
I. Antwerpen is nimmer ondersteld to liggen aan de zee of 
aan den Rijn. Deze ,fictie" zou, om to kunnen bestaan, hebben 
moeten ontkennen dat er tusschen Antwerpen en de zee (resp. 
den Rijn) Nederlandsch gebied lag. Het tractaat van 1839 kent
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 253
dit gebied wel degelijk en brengt Nederlands souvereine 
rechten op dat gebied geenszins tot niet terug. Wel beperkt 
het die door oplegging van dienstbaarheden ten bate der 
scheepvaart van Antwerpen.
II. Om ten aanzien der Schelde verlichting to kunnen aan-
wijzen, zou men moeten aantoonen, dat het beheer (uit het 
nieuwe tractaat) minder omvat dan het toezicht uit het oude, 
dat de kosten van het wegbaggeren van 15 millioen M3 zand 
minder zijn dan nihil, het eventueel Nederlandsch aandeel in de 
verbeteringswerken minder dan nihil. Immers vergelijke men 
toekomstige met verleden practijk: niet met de onhoudbare 
theorie van den minister, dat de volledige kosten van aanleg, 
onderhoud en bediening eener nieuwe Westerschelde door het 
verdrag van 1839 ten Taste van Nederland zouden worden 
gebracht.
III. Dit wil dus zeggen, dat Belgie, 't welk bedingt dat de 
Walchersche en Zuidbevelandsche kanalen in hun tegen-
woordigen staat van bevaarbaarheid moeten blijven en zelfs 
op zijn verzoek door Nederland moeten worden verruimd, 
zwijgen zou, indien natuurlijke gebeurtenissen of kunstwerken 
kwamen to verhinderen dat men verder voer dan tot het einde 
dier kanalen. En dan art. VI § 7, waar sprake is van „de 
verb in dingswateren tusschen de Schelde en het Rijnnet, de
kanalen door Walcheren en Zuid-Beveland daaronder begrepen ?"
IV. Twee? Neemt dan Belgie den aanleg van een toevoer-
kanaal tot de Nederlandsche zeehavens voor zijne rekening? 
Ik meen, van een toevoerkanaal tot Antwerpen (zie het niet-
verbeteren van de Zuid-Willemsvaart benoorden Bocholt). 
Het karakter van lateraal kanaal kan aan die verbeterde 
Zuid-Willemsvaart alleen gegeven worden door het graven 
der verbinding Neeroeteren Maasbracht. Laat zich de geheele 
aldus ontstaande, in de richting naar Antwerpen uitgebogen 
waterweg Maastricht Neeroeteren Maasbracht wet be-
schouwen als deel eener verbi-nding Wallonie Rotterdam (die 
immers aan het Julianakanaalgenoeg ,heeft)? Men erkenne dat 
hij in twee deelen vervalt, die respectievelijk onderdeelen 
vormen van verbindingen Wallonie---Antwerpen en Maas-
bracht Antwerpen.
Waar leest overigens de heer Bongaerts,. dat Belgie zich
254 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
verbonden heeft de kosten der verbetering van de Zuid-
Willemsvaart van Smeermaas tot Bocholt to zijnen laste to 
nemen? Ik vind dit werk alleen opgesomd onder die, omtrent 
de kosten van welker aanleg, onderhoud en bediening „de 
beide landen zich nader zullen verstaan." Er is ten aanzien 
der Zuid-Willemsvaart niet bepaald, zooals ten aanzien van 
bet kanaal Maastricht Luik, dat ,ieder der beide landen op 
zijn gebied de noodige werken uitvoeren zal en de kosten 
daarvan dragen."
V. Waaruit blijkt dit? Nederlandsche plus Belgische Rijn-
vaart, to Lobith in 1913 opgenomen, brachten bet tot 371/2 
millioen ton; 74 % viel op de Nederlandsche, 26 % op de 
Belgische Rijnvaart; op deze laatste dus 9.121.000 ton. 
Daar to Wemeldinge in dat jaar 15.802.000 ton werden door-
geschut, bleven er voor de binnenvaart, in onderscheiding 
van de Rijnvaart, 6.681.000 ton over. Neemt men aan dat 
ook in 1924 26 % op rekening der Belgische Rijnvaart zijn 
gekomen, dan heeft deze in het in dat jaar 47 millioen ton 
beloopende Rijnverkeer voor 10.880.000 ton gedeeld; in dat 
jaar werden to Wemeldinge doorgeschut 17.071.000 ton, 
zoodat er voor de binnenvaart overbleven 6.191.100 ton, 
voorzeker niet in hoofdzaak gebruikt in het verkeer met 
Zeeland, immers ook bet Nederlandsch-Belgisch verkeer 
moet daarin zijn begrepen. Maakt bet nu zooveel verschil, 
of men, uit Terneuzen vertrokken, mist en ruw weder trotseert 
op de vaart naar Hansweert, dan wet naar een kanaalbegin 
in Westelijk Noord-Brabant? En waarom zullen Belgie en 
Frankrijk zooveel gemakkelijker toegankelijk zijn via 
Zeeuwsch-Vlaanderen, wanneer men, om dit to bereiken, 
een kanaal door Noord-Brabant in plaats van een kanaal 
door Zuid-Beveland heeft bevaren?
VI. Ja, maar zonder dat Antwerpen het genot heeft der 
verbeterde verbindingen die het nieuwe tractaat het ver-
schaft. Antwerpen's positie ten opzichte van Limburg ver-
andert daardoor to eenen male; ook zal bet Moerdijkkanaal 
bet gebruik van niet-zeewaardige Belgische binnenschepen, 
die nu in de vaart op Nederland geen kans hebben, mogelijk 
maken.
VII. Van Lobith tot Dordrecht is de weg voor Antwerpen
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 255
en voor Rotterdam gelijk. Dat de vaart Dordrecht-Antwerpen 
door het Moerdijkkanaal belangrijk kan worden verbeterd is 
in confesso. Wat is er to verbeteren aan Dordrecht-Rotterdam ?I
Professor van Eysinga prijst het hoog, dat door het ver-
vallen der collectieve tractaten van 1839 het medepraten 
der groote mogendheden een einde zal nemen; de Nederlandsch-
Belgische zaken zi jn voortaan zuiver aangelegenheid dier twee
landen (1). Naast een „ce qu'on volt," is er in het Belgisch, 
tractaat een groot ,ce qu'on ne voit pas": het streven, Neder-
land in de militaire politiek der Entente to betrekken is mislukt.
(II). In het ,.ce qu'on voit" mist de heer van Eysinga op 
menig punt wederkeerigheid. Ter take van Nederlands 
politiebevoegdheid op de Schelde acht hij eene aanvulling 
van het protocol noodig. De beslechting van geschillen ware 
beter op to dragen aan het Hof van Internationale Justitie 
in den Haag, welks rechtsmacht ook door Belgie is erkend..
I. Zijn inderdaad de Nederlandsch-Belgische zaken voort-
aan uitsluitend aangelegenheid dier twee landen ? Zij waxen, 
het tot dusver soms wel, soms niet. Zij waren het wel, zoo 
dikwijls Nederlandsch-Belgische regelingen de omstanders, 
koud lieten. Zij waren het volstrekt niet, zoodra Nederlandsch 
Belgische regelingen ter sprake kwamen, die invloed moesten 
hebben op Europeesche machtsverhoudingen of op de levens 
kansen van den Europeeschen vrede. Wordt daarin door het. 
vervallen der collectieve garantie van Belgie's onzijdigheid 
verandering gebracht? Om dit to gelooven zou men moeten 
aannemen dat er tusschen Nederland en Belgie geen kwestien 
meer kunnen rijzen die tevens de belangen van derden raken 
of hunne hartstochten kunnen prikkelen. In 1919 staken wij, 
door Belgie's toedoen, in zulke kwestien tot over de ooren. 
Zijn zij door de resolutie van 4 Juni van dat jaar voorgoed 
ter zijde gesteld? M.a.w. hoe gedraagt zich Belgie ten opzichte 
van het niet vervangen art. VI van 1839: ,chacune des, 
deux parties renonce reciproquement pour jamais a toute 
pretention sur les territoires, villes, places et lieux, situess 
dans les possessions de l'autre partie" ? In antwoord aan den.
256 NOGMAALS HET NE DERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
Belgischen afgevaardigde Vos acht minister Vandervelde 
,elke verzekering daaromtrent aan Nederland of to leggen, 
overbodig: sedert 4 Juni 1919 heeft Belgie geen afstand van 
territoir meer geeischt. Hij neemt dus den 4den Juni tot 
uitgangspunt, anders dan de heer Pierre Nothomb in de 
Brusselsche Action Nationale van 27 Juni 1926. Deze be-
roemt er zich op, dat het ,Comit6 de Politique Nationale" 
in 1920 de onderteekening van het tractaat heeft weten to 
verhinderen. Waarom het dit thans niet wederom beproeft?

Les circonstances politiques ne sont plus aussi favorables qu'alors A 
la discussion et A la solution immediate des problemes politiques qui restent 
ouverts. Et si minimes que soient les avantages que nous pouvons retirer 
du traite „fluvial", it n'y a aucun inconvenient Ales prendre en attendant 
1'achevement de la revision. If n'y aurait qu'une seule circonstance dans 
laquelle nous demanderions aux Chambres (en reveillant s'il le faut dans 
tout le pays l'agitation nationale de 1920),') c'est si le ministre socialiste 
et internationaliste des Affaires etangeres posait un acte ou disait une 
parole quelconque qui pourrait titre interpretee comme une renonciation 
de la Belgique au droit de revision totale qu'elle tient de la Declaration 
du Conseil supreme2) et faire croire que le present traite est de nature 
A epuiser ce droit.... Dans la partie historique de l'expose des motifs 
remis au Parlement, la declaration du 8 mars West ni reproduite, ni citee, 
:alors qu'elle est le seul avantage diplomatique serieux -- it faut reconnaitre 
qu'il vaut la peine -- que nous ayons retire de la guerre. Si. M. Vander-
velde devait commettre la faute contre laquelle nous le mettons en garde, 
,qu'il veui!le se souvenir, ainsi que les Hollandais, qu'il est des droits 
qu'il nest au pouvoir d'aucun ministre des Affaires etrangeres de laisser 
prescrire, et que le Parlement, eclaire par l'opinion nationale, ne le suivrait 
.peut-titre pas dans son erreur aussi docilement qu'il voudrait 1'esperer.
M.a.w. de verkiaring van 8 Maart 1919 zou voor Belgie 
aanspraken scheppen die niet door de resolutie van 4 Juni 
&araanvolgende zijn to niet gedaan. Het was Frankrijk dat 
,8 Maart zijn wil doordreef, Engeland dat 4 Juni then wil 
cloorkruiste. Nooit zal Belgie met Nothomb's program ernst 
kunnen maken tenzij het Frankrij k achter zich weet, nooit 
Nederland die eischen, indien opnieuw gesteld, opnieuw 
zegevierend afslaan zonder de openlijke of geheime mede-
werking van Engeland. Dat wij formeel van de mogendheden
1) De heer Nothomb corrigeert slecht. Blijkbaar zijn hier de woorden 
.,,le rejet du traite" of dergelijke uitgevallen.
2) Van 8 Maart 1919 (M.v. A. bijlage 4; Ned. Politiek 379): de „risques 
,et inconvenients divers", voor Belgie uit de tractaten van 1839 voort-
spruitende, zullen worden opgeheven.
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 257
afkomen, beduidt m.i. weinig, zoolang reeel bij iedere 
crisis hun invloed zich zal doen bespeuren. En treedt de 
collectieve garantie soms weer in kracht, als wij het tractaat 
van 3 April 1925 niet ratificeeren?
11. Het streven, Nederland in de militaire politiek van 
Frankrijk to betrekken, is inderdaad mislukt. Krachtens 
Nederlands onwil, en den sterken ruggesteun, lien de resolutie 
van 4 Juni 1919 aan then onwil gaf. Dat Nederland na niet-
ratificatie van het verdrag van 3 April 1925 nu plotseling 
aan die politiek ten prooi zou moeten vallen, gelooft niemand 
die kennis draagt van wat er sedert 1919 in de wereld is 
geschied. Die politick stond er heel wat sterker voor na 8 
Maart 1919 (toen wij haar hebben weerstaan), dan thans.
Ik moet besluiten dat niet is aangetoond, dat het ,ce qu'on 
ne voit pas" ons zou noodzaken een tractaat to aanvaarden 
tegen ettelijke van weiks bepalingen de heer van Eysinga 
zelf gewichtige bedenking oppert. ,Ce qu'on ne voit pas" 
is trouwens grootendeels een fabel. De geheele voor-
geschiedenis tot en met het afspringen in 1920 is bekend 
uit 's ministers eigen mededeelingen van 16 Mei, 6 Juni 
en 15 Sept. 1919, 15 Maart en 3 Juni 1920, die men zal willen 
aanvullen met Tardieu, La Paix, en met mijn artikel in De 
Qids van 1 Sept. 1919 (herdrukt in Ned. Politiek igo9-'ig 
bl. 379 vv). Voor de jaren 1920-'24 beschikken wij over 
's ministers versiag in de M. v. A., bl. 6 ; het versiag is 
summier, maar geeft nergens grond tot het geloof dat iets 
ijselijk gewichtigs, waarover een minister zich alleen zou kun-
nen uitlaten in comite-generaal, zou zijn verzwegen. Als men 
zoo iets herhaalt zonder er iets van to weten toont men zich 
,een kind, en als men het weet en het verzwijgt, geen man.
Beteekent ,ce qu'on ne voit pas" geen feit of feiten doch
 eene verwachting? In dat geval mag men mij vragen waarom 
ik die verwachting niet deel. Het antwoord wordt gegeven 
aan het slot van het vijfde hoofdstukje van dit opstel.

IV.

De gronden waarop de heer Moresco het tractaat verworpen 
wilde zien, waren
1926 IV	17
258 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
1°. het Schelderegiem. Het legt Nederland zwaarder 
verplichtingen op dan zouden voortvloeien uit het op de 
gemeene rechtsovertuiging der wereld gegronde statuut van 
Barcelona omtrent de rivieren van internationaal belang 
van 20 April 1921. Ook een artikel van Mr. W. Suermondt 
Lzn. in het Haagsche Maandblad van I Juli 1926, en de 
tweede brochure van het Nationaal Comite, wijzen hierop. 
Barcelona laat binnen ieders territoir 's lands politieregle-
menten van toepassing blijven; het beheer der waterwegen 
blijft aan den staat, binnen welks gebied zij zich bevinden; 
een oeverstaat mag weigeren binnen zijn gebied een vaarwater 
uit to diepen, als zijn vitale belangen zich daartegen verzetten.
2°. de onopzegbaarheid. Wij zijn niet meer in 1839, toen 
Nederland en Belgie, natuurlijk bij onopzegbaar tractaat, 
moesten gescheiden worden. Zaken als de uitvoering van 
onderhoudswerken en de beloodsing op de Schelde to regelen 
bij onopzegbaar tractaat, beteekent moeilijkheden tegemoet 
to loopen.
3°. dat het tractaat de bemoeienis der beheerscommissie 
met betonning, bebakening, verlichting der Schelde in tijden 
van oorlog of oorlogsgevaar niet buiten werking stelt.
4°. dat, bij het licht der door gezaghebbende Belgische 
schrijvers geuite meeningen omtrent den omvang der Neder-
landsche souvereine rechten in oorlogstijd, de mededeeling in 
de toelichtende memorie, dat het tractaatsartikel niet vooruit-
loopt op regelingen betreffende het Scheldegebruik door 
Belgische oorlogsschepen in oorlogstijd, bedenking wekt.
5°. dat het tractaat de Wielingen-kwestie niet oplost, en 
ettelijke van zijn bepalingen onuitvoerbaar zijn, zoolang niet 
vaststaat waar het Nederlandsche (resp. Belgische) gebiect 
begint en eindigt.1)
6°. dat tot den aarileg van elk der voorgestelde kanalen 
eerst na onderzoek van deskundigen en het hooren van 
belanghebbenden behoort to worden besloten.
7°. dat het gedeeltelijk succes zijner afdreigingspolitiek 
Belgie tot verder gaande eischen kan aanzetten.
1) Zie dit nader betoogd op bl. 40 der tweede brochure van het 
Nationale Comite.
NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 259
V.
Ten dage der Utrechtsche vergadering verscheen het voor-
loopig verslag omtrent het nieuwe onderzoek in de afdeelingen, 
waartoe de Tweede Kamer na de ontvangst der M. v. A. 
besloot. De Kamer blijkt in hare appreciatie van de meeste 
bepalingen van tractaat en protocol sterk verdeeld. 
Echter trekken twee plaatsen bijzondere aandacht
Door geen der leden werd de totstandkoming van het kanaal Antwerpen-
Moerdijk wenschelijk geacht;

en:
Algemeen werd de hoop uitgesproken, dat de Regeering om het verdrag
voor de Staten-Generaal aannemelijk to maken, met de Belgische Regeering 
opnieuw in onderhandeling zal treden om to streven naar wegneming 
van de nog groote en voor talrijke leden der Kamer onoverkomelijke 
bezwaren.... Dit zou kunnen geschieden door een nader protocol, maar 
beter nog door een gewijzigd tractaat, omdat men dan niet meer de 
bewoordingen van het eene stuk met het andere zal behoeven to vergelijken.
Zonder nog van dezen wensch der Kamer kennis to dragen, 
stemde de buitengewone algemeene vergadering der Neder-
landsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel er van 
to voren mede in, door met algemeene stemmen haar hoofd-
bestuur op to dragen, „zich tot de regeering to wenden met 
het verzoek, de onderhandelingen met de regeering van 
Belgie to heropenen." Zij deed dit,op overweging ,dat door 
aanneming van het tractaat Nederlandsche levensbelangen 
onherstelbaar zullen worden geschaad."
Mocht de Tweede Kamer, ondanks eventueele verijdeling 
harer hoop, desniettemin het tractaat goedkeuren, dan is 
het wel niet denkbaar meer dat dit anders zal geschieden 
dan bij minieme meerderheid. In dat geval wake de Eerste. 
Maar ik geloof niet dat het zoover komen zal. Het tweede 
Kamerverslag beduidt daartoe na het eerste een to grooten 
stap vooruit in ernst van behandeling. Hoe langer men de 
zaak laat liggen, hoe meer zij zich in haar waar karakter 
zal openbaren. Billijkheid tegenover Belgie wenscht iedereen, 
maar tot een knieval voor then weinig oprechten nabuur ziet 
Nederland geen aanleiding.
De heer van Karnebeek, aan het slot der M. v. A., zinspeelt
260 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGI SCH VERDRAG.
op een nieuwe orientatie der Belgische politiek: eene toe-
nadering tot Nederland. Wij gelooven daar niet aan ; een 
Belgie, dat op dit verdrag blijft staan, heeft voor Nederlands 
vriendschap geen offer over. Het officieele Belgie hangt nog 
altijd aan Frankrijk, al moge het waar zijn dat het van zijn 
voigzaamheid minder genoegen heeft beleefd dan het in zijn 
roes van 1919 hoopte. Belgie schuwt Nederland omdat het 
een slecht geweten heeft en zijn eigen Vlamingen niet kan 
vertrouwen. De Vlaamsche nationalisten, aan hun toekomst 
binnen Belgisch staatsverband wanhopende, hellen inderdaad 
in gedurig grooteren getale sterk tot Nederland over. Hun 
wenschen to vervullen, zou ons medeplichtig maken aan de 
scheuring van den Belgischen staat. Dit beoogt de heer van 
Karnebeek geenszins. Hij wil ,bij de vestiging van de volledige 
Belgische zelfstandigheid, tevens de grondslagen leggen van 
eene toenadering van Belgie tot Nederland." Die toenadering 
zal nimmer echt zijn tenzij de zelfstandigheid het is. Het 
schrappen der neutraliteitsbepaling heeft de zelfstandigheid 
niet bevorderd maar in gevaar gebracht. Niets zal de toe-
komstige verhouding tot Nederland zbb troebel laten, dan 
dat Belgie ondervindt, onredelijke voordeelen op ons to 
hebben kunnen behalen omdat en zoolang het zich door 
Frankrijk inspireeren liet. Het had den moed behooren to 
vatten to onderzoeken, of redelijke voorwaarden to verwerven 
waren van een Nederland dat men met open gelaat tegemoet 
trad. Zoodra dit alsnog geschiedt valt eene betere ver-
houding tusschen Nederland en Belgie binnen bereik; eerder 
niet. Den wil daartoe wekken wij niet door thans toe to geven. 
Van een kind dat men eerst verwend heeft dankbaarheid to 
verwachten is kortzichtig, en dit is niettemin hetgeen de 
heer van Karnebeek doet. Zijne staatkunde brengt de be-
langenharmonie, waarvan hij droomt, niet tot stand.

VI.1)
De hoofdstukken II-V van dit opstel werden afgesloten 
16 Juli. Sedert volgden de publicatie van het verslag-van 
Cauwelaert over het Nederlandsch-Belgisch tractaat, en de
1) Geschreven 22 juli 1926.
NOGMAALS HET NED ERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 261
goedkeuring van dat tractaat door de Belgische Kamer met 
98 stemmen tegen 1, en 9 onthoudingen.
De heer van Cauwelaert erkent dat ten aanzien van het 
gebruik der Schelde door Belgische oorlogsschepen de toe-
stand blijft zooals hij is; verder neemt hij in feite eene vroegere 
in Nederland ergernis gegeven hebbende uitlating van zich-
zelven terug door to zeggen: ,Wij willen geenszins beweren 
dat van Nederlandsche zijde onze verzoeken betreffende den 
Scheldestroom ooit met eenig kwaad opzet zouden zijn 
verdaagd of verijdeld. Nederlands concessie inzake het 
Ruhrortkanaal wordt ,veeleer eene moreele dan eene zakelijke 
voldoening" geacht : „de zorgwekkende vraag dringt zich 
op of Belgie wel in staat zal blij ken, om binnen den gestel den 
termijn de hand to slaan aan eene onderneming, welke zelfs 
bij volkomen welvaart aan de middelen van ons land de 
uiterste inspanning zou vragen." Zooveel to belangrijker is 
het gemakkelijker uit to voeren Moerdijkkanaal. Mag Neder-
land zijne geographische ligging misbruiken om de totstand-
koming van dit kanaal to verhinderen? ,Alsof de aanleg 
van kunstmatige waterwegen niet evenzeer als die van kunst-
matige landwegen tot de normale middelen behoorde om het 
achterland van een haven to bepalen.... Constantijn Huygens 
in zijn ,Voorbericht" van Trijntje Cornelis teekent in een 
paar treffende woorden hoe de toestand van onze volken 
behoort to zijn : ,als twee swarmen noeste Bien, verscheident-
lick beheert, maer vrienden.".... Moge het onderhavig 
verdrag de paimslag zijn van onze vruchtbare en duurzame 
vriendschap."
Het is de moeite waard, de woorden van Huygens in hun 
verband to lezen. De vrede was in 't land, zegt hij,
De seven voickeren bejeghenden de Thien
AIs Vrienden, emmers als twee swarmen noeste Bien, 
Verscheidentlick beheert, maer vriendef ; als geburen
Die d'een den anderen sijn welvaert noch betruren, 
Noch overgunstigh zijn, als Buren door de banck 	
Wij treuren niet om buurmans welvaart, maar offeren er 
onze eigene niet aan op. Wanneer wij aan den plicht der 
instandhouding van de bestaande verbinding Antwerpen--
Rijn royaal voldoen en er bovendien niet dood op blijven
262 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
dat Belgie den spoorweg over Roermond indertijd als ver-
vulling der belofte van 1839 uitdrukkelijk aanvaard heeft, 
handelen wij als goede buren. Onze toestemming aan een 
kanaal Antwerp en Ruhrort to onthouden omdat ons Lim-
burg tusschen Belgie en Duitschland ligt ingeschoven zou 
in strijd zijn met den geest der bepalingen van 1839 en zou 
inderdaad als misbruik van onze geographische. positie kunnen 
worden voorgesteld. Wij geven een overweg; maar het Moer-
dij kkanaal is meer dan dat. Een weg van Antwerpen naar 
Dordrecht bestaat; waarin wij nu worden verzocht toe to 
stemmen is geen verbinding met, maar omlegging van den 
Rijn. Het uitbreiden van het achterland van een haven door 
kanaalaanleg op vreemd gebied en gedeeltelijk op kosten van 
den vreemden staat tot onder den rook der eigen haven 
van then staat is inderdaad niet normaal, en die zegt van 
wel, mag onder de verplichting worden gelegd er eenige 
voorbeelden van op to geven.

Minister Vandervelde is, in zake het annexionisme, terug-
gekeerd tot de geruststellende verzekering, door baron Beyens 
v66r 1918 afgelegd en heeft verklaard het tractaat to aan-
vaarden als definitieve oplossing en niet op afbetaling. Hij 
heeft voorlezing gedaan eener mededeeling der Belgische 
-regeering aan de Fransche van 31 Maart 1925 die eene 
renunciatie inhoudt aan alle poging om Nederland in het 
,,militair accoord" to betrekken. Den heer Nothomb heeft hij 
zich niet verwaardigd to bestrijden en diens invloed op de 
huidige Belgische Lamer blijkt inderdaad gering to zijn, 
want van de 9 onthoudingen waren er slechts 4 van 
annexionistische elementen afkomstig, en met inbegrip van 
den eenen tegenstemmer blijken er dus 5 leden to zijn geweest 
die zich aan zijn parool hebben gestoord, want de 5 
overige onthoudingen waren van Vlaamsche nationalisten.
De oud-minister de heer Louis Franck wees er op dat zoo 
Antwerpen beter verbinding krijgt met den Rijn, Rotterdam 
toegang krijgt tot het gebied van Luik. Hierop is to antwoorden 
dat het verruimde kanaal Maastricht-Luik krachtens het 
tractaat evengoed aansluit op een waterverbinding Maastricht-
Antwerpen als op de waterverbinding Maastricht Rotterdam.
NOTMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG. 263
Tegen eene verbeterde verbinding Antwerpen Luik hebben 
wij nooit lets ingebracht en er ons gebied bij Maastricht voor 
ter beschikking gesteld. C eeft Belgie er de voorkeur aan 
van dat gebied geen gebruik to maken maar de verbinding 
tot stand to brengen via Hasselt--Lixhe, wij zullen dat 
besluit ten voile eerbiedigen, en erkennen dat eene verruiming 
der verbinding Lixhe Maastricht dan Been belang meer 
heeft voor Antwerpen (w~i voor Luik). Op de vraag, of het 
belang dier verruiming voor Rotterdam het nadeel van het 
Moerdij kkanaal kan opwegen, zal deze haven gaarne van 
bescheid dienen.
Nog blijft, in verband met de in de Belgische Kamer 
van meer dan een zijde uitgesproken verwachting dat het 
Ruhrortkanaal niet tot stand zal komen, de vraag van gewicht, 
of inzake het vrij-sleepen art. IV van het protocol van 18 Mei 
1926 onze belangen voldoende verzekert. Het zegt opheffing 
toe „au plus tard le jour oft le canal d'Anvers au Moerdijk 
sera ouvert au trafic." Nu heeft evenwel deze zaak vroeger 
een punt van overleg tusschen Belgie en Frankrijk uitgemaakt, 
en is laatstelijk nog in 1923 bij Belgische nota aan Frankrijk 
beloofd
que jusqu' a complete execution des canaux d'Anvers a Moerdijk et
d' Anvers au Rhin, et sous condition de 1'application par la France des 
dispositions prevues au decret du 23 decembre 1919 et a 1'accord du 
18 avrii 1921, relatifs a 1'exoneration des surtaxes d'entrepOt et d'origine, 
le gouvernement beige consent a maintenir la gratuite de la traction des 
bateaux allant de Strasbourg a Anvers ou inversement, sur le parcours 
Anvers-Dordrecht, suivant les modalites indiquees dans la note remise 
au gouvernement francais par 1'ambassade de Belgique a Paris le
9 octobre 1919.
Zeer terecht vraagt dan ook onze Tweede Kamer in haar 
verslag van 12 Juli, of Belgie van de in de boven cursief ge-
drukte woorden vervatte verplichting sedert door Frankrijk 
is ontslagen.
Ik maak er opmerkzaam op dat de door mij aangevallen 
Memorie van Antwoord, behalve in het officieele folio-formaat, 
nu ook in het handiger octavo-formaat verkrijgbaar is, in een 
uitgave bezorgd door Mr. L. J. Plemp van Duiveland.l)
1) Den Haag, W. P. van Stockum & Zn.
264 NOGMAALS HET NEDERLANDSCH-BELGISCH VERDRAG.
Hij wenscht er het door adressen, brochures en redevoeringen 
,,allicht een weinig de kiuts kwijt geraakt intelligente 
publiek" mede to gerieven. Aan dezen herdruk der memorie 
gaat eene paraphrase van haar inhoud, in Mr. Plemp's 
eigen woorden, vooraf, benevens loftuitingen, door hem 
op zijn ambtelijken chef uitgebracht. Het was tot dusver 
geen gebruik, dat departementsambtenaren aldus wetsont-
werpen, waarvoor een minister verantwoordelijk staat, bij 
het publiek, intelligent of niet, aanbevalen. Door dit na 
to laten, toonden zij verstand en goede smaak to bezitten; 
immers zij stelden er zich niet aan bloot, dat hunne wel-
meenende poging beneden de waarde zou kunnen worden 
geschat door lezers, zich volkomen bewust dat zij het 
omgekeerde: publieke veroordeeling van een minister door 
een ambtenaar van zijn departement, nimmer zullen tegen-
komen. In iedergeval zou de elite, voor wier geestelijk 
welzijn Mr. Plemp een zoo teedere zorg koestert, in zijn 
boekje een minder eenzijdige voorlichting hebben aange-
troffen, indien hij had kunnen goed vinden met afdrukken 
to wachten tot hij er ook het kamerverslag van 12 Juli 
in had kunnen opnemen, voor welks bondigheid en heldere 
uiteenzetting der strijdige meeningen de heeren Deckers, 
van Vuuren, van Rijckevorsel, Albarda en Heemskerk den 
dank der natie verdienen.
H. T. COLENBRANDER.
HET VLAAMSCH PROBLEEM
Mr. R. van Genechten, Wat willen de Vlamingen? -- Uitgevers-
Mij. Elsevier, Amsterdam.
Mr. R. van Genechten, De Slechte Oneindigheid van het Vlaamsch 
Belgicisme. - Uitgave Excelsior, Brugge (1926).
Het ingewikkeld vraagstuk van Vlaanderens toekomst, dat 
uit den aard der zaak den uitgeweken activist geen oogen-
blik met rust moet laten, lijkt mij door den heer van 
Genechten met oorspronkelijkheid to zijn opgevat, en be-
kwaam voorgesteld. Het eerstgenoemde boekje is verslag; 
het tweede strijdschrift.

Het Elsevier-boekje begint, met bij de groote meerderheid 
der Vlamingen een gebrek aan synthetisch denken vast to 
stellen, dat aan staatsvorming niet bevorderlijk is. ,Zelf 
Viaming weet ik to goed hoeveel wij aan onze zinnenvolheid 
to danken hebben.... Maar voor de originaliteit van het 
denken is zij fnuikend." Hoewel Belgie een democratisch 
geregeerd land is en de Vlamingen er in de meerderheid zijn, 
zijn zij niet in staat, de hervormingen door to zetten die zij 
wenschelijk achten.
,, Het einddoel der Vlaamsche beweging is, zichzelf over-
bodig to maken, en dat zal zij gedaan hebben, wanneer zij 
land en yolk heeft gebracht op een punt, van waaruit een 
verdere ontwikkeling mogelijk is, die parallel loopt aan die 
der andere hen omringende volkeren."
Kardinaal Mercier veroorloofde zich eens tegenover een zijner 
geestelijken, activistisch Viaming, de woorden : „Je suis d'un 
peuple ne pour regner, vous etes d'un peuple ne pour servir." 
Het onderscheid tusschen hem en van Cauwelaert is dat voor
266	HET VLAAMSCHE PROBLEEM.
Mercier de inferioriteit den Vlamingen aangeboren is en 
voor den ander hun verworven eigenschap. ,Het Vlaamsche 
yolk", zeide de Antwerpsche burgemeester,l) ,is ziek, en 
het Joel der Vlaamsche beweging is de cuitureele gezond-
wording van het Vlaamsche volk."
Van de mogelijkheden die de provinciale en gemeentelijke 
autonomie, „van ouds een Nederlandsch patrimonium", ter 
bevordering van het Vlaamsche cultuurleven aanbieden, is 
niet ten voile gebruik gemaakt (Antwerpen onder burge-
meester van Cauwelaert en schepen van onderwijs Camiel 
Huysmans was een uitzondering). Eindelijk schiet het per-
soonlijk initiatief der Vlamingen zelf to kort in het opkweeken 
van instellingen van Vlaamsch leven. , Lange jaren heeft de 
tegensteiling katholiek en niet-katholiek (= religieus onver-
schillig) elke vruchtbare samenwerking verhinderd" (sedert 
den wereldoorlog is hierin verbetering op to merken).
De Vlaming moet uit de provinciale sfeer waarin hij nog 
voor een goed deel leeft, worden opgeheven. 1648 heeft heel 
Belgie in die sfeer teruggedrongen, maar dank zij ijzer en 
steenkool heeft in de 19de eeuw Wallonie zich daaruit ver-
heven. Het heeft den Belgischen staat gesticht, waarin 
Vlaanderen kolonie werd. Alle pogingen het tot natie to 
verheffen stuiten op verzet van den Belgischen staat. Dezen 
to handhaven maar zijn centralistische tendens to ver-
zwakken, is de oplossing der Vlaamsche Belgicisten. Hem 
to federaliseeren, die eener groep Vlaamsche nationalisten. 
De oprichting van een zelfstandigen staat Vlaanderen voor 
to bereiden, die eener andere groep Vlaamsche nationalisten.
De kleine cultuurgemeenschappen, die zich vrijwel overal 
op het platteland in plaatselijke gebruiken en tradities uiten, 
kunnen niet den grondslag vormen voor een beschaving die 
aan de eischen van het geestelijk verkeer van onzen tijd 
voldoet. De kring van maatschappelijke verschijnselen die 
zij omvatten is to beperkt. ,Wij weten dat wij een angst-
wekkend tekort vertoonen aan geleerden, technici, groote 
bedrijfsleiders en staatsmannen. Er is in Vlaanderen in de 
plaats van de zelfoverschatting die ruim een halve eeuw
1) In een rede to Utrecht, 30 Jan. 1924.
HE'S VLAAMSCH PROBLEEM	267
geleden opgeld deed, een zeer kritische houding ten opzichte 
van eigen gebreken ontstaan."
Zou het niet beter zijn voor de Vlamingen in hun geheel, 
als zij zich zoo grondig mogelijk lieten verfranschen? Heeft 
een afzonderlijke cultuur van een yolk, zoo klein in aantal 
en op een zoo bedreigde plaats, nog wel een redelijke kans? 
,, Deze gedachte is in zoover sympathiek als zij tenminste 
een programma bevat. Beter inderdaad de verfransching dan 
het voortvegeteeren in verouderde vormen." Maar het pro-
gramma is in strijd met de werkelijkheid. Overal hebben de 
kleine naties het gehouden ; ,nooit hebben zij een zoo groote 
bewegingsvrijheid gekend als op het oogenblik. Misschien 
kan men zelfs zeggen dat deze bewegingsvrijheid in sommige 
gevallen tot een to uitsluitend beginsel van staatsvorming 
is verheven geworden.... Al de nationaliteiten waarop 
assimilatiepogingen zijn toegepast geworden, zijn in stand 
gebleven. Men heeft wel hun bloei, niet hun voortbestaan 
kunnen verhinderen."
De Vlamingen hebben geaarzei-d omtrent de richting in 
welke de nationale ontwikkeling zou moeten worden gestuurd. 
De nauwe cultureele aansluiting bij Noord-Nederland is door 
wantrouwen in het „kettersche" Noorden bij de katholieke 
bevolking „en hare geestelijke leiders vooral", bemoeilijkt. 
Een aansluiting aan de plat-Duitsche cultuur, door sommigen 
voorgestaan, bracht het niet verder dan tot enkele weder-
zij dsche sympathiebetuigingen. De West-Vlaamsche beweging 
die bij sommigen van hare leiders een centraliseerende strek-
king had (West-Vlaanderen geestelijk middelpunt), verdween 
met den allesbeheerschenden Gezelle. , Haar uitsluitend 
artistieke beteekenis belette elken verderen invloed."
Intusschen is in het oordeel over Noord-Nederland eene 
kentering op to merken. „De vrees voor het kettersche 
Noorden heeft bij de Vlaamsche geestelijkheid, die in Noord-
Nederland een katholiek geestelijk leven zag bloeien dat in 
beteekenis en uitgebreidheid dat in Vlaanderen evenaarde, 
plaats gemaakt voor bijzondere belangstelling.... Het ver-
vangen van het dialect door het beschaafde Nederlandsch, 
een verschijnsel dat ik zeer geneigd ben voor een barometer 
aan to zien van de nationaliseering op Nederlandschen
268	HET VLAAMSCH PROBLEEM
grondslag, neemt in verblijdend tempo toe.... Ik gelo of dat 
de intellectueelen die de oplossing niet willen zoeken in een 
nauwere aansluiting aan de Nederlandsche cultuur, welke 
politieke opvatting zij verder ook hebben mogen, zeer zeld-
zaam zijn. De middelen om deze aansluiting to verkrijgen 
mogen nog dikwijls rudimentair en onbeholpen zijn, het doel 
staat helder voor oogen.... Het kortst kan men dan ook 
de Vlaamsche beweging kenmerken als strevende naar Neder-
landsche cultuurcentralisatie voor Vlaanderen."
De Vlamingen dus als Nederlanders to erkennen ? De be-
wering, dat Vlaamsch een andere taal zou zijn dan Neder-
landsch, heeft afgedaan. De afstooting in 1648 is niet geschied 
zonder althans bij een deel der openbare meening in het 
Noorden verzet op to wekken. „Te meer daer wy gesamen-
lijke Nederlanders sijn, en naest nabueren ook door maeg-
schap van outs en onderlinge verbonden aen malkanderen 
ghebonden, van een spraeck, manier van leven, humeur en 
conditie, ten naesten by eenderley privilegien hebbende."I) 
Maar 1830? de Waalsche rebellie, waartegen Vlaanderen 
zich niet heeft weten to verzetten? Maar heeft het Noorden 
toen niet ten tweeden male Vlaanderen afgestooten ? Niet 
slechts de Walen, ook het-Noorden begeerde toen de scheiding. 
Eer Vlaanderen -zich aan de Walen overgaf, had het Noorden 
zich uit Belgie teruggetrokken. Sedert kent Noord-Nederland 
Vlaanderen voornamelijk uit zijne litteratuur, en waardeerde 
Gezelle, „de schitterendste vertegenwoordiger van een kunst-
richting in Vlaanderen, die op particularistische tendenzen 
berust, en die, na een voorbijgaand succes, als algemeene 
cultuurbeweging overwonnen is.... Het wordt sinds Pallieter 
bijna vervelend zooals men zich het type van den Vlaming 
voorstelt."
Schrijver gelooft dat het verschil tusschen Vlaamsch en 
Hollandsch karakter niet zoozeer voortspruit uit een verschil 
van inhoud, dan wel uit een verschil in de mate waarin zij 
tegendeelige eigenschappen, die in elke menschengroep wor-
den aangetroffen, hebben gesynthetiseerd. De Vlaming heeft 
nog de synthese van zijn karakter niet gevonden, terwijl dit 
bij den Hollander althans in hoogere mate het geval is.
1) Antwoordt op 't Munsters praetie (pamflet Tiele 3044).
HET VLAAMTCH PROBLEEM	269
,,De Vlaamsche uitbundigheid kenmerkt het toegeven aan 
een bepaalde kracht die zonder tegenwicht blijft." Juist de 
beweging, die Vlaanderen brengen wil tot Nederlandsche 
cultuurcentralisatie, zal deze uitbundigheid sterk doen ver-
minderen.
,,De Vlaming zoekt het voortdurend onmiddellijk contact 
met de zinnelijke wereld.... Het is beangstigend hoe het 
katholicisme in Vlaanderen telkens weer in het zinnelijke dreigt 
over to slaan. Dit is wat men in Vlaanderen zoo dagelijks zien 
kan." Maar een even essentieel element is de afkeer van het 
zinnelijke, het verlangen naar de regelende kracht van den 
zelfstandigen geest, de zuivere f antasie. Ook Ruisbroec en 
Hieronymus Bosch waren Vlamingen, en naast de beelden-
vereering staat de beeldstormerij. Heeft dan nooit in sommige 
persoonlijkheden de Vlaamsche geest zijn synthese gevonden? 
In Brueghel, en in het onsterfelijk epos van de Coster. ,Niet 
Pallieter, maar Uilenspiegel is de verpersoonlijking van het 
Vlaamsche volk."
,,De Vlaming zoekt niet den streng omlij nden vorm... . 
Zijn woorden geven den juisten inhoud zijner gedachten niet 
weer; zij zijn eer aanduidingen dan bepalingen." Maar hoe 
sterk is ook hierbij de antithetische factor! „Steeds weer 
opnieuw beproeven wij het volkomen meesterschap over den 
vorm to veroveren, in eeuwig onvoldaan verlangen. Dit is de 
beteekenis van het f eit, dat wij ons zeer tot de Fransche kunst 
gedreven voelen... Zijn dit ook geen eigenschappen van den 
Hollandschen geest?... Het verschil tusschen het Hollandsch 
en het Vlaamsch volkskarakter is dus niet van qualitatieven, 
maar van quantitatieven aard."
De voortdurende tegenstelling van uiteenloopende psychi-
sche eigenschappen pijnigt den mensch. Daarom verlangt hij 
naar eenheid. ,Wanneer hij die niet krijgen kan in de synthese, 
vervalt hij in het compromis. Het product van een dergelij k 
compromis is de , Belg", de onzelfstandige Vlaming. Het 
compromis tusschen zinnelijkheid en fantasie vindt hij in de 
,,blague".... De naieve Vlaamsche buitenjongen zal in 
Holland of in een vernederlandscht Vlaanderen snel tot een 
Nederlander worden, de ,Belg" is hopeloos verloren.... Hij is 
overtuigd van eigen voortreffelijkheid, en voor verbetering
270	HET VLAAMSCH PROBLEEM
onvatbaar. De grootste vrees van de Vlaamschgezinden is de 
verbelgisching van hun yolk."
,,Individualisme als algemeen verbindend karakter, katho-
liek romantisme (in den zin van het buiten zichzelf treden 
der persoonlijkheid) in het Zuiden, Protestantsch klassicisme 
(in de beteekenis van afgeslotenheid) in het Noorden als 
antithetische differentiatiepunten, _ zullen, voor zoover uit 
het bekende voor de toekomst kan geconcludeerd worden, 
de pijlers zijn waarop een toekomstige algemeene Neder-
landsche cultuur moet rusten."
De houding der Belgische regeering tegenover de Vlaamsch-
nationale idee is er een van halsstarrig verzet. Voor die in 
haar gelooven, is het evenwel nog slechts de vraag door 
welke oplossing van het probleem zij zich voldoening zal 
verschaffen. Hier begeeft ons de schrijver, die in het geschrift 
Wat willen de Vlamingen, dat wij tot dusver aanhaalden, 
geen bepaalde oplossing heeft willen aanbevelen, doch slechts 
het probleem zelve voor den Noordnederlandschen lezer 
uiteenzetten.

Het tweede, to Brugge uitgegeven geschift richt zich tot 
de eigen landgenooten. De heer van Genechten meent een 
streven waar to nemen naar meerdere eenheid tusschen de 
verschillende groepen van Vlaamschgezinden. Een nauwer 
samengaan zou mogelijk moeten maken, voorloopig althans 
een stuk van den weg, die leidt naar Vlaanderen's bevrijding, 
gezamenlijk of to leggen.
Deze stelling acht hij ten eenemale verkeerd. Het verschil 
tusschen Nationalisten en Belgicisten bestaat niet daarin, dat 
de eersten den weg then de laatsten gaan, verder willen ver-
volgen, maar dat beider wegen van den beginne uit elkander 
loopen.
Het geschrift wil aantoonen, waarom Nationalisten in 
Belgicisten geen vertrouwen kunnen stellen. Het is actueel, 
in zooverre in Belgie in den jongsten tijd regeeringen optreden, 
waarin het Vlaamsch Belgicisme, zoowel in zijn katholieke 
als in zijn socialistische varieteit, vertegenwoordigd is.
De Belgicistische tactiek wordt door schrijver veroordeeld 
,,omdat zij, uit haar wezen zelf, nooit tot een oplossing kan
HET VLAAMSCH PROBLEEM	271
leiden", en dus de eigenschap der on-eindigheid vertoont. 
Haar groote tot dusver behaalde resultaat zou de taalwet 
van 1921 moeten wezen, krachtens welke de administratie 
van den Belgischen staat over de Vlaamsche provincien in het 
Nederlandsch zou moeten geschieden. Doch men denkt er 
ernstig over de Vlaamsche leergangen die de uitvoering van 
de wet mogelijk zouden moeten maken, maar of to schaffen 
omdat zij door de ambtenaren toch niet worden gevolgd. 
Waarom niet? Omdat zij er geen belang bij hebben. Waarom 
hebben zij er geen belang bij ? Omdat de ministerieele departe-
menten goede vertalers het slachtoffer laten worden van 
slechte vertalers, genegen na bureeluren wat overwerk to 
verrichten tegen 3 frank of minder het uur. Trouwens de 
geheele vertaaldienst past niet in een consequente door-
voering van het stelsel. De hoogere ambtenaren zouden in 
staat moeten zijn zelf stukken in het Nederlandsch to lezen 
en uit to zenden; de lagere ambtenaren zouden mede of de: 
twee talen volkomen moeten beheerschen (een onmogelijke 
eisch om aan lieden van hun ontwikkeling to stellen), of 
belast worden met werkzaamheden aan het Waalsch of het 
Vlaamsch gedeelte van het land bij uitsluiting verbonden, 
wat zou neerkomen op een begin van de immers veroor-
deelde bestuurlijke scheiding! Wanneer de kern van den 
dienst eentalig blijft, zal altijd de strekking ontstaan den 
uitwendigen dienst hierbij to doen aansluiten. M.a.w. het gaat 
met de wet van 1921 zooals het gegaan is met hare voorgang-
sters : zij worden slecht toegepast.
Art. 23 der Grondwet van 1830 verordende : , L' emploi 
des langues usitees en Belgique est facultatif; it ne peut 
etre regle que par la loi, et seulement pour les actes de l'autorite 
publique et pour les affaires judiciaires."
In de practijk werd dit: zoolang de wet het hem niet ver-
biedt, moet ieder ambtenaar de Vlaamsche provincien in het 
Fransch besturen, ieder rechter de Vlamingen in het Fransch 
berechten, ieder hoogleeraar in het Fransch college geven, enz. 
Dit werd bewerkt door administratieve voorschriften, zooals 
het K. B. van 1849 tot regeling van het taalgebruik aan de 
Gentsche universiteit.
Het eerste voorbeeld eener wet is die van 1873, regelende
272	HET VLAAMSCH PROBLEEM
bet taalgebruik in strafzaken. Haar stelsel is: in de Vlaamsche 
provincien eene rechtspraak in het Vlaamsch, behalve wanneer 
de beschuldigde er eene in het Fransch verlangt. Deze wet 
kent sancties die de andere taalwetten missen. Haar overtreding 
bij het uitbrengen van exploiten maakt deze nietig. Tegen 
andere overtreding kan men zich voorzien bij het Hof van 
Cassatie, dat evenwel, tegen de ratio der wet, zelf.... con-
clusies of pleidooien in het Nederlandsch nimmer heeft 
toegelaten; ja toch eenmaal, bij de behandeling in cassatie van 
'het proces-Borms, maar ook toen, zich beroepende op art. 
23 der Grondwet, de geheele zaak in het Fransch heeft 
afgedaan. In burgerlijke zaken is het beginsel van art 23 
flog in het geheel niet doorbroken. Indien de rechter weigert 
-stukken in het Nederlandsch in ontvangst to nemen, staat 
:men machteloos.
Het taalgebruik in het binnenlandsch bestuur is geregeld 
bij de wet van 1878, gewijzigd bij die van 1921, die de 
.ambtenaren ook verplichtingen oplegt in hun onderling 
verkeer. Wordt zij overtreden dan kan men zich beklagen... . 
bij de administratie, die den ambtenaar dekt. Weigert men 
:aan een bevel, in strijd met de wet gegeven, to gehoorzamen, 
,dan heeft de onwettigheid geen onstrafbaarheid ten gevolge. 
.y, Het is duidelijk dat eene oplossing van ik zeg niet het 
Vlaamsch probleem, want dit kunnen m.i. de Belgicisten 
-niet oplossen maar van de Vlaamsche taalkwestie door 
-middel van een taalwetgeving, zooals zij zich die voorstellen, 
:slechts dan een kans krijgt, wanneer de aldus verkregen 
~rechten grondslag kunnen worden van eene actie tegen de 
~overheid" ; m.a.w. zij zouden een administratieve rechtspraak 
,moeten uitbouwen. Doch dit kunnen zij niet, omdat de staat-
kundige partijen binnen welke zij gevangen zitten, de katho-
lieke en de socialistische, beide de administratieve recht-
sspraak in strij d achten met de leer de volkssouvereiniteit.

De verklaring der moeilij kheid voor Vlaanderen, in Belgie 
zijn recht to verkrijgen (aldus gaat de schrijver voort), wordt 
,door de Vlaamsche Belgicisten gezocht in de ,verblinding" 
-der tegenstanders. Deze opvatting is naief. ,Achter het 
streven dat de ontwikkeling der Vlaamsche mogelijkheden
HET VLAAMSCH PROBLEEM	273
op elk gebied wil tegengaan, zitten zeer bepaalde en werkelijke 
belangen."
Belgie's uitvoerindustrieen zijn in hoofdzaak Waalsche 
industrieen. De metaal-, zink- en glasnijverheid zijn de 
Belgische uitvoerindustrieen bij uitstek. Het is to verdedigen 
dat een staat, met het belastinggeld van het geheele yolk, 
den uitvoer prikkelt. Hij bevordert den uitvoer, om over 
het geheele land de loonen en de vergoeding voor kapitaal 
to doen stijgen. Wallonie heeft echter Belgie een andere 
politiek gedicteerd : loonen en rente to drukken om den 
uitvoer mogelijk to doen zijn. Al de fouten van het mercanti-
lisme worden in de Belgische handelspolitiek teruggevonden.
De Waalsche industrie teerde van de lage loonen van het 
Vlaamsche proletariaat. ,Nos produits s'imposent, toutes 
qualites egales, par leurs bas prix, c'est a dire a raison du 
bas prix de la main d'oeuvre. Et en fait, c'etait IA tout le 
secret de notre prosperite avant la guerre."1) Daar lage loonen 
alleen waren vol to houden bij lage kosten van levensonder-
houd, moesten de prijzen der landbouwproducten worden 
gedrukt.
Dat Vlaanderen in eene positie geraakt waarbij het zich 
tegen den economischen druk van Wallonie met goed gevolg 
zou kunnen verzetten is een gevoig van de uitputting der 
Waalsche steenkoolmijnen. Men moet de steenkool onder 
steeds moeilijker omstandigheden to voorschijn halen. De 
gemiddelde dagproductie per arbeider wordt in de Vereenigde 
Staten begroot op 3.270 K.G., in Engeland op 1.020, in 
Duitschland op 930, in Frankrijk op 700, in Belgie's Zuider-
bekken op 530 K.G. In Nederland op 820 K.G., hetgeen 
ongeveer overeenkomt met die in het Kempische bekken, 
welke ongetwijfeld nog kan worden opgevoerd. Minister 
Theunis verklaarde dat Belgie eerst tegen 1930 uit de moeilij k-
heden zal geraken, wanneer het Kempische bekken in voile 
ontginning zal zijn.
De economische mogelijkheid tot een zelfstandig Vlaamsch 
leven schijnt dus aanwezig, doch niet het Vlaamsch Belgicisme 
kan ze benutten. Aan Vlamingen die het we! mochten willen
1) G. Barnich, La politique de la vie chere et de I'appauvrissement 
<Bruxelles 1925), p. 27.
1926 IV	19
274	HET VLAAMSCH PROBLEEM
doen, zullen zware eischen worden gesteld. Hun tuchteloosheid 
en neiging tot schipperen zullen zij moeten weten to bedwingen. 
Sterk staan tegen de verleiding, de zaak waarvoor men 
gaarne manifesteert op straat, individueel to verraden, 
,,in schaamte voor de juffrouw van den kaaswinkel of den 
meneer met een gouden ring aan zijn pink." Er is zich in 
Vlaanderen een nieuwe geestelijke elite aan het vormen, die 
aan de elite van Belgischen stempel de leiding betwist. Haar 
cultureele belangstelling is nog to uitsluitend artistiek ge-
stemd, haar verantwoordelijkheidsgevoel nog gering, haar 
verlangen naar de macht nog weinig bepaald. In deze generatie 
zal zij voorzeker den strijd niet kunnen winnen. Zal zij worden 
opgeslorpt door de oudere, met eenzelfden Belgischen kern? 
of zal zij, in een geestelijke omwenteling, uit eigen wezen een 
Nederlandsche cultuur in Vlaanderen scheppen ? ,Welke 
deter twee mogelijkheden zich zal verwezenlijken, staat m.i. 
in het geheel niet vast. Het is zeer goed mogelijk, dat de 
geestelijke krachten van Vlaanderen voor de tweede taak 
tekort schieten." Men zegt wel, dat Belgie blijven moet 
wat het is, om de Vlaamsche beweging mogelijk to doen zijn. 
,,Maar het is ons niet om de Vlaamsche beweging to doen, 
het is ons om de Vlaamsche beschaving to doen.... Voor 
dit probleem, de kern van heel onzen strijd, is de oplossing, 
die het Vlaamsch Belgicisme biedt, eene slechte oneindigheid."


Ik waag mij in deze aankondiging niet aan critiek; ik 
bepaal mij tot verslag. Wij van het Noorden zouden verkeerd 
doen, tegenover de Vlamingen to grif met vaderlijken raad 
gereed to staan. Wij hebben vooralsnog vooral behoefte aan 
helder begrip en nauwkeurige kennis van wat er bij hen 
omgaat. Wij zullen ons liclit ook niet bij uitsluiting hebben 
op to steken bij den heer van Genechten. Wel wil ik bekennen 
dat zijne beschouwingen mij instructief zijn voorgekomen.. 
Zij zijn van een grooten ernst en van een groote onbevangen-
heid. Te dikwijls doen ons Vlaamsch-activistische programma's 
als kinderlUjk aan. Wat weten die brave jongens veelal precies 
wat Vlaanderen behoeft, en hoe zwart maken zij ieder die 
het waagt van hen to verschillen. Bestuurlijke scheiding,
HET VLAAMSCH PROBLEEM	275
Vlaamsch-Waalsche federatie, koninkrijk Vlaanderen, groot-
Nederlandsche staat, de evangelien worden als uit toovenaars 
mouw to voorschijn gehaald, en ieder verketterd die ze niet 
aanstonds to voet valt. De heer van C enechten bezondigt zich 
aan politiek gegoochel niet. Vlaanderen zal worden wat Vlaan-
deren waard is. Deze overtuiging heeft bij ons Hollanders 
eigenlijk altijd op den bodem gelegen; zij kan tot allerlei worden 
gebruikt, ook tot dekmantel van laakbare onverschilligheid. 
Zij treft ons echter bijna als nieuw nu een Vlaming haar 
adstrueert met een ernst en talent waaraan niemands achting 
mag worden onthouden. Als het doel zal worden bereikt, met 
een zelfbepaling als waartoe hij opwekt zal het in ieder 
geval moeten beginnen. Tot welke politieke gevolgen het 
zich vastzetten eener volledige Nederlandsche cultuur in 
Vlaanderen zal moeten leiden, bekommeren wij ons er voorals-
nog niet over. Voor zij in werkelijkheid bestaat, zou iedere 
politieke constructie, die haar als reeds bestaande aannam, 
voorbarig zijn. Stellen wij er ons voorloopig tevreden mede, 
dat een strijd als deze, waarbij ook onze eigen toekomst 
is betrokken, wordt gestreden. Onze houding tegenover then 
strijd is een zorgelijke. Overschatting van wat hij reeds 
bereikte is een even wezenlijk gevaar, als ongeloof in zijn 
beteekenis. Ingrijpen voor den tijd ware even noodlottig, 
als ongereedheid wanneer de ure slaat. Onze plicht voorshands 
is ons er van to doordringen dat eene ontwikkeling mogelijk 
is, waarbij Nederland, zoo het aan zijn roeping is blijven 
gelooven, daaraan niet in lijdzaamheid zal kunnen voldoen. 
Ook wij zullen worden wat wij waard zijn, en niets meer.
H. T. COLENBRANDER.
OVER EEN PROEFSCHRIFT
Mr. N. J. C. M. Kappeyne van de Coppello, Vertegenwoordigend 
Stelsel.	Haarlem, H. D. Tjeenk Willink en Zoon, 1926.

Nu een jurist, om to kunnen practiseeren, niet eerst tot 
doctor behoeft to worden uitgeroepen, bereiken de juridische 
proefschriften een vrij wat hooger gemiddelde dan to voren. 
Dat op 2 Juli 1926 door Mr. Kappeyne to Leiden verdedigd, 
getuigt van opmerkzaamheid voor de problemen onzer 
moderne staatsontwikkeling en van gulhartige bereidwillig-
heid in hare nooden to voorzien; in het aangeven van reme-
dien is het wat haastig en naar ik vreezen moet hier en daar 
wat oppervlakkig.
Schrijver stelt zich twee sublieme doeleinden: 10. het 
parlement to verbeteren; 2°. zijn almacht to beperken. Het 
eerste doel zal moeten worden bereikt door kiesrechtwijziging, 
ter voorziening in het euvel, ,dat (thans) het verantwoorde-
lijkheidsgevoel van den kiezer door verschillende omstandig-
heden wordt gedood." Zulke omstandigheden zijn: het 
ontbreken van districten, het vigeerende lijstenstelsel, eene 
stemmingshandeling die kan worden vervuld zonder dat van 
capaciteiten van den kiesgerechtigde iets behoeft to blijken; 
de moeilijkheid van meerderheidsverplaatsing, het ver-
sterken der halsstarrigheid van kleine groepen; de program-
politiek. ,Niet meer wordt aan de kopstukken der meerder-
heid overgelaten een kabinet to vormen uit mannen die de 
wenschen van die meerderheid uit eigen inzicht zullen inter-
preteeren: eerst wordt door loven en bieden uit de verschil-
lende programma's een gemiddeld program samengesteld en 
dan eerst wordt getracht de mannen to vinden, die dat
OVER EEN PROEFSCHRIFT.	277
programma willen uitvoeren." Het kabinet wordt, zooals 
prof. Kranenburg zegt, „op deze wi,lze minder een college 
van leidende staatslieden dan wel van hooge (partij-)ambte-
naren." Falen hun lastgevers, dan faalt het geheele systeem.
Baten getrapte verkiezingen? In de theorie eener historie-
vergelijking, meent schrijver, ,wellicht de eenig mogelijke 
uitweg;" in de practijk is hij er niet v66r. Theoretisch zou 
er hetzelfde voor zijn aan to voeren, dat de Revolutie indertijd 
naar dit middel deed grijpen: „een groote massa lieden, in 
politieke zaken onbedreven, wordt met het kiesrecht be-
giftigd. Ook nu is het zaak, totdat de vaardigheid der nieuwe-
lingen genoegzaam is bewezen, de keuze der volksvertegen-
woordigers voor een wijle aan zekere door het yolk aan to 
wijzen mandatarissen over to laten." Doch 1848 heeft aan 
sommigen een onbeperkt kiesrecht verleend, voordat alien 
de beperkte kiesbevoegdheid hadden verworven ; hoe langer 
men nu (bij ons was het zeer lang) de uitbreiding van het 
onbeperkt kiesrecht tegenhoudt, zooveel to nijpender wordt 
de vraag: of men nu nog wel een beperkt kiesrecht kan 
verleenen ? En heeft niet Buys en eerder al Thorbecke tegen 
de theorie die getrapte verkiezingen als tijdelijke noodzaak 
voorstelt de alles zeggende bedenking geopperd, dat uit de 
keuze van onverschilligen of onkundigen (en omdat zij ver-
ondersteld worden dit to zijn, vindt de theorie toepassing) 
onmogelijk belangstellende en kundige kiezers van den twee-
den trap kunnen voortkomen? Of de kiezers van den eersten 
trap beamen hun onverschilligheid : in dit geval spannen 
zij zich voor de keuze niet in. Of zij beamen die niet, maar 
kiezen dan ook geen zelfstandige, maar gehoorzame kiezers 
van den tweeden trap; onbeduidende werktuigen, als bij 
de presidentsverkiezing in Amerika.
Organische vertegenwoordiging? Alsof geestelijke groe-
peeringen de sociale niet doorbraken. Eene vertegenwoordi-
ging van maatschappelijke belangen als zoodanig moet de 
tegenstellingen ongemeen verscherpen, die in de maatschappij 
zelve to vinden zijn. Zij bevordert niet, maar belemmert, 
de geldendmaking eener gemeene rechtsovertuiging. Het 
parlement is niet langer een door het Volk genomen garantie 
tegen overheidswillekeur ; het is de overheid zelve. De wer-
278	OVER EEN PROEFSCHRIFT.
kelijke ontwikkelingslijn leidt niet terug naar verbrokkeling 
van het orgaan, maar wijst vooruit naar zij n overgroeiing 
door het referendum als lastgever der regeering.
Wederinvoering van het districtenstelsel ? Het aanvaardt 
voor ieder district den laagsten vorm van organisatie: de 
onderdrukking der minderheid. Is de indeeling onvast, dan 
krijgt men de kiesrechtgeographie van vijftig jaar geleden 
terug; is zij vast, dan herhalen zich wellicht toestanden als 
die voor vijf-en-twintig jaren, toen het district Enschede 
10.633 kiezers had tegen Leiden 4741, Amsterdam II 2475 
tegen Amsterdam IX 7935. De „band tusschen district en 
afgevaardigde" leidt er licht toe, dezen laatste in het parle-
ment locale belangen boven algemeene to doen voorstaan.
Behoud der evenredige vertegenwoordiging? Geen ander 
systeem schijnt zoozeer het ideaal van politieke rechtvaar-
digheid nabij to komen, maar over zijn practijk klaagt men 
steen en been. Moet het aantal Kamerzetels, dan wel het 
aantal stemmen dat voor een zetel noodig is, to voren in 
de wet worden vastgelegd? Ware aan iedere 25.000 stemmen 
op eene partij uitgebracht, een zetel toebedeeld, dan zou de 
Tweede Kamer in 1922 104 leden geteld hebben, in 1925 
113, aldus verdeeld (ter vergelijking zijn tusschen haakjes 
bijgevoegd de werkelijke stembusresultaten van 1922 en 1925):
	1922	1925
R. K.	34	(32)	35	(30)
S.D.A.P.	22	(20)	28	(24)
A. R.	16	(16)	15	(13)
C.H.	12	(I1)	12	(11)
Vrijheidsbond	10	(10)	10	( 9)
V.D.	5	( 5)	7	( 7)
Communisten	2	( 2)	1	( 1)
Plattelanders	1	( 2)	1	( 1)
Staatk. Geref. Partij	1	( 1)	2	( 2)
Liberalen-van Houten	1	( 1)		
				
R.K. Volkspartij			1	( 1)
				
Herv. Staatspartij			1	( 1)
				
	104	(100)	113 (100)
OVER EEN PROEFSCHRIFT.	279
of, wanneer men de dissidente rechtsche partijen bij de 
oppositie telt
Coalitie	62	(59)	62	(54)
Oppositie	42	(41)	51	(46)
In beide jaren zouden precies dezelfde partijen vertegen-
woordigd zijn geweest in nagenoeg dezelfde verhouding. Een 
voor ieder begrijpelijke regeling zou precies hetzelfde politieke 
gevolg hebben gehad als ons mengelmoes van onbegrijpelijke 
ingewikkeldheden. ,Quoi de plus simple que le principe du 
suffrage universel: I suffrage par electeur? Non moins 
simple doit etre le principe de la representation proportion-
nelle : I siege par x suffrages" (Havet). C een partij kan 
onder het stelsel van den vasten kiesdeeler aanspraak maken 
op een zetel, welken zij niet ten volle heeft verdiend.
Personen- of lijstenstelsel? Het personenstelsel plaatst 
voor onoplosbare moeilijkheden. Een persoon zal meerdere 
malen den kiesdeeler halen, neem aan, zevenmaal. Men zal 
hem daarom niet zeven stemmen willen doen uitbrengen of 
zes satellieten willen doen benoemen. Derhalve moet de kies-
gerechtigde bevoegd zijn, verschillende namen in volgorde 
van voorkeur op zijn biljet neer to schrijven. Het transport 
dompelt ons dan onmiddellijk in de ingewikkeldheden.
Met de bezwaren van het lijstenstelsel zooals het bij ons 
is ingevoerd heeft de practij k ons reeds to vertrouwd gemaakt, 
dan dat zij hier uitvoerig behoeven to worden beschreven. 
Meer dan 90 % der afgevaardigden zijn feitelijk reeds door 
het inleveren der candidatenlijst verkozen. Met de wijze 
waarop de candidaatstelling plaats vindt, laat de wet zich 
niet in, maar zij is uiterst minutieus in de regeling der ver-
kiezing van het kleine overschietende deel. De wet, die 
democratie wilde, heeft oligarchic geschapen.
Mr. Kappeyne ontwerpt het volgende stelsel. Men stelt 
uitsluitend zichzelf candidaat, voor eene met name genoemde 
partij. Zonder die bijvoeging krijgt men de wilde stemming, 
en een wild parlement. Stemt men feitelijk alleen eene partij, 
dan krijgt men een verstijfd parlement. Men moet den persoon 
kunnen kiezen, then men het geschiktst acht zekere rechts-
beginselen toe to passen.
280	OVER EEN PROEFSCHRIFT.
De candidaat moet dus gerechtigd zijn, zich als lid eener 
partij voor to doen. De partijen moeten dus ter zake van 
ledenlijst, toetreding, uittreding, uitwerping aan rechterlijk 
toezicht zijn onderworpen. De rechter geeft de verklaring 
van lidmaatschap af, die bij de candidaatstelling moet 
worden ingeleverd.
De candidaten worden op een alphabetische lijst gebracht; 
achter elks naam is de partij vermeld. Deze lijst geldt voor 
bet geheele land; de kieskringen vervallen. De lijst moet in 
alle dag- en weekbladen worden gepubliceerd, maar de 
oproepingsbrief herhaalt de namen niet : bet zouden er to 
veel zijn. De kieshandeling bestaat in bet ten bureele met 
inkt beschrijven van bet daar uitgereikte stembiljet met 
den naam van den gewenschten candidaat.
Eerst telt men de partijcijfers, op elk waarvan afzonderlijk 
de vaste kiesdeeler wordt gedeeld. Resten vervallen. Het 
quotient geeft aan hoeveel leden der partij verkozen zijn; de 
aanwijzing der personen geschiedt naar behaald aantal stem-
men. De macht der partijbesturen is gebroken; iedere stem 
is een voorkeurstem; bet geheele stelsel is overzichtelijk.
Ik vrees dat de schrijver zich sterker heeft getoond in de 
critiek dan in de constructie. Hij heeft niet zoover doorge-
dacht om to beseffen verzwijgt aithans geheel dat de 
partijbesturen zich z66 niet op stal zullen laten zetten. Zij 
zullen uitmaken welke personen zich met bet fiat van bet 
partijbestuur zullen mogen candideeren; veel overvloediger 
dan de officieele lijst die men van de secretarie moet be-
trekken, zullen de voorkeurlijsten der partijen zelve worden 
verspreid ; alleen voor de namen die daarop voorkomen, 
maakt de partij propaganda. Het drillen der kiezers wordt 
iets moeilijker: met adviezen als ,stemt Nolens" of ,stemt 
Dresselhuys" kan niet meer worden volstaan; als de partij 
rekent twaalf leden verkozen to kunnen krijgen, moet zij 
zorgen dat ieder der twaalf candidaten die zij steunt, meer 
stemmen haalt dan elk ander 66k-katholiek of 66k-liberaal. 
Van dezen zullen in den regel alleen candidaten met zeer 
stijve beurs, die de monsterpropaganda zonder welke niemand 
tegenwoordig meer aan bod komt betalen kunnen, eenige 
kans maken. Men zal hooger verkiezingskosten krijgen ; er
OVER EEN PROEFSCH RI FT.	281
zullen er verleid worden, zich in het parlement to koopen; 
of, nog erger, men zal het een ander kunnen doen. Maat-
schappelijk sterke groepeeringen zullen de officieele partij-
leiding kunnen bedreigen met het opstellen van een „liberale" 
candidatuur die in werkelijkheid de bioscopen of de Indische 
suikerbelangen, een „anti-revolutionaire" die de petroleum 
of de bijzondere onderwijzers, een ,socialistische" die de 
havenreserve representeert.
Alle partijen gelijkelijk zullen blootstaan aan overrompe-
lingen van wie tegenwoordig, om iets to kunnen bereiken, 
tenminste een dwergpartijtje moeten stichten. De ,uitwer-
ping" van daar straks, waar schrijver wel wat licht overheen 
loopt, wordt een belangrijke materie. Is de candidaatstelling 
bij partijreferendum niet een beter middel? Schrijver meent 
van niet, en haalt de klachten tegen de practijk der Ameri-
kaansche primary-wetgeving aan, die ook al weer allerleI 
misbruiken to zien geeft.
Duitschland, waar men den vasten kiesdeeler heeft, toont 
genoeg welke ontadeling van het parlement ook bij dit 
stelsel mogelijk is. Toch houdt schrijver de evenredige ver-
tegenwoordiging „cultureel" voor de beste. Ik geloof dat dit 
een weinig zeggend epitheton is. Voor „cultureel" zou men 
,,politiek" moeten kunnen lezen. Wat doet eigenlijk de 
evenredige vertegenwoordiging van een politiek weinig ont-
wikkelde massa? Zij representeert minder haar oordeelskracht 
dan haar oordeelloosheid. Welk vraagstuk bij een verkiezing 
predomineeren moet en in welke richting de oplossing moet 
worden beproefd, weet zij niet uit to maken. De kiezer in 
Nederland weet bij welke kerk of bij welke belangengroep 
hij hoort en laat daardoor zijn stem bepalen. ,Ik kies Nolens" 
wil eigenlijk niets meer zeggen dan ,ik ben goed katholiek" ; 
aan welken persoon de stem op Nolens werkelijk ten goede 
komt weet niemand uit to maken dan, apres coup, de reke-
naars van het Centraal Stembureau. Met de stemmen op 
Albarda en op Colijn is het precies hetzelfde, en met de 
stemmen op de quasi door zichzelf gecandideerde partij-
gangers van Mr. Kappeyne zal het al niet veel anders zijn.
De resultaten van het districtenstelsel van 1896-1918 
mogen zich naast die der E. V. gerust laten zien. De stemming
282	OVER EEN PROEFSCHRIFT.
in districten heeft voor, dat zij verbeelding en hartstocht 
oneindig meer prikkelt dan de flauwe vertooning van onze 
binnenskamers bekokstoofde lijstenmakerij. Zelfs de harts-
tocht in zijn onzuiverheid geeft beter directieven dan de 
algemeene onverschilligheid. De verkiezingen van toen gaven 
meer to kennen wat de natie op zeker oogenblik in geen 
geval wilde, dan wat zij wel verkoos, maar de kabinets-
formeerders hadden aan die negatieve uitkomst althans 
eenig houvast. 1905 beteekende Kuyper weg, en hij ping; 
1909 dat de natie de overrompeling van het machtelooze 
kabinet-de Meester door Heemskerk goedkeurde; 1913 dat 
Heemskerk in zijn overhellen naar protectie niet werd ge-
volgd. Daarentegen is 1922 niet bij machte geweest het 
nieuwe kabinet to voorschijn to brengen dat niet meer van 
den hoogen boom zou mogen teren, en heeft 1925 de coalitie 
slechts zOo slapjes veroordeeld, dat zij wederom als regeering 
kon optreden, met den leider der meest getroffen partij als 
premier. Of dit ,cultureel" in den haak is geweest, weet ik 
niet, maar dat het ,politiek" deplorabel werkt, gevoelen 
wij aan de gevolgen maar al to zeer. Wederinvoering van het 
districtenstelsel zou in ettelijke(nietmeerinalle)districtenbene-
-den den Moerdijk de verkiezingen van alle leven berooven, d.w.z. 
zij zou een euvel tot uitzondering maken dat thans algemeen 
is. Voert men daarbij het Engelsche stelsel in zoodat wij van 
de herstemming afkomen, dan wint de geheele zaak aan 
eenvoud en aan eerlijkheid. Het wordt voor een groot aantal 
kiezers een keuze tusschen twee kwaden ; dat is nog verre 
to prijzen boven een verrichting die van een keuze niets 
meer dan den naam heeft. De districtsverkiezing heeft ook 
ten gevolge dat men de candidaten in hun bekwaamheden 
(of de ontstentenis daarvan) eenigermate leert kennen, en 
naar een district waar het spant, kijkt het heele land. Men 
kon vroeger een reeks ,parlementaire portretten" teekenen ; 
tegenwoordig onderneemt niemand dat meer. Die lijn voor 
ons hebben zijn of overblijvers uit een vorige periode: een 
Heemskerk, een Nolens, of de min of meer caricaturale 
figuren der eenmanspartijen: een Braat, een Kerstens. De 
rest zijn voor ons nummers geworden, en het laagtepunt 
onzer belangstelling wordt bereikt, wanneer bij sterfgeval
OVER EEN PROEFSCHRIFT.	283
voor den eenen onbekende een ander onbekende invalt. 
Y inplaats van X, ja waarom niet? Terwijl juist vroeger 
menige tusschentijdsche verkiezing groote moreele of intel-
lectueele beteekenis had, eene regeering of partij het gevoel 
geven kon, dat zij op den goeden, of op een gevaarlijken 
weg was. Ik vrees dat de beschouwingen van Mr. Kappeyne, 
hoe onbevooroordeeld zij trachten to wezen, wat boekerig 
zijn gebleven, en hij sommige ervan niet bevestigd zal vinden 
bij een intiemer kennismaking en langduriger omgang met 
het Nederlandsche yolk.
Wat nu zijn bijzondere, boven uitgeschreven bezwaren 
van het districtenstelsel betreft, zij schijnen deels to onder-
vangen, en alle schijnen zij mij van minder gewicht dan de 
voordeelen. Pen lage maar echte vorm van organisatie is 
beter dan de schijn van een hoogere ; de ongelij kheid tusschen 
Enschede en Leiden hing grootendeels met het toenmalige 
kiesrecht samen en is bij het algemeen kiesrecht in welgekozen 
districten wel to vermijden; over locale belangen een on-
middellijk deskundige of belanghebbende to hooren kan groot 
nut hebben ; het is zeker niet gewenscht dat alleen op ambte-
lijke voorlichting de centrale instanties daarin beslissen. 
Gaat het gene lid de maat to buiten, er zijn er negen-en-negentig 
om hem dit to doen gevoelen. De realiteit der beschouwingen 
moet door bijzondere kundigheid van leden winnen. Het is 
zeker niet gewenscht dat over het Belgische tractaat b.v. 
Rotterdammers of Zeeuwen of Limburgers niet als zoodanig 
zouden kunnen worden vernomen, en een argumenteerende 
vox humana in de Kamer zelve helpt meer dan honderd 
adressen.

Heeft de schrijver de zaak der parlementsverbetering niet 
zoo heel helder weten to maken, hoe staat het met die der 
parlementsontlasting?
Schrijver wil verordeningen van technischen aard aan 
andere organen dan de Staten-Generaal overlaten (art. 194 
gw : „de wet kan aan andere dan in de Grondwet genoemde 
lichamen verordenende bevoegdheid geven"). Naast het stel 
organen voor gedecentraliseerde (provincie en gemeente) kome 
een stel voor gedifferentieerde wetgeving. Het initiatief tot
284	OVER EEN PROEFSCHRIFT.
instelling wil schrijver aan de direct belanghebbenden over-
laten, terwiji de definitieve constitutie van ieder orgaan volgt 
bij de wet. Van een uniforme regeling van het kiesrecht kan 
geen sprake zijn. Voorloopig kenne men aan de nieuwe 
organen slechts de bevoegdheid toe, regelingen tot stand to 
brengen hun door den wetgever opgedragen ; op den duur 
ook die, aanvullende regelingen to vervaardigen, welke dan, 
als die van provincie en gemeente, voor den wetgever in 
ieder opzicht wijken. „Dan kon het parlement zich louter 
en alleen met politieke zaken bezighouden waarvoor het zich op 
den huidigen dag reeds bijna uitsluitend schijnt to interesseeren."
Deze woorden wekken verbazing. Ik dacht dat er in de 
Kamer over weinig zaken zooveel en zoo in detail gesproken 
wordt als over arbeidsvoorwaarden van personeel in Staats-
dienst bijvoorbeeld; schoonmaaksters, postboden en sluis-
wachters hebben over gebrek aan belangstelling geen klagen. 
Is de schrijver zich voldoende bewust dat zijn program met 
hevigheid bevochten zal moeten worden - op de ,,demo-
cratie" ? Deze zal er in lezen dat hij colleges waarin werkgever 
en werknemer elkander zullen moeten ontmoeten niet door 
evenredig kiesrecht der gezamenlijke belanghebbenden laat 
samenstellen, maar gelijkheid van vertegenwoordiging der 
in getal zeer ongelijke groepen voorstaat. In de Kamer zelve 
coaliseeren zich werknemersbelangen dikwijls tot een impo-
sante macht, die ongaarne afstand zal doen van de in details 
afdalende bemoeienis met de sociale wetgeving ten behoeve 
van een college waarin de werkgevers zich beter zullen kunnen 
verdedigen. Ik ben er dan ook volstrekt zoo zeker niet van 
als de schrijver, ,dat de wetgever allicht geneigd zal zijn 
meerdere opdrachten aan de nieuwe organen to verstrekken 
dan thans aan de Kroon." In de colleges zal de Kamer 
concurrenten zien; zij ziet then niet in de Kroon. Ik meen 
ook in het tweede gedeelte der dissertatie meer belang-
stelling in vragen van staatsrecht dan vertrouwdheid met de 
Nederlandsche realiteit waar to nemen. Maar een jong man 
kan niet alles omvatten en wij besluiten gaarne met to 
erkennen dat deze jonge man de school verlaat met een 
nuttig en beloften inhoudend geschrift.
H. T. COLENBRANDER.
AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN
ANTWOORD AAN „INSIDER."

Een zich dit sobriquet toeleggend schrijver rijgt, in de 
Nieuwe Courant van 8 Mei j.l., een antal uit hun verband ge-
Iichte uitspraken over het Nederlandsch-Belgisch vraagstuk 
aaneen, die ik op verschillende tijdstippen van December 1918 
tot Augustus '19 in de pers gedaan heb, en die hij in mijn 
Studien en Aanteekeningen over Nederlandsche Politiek, 
('s-Gravenhage 1920) herdrukt vond. Eenige woorden aan het 
begin zeggen niet maar insinueeren, dat die uitingen mij met 
mijzelven in tegenspraak brengen.
De „inside" waarvan hier sprake is, kan niet goed geventi-
leerd zijn. In December 1918, toen het nog niet geheel zeker 
was dat de Belgische regeering inderdaad het program van het 
Belgische annexionisme tot het hare zou maken, heb ik aan-
gegeven welke andere weg haar volgens mijne meening open-
stond. Deze nl. van Nederland to onderhouden over eene 
hervatting van het door Belgie's schuld voor den oorlog mis-
lukte plan-Regout : uitruiling van Nederlands medewerking 
tot een Antwerpen-Ruhrortkanaal tegen Belgie's medewerking 
tot de Maasverbetering, met het doel Rotterdam in verbinding 
to brengen met het Luiksche industriegebied. Een en ander 
met uitsluiting van ,geforceerde maatregelen, verzonnen om 
het Rijnverkeer aan eenzijdigen invloed van Frankrijk geheel 
to onderwerpen." Van een Moerdijkkanaal repte ik geen woord, 
maar bepaalde mij er toe to zeggen dat Nederland „op zijn 
(bestaande) binnenwateren" aan Antwerpens Rijnverkeer 
niets hoegenaamd in den weg legde." Mijn voorstel noemde ik 
uitvoerbaar ,zonder dat Belgie zich in een politiek avontuur
286	AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN.
behoeft to storten van zeer onzekere uitkomst, of een onwillig 
onderdaan, tot schande dergenen die hem dwingen, behoeft 
to worden ingelijfd in het Belgisch staatsverband.... Als 
veroveraar, als lotsbeschikker over anderen dan Belgen, werkt 
Belgie op de lachspieren. leder begrijpt dat het veroveren 
zou en sous-ordre, en den schijn van machtsuitbreiding zou 
koopen voor innerlijke ontwrichting en verval." Tot de 
gewenschte toekomst van onderling vertrouwen tusschen 
beide landen kon alleen leiden „de krachtige wil, hier en ginds, 
tot bevordering van elkanders belangen."
Na de dagen van 19 Mei tot en met 4 Juni 1919 to Parijs to 
hebben medegemaakt, schreef ik (22 Juni): , Het is niet 
Nederlands wensch, noch zijn belang, dat aan Belgie de ver-
wezenlijking van eenig billijk verlangen ontga.... Nederland 
is alsnog bereid, omtrent maatregelen van rivierbeheer, 
omtrent verruiming en verzekering van Belgie's uitwegen to 
water, met Belgie in overleg to treden."
En in het overzicht der onderhandelingen tot en met 4 Juni 
dat ik 26 Aug. 1919 gaf, is to lezen : , Het is voor Nederland 
verstandige politiek to overwegen of het Schelderegiem waar-
onder Belgie en wij voor 1914 hebben geleefd, voor eene 
herziening vatbaar is die Belgie zou kunnen bevredigen .... 
Van Nederlandsche zijde behoeft geen bezwaar to worden 
gemaakt, de bepalingen van 1839 in dezen zin to herzien, dat 
niet slechts omtrent onderhoud, maar ook omtrent verbetering 
van het vaarwater aan Belgie redelijke waarborgen worden
verstrekt."
Ik houd mij aanbevolen voor de mededeeling, welke dezer 
vroegere uitspraken, alle met de omstandigheden tot en met 
4 Juni 1919 in verhand staande, ik door latere mag ver-
loochend hebben. In de beoordeeling van wat na 4 Juni 1919 
onzerzijds is verricht of verzuimd, sta ik waarlijk zoo vrij als 
ieder ander. Ik nam destijds van de zaak afscheid met de 
opmerking, dat het resultaat der to Parijs voortgezette 
onderhandeling, om voor Nederland aannemelijk to zijn, er 
de sporen van zou moeten dragen dat Belgie in zijn overvragen 
niet volhardde (Ned. Politiek, bl. 398). Aan de Nederlandsche 
Kamers het antwoord op de vraag, of die sporen voorhan-
den zijn.	H. T. COLENBRANDER.
BIBLIOGRAPHIE
Victor J. Brunclair, De dwaze rondschouw. (Antwerpen, De Regen-
boog).

Vorm en inhoud van deze verzen zijn het beeld van voislagen anarchie. 
De heer Brunclair schrijft vrije verzen, blijkbaar omdat die fantastische 
organische vorm het best geeigend is om de deining van zijn inspiratie to 
volgen. Die inspiratie is zoo weinig gelouterd en de dichter paradeert zoo 
graag met opzettelijke nonsens (die vaak doet denken aan de ironische 
wijsheid van de Shakespeariaansche clowns), dat men zich kwalijk voor-
stelt hoe de dichter zich zou onderwerpen aan de tucht van het classieke 
vers. Nu en dan (in Pavane, Fontein) maakt hij aardige buitelingen, doch 
het is in den grond niet meer dan typographische vituositeit in den trant 
vanApollinaire, en overigens niet zoo geheel nieuw-- of van de Orientalesvan 
Hugo. Doch het vrije vers heeft het voordeel de onmiddellijkheid der-
sensatie buitengewoon fel weer to geven, en daarin is Brunclair meestal 
heel raak. Zijn verzen zijn levendig en hun gebrek aan bezonkenheid wordt-
vergoed door frissche spontaneiteit die nog versterkt wordt door de scherpte 
van veel verrassende beelden. Dat Brunclair niet veel geeft om tucht be-
wijzen ook zijn volsiagen nihilisme inzake punctuatie en de vrijheden die 
hij neemt met de spelling die aanstellerig, would-be onafhankelijk, en niet 
consequent is: als hij spreekt van de seder, de silinder, sentraal, waarom 
dan geciseleerd en hypochonder geschreven? En waarom het mooie woordje 
avond vergrijsd tot avend?
,, L'extase j'en ai marre Dieu qu' ca m'rase", zegt Brunclair (want hij, 
stoort zich niet om er zoo'n kiad na-oorlogsch poilu-argot door to vegen). 
Maar ik geloof er niks van. Een enthousiast, een dweeper, een die verrukt 
is van zijn spleen; maar hij wil er niet van weten, schokschoudert, lacht er, 
om, grimast en huppelt heen gelijk de Pierrot van Laforgue. Hij lijdt om 
de ongewisheden van het leven, maar hij bemint het leven om zijn felle 
rhythmen en overschreeuwt zich bij tijden om de tragisch-grommende 
wereldmuziek niet to hooren. Achter het masker der zelf-ironie verbergt 
hij een wezen van joviale geestdrift; ook verbittering en een hoogmoed 
then ik wet gaarne mag. Hij paait zijn smart met kwinkslagen, hijgt naar 
rust en evenwicht, maar jaagt voort den snellen film van zijn modernis-
tische beelden, waar tango en jazz-band, kermismuziek en nachtbar's 
natuurlijk bijgehaald worden.
Victor J. Brunclair behoort tot de richting van Wies Moens, van Ostay 
en, Marnix Gysen, en schrijft gepassionneerde, vinnige critiek in
288	BIBLIOGRAPHIE.
,,Vlaamsche Arbeid". Hij is van 1899; een vroegrijp talent van wien geen 
productie onverschillig laat.
A. CORNETTE.
Victor de Meyere, De Vlaamsche Vertelschat. (De Sikkel).

Van het hier onlangs aangekondigde werk is thans het eerste deel 
verschenen (gedateerd 1925), een flink boek van 300 pagina's, geillustreerd 
;door Victor Stuyvaert, van Gent. Victor de Meyere is de geduldige ver-
zamelaar van die volksvertelsels, en deze folkloristische somme is verreweg 
,de volledigste die wij bezitten, de bloemlezingen van Pol de Mont en Alfons 
de Cock inbegrepen. De Meyere heeft in de allereerste plaats willen geven 
-nieuwere thema's en vertelsels die vollediger zijn dan de reeds geboekte 
-of die oorspronkelijke bijzonderheden bevatten. Voor elk thema vergelijkt 
hij de motieven met de reeds in Vlaanderen geboekte sprookjes; op die 
wijze geeft zijn werk een volledig overzicht van den Vlaamschen vertel-
schat. De wetenschappelijke degelijkheid wordt dus gewaarborgd door de 
vergelijkende methode die de Meyere scrupuleus toegepast heeft. Een 
eigenaardige nieuwigheid onderscheidt zijn werk van vroegere compen-
diums. Zeer terecht zegt hij dat „de originaliteit van een sprookje niet 
ligt in de uitspraak van de woorden (gewestelijke uitspraak werd dan ook 
.zorgvuldig vermeden), maar in de verwerking van de motieven, in de 
manier van vertellen." Wat doet nu de Meyere? Hij voegt in den tekst 
het woord dat de verteller, toen de woorden faalden, er door gebaar en 
mimiek trachtte in to leggen. Ziehier het voorbeeld dat hij aanhaalt. 
Als, de verteller woordelijk zegde: Duimken-mijn-zoon kroop uit zijn bed 
en ging naar het bed waar de zeven kinderen van den reus sliepen, en hij 
bij die woorden tot tweemaal toe mimeert en gebaart dat Duimken-
mijn-zoon heel stillekens uit zijn bed kroop en heel stillekens naar het 
bed trok waar de zeven kinderen van den reus sliepen, dan kan de zin 
hierboven in cursief geen bevrediging schenken en moet de lezing luiden 
Duimken-mijn-zoon kroop heel stillekens uit zijn bed en heel stillekens 
ging hij naar het bed waar de zeven kinderen van den reus sliepen. De Meyere 
heeft op die wijze zijn vertelsels uitmuntend in den toon gehouden van 
den verteller. Het is alsof de buitenmensch zelf aan 't woord is; de ver-
-zamelaar heeft niet alleen blijken gegeven van grondige folklore-kennis 
maar ook van menschenkennis in het afluisteren en het getrouw weer-
geven van al de eigenaardige zetten en wendingen die het yolk bezigt. 
De taal is kloek en frisch. Al wat naar literatuur zweemt heeft de 
-compilator zorgvuldig vermeden. Veel oude kennissen, uit de verste 
ianden, uit de oudste tijden, zal men in deze vertelsels herkennen: van 
de helden uit Duizend en een Nacht tot den ongelooflijken Miinchhausen. De 
modes veranderen, maar de verbeelding van het yolk heeft haar genoegens 
met eenige thema's waar zij in 't oneindige op fantazeert. Moge de 
wensch van Victor de Meyere zich verwezenlijken. Zijn sproken zijn bedoeld 
als materiaal voor Vlaamsche vertellers, want „sprookjes moeten verteld 
worden en niet gelezen." Zijn boek verdient dus to worden verspreid 
vooral in de stad, waar de vertelkunst het meeste kans heeft uit to 
sterven. En het is niet alleen een boek voor kinderen en vertellers. Al 
wie vertelsels en sprookjes gehoord heeft in zijn jeugd, zal zijn kinderjaren
BIBLIOGRAPRIE.,	289
zien herleven. Voor de literatoren is het een bad van frischheid en een 
les in eenvoud zonder literaire mooiigheden. Elkeen kan er een beetje 
gezond verstand mee opdoen, en zoo heeft ieder zijn profijt van de dapper-
heid en de slimheid van dien volksheld die bij ons altijd Jan heet, Jan 
Pikkedang, Jan Malbroek of Jan Snoef.
Wij moeten Victor de Meyere heel dankbaar zijn voor dit eerste deel 
van zijn benedictijnenwerk.
A. CORNETTE.
De Geest in Limburg, door M. K. Met een inleiding van de Limburg-
sche Liga. Prijs 10 cent. Uitgave van ,Het Zuiden", Sittard. (1926)
Een herdruk van artikelen in September 1925 in De Maasbode ver-
schenen, van de hand van den (zich slechts met initialen aanduidenden) 
Limburgschen redacteur van dat blad. De Limburgsche Liga geeft ze 
nu in brochurevorm uit, als geschikt om to doen ontdekken dat er in 
het ,donkere Zuiden" geen onverdraagzame en eng-provinciale geest 
heerscht.
Limburg is een Nederlandsch gewest, begint de schrijver, en zelfs de 
dwingelandij der Staatschen vdor de revolutie en de politiek van het 
protestansch-liberale Holland der 19de eeuw hebben daaraan niets kunnen 
veranderen. De Limburgers hebben echter met die andere excentrische 
Nederlanders: de Friezen, gemeen, dat zij niet voor Hollanders wenschen 
door to gaan.
De Franskiljons sterven uit; Limburgsche auteurs ,d'expression 
francaise" komen niet meer voor. Het kinderarme Wallonie is ten aanzien 
van Nederlandsch Limburg niet meer expansief; zijn laatste krachten 
van dien aard beproeft het op de Belgische Kempen. De Maastrichtsche 
grootindustrie bevindt zich nog voor een deel in Waalsche handen, evenals 
het particuliere mijnbedrijf om Heerlen, maar tot Waalsche kolonie-
vorming leidt deze omstandigheid niet. Integendeel stroomen, met 
Vlamingen, ook Limburgers het eenmaal geheel Waalsche Luik binnen 
en doen daar een begin van tweetaligheid ontstaan. In 1918-'20 concen-
treerden de Waalsche propagandisten in Nederlandsch-Limburg hun 
pogingen op een kleinen kring van welgestelden, zonder invloed op het 
yolk. Intellectueel begint dit op de wat achterlijk geworden groote 
provinciestad Luik neer to zien.
Van een algemeene intellectueele orienteering naar Duitschland kan 
niet worden gesproken, al hebben in taal en zeden de Limburgers met 
hunne buren de Rijnlanders veel gemeen.
,,Hollandsche" kolonievorming in Limburg neemt toe. ,We dulden 
geen pogingen om geloof en volkszeden hier aan to tasten."
De vraag is, waardoor men die acht aangetast. „Hollandsche katholie-
ken", zegt de schrijver, ,assimileeren zich wel". Moeten er in Limburg 
een zeker aantal „Hollanders" in ambten worden gesteld, mogen het 
katholieken wezen ! ,Dat men ze in het overwegend protestantsche deel 
des lands weert, kunnen we wel begrijpen."
Wat zeggen hiertoe de katholieken van benoorden den Moerdijk? Ik 
vrees dat zij het veel minder goed zullen begrijpen, en meen dat zij het 
ook niet behoeven to doen. Zij behoeven er geen vrede mede to hebben, 
dat zij, bij gelijke bekwaamheid, zouden worden achtergesteld om hun
1926 IV	19
29U	BIBLIOGRAPHIE.
geloof, en zij hebben daar ook geen vrede mee. Protestanten in het Zuiden 
behooren gelijke behandeling to ondervinden als katholieken in het 
Noorden.
Een „Limburgsche Liga" zou recht van protest krijgen, wanneer zij 
bewijzen waarnam van een regeeringsopzet tot protestantiseering van 
het Zuiden. Hoe is daaraan to gelooven? Op onze regeeringen sedert 1918 
heeft geen onzer staatspartijen zoodanigen invloed gehad, als de roomsch-
katholieke. Neemt de invloed van protestanten in het Zuiden toe (het 
is M. K. die het verzekert), dan moet dit zijn uit kracht van factoren 
tegenover welke elke regeering machteloos staat.
In het Noorden verneemt men van geloovig-protestantsche zijde even 
luide klachten omtrent toenemenden invloed van katholieken. Is een en 
ander niet een gevolg van een onafwendbaar proces van onderlinge 
doordringing? Waarom zou een protestantsch mijningenieur to Heerlen 
een vreemder verschijning moeten blijven dan een katholiek minister 
van Waterstaat of van Oorlog in den Haag?
De „Hollanders" in Limburg zullen, als zij beschaafd en verstandig 
zijn, zich niet als heeren en meesters gedragen; zij zullen geen wanbegrip 
of minachting toonen tegenover den eigen aard van het gewest; zij zullen 
er het vele goede en beminnelijke in weten op to merken. Doen zij dit 
niet, dan zullen zij er geen aangenaam leven verdienen en het ook niet 
hebben. „Met een verveeld air staan ze achter hun loketten en kankeren 
hoorbaar voor ieder over taal en zeden." Het verveelde air en het domme 
smalen komen waarlijk ook buiten Limburg voor; ik denk zoo dat er 
wel eens Friesche meisjes zijn die een met zichzelf ingenomen Hollandsch 
postmannetje of stationsklerk to Grouw of to Dokkum beter manieren 
leeren. „Intermarriage" is tegen het geschetste euvel een goed recept; 
in Limburg (tenzij het loketmannetje katholiek mocht zijn) zal het van 
zeer beperkte toepassing moeten blijven.
Zou het niet het beste wezen, dat de Limburgsche samenleving zich 
dermate differentieert, dat gedurig meer functien van het openbare leven 
door landskinderen kunnen worden vervuld? Daar zal het vanzelf wel 
been gaan, en de niet altijd welbegrepen klachten als die van M. K. 
zullen dan verstommen. „De Liga wil werken voor de cultureele en 
economische ontwikkeling van Limburg, naar zijn traditie en binnen 
het Nederlandsch Staatsverband, en wel op de eerste plaats ten belange 
der eigen landskinderen." In deze formule doet ons het gebruik van het 
voorzetsel op een oogenblik huiveren, maar niet de verdere inhoud. 
Mocht de Liga haar kracht zoeken niet in onvruchtbare jeremiades doch 
in het constructieve gedeelte van dit haar program, ik geloof dat in de 
tweede plaats heel Nederland er wel bij zal varen.
C.
R. Murris, La Hollande et les Hollanders au XVIIe et au XVIIIe 
siecles vus par des Francais. Paris, Honore Champion, 1925.

Dit is een genoeglijk boek, familie van Gustave Cohen's Ecrivains 
jranfais en Hollande en van Kramer's Comediens francais en Hollande. 
Er zijn heel wat Fransche reisaanteekeningen over Holland in druk of 
manuscript voorhanden, en daaronder is natuurlijk veel oppervlakkigs. 
De betere stof die niet ontbreekt heeft schr. in een overzicht gevat.
BIBLIOGRAPHIE.	291
Het landschap: De Luc, die in den maneschijn van den Haag naar 
Dordrecht heeft gereden, geeft zijn indruk al heel gevoelig weer: , je 
n'ai rien contemple de si anime, de cette vie, veux-je dire, qu'on peut donner 
aux tableaux, que les demeures variees des habitans des bords des canaux, 
et les canaux eux-memes. Tout y' sentoit l'industrie et le travail, et tout 
y etait coi, excepte les cygnes, qui au bruit de ma voiture sortoient grave-
ment leur long cou de dessous leurs ailes et sillonnoient legerement 
l'eau; et quelques barques, qui s'annoncoient de loin de terns en tems, 
par le jaillissement de 1'eau que frappoient leurs piquets...."
De bewoners: ,Notts voyons moins d'honnetes gens que d'habiles, 
plus de bon lens dans les affaires, que de delicatesse dans les entretiens" 
(Saint-Evremond)	Les Hollandais ont la simplicite d'appeler bavards 
et meneurs ceux a qui noun donnons le titre d'hommes de bon ton et 
de gens d'esprit" (Thouin). -- „En ce pals-ci, on ne fait pas de con-
naissances qui puissent titre fort agreables, si on n'est Hollandais d'origine" 
(Pierre Bayle). -- „Des tourbes, s'allumant difficilement, mais faisant 
ensuite un feu durable" (Sorbiere). ---- „Jamais gens n'ont recu les disgraces 
avec si peu d'emotion" (Le Pays).
Treffend is de volgende passage bij Saint-Evremond, die de heer 
Murris ook ten deele opneemt, maar die wel verdient, in haar geheel to 
worden uitgeschreven
„I1 me souvient d'avoir dit souvent en Hollande, et au Pensionnaire 
[de Witt] meme, qu'on se mecomptoit sur le naturel des Hollandois. 
On sa persuade que les Hollandois aiment la liberte, et ils haiissent seule-
ment l'oppression. I1 y a chez eux peu de fierte dans les times.... [wij 
zijn in den tijd van Willem III]. Its apprehenderoient un prince avare, 
capable de prendre leur bien; un prince violent qui pourroit leur faire 
des outrages: mais ils s'accommodent de la qualite de prince avec plaisir. 
S'ils aiment la Republique, c'est pour l'interet de leur trafic, plus que 
par une satisfaction qu'ils ayent d'etre libres. Les magistrats aiment 
leur independance, pour gouverner des pens qui dependent d'eux: le peuple 
reconnolt plus aisement 1'autorite du Prince que celle des magistrats. 
Lorsqu'un Prince d'Orange a voulu surprendre Amsterdam, tout s'est 
declare pour les Bourguemestres: mais c'a ete plutot par la haine de la 
violence, que par l'amour de la liberte. Quand un autre s'oppose a la 
paix apres une longue guerre [Willem III in 1679], la paix se fait malgre 
lui : mais elle se fait par le sentiment de la misere presente; et la consi-
deration naturelle qu'on a pour lei n'est que suspendue, non pas ruinee. 
Ces coups extraordinaires etant passes, on revient au Prince d'Orange. 
Les Republiquains ont le deplaisir de voir reprendre au peuple ses pre-
mieres affections, et ils apprehendent la domination, sans oser paroitre 
jaloux de la liberte. Dans les tems que le Prince d'Orange n'avoit ni 
charge, ni gouvernement; daps le tems qu'il n'avoit de credit que par 
son nom [Saint-Evremond was in Holland in 1661 en 1665--1670], le 
Pensionnaire et M. de Noortwick etoient les seuls qui osassent prononcer 
hardiment le mot de Republique a la Haye. La maison d'Orange avoit 
assez d'autres ennemis, mais ces ennemis parloient toujours des Etats 
avec des expressions generales qui n'expliquoient point la constitution 
du gouvernement [zij noemden hun land den Staat]. La Hollande, dit 
Grotius, est une Republique faite par hazard, qui se maintient par la 
crainte qu'on a des Espagnols: Respublica casu facta, quam metes His-
panorum continet. L'apprehension que donnent les Francois aujourd'hui,
1926 IV	19*
292	BIBLIOGRAPHIE.
fait le meme effet; et la necessite d'une bonne intelligence unit le 
Prince aux Etats, les Etats au Prince. Mais a j uger des choses par 
elles-memes, la Hollande West ni libre ni assujettie. C'est un gouver-
nement compose de pieces fort mal liees, oiu le pouvoir du Prince et 
la liberte des Citoyens ont egalement besoin de machines pour se conserver."
De vrouwen? ,L'amour trouve sans doute sa place en Hollande, mais 
son ardeur subjugue a peine le froid et la vertu des belles" (Mme du 
Bocage). -- ,Elles sont assez sociables pour nous faire un amusement, 
trop peu animees pour troubler notre repos" (Saint-Evremond). -- ,Le 
pretentieux, la ruelle, les galanteries sont des terres inconnues pour 
elles" (Payen). - Charles Bordes rijmt:

Un balcon sur 1'onde est porte 
La, seant avec gravite, 
Fume un bon pere de famille. 
Pres de lui sa femme et sa fille 
En silence boivent le the.

Twee oudjes in de Rijp ontvangen De la Barre de Beaumarchais 
,,,,ll y a cinquante ans et au dela que nous sommes maries." .. Le vieillard 
s'adressa ensuite d'un air caressant a sa menagere, qui, le regardant 
aver une tendre attention, ne detournoit les yeux de dessus lui que pour 
lire dans nos regards notre approbation." - Lof der zeemansvrouwen 
,,parmi ces femmes, qui jeunes sont en bon poinct, et qui faulte Wont 
de rien, sinon de la presence de leur mari, s'il nait quelques enfans de 
neige, c'est 1'exception a la regle et a l'allure generale" (Grosley).
De kinderen? „Oh ces enfans gras et joufflus; ces blocs petris de neige 
et de rose" (Grosley). -- ,Ne battez pas mon fils", is de waarschuwing 
waarmede vaders hun spruit aan den schoolmeester overgeven (De 
la Barre de Beaumarchais). De meisjes hebben to veel praats in het 
gezin : men betitelt ze als zusters harer moeder, meent dezelfde, die zich 
blijkbaar in de verklaring van het door hem gehoorde zus geheel vergist.
De schrijver der Lettres curieuses verbaast zich dat in Holland een 
meester zijn knecht niet durft slaan. En zoo staan er talrijke oordeel-
vellingen in dit boek, die voor de kennis der Franschen van de 17de 
en l 8de eeuw zeker van geen minder waarde zij n, dan voor die der 
Hollanders.	C.
Gabriel Angoulvant, Les Indes Neerlandaises, leur role dans 1'eco-
nomie internationale. Paris, Le Monde Nouveau, 1926 (2 tomes).

Geen eigenlijk leesboek maar een geillustreerd reclamewerk, op initiatief 
van Le Monde Nouveau ineengezet (na een bezoek aan Java en aan Deli) 
door den heer Angoulvant, depute de l'Inde francaise, die de mede-
werking heeft genoten van den heer C. Lekkerkerker van het Koloniaal 
Instituut to Amsterdam. Het is goed gedocumenteerd en in zijn toon 
zeer hoffelijk jegens Nederland. Opmerkelijks voor den Nederlandschen 
lezer bevat het eigenlijk alleen daar, waar de compilator zijn werk een 
oogenblik onderbreekt om beoordeelaar to worden. Meestal geeft daar 
dan eene vergelijking met Indochina aanleiding toe. Bijvoorbeeld:
BIBLIOGRAPHIE.	293
,,On constate que I'ensemble des eleves des etablissements scolaires 
de l'Indochine n'atteint pas le chiffre de 200.000, pour une population 
de 20 millions d'habitants, contre plus d'un million et demi d'eleves 
des etablissements scolaires des Indes Neerlandaises pour une population 
de 50 millions d'habitants : la proportion de la population scolaire a 
la population totale est de 3 % aux Indes Neerlandaises contre 1 
seulement en Indochine.... M. Joseph Chailley, ecrivant vers la fin 
du siecle dernier, notait qu'a cette epoque 60.000 enfants au plus fre-
quentaient les ecoles primaires dans un pays [Java] qui comptait alors 
25 millions d'habitants; le progres considerable qu'on constate aujourd'hui 
est dons tout recent."
Naar aanleiding van de bevolkingsstatistiek der Europeanen in Ned.-
Indie (169.708 in 1920):
,,Cette proportion est sesiblement plus forte que celle que 1'on constate 
en Indochine (16.256 Francais sur 20 millions d'habitants en 1921) et 
dans l'Inde britannique, ou sur une population totale de 320 millions 
d'habitants (recensement de 1921), les chretiens europeens sont au 
nombre de 175.737 et les Anglo-Indiens de 113.041, soit ensemble 288.778. 
11 est a noter en outre qu'a la fin du siecle dernier on ne comptait dans 
I'Insulinde que 60.000 Europeens, et 81.000 en 1905: leur accroissement 
recent a donc ete remarquable."
Het in Ned.-Indie belegde kapitaal begroot schrijver op 28 milliard 
franken (hij schrijft op een oogenblik dat er ruim 8 franken op den gulden 
gaan). In alle tropische kolonien van Frankrijk bij elkaar zijn belegd 
2.460.000 franken, of minder dan 1/10 van het totaal, voor Ned.-Indie 
verkregen. (Met Algerie, Tunesie en Marokko er bij wordt het totaal 
voor de Fransche kolonien ruim 71/4 milliard franken). ,Une pareille 
inferiorite ne peut s'expliquer par la bien plus grande anciennete de la 
colonisation hollandaise par rapport a la colonisation francaise, puisque 
c'est depuis le debut du XXe siecle que c'est produit I'afflux considerable 
des capitaux hollandais et strangers aux Indes Neerlandaises."
Vergelijkingen die geschikt zijn ons er van to doordringen welk belang 
Ned.-Indie voor de wereld heeft en hoe snelle economische vorderingen 
het maakt. De politieke vorderingen zijn, ook naar het oordeel van dezen 
buitenlander, minder snel geweest. Heeft Indochina nog geen centraal 
vertegenwoordigend lichaam, het heeft al geruimen tijd in den Kolonialen 
Raad van Cochinchina, in de ,Chambres consultatives indigenes" van 
Annam en Tonkin en in de ,Assembl6e Consultative" van Kambodja 
vertegenwoordigende organen in de groote onderdeelen, die in Ned.-Indie 
nog in de maak zijn de organen der provincie West-Java waren, toen 
dit geschreven werd, nog niet geinaugureerd). „La creation du Volksraad 
devait etre I'aboutissement d'un long effort; elle est intervenue quand 
on etait encore a mi-route."
Hoofdstukjes over Suriname en Curacao, een bibliographie, personalia 
en bijzondere reclames voor banken, verkeersondernemingen, cultuur-
maatschappijen en exportzaken besluiten het werk, dat goed geslaagd 
is in zijn soort, maar in ideeeninhoud bij de oudere boeken van Chailley 
en Cabaton ver achterstaat.
C.
294	BIBLIOGRAPHIE.
The Europa Year Book. An annual survey of European Politics, 
Art, and Literature, a European Who's Who and Directory, and a 
statistical review of Europe, edited by Michael Farbman, Ramsay 
Muir, Hugh F. Spender. -London, Europa Publishing Company, 1926.

Eene uitgave, tegelijk beperkter en uitvoeriger dan het bekende Annual 
Register. Houdt dit zich met de heele wereld bezig, het nieuwe jaarboek 
alleen met Europa, maar het bevat behalve de overzichten naar landen 
er ook een naar onderwerpen, in monografieen van bekende schrijvers, 
niet alleen Engelschen, afkomstig (zoo schrijven in dezen eersten jaargang 
o.a. Wells, Toynbee, Nansen, Benesj, Hellmut von Gerlach, Francesco 
Nitti, onze landgenooten Kromhout en Geyl). Op deze „European Survey" 
volgt een adresboek en daarop een afdeeling „European History in the 
Making", naar landen (statistieken, overzicht hunner constitution, 
gebeurtenissen). Het ineenzetten van zulk een werk onderstelt gecoordi-
neerden arbeid van velen, en de eerste maal is nog niet alles wel geco5rdi-
neerd. In het bijzonder ons eigen land is er slecht afgekomen. Stellig 
niet met opzet verwaarloosd : in de,,European Survey" komen wij met 
twee hoofdstukken voor (het Vlaamsche vraagstuk, door Geyl; en Bouw-
kunst in Holland, door Kromhout), en in adresboek en „History in the 
Making" vullen wij een betamelijke plaats. Maar de data betreffende 
Nederland en Nederlanders zijn niet gecorrigeerd door iemand die Neder-
landsch verstond, of buitengewoon keurig was op het nazien van getallen 
(deze laatste opmerking geldt niet het hoofdstuk voor Nederland alleen). 
Zoo vernemen wij dat ons land 13.205.000 inwoners heeft; wij bezitten 
(buiten de schepen van 100 ton en minder) 2.556 ton scheepsruimte, 
Belgie daarentegen 556.091 of meer dan tweehonderd maal zooveel 
(de oplossing is natuurlijk: in het eene geval 13 drukfout voor 7, in het 
andere : bij ons duizendtallen opgegeven, bij Belgie eenheden). De heeren 
redacteurs mogen wel eens bedenken of een boek als dit gezag kan krijgen, 
dat zulke fouten niet to vermijden weet. In het adresboek voor Nederland 
Is vergeten to bestemder plaatse het hoofd „Chief Industrial Organi-
sations" in to lasschen, zoodat wij nu den Zuivelbond en dergelijke onder 
de Chambers of Commerce zien staan. De Levensverzekering-Maatschappij 
Utrecht wordt gezegd tot directeuren to hebben de heeren Mgenegeren, 
Kerloop en Nenzerme !
Dit is jammer, omdat het plan van het boek uitstekend is en de geest 
der eerste hoof daf deeling ruim en waarlij k Europeesch. Maar de kwestie 
van correctie en verificatie moet nog nader bekeken worden. Mogen zij 
In 1927 voldoende zijn!
C.
KOMEN EN GAAN.
Emma trok zich de kinderen aan. Zij hadden gedurende 
onze afwezigheid gevochten en daarna met voorbeeldige 
eensgezindheid baldadigheden gepleegd op de nabloeiende 
dahliastruiken, die nu verstreuveld en- arm van bloemen 
stonden.
Claudia knorde op het dienstmeisje en was blijkbaar mis-
tevreden. Ofschoon niet noodzakelijk onze wandeling er de 
oorzaak toe moest zijn, was ik to vol van goede intenties 
om niet to trachten haar genoegen to doen. Ik deelde haar de 
redenen mede, waarom tante Emma haar man had verlaten 
en gaf haar mijn inzicht to kennen onmiddellijk Berrewats 
van alles op de hoogte to brengen, om to beproeven haar 
oude religieuze kern van zijn korst to ontdoen. Claudia bleef 
een tijdlang peinzend.
,,Het is goed natuurlijk," gaf zij eindelijk toe. ,Maar ik 
voorzie dat zij niet zoo gauw zichzelf zal overwinnen."
,,Wat doet het er toe?" wedervoer ik met vertrouwen. „De 
tijd telt hier niet, alleen de uitkomst. Ik verwacht in deze 
veel van Berrewats. We kunnen hem best wat meer in huis 
halen. Vindt gij niet?"
,,Mij goed," zeide zij en het verwonderde mij dat er geen 
beetje tegenzin in doorklonk om het verstoorde gebruik. 
,,Hoe eer Emma tot haar man kan weerkeeren, hoe beter 
voor haar," voegde zij er nog aan toe.
Deze beschouwing schokte mij, want in mijn gedachte was
1926 III	20
296	KOMEN EN GAAN.
een bekeering niet onmiddellijk of zelfs niet verbonden aan 
een terugkeer. Het uitzicht op een huwelijksreparatie scheen 
mij integendeel de vertroostende beloften van het geloof 
hun glans to ontnemen en derhalve een overgave moeilijker, 
zoo niet onmogelijk to maken. Doch ik was to wel gezind 
om mij aan Claudia's opvatting to ergeren en het was met 
een glimlach en zonder boosheid dat ik haar de vraag stelde
,,Is het uw eerste bezorgdheid, haar weer aan haar echt-
genoot over to leveren?"
,,Neen, mijn laatste. De eerste is dat zij zich bekeeren zou. 
Doch 't eene vloeit uit het andere voort."
Er lag een weigerig , Dat valt to bezien !" op mijn tong, 
doch ik zag er van of tegen Claudia's onplooibare opvat-
tingen in to gaan en luchtig besloot ik
,, Kom, kom. Laten wij het voornaamste voor oogen nemen 
en doen wat wij kunnen om Emma weer hoop to geven." 
„coed," beaamde zij kort.
Emma was binnengekomen. Niets in het aangezicht van 
Claudia verried dat wij over haar hadden gesproken. Ik zag 
er een goed teeken in, want ik achtte het ongewenscht, dat 
wij opvallend zouden laten zien hoezeer wij met haar waren 
begaan. Bovendien had ik het gevoel wel wat veel to hebben 
losgelaten van wat Emma wellicht zelf niet aan Claudia 
zou hebben toevertrouwd. Hoe gaarne ik de eenige vertrou-
weling van tante Emma zou zijn gebleven, mijn besluit 
stond vast ook Berrewats in to wijden in haar intieme ge-
dachten en ervaring. Ik besloot het zelfs gauw to doen en 
wachtte de gelegenheid van een toevallige ontmoeting niet af.
Het gebeurt mij meer terloops bij hem goedendag to zeggen. 
Thans echter moest in mijn houding wel lets het speciale 
bezoek verraden, want mijn vriend verliet zijn schrijftafel 
en zette zich aanstonds to luisteren in den rook van zijn pijp, 
met de bijzondere aandacht die van voorbereiding of inleiding 
ontslaat. Ik zette hem den zin uiteen van tante Emma's 
verblijf bij ons, ik sprak van haar moreelen nood, ik eindigde 
met zijn steun als vriend en geestelijke to vragen om weer 
geloof in haar op to wekken.
Hij onderbrak mij geen oogenblik, zat aldoor rookwolken 
to trekken. Ik zweeg en hoorde een tijdlang het suizen van
KOMEN EN GAAN.	297
zijn pijp. Dat hij met geen woord zijn indruk to kennen gaf, 
maakte mij eenigszins ongeduldig. Bovendien gaf het rooken 
aan zijn gelaat een onroerbaarheid, die moeilijk van onver-
schilligheid was to onderscheiden, waardoor ik ten slotte 
ontstemd geraakte.
,,Mijnheer de geestelijke...." vorschte ik ironisch, ,mag 
ik soms vernemen wat gij denkt?"
Hij antwoordde niet met een schertsende formule, zooals 
wij het vaak in plezierige toernooien doen, doch alsof hij 
luidop zijn peinzen voortzette overlegde hij
,,Het komt er op aan zich niet op to winden. Gij zijt na-
tuurlijk geneigd om voortvarend to werk to gaan. De groote 
ernst, de plotselinge ijver en sympathie, die ik uit uw relaas 
verneem, dat tintje vurigheid in den toon, zijn teekenen dat 
gij bereid zijt naar groote middelen to grijpen."
Zijn bedaarheid, zijn terughouding kwamen mij weer voor 
als een ongelegen oefening in zelfbedwang.
,,Wend de middelen aan, die gij verkiest, maar tast door," 
lachte ik terug met een ironie, waaruit ik tot mijn verwonde-
ring iets als vijandigheid moest weren.
Werd hij dit gewaar? Hij lei vertrouwelijk de hand op mijn 
arm en maakte zich innemend
,, Karel, uw tante is acht dagen hier. Vanmorgen hebt 
gij voor het eerst met haar gesproken. Nu staat gij hier en 
wordt ongeduldig wanneer ik naar uw zin niet vlug genoeg 
bescheid geef. En nochtans, wij mogen bij zoo'n delicate 
kwestie geen sentimenten mengen. Gij hebt natuurlijk gelijk: 
slechts bij den Heer is uitkomst voor haar. Voor iedereen en 
alien trouwens. Maar dat is de vraag niet. Wat wij voor haar 
en iedereen veriangen, verlangt zij het ? Laat uw diagnose, 
versterving uit walg, inzinking der levende krachten door 
beweegloosheid, nauwkeurig zijn, op welke reserven zult 
gij werken? Wat is goed in haar en wat niet? Wat in haar 
versterving is het begin der wijsheid en wat is leedwezen 
dat niet beter vraagt dan bij de eerste gelegenheid een 
revanche to nemen? lemand die zich van de menschen en de 
wereld afkeert en zich in de eenzaamheid terugtrekt is dik-
wijis overspannen van een hoogmoed, die alie onderwerping 
aan God onmogelijk maakt. Wees overtuigd dat het met de
298	KOMEN EN GAAN.
eenzaamheid en de versterving is gesteld als met de ver-
werpelijkste ondeugden: zij zijn uitbarstingen van opstand, 
zij zijn moedwillige bezoedelingen van den geest, indien de 
deemoed ze niet heiligt en de nooddruft ze niet vervormt tot 
nederig aanvaarde beproevingen. Wat is het bij haar? Zij 
gedraagt zich sterk tegenover uw vrouw en gekneusd tegen-
over u. Ik begrijp deze variaties in een gemoed. Wij zijn 
levend, wij wankelen, wij veranderen voortdurend. Onze 
gevoelens en intenties zijn verschrikkelijk mobiel. En de wispel-
turigheid is altijd min of meer onze gemeene menschelijkheid. 
Maar wat wil zij het meest? Haar toevlucht zoeken bij 
Claudia, bij wie zij sterk moet zijn, of zich vermeien bij u, 
bij wie zij zonder veerkracht durft wezen? Geef toe dat dit 
vooralsnog allemaal het onbekende is voor u, voor mij en 
ook voor haar. Ha, denk niet dat men de goddelijke liefde 
in een hart aansteekt met goede aandrift alleen. Men moet 
ook werkelijkheidszin gebruiken.
Het is mij steeds moeilijk gevallen bij onze gesprekken de 
sereniteit to bewaren die de rede haar gang laat gaan zonder 
dat ziel en hart een zijn met de gedachte. Wat mijn verstand 
als waar erkent wordt door een vurigheid nagejaagd, die 
mij scherp en hartstochtelijk maakt. Ik voelde mij alsof 
mijn vriend mijn ijver wilde intoomen en noodeloos op den 
breidel trok.
„Ik heb geen bezwaren tegen uw werkelijkheidszin," viel 
ik hem driftig in de rede. ,Maar indien ik u niet beter kende 
zou ik zeggen : wat een koelheid in dat realisme, wat een 
terugdringen van de caritate voor al to verstandige gissingen 
en bedenkingen. Van iederen priester zou een dergelijke 
terughouding mij onbegrijpelijk voorkomen. Van u verbluft 
ze mij eenvoudig. Welhoe? Ik roep u bij een ontzenuwde 
ziel. Gij zijt gelijk een dokter aan een ziekbed. Gij zult de 
kwaal in de oogen zien? Maar neen. Eerst hoeft een studie 
aangevangen en de toewijding der omstanders gebonden. 
Er zal alleszins tijd genoeg zijn. Uw overleg wordt angst-
valligheid. Uw gedegenheid gebrek aan elan. Wat doet gij 
met de goede ingeving en de intuitie van den doortastenden 
geneesheer? En met de gratie, dit summum van optimisme 
voor den Christen?"
KOMEN EN GAAN.	299
Al den tijd dat ik had gesproken, had hij dikke rookwolken 
rond zijn hoofd geblazen en toen ik zweeg barstte hij in een 
onbedaarlij k en toch bescheiden lachen los, waarna hij, nog 
in vreugde, den rook boven zich tlitjoeg.
,.,Ziedaar tenminste een punt waarover wij 't onmiddellij k 
eens kunnen zijn," besloot hij met een blijdschap in de stem, 
die van zijn goede kalmte was gedrenkt. ,Gratie, gave Gods! 
Wie op den Heer vertrouwt, vertrouwt goed. Alle optimisme 
is gewettigd voor wie steunt op Hem, gelijk alle voorzichtig-
heid de wijsheid zelve is voor wie vasten grond in 's menschen 
hart zoekt. Daarover bestaat geen twijfel: gij en Claudia 
zult bidden om gratie voor uw tante. Ik zal mijn gebed bij 
het uwe voegen."
,,Karel, mijn vriend, wij hebben ginder den Heer als een 
bestendige ster en een richtsnoer. Maar hier zijn wij van geen 
enkele inspanning ontslagen, die de ziel Tangs natuurlij ke 
wegen in haar bovennatuurlijk rijk voeren kan. Hoe to ver-
helpen in den nood van uw tante als wij menschelijkerwijze 
niet gansch haar karakter hebben verkend? Uw dokters-
tafereel? Ik aanvaard het, maar met eenige gewijzigde scha-
keeringen. Ik kalmeer inderdaad de al to voortvarende 
helpers. Als de intuitie ons inspireeren mag, laat het zijn 
nadat wij scherp hebben toegekeken en geconsulteerd met 
ons zelf. Slechts traag en matig en wel overwogen onder-
nemen, om niet snel alles to verkerven. De angstvalligheid 
door overleg geweerd. Het elan, of liever nog de vaste doel-
bewustheid, niet bij den eersten tegenslag of de eerste mis-
rekening geknakt. Neen Karel, schrijf niet alle generositeit 
toe aan de drijfkracht van uw gevoel."
Naarmate hij sprak werd hij ernstiger. Zijn toon ver-
strengde en werd harder van een wilskracht, die slechts 
getemperd werd door licht spijt, omdat hij wel vermoedde 
dat ik hem in den grond een zekere droogheid des harten 
toeschreef. Toen hij zweeg, blies hij werktuigelijk gulpen rook 
naar beneden.
Geprikkeld, had ik kunnen opwerpen dat de geest niet 
altijd moet in strijd zijn met wat uit aandrang des harten 
wordt vervuld en dat ook het verstand vaak in gebreke blijft 
en zich misgrijpt, maar Emma's geval kwam mij to dicht
300	KOMEN EN GAAN.
voor oogen om veel smaak to vinden in theoretische ontwik-
kelingen. Ik zweeg derhalve.
Ik gaf er mij nu goed rekenschap van dat mijn vriend met 
zijn bezadigd overleg wringend op mijn overhaasting had 
geremd. Ben ik soms hard voor anderen, ik kan ook mijn 
ongelijk bekennen : ja, ik ben vaak to voortvarend.
Het beet in den volksmond dat de Duivelsschuur in een 
nacht werd voltooid. Dat is iets naar mijn hart. Een bouw-
meester to lande moet soms vrij belangrijke werken uit-
voeren met geringe werkkrachten en zonder mechanische 
hulpmiddelen. Ik weet genoeg hoeveel tijd er van noode is 
om ze to voltooien en, trots mezelf, schiet steeds in mij een 
drift om het planten van den Mei to bespoedigen.. Mijn 
vriend Paul leerde mij echter vaak met mate gaan door 
zijn voorbeeld van geduldige. Thans weer eindigde ik met 
aan mijn goede inzichten een meer beheerschten rhythmus 
to geven. En alsof ik zelf elke overdrijving tot zuiverder mate 
had teruggebracht, zeide ik rechtstaand, mij plotselings her-
innerend wat ik reeds tot Claudia had gezegd:
,,Het is waar dat de tijd niet zoo dringt."
Zijn glimlach straalde over zijn gul gelaat
„Uitstekend. De tijd moet liefst niet dringen. En niet 
aileen dat. Wij zelf moeten niet terstond opdringerig willen 
zijn. Te snelle genezingen brengen dikwijls een snel hervallen 
mede."
Ik zag in, dat ik sinds Emma bij ons was gekomen niet 
aileen mijn gewoonte van levendigen, in alle gebeurtenissen 
gemengden dorpeling, had gewijzigd, maar zelfs mijn werk 
tot het allernoodigst had teruggebracht, om steeds bij de 
vrouwen to zijn. Overtuigd dat mijn beslissing door mijn 
vriend zou goed gevonden warden, zeide ik hem met zekerheid:
,,Tot hiertoe heb ik mij vrij veel met Emma bezig gehouden. 
Ik meen echter mijn werk to hervatten en zooveel mogelijk 
mijn gewonen gang to gaan."
j a, maar overdrijf niet," nuanceerde hij vriendelijk. 
,,Tusschen voortvarende inmenging en gewilde afzijdigheid 
liggen vele graden van bescheiden hulpvaardigheid. Wij ver-
trouwen, niet waar? Elke dag zal raad brengen, zacht en 
zeker."
KOMEN EN GAAN.	301
Ik verliet hem met een tevredenheid, die des to inniger 
was, naar zij meer was ingetoomd. Gingen wij alien, aaneen-
gesioten en bezadigd, geen zekeren weg betreden ? Voor mij n 
deel had ik reeds een onzuivere belangstelling in Emma 
terzijde gezet. Thans voelde ik ook mijn beviieging van 
goedheid en spoedig to werk gestelden ijver voor haar be-
zinken. Zoo kon ik belangeloos en geduldig de komende 
dagen tegemoet zien.
Het waren er van onverdeelde kameraadschappelijkheid, 
meer zelfs, van ware vriendschap. Ik zal ze steeds gedenken 
met het geluk der eenvoudige blijheid. Zij komt mij, deze 
vriendschap, nu ik haar van op afstand bezie, beminnelijker 
voor dan de liefde.
Geen dronkenschap noch zinnelijke roes roepen den wellust 
wakker die tot het einde toe wil worden voldaan. Men maakt 
zich niet klein in amoureuze onderwerping. Men zoekt niet, 
door platonischen eerbied misleid, een voorkomendheid ten 
toon to spreiden, die moeilijk samengaat met al de bevlie-
gingen van het verlangen. Men lacht en vertelt zonder bere-
kening of ongeduld, men is inschikkelijk zonder een loon to 
verwachten, men is gul zonder zich geweld aan to doen. In 
een woord, al de levende krachten der vriendschap zijn 
werkzaam en toch verkeert men niet in de spanning, die 
wanneer de verliefdheid gist, achtereenvolgens overmoed, 
misnoegen en teleurstelling in lust en lafheid laat overslaan. 
Men is natuurlijk en zoo gelijk als men in gemoedstoestand 
maar wezen kan. En vooral is men goed geinspireerd.
Ha, ongelukkige kunstenaars die kwaad spreken van de 
inspiratie! Alsof men ook niet het best leefde, wanneer men 
zich verlaat op de goede ingeving, welke uit het buitenbewuste 
borrelt en over alle daden een verhelderend en verfrisschend 
water doet vloeien. Ik beminde de kinderen en hun spelen. 
Ik plooide voor hen papieren hoeden. Ik smokkelde ze in de 
fruitkamer binnen, waar de schaduwen zoo'n gemengde 
lucht van mirabel en kweepeer ademen. De kleine attenties, 
die de vrouwen mij bewezen ongevraagd vervangen van 
een verfrommelden das of vernieuwen der voorraden in mijn 
cigarettenkoker, - beantwoordde ik met oplettendheden, 
waarvoor ik mij anders weinig moeite zou hebben gegeven:
302	KOMEN EN GAAN.
nu eens reed ik onzen hofweg op met den arm vol herfstloof, 
twijgen van eik en rooden beuk, takken met purpere en zwarte 
bessen, waarmede de kamers dan gauw waren opgeschikt, andere 
malen triomfeerde ik onder de rosse pluimage van een patrijs 
of 't aardegrauw van een haas, die 'k op het kasteel voor mij 
liet schieten. Kortom de Herfst had geen vrucht of vleesch, 
geen kleur of reuk, waarvan ik niet den smaak, den glans 
en de weelde in huis bracht. Ik was er toe gekomen mij of 
to vragen of ook de stoffelijke verzadiging het rijk van den 
geest niet binnenleidt. Alleszins bleef er in onzen omgang, 
waaromheen een atmosfeer van stille viering hing, een 
zuiverheid van inzichten, een wederzijdsche minzaamheid en 
zorg en een hang naar vergeestelij king, die wij na eenigen 
tijd als van zeif onder woorden brachten.
Emma, wel is waar, was verre van haar vooringenomen 
moedeloosheid of to leggen. Daartoe werd zij to vaak aan 
haar man herinnerd. Het waren vooreerst, ofschoon op zeer 
ongeregelde tijden, zijn brieven, die haar werden nagestuurd. 
Zij herkende zijn geschrift, keek naar de wisselende afstem-
peling, Boma, Cocquilhatville, en wierp ze achteloos, zonder 
ze to hebben geopend op de piano, waar zij bleven liggen, 
totdat het meisje ze naar haar kamer droeg. Het was vooral 
haar zoontje. Zij beweerde het niet to beminnen. Desondanks 
hield zij er van met een gepijnigde moederliefde. Gebeurde 
het dat zij met mij aileen was, als de kieine Herman met list 
of brutaliteit zijn twee kameraadjes aan zijn wil onderwierp, 
dan kon zij met een gevoel van schaamte en ergernis zeggen
,,Hij is nu reeds geheel zijn vader. Dat is nog het ergste."
De kwade biik, waarmede zij het knaapje bestrafte, was 
zoo gemengd met leedwezen en tevens met ingenomenheid, 
dat over den aard van haar gevoel geen twijfel kon bestaan. 
Zij weigerde niettemin to erkennen dat ook mijn kinderen 
autoritair zijn aangelegd en dat de opvoeding veel gebreken 
intoomen kan.
Maar buiten deze oogenblikken waarin zij haar neerslach-
tigheid onbemanteid bloot liet, was zij beschaafd genoeg om 
zich een tucht op teleggen. Kon men soms gewaar worden 
dat haar beheersching louter beleefdheid was, het gevoel ook, 
en niet het minst wanneer Berrewats op bezoek was, dat haar
KOMEN EN GAAN.	303-
inspanning om mede to doen aan de gezelligheid van alien 
moedwil vrij bleef. Zelfs vergat zij zich eenmaal zoo verre, 
dat zij na een opgewekte discussie tusschen mijn vriend en 
mij, spontaan uitriep
,,Wat was het bier aangenaam van avond."
Dit intiem wisselen van geestelijke overwegingen zou cul-
mineeren in een gesprek, een avond dat de kinderen vroeg 
naar bed waren gedaan. De dag was to warm geweest voor-
het laat seizoen en het raam stond open. Het licht was echter 
aangestoken, waardoor de blik buiten niets onderscheiden 
kon dan een duisternis waarin hemel en aarde eenzelfde ruimte 
waren. Claudia schilde een appel. De stilte was zoo volledig, 
dat men haar mes wringend door de vrucht hoorde snijden. 
Het was mij alsof Emma het drinken van haar glas jong bier 
onderbrak wijl het kraken van den appel haar een to zure 
teug suggereerde. De vrucht gegeten, bedekte Claudia de 
oogen en bad. Emma en ik bezagen elkaar. In een beweging 
van sympathie glimlachte ik tot haar. Zij beantwoordde mijn 
glimlach niet. Toen Claudia het kruisteeken had gemaakt, 
zeide zij tot haar, meer met bewondering dan met verlangen
,, Ik zou willen dat ik kon bidden gelijk gij."
Claudia's gorgel zwol en zij werd rood. Merkbaar was een 
groote vreugde door haar gestroomd, want met haar zachtste 
stem, ofschoon hortend, wedervoer zij
,, Het hangt maar van u af."
,,Men moet eerst gelooven," waagde Emma het met voor 
zichtigheid tegen to spreken.
,,Nu dan!" riep Claudia met zekerheid uit. Zij had daarbij 
met de hand een gebaar gemaakt, dat ternauwernood wat 
bloemen, den schotel met koud vleesch, de vruchtenschaal om-
vatte en toch zooveel moest beteekenen als: ,Zijn dat alle 
maal niet zooveel giften en getuigenissen van Hem?" Ik 
ken immers haar eenvormige opvatting dat alles een onweer-
legbaar teeken is van God.
Emma aanvaardde dit echter zoo gemakkelijk niet. Aan 
haar mond, die even vertrok, alsof zij het appelsap proefde 
door het zure bier, meende ik haar gedachte to raden, dat 
ook in deze dingen, niet alles aantrekkelijk was.
Starend op de duisternis buiten, schoot mij een der aan-
304	KOMEN EN GAAN.
doenlijkste overpeinzingen van Pascal to binnen. Zij kwam 
mij beter geschikt voor om een weergalm to geven op Emma's 
verzuchting en misschien kon zij een ruimere opening maken 
naar God. Ik zeide derhalve luidop
,,Le silence eternel de ces espaces infinis m'effraie."
Ik trachtte op Emma's gelaat to zien of deze majestueuze 
ereet bij haar een weerklank wekte, toen uit Claudia's mond 
kensklaps deze koele uitspraak viel:
,,Hoe kunt gij op dezen oogenblik zoo iets zeggen ! Het 
klinkt valsch."
Ik was geschokt, doch ik spande mij in om to glimlachen.
,,Maar kom, Claudia. Zeg toch niet dat Pascal valsch klinkt. "'
De naam Pascal, dien ik, misschien wat dubbeizinnig, in 
het gesprek wierp, maakte niet den minsten indruk op haar. 
Meteen vond zij een verklaring, zoo afdoend in al haar voor-
ingenomenheid, dat ik moeite had om van mijn verbluffing 
to bekomen.
,,Hoe is het mogelijk angstig to zijn wanneer men in Christus 
gelooft?"
Zij was opgestaan, had Emma bij de hand genomen en 
leidde ze voor het venster.
,,Is het overal rustig of niet?" vroeg zij hard. „De Heer is 
daar en maakt alles zacht. Petrus stapte op de zee. Wat 
had hij schrik to hebben ?"
Er klonk geen de minste emphase in haar stem en toch was 
er iets pathetisch in dit weifelloos vertrouwen. Waar zij zich 
diep uit het raam boog, was het alsof zij zich voorover ging 
laten glijden in twee beminde armen, die haar zouden stutten.
,,Durf verder buigen !" meende ik haar tartend toe to 
roepen, doch de aandacht waarmede Emma zichtbaar mijn 
vrouw observeerde, in plaats van geboeid to zijn zooals ik 
het wilde door den nacht en zijn onmetelijkheid, deed mijn 
spot en gramschap in mijn mond verstommen. Haar was het 
die zij volgde, terwijl mijn woorden geen weergalm wekten. 
Emma drukte haar eigen gedachte uit
,,Rustig is het wel overal en de ru-imte schrikt mij niet af, 
maar gij, Claudia, ziet dingen die ik niet zie. Voor mij bestaat 
alleen deze donkerte. En zij sluit mij in."
Het was mij of zij zich van mij verwijderde om nader bij
KOMEN EN GAAN.	305
de gedachte van Claudia to gaan staan. Ik ervoer het,meer 
dan aan de woorden die wij nog wisselden, aan de opgewekt-
heid waarmede mijn vrouw en Emma naderhand de tafel 
afdienden, terwijl ik zelf iets van de tevredenheid voelde 
wegvloeien, waarmede ik anders zoo zeer de spil van onze 
huiselijke vriendschap placht to zijn.
Ik ben mij steeds gauw bewust van de stroomingen, het 
zwellen en deinen der sympathieen. Thans zat ik, eenige 
oogenblikken dat Emma met mij alleen was gebleven, haar 
peinzend to ondervragen. Zou zij nu waarlijk bij Claudia gaan 
aanleunen? Zij had haar groote oogen waarin zich glanzend 
het wederbeeld van het gaslicht met het grijs vermengde, 
onderzoekend op mijn gelaat gericht. Zij was het die begon 
to spreken.
,,Mij dunkt dat gij zelf niet gelooven moet zooals 
Claudia."
,,Voorzeker niet," wedervoer ik met haast, want ik vond 
dat mij een goede gelegenheid werd geboden om Emma 
weer naar mijn boord over to halen. ,Gij geeft er u zelf wel 
rekenschap van dat bij Claudia in alles een star fanatisme 
de bovenhand heeft."
,,Fanatisme?" schrok ze. , Ik weet het niet. Zeker is zij 
uit een stuk. Maar dat is het niet wat ik wilde zeggen. Er is 
zooveel vuur en vastheid in haar, dat de pijn op haar geen 
vat meer moet hebben. Als ik gelooven kon, dan wilde ik 
dat het zoo was."
,,Zbb to gelooven? Dat is niet voor u," zeide ik vinnig 
maar toch vleiend. , Boven de pijn to staan ? Buiten den slag 
en weerslag van het leven? Maar, mijn vriendin, als gij hebt 
geleden en lijdt, als gij vrijwillig dood laagt in de lusteloosheid 
waarmede gij bij ons zijt beland, dan was het omdat uw 
ingeboren liefde voor de wereld zoo lang lam moest 
blijven."
Zij boog het hoofd en verdiepte zich in haar gepeinzen. 
Ik zag er een teeken in dat mijn argumentatie haar over-
rompelde. Ik- verdubbelde mijn inspanning om haar to 
overtuigen:
,,Herinnert gij u dan niet meer wat gij mij vroeger hebt 
gezegd? lets als : , Het geluk? Ik verwacht er voorzeker niet
306	KOMEN EN GAAN.
veel. Het ongeluk? Het laat mij koud." Onvatbaar voor pijn? 
Gij meende het to zijn zooals Claudia. Nu wordt gij gewaar 
dat het niet heelemaal dat is wat gij verlangt."
Er was een zekerheid in mij groeiende dat zij aan mijn 
aandrang niet zou weerstaan. Een glimlach, then zij met het 
heffen van haar hoofd naar mijn oogen keerde, stond tusschen 
ongeloovige trekken om haar mondhoeken. Mijn wil werd 
er hoekiger en uitdagender door.
,,Wat heb ik u gezegd, dat gij zoudt herleven ! Daar begint 
het verlangen al."
Zij bleef ergerend kalm. Haar gelaat had de onverschillige 
uitdrukking teruggekregen, waarachter geen leven of rim-
peling van de gevoelens meer valt waar to nemen.
„Ik verlang niets, niets, niets. Ik ben los van alles, ja, gelijk 
Claudia. Maar zij is niet los van God, Voor mij is alles leeg. 
En voor haar vloeit diezelfde leegte over van Hem. Ik denk 
soms: zij is gek, zij ziet dingen die niet zijn. Maar als ik haar 
dan zoo vertrouwend zie, voel ik mij haar mindere en be-
wonder haar."
De blijdschap die met de spanning in mij was gegroeid 
knakte of boven den wortel. Zij maakte plaats voor een 
wrevel, die mij alien lust om verder to strijden ontnam en mij 
zelfs naar een verwijt deed zoeken:
,,Weet gij wat u zoo leeg maakt?" zeide ik onwillekeurig 
misprijzend. „Gij onderdrukt alle spontane gemoedsbewe-
gingen. Moest het in u opkomen mijn hand to vatten om u 
nog to midden der menschen to voelen, gij zoudt roerloos 
blijven en vragen: Waartoe?"
Had zij mij bloedig willen beledigen, zij had het met een 
klap om mijn ooren niet striemender kunnen doen. Claudia 
was binnengekomen en had zich op de bank tegenover mij 
gezet. Emma stond recht, trad los en toch beslist op mijn 
vrouw toe en gaf haar een kus, zonder nog verder op mij acht 
to slaan.

IV.

Ik had mij goed wijs to maken, dat ik aan Emma's gebaar 
meer beteekenis hechtte dan zij er zeif had willen aan geven,
KOMEN EN GAAN.	307
ik kon mij niet verdedigen tegen een aanvechting van 
wrevel. Evenmin als de liefde, verdraagt de vriendschap 
de stifle slagen der vernedering en het moet zijn dat mijn 
hoogmoed overdreven gevoelig is, want ik voelde mij waarlij k 
beleedigd. Ik herhaalde steeds tot mezelf: ,Emma heeft mij 
willen toonen, dat zij op de hand van Claudia staat. Des to 
beter ! Ik heb mij reeds to lang met die vrouwengeschiedenis 
ingelaten."
Ik was echter overtuigd dat de nacht deze opstandige 
rimpelingen van mijn gemoed zou effen strijken. Den volgenden 
ochtend daarentegen beyond ik mij strakker. Ik was de eerste 
opgestaan. De familiekamer scheen mij koud. In een asch-
bakje stonk een verkoold stompje sigaar van den vorigen 
avond. Een verstreuvelde dahlia liet zijn slappe bloem flensig 
uiteenvallen op het nog naakte tafelblad. Niets ontstemt mij 
meer dan het wachten op het ontbijt. Ik verliet de kamer, 
nam mijn fiets en ging doelloos rijden.
Er waaide een ochtendwind, then de zon van zijn nevel-
achtigheid trachtte to zuiveren. Al rijdende beet mij een 
kilte aan, welke mij verplichtte flink door to duwen. Geleide-
lijk kwam aldus met de vaart een vinnigheid in mijn bloed, 
die de warmte en de levenslust voedde van een vroege 
dronkenschap. Ik werd eerst goed gewaar dat ik ettelijke 
dagen beweegloos was gebleven. Al wat loom en weeks was 
in mij voelde ik mij ontvlieten, terwijl ik een renner was die 
steeds rapper en krachtiger wilde snellen.
De zon scheen plotseling boven een muur van gebladerte 
gesprongen en priemde scherp geel in mijn oogen. Ter zijde 
alom sloeg nu de morgennevel neer in de versch geploegde 
voren, die met waterige glansen van den nieuwen dag be-
gonnen to blinken. De reuk van rapen en mest deed mij 
snuiven met de gulzigheid van een hongerige. Ik was bitter 
en blij weer vrij to zijn en verlost van de teederheid en het 
streelende, dat mij het gezelschap der vrouwen behagelijk 
had doen vinden.
Toen ik in huis terugkeerde was ik dezelfde man der vorige 
dagen niet meer. Ik was terzelfdertijd opgewekt en onge-
duldig. De koffie geurde prikkelend. Ik at snel en vond de 
matige doening der vrouwen vervelend en een tikje be-
308	KOMEN EN GAAN
lachelijk in haar wederzijdsche voorkomendheid. Ik had geen 
moeite om bij de kinderen een onrustige warsheid aan to 
stoken en toen op eenige beteugelende woorden van Claudia 
geschrei losbrak, viel ik zoo heftig uit, dat angstige kinder-
snikken het zeuren vervingen. Een tijd van een vuurvonk 
zag ik klaar in mij zelf. Ik wond mij op en was geergerd, 
omdat ook een barst dreigde to loopen door een vriendschap 
die ik met levendige tevredenheid had opgebouwd. Doch 
terstond hervatte mij een bittere onwil, als van gekwetste 
eigenliefde. Ik ging echter niet zoo ver mijn teleurstelling 
aanstonds bloot to leggen. Tot Emma zeide ik eenige woorden 
die ik dwong kalm en vriendelijk to zijn. Ik floot een onver-
schillig deuntje, maar toen ik Claudia onder het oog van 
Emma een afscheidskus ging geven, deed ik het met zoo'n 
gewilde toewijding dat mijn vrouw verwonderde oogen zette. 
Tante Emma wendde evenwel op ons en alle dingen zoo 
onbevangen blikken, dat niet to raden was of zij mijn 
bedoeling had begrepen haar op mijn beurt met een kus to 
vernederen. Claudia trilde even van een rilling, alsof zij 
plotselings begreep dat lets van hart tot hart tusschen haar 
tante en mij gaande was. Maar ik ontvluchtte met gemaakte 
lichtvaardigheid, doch in den grond gramstorig, de beide 
vrouwen.
Ik ging doelloos het dorp in en herhaalde altijd maar met 
een zelfopzweeping die ik vreugde waande, dat ik weer mijn 
eigen meester werd. Herademde ik niet, nu van mijn hals 
vier vrouwenarmen, of waren het er maar twee, waren losge-
maakt? Ik ben er van verlost ! juichte het in mij, maar 
klagelijk. De eenige behoefte, die mij prangend beving, was 
mij weer onder de menschen to begeven, to toonen dat het 
middenpunt van mijn leven nergens elders lag dan in een 
lossen omgang met de goede gemeente. Tot overmaat van 
fataliteit ontmoette ik het eerst den zoon van den dokter. 
Hij is een wellusteling. Zijn leelijkheid maakt hem afgunstig. 
Het is wellicht mijn eenige, trouwens onuitgesproken vijand 
in het dorp. Zijn ingeboren lafheid belet hem mij in het 
openbaar onvriendelijk to woord to staan. Hij vreest to zeer 
de hardhandigheid der boeren die hij weet mij met hart en 
ziel verkleefd to zijn. Zijn list en gluiperigheid doen hem een
KOMEN EN GAAN.	309
vertrouwelijkheid huichelen, waarin hij steeds lets giftigs 
weet to mengen.
,,Ha, mijn waarde," lachte hij met al de geteerde tanden 
van een mond als een bekkeneel, ,eindelijk komt gij terug 
onder ons. Het dorp bekloeg zich aireeds over uw to schoon 
bezoek."
Verontwaardigd, zonder handschoenen aan to trekken, 
sloeg ik terug
,,Gij kondt eerbiediger spreken over een eerzame 
vrouw !"
Alsof hij zijn tong, waarmede hij gemeen over zijn negerlip 
had gestreken, inslikken wilde, trok hij verveeld een grimas, 
terwiji hij de oogen naar links en rechts draaide als om 
hemel en aarde tot getuigen to roepen dat hij het zoo niet 
had bedoeld. Ik liet hem staan in zijn gestotter. Het werd, 
ik vergistte mij niet, een gegrinnik, waarin een heesch ge-
gichel al zijn laaghartigheid verried.
Maar reeds peilde ik in mezelf, zonder evenwel verder to 
gaan dan het latente weten, dat de dokterszoon onwille-
keurig aan lets verborgens in mijn hart had geraakt. Stappend 
langsheen de kerk, meende ik op de aangezichten van dubbel-
zinnige dorpelingen denzelfden spot to lezen, die in de visch-
oogen van mijn vijand een oogenblik een vlam had doen 
flikkeren. Ik zocht los en opgewekt to zijn. Terzelfdertijd 
groeide in mij een niet to vullen leegte en een nijd, die ik in 
iets wreeds en wrangs zocht to luchten. Het plezier van kwaad 
to doen heeft meermalen in mijn leven mijn onwil in een 
weeig en wanhopig leedvermaak gekeerd.
Ons dorp telt onder zijn eigenaardigste typen, Jaak den 
Bugel en Stomme Kamiel. De eerste draagt onder een be-
modderd vilten hoedje een voorbarig grijzend puntbaardje 
en ziet er uit als een vervallen diplomaat. Nochtans had hij 
nooit ander beroep dan dat van melkboer, die bij de een-
koeboertjes de melk opkoopt. Deze jongman zou paard en 
gerij hebben bezeten als hij niet ten minste eens in de week 
zijn kruiwagen met kruiken had in den steek gelaten, waar 
hij zich ook bevinden mocht, als hem zijn chronische drink-
bevlieging overviel. Zoodra was hij niet verwaaid, of hij liep 
naar huis zijn geblutsten bugel halen en dan ging hij eenzaam
310	KOMEN EN GAAN.
sukkelend de velden in, waar zijn valsche wijzen melancho-
.1isch schetterden.
Stomme Kamiel kreeg een epitheet bij zijn naam, omdat hij, 
-vijf jaar nadat zijn wijf was gestorven, nog geen enkel woord 
-had gesproken. Zijn dochter, bij wie hij inwoonde, had het
	eerste jaar gansch het gehucht overhoop genet omdat de 
oude nooit boe of ba zei, en had zich ten slotte in het onver-
mijdelijke moeten schikken. De zwijgzaamheid van Stomme 
Kamiel paalde trouwens aan een vorm van onnoozelheid 
men vond hem meestal in een uitgeholden aardeweg, waar 
hij kinderlijk slingers sneed in de schors van wissen.
1k ging Jaak den Bugel op zijn ronde zoeken, met de ge-
.dachte : ,Ik maak hem dronken." Ik troonde hem mede in het 
Hooghuis. Mijn duivelsche bitterheid wilde ik grooter dan 
mijn tegenzin. Ik dronk met hem. Toen hij bij het vierde 
glas geuzelambiek begon to razen : „En of ik op den bugel 
spelen kan?" wedervoer ik, knipoogend naar Free, den 
waarq: , Ja, maar Stomme Kamiel doen spreken, dat is 
.ander bier. Ik betaal hier tien flesschen geuze, als gij dat 
kunt!"
Hij stond recht, waggelde even, greep zijn puntbaard 
alsof hij zich daarmede in evenwicht wilde houden en zeide, 
alvorens to verdwijnen met een gedecideerd misprijzen in 
de oogen, die scheel begonnen to zien : , Betaal maar !"
Tien minuten misschien had ik met Free geschertst en in 
den zuren walm van het bier een verdoovende gewetenloos-
heid gebroeid, toen Jaak de Melkboer en Stomme Kamiel de 
herbergdeur over het zand deden kraken. Jaak droeg zijn 
groen uitgeslagen bugel onder den arm. Kamiel beet dwaas 
op een wis, waarop gepelde reepels elkander kruisten.
,,'t Is geus dat we drinken!" zei Jaak krachtig, trots het 
eerste lispelen van een verlammende lip. Kamiel zabberde 
kinderlijk aan het overschuimend glas. Zijn maat lei den arm 
in een plas bier, die daardoor over den boord der herbergtafel 
openbrak en rap begon to druppelen in de ingevallen stilte. 
Er werd inderdaad geen woord meer gewisseld, noch tusschen 
de twee sukkels, noch tusschen mij en den waard, die op een 
gelegenheid wachtte om zich in zijn vetlach to verneukelen. 
Op het korte gebod van Jaak ,Hetzelfde" werden de glazen
KOMEN EN GAAN.	311
viermaal opnieuw gevuld in het zwaar hangende zwij gen. 
Reeds begon mijn moedwillige opwinding to vermilderen tot 
droefenis en beschaamden walg. Ik stond op en was op het 
punt alles to betalen.
,,Laat het maar zoo!" zeide ik tot Jaak op een toon die 
ik nog vertrouwelijk en vroolijk poogde to houden.
,,Ha neen !" riep Jaak verontwaardigd. Hij rees recht, 
schoof zijn stoel achteruit, zoo dat deze omver viel, boog 
zich onzeker naar het oor van Kamiel en halfluide fluisterde 
hij met flodderlippen iets dat door het grijnzen van het zand 
op den plankenvloer voor mij verloren ging.
De oude man liet zijn wis uit de handen glijden en zonk 
achterover tegen de rugleuning van zijn stoel. Zijn mond 
viel scheef open en over zijn trillende lippen liep een groen 
straaltje van gekauwde schors. Terzelfdertijd trokken al de 
rimpels samen rond zijn oogen, waaruit plotselings groote 
tranen bolden.
,,Ha Nelle?" kropte het hem in de keel.... „Gij weet gij 
toch dat mijn wijf dood is. ..."
,, Heeft hij gesproken?" jubelde Jaak.
Mijn hart kromp ineen. Ik kon niets antwoorden maar had 
den treurigen moed hem met een pijnlijken glimlach in het 
gelijk to stellen. Dit scheen Free een teeken om in een luid-
ruchtig kwetteren los to breken. Maar de oude jammerde in 
een smart, die lillend en pas geslagen scheen als den eersten 
dag:
,,Nelle is dood. Wat moet ik nu nog loopen doen? Nelle 
is dood!"
,,Alla, Alla.... Niet snotteren !" vergoelij kte Jaak met 
milden, doch modderigen mond en hij stopte den ouden 
zwijger zijn gevallen wis weer in de vuist, waarvan, bevend, 
de tranen dropen.
Ik wierp een bankbiljet op den toog en wilde mij inderhaast, 
tot bleekwordens toe beschaamd, verwijderen, maar alsof 
deze schanddaad, mijn vleeschgeworden nijd en spijt, tot 
het einde toe moest worden voltrokken, riep Jaak mij lallend 
toe: ,Wacht, wij gaan mee !"
Ik was echter reeds ver in de dorpsstraat, toen achter mij 
langzaam bugelgeschal scheurend weergalmde. Boerenvrou-
1926 III	21
312	KOMEN EN GAAN.
wen verschenen over haar drempels en riepen opgevroolijkte 
indrukken tot elkaar. Ik zag om : zwijnselend blies Jaak naar 
de straatsteenen een oud jachtlied dat schrijnend valsch 
klonk; aan zijn jas ping Stomme Kamiel en liet zich weenend 
voortsjouwen, terwiji zijn wis trage bogen beschreef als de 
staf van een zatten bisschop.
Dat wij zoo iets moeten doen met de bitterheid van ons 
ontgoocheld hart! Wij laten de anderen een potsierlijk figuur 
slaan in 's werelds aanschijn en het leedvermaak geneest ons 
van een vrijwillige gemoedsvergiftiging! Aisof wij recht-
vaardigheidshalve zelf niet alle vernedering moesten lijden. 
Op dit uur doolen twee dronken sukkelaars, de eene met zijn 
gebrek, de andere met zijn smart, beide door mijn nijd ont-
ketend, de velden in, tot spot en vreugde van het gansche 
dorp. En morgen zal eenieders lach mij huldigen : ,Gij hebt 
daar een gloede klucht uitgehaald!"
Ik keerde huiswaarts met een leedwezen dat mij bijna 
zuiverde. Het was laat in den namiddag. Toen ik de bow-
window van de familiekamer voorbijging durfde ik nauwelijks 
opzien. Ik hoorde de guile stem van Berrewats:
,,Er zijn maar twee middelen om aan de tyrannie der mode 
to ontsnappen : ze onverschillig volgen of het kloosterkleed 
dragen...."
Een zorgelooze lach, waarin ik tot mijn verbazing de stem 
van Emma herkende, brak los. Claudia berispte lieftallig: 
,, Eerwaarde toch !"
Men miste mij niet. Het troebele vloeien in mij sloot mij 
uit hun vriendelijken en onbekommerden omgang. Ik voelde 
mij ver van hen alien. Er was in mij een droeve schroom, 
die mij belette in hun sfeer to treden. Ik zou er het ijs van een 
welbewuste eenzaamheid brengen. En nochtans, indien ik 
mij nog langer verlaatte, zou ik niet de aandacht vestigen 
op wat innerlijk in mij gewijzigd was, dit hart, dat van de 
streelende gehechtheid aan de vrouwen was bevrijd, dit spijt, 
dat zich in een slechte daad had gelucht en thans met leed-
wezen was gemengd ? Ik deed een groote krachtinspanning 
om dezelfde van vroeger to lijken.
Ik trad binnen, zeide haastig tot alien: ,Goedag, goedag, 
-goedag !" met een gebaar van ,Stoort U niet om mij," ging
KOMEN EN GAAN.	313
ieverig in het hoekkastje scharrelen alsof ik er lets tusschen 
papieren zocht. Ik nam er een brochure en verdiepte er mij 
schijnbaar in. Het gezellig samenzijn der anderen ging voort. 
Aanwezig, doolde ik alleen over de aarde. Hoe zag ik klaar 
in het dubbele leven dat wij vaak leiden. De woorden, de 
gebaren zijn ijdel geworden. Al wat de kracht der gewoonte 
en het simulatievermogen aan rommel bezit moet dienen om 
ons een figuur samen to stellen, dat niet al to zeer afwijkt 
van ons voorkomen van alle dagen. Onderwijl graven geest 
en gemoed zich in gelijk mollen en beginnen hun verborgen 
reis. De ziel gaat tasten en peregrineeren, zonder haar ge-
heimen over to leveren.
Het kalm lachen van Emma en onderpastoor Berrewats, 
in eenklank, riep mij uit mijn afwezigheid terug. Hun vreugde 
kwetste mijn eenzaamheid en maakte het mij moeilijk de 
houding van bezigen lezer to bewaren. Het bezoek van een 
brutalen klant kwam mij ter hulp.
Een rijkgeworden graanspeculant had mij de leiding opge-
dragen van vrij aanzienlijke herstellingswerken aan het kasteel 
van Brusseghem, authentiek versterkte burcht uit de Me 
eeuw. Hij had zich voorgenomen er zich met zijn kinderlooze 
echtgenoote, goedmoedig burgervrouwtje, in een doodende 
verveling op to sluiten. Mijn gasten zagen hem uit de luxueuste 
en zachtst hangende limousine stappen. Een pons nadien 
konden zij hem hooren bulderen, dat ik naar zijn burcht niet 
omzag en dat de metsers stommiteiten uithaalden. Door den 
stroom van zijn verwijten kwam altijd weer, telkenmale hij 
vreesde to zullen bedaren : ,Gij wacht voorzeker totdat het 
vriest!" Ik had alle moeite van de wereld om mij van hem of 
to maken. Ik was nochtans vast besloten mij geheel aan zijn 
werk to wij den en had hem vijf maal verzekerd dat ik den 
volgenden dag to Brusseghem zou staan, alvorens hij, ge-
wichtig in zijn gemeenheid, met zijn geruischloos rollenden 
wagen verdween.
Deze schijnbare zorg kwam mij uiterst gelegen. Zij liet 
mij toe mijn diepere beroerdheid to verbergen achter een 
begrijpelijk zwijgen en verveeld zijn. Bovendien bood zij 
mij een gelegenheid om mijn herwonnen vrijheid ook in de 
practijk terug to nemen zonder den vorm geweld aan to doen
314	KOMEN EN GAAN.
of iets van den omkeer in mij to laten blijken. De gedachte 
van weer to werken gaf mij trouwens een sterkend vooruit-
zicht van gezond verbruiken aller krachten. Indien men zich 
maar altijd geheel verteren kon aan zijn gewone dagtaak, 
hoe zou de vermoeienis een zoete verzadiging zijn en hoe 
evenwichtig zou de ziel afzien van alle verlangens zonder 
naam.

MAURICE ROELANTS.
(Slot volgt.)
RICHARD Ill.
T reurs pel van William Shakespeare.
TWEEDS BEDRIJF.*)

(Koning Edward wordt ziek binnengebracht; Koningin Elisabeth, 
Dorset, Rivers, Hastings, Buckingham, Grey en anderen 
komen op).
KONING EDWARD. Welnu,	ik heb mijn dag goed werk
[gedaan
Gij, pairs, laat dit vereend verbond voortduren ; 
Ik wacht met elken dag van mijn Verlosser 
Het sein, dat mij van hier verlossen zal ; 
En vredig gaat mijn ziel ten hemel, nu ik 
Op aard de vrede stichtte van mijn vrienden. 
Rivers en Hastings, reikt elkaar de hand;
Niet in ontveinsde haat; zweert elkaar vriendschap.
RIVERS. Bij God, mijn ziel kwam vrij van wrok en haat; 
Mijn hand bezegelt ware vriendentrouw.
HASTINGS. Mij ga het goed, zoo waar ik zweer als gij !
KONING EDWARD. Past op, dat gij geen spel speelt voor
[uw koning, 
Opdat niet de Opperkoning aller koningen
Uw huichlen aan de kaak stelt, en bestemt,
Dat gij, elk door den ander, aan uw eind komt.
HASTINGS. Mijn heil, zoo waar ik echte vriendschap zweer !
RIVERS. En 't mijn, zoo waar 'k mijn hart aan Hastings geef.
*) Zie De Gids, Nov. 1925.
316	RICHARD III.
KONING EDWARD. Gij, Vrouwe, zijt hier ook niet uitge-
[zonderd,
Noch gij, zoon Dorset, - Buckingham, noch gij ; 
Gij waart oneenig; vrouw, sluit met Lord Hastings 
Vriendschap, en reik hem uwe hand ten kus; 
En wat gij doet, doe het to goeder trouw.
KONINGIN ELIZABETH. Hier Hastings; onze vroegere haat
[vergeet ik
Voorgoed; dat zweer 'k bij mij en bij de mijnen!
KONING EDWARD. Dorset, omarm hem; Hastings, wees zijn
[vriend.
DORSET. En ik verklaar, dat deze ruil van vriendschap 
Van mijn kant steeds onschendbaar blijven zal.
HASTINGS. Dat zweer ik ook.
(Zij omarmen elkander.)
KONING EDWARD. Nu, eedle Buckingham, zegel deez' bond
Door de verwanten van mijn vrouw to omarmen;
Laat mij gelukkig door uw eendracht zijn. 
BUCKINGHAM (tot de Koningin).
Als Buckingham zijn haat ooit op uw hoogheid 
Richt, en niet langer u en de uwen trouw 
Zijn liefde wijdt, zoo straffe God mij met
De haat van hen, wier liefde ik meest verwachtte ! 
Dan zij de vriend, wiens steun ik 't meest behoef 
En wien ik meer dan iemand voor mijn vriend houd, 
Voor mij gelijk een kuil van list en leugen, 
Diep en verraderlij k ! Dat smeek ik God, 
Zoo 'k ooit to kort schiet jegens u en de uwen.
(Hi j omarmt Rivers en de anderen.
KONING EDWARD. Een teug geluk, edele Buckingham, 
Is deze uw eed voor mijn zwak lijdend hart. 
Nu moest nog onzen broeder Gloster hier zijn 
Om deze kring van vrede to volmaken.
BUCKINGHAM. En daar, ter goeder ure, komt de hertog.
(Gloster komt op.)
GLOSTER. Mijn vorst en mijn vorstin, een goeden morgen! 
En, eedle pairs, ik wensch u alien heil !
KONING EDWARD. Ja, 't heil waar deze dag toe werd
[besteed.
RICHARD III.	317
Broeder, een werk van liefde is hier gedaan: 
Vijandschap werd tot vrede, haat tot vriendschap, 
Bij deze trotsche, in toorn ontstoken pairs.
GLOSTER. Dat is gezegend werk, mijn vorst en heer.
Als iemand uit deze eedle schare hier,
Valsch ingelicht of door verkeerd vermoeden, 
Mij voor een vijand houdt; 
Of als ik zelf, onwetend of in toorn,
lets deed, waardoor zich wie ook hier aanwezig 
Onrecht voelt aangedaan, dan wensch ik mij 
In vrede en vriendschap met hem to verzoenen. 
Vijandschap is mij als de dood ; ik haat het,
En wensch van elk rechtschapen mensch de vriend-
[schap.
Eerst smeek ik u, vrouwe, om oprechte vrede, 
Die ik zal koopen met mijn trouwen dienst; 
Dan u, mijn eedle neef van Buckingham, 
Als er al ooit een wrok was tusschen ons;
Dan u, Lord Rivers,	u, Lord Grey, die alien 
Mij, onverdiend, met toorn hebt aangezien ;
Hertogen, graven, eedlen	ja, u allen
Er leeft geen Engelschman, zoover ik weet,
Met wien mijn ziel 't ook maar een ziertje oneens is, 
Evenmin als een kind vannacht geboren: 
Ik dank mijn God voor mijn ootmoedigheid.
KONIGIN ELIZABETH. Dit zal van nu of aan een feestdag zijn. 
Gaav' God, dat iedre twist waar' bijgelegd. 
Mijn vorst, ik smeek uw hoogheid, onzen broeder 
Clarence weer aan to nemen in genade.
GLOSTER. Wat, Vrouwe, bood ik daarvoor vriendschap, om
Zoo, voor den koning zelf, bespot to worden?
Wie weet niet, dat de goede hertog dood is?
(Allen verschri kken) .
Gij doet hem onrecht door zijn lijk to hoonen.
RIVERS. Dood is? Wie het niet weet ! Wie weet het wei?
KONINGIN ELIZABETH. Alziende hemel ! Wat is dit voor 
[wereld!
BUCKINGHAM. Ben ik zoo bleek, Lord Dorset, als de rest?
318	RICHARD III.
DORSET. Ja, goede heer, en niemand hier aanwezig 
Of alle kleur is weg van zijn gezicht.
KONING EDWARD. Is Clarence dood? 'k liet het bevel her-
[roepen.
GLOSTER. Maar de arme man stierf op uw eerst bevel. 
En dat bracht een gevleugelde Mercurius; 
Een trage kreupele bracht de herroeping, 
Die zelfs voor zijn begrafenis to laat kwam. 
God geev' dat enklen, minder trouw en edel, 
Nader, in bloed niet, maar in bloedige opzet, 
Ofschoon nog niet verdacht, geen erger lot 
Toekomen zal dan de rampzalige Clarence !
(Stanley komt op).
STANLEY. Een gunst, mijn koning, voor gedane dienst!
KONING EDWARD. Ik bid u : zwijg; mijn ziel is vol verdriet.
STANLEY. Ik sta niet op, tenzij uw hoogheid me aanhoort.
KONING EDWARD. Zeg dan meteen : wat is 't, dat gij ver-
[langt?
STANLEY. Genade, heer, voor 't leven van mijn dienaar; 
Vandaag sloeg hij een dolle jonker dood, 
Vroeger uit het gevolg van hertog Norfolk.
KONING EDWARD. Heb ik een tong, die mijn broeder ten
[dood doemt,
En zal die tong een knecht genade schenken ? 
Mijn broeder doodde niet; bij denken bleef
Zijn schuld; toch was zijn straf de bittere dood. 
Wie sprak bij mij voor hem? wie, in mijn toorn, 
Knielde aan mijn voet en bad mij om beraad?
Wie sprak van broederschap? Wie sprak van liefde? 
Wie bracht mij bij, hoe, om voor mij to strijden, 
Hij, arme ziel, den machtigen Warwick opgaf? 
Wie bracht mij bij, hoe, toen bij Tewkesbury 
Oxford mij onder had, hij mij gered heeft, 
En zei : „leef, lieve broeder, en wees koning" ? 
Wie bracht mij bij, hoe, toen wij saam op 't veld 
Haast doodgevroren lagen, hij mij toedekte 
Met eigen kleeren, en zich naakt en schraal 
Blootstelde aan de verstijvende kou der nacht? 
Dit Al reet mij een woeste zondige wrok
RICHARD III.	319
Uit het geheugen, en niet een van u
Die menschlijk was, en 't mij to binnen bracht. 
Maar als een van uw voerlui of uw knechten
Een dronken moord begaat, en 't heerlijk beeld 
Van onzen lieven Heiland schendt, gij valt 
Daadlijk in 't stof om genade ! genade !
En ik, ten onrechte ook, moet het maar schenken. 
Maar geen, die voor mijn broeder spreken wou, 
Ik zelfs, hard als ik was, niet tot mijzelf, 
Voor hem, die arme ziel. De fiersten uwer 
Hadden hem veel to danken bij zijn leven,
Maar geen pleitte ook maar eenmaal voor zijn leven. 
Hiervoor, o God, vrees ik de greep des oordeels 
Op mij, op u, op de uwen, op de mijnen! 
Kom, Hastings, breng mij naar mijn slaapvertrek. 
Ach, arme Clarence !
(Koning, Koni ngi n, Hastings, Rivers, Dorset en Grey al.)
GLOSTER. Dit is de vrucht van onbesuisdheid!	Zaagt gij 
De schuldige verwanten der vorstin 
Verbleeken toen zij Clarence's dood vernamen ? 
0, bij den Koning drongen ze erop aan! 
God zal het wreken. Kom, wij gaan naar binnen, 
0m Edward door ons bijzijn troost to geven.
BUCKINGHAM. Wij dienen uwe hoogheid.
(Allen al.).

TWEEDE TOONEEL.

Londen. Een ander vertrek i n het paleis.

(De Hertogi n van York met een Zoon en een Dochter van
Clarence komt op.).
ZooN. Grootmoederlief, zeg ons, is vader dood ? 
HERTOGIN. Neen, jongen.
DOCHTER. Waarom weent gij zoo vaak, en slaat uw borst,

En roept : „0, Clarence, mijn onzalige zoon !"
ZooN. Waarom ziet gij ons aan, en schudt uw hoofd, 
En noemt ons wezen, stakkerds, uitgeworpnen, 
Als onze eedle vader nog niet dood is.
320	RICHARD III.
HERTOGIN. Mijn lieve lieven, gij begrijpt mij niet; 
Mijn klacht betreft de ziekte van den koning, 
Vreezend zijn heengaan, niet uws vaders dood; 
Verloren waar' de klacht om het verloorne.
ZooN. Dan, grootmoeder, bevestigt gij zijn dood. 
Mijn oom, de koning, treft de blaam hiervoor, 
God zal het wreken; elken dag zal ik 
Hem daarom bidden.
DOCHTER.	En dat zal ik ook.
HERTOGIN. Stil, kindren stil ! De koning heeft tl lief 
Onmondige, zielige schuldeloozen, 
Gij raadt toch niet door wien uw vader stierf,
ZooN. Toch wel, grootmoeder; want mijn goede oom Gloster 
Zei, dat de koningin den koning dreef 
Tot aanklachten en tot gevangenneming, 
En toen mijn oom 't vertelde, weende hij, 
Beklaagde mij, en kuste zacht mijn wang, 
En bad me op hem to rekenen als een vader, 
Die me als zijn eigen kind beminnen zou.
HERTOGIN. 0, dat bedrog zoo zachte vormen aanneemt 
En met deugd's masker 't diepste kwaad verbergt! 
Hij is mijn zoon; ja, en daardoor mijn schande; 
Toch zoog hij uit mijn borsten niet die leugen.
ZooN. Denkt gij, grootmoeder, dat mijn oom geveinsd heeft?
HERTOGIN. Ja, jongen.
ZooN. Ik kan 't niet denken. --- Hoor ! Wat is dat daar?
(J(oningin Elizabeth komt i n ged achten op, gevolgd door Rivers
en Dorset.).
KONINGIN ELIZABETH. 0, wie let mij to klagen en to weenen, 
Mijn lot to vloeken en mijzelf to martlen? 
Tegen mijn ziel saAm met de zwarte wanhoop 
Keer ik mij nu en word mijn eigen vijand.
HERTOGIN. Wat moet dit razend ongeduld beduiden?
KONINGIN ELIZABETH. Een daad van duister en
[onstuimig leed
Edward, mijn heer, uw zoon, onze koning, is dood! 
Wat groeit de tak nog als de wortel weg is? 
Wat dorren blaren niet, die zonder sap zijn? 
Wilt gij nog leven, klaag; sterven, maak 't kort,
RICHARD 111.	321
Dat onze zielen snel de zijne vangen,
Of, als gehoorzame onderdanen, volgen
Naar zijn nieuw koninkrijk van eeuwige rust.
HERTOGIN. Ach, ik neem aandeel in uw smart naar mate 
Ik recht had op uw edelen echtgenoot! 
De dood van een die waardig was, beweende ik, 
Levend van 't kij ken naar wat hem geleek 
Maar nu twee spiegels van zijn vorstlijk beeld 
Verbrijzeld zijn door den boosaardigen dood, 
Bleef mij, als troost, er nog maar een die valsch is, 
En waar 'k, met smart, mijn eigen schande in zie. 
Gij zijt een weduwe; maar gij zijt moeder, 
En hebt de troost behouden van uw kindren. 
Maar mij rukte de dood mijn man uit de armen, 
En mijn twee krukken uit mijn zwakke handen, 
Clarence en Edward. 0, wel heb ik reden
Waar uw leed maar een deel is van het mijne 
Uw klachten met mijn kreten to overklagen
ZooN. Ons vader's dood werd niet door u beweend ; 
Hoe zouden wij u thans met tranen bijstaan?
DOCHTER. Ons vaderloos verdriet bleef onbeklaagd, 
Zoo blijve uw weduwsmart ook onbeweend!
KONINGIN ELIZABETH. Sta mij niet bij in klagingen,
[want niet
Ledig, maar vol ben ik van jammerklachten: 
Al bronnen stroomen enkel naar mijn oogen, 
Opdat ik als een maanbestierde vloed
De wereld blank zet onder mijn groot weenen! 
Wee, wee mijn man! Wee, mijn dierbaren Edward
KINDEREN. Wee, onze vader, dierbare lord Clarence !
HERTOGIN. Wee beiden, beiden mijn, Edward en Clarence !
KONINGIN ELIZABETH. Wat steun had ik dan Edward !
[en hij ging.
KINDEREN. En wij, wat steun dan Clarence? en hij ging.
HERTOGIN. En ik, wat steun dan zij ? en beiden gingen. 
KONINGIN ELIZABETH. Nooit leed een weduw zulk een 
[zwaar verlies !
KINDEREN. Nooit leden weezen zulk een zwaar verlies !
322	RICHARD III.
HERTOGIN. Nooit leed een moeder zulk een zwaar verlies 
Helaas, ik ben de moeder dezer smarten! 
Zij leden elk een deel, maar ik leed alles. 
Zij, daar, weent om een Edward, en ik ook; 
En ik ween om een Clarence, maar zij niet; 
Die kleinen om een Clarence, en ik ook; 
Maar ik ween om een Edward, en zij niet. 
Uw drieer tranen storten over mij, 
Driedubbel lijdend, voedster van uw smart, 
Die ik zal laven met mijn klagingen.
DORSET. Stil, lieve moeder : zeer mishaagt het God 
Als gij met ondank, neemt wat hij u aandoet. 
Ondank is 't ook in wereld's doen en laten 
Met tragen onwil of to doen wat ruim 
En met een guile hand ons werd geleend ; 
Erger wie zoo tegen den hemel handelt, 
Als wie zijn vorstlijk leen terugverlangt.
RIVERS. Vrouwe, denk nu, als een zorgzame moeder,
Aan uwen zoon, den prins : zend snel om hem, 
En laat hem kronen; in hem leeft uw troost. 
Wanhoop en smart in 't graf van den dooden Edward, 
Maar vreugde ten troon van den Edward, die leeft!
(Gloster, Buckingham, Stanley, Hastings, Radcli f f en anderen
komen op).
GLOSTER. Zuster, wees kalm ; wij alien en met grond, 
Klagen, dat onze heldre ster gaat doven ;
Maar geen heelt smart door zijn smart uitteklagen. 
Vrouwe, mijn moeder, wil het mij vergeven: 
Ik zag uw hoogheid niet.	Needrig, geknield, 
Smeek ik uw zegen.
HERTOGIN. God zegene u en brenge uw hart tot zachtheid, 
Tot goedertieren liefde en trouw en plicht!
GLOSTER. Amen;	(terzijde) en hoe wij sterven als een
goed, oud man!
Dat is het vast slot van een moederzegen,
En het verbaast mij, dat haar hoogheid 't wegliet.
BUCKINGHAM. Gij alien, smartomwolkten, vorsten, pairs, 
SaAmdragend deze zware last van rouw, 
Schept moed nu ieder in elkanders liefde
RICHARD III.	326
Al is onze oogst verbruikt van onzen koning,
De oogst van zijn zoon hebben wij nog to goed. 
De breuk van wrok in uw gezwollen harten, 
Nog pas met hechtsels maar gezet, verbonden, 
Moet zacht verzorgt nog worden en gespaard. 
Mij dunkt het goed, dat snel, met klein gevolg, 
De jonge prins gehaald worde van Ludlow
Naar hier, naar Londen, om gekroond to worden.
RIVERS. Waarom met klein gevolg, mylord van Buckingham?
BUCKINGHAM. Maar heer, uit vrees, dat door een groot
[vertoon
De snijwond, pas geheeld, zich weer zou oopnen ; 
Wat to gevaarlijker zou zijn, omdat 
De staat nog groen is en nog onbestuurd. 
Als ieder paard zijn eigen teugel houdt 
En gaan kan overal waar het maar gaan wil, 
Moet, dunkt mij, evenzeer als 't feitelijk kwaad
De vrees voor 't kwaad door ons voorkomen worden.
GLOSTER. De koning, naar ik hoop, verzoende ons allen; 
In mij is het verdrag vast en oprecht.
RIVERS. En ook in mij, en in ons alien, denk ik;
Toch daar 't nog nieuw is, moeten wij het niet 
Ook maar de kans van een breuk laten loopen, 
Waartoe een groot gezelschap allicht leidt. 
Daarom zeg ik met de eedlen Buckingham,
Dat weinigen maar den prins moeten gaan halen.
HASTINGS. Dat zeg ik ook.
GLOSTER. Zoo zij het dan ; en laat ons nu vaststellen 
Wie 't zijn, die dadelijk naar Ludlow gaan. 
Vrouwe,	en gij ook, mijn moeder, wilt gij meegaan 
En ons uw oordeel geve' in deze zaak?
(Allen al, behalve Buckingham en Gloster).
BUCKINGHAM. Heer, wie ook reizen naar den prins, om
Godswil,
Laten wij beiden niet thuis achterblijven,
'k Zie onderweg wel kans om, als een inzet 
Van ons besproken plan, der koningin
Trotsche verwanten van hun prins to scheiden.
.324	RICHARD III.
GLOSTER.- Mijn ander zelf, mijn raadsvergadering, 
Orakel, mijn profeet ! -- mijn dierbre neef, 
Ik zal mij als een kind door u doen leiden. 
Naar Ludlow dan, want wij blijven niet achter.
(Beiden al).
DERDE TOONEEL.

Ook in Londen. Een straat.

Twee Burgers komen elkander tegen.
EERSTE BURGER... Goemorgen, buurman; en, waarheen zoo
[haastig?
TWEEDE BURGER. Ik moet u zeggen, dat ik 't nauwlijks
zelf weet.]
Weet ge al wat nieuws er loopt?
EERSTE BURGER.	Ja, dat de koning dood is. 
TWEEDE BURGER. Kwaad nieuws; de toekomst is maar
[zelden goed.
Ik vrees, ik vrees, dat 't raar to keer zal gaan.
Een derde Burger komt op.
DERDE BURGER. Buren, God zegen u!
EERSTE BURGER.	Zoo, goeden morgen. 
DERDE BURGER. Is 't nieuws waar, dat de goede koning
[dood is ?
TWEEDE BURGER. Maar al to waar, ja; God moge ons nu
[helpen!
DERDE BURGER. Mannen, nu zal de wereld in de war gaan. 
EERSTE BURGER. Neen, peen, als God wil, zal zijn zoon
[regeeren.
DERDE BURGER. Wee over dat land, waar een kind regeert !
TWEEDE BURGER. Toch is er hoop op zijn bestuur; zoolang 
Hij nog onmondig is, staat hem de raad bij ; 
Later, gerijpt, volwassen, doet hij 't zelf. 
Heusch, tot en nadien wordt er goed bestuurd.
EERSTE BURGER. 't Is net als toen, maar negen
[maanden oud, 
Hendrik de Zesde to Parijs gekroond werd.
RICHARD III.	325
DERDE BURGER. Was 't toen net zoo? Neen, vrienden,
[neen, God weet het, 
Toen was dit land groot in het rijk bezit
Van wijze staatslieden ; toen had de koning 
Rechtschapen ooms, zijn hoogheid tot een steun.
EERSTE BURGER. Deze ook, van vaders' en van 
[moederskant.
DERDE BURGER. Waren zij allen maar van vaderskant, 
Of geen van alien, beter ware het. 
Want nu raakt ijverzucht, wie 't naaste zijn zal, 
Ons veel to na, als God het niet verhoedt. 
0, vol gevaar is de hertog van Gloster ! 
En to hoovaardig de zonen en broeders 
Der koningin; waren zij geen bestuurders, 
Maar zelf bestuurd, dit ziek land zou heraadmen.
EERSTE BURGER. Kom, kom, wij zien to zwart ; het zal 
[wel goed gaan.
DERDE BURGER. Betrekt de lucht, dan neemt de wijze een
[mantel;
En als het blad valt, is de winter na ;
Wie, als de zon daalt, voelt niet, dat de nacht komt? 
Ontijdge storm doet duurte en nood verwachten. 
't Kan nog wel goed gaan, maar, als God dat wil, 
Is 't meer dan ons toekomt of ik verwacht.
TWEEDE BURGER. Werkelijk, ieders hart is vol van vrees; 
Men kan haast met geen enkel mensch meer spreken, 
Die er niet angstig uitziet of bezwaard.
EERSTE BURGER. Zoo is het, voor verandring komt, altijd. 
Een dieper weten waarschuwt 's menschen geest 
Bij de aantocht van gevaar; zoo zien wij ook 
De waatren zwellen voor de onstuimige storm uit. 
Laat het aan God maar over.	Waarheen gaat gij ?
TWEEDE BURGER. Wij moeten voor de rechters gaan 
[verschijnen.
DERDE BURGER. Dat moet ik ook; ik sluit mij bij u aan. 
(Allen al.).
326	RICHARD III.
VIERDE TOONEEL.

Londen. Een vertrek in het paleis.
De Aartsbisschop van York, de jonge hertog van York, Koningin

Elisabeth en d e hertogi n van York komen op.
AARTSBISSCHOP. Naar 'k hoor werd to Northampton
[overnacht; 
Nog deze nacht zijn zij to Stony-Stratford ;
Morgen of overmorgen zijn zij hier.
1-IERTOGIN. Met heel mijn hart verlang ik naar den prins 
'k Hoop, dat hij veel gegroeid is, sinds 'k hem zag.
.KONINGIN ELIZABETH. Ik hoor van niet; men zegt, dat
[mijn zoon York 
Hem bijna ingehaald heeft in zijn groei.
YORK. ja, moeder; maar ik wou, dat 't niet zoo was.
RERTOGIN. Maar, jongen neef, het is toch goed to groeien?
YORK. Grootmoeder, eens, een avond, aan de maaltijd,
Zei mijn oom Rivers, dat ik sterker groeide
Dan mijn broer. ,,Ja," zoo sprak toen mijn oom Gloster 
,,Klein kruid groeit sierlij k wel, maar onkruid snel." 
Sindsdien groei ik maar liever minder naarstig: 
Bloemen hebben den tijd ; onkruid is haastig.
HERTOGIN. Kom aan, kom aan, dat zeggen gaat niet op 
Voor hem zelf, die het tegen u bedoeld had: 
Een stumperig gedrocht was hij als kind, 
Zoo laat en langzaam in zijn groei, dat, was 
Zijn regel waar, hij nu een toonbeeld zijn zou.
AARTSBISSCHOP. En dat, zeer zeker, is hij, eedle vrouwe.
HERTOGIN. Ik hoop 't; maar sta een moeder toe to twijflen.
YORK. Waarachtig, had ik toen eraan gedacht,
Ik had mijn oom's doorluchte groei een erger 
Hak kunnen geven dan hij 't mijne deed.
HERTOGIN. Hoe dan, mijn jonge York? Laat dat eens
[hooren.
YORK. Wel, naar men zegt groeide mijn oom zoo snel, 
Dat, twee uur oud, hij al een broodkorst knaagde. 
Ik kreeg mijn eerste tand pas na ruim twee jddr
Grootmoeder, had die zet niet raak gebeten?
RICHARD III.	327
HERTOGIN. Zeg, lieve York, we heeft u dat verteld? 
YORK. Wel, grootmoeder, zijn min.
HERTOGIN. Zijn min! Maar die was dood voor uw geboorte. 
YORK. Als zij 't niet was, dan weet ik niet wie wel. 
KONINGIN ELIZABETH. Een gladde tong! Knaap, gij zijt
ons to slim af.J
AARTSBISSCHOP. Val er dat kind niet hard om, goede vrouwe. 
KONINGIN ELIZABETH. Overal luistervinken. 
AARTSBISSCHOP. Daar komt een bode.
(Een bode komt op).
Wat voor nieuws?
BODE. Zulk nieuws, heer, als het mij bedroeft to melden. 
KONINGIN ELIZABETH. Hoe is de prins?
BODE.	Gezond en wel, uw hoogheid. 
HERTOGIN. Wat brengt gij dan voor nieuws?
BODE. Men zond Lord Rivers en Lord Grey naar Pomfret;
Met hen Sir Thomas Vaughan; zij zijn gevangen. 
HERTOGIN. Door wie genomen?
BODE.		Door de machtige hertogen 
Gloster en Buckingham.
KONINGIN ELIZABETH.	om welk vergrijp?
BODE, Ik heb u alles wat ik weet gemeld. 
Waarom of waarvoor zij gevangen zijn,
Ik weet het in 't geheel niet ; eedle vrouwe.
KONINGIN ELIZABETH. Wee mij, ik zie mijn huffs vallen !
[De tijger 
Greep 't zachte ree ; hoonende tyrannie
Heeft nu begin gemaakt al met zijn inbreuk 
Op de onbekommerde en onschuldige troon. 
Welkom, vernietiging en bloed en slachting! 
Ik zie, als op een kaart, het eind van alles.
HERTOGIN. Dagen, gevloekt door twist en onruststoken, 
Hoe velen uwer zag mijn oog er al! 
Mijn man verloor zijn leven om de kroon;
Dan hoog, dan laag, werden mijn zoons geworpen, 
En ik kon juiche' en weene' om kans en keerkans: 
Nu, vastgezeteld en de burgertwisten 
Overgewaaid, gaan de overwinnaars zelf 
Elkaar bekampen, broeder tegen broeder,
1926 III	22
32.8	RICHARD III.
Bloed tegen bloed, zelf tegen zelf : 0 dolle, 
Waanzinnige hoon, eindig uw vloekb're wrok, 
Of doodt mij, dat ik niet den dood meer zie !
KONINGIN ELIZABETH. Kom jongen, kom, naar een gewijde
[vrijplaats.
Vrouwe, vaarwel.
HERTOGIN.	Wacht, ik ga met u mee.
KONINGIN ELIZABETH. Niets noodzaakt u.
AARTSBISSCHOP. (tot de Koningin).	Edele vrouwe, ga; 
Breng er uw schatten en uw goedren heen. 
Wat mij betreft : 't bij mij berustend zegel 
Laat ik uw hoogheid ; moge 't mij zoo goed gaan 
Als ik voor u en voor al de uwen zorg ! 
Kom! ik zal u geleiden naar de vrijplaats.
(Allen al).
A. ROLAND HOLST.
GEDICHTEN.


1.

Na u heb ik geen zege meer bevochten, 
Afwezig graf ;
De zichtbaarheden, die mijn oogen zochten, 
Daalden tot uw geheime stilte af.

De zwarte aarde dekt tallooze heerlijkheden,
En droom na droom ontvlucht
In 't laatste donker en vervreemdt van onze beden 
En van ons tastende gerucht.

Na u zijn er geen beelden meer verschenen 
Dan op den weg, die tot u leidt;
Mijn eigen drang zag hun gebaar verdwenen 
In uw vergetelheid.

Maar, wat in u verzonk, schenkt gij het weder, 
0 graf, dat nimmer werd verzaad ? 
Hoe is het, dat mijn hart nog tot zoo teeder 
Ontvangen opengaat!

Mijn ademen, mijn wank'len en mijn zuchten, 
De wisseling, waarlangs de dag mij voert 
De wijde hemel doet het al vervluchten, 
Voor het uw rust beroert.

En van die rust, als nev'len die zich winden, 
Nadert mij een geheime kracht 
En doet mij arm en blind de leegte vinden,
Waarin de mensch der dooden opstanding verwacht.
330
GEDICHTEN.
II.

Een milde wind blaast door het dorrend hout, 
Voor 't warme licht liggen de lanen open, 
Hemel en aard schenken elkaar hun goud, 
Vervuld schijnt alle lust en alle hopen.

Gelukkig, wie zijn offers heeft gebracht
En vrij door dezen jongen herfst mag zwerven, 
En zalig, wie van 't lot niets meer verwacht 
Dan met den dag in 't gouden licht to sterven!
GEDICHTEN.	331
Gij voerdet mij in zoo verdorde streken,
Dat elke bloei scheen in de kiem vernield;
Ik vroeg: ,is hier een deemoed nog, die knielt? 
En kunnen tranen deze hardheid weeken?"

Gij zeidet : ,wacht en hier zal tot u spreken 
De kracht, die immer hare jeugd behield; 
Een adem, die de stugste stof bezielt, 
Komt over deze landen neergestreken."

Toen kwam de nacht en voor zijn wonder lag 
Geen tuin of bloeiend veld ooit wijder open; 
Een wereld, eerst vervreemd van alle hopen, 
Ontving een klaarheid dieper dan den dag. 
En ik bevond, dat God dit land zoo schiep, 
Opdat de dorheid Zijn genade riep.
W. J. M. H. KEULS.
GEDICHTEN. 
DE ONVERVULDE.

-- Zij zag hem opstaan en de lamp aansteken. 
De warme, milde lichtkring brac ht hen nader 
Hij zocht haar oogen, die hem snel ontweken. 
Toen zei hij aarz'lend, zij geleek haar vader.

Zij trok den smallen doek strak om haar schouder. 
Hij had haar schuwe weif'ling niet gezien. 
Hij naderde; zij werden beiden ouder. 
Z66 anders had zij het gedroomd voordien

Ver, in den duistren tuin juichte een merel. 
Zij hief zich op uit haar herinnering. 
't Geluk scheert rakelings voorbij de wereld.

Zij zag haar schralen schoot en haar verdorde 
Vingers spelende om den doffen ring, 
En vroeg zich of hoe het z66 was geworden.
GEDICHTEN.	333
KINDERSPEL.

Een ijle schemering omringt mijn stoel, 
Een stilte waarin klokgetik verzandt. 
Alles wordt loodgrijs, en onzeker voel
Ik aan het voorhoofd nog mijn verre hand.

Spelende in het warme, diepe bed
Heb ik de dekens over mij gespannen: 
Een sultan is in de woestijn verbannen.
Een vos sluipt naar zijn hol met sluwen tred

Is dit voorbij ? Ben ik teruggekeerd ?
Wat is aan mij geschied, sinds ik verdreven 
Werd uit dat zorgeloos en zonnig land?

De droomen houden zelden overhand. 
En hiervan is alleen overgebleven
Een schuw herinn'ren bijna ongedeerd.
ANTHONIE DONKER.
EEN DAG IN DEN HERFST.
Het is een heldere dag in het laatst van October. Open, 
als uitgekleed, ligt het dorp met allerwegen ontbladerde 
boomen in de verlatenheid van den herfst. De rij ken uit de 
zomerhuizen zijn naar hunne stadskwartieren terug, ,Stroom-
zicht" alleen wordt ook nu bewoond, het oude familiegoed 
van Dr. Ottewa en zijn zuster 't staat in geslotenheid 
van rouw. Door het vermodderde grint van den voortuin 
hebben de lijkkoets en de volgrijtuigen een morsige kruising 
van sporen getrokken.
Nadat Tonia de vijf familieleden, in plotselinge haastigheid 
opgestaan van de koffietafel, weer in de vigelanten bezorgd 
heeft, daar alien weg moesten met den trein, is zij de huis-
kamer binnengekomen om of to dekken.
Daar stond toen Mijnheer weer van tafel op: Er zal 
nog iemand komen, zei hij, en zijn stem kreeg iets schors, 
als schuw. Bij de onverholen afkeuring in den blik der trouwe 
oude, verlangde hij dat ze zijn wil zou voelen: Ja, meneer 
Nathans, besliste hij strak, en verliet de kamer in het bewust-
zijn, dat de meld voor hare veroordeeling van het aangekon-
digde bezoek instemming bij Sophie zou vinden. Zelf zag hij 
op tegen deze ontmoeting, hoewel tevens er naar verlangend, 
daar het gesprek, eenmaal gevoerd, misschien een diepe 
voldoening zou laten. Echter wist hij zich niet meer bij 
machte, iets to beredderen, to beginnen, voordat hij Nathans 
zou hebben ontvangen. ,,Ik doe wat zij wilde," herhaalden 
zijn gedachten telkens het bracht in zijn brein verwarring 
en leegheid, vergeefs zag hij in zijn studeerkamer op naar het 
portretje der doode boven de schrijftafel. Zou hij Nathans
EEN DAG IN DEN HERFST.	335
bij bet binnenkomen de hand geven? Zijn overleggen schonk 
geen beslissing; wel verweet hij zich, dat de vraag in hens 
kon rijzen.
Toen bedacht hij, dat Puck nog niet was uit geweest. Haar 
hondje werd in deze dagen telkens vergeten ! Wat haastig 
ging hij naar beneden. Sophie, toevallig in de gang, verbaasde 
zich, toen zij hem zijn hoed zag nemen.
Ga jij uit?
- Even, om Puck.
Och dat lastige dier... .
Tot in gezegden over den bond moest Sophie haar gezind-
heid uiten. Haar kwetsend woord dreef hem buiten bet hek 
Lies ging altijd met Puck den weg op; 't beest geneerde 
zich in den tuin, naar zij spotte.... Ach, haar lach om de 
netheid op „Stroomzicht".... Maar toen hij, 't smousje aan 
den riem, treuzelde op den berm langs den straatweg, be-
angstigde de mogelijkheid hem, dat Nathans nu al komen 
zou en tegelijk benauwde bet bezoek hem opnieuw. Zij 
moesten elkander niet hier buiten ontmoeten. Dus was bet 
voorzichtig terug to gaan. Het stugge kijken van een paar 
voorbijgangers, bet toezien uit dagloonersdeuren verdroot 
hem, daar hij de dorpsgedachte speurde: bet hondje is van 
de doode mevrouw, haar man is nu al zijn erf of geloopen, 
den eigen middag van de begrafenis. Het diertje ter wille, 
toefde hij toch nog even bij 't hek en zag de eenzame naaktheid 
van het verherfste dorp aan en voelde zich diep mismoedig 
in leed de winter en weer zonder Lies. Elk jaar greep 
die dubbele verlatenheid in bet najaar hem aan, wanneer 
plotseling de villa's alle dichtgesloten stonden ; hem, then 
de nu naar hun drukke stadskwartieren teruggekeerden als 
den zonderlingen eenzaamling van hier buiten plachten aan 
to staren, meest zonder groet. Nu was hij voor altijd waarlijk 
eenzaam. Traag week bet knarsende hek op zijn druk, toen 
zag h-ij de modderstrepen als goten in 't grint : haar laatste 
spoor in de verafschuwde netheid van „Stroomzicht". Over-
stelpt haastte hij zich als tersluiks naar de achterdeur van bet 
roerlooze huis en na de eetkamer to hebben geopend voor 
Puckje, ging hij de trap op in verlangen naar de zekere 
eenzaamheid zijner kamer. Doch toen hij, na een to onzacht
336	EEN DAG IN DEN HERFST.
dichtklappen der deur, in die ommuurde verlatenheid was, 
overviel hem ten voile de desolatie der nieuwe verwikkeling 
als schending van den rouw om de doode.
In de moeilijkste maanden na Lies' terugkeer had Sophie 
haar gevoelens niet zoo scherp getoond als vandaag op het 
terugzien van Nathans. Deze ruwheid was overkroptheid. 
Morgen zou ze 't zich verwijten. En het was alles uit liefde 
voor hem. Om hem had zij Lies gehaat, nadat die hem had 
kunnen verlaten ; om hem Lies toch weer op ,Stroomzicht" 
geduld, haar althans naar den schijn vergeven -- en voor-
treffelijk haar verpleegd. Tonia alleen had nooit ook maar 
schijnbaar ingeschikt. Tonia, zijn zoogzuster ! Ach, Lies met 'r 
spontane argeloosheid was in dit familiedomein zelfs bij de 
meid in de voile conventie gevallen.
Ottewa staarde op haar portretje, het eenige dat hij van 
haar had: het meisje met den regenmantel -- een uiterste 
eenvoud, hoe vol distinctie. De tanden opeen weerde hij 
weemoedsverteedering of ; elk oogenblik kon Nathans komen. 
Wel overstroomde hem het bewustzijn van wat hem ver-
anderd had, al die jaren, bijna tot een nieuw mensch ver-
vormd : de fijne, toch zoo sterke, want alles in haar beheer-
schende natuurlijkheid van het kind, dat haar jeugd bracht 
in deze oudheid. Hij was van hier, hoorde in dit huffs, nooit 
was hij geheel ervan los geraakt. Maar dat de macht dier 
gebondenheid nu, zelfs nu zich nog vermocht to doen gelden! 
Afkeer ervan doorgutste hem, een weerzin tegen den geest 
dezer vrouwen, een toorn om Lies tegen Sophie, daar deze 
zoo slecht zich bedwong, nu Lies hier pas was weggedragen.
Op dit oogenblik klonk de huisbel. Het geluid gaf hem 
voldoening. Nu zou hij jegens Nathans zijn, zooals Lies Van 
hem verwacht had. Doch het zien van den jood bracht hem 
van streek. Een verwarring overviel hem, willoos onderging 
hij een plotselinge walg van den mooien man, zonder gedachte 
aan de oorzaak. Nog Been drie uren to voren, had hij Nathans 
ook vobr zich gehad, met Sophie, met nicht en de neven en 
al die vreemdelingen en menschen uit het dorp naast en om 
zich heen. Nu was het, of deze die stil en rustig binnenkwam, 
zich aan hem opdrong, zich hier indrong. Hij hoorde den 
ander zijn naam uitspreken, wist niet dan knikkend terug
EEN DAG IN DEN HERFST.	337
to groeten. Verlegen zag hij geen weg in zijn kamer, moest 
zich bezinnen eer hij kon zeggen : -- Gaat u zitten. De duide-
lijke verwondering van den bezoeker werd zijn behoud.
Rustig plaats nemend zegt Nathan: -- Ik ben gekomen, 
omdat u schreef. .. .
Hij slaagt er in met vlakke stem to antwoorden:
-- Ik hoopte 't; het was Elize's laatste verzoek. Hier is 
nog een brief van haar, die ik gisteren vond, dus nadat ik 
u had geschreven. Hij lag open in een tweede couvert aan mij.
Nathans neemt den brief schijnbaar achteloos aan, maar 
Ottewa meent nervositeit waar to nemen in de manier, 
waarop zijn bezoeker het papier uit de enveloppe schuift 
en openvouwt.
Dan zegt Nathans
- Dus die wensch is al tilt het begin van haar ziekte... 
--- Juist.
Weer even zwijgen. Nathans voelt dat.
....Ik zag met voldoening dat er, behalve van familie 
en uit het dorp, to minste eenige belangstelling was van 
artiesten.
Wat Dirks voor De Kring zei, heeft me getroffen.
U hebt het stuk van Bakker in ,Het Volk" gelezen?
-- Het beste dat over haar is geschreven.
Dat vond ik ook. U.... billijkt dat ik niet heb ge-
sproken ?
-- Natuurlijk. Met uw komst hebt u aan haar wensch 
voldaan.
-- Tegen de wil van de dame, die op het kerkhof naast 
u stond
 	U kunt begrepen hebben, wat niet alleen mijn zuster, 
maar zelfs Tonia, onze oude dienstbode, de twee die hier al 
v66r mijn huwelijk woonden en er nooit zijn weggeweest, 
moesten gevoelen, toen ze u.... terugzagen.
-- Hadt u ze niet verwittigd ?
-- Mijn zuster wel, zij wist van de wensch van Elize, maar 
legde zich er moeilijk bij veer. Vroeger zou ik trouwens niet 
hebben gedacht, dat het mij ooit zou mogelijk worden, aan 
een verlangen als dit to voldoen. Maar nu die maanden van 
de ziekte, 't was. of haar lijden zoo lang moest duren bm mij.. .
338	EEN DAG IN DEN HERFST.
Ik begrijp u niet heelemaal.
-- Dat verwondert me. (Met eenige kregelheid in de stem): 
Ik heb in het gebeurde leeren berusten. (Daar Nathans wil 
spreken) : Nee, laat ik het even mogen verklaren... Van 
mij.... en van u heeft Zij veel gehouden. (Rustiger.) U hebt 
nadat zij weer van u was weggegaan, een nieuw leven kunnen 
beginnen ; u hebt nu een gezond jong gezin ; maar u weet, 
hoe het zelfbewustzijn werkt in een vrouw: Elize bleef niettemin 
overtuigd, dat, zoo u zeker haar niet meer miste, de enkele 
daad van haar terugkeer tot mij, of juister haar vertrek van 
u, in uw gevoel de kwetsuur van een beleediging moest 
hebben gelaten.
Dat is to zeggen... .
-- Na die voor haar en, naar ik weet en volledig waardeer, 
ook voor u zoo smartelijke dood van het jongetje dat ze u 
had gegeven, is ze van u weggegaan, niet alleen omdat ze 
wist, to zwak to zijn en zelfs to oud, om nog ooit aan uw 
verlangen naar vaderschap to voldoen; ook niet, omdat de 
vijf jaar die ze ouder was dan u, haar drukten als een gevaar 
voor uw beider geluk; maar wel degelijk, omdat met de 
dood van de kleine Jacob de diepe reden van haar samen-
leven met u had opgehouden.
Gelooft u dat zij dit briefje schreef om u gelegenheid 
to geven mij zulke dingen to zeggen?
Zeer zeker niet! Maar kunnen wij niet openhartig 
spreken, juist om to bereiken wat zij begeerde
Daarvoor ben ik naar uw huis gekomen. Naar de 
begrafenis was ik ook zonder uw briefje gegaan.
De stemming die zij bij u wenschte en die ik niet tracht 
weg to nemen ! Alleen wou ik zeggen.... U zei daar ,uw 
huis". Maar heusch, het was ook het huis van Elize. lk bedoel: 
iets als een ouderlij k huis,met de veiligheid van een ouderlijk huis.
Waar de jeugd uit trekt om lief to hebben en een nieuw 
ouderlijk huis to stichten.
Probeert u nu mij pijn to doen? Maar ook met die toe-
voeging handhaaf ik de kwalificatie van dit huis. Kijk, mijn 
grootvader heeft het gebouwd, hij en mijn vader hebben er 
een burgemeestershuis van gemaakt, rustige menschen allebei, 
met voldoende levenslust on in. in. dat kalm dorpsbestaan met
EEN DAG IN DEN HERFST.	339
een enkele telg, een leven naar hun zin to vinden. Ik heb hun 
kalmte niet geerfd, mijn moeder was vroom maar schuw voor 
het leven. Veel had ik met mezelf to stellen en zelfbeklag 
verveelt en ergert. Ik trachtte een man van studie to worden, 
u weet dat ik zelfs een aantal boeken heb uitgegeven, eigenlij k 
grootendeels compilatie; ik reisde veel, om mezelf to ont-
loopen; tot de ontmoeting met dat jongere nichtje Elize 
niet een ander mensch van me maakte, maar wel iemand, 
die graag-iets-wou. Twee jaar hebben we samen geaarzeld, 
zij drie-en-twintig, ik zeven-en-dertig; haar en mezelf heb ik 
wijsgemaakt, dat het er mij alleen om to doen was, haar, 
de fortuinlooze van goeie familie, uit een doodende onder-
geschiktheid to verlossen : schilderes zou ze worden, werken, 
studeeren, zooveel ze wou, als ze maar mee wou komen naar 
,,Stroomzicht". Zoo volkomen beschouwde ik haar van het 
begin of als mijn kameraad, mijn jongere zusje, dat pas na 
een gesprek van haar met mijn wezenlijke, oudere zuster, 
nadat we ons al hadden verloof d, zij met de noodige beschroomd-
heid vroeg: hoe zal ik schilderes kunnen worden en moeder? 
Ze deed mij schrikken, want de aanvulling van die vraag was 
ik, vader? En daar ziet u het diepgaand verschil tusschen 
een normaal man zooals u er een bent en een zenuwlijder 
als ik ben : bij uw verlangen naar de vrouw, hadt u verlangen 
naar een kind. Elize heeft dat sterk gevoeld, doordien het 
u kenschetste en mij. Zij moet u daarover hebben gesproken.
Nee, niet dat ik weet.
He... .
Ze heeft bijna nooit over wat ook van hier of van u 
gesproken.
(Verrast) Niet?
Soms heb ik, vanzelf, wel 's iets gevraagd. Dan zei ze: 
laten we daarover zwijgen.
Ontroerd is Ottewa opgestaan:
Wilt u mij de hand geven, zooals zij verlangde?.
Nathans blijft zitten. Nuchter zegt hij kalm: --- Jawel.
Terwijl Ottewa neerziet op zijn bezoeker, komt er even een 
verdoffing van teleurgesteldheid in zijn blik. Doch, een hand 
op den schouder van Nathans, zegt hij:
Het zeer van gekwetste eigenliefde duurt na. Als u
340	EEN DAG IN DEN HERFST.
wist, hoeveel plezier me nu nog dat weigeren van Lies doet 
om over dingen van bier to spreken ! Ook al onder haar 
dressuur had ik anders wel geleerd een ietsje minder klein-
zeerig to zijn. Zij voelde zich nooit op de teenen getrapt. 
In haar gelukkige natuur en dan na die moeilijke kindsheid!
Er zijn er moeilijker, meneer Ottewa! U voelde to makke-
lijk medelij. Ja, maar uw nichtje was heel mooi !
Goedhartig lachend kij kt Nathans naar Ottewa op, die 
de oprechtheid ziet van then blik, waarin tevens treurigheid is. 
Samen hebben zij dezen morgen een bemind jong lichaam 
begraven.
Heeft ze veel geleden? vraagt Nathans.
En de laatste echtgenoot verhaalt van de ziekte en van 
haar smart, daar zij dadelijk wist: bet was de ziekte van haar 
moeder.
Nathans is sterk, hij vraagt naar bet werk. Aan bet 
Socialistische Kinderweekblad heeft men haar erg gemist; 
de prentjes met versjes van ,Tante Lies" waren iets bij-
zonders voor jong en voor oud.
-- En ze schudde dat uit de mouw, he? Het moeilijke 
voor haar was, elke week op tijd to zijn, vooral wanneer 
ze ander werk had. Want dat andere werk.... maar ach, 
toen de ziekte! Ze had nog zbbveel meer kunnen worden.
Het mooiste blijven haar zuigelingen, zegt Nathans, die 
den oude wil troosten.
En deze geeft toe;
Als moeder heeft ze pas goed leeren werken.
Nu volgt er een noodzakelijk zwijgen. Maar Nathans wil 
bet er niet bij laten. Hij verhaalt van een Kunstbeschouwing 
in De Kring, waar een geschilderd Boerekind in de Wieg 
en nog twee geteekende Zuigelingen waren geweest, door 
al de artiesten als verreweg de merkwaardigste inzending 
geprezen.
Uit een huisje hierover, deelt Ottewa mee, en hij denkt 
aan de moeder der zuigelingen, die straks hem nagluurde, 
terwijl hij op den berm ertegenover treuzelde met Puck. 
Hoe gemakkelijk ging Lies ook met die menschen om en 
hij is bier in bet dorp geboren ! Gemak? Of was bet menschen-
liefde? Of was bet alles levenslust?
EEN DAG IN DEN HERFST.	341
Hij deelt then gedachtengang mee aan Nathans, vertelt 
van zijn schuwheid en eenzelvigheid, maar daarover blijkt 
Lies toch wel tens to hebben gesproken.
-- Ze had zoo echt met u to doen, u was ,veel beter dan 
uw leven", zoo heeft ze het me meermalen verklaard.
En naar dAt leven kwam zij terug ! .... Maar 't was ook 
om u vrij to maken.
Misschien, aarzelt Nathans.
Vo or Ottewa is het, of de woorden een anderen zin ge-
kregen hebben, de dingen een nieuwe beteekenis. Ondanks 
alle leed en weemoed, voelt hij de blijheid van een voldoening. 
Een der plagerijen van Lies moet hij Nathans vertellen.
lk heb, zoo begint hij met een glimlach, behalve een 
boek over het huwelijk, er een geschreven over het matriar-
chaat. Allebei niets dan compilatie, wat ik in kleine inleidingen 
eerlijk heb gebiecht. Lies heeft er nooit een van gelezen, 
maar in dat over het matriarchaat heeft ze wel tens gebladerd. 
En dadelijk vond ze dat matriarchaat een ideaaltoestand, 
vooral met mannen als ik er een was ! Haar grief was dat ik 
geen partij had getrokken. De conclusie ontbrak. Ook dit 
had zij uit het boek, uit mijn eigen voorrede, maar zij wist 
wel partij to trekken ! Dergelijke gesprekjes begon ze het 
liefst, wanneer er menschen bij waren, bijvoorbeeld een van 
haar veel oudere neven, die vandaag op het kerkhof stond. 
De virtuositeit waarmee ze zoo'n man dan radeloos van 
ergernis maakte, was prachtig. Tegen de nieuwe wetgeving 
op het onderzoek naar het vaderschap had hij bezwaar 
gemaakt. Daarop vatte zij vuur en sprak van mijn boek 
over matriarchaat. Juist dat bezwaarlijke onderzoek naar, 
het vaderschap, dat zoo maar over een nooit heelemaal weg 
to nemen twijfel heenstapte, pleitte voor het matriarchaat 
met een niet twijfelachtige moeder... .
Nathans glimlacht. -- Echt voor Lies....
Daarna valt er weer een zwijgen.
Maar Ottewa moet meer belijden.
Straks heb ik bekend, dat ik een onderhoud als dit 
vroeger onmogelijk zou hebben gevonden. U hebt me zooveel 
leed gedaan! Maar hoe Lies ons allebei kende, bewijst haar 
brief over onze verzoening. Voor mijn gevoel bereikt ze haar
342	EEN DAD IN DEN HERFST.
1oel. Ik kan u zeggen en nu moet ik bet u ook zeggen : in die 
jaren van leed en strijd ben ik gaan begrijpen, dat een 
kameraadschap tusschen man en vrouw, als ik, oudere levens-
schuwe, me met mijn moedige nichtje had voorgesteld, in 
alle gevallen een onding is. Ik was geen man am vader to 
worden, wel een man om een vrouw lief to hebben. 
Veel mannen voelen zooals ik en worden dan slechte of 
,onverschillige of zwakke vaders en blijven zich door hun 
vrouw tekort gedaan vinden. Maar die vrouwen konden 
niet anders, heur natuur vroeg moederschap. U gaaft aan 
Lies, wat ik 'r onthield. Ja, toen heeft de dood zich erin 
gemengd, zooals nu weer in mijn geluk.... Maar zooals 
ii een volledig geluk vondt, een korte tijd, juist zoo heb ik 
het na u gevonden. Ik weet dat ik u dit nu mag zeggen. Onze 
_liefde voor Lies verzoent en verbindt ons. Mijn geluk was 
Teen herfstgeluk, op zomergeluk had ik geen recht. Geen recht 
op meer dan ik toch nog kreeg. Maar met dezelfde woorden 
,of beelden die dichters gebruiken om de kleuren en de fijnheid 
van het najaar to prijzen, zou ik mij.n late geluk kunnen 
verheerlijken, die poezie van boven de hartstocht, die toch 
twee-eenheid is, geen vriendschap. Dat ik geluk vond, ik 
Iiefde-geluk! want dat was het, even zeker als de liefelijkheid 
van de herfst in veel overeenkomt met die van de lente. 
In de korte tijd tusschen haar terugkeer en haar ziek-worden 
heeft niets ontbroken aan ons geluk. Zooals de wandelaar 
bet prachtige gebladerte van de herfst to meer liefheeft, 
doordat hij denkt aan de winter, zoo heb ik, verouderend 
man, de overstelpende verrassing van dat late geluk ge-
waardeerd : voordat Lies eenig teeken van ziekte vertoonde. 
En dat ik dit nu kan bespreken met u ! Nu de vijandschap 
tusschen ons weg is, kan niemand me zbb goed begrijpen....

Toen de dorpsnieuwsgierigheid een man nakeek die den 
2ijweg van het station opging en er gespot werd: „Ja, hij 
is het, hij komt van ,Stroomzicht" en was op het kerkhof," 
vermoedden de glurende menschen niet, dat Dr. Ottewa even 
to voren met een „Dank voor je komst" had afscheid 
genomen.	J. DE MEESTER.
PARLEMENTARISME EN FASCISME.

I.
In 't oude Europa, het cultuurgebied, dat het geestelijk 
leven der elders gevestigde Europeanen onder zijn suggestie 
gebannen houdt, is een merkwaardige strijd opgekomen 
tusschen twee organisatorische beginselen, het parlementa-
risme en het fascisme. En 't is niet to verwonderen, dat de 
cultureele invloed van Europa zich in Indie ook alweer open-
baart door 't meeleven met then strijd, hoewel we hier in 
zoo geheel andere omstandigheden verkeeren dan ginds. 
Ook bier speelt het fascisme een rol: in gesprekken, in een 
deel der pers ; een brochure verscheen hier reeds oin het 
fascisme in de aandacht aan to bevelen.l) Inderdaad: funda-
menteele wijzigingen in het politieke leven van Europa 
kunnen ons hier niet onverschillig laten. Terecht mag men 
verwachten dat bij een eventueele verschuiving van de 
Nederlandsche politiek in fascistische richting ook voor 
Indie de gevolgen niet zouden uitblijven.
Dat de nieuwe antithese tot de verbeelding spreekt, is 
duidelijk. Verstaat men onder parlementarisme in ruimen 
zin de toepassing van het beginsel van overleg met de be-
trokkenen bij behandeling van zaken van algemeen belang,2) 
het fascisme beduidt kritieklooze onderwerping van de samen-
1) Lamers, Het fascisme. Weltevreden 1926.
2) ,The word „parliament" originally meant a talk 	(Ilbert, 
Parliament).
1926 III	23
344	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
leving aan macht. 2) Uiteraard kan geen enkele gemeenschap
ook niet de parlementaire staat buiten machtsoefening, 
en omgekeerd erkent de fascistische theorie bet nut van 
,,consenso" -- wilsovereenstemming tusschen regeering 
en yolk; maar toch wordt onmiskenbaar over en weer de 
nadruk gelegd op tegengestelde principes. Het conflict is in 
bijzonderen vorm en onder bijzondere omstandigheden een 
herleving van een oude overal ter wereld diep gevoelde 
politieke tegenstelling, die al naar omstandigheden of gelang 
van bet standpunt van den beoordeelaar zeer verschillende 
gedachtenassociaties opwekt. Ook hierom is een beschouwing 
van bet vraagstuk voor Indie van belang.
Het loont daarbij de moeite to pogen eenigszins dieper 
in zijn beteekenis door to dringen.

In een vroegere fase, toen in de Nederlanden der 16de 
eeuw de Staten-Generaal zich tegenover den vorst stelden, 
had de antithese een geheel ander aanzien dan thans. Toen 
beschouwde althans de rechtgeaarde Nederlander haar als 
,,bet schrikklijk pleit van dwang en vrijheid," om met Tollens 
to spreken. De Staten-Generaal waren voor hem de held-
haftige voorstanders van een hoog rechtsbeginsel: ,dat de 
ondersaten niet en sijn van Godt geschapen ten behoef van 
den Prince, maar den Prince om d'ondersaten wille, zonder 
dewelke hij egheen Prince en is", zooals bet heette bij de 
afzwering op 26 Juli 1581. In 1688 helpen de Staten-Generaal 
bet rechtsbeginsel verder verspreiden : onze stadhouder 
Willem III vestigt in Engeland door de ,glorieuze revolutie" 
en de Bill of Rights bet overwicht van bet Parlement in bet 
staatsbestel. In zijn gevolg ontwikkelt de wijsgeer Locke in 
zijn „Treatises on civil government" de leer van bet 
Contrat Social, later door Rousseau van hem overgenomen, 
en de leer der drie staatsmachten, die in een volgende eeuw 
de inspiratie wordt van Montesquieu; volgens hem komt aan 
de uit gekozen vertegenwoordigers samen to stellen wet-
gevende macht in den staat de algemeene leiding toe. Het
1) , Fascio", bond, herinnert aan Fasces, het gezagssymbool dat in 
het oude Rome voor zekere magistraten uit werd gedragen. Mussolini 
nam het als kenteeken voor zijne organisaties aan.
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	345
beginsel van het parlementair gezag vindt ingang in Amerika 
(1787) en in Frankrij k (1791), waarna het moderne parl.emen-
tarisme - in den zin van parlementair, op overleg gebaseerd 
gezag -- gaandeweg in tal van staten over de geheele wereld 
wordt aanvaard.
Hoewel het verschillende typen vertoont het Engelsch-
Fransche, het Zwitsersche, het Amerikaansche, het Duitsche 
-- heeft het toch overal sterk verwante trekken. Overal een 
volksvertegenwoordiging, die de richting van het beleid in 
's lands zaken aangeeft en een uitvoerende macht, die be-
slissingen ten uitvoer legt en ook voorbereidt, die de admini-
stratie en het dagelijksch bestuur voert onder contrOle der 
volksvertegenwoordiging. In de verhouding tusschen deze 
twee machten, de parlementaire en de administratieve, speelt 
het staatshoofd veelal een bemiddelende rol, door to waken 
dat beide met elkander in harmonie blijven. Overal treedt 
voorts in den loop der l9de eeuw een belangrijk nieuw element 
op: de democratiseering van het kiesrecht. Eenige symptomen 
van mindere waardeering werden als gevolg hiervan merkbaar. 
Maar toch wekte het vrij algemeen verrassing en verbazing, 
toen in 1921 het fascisme onder aanvoering van Mussolini 
in Italie het bewind in handen nam en tegenover het parle-
mentarisme de machtsoefening als hoogste beginsel van 
staatsbeleid proclameerde. ,Wat is de staat?" vraagt Musso-
lini, en zijn antwoord luidt:,,de veldwachter, de carabiniere".1) 
Van een dergelijk feitelijk geweldgezag, gekoppeld aan een 
parlementairen staatsvorm, had tot dusver eigenlijk alleen 
Zuid-Amerika voorbeelden opgeleverd.
Deze reactie vond elders weerklank, al was men dan niet 
altijd geneigd, het fascisme van A tot Z to volgen. Ook in 
Nederland bleek voor sommigen de luister van het parlemen-
tarisme al zeer getaand.
In 1923 ijverden in het Haagsch Maandblad Westerman en 
Ter Spill tegen dit beginsel op heftige wijze : , Het democra-
tisch-parlementaire stelsel is een onmiskenbare teleurstelling 
geworden," schrijft eerstgenoemde, in Nederland zoo goed 
als elders.. .. Versterking van het uitvoerend gezag, ont-
trekking van dit gezag aan den saboteerenden invloed van
1) Mannhardt, Der Faschismus.
346	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
een onbestendig, aan Been objectieven standaard gebonden 
parlement: ziedaar het wachtwoord eener nabije toekomst')... 
Ter Spill uit zich nog beslister: ,Het parlementaire stelsel 
iheeft zijn tijd gehad; het gaat verdwngen.... In Italie 
Mussolini, in Spanje Primo de Rivera.... Het heeft afgedaan. 
lam foetet."2)
Heeft inderdaad het parlementarisme afgedaan ? Moet en 
kan gewelddadige machtsoefening het overleg verdringen ? 
Wat is de beteekenis van overleg als organisatiebeginsel der 
menschelij ke gemeenschap ? Is het, zooals Mussolini het 
gaarne doet voorkomen, slechts een revolutionair en ver-
gankelijk uitvindsel van den „liberalen staat"?
Om op deze vragen het antwoord to kunnen geven is een 
historische terug- en rondblik noodig.
Het is een veel voorkomende dwaling, dat het in het 
parlementarisme tot uiting komende beginsel van overleg 
eerst een product zou zijn van den allernieuwsten tijd, terwijl 
in vroegere tijden de menschen meerendeels zich aan een 
hoogere macht gebonden zouden hebben gevoeld. Daar tegen-
over valt to stellen dat juist bij de vroegste, meest oor-
spronkelijke vormen van menschelijke samenleving een 
minimum van gebondenheid valt to constateeren, zoodat bij 
normale ontwikkeling juist samenwerking door overleg 
karakteristiek is voor een jonger gemeenschapstype. Bij de 
meest primitieve maatschappelijke organisatie,die der,,horde", 
bestaat buiten de familie slechts een zeer zwak verband 
tusschen de leden der groep. „Es besteht immerhin zwischen 
den Mitgliedern der Horde ein Zusammenhang, der durch 
die Gemeinschaft der Sprache gewonnen and bewahrt wird", 
aldus Wundt.3) De taal, voertuig van het overleg, is het 
eerste maatschappelijke bindmiddel.
Nu komt mede onder religieusen invloed (totemisme, 
animisme, fetisjisme) een nauwere aaneensluiting tot stand 
voor groepen, door bloedverwantschap verbonden (stam,
1) Mr. Dr. W. M. Westerman, Gezag of Chaos? -- Zie ook van dezen 
schrijver: De zieke staat. Den Haag 1925.
$) Mr. Dr. J. H. W. Q. Ter Spill, Parlementenschemering. 
~) Elemente der Volkerpsychologie, 53.
PARLE MENTARISME EN FASCISME.	347
clan). Een gemeenschappelijke zede begint to heerschen; 
leidende persoonlijkheden - aan religieuse overlevering 
gezag ontleenende beginnen op to treden. Doch ook in 
deze phase is de samenhang nog vrij los en speelt het overleg 
der stamgenooten bij alle gemeenschappelijke handelingen 
een groote rol. In de z.g. mannenhuizen zijn de mannelijke 
leden der clan tot leeftijdsgenootschappen vereenigd, waartoe 
de jongelingen bij intrede van de puberteit onder ceremonien 
worden toegelaten. Deze mannengroepen vormen de weer-
macht en het religieuse centrum van den stam ; hier vormt 
zich ook de gewoonte van beraadslaging over stambelangen. 
Een principe van overleg, dat in den Indischen archipel in 
tal van democratische instellingen is bewaard gebleven. Vaak 
geldt dat, voor het nemen van beslissingen, unanimiteit 
vereischt is (moefakat). Waar zich een erfelijk hoofdengezag 
vertoont, blijft dit toch altijd onder controle van de stam-
genooten.
Als gevoig vooral van volksstrijd vormt zich de staat 
onder leiding van sterke persoonlijkheden. Gezag wordt 
gevestigd in de ure van gevaar; en het handhaaft zich waar 
met geweld, onder voortdurende bedreiging, vreemde stam-
men overheerscht worden. Zoo treedt onder Grieken, Ger-
manen, Joden, Arabieren, Mongolen, Indiers en Indonesiers 
de vorst op; maar naarmate het vorstengezag jonger is, hebben 
overal nog duidelijk de edelen of oudsten en tot zekere hoogte 
de volksvergaderingen medezeggenschap. In de geschiedenis 
van West-Europa laat de volksovertuiging, dat men aanspraak 
heeft op een recht van medezeggenschap, zich doorloopend 
gelden: in Rijksdag, Staten-Generaal en Parlement, Folkething, 
Landdag en Cortes. Wel treedt de ,vrijheid, gelijkheid en 
broederschap" der stamgenooten terug, als de middeleeuwsche 
anarchie de individuen dwingt, de bescherming van het 
leenstelsel to zoeken, doch als later de vorsten hun op buit 
belusten adel gaan terugdringen en de landsvrede wordt 
hersteld, komen de oude aanspraken weer to voorschijn en 
de volksvertegenwoordigingen worden voor de nieuwgevormde 
staten het orgaan, waardoor de medezeggenschap des yolks 
weer tot zijn recht komt. Aanvankelijk een steun voor den 
vorst tegen den adel, nemen later de burgerijen zelf de leiding
348	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
in handen en het „gezag" wordt als uitvoerende macht onder-
geschikt gemaakt aan het parlementair overleg, dat in de 
wetgeving en anderszins de richting aangeeft van het 
regeeringsbeleid.
Ons modern parlementarisme beteekent wat den vorm 
betreft in vergelijking met de vroegere vormen van overleg 
een reusachtige schrede vooruit. Het onderscheidt zich van 
de oudere Grieksche en Romeinsche democratieen in de 
eerste plaats door het veel uitgestrekter gebied, waarover de 
parlementaire samenwerking zich uitstrekt, en, in verband 
daarmee, door een uitgewerkt stelsel van vertegenwoordiging 
met behulp van kiesrecht; daarnaast heeft men dan nog ter 
behartiging van locale belangen de locale raden. De Grieksche 
stad-staten waren eigenlij k slechts kleine souvereine locale 
eenheden, zooals vroeger voor de inlijving de Sumatraansche 
nagari ; de volksvergadering (ekklesia) kon dan ook -- evenals 
een desa-koempoelan zonder al to veel moeite vele aan-
gelegenheden zelf behartigen, terwiji alleen sommige zaken 
aan een gekozen raad (boul~) of aan bepaalde gekozen magi-
straten behoefden to worden opgedragen. De samenwerking 
van groepen dier staatjes had in bonden onder hegemonie 
van een hunner op zeer gebrekkige wijze plaats.
In den Romeinschen stad-staat werden door de volksvergade-
ring de magistraten en de senaat gekozen ; en dit stelsel bleef 
bestaan, nog lang nadat het Romeinsche gezag zich over 
tal van verbonden of onderworpen volken had uitgebreid 
en nadat de bezitters van Romeinsch burgerrecht zich op 
vele plaatsen buiten Rome hadden gevestigd. Alleen to Rome 
kon de Romein zijn burgerschapsrechten uitoefenen, alleen 
door de burgers to Rome werden de algemeene rij kszaken 
geregeld, - al bestond daarnaast in de deelen van het rijk 
zekere plaatselijke autonomie onder Romeinsch toezicht. 
(Een toestand, eenigermate met de verhouding tusschen 
Nederland en Indie to vergelijken, waarbij Nederland dan 
als geheel in het Koninkrijk de positie van metropool inneemt, 
die vroeger de stad Rome in het Imperium Romanum 
bekleedde).
ook elders heeft het bij den overgang van de stamorgani-
satie in die van een staat met uitgestrekter gebied moeite
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	349
gekost om den juisten weg to vinden voor evolutie van het 
oorspronkelijke stamoverleg. Of het overleg werd voor alge-
meene zaken steeds meer ingekrompen of het bleef bestaan 
en belemmerde door slechte organisatie den gang van zaken 
(als in Polen en de Vereenigde Nederlanden). Eindelijk 
ontwikkelde zich in Engeland het stelsel van vertegen-
woordiging, meerderheidsbeslissing en geregelde samenwerking 
met de uitvoerende macht, waardoor het hedendaagsche 
parlementarisme wordt gekenmerkt. Hierin bleek voor overleg 
een uiting van public spirit een ook in groote staten practisch 
bruikbare vorm to zijn gevonden.
In allen gevalle staat echter vast, dat geen vorm van staat-
kundige organisatie voorkomt of men vindt althans sporen 
van overleg en van vroege democratie. Zelfs vindt men deze 
in de Oostersche despotische staten, waarvan tot 1911 China 
nog een kiassiek voorbeeld was en die ook b.v. op Java 
bestonden al bleef hier de democratie tot de communale 
eenheid van het dorp beperkt. Daarboven welfde zich als 
een overkapping het geweld-gezag van den vorst, veelal 
echter toch door een rijksraad bijgestaan. Dit oude stelsel 
is sedert het begin van de l9de eeuw door het Nederlandsche 
Staatsgezag in Indie bewust, zij het in gemoderniseerden vorm, 
overgenomen, en eerst in 1918 introduceerde de instelling 
van den Volksraad een bescheiden navolging van het heden-
daagsche parlementarisme.
Uit het gegeven overzicht blijkt dat parlementarisme en 
democratie voortkomen uit de alleroudste vormen van 
menschelijke organisatie, die overal sporen hebben nagelaten 
en door geen geweldsysteem ooit ten voile zijn verdrongen. 
Van verdringing zal dus ook in de toekomst wel geen sprake 
kunnen zijn.
Men zou dit ook al kunnen betwijfelen op grond van den 
geweldigen vooruitgang op geestelijk en stoffelijk gebied, die 
in Europa viel to constateeren sedert de opkomst van het 
parlementarisme, en waardoor een sterk vertrouwen in de 
waarde van dit stelsel is ontstaan.
Intusschen valt na to gaan of zich geen moeilijkheden 
voordoen, die de beteekenis van parlementair overleg tegen-
woordig verminderen.
350	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
De vrijheid der Grieksche gemeenebesten werd ondergraven 
door het voortdurende en steeds aangroeiende antagonisme 
van democratieen en aristocratieen. In Rome barstte na de 
overwinning van het plebs over het patriciaat een nieuw 
ernstiger politiek conflict uit tusschen populares en optimati, 
een klassenstrijd, die achtereenvolgens leidde tot burger-
oorlog, anarchie, dictatuur en keizerlijk absolutisme.
Ook tegenwoordig doen maatschappelij ke tegenstellingen 
zich sterk gelden. Na de definitieve triomf van het parlemen-
tarisme in West-Europa klaagden de aanvoerders der sociaal-
democratie, dat deze nieuwe vrijheid slechts ten goede kwam 
aan de kapitalisten en werkgevers, die er misbruik van 
maakten tot uitbuiting van het proletariaat.
Toen vervolgens de sterke uitbreiding van het kiesrecht 
aan de massa meer politieken invloed gaf, leidde dit tot een 
sociale wetgeving op groote schaal, niet zonder protest van 
de groep der kapitaalbezitters en bedrijfsleiders, die de 
toegenomen staatsinmenging hinderlijk en ruineus achtten.
De heftigheid van het conflict deed aan den geest van 
verzoening en overleg groote schade. Het blijft de groote, 
voortdurende bedreiging voor den vrijen staatsvorm.

II.

Het jaar 1918, dat aan Indie den Volksraad schonk, was 
voor Europa een crisisjaar, dat het hoogtepunt bracht van 
de oorlogsellende, doch ook het begin van herstel.... to 
midden van crisis-verschijnselen. Het oorlogsleed, dat in de 
voorafgaande jaren over heel de Europeesche beschaving was 
losgebroken, had ook het parlementarisme niet gespaard. 
Democratic en parlementarisme kunnen alleen leven, groeien, 
bloeien in, door en voor den vrede. Wel riepen de geallieerde en 
geassocieerde mogenheden de d-emocratische volken op tegen 
de autocratische centrale staten, die hun zwakkere naburen 
met barbaarsch geweld overmeesterden. Wel werd het een 
populair doel „to make the world safe for democracy". Wel 
werden in 1918 de autocratische tronen door de revolutie weg-
gevaagd. Maar het schijnbaar volledig triomfeerende parle-
mentarisme had zelf zware averij. Gedurende den oorlog
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	351.
waren ook in de meest democratische staten de parlementaire 
bevoegdheden tijdelijk buiten werking gesteld en een feitelijke 
dictatuur was ingetreden. De oorlogsnoodzaak drong het 
gezag in een steeds kleiner wordend centrum samen, en zelfs. 
toen de vrede in zicht was, zag de uit 32 staten samengestelde 
conferentie van Geallieerden to Versailles zich nog ter bereiking 
van een bruikbaar resultaat genoodzaakt, de leiding to 
leggen in handen van een kleinen raad van vier: ,the Big 
Four". In de oorlogsjaren moest alle kritiek zwijgen en de-
voorstanders van den vrede werden als misdadigers vervolgd. 
Eendracht was immers noodig om macht to vormen en zonder 
macht kon het doel, de overwinning, niet worden bereikt.. 
De geheele natie diende in het leger en op de vloot, of in het. 
lazaret en de fabriek; de burgerdienstplicht omvatte ten 
slotte alle volwassenen ; discipline was de hoogste wet ge-
worden. Naast de dictators van oorlog en politiek verrezen 
dictators van ammunitie, voedingsmiddelen en wat niet al. 
De dictatuur was de remedie voor alle kwalen geworden.
En toen de vrede intrad, bracht deze wel ontspanningr 
doch tevens zoo geweldige nieuwe moeilijkheden, dat men 
met melancholieken humor sprak van den ,uitgebroken 
vrede". Als vanzelf greep men nu hier, dan daar, weer naar 
de remedie, die in oorlogstijd zooveel dienst had gedaan.
In Rusland had de oorlogsellende het Tsaren-rijk geslooptr 
doch met bloedig geweld vestigde zich een nieuw gezag, de 
„proletarische dictatuur" der communistische Sowjet-repu-
bliek. Aangezien aan de „dictatuur", een instelling aan het 
oude Rome ontleend, een tijdelijk en abnormaal, doch wettig 
gezag is verbonden, is de naam eigenlijk niet juist voor een 
on-wettig geweld-gezag als hier werd gevestigd. In deze on-
eigenlijke beteekenis wordt het woord „dictatuur" tegen 
woordig echter veel gebezigd.
Het communistische geweld-procede dreigde ook over to 
slaan naar de wanhopig uitgeputte landen van Centraal en. 
West-Europa. In de overwonnen landen, Duitschland, Oosten 
rijk en Hongarije deed zich de beweging sterk gevoelen, doch 
ook elders. Zoo in Italie, waar tijdelijk, vooral in de noordelijke 
industriesteden, verwarring heerschte; fabrieken werden door 
communistische arbeiders bezet en eenige gemeentebesturen
352	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
kwamen onder communistische leiding. Hiertegen ontstond, 
door de slappe houding der Regeering mogelijk gemaakt en 
geprovoceerd, particulier verzet. Mussolini organiseerde uit 
oud-militairen zijn nationalistische ,fasci", lynchgroepen, die 
er in slaagden de communistische beweging neer to vellen. 
Dat zoo spoedig een volledige overwinning kon worden behaald 
wijst er wel op dat het kwaad niet diep geworteld was. Met 
het succes niet tevreden, eischte Mussolini echter de regeering 
voor zijn fascistische partij op en de Koning zwichtte voor 
zijn bedreigingen en verleende ontslag aan het liberale kabinet. 
Eenmaal aan het bewind gekomen, voerde Mussolini een 
feitelijke fascistische dictatuur in, een gewelddadige partij-
overheersching, die wel is gekenschetst als „bolsjewisme op 
nationalistischen grondslag". Economisch ging het fascisme 
anders to werk dan het bolsjewisme; het liet de particuliere 
bedrijven in stand en erkende de bestaande staatsschuld. 
Doch evenzeer als het bolsjewisme bleek het een bestendige 
,,dictatuur", met een overblijvenden schijn van parlemen-
tarisme. Kritiek -- ook gematigde en zakelijke --- werd 
weinig geduld en in vele gevallen met geweld onderdrukt. 
Aan de vrijheid van pers, vereeniging en vergadering kwam 
een einde; in het parlement behield door een partijdig op-
gezette hervorming van het kiesstelsel het fascisme geheel 
de overhand. Door een strenger beheer van openbare diensten 
en bezuinigingsmaatregelen poogde het nieuwe bewind een 
reputatie van efficiency to verwerven. Het trok een wissel 
op de sympathie der werkgevers door de stakingen tegen 
to gaan en de belastingen, op het kapitaal drukkende, to 
verlagen ; aan de arbeiders schonk het den achturigen 
werkdag. Door de fascistische partij, de fascistische militie 
en de fascistische vakorganisatie handhaafde Mussolini met 
ijzeren hand een sterk gecentraliseerd persoonlijk gezag.
En zooals overigens de Sowjet-republiek de massa's 
trachtte to boeien door Lenin-vereering, anti-godsdienstige 
propaganda, bolsjewistisch onderwijs en betoogingen voor de 
wereld-revolutie, -- zoo poogde het fascistische koninkrijk 
to imponeeren door Mussolini-vereering, fascistische ideologie, 
nationalistisch en katholiek gekleurd onderwijs, betoogingen 
voor nationale Italiaansche glorie en expansie.
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	353
Van beide geweld-stelsels elk in bepaalde omstandig-
heden met onmiskenbaar talent doorgevoerd is in de 
periode van politieke verwarring en economisch getob, die 
op den oorlog volgde, onrust en suggestie van twijfelachtige 
waarde naar buiten uitgegaan. Nu verlost inderdaad een 
geweld-regime van de task om door overleg oppositie to 
bezweren ; het geeft besparing op intellectueele energie en 
trekt dus aan als df de moeilijkheden groot zijn of de energie 
door moeheid, desillusie of welke oorzaak dan ook is gedaald,
kortom in de omstandigheden, die zich zoo sterk na den 
oorlog voordeden.
Intusschen is het duidelijk, dat de op deze wijze gevonden 
oplossing vaak slechts een schijn-oplossing zal zijn, die tegen 
de harde werkelijkheid niet bestand is. De reeks economische 
mislukkingen, die in Rusland een algemeen verval en een 
ontzettende sterfte veroorzaakten, hebben deze waarheid fel 
geillustreerd.
Het communistische stelsel heeft na de economische 
rampen, die het in Rusland teweeg bracht, voor Europa zij n 
bekoring vrijwel verloren ; doch suggestief werkt het nog in 
enkele Oost-Aziatische landen, waar zijn propaganda tegen 
,,kapitalisme en imperialisme" hoofdzakelijk gericht is op eeni 
vereeniging van krachten tot vernietiging van Europeesch 
gezag.1) Het fascistische stelsel, dat veel minder ingrijpend 
en tot dusver voorspoediger was, heeft navolging gevonden 
in Spanje en Griekenland. Met weinig succes evenwel.
Ook elders heeft het beginsel der geweld-heerschappij in 
meer of minder sterken vorm aanhangers gevonden. Alti d 
zal wel een groep to vinden zijn, die meent, dat bij een staats-
greep zijde zou zijn to spinnen.
Zoo is het to verklaren, dat in verschillende landen een 
zeker verzet tegen het beginsel der parlementaire regeering 
merkbaar is geworden en dit to meer, naar mate zich moeilijk-
heden voordoen, die de behoefte doen gevoelen aan een 
krachtiger en meer doelbewust bewind dan soms valt to 
constateeren bij het parlementaire kabinet.
De hezwaren, die tegenwoordig tegen het parlementarisme
1 ) Vgl. Dr. E. Hurwicz. Die Orientpolitik der dritten Internationale. 
Berlin 1922.
354	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
worden aangevoerd, wortelen hoofdzakelijk in de drukkende 
economische gesteldheid en de verdeeldheid der parlementen 
bij de poging om tot een beteren toestand to geraken.
De economische toestand is inderdaad overal in Europa 
weinig rooskleurig.

Ruim een eeuw geleden vestigde Malthus er de aandacht op 
dat, terwijl het menschdom voor zijn bestaan afhankelijk is 
van den beschikbaren voorraad bodemvoortbrengselen, de 
vermeerdering van de bevolking in normale omstandigheden 
aanmerkelijk sneller kan geschieden dan die van de bestaans-
middelen, welke laatste in hun accres belemmerd worden 
door de wet der verminderde opbrengsten. Het bevolkings-
accres en dat der bestaansmiddelen verhouden zich, wat hun 
potentieele snelheid betreft, als haas en schildpad, en 't is 
zaak, de snelheid van den eerste to temperen, ten einde to 
vermijden dat overbevolking ontstaat, die door ellende, ziekte 
en strijd weer uit den weg moet worden geruimd. Deze moei-
lijkheid werd in de l9de eeuw nauwelijks gevoeld, aangezien 
de ruimte van bestaansmiddelen zich door landverhuizing, 
vooral naar Amerika, voorts door koloniale expansie en de 
techniek van productie en verkeer buitengewoon snel uit-
breidde. Evenwel werd dit accres door een ongekende stijging 
van het bevolkingscijfer achterhaald. Thans is de voor 
Europeeschen landbouw beschikbare grond b. v. in Amerika
grootendeels bezet, terwiji elders b.v. in Afrika het 
exploitatiegebied onder Etiropeesche leiding sterk is uit-
gebreid, zoodat in 't algemeen de verdere vooruitzichten op 
accres van de bestaansmiddelen voor het menschdom en 
speciaal ook voor de Europeesche wereld minder gunstig zijn 
geworden, en de hoop in hoofdzaak hehalve op de snel ver-
minderende grondreserves alleen gevestigd kan worden op 
de onzekere kans dat de techniek nog aanmerkelijk zal 
verbeteren.
De wereldoorlog vond een hoof doorzaak in de sterke 
bevolkingsvermeerdering van Duitschland en het streven van 
zijn politici om met het oog hierop het rijksgebied ten koste 
van anderen to vergrooten. Dit streven is mislukt. In plaats van 
verbetering heeft de wereldoorlog slechts achteruitgang van
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	355
den economischen toestand gebracht, zoowel voor Duitsch-
land als voor tal van andere landen. De verliezen aan menschen 
hebbendebevolkingqualitatief nog meer dan quantitatief doen 
achteruitgaan, zoodat de arbeid minder productief is ge-
worden; de gelijktijdige daling in quantiteit wordt vrij snel 
hersteld, die in qualiteit niet. De organisatie der productie 
en de kapitaalvoorraad hebben zwaar geleden, zoodat het 
productieproces in capaciteit zeer is gedaald. De nog bestaande 
enorme duurte illustreert den economischen achteruitgang. 
Deze drukt bijzonder sterk op Europa, dat zijn kapitaal 
inteerde en zijn beleggingen, grondstofgebieden en markten 
elders (b.v. in Rusland) voor een groot deel zag verloren 
gaan. De toekomst brengt verdere zorgen door het streven 
der gekleurde rassen naar emancipatie en de verspreiding van 
communistische denkbeelden. Een en ander maakt de voor-
uitzichten voor Europeesche beleggingen en exporten onzeker, 
terwijl de macht van Europa ter bescherming van zijn econo-
mische positie is afgenomen.

De geschetste moeilijkheden hebben vraagstukken doen 
rijzen, waarvan de oplossing in hoofdzaak wordt gezocht 
in twee tegenover elkaar to stellen richtingen, die ook in de 
parlementen uiting vinden.
De aanhangers der economisch-militante richting gaan uit
van de aangenomen onvermijdelijkheid van voortdurende 
bevolkingsvermeerdering; zij willen dus met kracht aan-
sturen op maatregelen om althans voor eigen yolk de econo-
mische vooruitzichten zoo gunstig mogelijk to maken. Een 
van de middelen is sterke kapitaalvorming, ten einde voor 
volgende, zich uitbreidende generaties, die to kampen zullen 
hebben met de wet der verminderende opbrengsten, niet al 
to ongunstige prod uctieverhoudingen voor to bereiden. Ten 
einde dit doel to bereiken wordt in de eerste plaats scherpe 
bezuiniging op de kosten van productie en leven geeischt: 
het sociale bestaanspeil althans van de groote massa moet 
worden neergedrukt, zoodat een deel van het volksinkomen, 
dat vroeger in de consumptie overging, kan worden bespaard. 
In de tweede plaats echter dient zooveel mogelijk to worden 
gewaakt tegen nationale mildheid in de verhouding tot andere
356	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
naties; de kansen, die eigen bodem of de kolonien bieden, 
worden zooveel mogelijk voor nationale baten gereserveerd; 
naar vermogen wordt in allerlei vormen een nationale be-
schermings- en expansiepolitiek gevoerd. Om deze de noodige 
kracht to kunnen bijzetten zijn echer niet onbelangrijke uit-
gaven voor leger en vloot onvermijdelijk -- een belangrijke 
uitzondering op de voorgestane bezuinigingspolitiek en 
wordt de kans op gewapende conflicten vergroot.
Mussolini staat geheel aan deze zijde. In 1924 verkondigde 
hij : ,Als het yolk in getal toeneemt, heeft het slechts 
Brie uitwegen : de vrijwillige onvruchtbaarheid -- daartoe 
zijn de Italianen veel to verstandig - of oorlog to 
voeren of markten to zoeken voor den afzet van arbeids-
producten.... De vraag is of wij vitaal zijn .... of wij een 
groote mogendheid zullen blijven."1) Het fascisme zou inder-
daad zijn to omschrijven als een economisch-militante 
dictatuur.
Intusschen scharen zich tegenover de aanhangers van deze 
richting zij, die meenen dat het wijzer en beter is een sociaal-
pacifistischen koers to kiezen. Hoog opgevoerde militaire en 
maritieme uitgaven benevens een vergroote kans van nood-
lottige gewapende conflicten doen naar hun meening afbreuk 
aan het streven, 's lands economische positie to verbeteren, 
doch knagen bovenal aan het gewenschte sociale bestaans-
niveau en brengen de beschaving in gevaar. Bezuiniging 
willen zij ook, doch het meest van al op het militairisme ; 
de oplossing van het bevolkingsvraagstuk zouden zij geneigd 
zijn meer to zoeken in de richting van gezinsbeperking.
Voor beide richtingen valt iets to zeggen. Voor de eerste 
dat zij aandacht schenkt aan voorziening in dadelijke be-
hoeften. Maar de tweede baant den weg voor een meer 
duurzame oplossing.
De Nederlandsche politiek der laatste jaren was	zooals 
bij elke practische politiek wel to verwachten zou zijn geweest
een mengsel van beide recepten. Tegelijkertijd werd ge-
streefd naar versobering, kapitaalvorming en beperking van 
militaire uitgaven. Een zekere merkbare voorliefde viel of 
en toe voor de economische-militante richting to constateeren,
1) Mannhardt, Der Faschismus, 383.
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	357
wat op koloniaal gebied wel het duidelijkst uitkwam.
In Nederland zelf kon deze richting zich minder gemakkelijk 
uiten, omdat een aantasting van het sociaal niveau der massa 
een verzet moest uitlokken, waartegen geen democratisch 
bewind, onder hoe fraaie vlag ook, bestand was. Hetzelfde 
geldt voor de politiek der meeste democratische landen ; de 
sociaal-pacifistische richting heeft veelal de overhand of laat 
zich althans sterk gelden. Dat in dezen staat van zaken hier 
en elders de eigenlijke kern is to vinden van de grieven tegen 
het parlementarisme is wel waarschijnlijk. Overal vindt men 
wrevel in de economisch-militante kringen, ongunstige 
commentaren over het democratische parlementarisme en 
smachtend verlangen naar een zekere dosis fascisme. Daar-
tegenover staat dan uiterst links een groep, die neigt tot een 
communistische dictatuur.
,,Zij alien," schrijft het kamerlid Schaper, ,hebben de 
neiging, afkeurend to spreken over het parlement. Velen 
hunner wijten aan het parlementaire stelsel onder de 
arbeiders in het bijzonder de anarchistisch aangelegde elemen 
ten wat van hun standpunt moest worden geweten aan 
de bestaande machtsverhoudingen en overheerschende ideeen 
en, voor wat de konservatieve bourgeoisie betreft, aan de 
demokratie zelve. De laatsten willen liever een sterke regeering, 
die afwijst wat de arbeidersklasse meent to mogen eischen. 
Zij hunkeren naar een Mussolini, omdat die niet staat onder 
den druk van het eerlijk toegepaste algemeen kiesrecht... . 
Kregen zij een willig parlement, zij zouden het stelsel - niet 
zoo haten."1)
Nu verdient het stellig overweging om aan ob jectie f gemoti-
veerde bezwaren zooveel mogelijk tegemoet to komen, en 
't is maar de vraag of men elkander op dit objectieve terrein 
zal kunnen ontmoeten.
Wanneer kleinere kwesties buiten beschouwing worden

gelaten, blijken het voornamelijk de volgende desiderata ten


aanzien van de organisatie, die op den voorgrond treden:


le. verbetering van het parlementaire kiesstelsel ter ver-



krijging van een meer harmonische vertegenwoordiging van


de maatschappelijke bvlangen; 2e. versterking van het uit-

1) J. H. Schaper, Het Parlement. Haagsch Maandblad 1923.
358
PARLEMENTARISME EN FASCISME.
voerend gezag zonder opoffering van de democratische 
Fcontrole.
Toenadering van de maatschappelijke groepen en krachtige 
.aanvatting van de in het algemeen belang vereischte maat-
regelen zouden hierdoor worden verkregen, zonder dat de 
voordeelen van het parlementarisme zouden worden op-
geofferd.
Tot dusver bestaat over de op de genoemde punten in to 
voeren verbeteringen blij kbaar nog Lang geen overeenstem-
ming.
Het eerste punt, de verbetering van de samenstelling van 
:het parlement, heeft reeds vaak een onderwerp van gedachten-
wisseling uitgemaakt. Een bevredigende regeling is niet 
gemakkelijk to vinden. Lange jaren is in Nederland geijverd 
voor vervanging van het aan algemeene criteria als ont-
wikkeling en bezit gebonden kiesstelsel door een slechts 
weinig beperkt kiesrecht. Westerman, volgens wien het peil 
der parlementsleden is gedaald, zou de creteria willen her-
stellen. Daargelaten of zijn bewering juist is -- een dergelijke 
stelling is moeilijk to bewijzen is het toch ook niet zonder 
bedenking, aan to sturen op terugkeer naar een stelsel, dat 
na rijp beraad is verlaten. Het bestaande kiesrecht, gecombi-
neerd met evenredige vertegenwoordiging, is evenwel inder-
,daad niet bevredigend. Kleine, doch voor het maatschappelij k 
.leven - economisch of cultureel belangrijke groepen 
kunnen in verdrukking geraken door een enkel op stemmen-
quanta gebaseerd stelsel. En voorts is gebleken dat evenredige 
vertegenwoordiging een verbrokkeld partijwezen tot zijn 
uiterste consequenties ontwikkelt en den samenhang van het 
parlement dientengevolge verzwakt, hetgeen voor een deugde-
lij ke werking van het parlementaire stelsel ernstig bezwaar 
-oplevert.
Daarom zou aandacht verdienen het van verschillende 
2ij den gedane voorstel om ter verzekering van een meer 
lharmonische behartiging van de in de maatschappij bestaande 
verschillende belangen	politieke, economische en cultureele
een zg. ,organisch" kiesstelsel in to voeren,l) waarnaast 
dan nog een speciaal economisch radenstelsel in den trant
1) VgI. Mr. Dr. J. Biemond, De grondslag der vertegenwoordiging.
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	359
als in Duitschland bestaat ter bevordering van meerdere 
samenwerkitig in het economische leven in overweging zou 
komen. Het zou buiten het kader van mijn beschouwingen 
vallen, op deze gecompliceerde kwestie thans dieper in to 
gaan. Het is voldoende, hier enkel een richting aan to duiden.
Wat het tweede punt betreft valt het volgende op to merken. 
De aanvankelijke anti-parlementaire felheid van Westerman, 
Ter Spill en anderen heeft den indruk gewekt, dat zij ter 
genezing van de geconstateerde kwalen hun Neil zouden willen 
zoeken bij een fascistische dictatuur. Zeer terecht kwam hier-
tegen Schaper in het geweer. Hij wees er op, dat de volks-
vertegenwoordiging haar waarde heeft als het instituut waarin 
de bevolking gelegenheid heeft, uiting to geven aan hare 
behoeften, hare wenschen en grieven ; samen to werken met 
de regeering om wetten tot stand to brengen ; toe to zien 
op het beleid der administratie en op de besteding der belasting-
penningen. Zij, die de waarde van dit instituut betwijfelen, 
zij n de nadeelen van een autocratisch gezag vergeten ; zij 
bedenken niet, hoe licht dit ontaardt in een topzware bureau-
cratie ; hoe licht de dwingelandij corruptie met zich brengt ; 
hoe zij de veiligheidsklep voor de volksgrieven at spoedig 
verstopt.
Met dit alles kan grif w orden ingestemd. Zelfs moet men 
hieraan toevoegen, dat ook een tijdelijk autocratisch gezag, 
dat Schaper voor bijzondere doeleinden wet zou willen 
toelaten, bedenkelijk is, althans wanneer het met geweld als 
zoodanig is gevestigd en niet is een wettige dictatuur. Immers, 
gezag, met geweld gevestigd, heeft de neiging, zich to hand-
haven en zich daarbij steeds meer van geweldexcessen to 
bedienen, steeds meer de vrijheid der samenleving to knotten 
ten bate van de bovendrijvende groep.
Voor een normaal ontwikkelde maatschappij is het stelsel 
geheel verwerpelijk.
Sedert is wel gebleken, dat Westerman, die aanvankelijk 
geijverd had voor onttrekking van het uitvoerend gezag aan 
„den saboteerenden invloed van een onbestendig parlement", 
wet wat hoog van den toren had geblazen; in zijn latere 
brochure „De zieke staat" bleek hij teruggekeerd tot het 
inzicht dat „een handhaving van het parlement als contro-
1926 III	24
360	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
leerende instantie in bet staatsbestuur niet alleen niet 
ongewenscht, doch zelfs onmisbaar moet worden geacht". 
Ook Ter Spill deinsde terug voor bet positief aanbevelen van 
ee nig ander dan bet parlementaire stelsel. Het is gelukkig, 
dat aldus de waarde van conirole nog tijdig werd ingezien 
en de verwerpelijkheid van een willekeurig machtstelsel als 
bet fascisme werd erkend. Kan men zeggen, dat hieromtrent 
onder Nederlandsche politici vrij algemeene overeenstemming 
bestaat, toch komt bet fascisme weer binnen den gezichts-
kring, wanneer de parlementaire machine hapert, zooals 
onlangs tijdens de langgerekte kabinetscrisis in Nederland 
bet geval was. Treub vond toen aanleiding, de aandacht to 
vestigen op den staatsgreep als uiterste redmiddel.l) Ook 
Snoeck Henkemans dacht aan een dictator. Dergelijke uitingen 
dienen tot waakzaamheid aan to sporen. Al moge bet juist 
zijn, dat, zooals Alberda op bet laatste congres der S.D.A.P. 
constateerde, de directe kans op fascisme in Nederland niet 
groot is, toch valt een groeiende neiging tot krachtig ingrijpen 
in ons politiek bestel to constateeren. Erkend moet worden 
dat in bet belang van bet parlementarisme to onzent zoo 
eenigszins mogelijk een herhaling van bet recente crisis-getob 
moet worden voorkomen en dat de besluit- en werkvaardig-
heid van 's, lands bewind dient to worden vergroot.
Versterking van bet uitvoerend gezag meent Westerman 
to kunnen verkrijgen door de bemoeienis van bet parlement 
met de begrooting to beperken, hetgeen z.i. is tot stand to 
brengen door invoering van een stelsel van tweejaarlij ksche 
begrootingen. Zelf moet hij echter erkennen dat dan toch 
meer tusschentijdsche suppletoire begrootingen noodig zou-
den zijn. Het is dus niet duidelijk, hoe langs dezen weg bet 
gestelde doel zou zijn to bereiken.
Den weg tot bet vinden van een oplossing wijzen misschien 
twee ernstige bezwaren, die, naar Schaper erkent, tegen de 
werking van bet parlementaire stelsel vallen aan to voeren 
en ten aanzien waarvan hij alleen kan hopen, dat de kiezers 
tijdig zullen tusschen beide komen. Zij bestaan hierin: I e. dat 
partijen zich aaneensluiten tot een meerderheid, die telkens 
ter wille van bet evenwicht der combinatie voorzieningen
1) Vragen des Tijds, Januari 1926.
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	361
verwerpt of aanvaardt, terwijl daarvoor geen meerderheid 
to vinden zou zijn geweest, wanneer iedereen in zijn oordeel 
vrij ware geweest; 2e. dat de partijen, om invloed to winnen 
of to behouden, vaak genoopt worden om de bijzondere be-
langen van klassen of groepen to doen voorgaan boven die 
der gemeenschap.
Een krachtiger constructie van het uitvoerend gezag, waar-
bij de democratische controle behouden zou blijven en tevens 
aan Schaper's bezwaren zou worden tegemoetgekomen, zou 
mogelijk zijn door een regeling to treffen, bepalende, dat de 
Minister-President voor een zittingsperiode rechtstreeks door 
verkiezing, onder sanctie van de Kroon, wordt aangewezen. 
Het gezag van den gekozen leider, die met de vorming van 
het kabinet ware to belasten, zou zooals de positie van den 
President der Amerikaansche Republiek leert, tegen dat 
der Kamer, uit dezelfde kiezers voortgekomen, opgewassen 
zijn en het voordeel hebben van eenheid. Voor haarkloverijen 
van partijen, die kleine groepsbelangen boven het algemeene 
stellen, zou deze gekozen minister-president met zijn kabinet 
niet behoeven uit den weg to gaan. Met gerechtvaaridgde 
kritiek zou hij allicht onder den drang der publieke opinie 
rekening houden. De door Schaper zoo betreurde vorming 
van heterogene meerderheden in de Kamer zou overbodig, 
de door hem evenzeer afgekeurde demoagogische bevoor-
rechting van bijzondere belangen bemoeilijkt worden. 
Kabinetscrisissen zouden voortaan zijn uitgesloten en stabili-
teit in het bewind zou van zittingsperiode tot zittingsperiode 
zijn verzekerd. De voor wetgeving en begrooting vereischte 
samenwerking van Regeering en Kamers zou dezen over en 
weer de kunst van ,geven en nemen" doen in praktijk brengen, 
terwijl bij de periodieke aftreding de al of niet gevoelde 
ontevredenheid over het gevoerde beleid op de nieuwe keuze 
invloed zou hebben, zoodat de administratie zich nooit 
onaantastbaar zou kunnen wanen.
Omtrent beide hierboven besproken punten en de aan-
bevolen oplossingen zal uit den aard der zaak vrij veel ver-
schil van meening mogelijk zijn. Het vinden van een vergelijk 
zou daarom bevorderd kunnen worden door de geheele aan-
gelegenheid, alvorens haar bij de Wetgevende Macht to
362	PARLEMENTARI SME EN FASCISME.
brengen, aan grondig en veelzijdig wetenschappelijk onderzoek 
to onderwerpen, terwijl verder op de partijen een beroep zou 
moeten worden gedaan om tot verbetering mede to werken 
in het belang van het parlementjrisme.
In afwachting van dieper ingrijpende hervormingen is to 
hopen dat de parlementen en de parlementaire regeeringen 
er in zullen slagen, bij het zoeken van oplossingen althans 
voor de ernstigste zich opdoende economische moeilijkheden 
praktisch het juiste to treffen, en dat zij zich tot verzoenlijk-
heid en tot het bijbrengen van rationeele offers aan het 
algemeen belang bereid zullen toonen. Een ernstig werkend en 
scheppend parlement zal zelfs aan tegenstanders eerbied 
afdwingen. Anderzijds eische men van het parlement niet het 
onmogelijke. Steeds moet in het oog worden gehouden dat 
een geweld-gezag gaande hetzij in economisch-militante 
hetzi j in sociaal-pacifistische richting evenmin waarborgen 
voor een bevredigenden gang van zaken biedt en bovendien 
het bezwaar heeft, dat als gevolg van het geweld-regime en 
de onderdrukking van kritiek, begane fouten niet gemakkelijk 
erkend en hersteld zullen kunnen worden. En 't ergst van al 
is dat men van een dergelijk gezag, ook als het faalt, niet 
licht bevrijd raakt.
Een opeenvolging van geweiddadige revoluties komt dan 
in de plaats van de vreedzame parlementaire evolutie. 
Venezuela en Mexico kunnen Jeeren, wat daarvan valt to 
verwachten. Het is dus goed, zich to leeren onderwerpen aan 
het parlementaire gezag, op den duur het meest redelijke en 
dragelijke; verbeteringen trachte men in to voeren langs den 
parlementairen weg, niet door geweld, dat op den duur altijd 
verlaagt en vernietigt.
Is het fascisme in de binnenlandsche politiek verwerpelijk, 
voor de internationale verhoudingen is misschien nog in veel 
sterker mate to hopen dat het zich niet over tal van landen 
verbreidt.


Teneinde den sleutel to vinden tot beter begrip van de 
op internationaal terrein op to lossen vraagstukken is raad-
pleging van de bevolkingsstatistieken der verschillende landen
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	363
onmisbaar. Zij kunnen ons inlichten over de geografische ver-
spreiding van bevolkingselementen tot verschillende groepen 
behoorende. Speciaal de verhouding van Europeesche tot niet-
Europeesche elementen is voor ons onderzoek van belang.
In 1921 bedroeg de bevolking der verschillende wereld-
deelen in millioenen
	Europeesch Niet-Europ.	Totaal
Europa	453.3		453.3
Azie	0.8	1,048.0	1,048.8
Afrika	3.1	126.3	129.4
Amerika	139.1	74.1	213.2
Australia	6.7	1.1	7.8
Totaal	603.0	1,249.5	1,852.5
De overweldigende getallen der niet-Europeesche elementen, 
die bovendien een sneller accres vertoonen dan de Europeesche, 
hebben de vraag doen rijzen, in hoeverre zij voor deze laatste 
in politiek en economisch opzicht bedreiging vormen.
Money') wijst er op dat in Azie, Afrika en Australia tezamen 
niet meer dan 11 millioen Europeanen gevestigd zijn en acht
het hoogstgevaarlijk, rassen-anti pathien aan to moedigen. Ander-
zijds wil hij zorgen dat de voor Europeanen beschikbare 
grond-reserves zoo spoedig mogelijk door hen bevolkt worden; 
dat zij hun bevolkingsaccres niet to zeer drukken. Hij waar-
schuwt de Europeesche volken, onderling den vrede to 
bewaren, overleg to plegen ter ontginning van de op aarde 
beschikbare, niet onbeperkte hulpbronnen, en de Europeesche 
aanspraken op leiderschap to versterken door handhaving 
van een hoog beschavingspeil.
In ons land opperde Methorst (Haagsch Maandblad, Maart 
1926) de vraag of het niet dringend noodig is, dat de staten 
van Europa, hun onderlinge twisten op zij zettend, zich zoo 
spoedig mogelijk aaneensluiten tot een Statenbond ter be-
veiliging tegen het gevaar dat uit het Oosten dreigt. Aan de 
functies van den Volkenbond zou zulks geen afbreuk behoeven 
to doen. Mocht Europa hiertoe kunnen overgaan, dan zouden 
tevens de twee groote struikelblokken	de nationale be-
1) The peril of the white. London 1925.
364	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
wapening en de nationale tarieven worden weggenomen. 
Niet alleen zou de aaneensluiting van 350 millioen Europe-
anen (zonder Rusland) een aanzienlijke macht vormen, doch 
ook zouden door de opruiming van de staketsels tusschen 
de Europeesche staten onderling reusachtige besparingen 
worden verkregen, die aan economische en sociale doeleinden 
zouden kunnen ten goede komen.
Gregory') meent reeds eenige daling van Europeesch over-
wicht to kunnen constateeren; hij wijst op het verlies van 
Mandsjoerije door Rusland en op de verleening van zelf-
standigheid aan Voor-India en Egypte. Het Europeesche 
gezag zal zich z.i. meer en meer uit Azia moeten terugtrekken, 
en hetzelfde zal in Afrika het geval zijn; in Noord-Amerika 
zal van de 12 millioen negers veel invloed uitgaan ; in Zuid-
Amerika zal hoogstens het zuidelijke deel overwegend 
Europeesch blijven. Wat Australia betreft, het is de vraag 
of dit werelddeel het op den duur zonder gekleurde arbeiders 
zal kunnen stellen. De niet-Europeesche rassen blijken meer 
en meer tot mededinging geschikt, al heeft de Europeaan 
enkele trekken (initiatief, wetenschappelijke en administra-
tieve aanleg), die hem een bijzondere plaats schijnen to ver-
zekeren. Het verstandigst zou deze schrijver het achten als,
met behoud van een geest van samenwerking tusschen de rassen,
toch naar hun geografische scheiding werd gestreefd; voor 
de blanken zouden dan hoofdzakelijk Europa, Noord-Amerika 
en Australia gereserveerd kunnen blijven. Het verkeer zou 
zich moeten beperken tot dat van individuen (gezanten, 
leeraren, zendelingen, handelslieden, en dergelijke); daaren-
tegen zou men geen associatie van massa's moeten beproeven, 
wijl deze slechts leidt tot afgunst, wrijving en rassenhaat.
Unisono klinkt hier bij Money en Gregory het motief 
stoot de gekleurde rassen niet af, streef naar begrip en samen-
werking. Vermijd het, de situatie to verergeren. Zoek den 
vrede.
Het streven, sprekende uit de betoogen van Money en 
Methorst, om een pan-Europeesche eenheid to scheppen, wijst 
misschien een weg van actie voor de naaste toekomst. Werd 
ook niet onlangs in den kring der Interparlementaire Unie de
s) The menace of colour. London 1925.
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	365
Europeesche Statenbond besproken ? Sprak to Locarno Briand 
niet van de toekomstige „Vereenigde Staten van Europa"? 
Pleitte niet Walter Leaf, voorzitter der Internationale Kamer 
van Koophandel, voor een Europeesch tolverbond ?
Denkbeelden van dezen aard hangen blijkbaar in de lucht.l)
Wat nog niet wil zeggen dat ze zoo gemakkelijk zouden zijn 
to verwezenlijken.
Overigens is het duidelijk dat in het gunstigste geval 
plannen als dat der bepleite Europeesche concentratie bij 
voortdurende bevolkingstoeneming slechts tijdelijke op-
luchting kunnen geven.
Gregory ziet vermoedelijk verder.
In zijn gedachtengang ligt het dat althans aan de voor-
naamste rassengroepen een eigen territoir zal worden aan-
gewezen; en hiervan moet het gevolg zijn, dat binnen elks 
grenzen dan ook van zeif een zekere natuurlijke limiet aan 
de bevolkingstoeneming zal worden gesteld.
Hier wordt dus de stabilisatie der verhoudingen als een 
eisch der toekomst voorzien. In dezen geest werkt trouwens 
reeds de politiek van verschillende landen (b.v. de Vereenigde 
Staten van Amerika, voorts Australia en Zuid-Afrika), waar 
aan de immigratie beperkingen zijn opgelegd. Door dergelijke 
beperkingen worden, naarmate zij toenemen, de bevolkingen 
van verschillende nationaliteit gedwongen, zich niet uit to 
breiden boven het getal, dat door eigen territoir kan worden 
gevoed.
Hetzij men zich echter een stelsel denkt ter consolidatie 
en verdediging van de thans verworven Europeesche positie, 
hetzij men zich voorstelt, dat Gregory's „racial segregation" 
op den duur zal worden doorgevoerd, hetzij een combinatie 
van beide, in alien gevalle zal een internationaal ordenende 
macht voor een houdbaar evenwicht tusschen Europeesche 
en andere belangen moeten waken, en voor een sterk op-
gevoerd nationalisme van de afzonderiijke.Europeesche staten 
is in het verband van het geheel geen plaats. Gelukkig vindt 
men een belangrijk begin van een internationaal ordenende 
macht reeds in den Volkenbond: een toepassing van het 
parlementarisme op het internationale leven.
1) Zie ook Vogel, Das neue Europa.
366	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
De Volkenbond en het verdrag van Versailes geven on-
getwijfeld, zij het op voorzichtige en gereserveerde wijze, 
overwegend uitdrukking aan een sociaal-pacifistichen ge-
dachtengang en tevens aan een streven naar stabilisatie van 
internationale verhoudingen. In het genoemde verdrag is het 
z.g. nationaliteitsbeginsel ver doorgevoerd; aan alie naties 
is op eigen territoir in beginsel het zelfbeschikkingsrecht 
toebedeeld, zij het dat voor de minder ontwikkelden een 
voorloopige voogdij krachtens mandaat der beschavings-
gemeenschap is geconstrueerd. Door arbitrage- en garantie-
verdragen hoopt men een sfeer van veiligheid to scheppen, 
die beperking van bewapening op groote schaal zal mogelijk 
maken ; door internationale regeling van handel, verkeer, 
emigratie en arbeidsvoorwaarden hoopt men vreedzame 
ruiling van goederen en diensten to bevorderen en steeds nieer 
het beginsel van overleg, van ,leven en laten leven" in toe-
passing to brengen. Onder de zich roerende volken onder 
koloniale of mandaatsvoogdij wenscht men door deugdelijke 
zorg en het openen van vooruitzicht op zelfstandigheid een 
rustiger stemming to doen ontstaan. Ongetwijfeld valt 
rekening to houden met de mogelijkheid, dat Europa zijn 
economische expansie gaandeweg zal zien geremd of terug-
gedrongen door een opkomende concurrentie van de tuteel-
volken ; maar het systeem zou toch door vergrooting van de 
rust en veiligheid, en door de militaire besparingen, groote 
economische voordeelen en althans meer geleidelijkheid van 
evolutie met zich brengen.
Uit het bestaan zelf van den Volkenbond vloeit noodzakelijk 
grootere stabiliteit in de internationale verhoudingen voort 
stabiliseering van bestaande grenzen, bestaande rechten, 
bestaande verhoudingen van bewapening. Op den duur zal 
ook stabilisatie van de bevolkingsgetallen per natie of andere 
eenheid vermoedelijk een eisch moeten worden, door de 
feiten aan de orde gesteld: ligt niet juist in de sterke be-
volkingsacressen het grootste gevaar voor expansie-neiging 
en oorlog?
Afgewacht zal moeten worden, hoe dit eventueel zou 
kunnen geschieden.
Duidelijk is in alien gevalle dat	zoo ooit	alleen van
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	367
den Volkenbond de oplossing van dergelijke vraagstukken 
is to verwachten. Doch niet minder duidelijk is dat de geheele 
groeiende, stabiliteit bevorderende structuur van den Volken 
bond, ontstaan ter verzekering van de vooruitzichten der 
menschheid, door een algemeen zich verbreidend fascisme 
vernietigd zou worden. Het fascisme is vervuld van felle 
nationale zelfzucht.
Wickham Steed brengt dit in verband met de behoefte om 
de dictatuur op de been to houden
„Fascism," zoo luidt zijn betoog, „finds itself in the plight 
of a usurper. It has constantly to prove its own power to 
those over whom it rules. Its organs advocate war abroad and 
declare the meaning of Fascism to be that the nation is in 
a permanent state of war. One day, war against France is 
preached; the next, war against Turkey.. .. A moment may 
come when it fiels impelled to „do something" in order to 
save itself from discredit or to satisfy the extravagant appetites
and aspirations it has aroused. ..."1)
Mussolini hamerde steeds weer op het nationalistische aam-
beeld; steeds keerden zijn lessen terug tot nationale 
expansie.
,,Onze mythe (scheppende idee) is de natie, de grootheid 
van het yolk", predikte hij.	„Het Fascisme gelooft niet 
aan de beginselen van den zoogenaamden Volkenbond". 
,,Ik beken, dat ik niet aan den eeuwigen vrede geloof." 
,,Wij zijn nu sterk geworden. Wij zijn vast overtuigd ons 
in de wereld een weg to kunnen banen. Italie moet dus een
actieve buitenlandsche politiek voeren". „Men begrijpt 
dat het probleem der Italiaansche expansie in de wereld voor 
het Italiaansche ras een probleem is van leven en dood".2) 
Zoo onderhoudt het fascisme een voortdurende nationale 
gisting; het kweekt stelselmatig een oorlogszuchtige stemming. 
Het moedigt de nationale massa's aan tot sterkere vermenig-
vuldiging en staat gereed om van de gewonnen macht naar 
buiten bij het streven naar economische baten zoo noodig 
een gewelddadig gebruik to maken.
Bij algemeene verbreiding van dit fascistische procede
') Review of Reviews. Febr. Maart 1926. 
s) Mannhardt, Der Faschismus.
368	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
zouden de staten in hun excessieve nationale zelfzucht zbb 
vi jandig tegenover elkaar komen to staan, dat aldra opnieuw, 
als voor den wereldoorlog, drukkende steeds toenemende 
bewapeningen noodig zouden worden om door nieuwe oorlogen 
to worden gevolgd, die de laatste resten der beschaving zouden 
doen verdwijnen. De fascistische reactie doet zich hier wel 
van haar bedenkelijkste zijde kennen.
Het hardhandige optreden van het fascistische Italie tijdens 
het geschil met C riekenland, de onderdrukking van de 
Duitsche minderheid in Noord-Italie, de opzienbarende 
vloot-manoeuvres, de weer opduikende geruchten van 
plannen voor koloniale expansie-politiek, het voorspelt 
alles weinig goeds.
Of zou het fascisme in de toekomst althans Europa willen 
sparen ?
Denkbaar zou het misschien zijn, dat de West-Europeesche 
mogendheden, en bloc fascistisch geworden, den onderlingen 
strijd vermeden en zich aaneensloten om zich strijdlustig to 
werpen op de nog buiten haar machtssfeer gebleven landen 
Rusland, Turkije, China en Japan ten einde hiervan 
nieuwe exploitatie-gebieden to maken. Doch zou dit den 
toestand verbeteren ? Ook bier zou de ontwrichting, die van 
een oorlog tegen militair krachtige staten het gevolg is, een 
economisch verlies doen ontstaan, in de verste verte niet 
opwegende tegen de mogelijk to behalen winsten. De lessen 
van den laatsten oorlog laten in dit opzicht geen onzekerheid 
over. Zonder eenigen twijfel zou de menschheid al spoedig 
tot het laagst denkbare bestaanspeil zijn neergedrukt, om 
nog to zwijgen van de dreiging van revolutie, hongers-
nood en epidemie.
Zoo brengt dus het /ascisme in zijn consequenties de grootste 
gevaren voor het menschdom met zich. Zijn luide verkondigd
beginsel ,niet de gemeenschap voor het individu, doch het 
individu voor de gemeenschap" treedt het yolk met voeten, 
zoodra het als individu tot de volken-gemeenschap in betrekking 
komt to staan. Zijn efficiency is die van het vroegere oorlogs-
zuchtige Duitschland, dat de welvaart van zichzelf en van
heel Europa to gronde richtte. Zijn beweerde oplossing van 
het sociale vraagstuk is het oproepen van eindelooze, uit
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	369
geweld en knechting geboren nieuwe, steeds minder oplosbare 
sociale vraagstukken.
Het fascisme is misschien gevaarlijker dan het communisme: 
want terwijl het evenals dit laatste geweld dreigt to ont-
ketenen en in naam van een hoogere orde de bestaande orde 
to verstoren, komt het tot ons niet uit onaanzienlijke kringen 
van proletariers en koelies, doch als een mode-artikel der 
hoogere standen.
Men heeft het communisme als een sterk maatschappelijk 
explosief onderkend. Het zou misschien in afzienbaren 
tijd noodig kunnen worden, ook het fascisme tot object van 
veiligheidsmaatregelen to maken.
Gelukkig behoeft vermoedelijk in Nederland voorloopig 
geen al to groote vrees to bestaan.

IV.

Wat Indie betreft, voor fascisme is hier Been plaats. N.I. 
niet voor fascisme in den zin van streven naar een partij-
dictatuur. De tegenstelling tusschen overleg en macht treedt 
bier door de omstandigheden geheel anders to voorschijn,
Het hier gevestigde autocratische gezag vindt een histo-
rische verklaring in het feit der verovering en ook in het 
hier speciaal op Java aangetroffen stelsel van despotische 
heerschappij. Een zekere mate van plaatselijk zelfbestuur is 
daarbij aan Inlandsche rechtsgemeenschappen gelaten, en in 
de 20e eeuw kwamen daarbij decentralisatie en bestuurs-
hervorming, benevens de instelling van den Volksraad, de 
toepassing van het beginsel van overleg versterken. De 
omstandigheden in aanmerking nemende kan gezegd worden 
dat men in het algemeen gesproken organisatorisch in Indie 
op den goeden weg is. Een zekere mate van autonomie is 
voor Indie verkregen. Uitbreiding van de werking en van het 
gezag van het parlementarisme is in aantocht. En zeker 
gelden hier niet verschillende bezwaren, die tegen het 
Europeesche parlement worden aangevoerd. Door de positie 
van den Landvoogd hapert het hier niet aan gelegenheid 
tot het geven van krachtige leiding, wanneer de samenwerking 
met het Opperbestuur aithans niets to wenschen Iaat. Het
370	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
feit dat de benoeming van den Gouverneur-Generaal niet 
behoeft gebaseerd to zijn op het belang der Indische ingeze-
tenen zou tot moeilijkheden aanleiding kunnen geven. Doch 
door de uitoefening van zekere parlementaire controle wordt 
in alien gevalle die kans verminderd.
De ervaring heeft voorts geleerd dat de vorm van parlemen-
tari sme, tot d usver i n 1 nd i e i n prakti jk gebracht, over het geheel
weldadig heelt gewerkt; door het medezeggenschap van den 
Volksraad, in het openbaar uitgeoefend, zijn de overheids-
organen in hun energie niet belemmerd, doch wel werden 
zij sterker herinnerd aan hun taak om rusteloos in het 
algemeen belang werkzaam to zijn. Het organische beginsel 
komt hier in het kiesrecht eenigermate tot uiting doordat 
de verkiezingen uitgaan van de locale raden, terwijl de 
nationaliteiten afzonderlijk kiezen en voorts de Regeering 
nog door benoeming correcties kan aanbrengen. Door decen-
tralisatie en bestuurshervorming is en wordt een veelal 
nuttig tegenwicht tegen to sterke centralisatie geschapen en 
is plaatselijk de stoot gegeven tot zorgvuldiger behartiging 
b.v. van hygienische en verkeersbelangen.
Wanneer van de bestaande en de nog verder in het leven 
to roepen organisatorische middelen het juiste gebruik wordt 
gemaakt daarop komt het ook hier aan en als voorts 
de internationale toestand zich gunstig ontwikkelt, kan het 
politieke vooruitzicht voor Indie geacht worden betrekkelijk 
niet onbevredigend to zijn.
Ongetwijfeld liggen in het rassen- of nationaliteitenvraag-
stuk ook voor Indie groote moeilijkheden.
Niet omdat de economische toestand zoo benauwend is. 
Wel biedt ,Java niet veel ruimte meer aan voor ontginning 
van nieuwe gronden bij voortgaande stijging van het be-
volkingscijfer, maar nog daargelaten technische en industrieele 
mogelijkheden, de grondreserves in de buitengewesten zijn 
voorloopig geruststellend groot. Eenige meerdere krachts-
inspanning zal bij voortdurende stijging van het bevolkings-
cijfer noodig worden, maar de grenzen van het mogelijke 
liggen toch nog tamelijk ver af.
M.a.w. dank zij de productiviteit van den Indischen 
Archipel is de bevolkingskwestie nog niet acuut, en vreedzame
PARLEMENTARISME EN FASCISME.	371
associatie behoeft hier vooralsnog geen groote moeilijkheden 
op to leveren.
Zeker zal het zaak zijn, op de toekomst het oog gevestigd 
to houden ; duurzame bevolkingsvermeerdering zal ook hier 
de grenzen der bestaansmogelijkheid doen naderen. Intusschen 
zijn hier betrekkelijk gunstige voorwaarden voor blijvende 
samenwerking aanwezig, omdat het Nederlandsche element 
niet in massa's koloniseert, terwijl zijn maatschappelijke 
functie de Indonesische aanvult.
Ondanks dit alles blijft een nationalistisch sentiment toch 
altijd werken; een factor, die steeds zorg zal blijven baren.
Dat het Nederlandsche gezag zich in afzienbaren tijd vrij-
willig geheel uit Indie zou terugtrekken, zooals door sommige 
Inlandsche groepen reeds met aandrang wordt geeischt, is 
bezwaarlijk to verwachten. De tot 7.6 millioen gestegen 
bevolking van Nederland zou van de door belegging 
en werkzaamheid uit Indie verkregen inkomsten geen afstand 
kunnen doen zonder een hoogst ernstige crisis tegemoet to 
gaan. Daarbij komt dat de politieke en economische positie, 
thans door het Nederlandsche element in Indie ingenomen, 
genoeg nut ook voor de Inlandsche bevolking afwerpt, om 
eveneens van die zijde beschouwd het behoud daarvan voor-
loopig nog gemotiveerd to doen achten. Het Nederlandsche 
en het Inlandsche element hebben elkander over en wee; 
noodig; samenwerking is hier een eerste maatschappelijke 
vereischte. Het besef hiervan heeft een ruimere mate van 
overleg met het Inlandsche element tot een eisch des tijds ge-
maakt. Het gedeeltelijk zelfstandige en inwendig gedecentrali-
seerde gemeenebest onder Nederlandsche suprematie, dat hier 
door de nieuwe staatsregeling en de bestuurshervorming 
verrijst, berust op de grondgedachte van nauwe samenwerking 
tusschen de Regeering en de verschillende groepen der 
bevolking. Het is ons aller taak, tot de verwezenlijking van die 
grondgedachte mee to werken. Een roekeloos aanhitsen van 
militant nationalistische sentimenten zou op onze Indische 
gemeenschap ontbindend werken. Het zou onparlementair zijn, 
onredelijk en onnationaal.
Het moge worden gezegd en herhaald, dat de geest van 
het parlementarisme	overleg, dat gezagsoefening niet
372	PARLEMENTARISME EN FASCISME.
uitsluit hier in normale omstandigheden voor de betrokken 
groepen de best mogelijke perspectieven opent. En daarmee 
is dan tevens gezegd dat Indie zich moet hoeden voor de 
koestering zelfs van een theoretisch of sentimenteel fascisme 
dat allicht verloopen zou in nationale zelfoverschatting, 
nationale botsingen en nationalen haat.

Weltevreden, Juni 1926.

A. B. COVEN STUART.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS

(1868-1918)


XXVII.

De geschiedenis der Zuid-Afrikaansche Republiek sinds 
het herstel harer onafhankelijkheid in 1884, geeft een ge-
stadige worsteling to aanschouwen tegen de uittartingen van 
het machtige Britsche Rijk, dat meende, als paramount 
power in Zuid-Afrika, politieke voogdij over haar to mogen 
uitoefenen.
Tijdens zijn verblijf hier to lande in 1884 was Kruger, 
door tusschenkomst van den Amsterdamschen Hoogleeraar 
Moltzer, in kennis gebracht met den jongen rechtsgeleerde 
Leyds. Eerst als Staatsprocureur, later als Staatssecretaris. 
en, na den dood van Jhr. Beelaerts van Blokiand in 1897, als 
Gezant bij verschillende Hoven in Europa, heeft deze be-
kwame en werkzame landgenoot de belangen van Transvaal 
behartigd in die moeilijke jaren, voorafgaande aan zijn 
ondergang.
Door Engeland werd het begeerlijker dan ooit deze kleine 
Republiek aan zijn uitgestrekt koloniaal bezit toe to voegen, 
nadat ontdekt was, dat de rijkste goudmijnen der wereld 
zich op haar grondgebied bevonden.
Van de verschillende kwesties, die in deze jaren tot wrijving 
tusschen de Britsche en de Transvaalsche Regeeringen aan-
leiding gaven, was het Uitlander-vraagstuk de belangrij kste. 
De talrijke vreemdelingen: kapitalisten, mijnarbeiders en 
fortuinzoekers, uit alle deelen der wereld, doch voor het 
meerendeel Engelschen, die zich aan den Witwatersrand, 
het gebied der goudmijnen, hadden gevestigd, eischten met 
steeds grooter aandrang, en veelal op onbehoorlijken toon,
374 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
dezelfde politieke rechten als de Transvaalsche burgers, 
zonder nochtans hun Britsche nationaliteit to willen prijs-
geven en verweten daarenboven de Regeering der Republiek 
hun belangen to verwaarloozen. De Transvaalsche Voiksraad 
weigerde echter het voile burgerrecht toe to kennen aan de 
Uitlanders, wier aantal voortdurend vermeerderde, zoodat zij 
dreigden weldra de Boeren-bevolking, die minder snel toe-
nam, to zullen overvleugelen.
De aan het einde van 1895 door Dr. Jameson, met ruim 
500 gewapende mannen ondernomen verraderlijke inval in 
Transvaal, waarvan Cecil Rhodes, voorzitter der „Chartered 
Company"1) en toenmaals Eerste Minister van de Kaap-
kolonie, als de auctor intellectualis kon beschouwd worden, 
werd verijdeld, doordat de Boeren onmiddellijk waren to 
wapen geloopen en de vrijbuiters hadden gestuit en gevangen 
genomen.
Groot was op het vasteland van Europa de verontwaardi-
ging over het gedrag dezer Engelsche flibustiers en de geest-
drift voor het kloeke optreden der Boeren. Hier to lande 
publiceerde de Zuid-Afrikaansche Vereeniging een protest 
in den vorm van een brief aan het Engelsche yolk.
Het vermaarde telegram van gelukwensch, dat de Duitsche 
Keizer, na het mislukken van den Jameson raid, aan Presi-
dent Kruger verzond, deed bij de Regeering to Pretoria de 
.schoonschijnende verwachting ontstaan, dat de Republiek 
-op den bijstand van Duitschland zou kunnen rekenen, wan-
neer zij onverhoopt weder zou gedwongen worden voor haar 
onafhankelijkheid to strijden. Dit draadbericht veroorzaakte 
aan den anderen kant, dat bijna het geheele Engelsche yolk 
,de onafhankelijkheid der Zuid-Afrikaansche Republiek als 
een internationaal gevaar voor Engeland ging beschouwen.2)
1) De „British South Africa Company" aan welke 29 October 1889 
-een Koninklijk Charter werd verleend.
2) Volgens de lezing later door den Keizer gegeven, zou hij zelf aanvan-
kelijk zich tegen het verzenden van het telegram hebben verzet en zou 
.hij ten slotte gezwicht zijn voor den aandrang van den Rijkskanselier 
Hohenlohe en van den Minister von Marshall, die er op wezen, dat de 
opgewonden stemming van het Duitsche yolk over den Jameson inval, 
zich anders wellicht tegen den Keizer zou richten, die reeds verdacht 
werd van heimelijke Engelsche sympathien. (Wilhelm II ,Ereignisse and 
Oestalten 1878-1918" p. 49 en vlg.)
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918). 375
De Minister van Kolonien uit het in 1895 opgetreden 
Britsche Kabinet Salisbury, de imperialistische radicale 
Chamberlain, weigerde Rhodes als schuldig of zelfs als mede-
plichtig aan dezen rooftocht to doen straffen, zoodat hij door 
,de Boeren geacht werd dezen inval in hun land goed to keuren 
zooal niet zelf daarin de hand to hebben gehad.
Kort nadat deze strooptocht had plaats gehad, noodigde 
Chamberlain President Kruger uit naar Londen over to 
komen, ten einde alle tusschen beide Regeeringen bestaande 
kwesties to bespreken, met uitzondering evenwel van de 
,door de Zuid-Afrikaansche Regeering gewenschte schrapping 
van art. IV der Conventie van 1884.1) Kruger antwoordde geen 
inmenging in de binnenlandsche aangelegenheden to kunnen 
adulden en vroeg opzegging der Conventie van Londen en 
vervanging daarvan door een verdrag van vrede, handel 
en vriendschap.
Hiervan wilde Chamberlain niets vernemen, die in 1897 
aan Leyds to kennen gaf, dat Engeland aan art. IV van het 
verdrag met alle macht zou vasthouden en daarvoor desnoods 
oorlog zou voeren. Van Kruger's reis naar Londen is dan 
ook niets gekomen.
Een voorstel der Zuid-Afrikaansche Republiek om de 
punten van geschil, voortkomend uit een verschil van op-
vatting omtrent de interpretatie der Conventie van Londen, 
door arbitrage to beslechten, wees de Britsche Minister met 
beslistheid van de hand als onvereenigbaar met de, naar hij 
beweerde, ook na 1884 nog bestaande suzereiniteit van 
Engeland over de Republiek, welke het Transvaalsche C ou-
vernement van zijn kant beslist ontkende. In de volgende 
jaren werd over deze kwestie tusschen de beide Regeeringen 
voortdurend gedebatteerd.
Meer en meer bleek dat Chamberlain op een oorlog met

Transvaal aanstuurde. Sinds 1896 hadden gedurig zendin-



gen van troepen uit Engeland naar Zuid-Afrika plaats.


In 1899 werd de agitatie der Uitlanders heviger. Misschien
1) Dit was het artikel waarbij de Zuid-Afrikaansche Republiek de 
verplichting werd opgelegd om de verdragen, die zij met andere mogend-
heden (behalve den Oran je Vrijstaat) sloot aan de goedkeuring der Britsche 
Regeering to onderwerpen.
1926 III	25
376 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
werd deze aangewakkerd door Engeland, welks 
toenmalige internationale positie het voeren van een 
oorlog in Zuid-Afrika zonder vrees voor inmenging van 
andere staten mogelijk maakte. Een door Britsche Uitlanders 
tot Koningin Victoria gerichte petitie, een lange reeks van 
grieven tegen de Zuid-Afrikaansche Regeering inhoudend, 
werd door Chamberlain als wapen tegen de Republiek ge-
bezigd. Aan de andere zijde wendden vele duizenden 
Uitlanders van allerlei nationaliteit zich met een contra-
petitie. tot President Kruger, waarbij zij de gegrondheid 
der klachten ontkenden en te-kennen gaven tevreden to zijn 
met het Zuid-Afrikaansche Gouvernement en geen andere 
Regeering to verlangen.
Chamberlain verbood daarop den Uitlanders met de Zuid-
Afrikaansche Regeering to onderhandelen, daar hij de zaak 
in eigen handen wenschte to houden.
In Mei 1899 was de verhouding tusschen de beide regeeringen 
zeer gespannen. De Nederlandsche Minister van Buitenland-
sche Zaken seinde toen aan den Consul-Generaal to Pretoria, 
dat berichten uit verschillende hoofdsteden hem aanleiding 
gaven to gelooven aan het dreigend gevaar, dat een geweld-
dadige oplossing in Afrika to vreezen was en hij verzocht 
hem om zonder uitstel mondeling en zeer vertrouwelijk aan 
President Kruger mede to deelen, dat hij als oprecht vriend 
hem in het waarachtig belang der Republiek aanraadde zich 
zoo verzoenlijk en gematigd mogelijk to toonen en hij voegde 
er aan toe, uit een geheel zekere bron to weten, dat de Duitsche 
Regeering deze meening ten voile deelde. Na aan deze opdracht 
gevolg to hebben gegeven, rapporteerde de Consul-Generaal, 
dat President Kruger hem geantwoord had, altijd toegevend 
to zijn geweest en geen oorlog to wenschen, doch de on-
afhankelijkheid van de Republiek niet to kunnen prijs geven.
De President had hem verder gezegd, dat nu uit zijn rede-
voeringen to Heidelberg, Rustenburg en Johannesburg zijn 
geneigdheid was gebleken om hervormingen toe to staanl),
1) In deze redevoeringen had Kruger de brandende twistvragen tus-
schen de Uitlanders en de Zuid-Afrikaansche Republiek besproken en 
aangegeven op welke wijze hij zich voorstelde aan de wenschen der 
Uitlanders tegemoet to komen.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (18681918).	-377
de Engelsche Regeering bang werd voor een vreedzame 
oplossing.
Stemrecht kon hij wel verleenen, maar niet inwilligen, dat 
de Engelschen onderdanen van Hare Britsche Maj esteit 
bleven en toch stemrecht in de Republiek verkregen. Dat 
zou een stilzwijgende erkenning der souvereiniteit zijn. De 
termijn voor bet verkrijgen van bet vol stemrecht wilde hij 
verkorten van 14 tot 9 jaren en zelfs voor personen, die reeds 
genaturaliseerd waren de wet terugwerkende kracht doen 
hebben. Later als bet aantal zijner oude burgers weder was 
aangegroeid, zou hij stemrecht willen verleenen na nog korter 
verblijf in de Republiek. Naar de meening van den Staats-
president zou Engeland nooit tevreden zijn, zoolang bet land 
niet weder Engelsch werd. Zijn Hoog Edele verklaarde nooit 
to hebben aangevallen, maar zich altij d to hebben verdedigd 
tegen de Engelschen en op God's bestier to hebben vertrouwd. 
Indien hij de onafhankelijkheid prijsgaf, zou dat zijn gemis 
aan Gods-vertrouwen. De geschiedenis had getoond, dat God 
hun onafhankelijkheid wilde bewaren, want zelfs na de 
nederlagen bij Boomplaats 1) en in Natal had zijn yolk kunnen 
wegtrekken en onafhankelijk blijven. Nederlagen als de 
Engelschen hadden geleden in den vrijheidsoorlog en later 
under Jameson hadden zijn Boeren nooit geleden.
De contra-petitie van vreemde onderdanen was een bewijs, 
dat vele Uitlanders zeer tevreden waren met het bestuur der 
Republiek. Er kwamen nog steeds exemplaren dier petitie 
met vele handteekeningen in, het aantal handteekeningen 
bedroeg thans reeds 12000. De beer Kruger toonde zich ge-
voelig voor bet bewijs van gezindheid van den Minister. 
Zijn Hoog Edele zou zoo toegevend als mogelijk zijn.2)
Een, overeenkomstig bet verlangen van Chamberlain, ge-
houden bespreking tusschen Kruger en den Britschen Gouver-
neur en Hoogen Commissaris in de Kaap Kolonie Sir Alfred 
Milner, welke van 31 Mei tot 5 Juni to Bloemfontein plaats 
had, leidde niet tot eenig resultaat. De daarbij door den
1) In 1848.
2) Zie : ,diplomatieke bescheiden behoorende bij de staatsbegrooting 
voor het dienstjaar 1901" (oranjeboek) en Dr. W. J. Leyds ,Eenige 
correspon dentie uit 1899" (1919) p. 25.
378 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
President toegezegde consessies in zake stemrecht achtte 
Milner onvoldoende, terwijl de voorstellen van den Hoogen 
Commissaris voor Kruger onaannemelijk waren.
Lord Salisbury wilde geen oorlog en deed alles om dien 
tegen to houden, doch zijn ambtgenoot Chamberlain begeerde 
dien. Hij liet zich leiden, door zijn denkbeeld, dat Engeland 
overal moest heerschen, onverschillig door welke middelen.
Bondgenooten in Europa had de Zuid-Afrikaansche Repu-
bliek niet. Van Duitschland, dat in 1898 met Engeland een 
entente had gesloten over de eventueele verdeeling der 
Portugeesche kolonien, was geen hulp to verwachten. De 
Duitsche Regeering achtte de belangen, die zij in den Trans-
vaal had, niet van zoo groot gewicht, dat zij er een oorlog 
voor kon beginnen, zelfs indien de vloot reeds bestond, welke 
de Keizer nog moest scheppen. Zij, die bekend waren met de 
toenmalige staatkundige verhoudingen in Europa en met het 
karakter van Keizer Wilhelm, hadden van stonde aan ingezien, 
dat de toasten en telegrammen van den Keizer toe to schrijven 
waren aan opwellingen, waaraan niet to veel waarde behoorde 
gehecht to worden.
Na den Jameson-raid had mijn vader reeds den toenmaligen 
Transvaalschen Gezant Jhr. Beelaerts van Blokland hierop 
gewezen. Aan Leyds was dit in 1898, toen hij met Regeerings-
personen to Berlijn had gesproken, ook duidelijk geworden.
Frankrijk was onmachtig en Rusland onwillig de Boeren 
to help to komen. In laatstgenoemd land was de openbare 
meening wel zeer sterk op de hand der Transvalers, doch de 
Tsarin en de Keizerin-moeder waren zeer Engelschgezind. 
Naar het schijnt zou van de zijde van Rusland aan Koningin 
Victoria de verzekering zijn gegeven, dat het een oorlog van 
Engeland in Zuid-Afrika niet zou bemoeilijken. Ook van de 
Amerikaansche Regeering, die toen in een nauwe aansluiting 
aan Engeland heil zag, was voor de Boeren weinig to ver-
wachten.
Mijn vader zeide in die dagen herhaaldelijk -tot Leyds: 
,,Ge moet slechts naar een bondgenoot zoeken; de publieke 
opinie in Engeland".1)
11) Men heeft Leyds vaak beschuldigd, door zijn Regeering voor to 
spiegelen, dat zij op den daadwerkelijken steun der groote mogendheden
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918). 379
In den zomer van 1899 gaf de Duitsche Regeering aan den 
Nederlandschen Minister van Buitenlandsche Zaken to kennen, 
dat het, naar haar meening, voor de Zuid-Afrikaansche Repu-
bliek gewenscht zou zijn om de bemiddeling van den Ameri-
kaanschen President Mac Kinley in to roepen, daar Engeland, 
dat toen achterdochtig was tegenover alle landen van het 
continent, alleen met de Vereenigde Staten in een zeer goede 
verstandhouding stond, omdat het een verbond met dit land 
als een noodzakelijke en gewenschte zaak voor de toekomst 
beschouwde. Minister de Beaufort antwoordde, dat er bij 
hem bezwaar bestond dit denkbeeld to Pretoria aan to 
bevelen. Hij vreesde, dat wellicht Engeland en deVereenigde 
Staten zich zouden verstaan en dat de uitspraak van den 
President, geheel ten nadeele der Republiek uitvallend, door 
Engeland zou worden aanvaard. De Zuid-Afrikaansche 
Republiek zou dan gedwongen zijn geweest zich er aan 
to onderwerpen. De Minister verklaarde zich echter bereid 
het denkbeeld als afkomstig van mannen, die den Transvaal 
gunstig gestemd waren, aan de hand to doen, zonder zelf 
raad to geven. Mijn vader verzocht toen bij particulier schrij-
ven den Gezant to Parijs, om Leyds, die destijds in deze 
stad verbleef, de bedoelde mededeeling to doen. Leyds seinde 
deze naar Pretoria, maar ontving tot antwoord dat de Regee-
ring bemiddeling voor het oogenblik niet noodzakelijk achtte.
Begin Augustus had Leyds to 's Gravenhage een onderhoud 
met de Ministers Pierson en de Beaufort. Van een beroep 
door de Koningin op geheel particuliere wijze to doen bij 
Koningin Victoria, zooals door den Engelschen geschied-
tegen Engeland kon rekenen, de Boeren tot den oorlog to hebben aangezet. 
Uit de telegrammen door Leyds in 1899 aan zijn Gouvernement ver-
zonden, en in zijn bovengenoemd werkje vermeld, blijkt echter, dat hij
herhaaldelijk gewaarschuwd had geen bijstand van andere staten to 
verwachten. Hij heeft dit zeif ook in 1917, in een brief aan een van de 
personen, door wie deze beschuldiging geuit was, den oud-Minister der 
Kaap Kolonie Schreiner uitdrukkelijk verklaard. Wel geeft hij in dat 
schrijven toe, fiat de mogelijkheid, de waarschijnlijkheid zelfs van zulk 
een interventie, inderdaad, toen de oorlog eenmaal aan het woeden was, 
herhaaldelijk door President Kruger en andere voormannen aan de 
burgers ,op commando (was) voorgespiegeld, ten einde de mismoedigen 
tot volhouden op to wekken." Dit was Leyds toen niet steeds onbekend 
gebleven, maar toch heeft hij niet gesprotesteerd, omdat hij meende, 
dat zwijgen zijn plicht was. (Leyds t.a.p. p. 195 )
380 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (18681918).
-
schrijver en Boerenvriend Harrison aan Leyds was aan de 
hand gedaan, wilden de Ministers toen niet weten.1) Zij 
konden de Koningin niet aan een echec bloot stellen. Ook een 
optreden der Nederlandsche Regeering q.q. was onmogelij k, 
maar Pierson bood aan om als vriend aan den Engelschen 
Minister Goschen to schrijven.2)
Door Chamberlain was aan President Kruger voorgesteld 
een Commissie in het leven to roepen, samengesteld uit 
Transvalers en Engelschen, ten einde to onderzoeken of de 
nieuwe kieswet, waarin de door Kruger aan Milner toegezegde 
concessies waren opgenomen, een voldoende vertegenwoordi-
ging aan de Uitlander-bevolking toekende en zoo niet, welke 
wijzigingen daarin dan behoorden to worden aangebracht. 
Leyds achtte het echter een groot gevaar om de binnenlandsche 
aangelegenheden der Republiek aan het oordeel van een 
zoodanige Commissie to onderwerpen. Ook de beide Neder-
landsche Ministers waren van meening, dat de Transvaalsche 
Regeering dit voorstel niet wel kon aannemen, doch zij 
bevalen haar ten sterkste aan zich niet onvoorwaardelij k 
daartegen to verzetten, ten einde Chamberlain geen voor-
wendsel to geven om oorlog to beginnen, doch to trachten 
een uitstel to verkrijgen door b.v. nadere inlichtingen to 
verzoeken omtrent de samenstelling der Commissie en to 
kennen to geven, het onderzoek naar een nog niet in 
werking zijnde wet prematuur to achten. Minister Pierson 
ontwikkelde nog het denkbeeld, dat ten einde tijd to win-
nen, de Republiek aan Engeland zou antwoorden, eerst aan 
een onafhankelijke Commissie van staatsrechtsgeleerden, 
zooals b.v. Bourgeois, to willen verzoeken haar to adviseeren 
over de vraag of het voor een vrij land aanging zulk een 
Commissie aan to nemen. Leyds achtte echter de zaak zoo 
duidelijk, dat er z.i. van het eerst inwinnen van het oordeel 
van geleerden geen sprake kon zij n.3)
Minister de Beaufort, die den 4den Augustus den Consul-
Generaal to Pretoria reeds had geseind, den President mede
1) Naar ik van betrouwbare zijde vernam, heeft onze Koningin later 
toch nog tot Koningin Victoria een particulieren brief gericht.
') Zie de briefwisseling tusschen Pierson en Goschen, die tot geen 
resultaat leidde, bij Leyds t.a.p. p. 139 en vig.
3) Zie Leyds t.a.p. bldz. 86 en vig.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCH[EDENIS (1868-1918). 381
to deelen, dat hij hem in het belang van zijn land aanraadde 
op het Engelsche voorstel niet een beslist weigerend antwoord 
to geven, droeg dezen consulairen ambtenaar den 15den 
d.a.v. op, vertrouwelijk aan Kruger to berichten, d.at de 
Duitsche Regeering, evenals hijzelf, van oordeel was, dat 
het Engelsche voorstel niet mocht afgewezen worden, daar 
zij overtuigd waren, dat iedere stap op dit zeer critieke 
oogenblik bij een der groote mogendheden gedaan, zonder 
resultaat zou zijn en van groot gevaar voor de Republiek. 
De President wees er den Consul op, toen hij zich van 
deze opdracht gekweten had, dat de voorgestelde jurist-
committee niet was een internationaal comite en dat bij 
aanneming,daarvan een zeer directe inmenging der Engelschen 
in de binnenlandsche aangelegenheden der Republiek zou 
geschieden. Z. H. Ed. verklaarde niet voornemens to zijn een 
beroep op de groote mogendheden to doen.l)
Den 16den Augustus berichtte Minister de Beauf ort aan 
Leeds, dat de algemeene indruk door hem uit alle diplomatieke 
mededeelingen ontvangen, deze was, dat de Zuid-Afrikaansche 
Republiek op geen steun in Europa had to rekenen en dat de 
groote mogendheden zich nimmer tot eenige andere tusschen-
komst zouden leenen dan wellicht tot eenige vage en onvrucht-
bare sympathiebetuigingen, die men in Engeland zou laten 
passeeren, in de wetenschap, dat zij toch tot geen daden 
leiden zouden. Leyds bracht deze mededeeling den 3l sten 
Augustus aan de Regeering to Pretoria over.2)
In plaats van de gezamenlijke Commissie, die de Zuid-
Afrikaansche Regeering niet kon aannemen, werden door 
haar nog nadere concessies inzake het stemrecht aan de 
Britsche Regeering beloofd, mits deze wilde toestemmen in 
arbitrage over alle bestaande en toekomstige geschillen ; de 
bewering van suzereiniteit voor goed wilde laten varen en 
zich niet meer met de binnenlandsche aangelegenheden der 
Republiek wilde bemoeien.
Hoewel de Britsche Agent to Pretoria aan de Regeering 
aldaar officieus had to kennen gegeven, redenen to hebben
1) Oranjeboek overgelegd bij de begrooting van 1901 en Leyds t.a.p 
b1dz. 104 (noot).
2) Leyds t.a.p. bldz. 131.
382 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (l868l918).
-
om to gelooven, dat dit voorstel voor de Engelsche Regeering 
aannemelijk zou zijn, verklaarde deze zich toch niet geneigd 
het to aanvaarden.
Het Transvaalsche Gouvernement gaf daarop desniettemin 
aan de Britsche Regeering to kennen, de door haar gewenschte 
Commissie aan to nemen, in de onderstelling dat geen be-
moeiing met het inwendig bestuur bedoeld werd noch het 
scheppen van een precedent.
Den 27sten September brak Chamberlain de onderhande-
lingen of en hij verklaarde thans zeif een afdoende regeling 
to zullen formuleeren.
Intusschen was de Engelsche Regeering voortgegaan met 
het samenbrengen van troepen op de Transvaalsche grenzen 
en met het aanwerven van vrijwilligers. Leyds, die meende, 
dat de Engelsche Regeering den oorlog wilde en alleen talmde, 
omdat zij nog niet gereed was, seinde den 27sten September 
naar Pretoria orn het Gouvernement aldaar aan to raden 
een ultimatum tot Engeland to richten.
Den 9den October werd het Ultimatum aan den Britschen 
Agent to Pretoria overhandigd, waarbij werd geeischt, dat 
alle bestaande geschillen door arbitrage of op andere vreed-
zame wijze zouden geregeld worden; dat de Britsche troepen 
onmiddellijk van de Transvaalsche grenzen zouden terug-
geroepen worden; dat de strijdkrachten, die sinds I Juni 
1899 in Zuid-Afrika waren aangekomen, daaruit zouden 
verwijderd worden en dat de troepen, die op zee waren, niet 
in Zuid-Afrika ontscheept zouden worden.
Nadat de Britsche Regeering had geantwoord, dat deze 
eischen van then aard waren, dat zij het onmogelijk oordeelde 
ze to bespreken, overschreed de legermacht der Boeren de 
grenzen van Natal en de Kaapkolonie. De Oranje Vrijstaat, 
met welk land de Transvaal in 1897 een verdedigend verbond 
had gesloten, kwam dadelijk zijn verplichtingen na.
Op het geheele vasteland van Europa was de publieke 
opinie bijna zonder uitzondering vdbr de Boeren, hetgeen 
in Engeland grooten indruk maakte.
De stemming in ons land, met zijn vele belangen in Zuid-
Afrika en waar men altijd levendige sympathie had gevoeld 
voor de stamverwante Republieken, was zeer anti-Engelsch,
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918) 383
er heerschte groote verbittering. Over het algemeen was 
men hier van oordeel, dat de Boeren voortreffelijk gehandeld, 
hadden en velen geloofden aan hun overwinning.
Mijn vader achtte het ultimatum een font. Door den oorlog 
to beginnen of althans to verhaasten, konden de Boeren wel 
eenige voordeelen behalen, maar dit zou voor Engeland to 
meer reden zijn om door to zetten. Toen Kruger eenmaal 
had toegegeven, had hij dit z.i. moeten doen op een wijze 
waardoor het Chamberlain onmogelijk werd gemaakt oorlog 
to voeren ; het kwam daarbij niet zoozeer aan op de con-
cessies als wel op den toon, waarop deze werden aangeboden.. 
Chamberlain had, naar het oordeel van mijn vader, onmoge-
lijk den oorlog kunnen doorzetten tegen de openbare meening 
in Engeland en dat die openbare meening zich niet krachtig 
genoeg had kunrien uitspreken, was z.i. to wijten aan de 
Zuid-Afrikaansche Regeering, die steun had moeten zoeken 
bij het liberale deel der Engelsche natie.
De oorlog werd in den beginne door de Boeren met ver-
wonderlijken moed en groote hardnekkigheid gevoerd en de 
Engelschen leden nederlaag op nederlaag. De elkaar opvol-
gende overwinningen der Boeren in de laatste maanden van 
1899, bij Glencoe, Modderspruit, Stormberg, Magersfontein, 
Colenso en de insluiting van 'Kimberley, Mafeking en Lady-
smith, veroorzaakten hier to lande groote geestdrift. Zelfs 
de pessimisten begonnen toen aan een zegepraal der Boeren 
to gelooven. In 1900 echter keerden de kansen. In Februari 
gaf Generaal Cronje bij Paardenberg zich met 4000 man 
over; Kimberley, Ladysmith en Mafeking werden door de 
Engelschen ontzet en in Natal werd Generaal Botha ge-
dwongen terug to trekken.
In Maart seinden de Presidenten der beide Republieken, 
Kruger en Steyn, aan de Regeering to Londen, dat zij bereid 
waren om over den vrede to onderhandelen, mits met behoud 
van de onafhankelijkheid hunner staten en zij riepen de 
interventie in van alle groote mogendheden, alsmede van 
Nederland, Belgie en Zwitserland. Duitschland antwoordde 
onmiddellijk, dat er geen reden was to intervenieeren, zoolang 
niet beide partijen het verzoek daartoe deden. In den Neder-
landschen Ministerraad gingen stemmen op om stappen to
384 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (l86819l8).
-
doen, doch de Minister van Buitenlandsche Zaken verzette 
zich daar krachtig tegen, op grond van de zekerheid, dat de 
Engelsche Regeering zou weigeren to onderhandelen, tenzij 
wellicht onder pressie der Vereenigde Staten, die aan Engeland 
hadden gevraagd of dit geneigd was interventie aan to nemen. 
Hij verdedigde de stelling, die hij reeds meermalen had 
bepleit, dat het verkeerd was ons in ongelegenheden to 
wikkelen, ter wille van de publieke opinie hier to lande. 
Waar de Zuid-Afrikaansche Republieken er niets bij konden 
winnen en wij onze verhouding met Engeland nog slechter 
zouden maken, bestond er geen enkele reden, op to treden.
Intusschen gaf Lord Salisbury in het Hoogerhuis to kennen, 
dat alle onderhandelingen op den voet van onafhankelijkheid 
onaannemelij k waren. Na deze besliste verklaring deelde de 
Nederlandsche Regeering dan ook aan de Zuid-Afrikaansche 
G ouvernementen mede, dat zij tot haar leedwezen aan hun 
verzoek niet kon voldoen, maar zij verklaarde zich bereid 
om alle stappen tot herstel van den vrede to steunen.
De strijd werd inmiddels voortgezet. In Mei bezetten de 
Engelschen Bloemfontein en in Juni Johannesburg en 
Pretoria.
De Nederlandsche inilitaire attaches, die den oorlog aan 
de zijde der Boeren medemaakten, waren alien getroffen 
door de anti-Hollandsche stemming van de Transvalers, 
vooral van de partij van Joubert en Botha. Alleen Kruger 
en zijn omgeving waren voor de Hollanders. Tot de Neder-
landers, die aan de zijde der Boeren medestreden, behoorde 
o.a. de talentvolle Herman Coster, staatsprocureur en later 
advocaat to Pretoria, die bij Elandslaagte sneuvelde en ter 
wiens nagedachtenis door zijn vrienden het Herman Coster-
fonds werd gesticht, tot bevordering van de studie van 
Afrikaners aan de Leidsche Universiteit.
In het voorjaar van 1900 verscheen to 's-Gravenhage een 
Zuid-Afrikaansche Deputatie bestaande uit Fisher, Wessels 
en Wolmarans, die zich naar Europa had begeven om bid 
de verschillende Regeeringen hulp en bijstand to vragen ter 
beeindiging van den oorlog.
Omtrent het bezoek dezer Heeren teekende mijn vader het 
volgende aan:
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918). 385
Fisher is de knapste, heeft veel van een Engelschman, is met een 
Schotsche vrouw getrouwd, die hem vergezelt en zeer moeilij k Hollandsch 
spreekt. De beide anderen, Wessels en Wolmarans, zijn volmaakte Afri-
kaners; het Hollandsche boerentype, zooals zich dat heeft ontwikkeld 
onder de Afrikaansche zon en in een omgeving waarbij aanraking met 
een meer beschaafde Nederlandsche maatschappij ontbreekt. Het zijn 
Hollandsche of liever Geldersche boeren, met de slimheid, de terug-
houdendheid, de achterdocht aan die n- stand eigen, zich veel meer nog 
voelend, omdat zij in hun land de eerste en de heerschende klasse zijn.
26 April had ik een officieel onderhoud met de Zuid-Afrikaansche 
Gezanten. Ik kon mij volkomen voorstellen een onderhoud to hebben 
met een pachter, die zich over de pacht beklaagt en wil doen gelooven, 
dat hij het verschrikkelijkst gebrek lijdt en het onmogelijk langer kan 
uithouden. De Heeren, die natuurlijk vooruit wisten, dat de Neder-
landsche Regeering niets zoude doen, toonden zich allerbitterst teleur-
gesteld toen ik hun uitlegde, dat het voor mij niet wel mogelijk was 
eenige stap to doen en dat een dergelijke stap voor ons ongelegenheid 
maar voor hen nimmer eenig nut zoude veroorzaken. Zij zeiden, dat 
men in Afrika, nu men zelfs in Holland geen steun vond, den oorlog 
als wanhopig zoude opgeven moeten, dat zij ter wille der Nederlandsche 
Regeering alle demonstraties en openlijke vertooningen hadden vermeden, 
maar dat dit nu voor hen dubbel ongelukkig was, omdat zij nu zouden 
moeten mededeelen, dat de Regeering van Nederland niets deed, terwijl 
daarenboven uit het ontbreken van openlijke bewijzen van sympathie, 
die zij hadden afgeslagen, zou worden afgeleid, dat hunne zaak zelfs 
in het Stamland geen sympathie meer had. Zij vroegen zich af, of zij wet 
hun plicht hadden betracht door to bedanken voor al de betoogingen. 
Wanneer zij nu, zooals zij het uitdrukten, met de kous op de kop naar 
het overige Europa en naar Amerika gingen, dan was het reeds to voorzien, 
dat hunne zendin g mislukken zoude en van dat mislukken zoude de 
Nederlandsche Regeering schuld zijn. Op mijn bemerking, dat elke stap 
onzerzijds slechts de publieke opinie in Engeland zoude verbitteren en 
dat die nooit eenig voordeel aan hen kon brengen, antwoordde Fisher 
laat men het toch maar eens probeeren, wij hebben een spreekwoord 
dat zegt: men weet nooit vooruit hoe een dubbeltje kan rollen."
Ook de Regeeringen der overige landen, waarheen het drie-
manschap zich begaf, o.a. Rusland, Frankrijk, de Vereenigde 
Staten, konden of wilden geen huip verleenen.
Den 28sten Mei 1900 kondigde de Engelsche generaal Lord 
Roberts de annexatie van den Oran j e Vrijstaat af, onder 
den naam van Oranje Rivier Kolonie en den isten September 
proclameerde de Britsche Regeering, dat de Zuid-Afrikaansche 
Republiek was ingelijfd bij het Britsche Rijk. De aanteeke-
ningen van mijn vader naar aanleiding van deze gebeurtenis, 
moge ik hier overnemen:
,,Ik kan mij eenigszins voorstellen den gemoedstoestand der staats-
lieden in 1831, die de scheiding van Noord- en Zuid-Nederland moesten 
voorbereiden. Het werk dat zij vijftien jaren geleden met zooveel geestdrift
386 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHtEDENIS (1868-1918).
hadden helpen tot stand brengen, moesten zij zien to niet gaan. Falck's 
woorden bij die gelegenheid uit zijne brieven geven een beeld van die 
gemoedsstemming. lets dergelijks voelde ik bij den ondergang der Zuid-
Afrikaansche Republieken. Aan de vestiging dier Republieken had ik 
wel geen deel genomen en bij den ondergang was ik eenvoudig toeschouwer. 
Toch had ik gelijk zoovele Nederlanders de herleving van de Zuid-
Afrikaansche Republiek door den vrijheidsoorlog van 1881 met buiten-
gewone belangstelling gadegeslagen. Mijnerzijds had ik ook een steentje 
helpen bijdragen om de stemming van het Engelsche publiek voor de 
Boeren zoo mogelijk in een gunstige richting to leiden.
Dit alles is vruchteloos geweest, de verwachtingen, die wij toen koester-
den, zijn voor goed verviogen. Wij hebben moeten toezien, hoe de Repu-
blieken, na een heldhaftig verzet bezweken en Engelsche kolonien werden.
Zoo is tweemaal in deze eeuw de Nederlandsche stam in hare Staat-
kundige ontwikkeling door de macht der gebeurtenissen geknot. Belgie 
werd of icieel een Fransch land, met het Fransch als officieele taal, het 
bleef van den Nederlandschen ontwikkelingsgang afgesloten. De Zuid-
Afrikaansche Republieken zullen voortaan in nog sterker beteekenis 
Engelsche Staten worden, deelen van het groote Engelsche Rijk.
Ieder Nederlander heeft de scheiding van 1830 betreurd, zij het dan 
ook als een droevige noodzakelijkheid, de ondergang der Zuid-Afri-
kaansche Republieken, al raakte deze hem niet in staatkundigen zin, 
heeft voorzeker niet minder leedwezen verwekt.
Het zou een belangrijke studie zijn, to onderzoeken in hoever de eigen-
aardigheden van het Nederlandsche volkskarakter tot den loop dezer 
gebeurtenissen hebben bijgedragen. Mist de Nederlander hetgeen noodig 
is voor het grondvesten en behouden van een staatkundig volksbestaan? 
De geschiedenis leert anders, maar wel levert zij de bewijzen, dat er 
enkele eigenschappen in het Nederlandsche volkskarakter zijn, die het 
staatkundig samengaan met personen van andere nationaliteit belem-
meren. Een zeker gemis aan buigzaamheid, een onwil om zich to plooien 
naar de eigenaardige wenschen van vreemden, een zekere vasthoudendheid 
om niet to zeggen halsstarrigheid. Tegenover de Walen en zelfs tegenover 
de Vlamingen heeft de Noord-Nederlander altijd een zekere strakheid 
en gemis aan toeschietelijkheid getoond.
De Zuid-Afrikanen hebben Engelschen en Uitlanders altijd met wan-
trouwen bejegend. De eischen van een staatkundigen toestand zijn in 
beide gevallen niet erkend.
Als de Belgen geen Nederlanders willen worden dan zijn wij op de 
staatkundige gemeenschap met hen niet gesteld. Zoo redeneerden velen 
vbbr en na 1830. Evenals de Zuid-Afrikanen was men op vreemde be-
standdeelen niet gesteld; in hun belang schikkingen to maken, zich 
opofferingen to getroosten, aan eischen toe to geven, die men op zich 
zelve niet gerechtvaardigd achtte, daartoe wilde men niet komen. Indien 
wij in Zuid-Afrika niet geheel alleen baas zijn, dan mogen de wapenen 
beslissen wie de machtigste zijn, aldus de Zuid-Afrikanen.
Hoe zal de toekomst van Zuid-Afrika zijn? Zal het geheel Engelsch 
worden, in taal, in zeden, in staatkundige gezindheid? Zal het evenals 
Canada en Australia geheel onder den invloed van het imperialisme 
komen en zullen de Hollanders aldaar, gelijk de Franschen in Canada, 
welhaast slechts een geschiedkundige curiositeit worden?
Het is niet waarschijnlijk. De Hollandsche volksaard is taai en onver-
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918). 387
zettelijk. Al moge de stroom van Engelschen en Amerikanen die zich 
In Zuid-Afrika zullen vestigen ook grooten omvang nemen, toch zullen 
de Hollanders zich daarin niet spoedig oplossen. In de Kaapkolonie en 
zelfs in Natal is het Hollandsche element krachtig gebleven, het heeft 
zijn eigenaardig karakter gehandhaafd. In de nieuwe kolonien heeft de 
oorlog er zeer zeker toe bijgedragen om bij den Hollandschen Afrikaander 
de gehechtheid aan zijne nationaliteit to verlevendigen. Of hij tegen de 
met kracht door to zetten verengelsching bestand zal blijken, moet de 
tijd leeren. Het Hollandsche element, dat is to zeggen de uit Nederland 
overgekomen Hollanders, zal natuurlijkerwijze zeer verminderen. Vesti-
ging van Hollanders in de Kolonien zal zeer zeker niet worden aange-
moedigd, waarschijnlijk sterk worden tegengewerkt. Of zij zich daardoor 
zullen laten afschrikken, zal afhangen van de mogelijkheid om nog in 
de Kolonien een bestaan to vinden. De Nederlanders, die zich in Zuid-
Afrika zullen vestigen of die er gevestigd blijven, zullen tegenover de 
Afrikaanders in een zuiverder verhouding komen. Zij werden tot nog 
toe met eenig wantrouwen gadegeslagen, omdat zij beschouwd werden 
als mogelijke candidaten voor regeeringsbetrekkingen. Dit is thans uit. 
Van nu aan worden zij eenvoudig vreemdelingen. Dit legt hun echter 
ook plichten op. Zij zullen moeten bedenken, dat een vreemdeling in 
de Kolonie van een ander land gevestigd, zich met de staatkunde niet 
mag bemoeien. Aan staatkundige woelingen, zelfs aan betoogingen, mogen 
zij niet deelnemen. Trouwens, zoo zij het doen, zal het Engelsch gezag 
hen wel ijlings uit de Kolonie verwijderen. Toch kunnen zij, schoon zich 
volkomen onzijdig houdend, in den stillen strijd tegen de Engelschen, 
die voorzeker zal blijven voortduren, al wordt die niet meer gevoerd 
met Mausers en kanonnen, krachtig werkzaam zijn voor het behoud der 
Hollandsche taal en voor de voortleving der Hollandsche overleveringen.
Dat dit den Engelschen ongevallig zal wezen valt niet to betwijfelen, 
maar de Engelschen hebben geen recht daarover hunne verstoordheid 
to toonen.
Voor Nederlandsche inrichtingen van onderwijs zal hier to lande veel 
moeten worden gedaan, zoo men die in het leven wil houden. De Hol-
landsche schoolmeester zal een onwaardeerbaar werktuig zijn voor het 
behoud van de Hollandsche taal.
Een Hollandsche dagbladpers zal ook krachtig gesteund kunnen 
worden, mits die pers, voor zoover zij door Nederlanders wordt geleid, 
zich buiten de staatkunde houdt, althans buiten de staatkunde, die 
in het verborgen werkt tegen het Engelsche bestuur."
De oorlog was door deze annexation op papier echter nog 
volstrekt niet geeindigd, hij werd als guerilla voortgezet.
In September 1900 begon de stemming voor Zuid-Afrika 
hier to lande een ernstig karakter to verkrijgen. Naarmate 
men inzag, dat de zaak der Boeren wanhopig stond, nam de 
ergernis en de verbittering tegen Engeland toe. Men zocht 
naar personen aan wie men met succes zijn wrevel kon koelen. 
De Britsche Regeering, tegen wie men in de couranten kon 
toornen, was voor deze aanvallen geheel ongevoelig. Het
388 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
Nederlandsche G ouvernement kon men op meer voelbare 
wijze zijn boosheid doen ondervinden. Een groot aantal 
Nederlanders, voor het meerendeel beambten der Neder-
landsch Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatschappij, met hun 
gezinnen, was uit Transvaal gezet en de leden van een Neder-
landsche ambulance waren aangehouden en als krijgs-
gevangenen naar Ceylon gevoerd.
Deze feiten werden hier to lande als een beleediging onze 
natie aangedaan gevoeld en daar den Minister van Buiten-
landsche Zaken de gelegenheid had ontbroken kenbaar to 
maken hetgeen naar aanleiding hiervan door hem was verricht, 
meende men, dat geen stappen waren gedaan en in de pers 
werd met verontwaarOiging dit vermeend stilzwijgen der 
Regeering afgekeurd.
Heftige artikelen, zelfs van Hoogleeraren en andere personen 
van naam, verschenen tegen de Regeering en in het bijzonder 
tegen den Minister van Buitenlandsche Zaken, die in deze 
dagen geteekende zoowel als anonieme brieven ontving, 
waarin hem lafheid werd verweten en waarbij men op oorlog 
met Engeland aandrong. Politieke tegenstanders der Regeering 
wendden deze beweging aan om haar zoo mogelijk ten val 
to brengen. Het geheel ongegronde gerucht werd verspreid, 
dat de Ministers Pierson en Cremer Engelschgezind waren.
Onbekookte plannen werden beraamd : een demonstratie 
voor het Britsche legatiegebouw, een scherp adres aan 
Koningin Victoria, terwijl men allerwege meetings wilde 
bijeenroepen, zoowel tegen Engeland als tegen de Neder-
landsche Regeering, waar dan een algemeene motie zou 
worden aangeboden.
President Kruger had intusschen het grondgebied van den 
Transvaal verlaten en zich naar Lorenco Marquez begeven, 
met het doel zich van daar naar Europa in to schepen.
Een Nederlandsch oorlogschip „de Gelderland", onderweg 
naar Indie, kon, zooals de Minister van Marine aan zijn 
ambtgenoot van Buitenlandsche Zaken mededeelde, zoo 
noodig gemakkelijk naar Lorenco Marquez koers zetten om 
den President of to halen. Dit denkbeeld wend door Minister 
de Beaufort aangegrepen, die, nadat hij er zich van vergewist 
had, dat het in het voornemen lag van Kruger, die de functie
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918). 389
van President aan Schalk Burger had overgedragen, om 
zich wegens gezondheidsredenen naar Europa in to schepenr 
hem, namens de Koningin, bet aanbod deed voor zijn reis 
gebruik to maken van „de Gelderland". Na eenige dagen narn 
Kruger bet aanbod aan.
Deze officieele daad der Nederlandsche Regeering, waar 
door zij zonder de neutraliteit to schenden, aan bet Hoofd 
der stamverwante Republiek een dienst bewees, gaf bier to 
lande een groote ontspanning en werd door bet geheele yolk. 
met warme sympathie vernomen. Ook in bet buitenland, 
behalve Engeland,l) werd deze courtoisie, door onze jeugdige 
Koningin aan den grijzen Staatspresident bewezen, zeer toe-
gejuicht en inspireerde den Franschman Jean Rameau tot 
een gedicht, waarin hij de „Reine de vingt ans", toeriep 
,,Vous seule, entre les rois, fites le geste male."2)
Terstond, nadat bet aanbod gedaan was, had de Minister 
van Buitenlandsche Zaken, zijn Secretaris-Generaal Jhr. 
Ruyssenaers opgedragen den Britschen Gezant daarvan to 
onderrichten. De Engelsche Regeering to voren raadplegen 
wilde de Minister niet, daar deze dan ongetwijfeld zou to 
kennen hebben gegeven, liever to zien dat bet aanbod niet
1) Een der meest ernstige Engelsche bladen de „Standard" noemde 
het aanbod ,uitdagend en onbeschaamd."
_) Dit gedicht luidt aldus
Oh Reine de vingt ans, majeste frele et blonde, 
Pouvant regner sans sceptre et vaincre sans combats 
Votre etoile vous fit Reine des Pays-Bas; 
Votre auguste bonte, vous fait Reine du monde. 
Vous n'aviez qu'un royaume et I'Europe est a vous 
Partout oiu bat un coeur vous mettez votre empire; 
Chaque desespere qui souffre et qui soupire 
Se sent votre sujet et tombe a vos genoux. 
Vous seule entre les rois, fttes le geste male; 
Vous seule avez tendu vos mains vers la Douleur. 
Comme un rosier soutient de ses rameaux en f leur 
Un chene vermoulu, touche par la mort pale. 
Vous seule avez fait croire, en ce monde trop vieux 
Ou les anges plaintifs sont chasses par les betes 
Que le Dieu juste et bon plane encore sur nos tetes
Et sans votre sourire, on eut doute des cieux !
Ook Edmond Rostand wijdde een gedicht aan de komst van President 
Kruger in Europa, waarin o.a. de volgende regels voorkomen
390 VIJFTiG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
werd gedaan en het dan onvriendelijk ware het toch to doen. 
Sir Henry Howard was door de mededeeling van Jhr. Ruys-
senaers wel een weinig ontsteld. Lord Salisbury, wien hij 
het bericht seinde, antwoordde telegrafisch, dat hij de Neder-
iandsche Regeering dankte voor de mededeeling, doch dat 
zij „did not concern Her Majesty's Government, which had 
,,neither the wish nor the power to interfere with Mr. Krugers 
,,journey nor with the ship, which he might select." Mij n 
vader had met den Gezant, nadat deze hem hiervan had 
kennis gegeven, een zeer vertrouwelijk gesprek over de zaak, 
-waarbij Sir Henry zeide, dat men natuurlijk in Engeland 
liever zou gezien hebben, dat het aanbod niet was gedaan, 
maar er geen aanstoot aan nam. Hij zei lachend : „Ca vous 
fera beaucoup de bien ici."
Den volgenden dag veroorzaakte een uit 's Gravenhage, 
waarschijnlijk van wege beursspeculanten A la baisse, ver-
zonden telegram, vermeldend, dat de Engelsche Gezant een 
scherpe nota had ingezonden, een relletje op de Amster-
damsche beurs.
Den 20sten September had de Minister van Buitenlandsche
Pars pour le doux pays des bibles et des pipes ; 
Ses fils ressemblent A tes fils;
Pars pour le doux pays de brume ou les tulipes 
Ont pour petite Reine un Lys!
Va vers cette blancheur dont le Nord s'illumine 
Et que Dieu regarde regner;
Vieux Krueger, va trouver la Reine Wilhelmine, 
Et dis-lui de t'accompagner.
Dis lui: „Petite Reine aussi bonne que blanche, 
„Je suis tres vieux et je suis seul"
Elle se penchera sur toi comme se penche 
Une vierge sur un aleul.
Alors to poseras to lourde et large paume 
Sur l'epaule de cette enfant,
Et vous vous en irez de royaume en royaume, 
Couple que son reve defend!
Et ce sera si noble et d'une telle ligne, 
Si dechirant et si charmant,
Qu' Antigone, du fond de l'ombre, fera signe 
A Wilhelmine, doucement!
On croira tout d'un coup que tout se rapetisse 
Quand vous passerez tous les deux,
Et vous vous en irez mendier la justice 
A travers le siecle hideux !
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918). 391
Zaken gelegenheid om in de vergadering der Eerste Kamer, 
in antwoord op eenige vragen door Fransen van de Putte 
gesteld betreffende Zuid-Afrikaansche aangelegenheden, me-
dedeelingen to doen omtrent hetgeen de Regeering ter zake 
had verricht, zoover dit ter openbare kennis kon gebracht 
worden.
Met betrekking tot de gevangenneming van de leden der 
ambulance kon de Minister vermelden, dat hij, zoodra de 
tijding daarvan hem bereikt had, aan de Britsche Regeering 
ophelderingen had verzocht. Lord Salisbury had toen geant-
woord, dat blijkens de ingekomen berichten, deze personen 
zich hadden schuldig gemaakt aan spionnage. Het door 
Dr. Koster, het hoofd der ambulance, omtrent zijn weder-
varen opgemaakt rapport, had de Minister toen nog niet in 
zij n bezit.l)
Ten aanzien van de uitzetting van Nederlanders uit Zuid-
Afrika verklaarde de Minister, dat hij ieder speciaal geval 
deed onderzoeken, ten einde to beoordeelen of recht op 
schadeloosstelling aanwezig was. Wegens het groot aantal 
uitzettingen was dit onderzoek tijdroovend. Binnen enkele 
dagen zou de Minister echter reeds een nota aan de Britsche 
Regeering zenden, waarbij voorloopig voor een groot aantal 
personen schadeloosstelling verzocht wend.
Uit het door den Minister medegedeelde bleek, dat de 
belangen der Nederlanders bij hem in goede handen waxen 
en men prees zijn bedachtzaamheid, en begreep dat een 
scherper optreden tegenover Engeland niet geraden en daar-
enboven doelloos ware geweest.
1) Later is gebleken, dat de leden dezer ambulance waren beschuldigd 
van „carrying ammunition and giving information to the ennemy". 
Tot Juli 1902, twee jaren lang, werden zij op Ceylon gevangen gehouden.
Ook met een andere Nederlandsche ambulance had nog een incident 
plaats. Van een ambulance trein, die zieken en gewonden vervoerde, 
werd nml. op bevel van Generaal Kitchener, de Nederlandsche vlag 
afgehaald, hoewel de conventie van Geneve uitdrukkelijk voorschreef, 
dat ambulances de nationale vlag naast die met het Roode Kruis be-
hoorden to voeren. De chef dezer ambulance Dr. Bierens de Haan be-
klaagde zich over dit feit bij den Consul-Generaal to Pretoria, die het ter 
kennis bracht van Lord Roberts. Deze betuigde daarop zijn leedwezen 
over het gebeurde en beloofde alle pogingen to zullen aanwenden ten einde 
,de vlag terug to verkrijgen en aan de Nederlandsche ambulance weder
to geven.
1926 111	26
392 VIJFTIG JAREN U1T ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
In de pens en bij het publiek verstomde nu de critiek tegen 
de Regeering en sloeg zelfs vrij algemeen over tot waar-
deering. Ook „de Standaard" achtte het aanbod van „de 
Gelderland" voortreffelijk, maar opperde de vraag of het 
schip met den President aan boord, niet de Transvaalsche 
vlag behoorde to voeren. Over deze netelige kwestie had de 
Ministerraad reeds beraadslaagd en eenstemmig was aldaar 
besloten, dat de Transvaalsche vierkleur niet op „de Gelder-
land" behoorde geplaatst to worden.
Ook het Nederlandsche publiek zag in, dat al hetgeen 
noodeloos aanstoot aan Engeland zou kunnen geven, diende 
vermeden to worden en door geen ander blad dan „de Stan-
daard" werd dan ook op die vlag aangedrongen.
Kuyper, die deze vlagkwestie blijkbaar als wapen tegen 
de Regeering wilde aanwenden, beweerde nu in „de Stan-
daard", dat men Engeland toch reeds aanstoot had gegeven 
door het aanbieden van het schip en dat er geen reden be-
stond om nu ook niet daarop de vlag to hijschen van den 
Staat, welks Hoofd zich aan boord daarvan beyond. Waar-
schijnlijk had hij gehoopt aan den eenen kant de bevreesden 
in den lande daardoor aan to zetten tegen de thans niet 
langer flauwhartige, maar plots vermetel geworden Re-
geering1) en tevens de fanatieke pro-Boeren warm to maken 
voor deze vlag-kwestie. Hij vond echter ditmaal zelfs bij 
zijn vrienden geen steun.
Toen dan ook het adres van antwoord der Tweede Kamer 
op de troonrede aan de orde was, werden de drie paragrafen, 
die over de buitenlandsche aangelegenheden handelden en 
waarover men een zeer scherp en langdurig debat had voor-
zien, aangenomen, zonder dat iemand daarover het woord 
verlangde. Minister Pierson had zich reeds voorbereid op 
een verdediging van het Regeeringsbeleid en had een uit-
voerige redevoering gereed, terwijl Minister de Beaufort dan 
in de bijzonderheden zou zijn getreden, doch dit bleek on-
noodig to zijn. Het stilzwijgen van het Parlement mocht als een 
goedkeuring van let beleid der Regeering worden beschouwd.
1) Na het aanbod van „de Gelderland" schreven verscheidene per-
sonen, die zich al of niet noemden aan den Minister van Buitenlandsche 
Zaken of het niet onvoorzichtig was op deze wijze Engeland to tarten.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1H68-1918) 393
,,De Gelderland" bracht President Kruger naar Marseille, 
van waar hij over Dijon naar Parijs trok. President Loubet 
ontving hem hier op het Elysee. Van Parijs had ,Oom Paul" 
zich naar Berlijn willen begeven, doch to Keulen gewerd 
hem het bericht, dat de Keizer ,verhinderd" was hem to 
ontvangen. Hij vertrok toen naar 's Gravenhage. Op dezen 
geheelen tocht werd de „oud-testamentische held", met 
welken naam een Nederlandsch Burgemeester den grijzen 
balling op zijn doorreis begroette, door de bevolking en de 
autoriteiten met groot enthousiasme verwelkomd en in onze 
residentie, waar hij den Eden December aankwam en in het 
Hotel des Indes zijn intrek nam, haalde men hem met 
geestdrift in. Den indruk, dien mijn vader van Kruger ver-
kreeg, toen hij hem, nadat hij door de Koningin ontvangen 
was, met Minister Pierson een bezoek bracht, gaf hij aldus 
weder
,,De President zat in een armstoel, met het breede groene Presidentslint 
over het lint van grootkruis Nederlandsche Leeuw, voorts in het zwart 
met lange jas. Kruger is sedert ik hem het laatste zag zeer veranderd. 
Het was in 1884, toen was hij het type van een Zuid-Afrikaanschen Boer, 
krachtig gebouwd met forsche trekken, nu is hij een grijsaard, veel zwaar-
der en gebogen. Zijn haar is nog niet geheel grijs, het heeft nog een blonde 
tint, maar zijn gelaatstrekken zijn oud. Hij is ook hardhoorig geworden. 
Men zoude hem hoorende spreken aan een Nederlandschen boer denken, 
zijn Afrikaanschen tongval uitgezonderd. Hij sprak over den oorlog, 
over zijne vrouw en over de Gelderland. Zonder diep medelijden zal 
niemand Kruger verlaten. Op den leeftijd, dien hij bereikt heeft, zijne 
vrouw to moeten achterlaten om to zwerven in vreemde landen, waar 
hij hulp inroept, die overal wordt geweigerd is een droevige beschikking. 
Ik geloof echter niet dat hij zelf dit diep gevoelt, hij schijnt zich wel een 
weinig to verheugen in de toejuichingen, die hem overal to beurt vallen. 
Hij beklaagt zich zeer over het lot van zijn landgenooten en over den 
ongelijken strijd waarin zij gewikkeld zijn. De indruk, die niet kan worden 
weggenomen, is echter dat deze man niet berekend was voor zijne staat-
kundige positie. Geschikt voor President van een kleine Boerenrepubliek, 
maar niet voor het Hoofd van een Staat, die een diplomatieken en later 
een gewapenden strijd met een der groote mogendheden wilde voeren.
Waarom is hij niet gebleven in zijn aanvankelijk nederige rol. Indien 
hij er zich toe had bepaald om met Engeland goede vrienden to blijven, 
zou zijn yolk na jaren wellicht in staat zijn geweest om de leiding to 
nemen voor een groote Zuid-Afrikaansche confederatie van onafhanke-
lijke Staten. Hij heeft, daarin gesteund door zijn Hollandsche raadslieden, 
to vroeg de positie willen innemen, die de kracht, de getalsterkte en de 
ontwikkeling van zijn yolk hem niet mogelijk maakten to handhaven. 
Een weinig grootheidswaan is zijn ongeluk geweest. Te veel zelfvertrouwen 
en to weinig vooruitziende bedachtzaamheid hebben hem ten val gebracht.
394 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
De schuld ligt echter ook en in de eerste plaats bij zijne raadslieden. 
I-Iij is daarbij een Calvinist van het echte stugge soort, die in blind en 
onredelijk geloof en in een mystiek vertrouwen op de Voorzienigheid 
overtulgd schijnt, dat hij alles vermag door God's bijzondere gunst ge-
steund."
Van een conferentie, die enkele dagen later aan het De-
partement van Buitenlandsche Zaken tusschen Kruger en 
de Ministers Pierson en de Beaufort werd gehouden en 
waarbij ook Leyds tegenwoordig was, teekende mijn vader 
het volgende aan
,,Kruger beklaagt zich over den oorlog, dien hij vergelijkt met den 
strijd tusschen een man en een klein kind. Die strijd is niet rechtvaardig 
en de mogendheden moesten zich vereenigen om op vredelievende wijze 
aan den oorlog een einde to maken. Nederland kon hen daartoe uit-
noodigen. Ik heb geantwoord, dat Nederland niet voor kon gaan. Had 
Frankrijk iets beloofd? Alleen ondersteuning indien andere mogendheden 
voorgingen. De handelwijze van den Duitschen Keizer schreef Leyds 
toe aan deferentie voor zijne zieke en lijdende moeder. Ik wedersprak 
dit niet, schoon ik het zeer sterk betwijfelde. Kruger zeide, dat hij zijner-
zijds dezelfde vriendschap voor den Keizer koesterde als voorheen.1) 
Ik vroeg Kruger of hij ook schriftelijk iets wilde voorstellen, doch hij 
had hier bezwaar tegen. Op mijne vraag hoeveel man nog in het veld 
stonden, antwoordde hij 26,000 man, dock Leyds deed hem opmerken, 
dat dit getal veel to hoog was.
Elke maal dat men Kruger ziet gevoelt men diep medelijden met hem."
De beide Kamers der Staten-Generaal droegen, naar aan-
leiding van de komst van Kruger hier to lande, hun respectieve 
voorzitters op, een woord van welkom tot den President to 
richten. De voorzitter der Eerste Kamer, van Naamen van 
Eemnes, een vurig vriend der Boeren, verloor, toen hij zich 
van deze taak kweet, de plichten, die de neutraliteit van ons 
land aan Regeeringspersonen stelde, eenigszins uit het oog 
door in den brief, dien hij tot President Kruger richtte o.a. 
to gewagen van ,de(n) opgedrongen, onrechtvaardige(n) 
oorlog, die op zoo barbaarsche wijze gevoerd wordt". In de 
eerste vergadering van ons Hoogerhuis, die daarop plaats 
had, gaf Baron van Welderen Rengers to kennen, dat naar 
zijn meening de Kamer, in verband met haar opdracht, 
uitsluitend aansprakelijk kon gesteld worden voor den in 
den brief vervatten welkomstgroet en de Minister van Buiten-

1) Aan den Hoogleeraar de Louter zeide de President echter later, 
toen hij to Utrecht vertoefde, op den Keizer doelend: ,Hij het ons 
verraai".
VI,JFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (186H 1918). 395
landsche Zaken droeg den Gezant to Londen telegrafisch 
op de Engelsche Regeering to doen weten, dat het Neder-
landsche Gouvernement de verantwoordelijkheid voor then 
brief niet kon aanvaarden.
Tusschen Nederland en Portugal was in die dagen een 
geschil ontstaan, waarvan het gewicht echter niet evenredig 
was aan den ophef, die daarvan gemaakt werd. De Portu-
geesche Regeering had nml. het exequatur ingetrokken van 
den Heer Pott als Consul der Zuid-Afrikaansche Republiek 
to Lorenco Marquez wegens beweerde schending der neutra-
liteit t.o.v. zendingen over den spoorweg naar Transvaal. 
Zij deelde aan den Nederlandschen Minister van Buiten-
landsche Zaken mede, eveneens het exequatur van dezen 
Heer als Nederlandsch Consul to zullen intrekken, doch 
hiertoe niet to willen overgaan zonder vooraf de Neder-
landsche Regeering gevraagd to hebben of zij door terug-
roeping van Pott deze intrekking niet zou willen voorkomen. 
De Nederlandsche Regeering verzocht haar daarop de be-
slissing drie maanden op to schorten, opdat zij de gelegenheid 
zou hebben de zaak to onderzoeken, doch dit werd geweigerd. 
Deze weinig vriendschappelijke daad van het Portugeesche 
Gouvernement deed den Minister van Buitenlandsche Zaken 
besluiten Hr. Ms. Gezant to Lissabon terug to roepen tot 
het geven van inlichtingen, waarop ook de Portugeesche 
Regeering haar diplomatieken vertegenwoordiger to 's Gra-
venhage naar Lissabon ontbood. In Februari 1901 keerden 
de beide Gezanten weder naar hun respectieve standplaatsen 
terug, nadat de zaak in der minne was geschikt.
De oorlog in Zuid-Afrika werd intusschen voortgezet en 
van Engelsche zijde met barbaarschheid gevoerd. Generaal 
Kitchener paste thans in Zuid-Afrika hetzelfde systeem toe, 
dat de Spaansche Generaal Weyler in 1896 op Cuba in 
practijk had gebracht. De vrouwen en kinderen werden 
weggevoerd naar de beruchte concentratie-kampen, de 
,,moordenaarskampen" zooals zij hier to lande in den volks-
mond heetten ; de hoeven werden verbrand en het grond-
gebied van den Transvaal werd tot een woestenij gemaakt.
De bekende Engelsche pacifist Stead trachtte tegen deze 
schandelijke wijze van oorlogvoeren een krachtige volks-
396 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
beweging op het vasteland in het leven to roepen. Hij wilde, 
zooals hij toen aan mijn vader zeide, dat het zoo ver zou 
komen, dat ieder Engelschman, die op het continent vertoefde, 
den indruk moest verkrijgen dat hij door iedereen voor een 
,,murderer" werd aangezien.
In Engeland hield echter de roes van imperialisme aan. 
Chamberlain genoot een zeer groote populariteit. De meeste 
Engelsche bladen waren onder den invioed van de schatrij ke 
Rhodes-kiiek en vreemde couranten leest een Engelschman 
niet. Na Gladstone's dood was er geen staatsman meer, 
die de politiek van geweld en verkrachting van het recht 
van den zwakke kon bedwingen. Ook de meeste Liberalen 
waren met Lord Rosebery imperialistisch. Slechts een min-
derheid, aan het hoofd waarvan Lloyd George, veroordeelde 
den oorlog.
Hier to lande bleef de stemming zeer anti-Engelsch. Toen 
Koning Edward, kort na zijn troonsbestijging, in Februari 
1901, op zijn doorreis naar Duitschland, met zijn jacht de 
haven van Vlissingen binnen stoomde, hief een opeengepakte 
menigte, die zich aan de beide zijden van den ingang der 
haven op de hoofden had opgesteld uit voile borst het Trans-
vaalsche volkslied aan. Naar aanleiding van dit incident 
begaf de Minister van Buitenlandsche Zaken zich naar den 
Britschen Gezant om de verontschuldigingen der Regeering 
aan to bieden en hem de verzekering to geven, dat de zaak 
streng zou onderzocht worden en maatregelen zouden worden 
genomen waardoor een herhaling bij het aanstaand vertrek 
van den Koning over Vlissingen onmogelijk zou zijn. De 
Gezant ontving den Minister, zooals aitijd, uiterst vriendelijk 
en verklaarde aanstonds zeer goed to begrijpen, dat de 
Nederlandsche autoriteiten geen schuld hadden. Op de vraag 
van mijn vader of de Koning ontstemd was geweest, ant-
woordde hij, dat Z.M. het gezang natuurlijk had gehoord, 
doch dat hij vermoedde, dat de Ironing het Transvaalsche 
Volkslied niet kende en dus de strekking der betooging niet 
had begrepen. Waarschijnlijk hadden echter de Heeren van 
het Gevolg den Koning wel op de hoogte gebracht. Volgens 
de autoriteiten was de zaak van weinig beteekenis. Alle 
maatregelen waren genomen in overleg met den Engelschen
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 397
Consul to Vlissingen, doch men was niet voldoende ingelicht 
geweest omtrent de vaart van het Koninklijk jacht.
Zooals mijn vader in 1916, in een vroeger door mij reeds 
aangehaald artikel in dit tijdschrift vermeldde, werd hem, 
in den zomer van 1901, kort vbor zijn aftreden als Minister, 
uit Engeland, door personen, die met de wenschen der 
Engelsche Regeering waarschijnlijk niet onbekend waren, de 
vraag gedaan of het niet op den weg der Nederlandsche 
Regeering kon liggen, om den Boeren duidelijk to maken, 
dat hun zaak verloren was en dat verdere voortzetting van 
den strijd tot niets kon leiden. Mijn vader antwoordde, dat 
een zoodanige tusschenkomst van de Nederlandsche Regeering 
als volstrekt uitgesloten moest worden beschouwd. ,Nadat 
,,ons van alle kanten het verwijt had getroffen, dat wij voor 
,,onze strijdende stamgenooten niets hadden gedaan, zoude 
,,de tijding, dat wij hunne onderwerping aan Engeland 
,,trachtten voor to bereiden, een kreet van verontwaardiging 
,,hebben doen opgaan."
Omtrent het slot-bedrijf van het Zuid-Afrikaansche drama 
stel ik mij voor later, in verband met de rol daarin door 
Dr. Kuyper gespeeld, bij de behandeling der verrichtingen 
van het door dezen Staatsman gevormde Kabinet, nog 
kortelijk iets to vermelden.

XXVIII.

Nog twee andere buitenlandsche aangelegenheden : de 
Dreyfuszaak in Frankrijk en de zoogenaamde Bokser-opstand 
in China, verwekten in deze jaren hier to lande een grooter 
belangstelling dan die welke aan gebeurtenissen en toe-
standen in den vreemde placht to beurt to vallen, al was 
zi j dan ook niet zoo intens als de voor den ZuidhAfrikaanschen 
oorlog aan den dag gelegde.
Men zal zich herinneren, dat de oorsprong van de beruchte 
,,aff afire Dreyf us", die gedurende de laatste jaren der vorige 
e-euw de politieke hartstochten in Frankrijk zoozeer in bewe-
ging bracht, gelegen was in een rechterlijke dwaling. Een 
Israelitische kapitein, onschuldig veroordeeld wegens land-
verraad, gedegradeerd en verbannen naar het zoogenaamde
398 VJJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
Duivelseiland (Fransch Guyana). Deze rechtszaak is tot een 
groote politieke kwestie uitgegroeid. Ook toen gebleken was, 
dat bet document, waarop de schuld van Dreyfus heette to 
berusten, niet door hem was geschreven, wisten anti-semieten, 
nationalisten, clericalen en hooge militairen aanvankelijk to 
voorkomen, dat bet vonnis werd herzien en Emile Zola, die 
krachtig en welsprekend zijn „j'accuse" had uitgesproken 
tegen hen, die verhinderden, dat de waarheid aan bet licht 
zou komen, werd op zijn beurt wegens smaad veroordeeld. 
Toen in 1899 bet Ministerie Waldeck Rousseau was opge-
treden, werd eindelijk de revisie van bet proces Dreyfus ter 
hand genomen. Nadat eerst de krijgsraad to Rennes, waarnaar 
de zaak door bet Hof, dat bet oorspronkelijke vonnis ge-
casseerd had, verwezen was, den ongelukkigen ex-kapitein 
op nieuw veroordeeld had, verleende President Loubet hem 
gratie. Bij een tweede revisie, door de Regeering gelast, 
vernietigde het Hof bet vonnis en thans zonder de zaak naar 
een krijgsraad to verwijzen. Later, in 1906, werd bij een wet 
Dreyfus in rang en eer hersteld en tot chef d'escadron be-
vorderd.
Hier to lande, evenals trouwens in de geheele beschaafde 
wereld, wekten deze politieke kuiperijen in Frankrijk de 
verontwaardiging van bet publiek en van de pers. Hanotaux 
de Fransche Minister van Buitenlandsche Zaken in het anti-
Dreyfus ministerie Meline, beklaagde zich in 1898 bij onzen 
Gezant to Parijs over den scherp hekelenden toon der Neder-
landsche couranten bij de beoordeeling der Fransche toe-
standen en in bet bijzonder over hetgeen door den Parijschen 
correspondent van bet Handelsblad, Mr. Louis Israels, met 
betrekking tot bet proces Zola over Frankrijk zou zijn ge-
schreven1) en hij dreigde zelfs dezen correspondent, die 
tevens den officieelen titel had van advocaat der Neder-
landsche Legatie, bet verblijf op bet Fransche grondgebied 
to ontzeggen, tot welken maatregel echter, op voorspraak 
van onzen Gezant, niet werd overgegaan.
De Minister van Buitenlandsche Zaken zoowel als de 
Gezant achtten bet ongewenscht, dat zij die aan een Gezant-
1) Het door Hanotaux aangehaald citaat van hetgeen door Israels in 
bet Handelsbiad zou geschreven zijn, kwam echter in dat blad niet voor.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 399
srchap verbonden waren, zich inlieten met de binnenlandsche 
politiek van het land hunner vestiging en daarom werd 
Israels dan ook in overweging gegeven zijn betrekking van 
advocaat der Legatie op to geven. Hij verklaarde zich daartoe 
bereid, doch door een misverstand tusschen hem en den 
Gezant, Ridder de Stuers, verleende deze laatste hem inmid 
dels reeds zijn ontslag, vbdrdat hij daartoe zeif het verzoek 
had gedaan, waardoor dit onbedoeld den indruk maakte 
van een straf. Over deze aangelegenheid, die hier to laude 
groote belangstelling had gewekt en ook in het buitenland 
de aandacht had getrokken, werd de Minister van Buiten-
landsche Zaken in de beide Kamers geinterpelleerd, resp.. 
door Baron van Welderen Rengers en den Heer van Gilse.
Dat een dagbladcorrespondent niet aan een Legatie be 
hoorde verbonden to zijn, werd algemeen ingezien. Men 
keurde echter de wijze af, waarop de Gezant, naar men 
meende op aandrang der Fransche Regeering, tegenover den 
Heer Israels had gehandeld. De Minister kwam met grooten 
nadruk op tegen de bewering, dat bier een strafoefening 
zou hebben plaats gehad en verklaarde dat de Regeering 
zich niet had to bekiagen over het Fransche Gouvernement, 
dat op hoffelijke wijze de aandacht had gevestigd op de 
incorrecte verhouding, dat een officieel persoon, aan de 
Legatie verbonden, als dagbladcorrespondent zich met groote 
vrijmoedigheid uitte over de Fransche binnenlandsche aan 
gelegenheden.

De gewelddaden, in 1900 tegenover de vreemdelingen in

China gepleegd, zullen wel voornamelij k moeten geweten


worden aan het onbezonnen en aanmatigend optreden der


groote mogendheden, die de een na de andere zich een


Chineesche haven, onder de benaming van erfpacht, hadden


weten to doen afstaan en bovendien aithans volgens Bore!


aan de ontactvolle wijze waarop vele zendelingen zich


gedroegen, waardoor de haat der Chineezen tegen de vreem-



delingen werd versterkt. De leden van een geheim genoot-



schap, het meest bekend onder den naam van de Boksers,l)
1) De eigenlijke naam was Iho Tuan ,Genootschap van Vereenigde 
Vaderlanders".
400 VIJFTIG JAREN U[T ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
vonden, nadat de Keizer door een staatsgreep was afgezet, 
steun bij de Keizerin-Weduwe en hun leuze werd : ,,be-
scherming der Dynastie en dood aan de vreemde duivels."
Toen deze Boksers, ondanks het geruststellende antwoord 
der Chineesche Regeering op vertoogen der Diplomaten to 
Peking, doorgingen met het plegen van geweld tegen de 
vreemdelingen, zonden Engeland en de Vereenigde Staten 
en later ook de andere mogendheden oorlogschepen naar 
China, die, op verzoek van het Corps Diplomatique 400 man 
naar Peking dirigeerden tot bescherming der G ezantschappen. 
Op het telegrafisch verzoek der Gezanten om meer troepen, 
daar de toestand ernstiger begon to worden, begaf de Engelsche 
vice-admiraal Seymour zich met 2000 man op weg naar 
Peking, doch werd door de Boksers gedwongen terug to 
trekken.
De leden van het Corps diplomatique, onder wie de Neder-
landsche Gezant Knobel, waren nu gedurende enkele maanden 
(van 10 Juni tot 14 Augustus 1900) ingesloten in het C e-
zantenkwartier to Peking, zonder verkeer met de buiten-
wereld, zoodat men in Europa in onzekerheid verkeerde of 
zij al of niet in leven waren. De groote mogendheden zonden 
toen meer troepen naar China, om deel to nemen aan een 
expeditie naar Peking tot bevrijding der Diplomaten.
Nederland begeerde niet, gelijk de groote mogendheden, 
gebied in China to verkrijgen en onze Regeering was overtuigd 
van de noodzakelij kheid van een voorzichtig beleid in deze 
aangelegenheid. Zij oordeelde het bedenkelijk haar handen 
in dit wespennest to steken en achtte, na overweging, het 
deelnemen van troepen uit Nederlandsch-Indie aan de expe-
ditie niet noodig. Het was niet to voorzien hoeveel geld en 
menschenlevens deze actie zou vergen en bovendien waren 
onze troepen in Indie niet berekend voor een winterveldtocht 
in een niet tropische streek. Wel hadden wij drie oorlog-
schepen met landingsdivisies naar China gezonden, aan 
welker commandanten echter de instructie was verstrekt 
niet deel to nemen aan eenige krijgsverrichtingen, tenzij de 
belangen van Nederlanders hen hiertoe bepaald noodzaakten.
Den 14den Augustus werd Peking ontzet, het bleek toen 
dat de Diplomaten in leven waren. Alleen de Duitsche Gezant,
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 401
Baron von Ketteler en de Kanselier van het japansche 
Gezantschap waren gedood. De meeste Legatiegebouwen 
waren vernield, ook het Nederlandsche, alleen de archieven 
konden gered worden.1)
Een onzer oorlogschepen bracht onzen reeds dood ge-
waanden Gezant en den leerling-tolk van het Gezantschap 
van Duysberg naar Shanghai.
Een nota werd tot de Chineesche Regeering gericllt, onder-
teekend door alle mogendheden, die vertegenwoordigers in 
China hadden en waarbij geldelijke schadeloostelling aan 
Regeeringen en particulieren en verschillende andere eischen 
werden gesteld, welke de Chineesche Regeering aannam. De 
onderhandelingen met China, die door de groote mogend-
heden werden gevoerd, hadden een langdurig verloop, wegens 
onderlingen naijver en gemis aan overeenstemming. Nederland 
verkreeg ten slotte 13.000.000 als vergoeding voor de be-
rokkende schade.

Leusden.	J. A. A. H. DE BEAUFORT.

(Wordt vervolgd.)
1) In het Oranjeboek behoorend bij de begrooting van het Departement 
van Buitenlandsche Zaken voor het jaar 1901 zijn de aanteekeningen 
van den Gezant Knobel, gedurende den tijd van het beleg, opgenomen.
DR. J. W. IJZERMAN

AETAT. LXXV.
Gij vraagt mij een portret van Jan Willem I Jzerman, 
Been levensbeschrijving. Gij wilt een karakterschets, geen 
jaartailenreeks. Deze opdracht is moeilijk door het niet gelden 
van het nil nisi bene, doch ik voldoe er gaarne aan, omdat 
het sujet meer dan mijn belangsteiling heeft; en ik verzamel 
dus de schets, die ik in 1921 van hem gaf in de Aula bij de 
Oude-Manhuispoort en vele krabbels, die ik in meer dan 
.dertig jaren van hem maken mocht.
Wilt gij zijn uiterlijk: neem den ernst van Verspronck's 
Pieter Jacobsz Schont, wiens donkere oogen U vasthouden 
en de vriendelijkheid van Van der Heist's Andries Bicker, 
wiens bebaarde mond U toespreekt. Of liever nog, bewonder 
collonel Johan Claasz van Loo onder de officieren van den 
Sint Joris Doelen, zooals Hals hem bij herhaling schilderde. 
Dan zult gij hem zien als den leider, beproefd, betrouwd bij 
alien; den man van doorzicht en levenskunst, aanvoerder 
van velen. Zwart fiuweei met oran je sj erp zou in de zeven-
tiende eeuw zijn dracht zijn geweest, aan het hoofd van 
een vendel zijn plaats, bij een schuttersmaaltijd zijn zetel.
Verleden jaar, bij zijn eershalve promotie tot doctor in 
de Technische wetenschap to Bandoeng, werd hij naar voor-
komen en inborst met den Admiraal de Ruyter vergeleken, 
zooals Gerardt Brandt ons then verbeeldt.
Hoe komt het, dat men bij een schets van IJzerman altijd 
weer terugziet naar onze ijzeren manner uit de gouden eeuw?
Om drieerlei redenen. Vooreerst, omdat hij is de kranige 
Nederlandsche burger, eenvoudig, maar ganschelijk niet
DR. J. W. I JZERMAN. AETAT. LXXV.	403
afkeerig van eereteeken en onderscheiding. Dan, wiji zijn 
blozend en sprekend gezicht op elk schutterstuk zou kunnen 
voorkomen, maar vooral, omdat Nederland voor zijn energie 
to klein en de landen van overzee voor zijn breeden blik 
niet to groot waren. Had hij in het begin-tijdperk van de 
Oost-Indische Compagnie geleefd, wij zouden zijn portret in 
een museum vinden met de gouden keten der retourvloot 
omhangen of met een neger achter zich, die de pajoeng houdt.
In zijn hart heeft hij genoten, toen de Amsterdamsche 
Senaat onderscheidde den man, qui monstravit factis scrip-
tisque declaravit, amore quam admirabili templa ruinis 
collapsa in Javae et Sumatrae insulis investigasset perlus-
trasset explicasset.
Zoo ontwikkelt zich de achtergrond van het portret. IJzer-
man is v66r alles: koloniale figuur.
Zooms de Compagniestijd had zijn man met den sprekenden 
naam: Jan Koen, zoo heeft de tegenwoordige koloniale tijd 
de zijne : David Maarschalk, Jan Willem I Jzerman.
Een land zonder kolonien had geen IJzerman kunnen voort-
brengen. Men heeft het wel eens een nadeel van het bezit 
van kolonien genoemd, dat het energie afleidt, die het 
Moederland rechtstreeks ten goede had kunnen komen. 
Daartegenover staat als veel grooter voordeel, dat koloniaal 
bestuur energie opwekt, die anders was blijven slapen of niet 
tot ontplooiing had kunnen komen. En onder de onstoffelijke 
voordeelen, die voor het land het beheer van overzeesche 
gewesten brengt : internationale positie en waardeering, 
vorming van het volkskarakter door het dragen van verant-
woordelijkheid voor het welzijn van vreemde volksgroepen, 
staling van de volkskracht door het behalen van roem bij 
goede koloniale resultaten, verwijding van den belangstellings-
kring, kennismaking met vreemde zeden en gewoonten, 
scholing in volharding en zelfbeheersching bij de moeilijke 
leiding van andersbeschaafde maatschappijen, moet niet in 
de laatste plaats genoemd worden de energie-ontwikkeling 
van jonge menschen bij het koloniale werk. Bij particuliere 
onderneming, bestuursuitoefening, wetenschappelijk onder-
zoek.
When once a boy is out in India, he learns to love his
404	DR. J. W. IJZERMAN. AETAT. LXXV.
work, to feel with the people among whom his lot is cast. . . 
all the more because he knows that they trust him, that 
they look to him for guidance, and that they expect in him 
an example.... Where, except in India, will he find such 
a school of experience, such a trial of character?')
Hoe had IJzerman zoo tot zijn recht kunnen komen als 
spoorwegingenieur, als ontdekker, als petroleummagnaat, als 
stichter van een technische hoogeschool, als vorscher, wanneer 
wij Finnen of Saksers waren en wanneer een deel van ons 
land niet aan den equator had gelegen?
Meer dan een ,eerlijck tuchthuys" is Indie geweest; een 
land, waar Coen's uitspraak aan Heeren XVII gold en geldt 
;,in groote interprinssen moet de corragie groot, 't gemoet 
nobel ende liberael sijn, off het is beter dan men 't niet 
begint" (11 Maart 1618).
Waar ik hem voor 't eerst ontmoette ? Ter Sumatra's 
Westkust waar hij hoofdingenieur, chef van den dienst der 
Staatsspoorwegen en der kolenontginning was, bij de werken 
aan het herstel der wegen to Kandang Ampat.
Dat was zbo. Eind 1891 was de spoorlijn van Padang naar 
Fort de Kock in exploitatie en op 1 October van het volgend 
jaar had plaats de feestelijke opening van de Emmahaven 
met haar kolenmagazijnen, kolenstortinrichting, opgehoogde 
kustrif en verdiepten havengrond. Men kon toen met de 
spoor van Emmahaven op weg naar de kolenontginning 
rijden tot Solok en Moeara Kalaban en dan was men van het 
kolenterrein Sawah-Loento niet zeer ver meer verwijderd, 
al zou het nog tot I Januari 1894 duren, vbordat ook dit 
laatste stukje voor het publiek verkeerd werd geopend; mede, 
omdat in dat laatste traject een tunnel van 830 M. lengte 
moest worden gemaakt.
Welnu dan, IJzerman, in datzelfde jaar 1892 van verlof 
uit Nederland teruggekeerd, vergezeld van den ingenieur 
Pierre uit Essen, die met de ontginning van het kolenveld 
zou worden belast, was nauwelijks op het terrein van zijn 
werkzaamheid, of er gebeurde met den spoorweg een ramp, 
die niemand voorzien had. Want in den nacht van 23 op 
24 December was er een zoo hevige bandjir in de Anai-
1) Journal of the East Indian Association 1925 p. 72.
DR. J. W. I JZERMAN. AE?AT. LXXV.	405
rivier als sedert menschenheugenis niet was voorgekomen. 
Waar deze rivier door de naar haar genoemde kloof door het 
gebergte breekt, was, evenals de postweg, ook de spoorweg 
naar de Bovenlanden aangelegd, en de bandjir had de beide. 
wegen met de daarin voorkomende bruggen over een lengte 
van een paar duizend meter vernield. Geweldige aardmassa's. 
waren onderspoeld en van de kloofwanden omlaaggestort; 
door den stroom met onwederstaanbare kracht medegesleurde 
boomen sloegen bruggehoofden en bruggepijlers stuk en de 
ijzeren boogbruggen, ontzet, verwrongen, vond men een eind 
stroomaf in de rivierbedding terug. Wat menschenhanden 
in moeizamen arbeid hadden gemaakt en opgebouwd was in 
eenige uren vernield en de toegangsweg van de kust tot het 
hoogland bleef geruimen tijd gestremd. In Maart van het 
volgende jaar konden weer buffelkarren langs den ver-
nieuwden postweg naar de Bovenlanden trekken en op 5 Juli 
was de spoorbaan ook weder in zoover hersteld, dat de treinen 
over het geopende baanvak Kandang Ampat-Padang Pandjang 
konden rijden. In een half jaar tijds was de vernieling der 
ongekend zware bandjirs weder tenietgedaan, dank zij den 
onverflauwden arbeid aan herstellings- en vernieuwings-
werken, die zoowel aan den postweg door duizenden Maleiers 
werd verricht als aan de spoorbaan met zijn hier en daar in 
de lucht zwevende rails, die door de energie van I Jzerman 
en de zijnen zoo spoedig weder voor den treinenloop wass 
geschikt gemaakt.
In dien tijd was IJzerman een soort dictator ter Westkust 
de hoogste bestuursambtenaar hield rekening met zijn 
wenschen, immers de Regeering hoopte op de spoedige voor-
deelen van de kolenontginning en den kolenafvoer naar de 
kust; immers was hij de man, die over extra-treinen, directie 
rijtuigen, een uitgebreid personeel van Europeanen en 
Inlanders beschikte. In dien tijd was de hoof dingenieur 
exploitatiechef degene, die met den aanstaanden landvoogd. 
Jhr. van der Wijck rondreisde en dezen irrlichtte over den 
toestand ter kuste. Dat IJzerman een hem geboden zetel in 
den Raad van Indie weigerde schijnt waarheid ; dat hij in 
zijn hart andere wenschen koesterde werd door vrienden 
gevoeld.
406	DR. J. W. IJZERMAN. AETAT. LXXV.
Intusschen tot zijn pensioneering in 1896 was IJzerman 
in Padang en Fort de Kock en Solok en Sawahloento een 
geduchte figuur voor wie hem tegenwerkte of slecht diende, 
ten aangename gastheer voor wien hij noodde, een gerespec-
teerd chef bij zijn medewerkers, een door de meesten ge-
-makkelijker met achting dan met genegenheid to zien persoon.
Waardoor kon hij zich als een soort machthebbende doen 
gelden en groote interprinssen ondernemen ? Omdat hij als 
,de deskundige bij uitstek voor den spoorwegaanleg en de 
staatsexploitatie van sporen en kolen ter Sumatra's Westkust 
gold. Het voorontwerp voor een en ander had hij reeds tijdens 
zijn tewerkstelling als adviseur bij het departement van 
Kolonien (in 1886) gemaakt. Het plan om de lijn door de 
Anai-kloof to maken was toen vastgesteld. Maar bovenal had 
.hij ervoor gezorgd, dat hij bij zijn terugkeer in het volgende 
,jaar naar Indie eene instructie meekreeg, bepalende, dat zijne 
werkzaamheden ter Westkust werden beschouwd als een 
afzonderlijke dienst met zel fstandigheid van den deskundigen 
bedrijfsleider. Dat was het systeem-Maarschalk wij hebben 
.den naam reeds aan then van I Jzerman gekoppeld - waar-
,door bij den spoorwegaanleg op Java zulke voortreffelijke 
uitkomsten verkregen waren. En juist toen in 1888 de Staats-
spoorwegen op Java tot een onzelfstandige afdeeling van 
het departement der Burgerlijke Openbare Werken waren 
geworden (zij zouden dat tot 1916 blij ven), kwam I Jzerman 
als zelfstandig bedrijfsleider ter Sumatra's Westkust. Zoo 
kon hij in de critieke dagen na de Kerstmisbandjir van '92 
zelf en direct zijn maatregelen treffen en den allervriendelijkst 
ontvangen bureaumagnaten van Batavia toonen, wat hij 
zich veroorloofd had to doen. Hij, die alleen als leider tot 
-zijn recht kon komen en als leider den lande goede diensten 
bewijzen kon. „Men stelt toch ook den legercommandant niet 
under den bisschop van Batavia?"
Dat zulk een man zich niet bovenal op zijn plaats zou 
gevoelen in een debat-gezelschap als de Amsterdamsche 
gemeenteraad of in de Tweede Kamer, waar hij zich aan de 
partijdiscipline van een fractievoorzitter had to onderwerpen, 
begrijpt ieder, die hem kent. Niet in het houden van rede-
voeringen lag zijn kracht. Deze man van de daad, die de
DR. J. W. I JZERMAN. AETAT. LXXV.	407
bizondere gave heeft van menschen om zich to kunnen 
verzamelen op wiens adviezen hij bouwen kan, blonk echter 
uit in de beraadslaging over belangrijke aangelegenheden.
In den raad van commissarissen van de Koninklij ke 
Petroleummaatschappij, daar is hij op zijn plaats, wanneer 
het gaat over groote maatregelen : het bouwen van een 
raffinaderij hier, het in exploitatie nemen van terreinen daar, 
het beheerschen van de markt ginds. En wanneer de ge-
schiedenis later de handelingen van zulke commissarissen-
vergaderingen zal openbaren, zal waarschijnlijk blijken, dat 
l Jzerman's oordeel meermalen dat van andere geniale leiders 
overwoog, wier namen in de eerste plaats aan deze de wereld-
omvattende maatschappij verbonden blijven. Zijn kracht is 
to omschrijven als doorzicht naast bonhomie, helder verstand 
naast stoeren wil.
Nergens bleek dit beter dan in de hestuursvergaderingen 
van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genoot-
schap, waar mannen van wetenschap en practij k samenwerken. 
Hier was hij de aangewezen leider gedurende een lange reeks 
van jaren, en toen hij ten slotte de teugels aan anderen 
had overgegeven, werd nog dikwijls het verlangen geuit den 
fang niet altijd zachtzinnigen, vaak bij het cynische of 
nuchteren leider terug to hebben.
Hij wist altijd precies in welke richting de oplossing van 
,de to bespreken vraagstukken naar zijn meening moest 
worden gevonden. Onbeduidend gepraat liet hij langs zich 
heen gaan; bij verschil van gevoelens nam hij ineens de 
leiding en stuurde de beslissing langs de door hem gewilde 
lijn. Bij beleefd geuiten tegenstand vriendelijk lachend, over-
redend bescheid; bij stroeve aanmerking kras, soms heftig 
verweer. Gaarne zoo beginnend : ,Welk verstandig mensch 
zal.... ", of : ,Er zijn menschen, die nooit zullen begrijpen..." 
of krasser nog: ,Meneeeerr,. . . . "
Moest men I Jzerman indeelen bij het door Kretschmer (K~r-
perbau and Charakter) ontworpen stelsel, hij zou --- meen ik 
ten deele terechtkomen bij de ,Tatkrgftige Praktiker" van 
de cyclothyme en schizotyme doorsneemenschen en ten deele 
bij de „F'uhrer and Helden" van de genialen met hun opge-
wekt aanpakken, hun optimisme, hun vlug begrip, hun
1926 III	27
408	DR. J. W. IJZERMAN. AETAT. LXXV.
beweeglijkheid, hun praktische energie, gezond verstand, 
vriendelijkheid in den omgang met menschen, viot organi-
satietalent, neiging tot despotisme, koele berekening.
Het zou merkwaardig zijn to weten, in hoeverre IJzerman's 
ontwikkeling van genie-cadet to Breda tot bewoner van 
Klein Oosterbeek in het Haagsche Bosch en daarna van 
Wassenaar, to danken is aan erfelijke factoren of aan ver-
worven eigenschappen, aan nature of aan culture. Om dit to 
weten zou een enquete noodig zijn geweest, die bij dit louter 
impressionistische portret niet passen zou. Want, let wel, 
bij alles wat hier over hem geschreven wordt, poseerde 
IJzerman niet, ondervroeg men hem of zijne naaste omgeving 
niet, was van aangekondigd bezoek of interview geen sprake, 
bleef nazien der proeven achterwege. En Meester Spoelder, 
die Jan Willem als kind onder zijn leerlingen had geteld, 
wist zich niet veel meer to binnen to brengen dan diens 
helderheid en onstuimigheid.
Zoo moet het antwoord op de vraag of b.v. Ir. J. L. 
Cluysenaer, aan wien hij in 1873 met enkele andere ingenieurs 
werd toegevoegd om een onderzoek in to stellen naar de beste 
gelegenheid om op Sumatra spoorwegen aan to leggen, 
invloed op zijn vorming heeft gehad, hier achterwege 
blijven.
Zoo kan men hier slechts zwijgen over hetgeen IJzerman 
heeft geleerd van then anderen oud-officier van het corps 
ingenieurs, mineurs en sapeurs der genie: Maarschalk, onder 
wien hij in 1876 werd geplaatst als sectie-chef bij de lijn 
Soerabaja-Pasoeroean-Malang. Welken invloed heeft de 
Preanger omgeving, waarin hij sedert 1878 als ingenieur bij 
de Buitenzorg Tjitjalengkalijn dienst deed, welken die van 
de Vorstenlanden daarna op hem uitgeoefend, toen hij de 
lijn Djokjakarta-Tjilatjap tot stand bracht?
Voor den buitenstaander blijven het altemaal vragen; 
evenwel staat vast, dat toen ter tijd groote invloed ten goede 
op IJzerman is uitgegaan van zijn overleden echtgenoote, 
een vrouw van beteekenis, die ,alles goed deed" en 
,,alles kon". Buitenzorg en Padang gewaagden ervan ; het 
was (tusschen 1880-1890) IJzerman's tijd van grootste 
activiteit, niet achter de schrijftafel, maar bij den ingen ieurs-
DR. J. W. IJZERMAN. AETAT. LXXV.	409
arbeid op het terrein. Zelfs hem ondergeschikte, oudere 
ingenieurs werkten gaarne onder den voortvarenden, practi-
schen chef, die wel ruw en driftig wezen kon, doch ook week-
hartig en gevoelig. Zoo zag Sumatra hem terug uit Nederland 
met zijn tegenwoordige echtgenoote tot 1896, toen hij pensioen 
aanvroeg en verkreeg. Toen bleek de vijf-en-veertigjarige man 
gerijpt to zijn tot een bezadigd, flink zakenman.
Nu vestigde hij zich to Amsterdam in de Roemer Visscher-
straat, en daar begon voor hem een nieuwe carriere in de 
petroleum. Hij kwam in aanraking met bankiers, die de 
Petroleum-maatschappij Moeara Enim wenschten op to 
richten en die hem vroegen als directeur van die Maatschappij 
op to treden. Hier begint een hoofdstuk van zijn leven, dat 
voor velen een gesloten boek is, en waarin het slechts vergund 
is to lezen door de welwillendheid van een deskundige, die 
daaromtrent het volgende mededeelt

Met groote energie heeft hij dat werk aangevangen, dat oorspronkelijk 
bestond in het maken der ontwerpen voor een raffinaderij to Pladjoe, 
het bestellen van boormateriaal en het aanstellen en uitzenden van 
personeel. Dit alles vergde veel arbeid en overleg, doch daarna kwam 
de groote kwestie hoe de olie to verkoopen.
De Koninklijke was tegenover Moeara Enim als gevreesde concurrent 
vijandig gezind en weigerde samenwerking. Om op alle verkoopplaatsen 
ook in het buitenland agenten aan to stellen en depots to maken was to 
kostbaar. De Moeara Enim-directie kwam toen in aanraking met de 
agenten der Standard Oil Company, die aanboden de olie voor Moeara 
Enim in den handel to brengen. Vele vergaderingen hadden daarover to 
Londen plaats tusschen de heeren der Standard en de Commissarissen 
der Moeara-Enim, met medeweten der Regeering. Toen de onderhande-
lingen afgeloopen waren en de contracten zouden worden geteekend, 
beef t iemand den heer Minister Cremer gewaarschuwd tegen dien maat-
regel, en kreeg Moeara Enim een telegram van den Minister, dreigend 
geen concessie to zullen verleenen in de plaats van de nog loopende 
vergunning, indien het plan zou worden doorgezet. Dit maakte, dat de 
onderhandelingen moesten worden afgebroken. Het is l Jzerman zeer 
kwalijk genomen door het publiek; heel wat hatelijkheden en prenten 
zijn daar toen over verschenen in de tijdschriften. Toen is voor hem een 
moeilijke tijd aangebroken van onderhandelen met de Koninklijke, 
waarmede ten slotte vriendschap is gesloten, en sedert dien tijd is de 
prettigste samenwerking ontstaan, die daarmede is geeindigd, dat de 
Koninklijke de Moeara-Enim Maatschappij in 1904 geheel overnam.
In dien tijd is tot stand gekomen de overeenkomst met de Shell omtrent 
het vervoer der olie door het Suez-kanaal. Tot 1901 nl. mocht geen 
olie en geen benzine door het Suez-kanaal vervoerd worden. Daardoor 
had benzine geen waarde en werd de overdag geproduceerde hoeveelheid 
's avonds verbrand. Bij die onderhandelingen met de Shell heeft de
410	DR. J. W. IJZERMAN. AETAT. LXXV.
Heer IJzerman een groote rol gespeeld door zijn helder zaken-inzicht, 
en kreeg hij spoedig de leiding. Bij de Moeara Enim was zijne positie 
niet altijd aangenaam, daar hij recht door zee ging waar het de belangen 
der Moeara Enim Maatschappij betrof, terwijl anderen menigmaal bij-
bedoelingen hadden, die met de belangen der Maatschappij niet overeen-
kwamen. Zoo wilde men b.v. de Moesi Ilir Mij. verbinden met de Moeara 
Enim, omdat de eerste slecht en de laatste goed ging. Heftige scenes 
zijn daarvan meer dan eens het gevolg geweest. In alles heeft IJzerman 
zich als de meest integre man van zaken getoond. Toen meer petroleum-
maatschappijen olie aan de markt gingen brengen, is eene gezamenlijke 
verkoopmaatschappij opgericht : de Asiatic Petroleum-Maatschappij, 
welke maandelijks in den Haag vergaderde: deKoninklijke, de Dordtsche, 
de Palembang-Sumatra, de Moesi Ilir en de Moeara Enim.
Naarmate de zaken zich uitbreidden, werden de onderhandelingen met 
de Engelsche belanghebbenden, voornamelijk Sir Marcus Samuel, gevoerd 
door Deterding, die toen op den voorgrond begon to treden, doch steeds 
bij IJzerman kwam confereeren als er moeilijkheden waren; en meermalen 
moest IJzerman naar Londen gaan om de zaken recht to zetten. Sir 
Marcus zeide eens : IJzerman is a sharp man, but I like him because he 
is honest. Na de overname van de Moeara Enim door de Koninklijke 
is IJzerman als Commissaris bij de Koninklijke opgetreden en lang-
zamerhand heeft hij daar een leidende positie verworven. finder anderen 
zijn in den laatsten tijd zeer belangrijke wijzigingen in het heele bestuur 
der Koninklijke-groep gebracht, waarbij IJzerman een voorname en 
verzoenende rol heeft gespeeld, toen de gemoederen nogal beroerd waren.
Men roemt algemeen het werken van IJzerman in Indie, maar niet 
minder is door hem na zijne pensioneering in Holland verricht.
Spoorwegen, steenkolen, petroleum, voor welke belangen 
ook IJzerman in de bres stond, daarnaast vond hij altijd 
gelegenheid toe to geven aan zijn neiging tot wetenschappelijk 
onderzoek. Of hij op Java, op Sumatra of in Nederland 
woonde, altijd weder voldeed hij aan zijn lust tot onderzoek. 
Of het Hindoesche tempelrulnes of Sumatraansche binnen-
landen of Haagsche archieven betrof, steeds hield zijn geest 
zich bezig met vragen waarachter het de moeite waard was, 
het antwoord to stellen.
Bij IJzerman komt de Nederlandsche trek om naast den 
beroepsarbeid nog iets anders om handen to willen hebben 
al zeer gelukkig uit. Zijn aangeboren lust tot weten - Latijn 
en Javaansch leerde hij op lateren leeftijd; tijdens zijn verlof-
tijd to Amsterdam volgde hij colleges in physics vond in 
Indie en later in 's Rijks Archief to 's-Gravenhage ruime 
bevrediging.
Wanneer men dezen trek bij velen in Indie waarneemt 
en dan zou denken aan een specifiek koloniaal verschijnsel,
DR. J. W. I JZERMAN. AETAT. LXXV.	411
n.l. het streven naar zelfbehoud, teneinde in de materialistische 
omgeving niet to gronde to gaan, zou men zich toch vergissen. 
Want ook in de eerste koopstad des Rijks komt deze trek op 
veelal zeer verblijdende wijze tot uiting. Wie daar de bankiers 
en de kooplieden kan gadeslaan in hun toewijding aan ideeele 
zaken, hun schenken van tijd en geld en belangstelling aan 
wetenschap en kunst, b.v. aan de verrijking der openbare 
schilderijenverzamelingen, het steunen van goede muziek-
uitvoeringen, het in 't leven houden van ,Artis", de stichting 
van een koloniaal centrum, het mogelijk maken van dure 
edita, het inrichten van tentoonstellingen, die is overtuigd, 
dat de maecenaten der grachtenhuizen zich door warme 
belangstelling en degelijke deskundigheid onderscheiden.
In zulk een milieu was de gerepatrieerde IJzerman volkomen 
op zijn plaats, en ieder die met dat milieu bekend is kan verha-
len doen omtrent een door een geleerde aangevraagd boek, dat 
plotseling in een bibliotheek stond waarin het reeds vroeger 
aanwezig had behooren to zijn, of omtrent het knipoogje, dat 
het tekort op een tentoonstelling deed verdwijnen, of omtrent 
den Jan-Mayensteen, die aan het eind van een vergadering 
op een papiersnipper was volteekend, of omtrent het begeerde 
tijdelijk penningmeesterschap van het Instituut in de van 
Galenstraat, dat in enkele maanden op stevigen grondslag 
kwam to staan.
Zooals I Jzerman ook volmaakt op zijn plaats was in de 
Vorstenlandsche wereld, waarin na 1880 belangstelling ont-
stond voor de ruines der gebouwen van tien eeuwen geleden, 
of op Sumatra, waar een witte plek op de kaart nog diende to 
verdwijnen, of in de archieven van Spanje, waar gegevens om-
trent de zeevaart op den Indischen Archipel verscholen lagen.
Tijdens zijn verblijf to Djokjakarta (1884-1886), richtte 
hij daar de Archaeologische Vereeniging op en als haar voor-
zitter begon hij een stelselmatig onderzoek naar de Hindoe-
monumenten in die streken in to stellen.
De Prambanantempels leverden hem stof tot een voor then 
tijd voortreffelijke monographie; de verborgen voet van den 
Baraboedoer werd door hem ontdekt ; de ingenieur stelde de 
constructie der monumenten vast, de historicus vorschte naar 
de oplossing van de daaraan verbonden vragen.
412	DR. J. W. I JZERMAN. AETAT. LXXV.
Nu volgt de verloftijd in den Haag, waar hij aan het Prins 
Hendrikplein woonde en aan het departement van Kolonien 
werd to werk gesteld in verband met de voorbereiding van 
het wetsontwerp betreffende den Sumatra-spoorweg en de 
kolenontginning. Dan volgt de Sumatratijd en daarmede naast 
den stoeren arbeid weer het wetenschappelijk onderzoek.
In Juni 1889 bezoek aan de rulnes to Moeara Takoes, 
waarbij men wandelde van Pajakoemboe naar Pangkalan-
Koeta-Baroe en verder per prahoe de stoepa bereikte. In 
October van dat jaar hernieuwd onderzoek van het monument, 
dat leidde tot de publicatie van de beschrijving in 1891.
Er was nog een ander groot vraagstuk ter kuste : de moge-
lijkheid van kolenafvoer langs een spoorweg dwars door 
Sumatra naar de Oostkust. I Jzerman besluit het op to lossen 
en onderneemt in Augustus 1890 zijn eersten Koeantantocht 
tot Loeboekambatjang, waar hij gestuit wordt door de zich 
Qnafhankelijk gevoelende bevolking. Reden om in Februari 
1891 den tweeden Koeantantocht to ondernemen, waarvan 
men de uitkomst leest in het reisverhaal van Padang tot 
Siak (1895).
Na den terugkeer naar Nederland was het Haagsche Rij ks-
archief de plaats van zijn exploratietochten, opsporingen, 
vondsten. Voortaan zou hij de exploratie van Oost en West 
ter plaatse overlaten aan jongeren, die hij zou uitzenden op 
expedities, in de voorbereiding waarvan hijzelf een groot 
aandeel nam. Daartoe stelde hem het wetenschappelijk 
vereenigingsleven in staat, dat zijn voile aandacht had. De 
commissie van bijstand voor het archaeologisch onderzoek 
van Java, de Linschoten-vereeniging, het Koninklijk Instituut 
voor de Taal- Land- en Volkenkunde van Nederlandsch-Indie, 
het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 
vooral, en nog vele andere vereenigingen en commissies, 
profiteerden van zijn adviezen en organ isatietalent.
Het resultaat van zijn eigen archiefstudien verscheen onder-
wijl geregeld in druk. Dirck Gerritsz Pomp's reis naar China, 
de twee deelen omtrent de Eerste schipvaart naar Oost-Indie, 
Hendrik Ottsen's reis naar Brazilie getuigen van I Jzerman's 
weetgierigheid en voiharding. Zij staan aanstonds gevolgd to 
worden door Olivier van Noort's wereldomzeiling. Ook in
DR. J. W. I JZERMAN. AETAT. LXXV.	413
een reeks van tijdschriftartikelen toonde hij zich een degelijk 
en gelukkig speurder naar nieuwe gegevens omtrent de 
eerste tochten der Nederlanders naar andere wereiddeelen.
Het spreekt haast vanzelf, dat iemand, wiens gedachten 
voortdurend de reizen van anderen vergezelden, ook zelf 
weder naar de landen van overzee verlangde; herhaaldelijk 
zag hij Indie weder, voor handelszaken, om een wereld-
tentoonstelling to doen slagen of een hoogeschool op to 
richten, en steeds kwam hij verfrischt terug, met nieuwe 
indrukken en in staat tot nieuwe vergelijkingen.
Naast kracht is wel zijn typeerendste kenmerk de helder-
heid, de opgewektheid van zijn geest; de veerkracht, die hem, 
ondanks veel tegenspoed op verschillend gebied, tot op 
hoogen ouderdom is bijgebleven. ,Een rijk leven", zou hij 
zelf zeggen.
J. C. VAN EERDE.
EEN BOEK OVER HEDENDAAGSCH ZUID-AFRIKA.
W. H. Dawson, South Africa; People, Places 
and Problems. -- London, Longmans, Green 
and Co., 1925.
Kennis to nemen van hedendaagsche toestanden in Zuid-
Afrika is voor den Nederlander, die wel eens wat sterk ge-
bonden blijft aan voorstellingen gevormd tijdens den Boeren-
oorlog, tegelijk nuttig en weinig gemakkelijk. Letterproducten 
in het Afrikaansch komen gemeenlijk niet op zijne tafel; 
in het Hoog-Hollandsch vindt hij over het onderwerp niet 
veel, en tegen Engelsche boeken bestaat bij wie zich de 
jingo-literatuur uit den Milner-tijd herinnert, licht zeker 
vooroordeel. Het lijkt mij daarom niet kwaad den Gids-lezer 
to verzekeren dat zoo hij een prettig geschreven en hoog-
staand boek mocht willen lezen over Zuid-Afrika zooals het 
thans bestaat, hij in bovengenoemd werk van Dawson zijne 
gading vindt.
De Boerenoorlog was niet het minst hierom misdadig, wijl 
blanken elkander to lijf gingen in bet aangezicht der Kaffers. 
Dat de kwestie of Zuid-Afrika een land voor blanken zal 
kunnen blijven, het centrale vraagstuk van hun beider toe-
komst uitmaakt, werd in de hitte van den strijd tusschen 
Boer en Brit uit het oog verloren. De heer Dawson begaat 
die fout niet; reeds in zijne voorrede komt uit, hoe opzettelijk 
hij op deze zaak het oog gevestigd houdt
If at the end of my task I cherish one hope more strongly than any 
other, it is that what I have written may contribute in some measure 
to the fuller reconciliation of the European races in South Africa, and
EEN BOEK OVER HEDENDAAGSCH ZUID-AFRIKA. 415
therewith to the achievement of that true unity of heart, will and 
purpose of which political union is a symbol. The need for such unity is 
imperious, since without it Western civilization in that country can 
hardly count upon an assured future.
The question which confronts every life, that of the nation as much 
as that of the individual, is he pivotal question upon which the entire 
history of biological evolution, from the appearance of the primordial 
germ forward, has hung: it is this - „What can you make o f yourself ?" 
I formed the rather painful impression that South Africa has not as 
yet made up its mind how that question should and shall be answered. 
No f actor in its decision is so weighty as the problem of the Native, 
and-the European races will be wise if they face this problem while still 
able to discuss and adjust their differences (so to speak) out of the. 
Native's hearing. At present their press and literature are practically a 
sealed book to him, but that will not be the case always, and to allow 
the Native population to be drawn into the domestic quarrels of those 
whom it has been accustomed so long to regard as its masters would 
be a fatal blunder.


Kan nu de eenheid van wil tusschen de blanke nationali-
teiten in Zuid-Afrika tot stand komen zonder dat deze 
nationaliteiten zelve in elkander opgaan ? en zoo niet, zal 
in het amalgama de Afrikaansche nationaliteit de sterkste 
blijken? Ziehier de vragen die den Nederlander wellicht 
het meeste belang inboezemen. Ik kan ze niet beantwoorden, 
maar ga iets anders doen : iets vertellen over Zuid-Afrika 
zooals onze Engelsche schrijver het gezien heeft. Eerst wat 
cijfers
De volkstelling van 1921 leverde de volgende resultaten op
	Blanken (in %)	Anderen (in %)	Totaal
Kaapprovincie	651.000 (23)	2.136.700 (77)	2.787.700
Natal	137.000 (10)	1.295.900 (90)	1.432.900
Transvaal	543.000 (26)	1.547.400 (74)	2.090.400
Or. Vrijstaat	188.000 (30)	442.200 (70)	630.200
Totaal	1.519.000 (22)	5.422.200 (78)	6.941.200
Dat is to zeggen dat het aandeel der gekleurde bevolking 
tusschen acht en negen maal grooter is dan in de Vereenigde 
Staten. Zij is samengesteld uit Kaffers, Hindoe's en overige 
gekleurde bevolking (,,mixed and other coloured people", in 
het vervoig aan to duiden als ,kleurlingen")
416 EEN BOEK OVER HEDENDAAGSCH ZUID-AFRIKA.
	Kaffers	Hindoe's	Kleurlingen	Totaal
Kaapprovincie	1.644.000	7.700	485.000	2.136.700
Natal	1.143.000	141.800	11.100	1.295.900
Transvaal	1.501.000	16.100	30.300	1.547.400
Or. Vrijstaat	424.000	400	17.800	442.200
Totaal	4.712.000	166.000	544.200	5.422.200
Hierbij moet in aanmerking genomen worden, dat buiten 
de Unie vallen drie territorien met Kafferbevolking (Basoeto-
land, Swaziland en Beetsjoeanaland), en dat het door de 
Unie bestuurde voormalig Duitsch Zuidwest-Afrika over-
wegend gekleurde bevolking heeft (in 1921 20.000 blanken 
en 208.000 kleurlingen).
Van de Kafferbevolking wordt 1 /3 als gekerstend op-
gegeven. Slechts 7 % dier ,Christenen" behooren tot de 
verschillende Gereformeerde kerken, 12 % tot de Luthersche, 
het overige gedeelte tot Engelsche kerken (41 % Methodisten).
De bevolkingsdichtheid is 14.6 op de vierkante mijl (in 
Nieuw-Zeeland 11.6, in Canada 2.4, in Australia 1.8). In 
Natal bedraagt zij 40.5, in Transvaal 18.9, in den Vrij-
staat 12.5, in de Kaapprovincie 10.1. Aan blanken telt de 
Unie 3.2 op de vierkante mijl (in Transvaal 4.9, in Natal 3.9, 
in den Vrijstaat 3.8 en in de Kaapprovincie 2.4).
De afkomst of het taalgebruik der blanken worden door 
de volkstelling niet onderscheiden, wel hun geloofsbelijdenis. 
Op grond der daaromtrent voorkomende cijfers mag worden 
aangenomen dat 56 % der blanke bevolking van Afrikaan-
sche nationaliteit is, even boven 36 % van Angelsaksische, 
terwij l de rest in hoof dzaak uit Duitschers, Skandinaviers, 
Nederlanders en Israelieten is samengesteld.
De officieele talen der Unie zijn Afrikaansch en Engelsch; 
beide moeten door de ambtenaren worden beheerscht. Een 
taal sprekende sollicitanten worden aangesteld onder ver-
plichting, binnen de vijf jaren ook de andere taal to leeren 
gebruiken. De practijk?
In practice the Englishman or Scot of the less reflective type decides 
the language question to his own complete satisfaction with a summary 
,,Hang It, but we live in a British colony, don 't we? Why should I
speak Dutch?".... The Dutchman asks with equal or greater justification
EEN BOEK OVER HEDENDAAGSCH ZUID-AFRIKA. 417
,,Why should I speak English? We were here before the rooineks"... . 
The uni-lingual official, particularly if British, usually has his way. 
One such told me gleefully of a severe „tussle" which he had recently 
had with an obstinate Boer farmer who declined to speak English. The 
Dutchman had adressed him in the Taal, receiving the curt reply 
,,Don ' t understand (which was not true); speak English." Thereupon 
the Dutchman professed his own lingual limitations in turn, and that 
with great volubility. So the two faced and fired at each other for some 
time, and the business in hand made no progress. „I was determined 
to make the beggar speak English," said my informant, and in the end 
he gained his point.... By way of intelligent contrast I heard of British 
settlers in the interior, who, in the interest of good neighbourhood, had 
at once made a point of learning the Taal....


De schrijver schijnt dit to willen prijzen als een genereus 
besluit; het kan harde noodzaak geweest zijn, immers hij 
laat er op volgen dat er streken in het binnenland voorkomen 
waar men even weinig met Engelsch terecht kan als in een 
salon to Durban met Afrikaansch. Een uiting als „Afrikaans 
is at best a nondescript language, without literature," ken-
schetst zijn taalkundige onbevoegdheid. Zelf deelt hij mede 
dat „famous Oxford" Afrikaander „Rhodes scholars" niet 
doet verleeren aan de Afrikaander pers mede to werken ; had 
hij er nog wat meer belangstelling voor gehad, het zou hem 
niet onbekend zijn gebleven dat er in het Afrikaansch niet 
enkel kranten worden gedrukt.
,,More serious than the language question is the alleged 
desire of the Dutch Nationalists for secession." Over dit punt 
spreekt de schrijver met onbevangenheid
Is Empire an end in itself, or only a means to larger purposes outside 
and transcending itself? Those who hold the narrower view have the 
facts of history angainst them.. There can be no higher, sublimer, more in-
telligent object of imperial policy than to evolve new nations, train them 
to independence, and so equip them that each may be enabled to go its 
own way in the world and make its distinctive contribution to civilization 
and human progress.... To give to their country, its life, thoughts 
and institutions, not a British nor a Dutch but a distinctively South 
African stamp and individuality should be the aim and ambition of 
the European races. Such a union need involve no absorption or assimi-
lation, by one race or the other. Briton would still be Briton and Boer 
would remain Boer, the two ,not like to like, but like in difference"... 
Their collective energies being thus concentrated upon the fruitful task 
of working out their country's development and solving its problems on 
specifically South African lines, the still disaffected Dutch might lose 
zest for uncertain political experimentation....
418 EEN BOEK OVER HEDENDAAGSCH ZUID-AFRIKA.
There is endless talk of peace and the need for it, yet hitherto it has 
failed to materialize. Where is the great conciliator, the final unifier, 
who will come with love and goodwill in his heart and healing on his lips?
Vrede mogelijk; amalgama niet waarschijnlijk, doch beide 
deelen bouwend aan een Zuid-Afrikaansche individualiteit. 
Zuster der „ame beige", aan wier invioed de Vlamingen 
zich onttrekken willen ? De gevallen Belgie en Zuid-Afrika 
staan niet gelijk. Belgie is wrijvingsgebied tusschen twee 
culturen die elk haar centrum hebben in een aan Belgie 
grenzend land; Zuid-Afrika is veel meer een wereld op zich-
zelf, en in Zuid-Afrika staan de gezamenlijke blanken in 
een defensieve houding tegenover de marten. - In ieder 
geval, wat ook de toekomst brengen moge, afgeslepen zijn 
de individualiteiten van Brit en Afrikaander nu nog in het 
minst niet
It is impossible to speak of a South African type as one can of an 
Australian or a Canadian type. There are more or less typical South 
African British, and more rather than less typical South African Dutch, 
but of an amalgam of the two there in little trace.... It maybe doubtful 
whether of real assimiliation more can be expected for a long time than 
will result naturally from extended intermarriage ....1)
Trekken, aan alle blanken in Zuid-Afrika gemeen, schijnen 
zeker reeds op to merken:
South Africans in general impress you as essentially a bright, a 
buoyant, a happy people. How comes it that they are so? Is it that 
the sun pours more of its magic into their veins than into ours; is it due to
the alchemy of the wonderful air, clear, limpid, exhilarating; is it their 
nearness to nature in this land where nature counts for so much and 
the works of man for so little; is it their youth and the dower of vigour, 
hopefulness, and confidence that are youth's eternal gifts? Their happiness 
is, I think, due to all of these things together; and being happy by instinct 
they are kind-hearted with a kindness which is uncalculated and spon-
taneous, and of which their hospitality is just a natural overflow.
Andere trek:
You cannot help but be impressed by a quiet modesty of demeanour 
which was never yet claimed as an Englishman's special characteristic. 
In shedding much traditional reserve and reticence, the outcome in 
part of sea-bound isolation, the British South African seems to have

1) Dat een Engelschman een Afrikaansch meisje huwt, komt meer 
voor dan het omgekeerde.
EEN BOEK OVER HEDENDAAGSCH ZUID-AFRIKA. 419
shed also much of his assertiveness, and (Union politics apart) I found 
him very tolerant.... How the South African comports himself as a 
public speaker I had no opportunity of judging, but it was whispered 
in my ear that the Dutchman outshines the Englishman in that 
capacity.') Social intercourse appeared to me more natural and freer 
from unnecessary convention than at home.
In uiterlijke verschijning hebben, bij merkbaar onderscheid 
Boer en Brit toch ook al veel gemeen:
Physically the South Africans of both European races look a strong, 
well-built,virile stock, the women not less than the men.... The English 
may lack, on the whole, the robust amplitude of the typical Dutch; 
but with less bulk they are said to be more mobile.
Een groot gedeelte van het boek is aan het naturellen-
vraagstuk gewijd, dat volgens schrijver een dreigender aan-
zien heeft dan menig blanke in Zuid-Afrika bevroedt. ,,Euro-
peans as a whole are doing their best to make impossible 
the ideal of a White South Africa to which they all pay lip 
service." De goedkoope werkkracht der naturellen is Zuid-
Afrika's vloek, maar niemand trekt daar voor zichzelven de 
consequentie uit:
The spokesmen of industrial capital say „Leave us alone, to reduce 
the costs of production, as we best know how, by the application of 
natural influences" - and they mean by this the maintenance of a 
ratio of, at the most, one quarter of White to three-quarters of Black 
labourers, and a smaller as soon as practicable. The agriculturists 
say „Do all you can for us, and we shall be able to employ more labour"
but they mean more Natives. The labour unions enforce a colour bar 
with the two-fold effect of preventing the Natives from doing skilled 
work and the White workmen from doing any other. The mass of 
consumers say to both industrialists and agriculturists: „Do, for the 
sake of the white skin common to all of us, employ all the European 
labour you possibly can, but leave us our Black domestics." So the 
question moves in a vicious circle.... 2)
Mijneigenaar en landbouwer vereenigen zich in het 
streven, door het gebruik van gekleurde werkkrachten de

1) In Europa geldt dit voorzeker niet !
2) ,It certainly seemed a glaring inconsistency while I was at Johannes-
burg (leest men elders in het boek), that the gold mines ware full of 
plump Black labourers, largely imported from a foreign country [Mozam-
bique], while on the Rand, between Randfontein and Springs, tens of 
thousands of White mechanics, artisans, and general workers were 
reported to be unemployed and many of them destitute."
420 EEN BOEK OVER HEDENDAAGSCH ZUID-AFRIKA.
productiekosten laag to houden. Zij houden daarmede de indu-
strieele ontwikkeling tegen, die een koopkrachtige binnen-
landsche markt verlangt.
In 1891 bleek de blanke bevolking van Zuid-Afrika, ver-
geleken bij die van 1871, to zijn verdubbeld, en die van 1911 
was tweemaal zoo groot als die van 1891. Van 1911 tot 1921 
evenwel nam zij toe niet met 50 maar slechts met 19 %. 
De niet-blanke bevolking nam van 1891 tot 1911 toe met 
69 %, van 1911 tot 1921 met 15 %. De griep van 1918 teisterde 
de niet-blanke bevolking veel heviger dan de blanken ; zij 
rukte een half millioen gekleurden weg. Waren dezen in het 
leven gebleven, de toeneming der naturellen zou in het 
decennium 1911-1921 26 % hebben bedragen en dus die 
der blanken hebben overtroffen. Het geboortecijfer der blanken 
is dalende (30 per duizend in 1913-'17, 28 per duizend in 
1918-'22) en kan nog veel verder dalen; het sterftecijfer is 
reeds zoo laag dat het niet veel verder kan dalen. De naturellen 
hebben een zeer hoog geboortecijfer en een eveneens hoog 
sterftecijfer, dat evenwel snel daalt. De vroegere verdubbeling 
der blanke bevolking in 20 jaar was niet een gevolg van 
geboorteoverschot alleen, maar ook van immigratie; deze nu 
nam na 1911 af.
Every known and visible element in the problem is on the side of the 
aboriginal races. It is clear that these races as a whole are not going to 
succumb as the aborigines of Australia have done, or even to fall behind 
as the Maoris of New-Zealend and the Negroes the United States are 
slowly doing to-day').... In the absence of a new set of conditions, 
which will bring about a large and progressive increase of immigration, 
European civilization has no future.... If the Black menace is to be 
overcome at all it must be dealt with now, while its proportions, serious 
though they are, are perhaps still compassable.... The frontal attack 
will be a bold policy of settlement, made possible by the more vigorous 
and purposive development of the country's agricultural resources and 
the opening up of vast regions of fertile land now lying idle and waste 
owing to lack either of irrigation, transport facilities, or capital 	 
Equally necessary will be the establishment of new and the ex-
pansion of existing industries on the basis of White labour by the 
use of the raw materials which exist in the country in such great 
variety and amount, yet are now sold oversea in order to be there 
manufactured.
1) In de Vereenigde Staten nam van 1910 tot 1920 de negerbevolking 
toe met 6.5 % : de geheele bevolking met 16 %.
EEN BOEK OVER HEDENDAAGSCH ZUID-AFRIKA. 421
En de naturellen dan? Hun wil schrijver in Beetsjoeanalandr 
Swaziland, Basoetoland, Zoeloeland, Pondoland en elders 
gebieden aangewezen zien waar zij uitsluitend de bevolking 
zullen vormen en tot het uitoefenen van hun eigen economie, 
eindelijk tot zelfregeering, zullen worden opgeleid. Van deze 
,,segregatie" zullen zijn uit to zonderen alle halfbloeden (die 
zich reeds aan de blanke samenleving hebben aangepast, en 
alle naturellen in dienst van blanken, tot zij uit vrijen wil 
van den werkgever door een blanke zullen zijn vervangen. 
,,Under the Native Land Acts passed between 1913 and 1920 
large areas have already been set apart in various parts of 
the country for the exclusive use of the Natives, but far 
more could be done in that direction." Het groote obstakel 
is het vooroordeel van den blanke tegen ,Kafferwerk", dat_ 
tot dusver onoverwinnelijk lijkt. ,The answer is that labour 
only degrades itself by despising any honest work as common 
and unclean."
In de Naturellenpolitiek nadert schrijver dus zeer dicht 
het standpunt der Nationalisten onder Hertzog. Hij lijkt mij 
terecht to verzekeren dat het behoud van Zuid-Afrika 
als een land voor blanken tot den prijs staat then hij noemt. 
Hoe dreigender het gevaar wordt, zoo gegronder het ver-
moeden dat de naturellenkwestie eerlang door alle blanken 
als het centrale vraagstuk van Zuid-Afrika's toekomst zal 
worden beschouwd.

Ik heb maar eenige grepen uit het boek gedaan; niets 
gezegd van de aanschouwelijke voorstelling die het geeft van 
stad en land in Zuid-Afrika, van de ontwikkeling van den 
mijnbouw en van den landbouw, van onderwijs, van gemeente--
lijke instellingen, van irrigatie. Een der hoofdstukken, een 
beschrijving inhoudende der Karroo, heeft groote letter 
kundige waarde. Dawson heeft dat land der eindige verten, 
,,vast stretches of flat country, bounded on the far horizon 
in every direction by eminences," lief gekregen.
Er is een school in de Karroo die tot zinspreuk heeft ge-
kozen: ,Animos colles confirment."
I like that motto, and admire the taste of those who chose it. South 
Africa will never go wrong so long as its youth loves the mountains and
422 EEN BOEK OVER HEDENDAAGSCH ZUID-AFRIKA.
looks to them for help. There, as everywhere, they are the spirit's true 
sanctuaries....
De Engelschman, mag men besluiten, die ons dit boek over 
hedendaagsch Zuid-Afika schonk, heeft gereisd met een open 
gemoed. Ik wilde voor een lief ding, dat ik er het gelijkwaardig 
boek van een Nederlander naast kon stellen, maar voor het 
+nogenblik zou men daar to vergeefs naar zoeken.
H. T. COLENBRANDER.
DE PEN OP PAPIER
Omdat ik den zomer, stel ik mij voor, heb doorgebracht 
in een tent op het strand, zoodat ik ter weerszij van mijn 
oogen, aanhoudend dichtgeknepen geweest in het zonlicht, 
spierwitte hanepoten over mijn bruine slapen heb; zoodat 
mijn beenen die ik, thans weer in mijn kamer, onder de schrijf-
tafel over elkaar sla, zachtjes branden op de plekken waar 
ze elkaar aanraken; zoodat het zitten zelfs op een stoel als 
iets to hoogs gevoeld wordt, want ik bleef uren achtereen 
gehurkt op het zand onder het zeil, dagen lang leek het, 
uitkijken door de driehoekige opening der tent over zee, en 
nu hebben mijn handen uit die gewoonte zooiets als een zucht 
behouden om over mijn kniei n heengeslagen to zijn en voelen 
zich, hier boven het schrijftafelblad, vreemd van plotselinge 
onbestemdheid, leeg, fladderend in een oneindige ruimte, en 
mijn pen begint als een doelloos vogeltje vage cirkels to 
beschrijven, van den inkt naar het papier en boven het 
papier heen en weer;--maar mijn oogen letten daar niet op, 
evenmin als op het verwarde krassen en zwieren van een 
enkele meeuw, want nog steeds halfdicht, zich beschermend 
tegen een zilte wind, turen zij de kust langs, naar de eerste 
huizen der badplaats, draaien vandaar langzaam zijwaarts 
met den horizon mee tot het punt waar de zon recht •boven 
zee staat en een streep kaatsende stralen het water voor den 
blik onbegaanbaar maakt, duizelen een moment en keeren 
dan met een ruk terug, om, tusschen mijn knieen door, omlaag 
to zien naar mijn voeten die zich in het warme zand hebben 
ingewoeld; ja, ik weet zeker, ik kan bier honderd maal 
mijzelf tot bewustzijn willen roepen om mijn aandacht to
1926 111	28
424	DE PEN OP PAPIER.
bepalen tot hetgeen ik schrijvende ben, het zal tevergeefs 
zijn: ik ben vervreemd, mijn huid is to lang onbedekt geweest, 
mijn bloed is to dicht aan alle zijden tot vlak aan de opper-
vlakte genaderd, en ikzelf, met dit bewustzijn, heb part noch 
deel meer aan dit lichaam, aan deze halfdierlijke gestalte die 
voor mijn schrijftafel zit als in een tent; hij is het die schrij ft, 
die mijn pen laat zwieren en met lange golvende slagen laat 
zweven als een meeuw, die een eigen monsterlijken droom 
droomt waar mijn bezinning geen vat op heeft; vroeger, 
toen mijn bewustzijn schreef, met voorzichtige op- en neerhalen, 
klaar en helder, de resultaten opteekenend van abstracte reve-
ries waarmee ik met gepijnigd wijsgeerengelaat door de stads-
buitenwijk waar ik woon had gedrenteld, welk een moeite 
kostte het vroeger om mijn gedachten zooiets als vleesch en 
bloed van ontroering to verleenen; terwijl thans, nu het 
vreemde vrije zwaaien van mijn eigenmachtige hand zelfstandig 
schrijft, ik begin to merken dat hij zichzelf kant en klaar 
in den vorm uitdrukt, het droomend dier, en dat mijn wakker 
bewustzijn niet beter kan doen dan zich aan hem to meten, 
tegen hem op to worstelen en deze willekeurige bewegingen 
van de pen op het papier to volgen en zoo mogelijk in zijn 
macht to krijgen; besta ik zoodoende niet uit twee elkaar 
tegenwerkende elementen, elkaar bestrijdend, buiten controle
der retie, misschien op leven en dood ?
Omdat ik bovendien onlangs, in dit eenzaam voorjaar 
namelijk, na tallooze vergeefsche nachten van bittere inspan-
ningen, waarin het mij mislukte mijn ziel in haar intellectueele 
essentie omhoog to drijven tot wat ik noemde een ,zien van 
God," --- mij voorgenomen had het andere uiterste to kiezen 
en haar bij mij omlaag to houden in het lichaam, zoodat ik 
besloot alleen nog datgene to schrijven, wat het schrijven 
zelf tot een physiek genot maakt, tot een avontuur of match;
want ik ken nu, dacht ik, de regels van dit spel en voel 
me er opgewassen tegen ; ik moet weigeren aan jets to werken 
dat met emotioneelen aandrift begonnen, met talentvolle 
studie voortgezet en met den bewusten durf der speculatie 
voltooid wordt; ik moet vergen dat het onderwerp op mij 
toe schiet als een zoo sterk tegenstander dat hij mij aan 't 
werk zet en aan 't werk houdt om niet onder hem to zwichten;
DE PEN OP PAPIER.	425
- het psychisch gedeelte laat ik dus aan hem over, maar 
voor mij, meende ik, is het eenige criterium het physiek 
genot tijdens het schrijven, een genot zoo intens dat in hoogste 
instantie alle droefgeestige literatuur door onvolledigheid iets 
onoprechts moet hebben, to weten een ondankbaarheid van 
den schrijver die toch maar verzwijgt dit groote genot tijdens 
zijn mismoedige volzinnen beleefd to hebben, hetgeen ver-
klaart, waarom het neerslachtig realisme van eenige tientallen 
jaren geleden gepaard ging met zoogenaamde objectiviteit 
(d.w.z. dat de schrijver zichzelf uitschakelde) want anders had 
de schrijver van zichzelf in zijn pessimistisch wereldbeeld een 
lachende wanklank moeten maken, wat natuurlijk zijn boek 
bedorven had; en zoo was dit objectief realisme eigenlijk 
een geperverteerde romantiek, doodsbenauwd een stemming 
gaaf to houden, een ontveinsd bovarysme, en, als toeschouwer 
buiten het onderwerp staand, eigenlijk meer een critische 
dan een creatieve methode van werken, hetgeen gevoel niet 
uitsloot, integendeel, maar het objectiveerde en steriliseerde 
tot een stemming, waar de schrijver zichzelf in vastvroor; 
dit geeft mijns inziens in een verhaal alleen tot bijfiguren 
aanleiding, nimmer tot hoofdfiguren die juist daardoor zich 
onderscheiden, dat de schrijver in hen volledig schrijft en 
hen doet deelhebben aan zijn uiterste gewaarwordingen, in 
de eerste plaats van zijn creatief genot, en vandaar hun 
superioriteit tegenover de andere figuren handhaaft ; om 
dit op mijn eigen terrein, het land der dichters, over to bren-
gen, er zijn altijd twee soorten poeten geweest : de secretarissen 
van hun eigen een beetje met hun wil maar buiten hun schuld 
getourmenteerd leven eenerzijds, en anderzijds de hardnek-
kige pioniers van nieuwe gevoelens, die zelf oorzaak waren 
van wat hen overkwam en die, in wat voor vertwijfeling of 
zwakte ook, zichzelf de hoofdschuldige bleven weten ; daar 
is, aan den eenen kant, Baudelaire, met zijn ongeevenaard 
heldere en eenvoudige expressie van de zwarte wijsheid waar 
hijzelf dupe van was, zonder er iets tegen to kunnen uit-
richten ; daar is aan den anderen kant Verlaine, die niets 
anders beleefde dan hetgeen Verlaine schreef, met de linker-
hand schreef of met de rechter, maar altijd zelf meester en 
verantwoordelijk in de wereld die hij van onder tot boven
426	DE PEN OP PAPIER.
zichzelf schiep ; maar goed, dit zij allemaal heel juist en 
diepzinnig, maar wat doe ik hier zelf beter dan een werktuig 
zijn, een seismograaf, van hetgeen ik met physiek genot 
opteeken, terwijl mijn lichaam denkt en de pen wild over het 
papier groote cirkels krast? --- zal ik met dezen schrijver 
den strijd aanbinden, zal ik met hem worstelen, als Jacob 
met den Engel, tot het aanbreken van den morgen? zal 
ik in staat blijken zijn vaart tusschen mijn armen, die ik 
wanhopig om de bladzijde been sla, to doen stuiten ? zal 
ik een verhaal maken om zijn volzinnen to kanaliseeren tot 
een hooger orde? -- zal ik schrijvende schrij ven ?
Omdat het mij, ten derde, allang niet meer deert of 
men mij voor gek aanziet sedert ik zeker weet het niet to 
zijn, neen, sterker nog, sedert ik een soort spijt gevoel niet 
gek genoeg meer to zijn, zoo gek als vroeger bijvoorbeeld, 
een vijftien jaar geleden, toen mijn inbeeldingen mij geheel 
in beslag namen, toen de werkelijkheid haar duidelijke kracht 
aan mij deed gelden door hier en daar met demonische 
dreiging uit de natuur tot mijn hoogte op to rijzen, zoodat 
ik, om u iets to noemen, mij herinner een bepaald huis in de 
boschjes, waarheen ik thans met zekere triomfzucht bij 
voorkeur wandelingen onderneem, in dien tijd niet gaarne 
des nachts gepasseerd to hebben, omdat een met riet omkleed 
dakraam mij als een wijd somber oog aanstaarde, zoodat ik 
gillend op de vlucht sloeg of een andermaal aan den grond 
versteende, God en Sint George tot bijstand inroepend, weer-
loos van angst voor de schaduw van een donkeren draak, 
die, zag ik, daar in dien tuin op mij loerde en zich tot den 
sprang krommend gereed maakte; --- voor de schaduw, 
schreef ik, want was een vleeschelijke draak inderdaad op 
mij los gesprongen, ik had mij vastberaden verweerd, ik was 
met helder hoofd al of niet gesneuveld; - alleen voor de 
schaduw dus; en hiermee werd ik op lateren leeftijd mij mijn 
vrees bewust en leerde hem beheerschen; --- ik was namelijk 
alleen bang voor alles wat onduidelijk, denkbeeldig, onlicha-
melijk zich voordeed, voor alles wat ontastbaar door mijn 
brein heen spookte, voor alles kortom wat niet bestond, 
wat zich slechts aankondigde om spoorloos weer to ver-
dwijnen, een voetstap zonder wandelaar, een opengaande
DE PEN OP PAPIER.	427
deur waardoor niemand binnentrad ; maar gelij k de 
H. Thomas was ik altijd onmiddellijk gerust gesteld zoodra ik 
met de verschijning een of ander reeel contact ondervond; 
zoo herinner ik me als kind ook maar niet in het minst bevreesd 
geweest to zijn, wanneer Sinterklaas, die met mijter, opper-
kleed en bisschopsstaf (hoe noodig en ,bevrijdend" werken 
die attributer!) plechtig de kinderkamer binnentrad, mij van 
mijn moederszijde naar zich toe riep: ik gaf hem bedremmeld 
een hand, bedremmeld echter enkel van onuitsprekelijke 
vreugde, het )even eensklaps onwaarschijnlijke proporties in 
de klaarlichte werkelijkheid to voelen aannemen; maar toen 
een kwartier later mijn jongere broer, die Sinterklaas in de 
gang gevolgd was en daar de inderhaast afgeworpen ver-
momming gevonden had, met de hand de lange grijze baard 
vbbr zijn kindergezicht vasthoudend, in gebaar en optreden 
de verschijning van daareven nabootsend, de kamer binnen-
kwam en op me toe trad --, ik herinner me dit als een der 
verschrikkelijke momenten uit mijn jeugd, ik dorst niet ver-
roeren van angst, angst niet voor mijn broer natuurlijk, maar 
voor den onzichtbaren grijsaard die aanwezig was; en 
zoo hen ik, om een laatst voorbeeld van hetzelfde to geven 
uit mijn hedendaagsch leven van dichter, zoo ben ik niet 
)anger bevreesd voor een gevoel of voorstelling die door mij 
heengaat, als ik maar die verbeeldingen niet scheiden kan 
van de woorden die ik er voor gevonden heb, als dus maar 
ver_beelding en woord gelijktijdig zich voordoen ; dikwijls heb 
ik uit schrik voor het ,zwevende" van een woordeloos gedicht 
machteloos gestaan verbindingen naar de bevrijdende taal-
beelden tot stand to brengen, moest het jaren lang met 
struisvogel-politiek van mij of zetten, vergeten, en voelde 
me intusschen gekweld en geheimzinnig vervolgd door een 
leegte, zooals oude volkeren aannemen dat liefde-arme 
ouders door de zielen van hun ongeboren kinderen gekweld 
en vervolgd worden, totdat opeens een overgeleverde vers-
vorm een bezweringsformule bleek to zijn welke mij de 
woorden, in dit verband als een soort lichaam to verstaan, 
vanzelf in de hand gaf; hoe ouder ik nu echter wordt, hoe 
minder bewust deze „leegte-angst" zich voordoet, zoodat ik 
dikwijls geloof, en in zekere gedragingen ook opmerk, dat
428	DE PEN OP PAPIER.
alleen mijn bloed nog daardoor verontrust wordt, terwijl 
mijn gedachteleven volstrekt vrij daarvan en hoe langer hoe 
meer evenwichtig, zelfs vroolij k en onbezorgd is geworden ;
met het oog hierop noemde ik mij in den aanhef dezer 
alinea „niet gek genoeg meer," want de vraag beangstigt 
me, of de verdwenen waanzin, omlaag geleid in mijn lichaam, 
zich daar onmerkbaar schuil houdt ; zoodat ik nu iets als 
angst gevoel voor mijn verzonken zelf, voor het droomend 
dier hier voor mijn schrijftafel, een angst die mij mijn krachten 
tot het uiterst doet inspannen om hem bij to blijven, op to 
teekenen wat hij dicteert, en zoo mogelijk, met een plotse-
lingen inzet van alles waarover ik nog beschik, hem onder 
mij to dwingen gelijk een ruiter zijn paard;
Om al deze redenen, die ik u zoo uitgebreid en helaas 
in zulke belachelijke lange en zwaaiende zinsneden moest 
meedeelen, en die ik u thans smeek vooral niet nogmaals 
to lezen in hun onbeholpen vorm, maar wel nogmaals 
to overzien in den vorm waarin ze uit mij opstegen, d.w.z. 
in een pijisnel moment, en, zooals ik ze ook overzag, toen 
ze eensklaps mijn geheele persoonlijkheid verticaal door-
kliefden : in vogelvlucht,
-- Om al deze redenen, wier horizontale volgorde een 
beroep moet doen op uw clemente scherpzinnigheid, maar 
die nu eenmaal de pathologische vbbrgeschiedenis zijn en de 
verklaring inhouden van het wonderbaarlijke en het voor-
goed-beslissende dat ik straks beleven ga, hier, onder deze 
lamp aan de schrijftafel, over een uur misschien reeds,
-- gevoelde ik mij, dezen zomeravond, die mij steeds 
zal bijblijven als een onvergetelijk gisteren, in een stemming 
zoo helder als glas, zoo wanhopig als een geniaal luiaard op 
het eind zijner dagen en zoo bezield met den moed tot den 
onmogelijken „laatsten greep" als maar eenigszins mogelijk is. 
Dit is alles wat u van het voorgaande behoeft to onthouden, 
wanneer gij het vreemde avontuur, dat nu reeds vlakbij is, 
naar ik voel, dat achter de deur staat als het ware en straks 
letterlijk binnenbreekt, met mij wilt gaan meemaken. --
DE PEN OP PAPIER.	429
Nadat ik nog eenige uren zonder resultaat aan mijn schrijf-
tafel had zoek gebracht, begaf ik mij des nachts, met de 
laatste tram, naar de stad en beyond mij, iets na middernacht, 
op den Vijverberg in Den Haag. Zonder ook maar in het 
minst acht to slaan op het schoonste landschap dat ergens ter 
wereld ooit in eenige stad werd uitgevoerd, ofschoon het juist 
zooals u hooren zult mij reeds geruimen tijd bijzonder bezig 
hield, zette ik mij op een der bankjes die daar onder de 
boomen langs het water zijn en begon zacht j es en zoetj es to 
fluiten, een melodietje dat de stemming van het uur mij 
waarschijnlijk ingaf. Reeds verwenschte ik mijn voornemen 
om op dit uur nog naar de stad gegaan to zijn; nu moest ik 
wel naar huis terugloopen overwoog ik, en had ik niet ver-
standiger gedaan rustig onder mijn lamp to blijven zitten 
werken ; ik had het cahier waarin ik brokstukken en aanheffen 
van gedichten neerschrijf, zooals ze van tijd tot tijd in me 
opwellen, eens kunnen doorbladeren, misschien had ik hier 
of daar verbeteringen kunnen aanbrengen of, wie weet, een 
enkele strofe kunnen voltooien; ik had, als dit niet ging, wat 
correspondentie kunnen afdoen en in ieder geval beter gedaan 
een boek ter hand to nemen en rustig in bed to gaan liggen 
lezen tot de slaap mij overvallen had, etc. etc., toen de 
Rattenvanger van Hameln, then ik terstond herkende uit 
het gedicht van Robert Browning dat ik vroeger van a tot z 
kon opzeggen, en hij was het zonder twijfel, deze lange 
magere man, in een rood en geel russisch hemd dat, in 
't midden door een ceintuur hoog bij een gehouden, vandaar 
weer tot zijn voeten omlaagviel, met het punthoedje van 
Pinocchio op en met de fluit, aan een eveneens rood en 
geel gekleurd band bijna onzichtbaar, als een dolk onder de 
plooien bij zijn borst in de ceintuur gestoken -, toen de 
Rattenvanger van Hameln met een vriendelij ke buiging recht 
op mij toetrad, naast mij op het bankje plaats nam en zich 
naar bij overbuigend sprak
,,Waarmee kan ik je van dienst zijn, Nijhoff, dat je me 
geroepen hebt ?"
Ik verzeker u en gij gelooft me als gij het derde ,omdat" 
hierboven en de herinneringen uit mijn kindertijd die daarop 
volgen nog eens in vogelvlucht onder u neemt	ik verzeker
430	DE PEN OP PAPIER.
u dat ik mij noch verbaasd noch verschrikt gevoelde toen ik 
den Rattenvanger zag naderen en naast me plaatsnemen, en 
toen hij het woord tot me richtte. Integendeel, ik had gelegen-
heid gehad eenige bijzonderheden in zijn uiterlijke verschijning 
to ontdekken die geheel overeenkwamen met de voorstelling 
die ik mij van hem gemaakt had. l-Iij had bijvoorbeeld zeer 
kort geknipt grijs haar, smalle oogen die op het witte of 
licht-blauw waren, een donkerbruin verweerd gelaat dat echter 
voor zijn lengte veel to klein was en dit kleine hoofd bewoog 
uiterst langzaam maar gelijkmatig op den langen buigzamen 
hall heen en weer. Neen, ik kan niet anders zeggen, hij viel 
me mee, hij was vertrouwder dan ik hem verwacht had, 
aangenomen dat men zich kan voorstellen den Rattenvanger 
to ontmoeten. -- Maar toen hij, na de weinige inleidende 
woorden, plotseling rechtstreeks en op den man of mij bij 
den naam noemde als in een alledaagsch gesprek, overviel 
mij de ontreddering die een onverwacht wakker geroepen 
slaapwandelaar overvallen moet. Een overrompelende duize-
ligheid, een weee flauwte, en ik moest mij met beide armen 
om de leuning der bank vastklemmen om niet ineen to zakken. 
lk had de gewaarwording een oogenblik in het niet to worden 
weggeslingerd, ik tuimelde, draaide ster-snel om mijzelf heen 
door het luchtledig, door een put, stortte ergens weg buiten 
de wereld, hats over kop het heelal in, niet anders dan 
een vlieger waarvan men eensklaps het touw doorsnijdt. - 
Het vinden van deze vergelijking, die me bovenmenschelijke 
inspanning kostte, deed me mijn geestkracht hernemen en 
ik wist tegelijk waarom die flauwte mij daareven bevangen 
had. Door het uitspreken van het zonderlinge woord dat 
mijn naam in zijn mond was, had de Rattenvanger mij to 
verstaan gegeven, dat, zooals ik hem herkende, ik ook voor 
hem geen vreemde was. Ik behoorde tot zijn wereld, wie 
weet hoelang reeds en in welke betrekkingen, hij rekende mij 
met recht tot een der zijnen. Wat had ik met hem to doen 
of to doen gehad? waar? wanneer? -- de vaagste herinnering 
daaraan had mij een oogenblik geheel ontworteld. --
Hij herhaalde zijn vraag:
,, Heb je me noodig dat je daarnet floot?"
Maar ik was nu mezelf geheel meester, en zooals ik dan
DE PEN OP PAPIER.	431
ben, van hernomen zelfvertrouwen, van opluchting, schoot 
ik uit tot overmoed.
,,Wel zeker, antwoordde ik met spottende onbevangenheid
,,ik heb je noodig en floot daarom het wijsje waarmee je 
me eens als kleine jongen den Koppelberg binnenlokte. Ik 
herinner me heel goed dat, toen de donkere grot achter ons-
dichtsloot en al de kinderen verschrikt om je samendrongen, 
jij beloofd hebt, als tegenwicht voor onze onherroepelijk 
verloren ouders, altijd ons to zullen bijstaan als wij het ver-
leidelijke wijsje zouden fluiten of neurien. Ik heb je vergeven 
maar niet vergeten -" voegde ik er lachend aan toe, hem 
zelfs op den schouder kloppend „want zulk een liedje neem 
je niemand kwalijk maar je raakt het nooit meer kwijt! 
Maar nu ter zake. - Ik ben al tijden lang aan een gedicht 
bezig dat hier op den Vijverberg moet spelen, die mij altijd, 
ik weet niet waarom, heeft aangetrokken. lederen keer dat 
ik uit Leiden kom, het Haagsche Bosch ben doorgegaan en, 
langs de Hertenkamp en het Korte Voorhout, tot den hoek 
van het Tournooyveld waar het museum is ben genaderd } 
iederen keer vervult mij, bij den aanblik van het wijde water 
en het profiel van de stad daaromheen, een vervoering, een 
zwaar heimwee, een overweldigende drang tot een edele en 
en machtige daad. Als jongen bleef ik daar uren stilstaan, 
nam mij voor dit alles in een groot gedicht to beschrijven, 
op het water zouden fantastische spiegelgevechten in met 
tapijten omhangen sierbooten zich afspelen, er zouden vlaggen 
zijn tusschen de boomen, terwijl op het eilandje een feestelijk 
banket was aangericht. Later, in mijn diensttijd, als ik van 
de kazerne naar de stad ging, doorstroomde me altijd wanneer 
ik langs dit punt kwam, even hetzelfde zware gevoel : het was 
alsof ik een eed moest doen, een plechtigen eed, met de hand 
op het vaandel of op het hoofd van een kind. In mijn boorde-
vol hart began een manlijke muziek, het Wilhelmus op to 
klinken en weer was daar die bedwelmende behoefte naar 
het machtige en edele, voor mijn vaderland to sneuvelen of 
met wijd en helder verstand de zaken van het gemeene best 
mild en vaderlijk to behartigen. En nog, tegenwoordig, ga 
ik hier dikwijls voorbij en vraag me met bittheid af, waarom 
ik niet geworden ben als hij daar (en ik wees naar het stand-
432	DE PEN OP PAPIER.
beeld van Willem II) die voor zijn land in Quatrebras stond, 
of als hij daar (en ik wees naar Johan de Witt) die onze beste 
burger was -"
Ik zweeg en staarde over de vijver die in den zilveren bak 
onder het maanlicht rimpelde. Boven mij sloten de boomen 
de stilte dicht die op mijn woorden volgde. Aan den overkant 
weerspiegelden eeuwenoude gevels, kanteelen en slottorentjes 
een silhouet van ons groot verleden midden in de stad.
De Rattenvanger glimlachte knikkend en wendde zich 
tot me
,,En hoever ben je met het gedicht opgeschoten ?"
,,Dat is nu juist waarom ik je geroepen heb" antwoordde 
ik ernstig. „Reeds jaren geleden vielen me eenige regels in, 
die ondanks hun hardheid, voor mij volkomen het denkbeeld 
inhouden dat ik zooeven beschreven heb.Vier houterige verzen, 
maar die nu eenmaal voor mij een geraamte zijn waarvan 
ik mij niet meer kan losdenken. En nu hoopte ik dat jij " 
Hier stokte ik, want wat had ik eigenlijk van hem verwacht?
,,dat jij, vervolgde ik	„dit doode hout zoudt kunnen 
laten ontbloeien als eenmaal Tanhaiiser's staf."
Toen koos ik een strofe uit mijn lang gedicht, dat een 
tegenhanger moet worden van Huyghens' ,Voorhout", en 
ik hoorde mij spreken met een stem die me zoo onwezelij k 
toescheen alsof ik zonder verband uit een willekeurig open-
geslagen boek iets voorlas
Geen enkele stad ter wereld, weet ik, heeft
lets schooners dan wat dit wijd vierkant geeft 
Praag noch Parijs - neen, in Been enkele plaats 
Wandelt men van 't Tournooyveld naar de Plaats.
Mijn stem knapte of alsof ik het boek dat ik voorlas 
dichtsloeg.
,,De quaestie is, sprak na een pauze de Rattenvanger, 
met weer dien zonderlingen glimlach, dien Browning zoo 
meesterlijk getroffen heeft toen hij opmerkte dat hij tusschen 
de lippen door in- en uitliep, „de quaestie is dat gij fluit 
met uw mond en niet met een fluit. Gij zijt week van inwendige 
emotie, trilt van inspanning, en bevredigt toch meer uw 
verhemelte dan uw gehoor. Bovendien is het scala beperkt
DE PEN OP PAPIER.	433
en door dit alles moet ge u vermannen en inhouden tot 
een zekere zakelijkheid die in vreemden tegenstrijd is met 
de teederheid van uw bedoelingen. Maar hebt ge er eenig 
idee van, welk een vrijheid en macht ons een instrument 
verleent ? De mond zingt slechts waar het hart van vol is, 
maar iedere fluit is een tooverfluit en zingt het ledige hart 
van andere menschen vol Voor de ratten floot ik van rozij-
nen en spek, van open provisie-kasten, van een land zond.er 
vergif en vallen; voor de kinderen floot ik van speelgoed en 
wafels, van booten en zigeunerwagens, van een land zonder 
school en bedtijd -" Nadenkend streelde hij met de hand 
langs de fluit van zacht recht riet die aan den gekleurden 
band in zijn gordel stak. „Ik zal je aanraden voorloopig 
als volgt to beginnen. Beschrijf alleen gewaarwordingen van 
andere menschen. Medegevoel is geen moreele plicht, het 
is een aangeboren hartstocht en vindt zijn oorzaak in de 
aantrekking die magnetisch alle vleesch verbindt. Ten bate 
van jezelf, ontwikkel then hartstocht, maak je hem bewust, 
en denk en leef in andersmans gevoel. Zoo alleen kom je 
van jezelf vrij, dat is het doel. Als dit to langzaam gaat, 
houd dan een dagboek bij, en schrijf, iederen keer dat het 
je weer overkomt naar je eigen gevoel to luisteren, neer wat 
je invalt en dat dan met zooveel mogelijk durf, overdrijving, 
literairen wellust en zelfbeklag. Wanneer je echter den vers-
vorm opneemt : alleen het gevoel van anderen. Er hapert 
bijvoorbeeld wat in de een of andere verhouding van liefde 
of vriendschap : zet uw eigen stemming in het dagboek, maar 
tracht de houding en het verdriet van uw vriendin in een 
gedicht uit to drukken. U zult eens zien hoe sterk gij komt 
to staan, tegenover haar en, waar het om gaat, tegenover 
uzelf Wees voorzichtig, of uw stem schroeit door; wees 
uiterst voorzichtig, of ge verliest de geheele wereld en wat 
zij waard is, om in den eersten tijd van uw eigen ontroeringen 
verzen to maken. Heb er dat niet voor over. Wacht tot ge vrij 
zult zijn, wacht tot ge een vreemdeling voor uzelf zijt geworden, 
tot gij als het ware een dubbel leven gaat voeren. Er komt 
voor ieder een tijd dat een mensch zichzelf ziet weg wandelen 
.uit zijn eigen leven. Maar dat moment komt voor velen pas
laat, laat in het leven, als het reeds tegen het einde loopt.
,,
434	DE PEN OP PAPIER.
Hij was opgestaan en ik merkte aan zijn houding dat hij 
heengaan wilde. Ik vroeg hem nog to blijven, maar hij zei 
alleen : ,Ik zal je even thuisbrengen fangs den kortsten weg 'r 
Met een ruk stond ik op en liep werktuigelijk naast hem voort.
,,Wat nu bet Vijverberg-gedicht betreft," vervolgde hij 
na eenige stappen, „de Ouden hadden geen ongelijk, zulke 
natuurgevoelens en aardsche genegenheden in plaatselijke 
godheden substantie to geven. Men bracht bet gevoel althans 
buiten zichzelf, en zulk een autochthoon, haast dierlijk gevoel 
moet zelfs buiten de menschheid overgedragen worden. Maar 
uw moderne sensibiliteit, egocentrisch en anthropomorph, 
is daar niet mee gebaat. G ii zoudt van een watergod een 
weenende dandy en van een woudnimf een Salome maken. 
Niet voor niets echter hebben er heiligen, koningen en dichters 
bestaan. Ga nu zoo to werk. Let eerst eens op wat ge, 
als ge u gaan laat, er in bet dagboek van terecht brengt. 
Lees dat aandachtig over en zoek dan, in de historie of in 
uw gezichtskring, naar een figuur die ongeveer zulk een 
gevoel omtrent bet vaderland, bet volkslied en de verfijnde 
republiek van zeelieden en schilders vertegenwoordigt, en 
wie bet ook zij, laat bet Huyghens wezen of de H. Martinus, 
roep zijn gestalte in uw gedicht to voorschijn. Hij komt, 
zult ge zien, en hij brengt alles wat ge noodig hebt mee. 
Gij hebt maar to gaan zitten en de vingers over de fluit to 
.bewegen.	"
Wij waren nu bij de Gevangen Poort genaderd, waar de 
Rattenvanger staan bleef en, alsof wij op de plaats van be-
stemming waren aangekomen, mij de hand ten afscheid 
reikte. Ik herinnerde hem eraan, dat hij beloofd had mij tot 
mijn woning to vergezellen. „Maar langs den kortsten weg, 
heb ik immers gezegd," zei hij glimlachend, --- ,ziet ge niet 
dat wij er al zijn?"
Er is naast de Gevangen Poort een theewinkel en op de 
eerste en tweede etage daarboven geeft de eigenaar, in een 
huiselijk ingerichte tearoom, gelegenheid om wat uit to rusten, 
van bet uitzicht over de Kneuterdijk to genieten.. en van zijn 
thee to proeven. Er is een binnentrap voor bet personeel, 
maar bet publiek bereikt van de Plaats deze kamers langs 
een wenteltrap die in een speciaal daarvoor buiten den winkel
DE PEN OP PAPI ER.	435
uitgebouwd torentje is aangebracht. Dit torentje, ofschoon 
iets uitspringend, vormt een geheel met de Gevangen Poort 
en het theehuis; het heeft mij altijd geergerd als een wan-
smakelijk product dat, in stede van in zijn moderniteit sterk 
-en oprecht to contrasteeren, zich als een nagemaakte anti-
quiteit bedriegelijk aan het belendende Gevangen Poort 
complex assimileert.
Wij stonden voor dit torentje op de stoep, voor de deur 
die geheel van licht gekleurd in de lengte geribt eikenhout 
is vervaardigd. Nogmaals reikte de magier mij een hand, 
glimlachte, verliet mij en liep met lange zachte passen 
als een schaduw onder de Poort door.
Vreemd, ofschoon ik toch daareven, toen ik den Ratten-
vanger aan zijn belofte mij thuis to brengen herinnerd had, 
toch zeker had geweten nog niet bij mijn huis to zijn , 
vreemd, toen ik de dansende slippen van zijn gekleurde jas 
in het donker had zien verdwijnen en mij weder naar de eiken-
houten deur omkeerde -, stond ik zonder overgang op het 
klinkerpaadje tusschen het slordige droge gras van mijn 
tuintje in de buitenwijk, herkende duidelijk mijn groenge-
verfde voordeur en haalde als vanzelfsprekend mijn huis-
sleutel uit de zak. Daarmee opende ik, als de gewoonste zaak 
van de wereld, de deur van het trappentorentje als mijn eigen 
huisdeur. Toen ik begon to klimmen, viel het me nog flauwtjes 
op dat de trap hooger en langer leek dan gewoonlij k, dat er 
smalle venstertjes boven de leuning waren, wat ik thuis niet 
heb, dat ik door deze spleten vage vergezichten in den maan-
nacht over Den Haag to zien kreeg : rimpelend water, het 
hoofd van De Witt's standbeeld op de Plaats eensklaps 
vlak bij, even later de tuin van het paleis waar ik eens als 
soldaat op schildwacht gestaan had, de lange geul van de 
Laan van Meerdervoort, de toren van een nieuwe kerk in Zorg-
vliet, de zware boomenrij van den Ouden Weg, en meer 
dergelijke beelden, die echter tot mijn geruststelling af-
gewisseld werden met platen langs den muur van mijn eigen 
trap, een gravure van Redon voorstellend een man die een 
enormen dobbelsteen op zijn schouders in evenwicht houdt, 
Durer's Maria met den Aap, den herberg met de boot ernaast 
van fan Steen	r tot ik eindelijk het portaal van mijn
436	DE PEN OP PAPIER.
bovenhuis bereikte, op het tafeltje in de gang keek of er 
post voor me gekomen was en mijn hoed en jas aan den 
kapstok king. Zooals ik altijd doe, als ik 's nachts thuiskom, 
tastte ik, zonder licht op to steken, in het donkey voort langs 
de gangmuren, bereikte de badkamer en kamde daar even 
mijn haar en dronk een teug water; dingen die ik altijd doe 
als ik nog voornemens ben wat to gaan zitten werken. Toen 
knipte ik daar het licht weer uit, en tastte weder in de donkere 
gang langs de muren voort, tot mijn hand de deurknop van 
mijn werkkamer vond en omdraaide.
Terstond bij het binnenkomen, reeds door de geopende 
deur, bemerkte ik aan een vaag licht langs de wand, dat 
ik mijn schemerlamp op de schrijftafel had laten branden. 
De kap daarvan bestaat uit een grooten voor licht ondoor-
dringbaren hoed, gelijk Chineezen op de rijstvelden gebruiken, 
zoodat de lamp alleen het kleed op de tafel beschijnt maar 
de rest van de kamer nagenoeg donker laat. Ik houd er van, 
van tijd tot tijd uit mijn werk het hoofd op to heffen en, 
over diep kap been, in de nachtelijke kamer rond to zien, 
en dan, als mijn oogen zich langzamerhand aan het duister 
gewend hebben, naar beneden to blikken, naar het witte 
papier en mijn hand daarop met de pen, in den lichtkring 
op tafel
Ik heb mijn lamp laten branden, dacht ik nog niets ver-
moedend in de open deur, toen ik eensklaps door het 
geluid dat mijn stoel maakt, als ik hem van de schrijftafel 
achteruit schuif om op to staan, werd opgeschrikt. Mijn gelaat 
werd koud, een grauwe dood voer door me heen. Zonder nog een 
schrede to durven verzetten van den drempel, bleef ik, in een 
schrik die mij oogenblikkelijk totaal verwilderde, stokstijf staan, 
klam van uitbrekend zweet, en met weder die holle 
duizeling die mij had overrompeld toen de Rattenvanger 
opeens mijn naam noemde, staarde ik de verschijning aan 
die daar, zag ik, vanuit mijn stoel had willen oprijzen maar 
met de handen aan de armleuningen steunzoekend daar weer 
in teruggezakt was, en die thans zijn oogen, eveneens strak 
van schrik, vast in de mijne gericht hield
Ik herkende hem: de korte breedgeschouderde gestalte in 
het zee-blauw pijama-jasje, het was ik, die daar zat. Hij hield
DE PEN OP PAPIER.	437
de pen nog in de hand en van het schuim-wit papier voor 
hem was de bovenhelft met golvende regels dicht beschreven. 
Hij wierp de pen neer over de bladzijde en trachtte nogmaals, 
met de handen steunzoekend, zich uit den stoel to verheffen. 
Tevergeefs, hij zakte nog dieper terug, zoodat ook zijn scheef-
hangend gezicht met den verschrikkelijken blik, dien hij geen 
moment van mij afwendde, onder het lamplicht zichtbaar 
werd. Zijn dun sluikblond haar, van droogte lichtelijk sprin-
gend bij de scheiding, zooeven nog achterwaarts gekamd, 
liet een voorhoofd vrij over welks geheele lengte een donkere 
rimpel groefde. Ik zag de zwarte neusgaten in zijn onvolgroeid 
jongensgezicht, ik zag tusschen zijn halfopen vreemd ver-
trokken breede lippen de helwitte tanden blikkeren en hoorde 
met onbeschrijfelijke beklemming zijn adem langzaam zuigend 
heen en weer gaan. Plotseling schoten de woorden van 
den Rattenvanger „laat, laat in het leven, wandelt een 
mensch weg uit zich zelf" luid door mij heen waar ik 
nog steeds in de open deur stond en, mij zijwaarts omwen-
dend, leunde ik den arm tegen de deurpost, verborg mijn 
hoofd in den elleboog en barstte in een bitter en van opge-
kropte aandoening overspannen schreien uit
Hoe lang dat duurde weet ik niet, maar ik wist, alsof ik 
met oogen zag, dat de gedaante, daar in dien stoel, nog 
dieper ineenzakte, dat de blik van zijn geopende oogen lang-
zaam verglaasde, dat zijn hand thans koud en slap buiten 
de stoel neerhing, en ik hoorde dat zijn adem had opgehouden 
zich door de doodsche stilte op en neer to heffen.
Minder uit vrees dan uit onverdraaglijke vermoeidheid, 
hief ik mijn hoofd niet op toen, een onbepaalbaren tijd later, 
mijn schouder licht werd aangeraakt en ik voelde dat iemand 
me behoedzaam terzij de drukte om de kamer to kunnen 
verlaten. Even, toen hij de deurpost passeerde, stond hij 
naast me, van gelijke grootte als ik ben, en sprak met een 
stem die, denk ik, de mijne is in oogenblikken van diepste 
teederheid als mijn bewustzijn op het punt staat zich to 
verliezen:
,,Weet je dat .... is thuisgekomen en boven slaapt?"
en gleed heen, geluidloos, als een schaduw door een spiegel. 
Het woord dat ik niet schrijf maar slechts met.... aan-
438	DE PEN OP PAPIER.
,duid was de uiterst flauw gezuchte, gefluisterde, naam van 
mijn zoontje. - Met een ruk rees ik overeind, en zonder 
nog een blik to werpen in de ledige kamer, want ik wist 
dat daar niemand meer was, keerde ik mij om, tastte de 
gang weer door, beklom de zoldertrap en stond voor het 
kinderslaapkamertje. Ik trad binnen en sloot, alsof ik ver-
volgd werd en de vervolgers mij dicht op de hielen zaten, de 
fdeur onmiddellijk achter mij met het slot. - Het smalle 
kabinet, waarvan het raam de geheele breedtewand 
tegenover de deur beslaat, werd door de buiten reeds 
over de stad glorende dageraad schemerig verlicht. Links 
van mij, langs de lengtewand, stond het kinderbedje en op 
een laag tafeltje daarnaast flakkerde een nachtpitje, een geel 
en slank vlammetje in het schijnsel van den vagen morgen. 
Om dit lichtje heen stonden het portret van mijn vrouw, een 
bronsbeeldje van den H. Antonius en een speelgoed-autotje, 
zijn dierbaarste bezittingen. Ik zette mij op den rand van 
bet witte bedje en beschouwde den slapenden jongen. Hij 
°sliep rustig, het hoofd zijwaarts op het kussen, een handje
-met den palm geopend slap uitgestrekt naar zijn beide ,,kin-
,deren" Jan en Kees, een zeeman en een teddybeer, die hij over-
dag reeds verwaarloost maar die nog iederen nacht hem in bed 
vergezellen. Ik was mijn ontroering niet meester en heete
tranen stroomden mij over de wangen. Het kind echter werd
door mijn snikken niet gewekt, hetgeen me even verwonderde,
want vroeger had ik vaak gemerkt, dat hijj reeds onrustig 
werd wanneer ik in zijn slaap naar hem keek. 'khans echter
bewoog hij niet, de oogleden trokken zich niet samen naar
bet streepje der wimpers, en door zijn open mondje, waar ik
niet nalaten kon even mijn hand vlak vdor to houden, voelde
ik de warme teugen van zijn adem. Ik boog me dieper over
hem heen en kuste licht zijn stroowit haar waarin ik nog
steeds een herinnering bespeurde van de geur van ,bet land
van melk en honing" zooals ik in den ouden tijd, nu tien jaar
geleden, zijn wiegje noemde. Zeker, er waren andere geuren
bijgekomen, een geur van ,zand in de zon," meende ik, en
van ,droge bloemen", en van ,ijzer en leer," maar „het land
van melk en honing" was nog niet geheel verdwenen, en
met eenige verbazing zocht ik langs den indruk then zij n
DE PEN OP PAPIER.	439
lichaam onder de dekens maakte naar zijn voeten omlaag, 
en vond die verder dan ik gedacht had. --
Tegenover het ledikantje, in de andere lengtewand, stond 
de tusschendeur open naar het aangrenzend vertrek, de logeer-
kamer. Het was daar geheel donker, zag ik vanwaar ik zat, 
want de rolgordijnen waren neergelaten. Ik stond op om me 
to vergewissen dat mijn invallend vermoeden juist was. Mijn 
vrouw was thuis. Om de hoek der deur heen kijkend, zag ik 
haar hoofd met het zwaar blond haar op het kussen, hoorde 
haar gelij kmatige ademhaling. Een overstelpend gevoel van 
dankbaarheid, warmer en voller dan ik bevatten kon, over-
viel mij zoo hevig, dat ik, om de slapenden niet to wekken, 
ijlings en op de teenen terugsloop, het kinderkamertje door. 
Ik opende de deur, snelde de zoldertrap omlaag en eindelijk, 
op het portaal, geleund tegen mijn jas aan den kapstok, 
gaf ik mij aan mijn overmachtige opwellingen vrijelijk prijs.
In de gang van het stille huis was het al klaarlichte dag 
toen ik langs de deur van mijn werkkamer, waar ik niet meer 
naar binnen keek, mijn slaapkamer bereikte.
Ik kleedde mij snel uit, maar vond, zooals ik al even ver-
moedde, mijn pyama niet op mijn kussen. Ik gaf me er verder 
geen rekenschap van, maar wikkelde me zonder aarzelen in 
een groot wit badlaken, legde mij languit boven op het bed, 
vouwde het badlaken strak om me dicht en keek, zoo uitge-
strekt, de armen gekruisd over den borst, eenigen tijd naar 
het crucifix dat altijd op mijn schoorsteen staat, tot ik onver-
wacht insliep.
Toen ik wakker werd stond de zon hoog in den hemel. 
Terstond begaf ik mij naar mijn werkkamer, waar de lamp 
nog brandde. Dwars over een stapeltje uit mijn bloknoot 
gescheurd papier, lag mijn pen, als een dood vogeltje uitge-
strekt. En nog stond ik dit voorwerp, dat ik niet aan dorst 
roeren, aandachtig bij de opzijgeschoven gordijnen to be-
schouwen, toen ik lachen en roepen hoorde buiten het raam, 
en mijn vrouw den tuin binnentrad, ons zoontje aan de hand. 
Ze kwamen regelrecht van het station. Ze hadden me willen
1926 III	29
440	DE PEN OP PAPIER.
verrassen, terugkomend van den langen reis, en mij niet 
laten weten wanneer de trein aankwam. Zij droeg een hand 
koffertje en hij stak Jan en Kees triomfantelijk naar mij 
omhoog. Ik maakte den indruk, zeiden ze naderhand, dat 
hun thuiskomst mij eerst deed ontwaken.

M. NIJHOFF.
AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN

OVERVRAAGD.

De Ondernemersraad voor Suriname, jonger broertje van 
then voor Nederlandsch-Indie (personeele unie : Treub) heeft 
in Juli een rekest gericht aan den Minister van Kolonien 
welks gewicht niet mag worden miskend.
De Raad, d.w.z. het bij Suriname geinteresseerde groote 
kapitaal, ziet kans ook door zijn relaties met het oost-
indisch kapitalisme - Suriname van kwijnenden lastpost op-
nieuw tot win-gewest, in letterlijksten zin, to maken, mits 
Nederland op eigen naam een leening sluite ten bate van 
Suriname, ofwel preciezer: ter bevordering van staatswege 
en op staatskosten van immigratie en kolonisatie van Javanen 
in Suriname, en voort mits ingrijpend gewijzigd worde in 
de onderwijs-, de arbeids- en de belastingwetgeving.
Het stuk is knap en eenzijdig gesteld. Haast uitsluitend 
beziet het Suriname's levenskwestie, die der werkkrachten, 
van het standpunt der groote landbouwbedrijven. Gelijk van 
een lichaam als de Ondernemersraad to verwachten viel en 
to billijken is.
Dit is zeker geen reden om er niet over to praten. Er is 
integendeel alle reden om er heel ernstig over to praten. 
Suriname kan voor zijn opbloei den „grooten landbouw" 
onmogelijk missen. En het ware onbillijk, to verzwijgen dat 
het rekest hiernaast ook het belang van den „kleinen land-
bouw" (de bevolkings-cultures, zou men zeggen in de Oost) 
toont to beseffen; het vraagstuk van den grooten landbouw 
hangt onmiddellijk met de immigratie-kwestie, dat van den 
kleinen met het vraagstuk der kolonisatie samen. 
1926111	29*
442	AANTEEKENI: GEN EN OPMERKINGEN.
Het rekest verdient (en verkrijgt zonder twijfel) dus de 
voile aandacht van Regeering, Kamers, Gouverneur en 
Koloniale Staten. Voorts van elkeen, die belang stelt in het 
geval.
Het rekest echter doet ongepast en onverstandig, de 
allures aantenemen van een ultimatum.
Er zijn hierbij nog andere belangen dan die van het Suri-
naamsche plantage-kapitaal betrokken. Dat van Suriname 
als geheel, dat der immigranten-en-kolonisten. Deze belangen 
blijven in het rekest in de schaduw. Sterk komt dit uit waar 
het de vraag aanroert, hoe de immigranten duurzaam als 
kolonisten (kleine landbouwers) to behouden. Aannemelijk 
lijkt de stelling der rekestranten, dat men moet trachten, 
dezen kleinen landbouw ,onafhankelijk to maken van de 
dadelijk overvoerde binnenlandsche markt" door „hem een 
niet to veel zorgen vereischend, liefst eenjarig, exportproduct" 
to laten verbouwen. Maar welk product dit zou moeten en 
kunnen zijn, de „Raad acht zich niet bevoegd, op dergelijke 
vragen nader in to gaan," een landbouwkundige zal dit nog 
hebben to onderzoeken!
Met verlof der heeren rekestranten: het antwoord op deze 
vraag moet vaststaan eer het rekest zelf kan worden beant-
woord. Het ware ongehoord zich to verbinden, op staats-
kosten de plantages aan arbeiders to helpen en in beginsel 
de begeerde veranderingen in onderwijs, arbeidswetgeving en 
belastingen toe to zeggen aan de plantage-houders, aleer men 
weet wat van hun arbeiders na ommekomst van hun con-
tracttijd worden moet.
Toch is zulk een onverwijld bescheid de uitdrukkelijke 
begeerte der rekestranten: ,Uitefaard zal over geen enkel 
detailpunt van de in bijgaande Nota geformuleerde wenschen 
en voorstellen kunnen worden beslist zonder voorafgaand 
overleg met het Koloniaal Bestuur. WO echter lijkt het onzen 
Raad mogelijk, dat Uwe Excellentie zich, zonder voorafgaand 
overleg met Suriname, principieel uitspreekt, of Zij in beginsel 
bereid is in den geest van deze voorstellen een geldelijk offer 
van Nederland to vragen. En ook lijkt het mogelijk, dat 
reeds zeer binnenkort aan de Staten-Generaal mededeeling 
wordt gedaan van de in deze nota vervatte voorstellen en
AANTEEKENINGEN EN OPMERKINGEN.	443
van het door U. Exc. daartegenover intenemen standpunt, 
opdat ook de beide Kamers de gelegenheid krijgen, zich in 
beginsel omtrent de hoofdpunten uittespreken." Zoodra wij 
gunstig antwoord hebben van Uwe Excellentie en van de 
Kamers, zoo vervolgt dan substantieel het rekest, zullen 
wij den gewenschten ruggesteun hebben ,om met kans van 
slagen de groote in Nederlandsch-Indie werkende maat-
schappijen to interesseeren voor het landbouwbedrijf in 
Suriname."
Wat hier den Ondernemersraad voor Suriname ,mogelijk" 
lijkt moet den Minister en moet den Staten-Generaal on-
mogelijk voorkomen.
Het rekest is to belangrijk om niet to worden genomen 
in spoedige behandeling, zoo hier als ginds. Maar Suriname, 
om welks ]even het gaat, heeft recht om meer dan pro forma 
gehoord to worden, en de in het rekest uitdrukkelijk on-
beantwoord gelaten vraag naar de mogelijkheid van blijvende 
kolonisatie (op heel wat grooter schaal dan tot nu is vertoond) 
is er eene met het antwoord waarop het rekest staat of valt 
en waarop h et antwoord moet komen uit de West.
Dit nieuw initiatief, van een kant welks medewerking 
onmisbaar is ter opbeuring van het door ramp op ramp 
geslagen Suriname, is verblijdend. Niet het minst omdat het 
een plan voorlegt, zoo concreet uitgewerkt, dat er aanstonds 
over to spreken valt en binnen afzienbaren tijd misschien 
spijkers met koppen kunnen worden geslagen.
Het zou nog verheugender en pas dan als eerste aanloop 
tot onderhandelen aanvaardbaar zijn geweest, zoo de 
rekestranten zich hadden geschikt in wat ook voor hen 
onvermijdelijk is: met hun vragen to blijven binnen de 
grenzen van het redelijke.
V. B.
BIBLIOGRAPHIE
A. M. de Jong, Merijntje Gijzen's Jeugd. 
I. - Het verraad. 
11. - Flierefluiter's oponthoud.

Merijntje Gijzen is een achtjarig volksjongetje uit een klein Brabantsch 
dorp, een gevoelig en moedig mannetje, sterk staand in de vrome be-
slistheid dat alles wat de pastoor omtrent engelen en duivels vertelde 
letterlijk waar is, voor wien het leven een voortdurend tournooi is tusschen 
goed en kwaad waarin hij zonder aarzelen, met wegcijfering van zichzelf, 
ja, tegen zichzelf in - want hij voelt dat alles wat hij om zichzelf doet 
reeds zonde is - vastberaden ,strijdt" aan de zijde van Jezus. En zooals 
dat brave ventje in deze beide deelen geteekend is, met zijn grofwollen 
kousen in de klompen, met zijn petje boven de ernstige oogen, wars 
van het spelen met andere kinderen, aanhoudend snakkend naar de 
overwinning van het goede, popelend en schaterlachend bij elk teeken 
dat dit ophanden is, dat God zal zegevieren, dat de wereld vredig zich 
zal koesteren in het licht dat bij tijden -zijn hartje al zoo verrukt ver-
heldert -, zooals dit ventje geteekend is, --- en ik verzeker u dat ik niet 
sentimenteel ben -, heb ik telkens de lectuur moeten staken en in ik 
weet niet wat voor ontroering moeten heen en weer loopen, eer ik kon 
verder lezen. Ziehier een boek van een kind dat u aangrijpt en niet slechts 
bekoort, zooals bijvoorbeeld ,Jaapje" van Van Looy en zooveel andere 
werken waar kinderen aitijd 'meer object dan subject in zijn, zoodat 
meer de teedere teekentrant van het jongensportret dan het leven der 
trekken zelf ons boeit. Neen, wanneer we naar vergelijking in literatuur 
zouden willen omzien, doen we beter naar Brusse's ,Boef je" en naar 
de schetsen van Zoomers-Vermeer' den blik to richten. Maar waardoor 
het boek van De Jong zich onderscheidt is het volgende. Hij doet ores 
beseffen, dat kinderen niet slechts kleine menschen in voorbereiding 
zijn, met al onze gewaarwordingen van vreugde en verdriet lieftallig in 
minuscule proporties, maar dat kinderen bovendien, buiten de betrek-
kingen met het menschenleven om, als ,andere" wezens, aandeel hebben 
aan een aparte wereld, goddelijk kostbaar, intact en doelloos, zooals 
de wereld van dieren en sterren zijn moet, waar wij, die van ons veertiende 
jaar of het leven tot bewustzijns verschijnselen herleiden, eenvoudig 
geen toegang in hebben. Hier tegenover is de hoogste houding niet 
die van den zich herinnerende, want dit is slechts een bewustzijnsver-
fijning welke zich terstond in een zekere sentimenteele ironie verraadt,
BIBLIOGRAPHIE.	445
maar die van den toeschouwer; en de merkwaardige terugwerking van dit 
aanschouwen is, dat de zinnelijke aandacht voor zulk een wereld die met 
ons leven niets van doen heeft, - en hier stuit ik even op het geheim 
van elk mystisch aanschouwen - op wonderlijke wijze doet deelhebben 
aan een zuivere blijdschap die toch in onszelf zijn voorwaarden moet 
gehad hebben, maar die, voelen we als we een kind aanzien, eerst nu 
in zijn vatbaren vorm in de werkelijkheid voor ons verschijnt, eerst nu 
ons hart direct aangrijpt. - Daarom nogmaals : herinnering aan eigen 
jeugd baat ons niet als wij een kind waarlijk willen zien. De dauw-
druppen die de natuur tegen de hitte van den dag bestand maakten, 
zijn gesmolten als de zon hoog staat. Zulk een glinsterend maar spoor-
loos verdwenen voedsel, waarop wij misschien wie weet hoe lang nog 
ongeweten teren, is de kinderlijke reinheid, een verzonken bestanddeel 
zonder uitzondering in de ziel van elk van ons; le candeur de mon fils, 
waar Marceline Desbordes-Valmore zulk een prachtig gedicht over schreef.
Maar nu het boek zelf.
Hoe is De Jong to werk gegaan om dit gegeven over to brengen?
Wanneer ge dit boek zult lezen, zal het u wellicht ook opvallen hoe 
weinig hier, in tegenstelling tot de boeken over Boefje en Gijs, sprake 
is van Merijntje's huiselijk milieu. Zijn vader, zijn moeder, ze treden 
slechts als uiterst vaag-omlijnde figuren op. En toch vernemen we ter-
loops, dat juist in het jaar waarvan het boek ons verhaalt, de vader 
door modernisatie gedwongen van zelfstandig handwerksman naar den 
stand van fabrieksarbeider afzakt. Deze geheele sociale achtergrond 
wordt, evenmin als de gezinssfeer, niet van bijzonder belang voor Me-
rijntje's gestemdheden geacht. En terecht. Zijn wereld ligt elders, en de 
personen die daar wel werkzaam in optreden, zijn de ,zelfkanters" in het 
dorp, de afzijdigen, de zonderlingen. Daar is, in de eerste plaats, de ge-
vreesde strooper, debandelooze woesteling, bijgenaamd De Kruik, met wien 
Merijntje van strik tot strik en van fuik tot fuik door de polders mee-
zwerft en een nauwe vriendschap sluit. Daar is, later, een rondtrekkend 
marskramer „Flierefluiter", een ongedurig kermisgast vol teederheid 
en grapjes die, in den tijd dat Merijntje misdienaar wordt, zich door den 
pastoor laat overhalen ad interim het ambt van koster waar to nemen. 
Daar is de pastoor zelf, een uiterst rechtschapen grijsaard ,te goed voor 
deze wereld"; een schrijver en zijn vrouw die in de nabijheid van het 
dorp een villatje bewonen; en daar is ten slotte een meisje van Merijntje's 
leeftijd, Blozekriekske, waarmee hij vadertje en moedertje speelt. Ziehier 
de samenstelling van de omgeving van het achtjarig Merijntje en het 
knappe en levendige van het boek is, dat elk dezer relaties geheel au 
serieux wordt genomen, dat zich telkens tusschen Merijntje en zijn 
vrienden, in dies ten ernst wederzij ds, een verstandhouding ontwikkelt 
die hun g g eheele gemoedsleven in beslag neemt en in zekeren zin fataal is. 
Een opeenvolging van schrijnende idyllen, ziehier de stemming die het 
boek achterlaat - De Kruik wordt gevangen genomen, van moord be-
schuldigd, en moet wel bekennen de dader to zijn als Merijntje in zijn 
argeloosheid het gevonden mes ten overstaan van de politie als het zijne 
herkent. Flierefluiter vindt geen rust en verlaat het dorp zoodra de 
pastoor gestorven is, en Merijntje blijft achter zonder den vriend van 
wien hij iederen middag, als hij de klok hielp luiden, aan het zwiepende 
touw mocht op en neer zwaaien. En als de pastoor sterft, heeft tegelijk de 
dienst van koorknaap zijn bekoring en Merijntje's ideaal, zelf eenmaal pastoor
446	BIBLIOGRAPHIE.
to worden, veel van zijn bereikbaarheid verloren. De schrijver en zijn 
vrouw gaan uit elkaar en ,ons Lievrouwke", zooals Merijntje haar 
noemde, is naar het buitenland vertrokken; en Blozekriekske blijkt een 
kleine feeks to zijn en drijft hem er toe, een van zijn moeders kostbare 
theekopjes „met de soldaatjes er op", voor haar poppenhuis to stelen.
Twee deelen van ,Merijntje's Jeugd" zijn verschenen en ik vermoed 
dat er meer zullen volgen. Met het oog hierop een paar aanmerkingen 
waarvan de schrijver misschien gebruik kan maken. Hinderlijk is zijn 
gewoonte om tusschen de gesprekken in Brabantsch dialect opmer-
kingen, meest van psychologischen aard, in Hollandsch in to vlechten. 
Dit onderbreekt de levendigheid van woord en wederwoord, bovendien 
zijn het meestal vanzelfsprekendheden, overbodige illustraties. Een 
ernstiger tekortkoming is de zwakte en lengte der landschapsbeschrij-
vingen. In volgende deelen moet de auteur zich hierin zooveel mogelijk 
beperken, want dit is zijn fort niet. De landelijkheid wordt al voldoende 
gesuggereerd door het patois, en de ,schilderstukjes" die hier en daar 
i n het boek zijn opgehangen zijn , Haagsche school" en van een met de 
sfeer van het gegeven strijdig artistiek stedelingen-temperament.
Ik houd van dit boek en Merijntje. Wat de andere figuren betreft, 
de Kruik riekt wat naar de Jordaan en Flierefluiter naar Pallieter, al 
is het nosh Querido noch Timmermans ooit gelukt hun helden in een 
episode ten voeten uit to geven, zooals De Jong dat doet.
N.



D E LIDS
IV

D E 6~ IDS
NEGENTIGSTE JAARGANG

1926
ONDER REDACTIE VAN

D. VAN BLOM, H. T. COLENBRANDER, A. ROLAND HOLST 
R. N. ROLAND HOLST, J. HUIZINGA, D. CRENA DE LONG H 
JOHAN DE MEESTER, M. NIJHOFF EN J. D. VAN DER WAALS JR
VIERDE DEEL
AMSTERDAM
P. N. VAN KAMPEN & ZOON 
1926
Meijer's Boek- en Handelsdrukkerij, Wormerveer.
INHOUD
VAN HET VIERDE DEEL


Bladz. 
BEAUFORT (Mr. Dr. J. A. A. H. DE), Vijftig jaren uit onze
geschiedenis (1868-1918), XII 	47 
BIERENS DE HAAN (Mr. J.), De wetenschap der ekonomie
en de filosofie der Aufklarung, I, Slot 	186, 286
BOER (Dr. C. DE), Girolamo Savonarola 	247
GENDEREN STORT (R. VAN), Sprokkelingen 	269
GRESHOFF (J.), Gedichten 	283
GEUNS (J. J. VAN), Boomen-ruischen	280 
GRUYTER (J. DE), H. G. Wells, I, II, Slot .... 76, 201, 330 
HAAN (Mr. J. BIERENS DE), zie Bierens de Haan. 
JOLLES (Dr. A.), Wilhelm Busch en Christian Morgen-
stern, I, Slot 	105, 233
 	, Kunsthistorische methoden.
Jac. van Ginneken S. J., Publicaties der afdeeling: Neder-
landsch van het Instituut Nieuwe Letteren aan de 
Nijmeegsche Universiteit, I 	386
LINDEBOOM (Dr. J.), Het Franciscus-probleem 	354
MARSMAN (H.), Verzen 	41
	_, Over Anthonie Donker.
Anthonie Donker, Acheron 	380
McRODE (WILLEM DE), Johannes 	281 
NIJHOFF (Mr. M.), De geschiedenis van den soldaat, door
C. F. Ramuz. Hollandsche bewerking 	165 
OORDT (Lt.-Gen. H. L. VAN, De onjuistheid der grond-
stellingen van de Memorie van Antwoord nopens het
Nederlandsch-Belgische Tractaat 	125
Bladz. 
POLAK (Dr. N. J.), De litterair-economische H. B. S. en
het voorbereidend hooger onderwijs 	302 
RAMUZ (C. F.), zie Nij hoff.
ROELANTS (MAURICE), Komen en gaan, Slot 	1
SMIT (W. A. P.), Verzen 	44 
STORT (R. VAN GENDEREN), zie Genderen Stort.
VERMEULEN (MATTHi js), Harmonie-contrapunt 	368
VETH (wijlen JAN), Broos ge uk 	159 
WIJK (Dr. N. VAN), Dostojewskij's brieven aan zijn vrouw 398 
Bibliographie.
Percy Lubbock, Earlham. - Hugo Verriest, Keurbladen.

Dr. F. de Pillecijn, Hugo Verriest. - I. J. de Bussy,


Opstellen, ingeleid en bewerkt door Dr. N. Westendorp


Boerma. - J. C. van Schagen, Narrenwijsheid. --



Dr. D. H. Scott, De evolutie der planters. - W. H. C.
Tenhaeff, Beknopte handleiding der psychical research. 147
Dr. M. A. van Herwerden, Erfelijkheid bij den mensch 
en eugenetiek. - A. W. Bijvanck, Les principaux ma-
nuscrits A peintures de la Bibliotheque royale des 
Pays-Bas et du Muse Meermanno-Westreenianum A la
Haye.	Het werk van Prosper van Langendonck.. 264
Agatha Seger, Verzen. - Lode Monteyne, Kritische bij-
dragen over tooneel. - G. Blachon, Waarom ik Vlaan-
deren liefheb	..	407
KOMEN EN GAAN.
V.

Wat eerst een voorwendsel was geweest, waarachter ik 
mijn desertie inrichtte, mijn noodzakelijke aanwezigheid in 
het kasteel van Brusseghem, werd algauw waarlijk opslorpende 
bezigheid. Ik verrichtte ze met smaak en verfrischte toewij-
ding. Mijn meester metselaar had flink geknoeid. I Jzeren 
poutrellen had hij zichtbaar verwerkt om de zoogenaamde 
eentonigheid van de baksteenen vlakken to verbreken, dan 
als deze in de ruimtestructuur proportie aangevende verhou-
dingen moesten hebben. Met den zandsteen had hij barokke 
stutten voor vensterbogen gemetseld. Kortom, hij had de 
materialen op de stijilooze wijze gemengeld, die lang als 
fantasievolle diversiteit heeft gegolden en slechts een onooge-
lijke puzzle was. Ik zag me genoodzaakt verscheidene kubieke 
meter metselwerk to laten afbreken, ten einde overeenstem-
ming to bekomen met een trouwens vrij duistere schets 
naar bet oude plan.
Doch, hoezeer ik ook houd van mijn vak, laat ik hier niet 
in technische bijzonderheden treden. Het eenige wat ik in 
verband met mijn hernieuwde werkzaamheid noteeren wil 
is, dat in bet ]even gaat overwegen datgene waaraan men zich 
met eenige bestendigheid wijdt. De geest krijgt een nieuw 
veld, de oude opwellingen sluimeren in of wijken : twintigmaal 
maakt u bet werken een nieuwe ziel.
Ik heb een maand op bet kasteel van Brusseghem doorge-
bracht. 's Ochtends reed ik met mijn fiets door de naburige
1926 I V	1
2	KOMEN EN GAAN.
stille dorpen, die al hun werkvolk uitzenden om het land 
voor den komenden grooten slaap in to mesten en toe to 
dekken. 's Avonds laat deed ik de terugreis door de dreven, 
die hun laatste blaren verliezen en in den straal van het 
wiegend fietslicht naar brandewijn riekende dampen doen 
gisten. Wij gebruikten het avondeten in een zwijgzamer 
stemming dan destijds: onder voorwendsel, dat ik voorbe-
reidend werk voor den volgenden dag had to verrichten, 
had ik tot gewoonte gemaakt alle gesprekken, die het 
maal langer konden doen duren, to vermijden. Ik trok me 
steeds vroeg terug om to gaan teekenen en rooken : ik hoorde 
hoe met het vorderen van den Herfst de werkkamer ge-
voeliger wordt voor het groeien der stilte en het verscherpen 
der geluiden rond het huffs. Dat bezigzijn, dat omzien naar 
de buitenwereld voltrokken in mij een inkeer, die alle specu-
latieve gevoelens uit mijn gemoed veegde.
Toen met het vriezen van November het winterknuifelen 
to huis begon, stond ik stetk genoeg om met een beetje 
hooghartigheid en onverschilligheid to midden der vrouwen 
to leven. Ik onthield mij van de vreugdestokende initiatieven 
waarbij ik aanvankelijk zoo gauw van mijn hart had gemengd.
Was mijn afwezigheid gedurende een maand een hiaat in 
mijn kennis van Emma's gemoedsontwikkeling of wekte mijn 
strengere terughouding, bij wijze van terugslag, een grootere 
levendigheid in haar? Zeker is het dat zij blijk gaf van een 
veel blijder gezindheid dan toen zij bij ons belandde.Niets 
dan aan haar stap, haar wenden en bewegen kon ik het haar 
aanzien dat zij aan veeren en beslistheid had gewonnen. 
Rechtop, gansch gestrekt, kon ik haar vaak een gebaar zien 
doen dat ik vroeger bij haar nooit had waargenomen : nerveus 
hief zij beide handen boven het hoofd en schikte met een 
duw het kruivend haar in een breedgolvende krul tot midden 
haar voorhoofd. Eens dat ik haar aldus strak observeerde 
steeg haar een roode kleur tot boven de slapen. Zij liet in 
een schuwen glimlach haar tanden glanzen en zij gaven haar 
een schoonheid van gezonde gulzigheid. Geen trek in mijn 
gelaat vertrok. Zij beheerschte zich snel. Niettemin had zij 
bewezen dat haar gewaarwordingen niet langer aan haar 
moedwil gehoorzaamden.
KOMEN EN GAAN.	3
Doch niet alleen dit physisch openbloeien wees op een 
verandering bij Exnma. Zij had een voile, ongeschoolde 
altstem, die Claudia haar trouwens had ontdekt. Het ge-
beurde haar dikwij is in schelferende roulades uit to breken, 
waaruit men den wellust en de inspanning kon hooren van 
iemand die blij is met een nieuw bezit, doch vreest het niet 
genoeg to kunnen ontbolsteren. Als trots haar zelf toonde 
zich haar ware persoon. Meer zelfs, verborgen gaven vond 
zij als rijkdommen, die zij niet meer misprees. En dat zij den 
drang naar actie niet langer meer onderdrukte betoonde zij 
voortdurend.
Zij begon met naar de einders to zien en liet zich door 
Claudia de namen noemen van de dorpen, waarvan de torens 
talrijk boven de heuvels uitsteken. De klank van sommige 
namen, zeide zij, gaf haar den lust om de dorpsplaatsen to 
zien. Daar Claudia tot het doen van zulke verre uitstappen 
niet to bewegen is, en ik mij in een teruggetrokkenheid 
afzonderde, die vrij goed bij mijn bestendig bezigzijn van de 
verloopen maand aansloot, bleef het bij een uitgedrukten 
wensch, waarop zij niet meer terugkwam. Nochtans zocht zij 
vaak een middel om haar zin naar meer beweging to voldoen. 
Zij belastte zich met de dagelijksche boodschappen naar het 
dorp, liep de hard gevroren veldwegen om, en kwam dan 
purperstralend en blinkend van oog uit de open lucht die 
ijssterren blies op het zwarte wintergroen. Zij vond nog beter. 
Een Boer, wien zij om kastan j es had verzocht, ging zij aan 
het andere eind van het dorp opzoeken. Zij kwam ons opge-
wekt terug, gansch vervuld van de beelden, die in den boom-
gaard het slachten en bloeden, het branden en scheiden van 
het zwijn in haar geest hadden geprent.
Des avonds kraakten de kastanjes op het vuur, en warmden 
de kamers met hun geur. Zij verborg de gebraden vruchten 
en liet ze de kinderen zoeken op den reuk. Het was niet 
noodig dat ik zelf het zoekend kind zou spelen om de vreugde 
to volledigen. Emma ging en kwam door den huize, snoof en 
snorkte speelsch aan alle meubelen waarin de kleinen kastanjes 
hadden kunnen neerleggen. Hoe snel keeren de toestanden 
Emma voor enkele maanden vormelijk en gesloten en luste-
loos, zette thans het huffs in een rumoerige opgewektheid,
4	KOMEN EN GAAN.
terwiji ik willekeurig het zwijgen bewaarde en peinzend toe-
keek.
Het verrassends van al haar handelingen, was het geregeld 
bezoek aan het lam meisje van den gemeentesecretaris. Lust 
noch roeping, docht mij, schenen haar to hebben uitgekoren 
om ziekenbezoekster to worden. En nochtans, tweemaal in 
de week ging zij een paar uren doorbrengen naast den rol-
wagen, waarin het zestienjarige kind met glanzende handen 
van gee! ivoor en wangen als blauwe zijde werd rondgevoerd, 
's Zomers in een twin vol geneeskundige planten, 's Winters 
in de kameren vol bloempotten. Emma pleegde er een daad 
van aanwezigheid, waarvan de mobielen mij ontsnapten. 
De secretaris is om zoo to zeggen onze gebuur. De korte 
wandeling kan niet de moeite loonen van een gesprek met 
het achterlijk kind, dat de geestesgesteldheid heeft van een 
tienjarige, een doolende verbeelding en de lachjes van een oud 
wijveke. Wat is het dan? Behoefte om zich gedienstig to 
maken ? Smaak in het offeren zonder eenigerlei vergelding? 
Blijkbaar is zij er niet meer zoo aan toe, dat zij de verveling 
moet weren en den tijd verslijten.
Doch in den grond laat deze neiging mij onverschillig. 
Wat mij echter ergert, hoe zeer ik het ook lang in gemoede 
heb geloochend, is het plezier dat zij vindt in de talrijke, 
zij het ook zeer regelmatige bezoeken van den onderpastoor. 
De namiddagen dat hij wordt verwacht, geen zwerven in de 
veldwegels, geen boodschappen in de dorpskom, geen statie 
naast den ziekenwagen van Clara. Wel daarentegen is zij 
vervuld van een ijver, die haar zorgvuldig, met liefde bijna 
de laatste hand doet slaan aan het opruimen, ja aan den 
opschik der kamer, alsof ongewoon en voornaam bezoek in 
uitzicht stond. Opvallend is dan ook een opbruising, een 
uitstrooming van opgewektheid, die zij in een vlakke en 
rustige gelijkmoedigheid terugdwingt, zoodra Berrewats de 
klink van het hek ontsluit.
Ik weet niet van waar mij daarentegen een niet to onder-
drukken afkeer komt voor deze zoogenaamde gezellige 
namiddagen. Heerscht er een atmosfeer van scherts, waarin 
mijn vrouw altijd onhandig en stijf beweegt, dan word ik 
zoo'n leegte gewaar en overvalt mij zoo'n gevoel van ijdelheid
KOMEN EN GAAN.	5
dat ik altijd weer geeuwen moet en dat de dingen, de boomen, 
de velden mij schijnen to baden in een eindelooze verveling. 
Dit ervaren verdooft mij den geest en snoert mij den mond 
toe. Neemt het gesprek echter een ernstig bespiegelende 
wending, dan weet ik dat Claudia vuriger gaat leven en den 
naam Gods als oplossing van alle problemen zal noemen; 
dat Berrewats de menschelijke verschijnselen onder een 
bovennatuurlijke belichting zal behandelen en ze aldus scha-
duwen laat afwerpen en lichtvlakken doet vertoonen, die 
zelfs de doode dingen bezielen ; dat Emma gaat luisteren 
met een toewij ding waarin zij al de krachten van haar wezen 
schijnt to verzamelen, want ook dan gelijkt ze niet m-eer 
op de vrouw die vroeger uit beleefdheid toehoorde. Dat 
alles komt mij voor als to vaak bereden stokkepaardjes, of 
niet vrij van bekoorlijk gedilettanteer en iets betweterigs 
ten behoeve van vrouwen. Dikwijls bekruipt mij de lust om 
in deze gedachtedeeling-zonder-tegenspraak, tergend, een 
cynischen zet to plaatsen. Maar, waar ik vagelijk vrees met 
een grofheid tevens de bitterste zijde van mijn karakter 
bloot to geven, dring ik deze neiging terug. Steeds blijf ik 
er des to misnoegder door.
Het wonderlij kst is echter dat ik een zekere verlegenheid 
ervaren ga zoodra ik mij tegenover mijn vriend bevind. De 
diepe vriendschap is wat ik in de orde der gevoelens het 
meest roem. Desniettemin verraadt men ze, gelijk de rest. 
Eeuwige ontbinding des harten! Ook in de wereld der ziels-
gehechtheid keeren de seizoenen. Wat een vriesweer ! Wat 
een naaktheid! Wat een terugkeer in zich zelf waarbij zelfs 
de eigenliefde beschaamd is! Wel neen, ik ween niet ! ... .
Wanneer ik tegenover hem sta hoopen zich in mij een reeks 
grieven op zonder naam. Zijn vroolijkste woordspelingen 
schijnen mij hem niet waardig. Zijn innemende voorkomend-
heid jegens de vrouwen kwetst mij als een ijdel spel. De ge-
dachte dat hij in mij klaar zou zien doet mij een dam van 
hooghartigheid tusschen ons beiden opwerpen. Hij keert zich, 
al to beleefd, de vrouwen toe. Ik wend mij om en volg mijn 
eenzamen weg.
In dezen gemoedstoestand heb ik besloten, deels uit nukkig-
heid, deels uit nog overblijvenden eerbied voor onze vriend-
6	KOMEN EN GAAN.
schap, de gezellige namiddagen to mijden. Aldus vindt mijn 
afkeer geen kans om zich beleedigend ten toon to spreiden. 
En de welgemanierdheid biedt middelen genoeg om mijn 
afwezigheid met aannemelijke voorwendsels to motiveeren.
Ik installeer mij in mijn werkkamer, waar ik mij in lectuur 
verdiep ; ik begeef mij op de baan, die mij voert naar eenigerlei 
hoeve, waar ik mede aan de koffietafel ga aanzitten ; ik wandel 
naar kameraden van het omliggende, zooals den burgemeester 
van Relleghem, met wien ik in den reuk van een naburigen 
broodoven lange partijen schaak speel. Dit wegglippen, dat 
ik vroeger volbracht in vlagen van eenvoudige welgezindheid, 
doe ik nu gestijfd door een strakken hoogmoed.
Een van die avonden, kwam ik laat terug in een tempeestend 
weer. Het Westen was onverwachts open gegaan. Een storm-
wind stortte zich zoevend over den zwarten buik der hoogte 
van waar het dalen der vlakte naar de Rollebeek begint. 
Uiteengerukte wolken renden laag naar een onbekende be-
stemming. Het bosch in de delling zwiepte uit alle kracht en 
over het omliggend land zwalpte het huilen van verbolgen 
wateren. Als noodseinen in de vloedgolf van storm en modder-
bruin blekten de witte gevels van eenige nietige hoeven. 
Onder het vluchten der hemelen, daverde de grond en schom-
melde de wereld als een worstelende steamer.
Het groeiend noodweer vervulde mij met een uitbundige 
vreugde. De regen kletterde op mijn waterproof. Ik vocht 
duwend voorover op den wind zooals scheepstrekkers liggen 
aan een geladen boot, die op den bodem der rivier in leem 
en mergel zit gemetst. Soms faalde mij de adem en moest 
ik het prangen van mijn borst overwinnen. Maar al wat ik 
aan drift en bitterheid en hoogmoed in mijn hart had opge-
hoopt, balde zich samen tot een verrukkelijke kracht. Be-
wust een eenzame to zijn, streed ik met al den wellust van 
den wrok, alsof ik eindelijk een macht had ontmoet, met 
welke het waard was, meer dan met de menschen, mij to 
meten.
Plotseling werd ik letterlijk opgelicht en achteruit ge-
slagen. Ik kon mij vastklampen aan een boom. Een oogenblik 
moest ik al mijn vermogens aanspannen om to weerstaan en to 
verademen. Een uiterste opwelling van redelijkheid zette mij
KOMEN EN GAAN.	7
aan mijn krankzinnige opstandigheid ter zijde to stellen. 
Doch mijn eerste vreugde verstarde tot een koppigheid, 
waarin zich razernij en onstuimigheid tot een duivelsche 
uitdaging van God en alle dingen vereenigden. Ik wierp mij 
weer op de baan en den onwil, then ik niet weren wilde, zou 
ik betalen.
Ternauwernood had ik eenige stappen gedaan of een stuk 
hout, in voile borst ontvangen, sloeg mij neer. Ik bleef een 
tijd lang verdoofd, alsof alle verzet uit mij was gebroken. 
Met een plotselinge verstomming zag ik rond mij de mate-
looze bewogenheid van hemel en land. Ik was mij geen pijn 
bewust. Overgeleverd aan mijn machteloosheid werd ik zelfs 
innerlijk rustig ten overstaan der tornende elementen. Weldra 
zag ik den straal van een autolicht een vurigen tunnel in de 
donkerte boren. Een der vrachtwagens, die 's avonds groote 
ladingen melk naar de stad voeren, naderde. Door het stormen 
overheerscht scheen hij geruischloos. Ik deed teeken om 
stil to houden. Ik heesch mij bij den chauffeur die iets 
onverstaanbaars riep.
Voor mijn huis hielp hij mij afstappen. Toen ik binnentrad 
had ik de strakke luciditeit, die volgt op een eensklaps 
geeindigde dronkenschap. Ik ontdeed mij van mijn slijkerigen 
waterproof.
Tk maakte het licht aan in de familiekamer. Ik ging plaats 
nemen aan tafel, die nog voor mij gedekt stond, toen de deur 
werd opengedaan en Emma somber voor mij verscheen.
„Wat een weer !" zeide zij, half nog bezorgd, maar half ook 
gerustgesteld door mijn thuiskomst. Haar gelaat werd echter 
plots weer ernstig.
,,Wat hebt gij ?" vroeg zij, wijl zij aandachtig mijn aange-
zicht opnam.
Ik zag in den spiegel en werd bleeker wijl ik mij zoo bleek 
zag. Ik droeg een wonde over mijn wang en voelde nu inder-
daad haar prikkend gloeien. Spontaan bracht ik de hand 
aan het gelaat en wilde ik met een losse houding Emma's 
aandacht afkeeren. Zij zag dat een paar droppen mijn vingers 
bevlekten. Zij greep mijn hand en verwijderde ze
,,Gij zult dit zoo niet laten," sprak zij ingehouden maar 
gebiedend. ,Of ik wek Claudia."
8	KOMEN EN GAAN.
,, Het is de moeite niet om haar to storen," fluisterde ik. 
,,Boven vind ik wel wat verbandstof."
,,Neen," wedervoer zij snel, ,wacht een seconde."
Zij verdween eenige korte oogenblikken die mij bijna een 
zachte verwachting waren. Zij kwam terug met een etui, 
waaruit zij enkele flesch j es en watten langde. Vlug haalde 
zij een kom water bij en wierp er eenige boraxschilfers in. 
Ik maakte mij bereid om de wonde to baden.
,,Ik zal het beter doen," verklaarde zij met zekerheid en 
inderdaad bette zij mijn wang omzichtig en handig. Ik moest 
haar beletten mij een winde om het hoofd to leggen, doch ik 
kon niet anders dan mij een klein verband van Bilrode-
linnen en pleisters to laten welgevallen. De rug van haar 
handen raakte soms mij n wang heel even met de zachtheid 
van perzikken, maar frisch. Ik voelde mij kinderlijk blij 
zoo rustig onderworpen to zijn, zoo ontspannen, zoo helder, 
bijna tevreden.
Emma zag het en glimlachte mij bescheiden toe. Wij 
hoorden beiden een vlaag wind rond het huffs rammelen, 
onderbraken even het zoete innerlij ke vloeien om naar de 
holte to luisteren die de storm in den geest to binnen riep. 
Des to innemender werd het gevoel van veiligheid rond de 
kap der lamp, waar wij zaten op onze biezen stoelen.
,,Gij hebt ons wel schrik gegeven," sprak Emma verwijtend, 
maar met een stembuiging die alle hardheid wegnam.
,,Zeg liever het onweer," weersprak ik eenvoudig. ,Ik 
meende dat ik slechts op de borst was getroffen door een 
afgekraakt stuk hout. Ik wist niets van deze kleine 
wonde."
,,Neen, niet alleen het onweer maakte ons bezorgd. Gij 
zijt den jongsten tijd zoo veel op de baan."
Haar blik onderzocht mijn blik. Ik had wel zorg er niets 
to laten in doorschemeren van het genoegen, dat mij haar 
belangstelling deed.
,,Zoudt gij durven zeggen dat het uw schuld niet is als gij 
door dit hondenweer zijt verrast?" vervolgde zij op denzelfden 
toon van goedmoedig misnoegde vrouw.
„Had ik dan nog langer moeten wegblijven?" beproefde 
ik to schertsen.
KOMEN EN GAAN.	9
Doch Emma nam geen notitie van rl Igrapjet en zeide 
effen: „Gij zijt veel veranderd."
Ik begreep haar niet en was ineens zees' geboeidl. Deed zij 
louter een constatatie? Maakte zij mij een verwijt? Luchtte 
zij een leedwezen? Deze vragen schoten mij door den geest, 
zonder dat het mij mogelij k was uit Emma's houding het 
waarschijnlijkst antwoord of to leiden. Het was mij plotse-
lings bewust dat de weifeling bij mij een gevoel van onverschil-
ligheid en een ander van lust hangende hield. Door mijn 
zwijgen zag Emma mij aarzelen. Alsof zij daarvan gebruik 
wilde maken om mij welgevallig to zijn sprak zij glimlachend 
en als opbeurend:
,, Hebt gij dan redenen om zoo uw eigen weg to gaan? 
Beken dat gij op uw eentje leeft de laatste dagen. Of 
meent gij dat uw voorgewende bedrijvigheid niet opvalt? 
En uw afwezigheid in uw woorden ? Uw opwekkende 
vindingrijkheid is weg. Gij hebt u van ons afgekeerd, van ons, 
ik moet misschien zeggen van mij. Gij wandelt niet meer 
met mij. Gij tracht niet meer mij mijn hart to doen luchten. 
Gij ziet het, ik kan vrij en los met u spreken. Gij schijnt 
niet to weten hoe ik in uw huis ben geworden. Gij hebt mij 
gezegd dat ik herleven zou en waarlijk, ik ook ben veel ver-
anderd. Nu vooral zou het mij goed doen mij aan u to openen. 
Maar wat is er met u ? Het was mij vroeger of gij mij van 
oudsher een vriend waart. Thans echter ken ik u niet meer.
Ik liet haar spreken, zonder onderbreking. Toen zij zweeg 
had ik als een spijt dat zij niet al maar doorging, zoo zeer 
streelde mij haar innemende vrij moedigheid. Zij verdrong 
mijn twijfel voor een blijdschap, die tot een warmen roes 
groeide. Een weldoende lust ging door mijn leden vloeien. 
De wonde op mijn wang begon to kloppen en aan mijn slapen 
gloeide behaaglijk een vuur. Ik voelde mij stilaan vergoed 
worden voor de weken eenzaamheid, vervuld van nijd en 
bitterheid. En mij zelf onderzoekend, zocht ik woorden, die 
mijn gemoedstoestand zouden schilderen in een nieuwe 
oprechtheid:
,,Emma, ben ik veranderd? Zijt gij veranderd? Veranderen 
wij ooit? Zijn al deze verschillende vormen waarin wij evo-
lueeren niet gemerkt naar ons onveranderlijk diepste wezen?
10	KOMEN EN GAAN.
Uw vreugde, uw leed, uw oude wil tot lam liggen, uw her-
opstanding, heeft het al niet eenzelfde zin en beteekenis 
uw natuurlijke levenslust, die wil bloeien? Ik heb verleden 
jaar zes fruitboomen in den tuin laten planten. Een ervan 
droeg in het begin der Lente geen bladeren. Wij dachten 
hem dood. Trots zijn dor uitzicht verzamelde hij zijn sappen 
en hoopte hij zijn bloeikracht op. Hij was dezen Herfst de 
eenige van de jonge perelaars, die vruchten heeft gevormd !"
Zij werd een glimlach. Ik voelde mij aangemoedigd
,,En ik ik weet het nu, was al den tijd dat ik buitenhuize 
was en in mij zelf gekeerd, vervuld van een zelfde sym-
pathie voor u."
Even had ik geaarzeld of ik het woord liefde uitspreken 
zou, maar een soort van eerlijkheid, gemengd bij een specu-
latieve voorzichtigheid, belette mij then grooten stap to doen. 
Toch voelde ik dat ik kleurde. Een heete stroom doorgolfde 
mij overigens gansch.
Emma bleef stil in haar tevreden glimlach. Ik nam haar 
hand en vervolgde
,,Om u alles to zeggen, zonder terughouding: mijn sym-
pathie voor u is zelfzuchtig en afgunstig. Gij hebt u naar 
Claudia en den onderpastoor gekeerd en ik ben met mijn 
sympathie afgedreven. Gij keert u weer naar mij, en zij is 
vuriger dan ooit."
Zij onderbrak mij berispend. Ik bracht haar hand aan mijn 
lippen en drukte er smoorlij k een kus op, die gewis niets weg 
had van een loutcr-vriendschapsbetuiging. Een purper blosje 
was haar naar de oogbeenen gestegen en zij sloeg den blik 
neer, maar in haar mondhoeken trilde een krul als van lippen 
die heimelijk lachen Zij stond recht. Ik weet niet welke 
schroeiende dampen mij naar het hoofd sloegen en mijn 
oogen beneveiden. Mijn ademen ging sneller. Zij deed achter-
waarts een paar stappen en vatte den deurappel, alsof zij 
voorzag dat ik haar het volgend oogenblik met beide armen 
op de borst zou drukken. Bijna nooit noemt zij mijn naam. 
Thans zeide zij, streelend, fleemend bijna:
,, Karel .... "
Dat fluisteren van mijn naam bracht mij meer buiten 
mijzelf dan welke voluptueuse aanraking het ooit had kunnen
KOMEN EN GAAN.	11
doen. Er ontsnapte mij wellicht een toonlooze jubelkreet: 
,,Ha!" want zij hernam
,,Karel, ik ben blijde met uw sympathie."
Meteen stond ik voor haar, omvatte haar beide schouders 
en drong hard aan voor haar gelaat
„Is dit nog sympathie? Of is het meer?.. "
Haar hand op mijn mond belette mij to voltooien.
,,Neen, neen," zeide zij vast en afgetrokken en blijkbaar 
was zij bezig met een eigen gedachte. Zij maakte zich los 
en zonder nog een woord to spreken, verdween zij en hoorde 
ik haar de trappen oploopen.
Ik bleef in verwarde opwinding, waaruit echter de blijd-
schap niet week. Win hoofd stond hol en in de nachtkamer 
hing een ruischen waarin ik niet meer kon onderscheiden 
of het weer nog oproerig het huffs omringde. Onmiddellijk 
daarop hoorde ik alle geluid stilvallen rond het gaan van 
bloote voeten op den plankenvloer boven in de kamer van 
Claudia.
Middernacht was voorbij. Ik blies het licht uit. Terwijl ik 
naar boven ging besloot ik vast, dat ik geen enkele ongezellige 
bespiegeling van mijn vrouw aan mijn tevreden roes afbreuk 
zou laten doen. Toen ik binnentrad dekte zij de kinderen toe. 
Zij zag het verband op mijn wang. Ik lei met bedaardheid 
uit hoe mij het ongevalletje overkomen was en besloot koel:
,,Emma heeft voor dit verband gezorgd."
,, Het treft goed dat zij beneden was."
Vermoedde zij iets van het gebeurde met Emma? Zij had 
welgemeend gesproken en drong niet verder aan. Ik hield mij 
gauw overtuigd dat zij niet de minste dubbelzinngheid had 
bedoeld. Ik dacht aan de ironie van het lot en gaf niettemin 
zonder spot toe:
,,Inderdaad.
En ik sliep in, voldaan van een goede moeite en een wel-
doende verwachting.
Er volgden dagen van geheimnisvolle verstandhouding 
tusschen Emma en mij, verstandhouding die op zichzelf reeds 
rij k was aan genot, als een wellust die de verzadiging belooft. 
Ik behield dezelfde hooghartige houding van den bezigen 
man, die zwijgzaam en afgetrokken met vreemde dingen is
12	KOMEN EN GAAN.
begaan. Bijtend aan mijn pijp zag ik, afwezig, den winter-
regen de ruiten vloeierig maken. Maar met een draaiende 
blik, die even den blik van Emma huwde, waar zij licht en 
veerkrachtig een vaas op den schoorsteen hief, dronk ik aan 
haar een bedwelming welke ik, innerlij k jubelend, onder een 
superbe roerloosheid bedwong. Emma daarentegen had oogen-
blikken dat zij bezorgd in een mij mering scheen weg to 
zinken maar met een schier onzichtbaar schudden van de 
schouders wierp zij dan lets ver van zich of en bloeide weer 
open in een lach van al haar tanden, die als een totale over-
gave was. Ofwel waren het onder het eten, als een roekeloos 
spel, wijl Claudia argeloos de kinderen bediende, haar vin-
geren die zich vluchtig om mijn vingeren strengelden. Andere 
malen was het een wisselen van woorden, zonder den toon 
to verheffen, opwellingen van vroolijke zinspelingen en 
invallen, die niet meer groeiden tot een ernstig gesprek zooals 
vroeger, maar de wispelturigheid en fantasie hadden der 
amoureuze ingeving. Deze valschheid in ons gedrag, deze 
zekerheid in ons bedrog en vaker nog de dubbelzinnigheid 
waarmede wij onder het niets vermoedend oog van mijn 
vrouw een matige en natuurlij ke opgewektheid huichelden, 
bond ons in een betoovering, die elke omwoeling van het 
geweten bij voorbaat onder lust begroef.
De bezoeken van mijn vriend, den onderpastoor, kwamen 
echter geheel deze verrukkelijke architectuur in haar broze 
grondvesten bedreigen. Hij knikte hoofsch boven de palm-
bollen die bij den ingang van den voorwegel staan en zijn 
vranke blik veegde het stralen van Emma's gelaat. Haar 
spontaniteit, haar achteloosheid, haar speelschheid werden 
eensklaps een boomgaard, waarvan de zon zich terugtrekt. 
Ik zeif werd mij onmiddellijk bewust dat wij onder zijn oog 
tot een volkomen eerlijkheid moesten terugkeeren en dat 
de zin van het minste spel, hoe heimelijk ook aangeroerd, 
hem niet zou ontsnappen. Hij trad binnen met steeds den-
zelfden lach. Niet alleen dienden wij terstond onze geheime 
intimiteit of to leggen. Het was alsof een schaamte tusschen 
ons rees. In zijn aanwezigheid kon er van roekeloosheid geen 
sprake meer zijn. Verlegenheid, onbehagelijkheid heerschte 
er alleen.
KOMEN EN GAAN.	13
Wat mij echter vooral kwelde was de wijze waarop wij, 
vier kameraden, zooals wij ons zelf eens zonder eenige ironie 
hadden genoemd, in deze sfeer evolueerden. Het kwam me 
natuurlijk voor, dat Emma, zooals ik, een soort van wrevel 
tegen den ruststoorder zou gaan koesteren. Door inspanning, 
zelfbedwang en meegaande inschikkelijkheid daarentegen ge-
lukte het haar zich tot Paul's bezielde welgezindheid to ver-
heffen. Zij sprak met hem, zij trachtte zijn denkbeelden to 
deelen, zij stemde met zijn opvattingen in. Kon zij hem in 
iets niet vo gen of twijfelde zij aan een van zijn verklaringen, 
dan betoonde zij zooveel goeden wil om haar eigen oordeel 
to overwinnen, dat zij eindigde met tegen zichzelf to denken. 
,,Aangezien gij het verzekert, zal ik wel ongelijk hebben," 
had haar leuze kunnen worden, ofschoon zij zich inbeeldde 
dat zij zelfstandig hooger reikte. Naarmate zij zich aldus 
dichter bij Paul's geest en gedachte ging koesteren verwijderde 
zij zich in gemoede van mij. Aan een blik van haar, koel op 
mij verdwaald; aan een geweigerd antwoord op een vraag, 
die ik tot haar in het bijzonder richtte; aan een hardnekkig-
heid in het tegenspreken van een door mij uitgedrukte opinie 
kon ik meten hoe zij, verre van zich tegen Paul to keeren, 
tegen mij een misnoegen kweekte.
Het gevolg was dat ik in mijn scherts met mijn vriend een 
vinnigheid mengde, waarvan de vij andschap hem niet moest 
ontgaan, maar waarop hij niet inging. Hij bleef van onver-
stoorbaar goed humeur. Dat Claudia zich daardoor liet ver-
blinden hoefde mij niet to verwonderen: zij was in de sfeer 
van een al to zeer aan gelukzaligheid grenzende blijdschap 
om de valsche verhouding to doorgronden. Na zijn heengaan 
echter, kwamen er onbehaaglijke minuten. Met de stilte die 
inviel en de nabezinning die begon werd mijn positie kiescher. 
Mijn woorden bleven zonder weerklank. Emma werd peinzend. 
En Claudia sloeg de handen voor het gelaat -- wellicht om 
beter de eigen bezieling bij to houden. Het waren de avonden 
dat ik de eerste slapen ging en dat ik mijn vrouw vuriger en 
langer bidden zag dan naar gewoonte aan den voet van het 
bed, waarop ik misnoegd lag met het gevoel dat mijn dag 
was mislukt.
Ongeduldig omdat zij tot klappertandens toe in de koude
14	KOMEN EN GAAN.
bleef zitten, had ik eens gevraagd waarom zij zoo lang bidden 
moest en ik kreeg tot antwoord:
„Ik bid voor Emma. Zij heeft al een grooten weg afgelegd 
en is vol betrouwen op Paul."
Het was mij alsof al haar woorden gekozen waren om mij 
to ergeren. Haar blinde ijver, haar zekerheid vervulden mij 
met een bitteren spot en niettemin gaf zij mij een onrust en 
een twijfel, die mij onverklaarbaar waren: uit Emma's 
intiemen omgang wist ik wel beter en nochtans scheen het mij 
toe dat de andere Emma Claudia's vertrouwen wettigde. 
Ik kwam er toe mij of to vragen welk beeld van Emma het 
valsche was.
Lagen, de namiddagen die de onderpastoor bij ons door-
bracht, al de wegen tusschen Emma en mij versperd, de vol-
gende ochtenden moest ik schatten van tact en voorzichtigheid 
aanwenden om weer, bijna ongemerkt, tot haar zoete en 
natuurlijke opwellingen door to dringen.
Telkenmaal echter stelde ik een grooter aarzeling vast in 
de wijze waarop zij zich aan haar mildere neiging overgaf. 
Ik voorzag het oogenblik dat zij den terugkeer op haar zelf 
niet meer doen zou en het was alsof ik werd opgezweept. 
Een streelender teederheid, een dringender verliefdheid 
vuurden mij aan. Ik verdubbelde in omwindende kracht rond 
Emma, die er afwisselend moedeloozer en zenuwachtiger, 
weeker en gespannender door werd. Voorzeker had zij het 
gevoel dat zij nog slechts aan een brozen draad boven wis-
selende gebieden reisde en dat zij aan deze of gene zijde 
vallen zou. Claudia even buiten de kamer, sloeg zij al schalks 
de armen om mijn hals en gaf mij snel een kus, die mij soms 
droevig scheen. Maar beslist wees zij mijn voorstel of om een 
wandeling to doen naar de rij boomen op den versten heuvel-
rug, die haar nochtans lang had aangetrokken wijl het onbe-
kende er achter lag. Ik mocht niet heengaan, maar ook bij 
Claudia wilde zij blijven.
Deze grillen wekten bij mij het verlangen, de opwinding 
om eens en voor goed door to tasten en het wijken en aan-
draven gedaan to maken. Ik zou mij niet vergenoegen een 
nieuwe gelegenheid of to wachten om met Emma alleen 
to zijn. Reeds vroeg in den namiddag had ik tot haar
KOMEN EN GAAN.	15
gezegd, terzelfdertijd als een liefkoozing en een gebod 
,,Ik moet met u spreken. Zorg dat gij vanavond met mij 
beneden blijft."
Zij had niet geweigerd. Alleen had zij gansch den voor-
avond, dien ik, met een overvloed van grappen en guiten-
streken, uitbundig had gemaakt, tusschen een glimlach en 
een verborgen handdruk, van mijnentwege, mijmerend, al 
haar krachten verzameld. Na het avondmaal haalde ik in 
mijn opgewekte luim een flesch Bourgogne boven. Claudia 
was nooit to bewegen geweest to leeren schaakspelen. Emma 
echter was inschikkelijker en liet zich, zonder veel belang-
stelling overigens, waarde en beteekenis der stukken verkla-
ren. Wij speelden een paar partijen die ik rok, tot Claudia 
verveeld en vakerig ons wel to ruste wenschte. Wij hoorden 
haar boven een wijle over en weer gaan. Ik dronk nog een 
glas wijn en voelde hem mij naar het hoofd stijgen. Emma 
luisterde en waar zij haar glas stilhield zag ik er lichtelijk 
de lampvlam in beven.
Ik stond recht, nam haar het glas uit de handen en boog 
over haar. Zij werd bleek. Ik voelde haar borst kloppen aan 
mijn borst als den vleugelslag van een vogel. Ik prangde haar 
vast in de armen. Zij weigerde mij to omhelzen. Ik vuurde 
met een krachtigen blik den lust aan in haar oogen. Zij deed 
ze toe. De veerkracht die ik in haar leden voelde verliet haar 
niet. Ik werd integendeel haar inspanning om to weerstreven 
gewaar.
Een oogenblik liet ik haar los, om de raadselen op haar 
gelaat to ontwarren. Een gloeiende bronstigheid trappelde 
in gansch mijn wezen en er kwam een vrees in mij dat de 
trillende prooi onder mijn hand mij voor altijd zou ontsnappen. 
Zij richtte zich op. Haar trekken stonden gespannen, maar 
iets smeekends lichtte in haar oogen, als van een Bier dat 
zal worden geslagen. Zij wilde spreken. Haar spraak scheen 
to falen waar zij begon:
,, Karel, mijn vriend.... "
Ik verachtte op dien stond alle woorden. Ik wierp haar om 
in mijn arm. Alle twijfel over mijn doel en verwachting was 
weg. Waar zij laaiend leunde tegen mij, zegevierde in mij 
reeds een woeste wellust. Ik ging met een kus op haar lippen
16	KOMEN EN GAAN.
storten, toen zij mij, als een aangetrokken boog dien men 
loslaat, ontsnapte.
,,Zoo niet!" riep zij ingehouden uit.
Ik stond roerloos in een storm die van binnen kwam. Een 
oogwenk hoorde ik de volkomen stilte waaruit gansch bet 
huis op dien stond was gebouwd en waarin Claudia luisterend 
kon liggen. Deze gedachte was de steun, waaraan ik mijn 
woede beheerschte. Nochtans een oneindige spijt vervulde 
mij en tevens een hunkering van dorst en lust. Ik kon niet 
gelooven, dat ik haar niet plooien zou naar mijn wil. Een 
vlaag van geprikten hoogmoed stijfde mij bovendien. Ik 
deed een paar stappen, opende de gangdeur en fluisterde 
berekenend en trotsch: ,Ik weerhoud u niet!"
Zij verroerde niet, een heele poos. Zij streelde mij met een 
beklagenden blik. Dan ging zij de deur sluiten en waar ik 
in een zetel was gaan liggen kwam zij naar mij, knielde veer, 
verborg haar hoofd in mijn schoot en brak in stille snikken 
los. Zoo stortte bet verzet ineen, docht mij. Een onuitspre-
kelijke weelde vervulde mij, ofschoon ik haar weekheid 
verafschuwde. Een oogenblik liet ik aan haar aandoening 
respijt. Zij hief bet hoofd op, richtte den blik van twee 
gekwelde oogen op mijn gelaat, dat ik gloeiend voelde.
Karel, zijt gij waarlijk geloovig?
Zij had toonloos gesproken, zonder ironie of verwijt. Ver-
schrikkelij k verveeld, wilde ik haar vraag niet weten. Al 
mijn krachten waren trouwens gestrekt naar een Joel van 
wellustig genot. Haar bleek aangezicht stond kalm ge-
schoven tusschen mij en haar begeerliike gestalte. Ik kon 
bet niet aanzien, sloeg den blik neer. Zonder een uitvlucht 
to zoeken boog ik naar haar en met een wilde gretigheid 
nam ik haar mond. Zij liet mij onverschillige lippen.
Bij God! riep ik dof uit op een heerscherstoon. Weet 
gij ten slotte wel wat gij wilt?
Uit haar diepste wezen kwam haar verontwaardiging in 
opstand:
Ja, ik weet bet! Ik wil weten of gij waarlijk geloovig 
zijt. Uw handen, uw oogen, gansch uw verlangen verslindt 
mij. Gij betoovert mij. En nochtans, als ik sympathie heb 
voor u, ik bemin u niet ! Ik bemin u niet !
KOMEN EN GAAN.	17
Gepijnigd vatte ik haar polsen.
En uw spelen met mij? En uw streelingen? En uw 
kussen ? Heeft dat allemaal geen zin ?
Jawel, jawel! gaf zij toe in een smartelijken glimlach. 
Als dat u recht geeft .... en in een plots beven voltooide 
zij niet.
Was dat de opperste berekening van de vrouw? Uit gansch 
haar houding sprak de wil der onderworpenheid om mij 
to ondergaan, indien ik voor geen gewetensbezwaren week. 
1k liet haar handen los. Mijn begeerlijkheid ging niet zoo 
ver, dat ik laaghartig haar offer aanvaarden zou. Ik leed 
trouwens algauw niet meer in mijn verlangen, maar mijn 
geest doolde in allerlei veronderstellingen en kon niet rustig 
worden. Dat zij mij niet beminde verwonderde mij slechts 
ternauwernood. Maar elke uiterste afwijzing, en deze hoog-
hartige zelfverloochening in nog grooter mate, kwetst steeds 
de ijdelheid van den man, meer zelfs dan zijn zinnelijkheid.
Zij zag mijn verwarring. Zij maakte zich innemend, waar 
zij zich vertrouwelijk voor mij zette en to strak bedaard 
uitleg begon to geven:
,,Gij ziet het, mijn vriend, in welke pijnen ik herboren ben. 
Hoe is dat weer begonnen? Al dat leven rond mij. Ik wilde 
eerst worden zooals Claudia. Haar vertrouwen hebben, haar 
zekerheid, haar sterkte. Ha, Karel, gij gelooft niet in haar 
zooals ik. Maar ook de onderpastoor ziet haar schoon. De 
onderpastoor? Met hem is het definitief een wederopleving 
geworden. ,We zullen u een nieuwe ziel maken" lachte hij. 
Wat heeft hij gedaan? Wat heeft hij gedaan? Ja, zij is hier. 
1k voel haar. Hij heeft weer mijn ziel nieuw gemaakt. Maar 
waarom moesten ook mijn handen zoo gevoelig worden, mijn 
lippen zoo verlangend ? Gij waart hier de eenige man in huis. 
Uw blikken of weet ik het wat, uw aanwezigheid, uw houding 
brachten mij in de war. Hoe goed was een kus van u ! Maar 
hoe boos was ik telkens op mij zelf. Helaas, ik ben maar 
een vrouw. Langs den eenen kant de vreugde weer innerlijk 
to ontwaken, opnieuw tot liefde in staat to wezen en goed 
to willen zijn. Langs den anderen kant de lust, die weer 
steekt, het verlangen dat geen rust laat en zich niet schaamt 
om de eerbiedwaardigste vrienden to bedriegen."
1926 IV	2
18	KOMEN EN GAAN.
Zij dacht een lange poos na: ,Ik heb genoeg van deze 
dubbeizinnigheid. Ik heb bij u een oogenblik zinnelooze 
illusies gewekt. Vergeef mij, dat ik ze weer terugnemen 
moet. Maar tracht de uiterste fierheid van een vrouw to 
begrijpen. Ik wil hier weggaan eer het onherstelbare is ge-
schied. Geef toe dat mijn zinnelijke bevliegingen dat verraad 
niet waard zouden zijn. Hoe meer ik er over nadenk, hoe 
vaster ik overtuigd ben dat het tijd is voor mij om van hier 
weg to gaan."
Haar toon was zoo natuurlijk geworden en van alle passie 
ontdaan dat haar spreken als luidop peinzen was, zonder 
to willen overtuigen. Haar eerlijkheid werd er bijna roerend 
door. Mijn zinnelijke roes was ineen gevallen en spontaan, 
belangeloos op then oogenblik, verzette ik mij tegen haar 
plan om weg to gaan.
,,Zinnelijke bevlieging, Emma? Heb ik ze niet geroepen? 
Voeg bij mijn schande niet de wroeging dat ik u van hier 
zou hebben verjaagd. Blijf en ik verzeker u dat gij van mij 
niets meer zult to vreezen hebben."
Ik herinnerde mij mijn vroegere twijfelloosheid aan mijn 
goedheid en sterkte. Ik voelde mij verkleuren en aarzelen. 
Er viel een stilte, waarin we elkanders vleeschelijke zwakte 
maten met de oneindige vergoelijking van gen,ereuse vriend-
schap en misschien nog meer met spijt over de lusten, waaraan 
wij verzaakten. Wij ondervonden een schroeiende droefenis 
om de offers, die wij in elk geval aan onze betere inzichten 
verschuldigd waren. Het is niet waar dat men tot zijn mo-
reelen plicht terugkeert zonder innerlijke verscheurdheid. De 
wijkende vijand binnenin wreekt zich met het heimwee der 
verloren beloften aan to steken. Zonder dat wij spraken 
rezen voor ons beiden al de genoeglijke beelden der voorbije 
uren, herzagen wij de diverse stadia van een innerlijke her-
leving. De ziel maar ook de zinnen waren weer gevoelig 
geworden en van de zinnelijke temptatie had ik mijn werk 
gemaakt. Reeds was het alsof zich de scheiding vervulde 
onze harten voelden zich trekken op al de banden, wier 
geheime vezels in de vertrouwelijkheid van enkele maanden 
waren gegroeid. De geest, in deze oogenblikken van sterke 
bezinning, beschreef bij ons beiden denzelfden bong en zonder
KOMEN EN GAAN.	19
schok of sprong beyond ik mij na een lange poos, als bij voor-
baat verwittigd, opnieuw voor haar vraag 
,,Karel, zijt gij waarlijk geloovig?"
Ik zag op haar gelaat de werking van angsten nieuwsgierig-
heid, maar haar stil en striemen d woord had een schroeien-
den bliksem in mijn geest geslagen : ,Was mij de Heer misschien 
ook middel tot verleiding geweest?" Ik begon plots van een 
walg en nederigheid in mijn vleesch to beven. Een stond als een 
lange nachtmerrie bleef ik alsof ziel en lijf uit elkaar gingen 
splijten. Toen wierp ik ademloos een ontbindende wanhoop 
van mij weg.
„Ja, ik geloof" riep ik bijna jubelend uit, maar wiji ik 
Emma verbleeken zag verontschuldigde ik matiger: ,Maar 
gij ziet tot welke uitspattingen ik zou in staat zijn, ondanks 
mijn geloof."
,,Ik moet hier weg" wedervoer zij, alsof zij zich thans 
definitief had hervat. Zij stond recht, gereed om de kamer 
to verlaten.
Ik trachtte haar nog in haar beslissing to doen wankelen. 
Ik vroeg haar Claudia niet to offeren door een schielijk en 
niet to motiveeren wegloopen, ik hield haar de eenzaamheid 
en duisternis voor tot dewelke zij zelve dreigde terug to 
vallen na de korte belofte van wedergeboorte, -- die ik 
helaas in gevaar had gebracht. Het eenige wat zij mij beloven 
wilde, was het bericht van haar vertrek voor to bereiden. 
Het was genoeg om mij to laten hopen dat ik alles nog zou 
kunnen herstellen om Emma, belangeloos, bij ons to houden.

VI.

Persoonlijk zou ik haar niet meer overreden. Niet alleen 
bood zij mij de volgende dagen geen enkele gelegenheid om 
vertrouwelijk met haar to spreken, -- zij vermeed mij, mijn 
blik, mijn handdruk, om steeds met Claudia bezig to zijn. 
Erg Claudia was gelukkig.
Het geluk bij haar ontleent op zijn hoogst de teekenen der 
tevredenheid. Zij berispt de kinderen met wat zachter stem, 
zij zwijgt niet minder dan naar gewoonte, doch of en toe 
milderen zich haar trekken tot een glimlach. Geen uiterlijke
20	KOMEN EN GAAN.
uitbundigheid maakt haar levendig. Zij blijft gelijkmoedig 
alsof zij nimmer het voorgevoel had, dat iets in den huize, 
iets in haar vreugde veranderen kan. En nochtans, Emma 
hechtte zich blijkbaar aan haar, met de verdubbelde toe-
wijding van iemand die weet dat het einde van een gemeen 
genot nabij is. Zij lachte veelal, zij babbelde vroolijk, zij 
stoeide, maar met die schrijnende overspanning van den wee-
moedige die zijn opgewektheid aan den drank heeft gevraagd.
Ik zag de argelooze tevredenheid van Claudia, den roes 
van Emma en de gedachte dat beiden teerden op een vreugde 
waarvan het einde was gemeten spitste het gevoel aan van 
mijn schuld, maar ook mijn wil om zonder zelfzuchtige 
berekening Emma's heengaan to voorkomen.
Ik zocht tevergeefs naar een middel. Tenslotte zag ik slechts 
uitkomst in de hulp van den onderpastoor. Ging ik thans 
weer zijn steun verzoeken, nadat ik reeds eens had gedreigd, 
het werk to vernielen waar ik hem zelf had aangespannen ? 
Zou ik meteen niet het kuipen van een onnoembare passie 
blootleggen, het loeren van den man op het wijf j e, al den 
tijd dat Emma onder zijn verheffenden invloed had gestaan? 
Mijn hoogmoed verzette zich tegen deze zelfvernedering. 
Ik overtuigde mij overigens dat ik het recht niet had iets 
van Emma's zinnelijkheid to ontsluieren. Twee dagen bleef 
ik machteloos toezien. Toen vreesde ik dat Emma, die tot 
dusver aan Claudia van geen scheiding had gesproken 
wat mij wel eenigszins verwonderde,	dit niet langer zou 
uitstellen. Ik besloot mijzelf van alles to beschuldigen, 
dat tintje bevederde ruiterlijkheid heeft mij altijd een spoor-
slag gegeven om na verlagende handelingen zooveel mogelijk 
weer goed to maken. Was het bovendien geen begoocheling, 
dat mijn vriend destijds iii al de luimen van mijn onvoldanen 
lust niet had gelezen ?
Nog denzelfden namiddag belde ik bij den onderpastoor 
aan. Ik dacht aan mijn vorig bezoek, niet zoo lang geleden, 
met een gelijkaardig doel. Toen waren mijn zuivere inzichten 
nog aan mijn zwakheid niet getoetst geweest. Ik was een 
beetje ontroerd, maar vast besloten, desnoods met een zweem 
van hardheid, mij over gevoeligheid heen to zetten.
Wij zaten weer tegenover elkaar, alsof wij beiden wisten,
KOMEN EN GAAN.	21
dat de herhaling van ons oud gesprek bij voorbaat in den 
loop der dingen stond geschreven.
„Paul," begon ik met voorgewende onverschilligheid, 
„Emma is, gelijk gij zelf wel zult weten, de geanesthesieerde 
vrouw van vroeger niet meer. Ik moet U bekennen, dat haar 
een bekoring is eigen geworden, die een oogenblik voor mij 
gevaarlijk is geweest. Ik heb het haar gezegd. Ik zou het 
hebben bewezen, indien zij niet voor ons beiden verstandig 
was geweest. Maar het gevoig is dat zij nu zal weggaan."
Ik had den knoop doorgehakt en hooghartig alle gevoelens 
van spijt en schaamte verdrongen. Mijn vriend, scheen ze 
des to dieper ondergaan, want hij, then ik steeds vol zelf-
beheersching heb gezien, werd eensklaps hoog rood en een 
stond werkten de kaakbeenen onder zijn wangen. Ik hield 
mij sterk en vervolgde koelbloedig
,,Ik heb nagedacht. Indien wij ze in haar oude wereld laten 
terugkeeren, is alle winst opnieuw verloren."
,,'t Is jammer dat ge daaraan niet vroeger hebt gedacht," 
wierp hij mij in de rede en tot mijn verwondering klonk 
in zijn stem een nauwelijks onderdrukte woede. Ik voelde 
mijn schuld, maar deed alle moeite om mijn onontroerde 
houding to bewaren. Ik zweeg. Hij was rechtgestaan en deed 
eenige stappen over en weer om zijn beheersching in een 
physische beweging terug to vinden. En waarlijk, na eenige 
oogenblikken, had hij ten minste een bedaarder toon ver-
overd, want staanblijvend vroeg hij, ofschoon misschien 
met een tint j e sarcasme, minder bits
,,En verder?"
,,Verder? Mij dunkt, dat gij de woorden zoudt kunnen 
spreken, die haar zouden terughouden."
,,Voor u?" vorschte hij, terwijl hij me streng in de 
oogen las.
Ik liet niets zien van mijn hoogmoed, die, gekwetst, zich in 
zichzelf terugtrok.
,,Voor haar," wedervoer ik kalm. ,Mijn inzichten zijn 
zuiver."
,,Gelijk de vorige maal !"
,,De koppigheid in uw wantrouwen doet mij pijn."
Hij hernam zijn stap. Zijn ongewone bewogenheid deed
22	KOMEN EN GAAN.
mij vreemd aan en was, bij wijze van tegenstelling wellicht, 
er oorzaak van dat 1k, die in den regel van ons beiden het 
meest oploopend ben, thans strak en rustig bleef. Ik her-
innerde mij mijn vroegere voortvarendheid en meende geen 
beter bewijs van zelfbedwang to kunnen geven, dan zonder 
aandringen op zij n beslissing to wachten.
„Maar waarom zou ze niet zonder schade heengaan ?" 
redeneerde hij na een lange poos luidop. , Heeft zij u niet 
weerstaan ? Is zij niet onafhankelij k genoeg om alleen haar 
weg to zoeken ?"
,,Haar weg zoeken. Gij zegt het goed. Maar ik heb u 
misschien verzwegen dat zij mij slechts na lang aarzelen 
heeft teruggewezen. Reken dus niet met een onaantastbare 
sterkte. Zij heeft u nog van noode, ik verzeker het u. En 
dan, gij weet het, zij heeft totnogtoe geen voet in de kerk 
gezet. Uw werk is slechts ten halve gedaan."
,, Het is beter dat zij weggaat !" zeide hij op een toon van 
onverzettelij kheid, waarin mij, meer dan de bezadigde ernst 
van den priester, een vooropgezetheid trof, die met rede-
neering niets gemeen meer had.
Ik wilde nog argumenteeren. Hij viel mij bitter in de 
rede
,, Het is beter dat zij weggaat !"
Trots mezelf kwam in mijn geest een argwaan, die ik met 
afkeer terzijde stelde. Ik wist in hem den oppersten eerbied 
voor zijn priesterlijk kleed vergroeid met zijn ingeboren adel 
en dat in mijn geest een oogenblik tegen mijn vriend de 
verdenking van een menschelijke zwakte rees, beschouwde 
ik als een lage ingeving van mijn eigen naar het kwaad 
gekeerde ziel. Ik ging hem zeggen dat ik niet inzag waarom 
hij de hand wilde loslaten van wie hij half had gered, en 
dat hij mij uitleggen zou waarom Emma beter wegging, 
toen hij, teeken van ontroering, dat ik hem nooit in iemands 
aanwezigheid had zien geven, naar zijn brevier greep om 
onder mijn oogen er onrustig in to bladeren. Hij was zichtbaar 
in twijfel of hij zich verwijderen zou. „Zal ik u alleen 
laten ?" vroeg ik verbaasd. Hij knikte kort, bevestigend. Nog 
kon ik niet gelooven, dat zijn hart van een menschelijk 
gevoel in de war was.	,Zou men niet zeggen.... " sprak
KOMEN EN GAAN.
23
ik aarzelend. Maar hij liet mij vertrekken zonder een woord 
of zonder mij aan to zien.
Ik stond roerloos voor de kamerdeur, die ik achter mij had 
gesloten. Niets maakt meer indruk dan de verzoeking die 
een karaktervaste en mannelijke ziel beproeft, en het lijden 
met verdubbelde kracht door dikke schutsels en schermen 
jaagt. Een eerbiedige schroom sneed mij den terugkeer af. 
Een vreemde bekiemming belette mij aan iets anders to 
denken en voort to gaan. Ik luisterde met gansch mijn wezen 
en het was mij alsof ik achter de deur den regelmatigen 
klop van een groot hart vernam. Weldra echter kon ik mijn 
vriend binnen Latijnsche verzen hooren bidden. Ik daalde 
na een pons de trap of zonder evenwel to kunnen besluiten 
mij uit den huize to verwijderen. Ik trad in den tuin. De strui-
ken stonden er berij and in een gesloten vrieslucht. Uit de 
harde haag was een stuk gebroken. Deze twee bijzonderheden 
blijven gehecht aan de herinnering van het prangendst uur, 
dat ik in mijn leven, machteloos, wiji ik of en toe, kinderlijk 
eenige ijskristallen van de takken deed regenen, aan den 
nood van een vriend heb gewijd. Soms zag ik op naar het 
venster van zijn werkkamer en eenzelfde gedachte hield 
niet op in mijn hoofd met dezelfde woorden to goochelen 
,, Hij meet zich daarboven met den booze!" Ik weet niet 
waarom ik mij then strijd voorstelde als een worsteling lijf 
aan lijf. Deze verbeelding verjoeg elk verder overpeinzen. Ik 
was gespannen, verstompt, van eigen persoon ontdaan.
De meid verwittigde mij. De onderpastoor was beneden 
gekomen. Niets in zijn houding verried nog een innerlij ke 
bewogenheid. Alleen was zijn blik zeer hard en zijn lippen 
stonden strak, met een trek bitterheid in de hoeken.
,,Zijt gij nog hier?" vroeg hij op een toon, waaruit maar 
weinig verwondering sprak en die zoo gemakkelijk en natuur-
lijk klonk, dat ik een zekere schaamte ervoer, omdat ik 
niet heengegaan was. Ik had mij voorgenomen hem in een 
handdruk mijn vriendschappelijk begrijpen to betoonen. Zijn 
sereniteit belette mij dat gebaar to doen, alsof het zijn 
fierheid zou kwetsen. Ik wist niet welk woord improviseeren 
en in mijn verwarring, ging ik zijn beheersching koel en 
dreigend vinden. Mijn arm beefde van de lange tuinkoude.
24	KOMEN EN GAAN.
Toen hij mij met de hand aanraakte om mij in de voorkamer 
to wenken voelde ik hoe vast zij reeds was. De kamer lag 
kil en donker. Ik was tevreden dat hij mijn verlegenheid 
op het aangezicht niet zou lezen. Maar met effen stem riep 
hij in de gang
,,Melanie, wilt ge een lamp brengen ?"
Bij voorbaat werd ik ongerust, wiji ik niet raden kon wat 
hij mij to zeggen had, nadat hem diep uit het gemoed een 
pijnlijke ontroering was ontsnapt. Ik verweet mij zelf dat 
ik ongelijk had gehad to blijven.
Het licht stond tusschen ons beiden.
,,Karel," begon de onderpastoor kalm, „laten wij die zaak 
onmiddellijk afhandelen. Ik veronderstel dat gij het met mij 
eens zijt: het best is dat zij weggaat."
Een nauwelijks merkbare nadruk op zij duidde op vrij 
lossen toon Emma aan.
,,Ik heb er niet verder aan gedacht," zeide ik stil, en dan 
aarzelend
,,Als zij waarlijk moet geslachtofferd worden...."
,,Indien zij hier blijft," onderbrak hij mij haastig zonder 
evenwel de stem to verheffen „zal ik mij toch met haar niet 
meer kunnen inlaten."
,,Gij geeft haar bekeering op," sprak ik zonder verwijt, 
en trots mezelf beefde er ontroering in mijn woorden.
Hij klampte even de tanden op elkaar. Het was mij alsof 
de vlam tusschen ons overdadig ruischte. Hij zwolg met 
dikken keelappel.
,,Bekeering is veel gezegd," wedervoer hij met een be-
heersching, die mij koud maakte. ,Ik deel uw optimisme 
niet. Ik vrees het ergste voor zielen die zwijnselen tusschen 
het goed en het kwaad. En wanneer men op het nippertje 
van het moeras is geweest denkt men er voor alles aan wat 
land tusschen zich en den oever to krijgen."
,,Gij spreekt voor mij. Ik tel niet meer," onderbrak ik, 
geergerd daar hij meende mij weer aan mijn zwakheid to 
moeten herinneren.
,,Voor ons allen. Geloof mij: het is lang niet zeker dat men 
na op het punt to zijn geweest in de zonde to vallen 
onvoorwaardelij k in de armen valt van God."
KOMEN EN GAAN.	25
Niet alleen zijn dubbelzinnig men stond mij tegen. Vrij 
bitsig wedervoer ik
,,Gij redeneert alsof er geen moreele verbetering moge-
lijk was."
,,Zeker, zeker, met de gratie is alles mogelijk. Als men ze 
waardig is. En in de eerste plaats is daartoe noodig, dat men 
verdienste hebbe. Welke verdienste is er aan vast to doen 
wat de gevoelens hartgrondig wenschen en wat de geheimste 
verzuchtingen van het gemoed bevredigt? Haar aan uw zijde 
houden? Zult gij morgen weerstaan, als gij niet begint met 
alle dubbelzinnigheid weg to werpen ?"
Voor deze starre redeneering die mij beleedigde, voelde 
ik alle deernis, die ik nog kort to voren zoo heftig voor den 
vriend had ervaren, mij ontvlieten. ,Puritein!" wilde ik hem 
toebijten, en slechts met groote moeite bedwong ik mij
,,Gij gaat slechts bij uw geest to rade. Een beetje hart zou 
u milder maken."
Had ik to ruw terug geslagen ? Hij liet de oogschalen 
dicht zinken, perste de lippen toe. Zijn gelaat had alzoo 
onder het lamplicht een smartelijke roerloosheid. Toen hij de 
oogen weer opendeed, zeide hij eenvoudig
,,Zoo moet het zijn. Op het oogenblik dat ik het meest 
lijd door het hart, moet mijn hart worden vernederd. Ga uw 
gang, Karel, ik zal niet opstandig zijn."
Zijn douloureuse gelatenheid ontroerde mij wel, maar ik 
wapende mij met een willekeurige hardvochtigheid, die in de 
herhaalde beleedigingen welke hij mij had doen ondergaan, 
haar rechtvaardiging vond. Ik zweeg vijandig.
,,Om met deze kibbelpartij gedaan to maken, ,hernam hij 
met een kalmte, waaruit niet alle aandoening was gebannen," 
overtuig Emma dat zij moet weggaan...."
,,Neen," onderbrak ik kort. ,Ik heb haar bezworen dat 
zij blijven zou. Ik kan haar nu niet wegsturen zonder haar 
alles over to leveren ook wat u betreft. Ik wil tenminste 
den schijn redden, ook in de oogen van Claudia."
Hij glimlachte eer droevig dan ironisch.
,,Mijn arme vriend, den schijn redden? Laten wij eerst 
ons geweten redden. Daarna zullen wij nog vindingrijk 
genoeg zijn om ons zonder schande voor to doen. Wat mij
26	KOMEN EN GAAN.
betreft, ziehier: ik zal Emma maar alleen meer ontmoeten 
dan den dag waarop ik afscheid kan nemen."
Hij was rechtgestaan en boven zijn soutane was zijn gelaat 
een wit masker van wilskracht. Zijn beslissing had mij over-
rompeld Ik moet lets hebben gestameld als : ,Goed ! Gij 
zijt dus besloten ons allemaal in den steek to laten, Claudia 
zoowel als mij, mij zoowel als Emma."
Het staat mij echter duidelijk voor dat ik in mijn aan-
doening wat al to plechtig mijn stoel tegen den muur ging 
zetten. Toen stond ik voor den onderpastoor en wachtte 
dat hij mij doorgang zou verleenen. Hij deed een stap op 
mij toe met uitgestoken hand. Ik had onvrijwillig een weige-
rende reflexbeweging. Niettemin lei ik mijn hand in de zijne, 
die droog en gloeiend was. Hij drukte ze met mannelijke 
hartelijkheid, zonder dat het mij gelukte met eenige vriend-
schap to antwoorden.
,, Kom gauw met goed nieuws terug !" zeide hij nog op 
den drempel.
Toen ik mij buiten in het vriezende donker beyond, greep 
mij een koude in den rug alsof mij voor immer een vertrouwde 
warmte had verlaten. Ondanks de weerbarstigheid van mijn 
trots, braken door mijn wimpers twee tranen. Indien bij hem 
alle strijd nog niet was uitgestreden, scheen mij de over-
winning op zich zelf geen twijfel over to laten. Maar kwam 
ik niet voor ons alien den steun van een eenigen vriend to 
verliezen ? En, vreemde reactie : reeds schikte ik mij in de 
gedachte dat Emma aan haar lot zou worden overgelaten. 
1k bekloeg mij zeif. Doch grooter dan dit zelfbeklag was de 
deernis waarmede ik Claudia voor mij zag, stortende uit haar 
argelooze illusies! Mijn teederste gepeinzen gingen zich thans 
hechten aan mijn vrouw, die ze nooit hadden moeten ver-
laten, terwijl ik in gemoede Emma, die ik een oogenblik 
als middenpunt van mijn amoureuze berekening had be-
schouwd, niet zonder lafheid prijsgaf. „Emma kan doen 
wat zij wil," dacht ik. Dat ik tegenover Claudia iets to her-
stellen had, diende mij als verontschuldiging voor het in den 
steek laten van haar tante. In den steek laten ! En zeggen dat ik 
er Paul een verwijt had van gemaakt en dat ik tegen hem had 
stand gehouden om ze nu, diep in mij, zelf to slachtofferen.
KOMEN EN GAAN.	27
Toen ik het hek opendeed, kon ik een opwelling van leed-
wezen niet onderdrukken. Had Emma maar nooit de rust 
van ons stil landhuis verbroken. Claudia sleet er een leven 
van eenvoudige tevredenheid en deze onbewogen vrede 
pastte ten slotte goed als achtergrond en toevluchtsoord 
voor mijn bandeloozen levenslust. Ik trad binnen. De kinderen, 
op het punt to gaan slapen, bestormden mij wild. lk kalmeerde 
ze terstond met mijn droefgeestige stijfte. De lust beving 
mij om Claudia to helpen ze naar bed to doen, maar daar 
ook Emma ze vergezelde, ging ik mij in een zetel neer-
leggen, om in den rook van mijn pijp niet meer to ver-
roeren.
Beide vrouwen, van boven teruggekeerd, vonden mij 
zwijgzaam en zwaarmoedig. Onmiddellijk was het alsof 
Emma begreep dat mijn geslotenheid verband hield met haar. 
Zij nam een gels en de eerste maal sinds zij bij ons was zette 
zij zich to naaien alsof zij zeer in een gewichtig werk was 
verdiept. Alleen Claudia had de rustige zekerheid van altijd, 
ging en kwam om met het meisje de avondtafel to dekken 
en ontplooide haar gewone kalmte.
,,Zult gij dan nooit leeren dat er zooveel lepels moeten 
liggen als er schotels zijn?" knorde zij met een losheid in 
den toon, die bijna van haar aanmerking een zachtaardige 
raadgeving maakte. Haar geringe klachten kwamen mij 
plotseling voor in een atmosfeer van huiselijke gewoonte en 
ontleenden aan haar gelijkmoedigheid een glans van ver-
trouwelijkheid, die ik bereid was minder to miskennen.
Ik zocht naar een uitlegging om to voorkomen dat het 
wegblijven van Berrewats de zielsrust van Claudia mocht 
verstoren.
„Is het nu niet vervelend, vroeg ik haar, dat onze goede 
onderpastoor met de komende Kerstdagen geheel in beslag 
is genomen? Ik heb hem zooeven gezien : hij deelde mij mede 
dat hij ons een ganschen tijd aan ons lot zal moeten overlaten."
Zij keek een oogenblik donker, glimlachte en gaf dit simpel 
antwoord:
„Is er iets natuurlijkers met het groot Kerstfeest?"
Ik verheugde mij over mijn kleine leugen. Nochtans werd 
ik gewaar, zonder dat ik naar Emma had opgezien, dat zij haar
28	KOMEN EN GAAN.
werk had onderbroken en den blik ondervragend op mij had 
gericht. Ik keerde haar echter het gelaat niet toe, maar toen 
ik later zag hoe somber zij over haar pelswerk was gebogen, 
zonder de naald to bewegen, scheen het mij zeker toe dat zij 
achter mijn woorden iets pijnlijks voor haar had geraden.
Kort na het avondmaal maakte Claudia, zich gereed om 
zich to rust to begeven. Het ontsnapte mij niet dat Emma 
daarentegen duidelijk blijk gaf op to willen blijven en dat zij 
hoopte mij to weerhouden. Minder om haar teleur to stellen 
dan wel uit gehechtheid aan Claudia, deed ik alsof ik haar 
heimelijk verlangen niet had gevat. Ik wenschte haar 
,,goenacht" met een lossen handdruk. En ik kon een gevoel 
van hardvochtige deernis niet onderdrukken, toen ik zag 
met welke fiere halsstarrigheid zij alleen in de kamer bleef.
Ik lag to bed. Claudia zat aan het voeteinde en bad. Ik 
weet niet waarom haar gebed van alle dagen mij deze maal 
zoo roerde, als geen berouw zonder naam mij in een bedroefde 
gesteldheid had gebracht. Toen zij haar klein gebed geeindigd 
had, greep ik haar hand. Ik gevoelde in mij een behoefte 
om dichter tot haar eenvoudig gemoed to staan.
,,Wat is uw gebed kort van avond," zeide ik met welge-
meende belangstelling.
Zij trok vrij ruw de hand terug, terwijl zij- rechtstond. 
Het is waar dat zij van mij geen overvloedige teekenen van 
teederheid gewoon is.
,,Van bidden gesproken.... " begon zij op een toon vol 
berisping zonder evenwel to voltooien.
Maar ik begreep haar zinspeling op mijn eigen verzuim.
,,Ik wilde u geen verwijt maken," vergoelijkte ik zacht." Ik 
zocht haar iets to zeggen dat haar genoegen zou doen en 
ik voegde er aan toe
„Ik had met u kunnen bidden vandaag. 
„Waarom doet gij 't dan niet ?"
Zij knielde' opnieuw. Wij prevelden samen. Ik bad voor 
haar. Er vloeide uit mijn hart een aandoening, die haar 
omringde. Toen zij to 'ruste kwam verlangde ik dat zij met 
een woord mijn aanhankelijkheid zou tegemoet komen, --
want haar zwijgen stelde mij to leur.
,,Claudia, zijt gij tevreden?" vroeg ik stil.
KOMEN EN GAAN.	29
,,Waarom niet?" antwoordde zij vol verwondering. „Ben 
ik het niet altijd?"
Haar wedervraag op mijn vraag ontnam mij alien lust om 
verder to pogen onze gevoelens to wisselen. Zoo vol goede 
wil ik ten haren opzichte was geweest, zoo mistroostig werd ik. 
Er rees in mij een wel van eenzaamheid en ik peinsde : , Haar 
geslotenheid zal altijd ais een klove liggen tusschen ons 
Gebeurt er nu lets in haar? Gaan al mijn ontroeringen haar 
niet voorbij ?"
Ik lag eenige oogenblikken to wachten, terzelfdertijd be-
minnend en angstig. Nochtans, vast besloten mij niet weer 
van mijn vrouw, mijn gemoedsveiligheid, to onthechten, 
spande ik mij opnieuw in om de woorden to vinden die de 
toenadering mochten voltrekken
,,Claudia!" fluisterde ik, ,Claudia!"
Zij antwoordde niet. Ik richtte mij half op en boog over 
haar. Zij sliep. Ik zonk terug in een grenzelooze verlatenheid. 
De nacht, slapeloos doorwoeld, scheen zonder einde.
Ik zwoer mij zelf niettemin dat ik alles inspannen zou om 
mij over Claudia's dik gevoerde onbewustheid heen to zetten 
en om to reiken tot haar geestes-sereenheid, waaraan Berrewats 
en Emma haar schoone ziel erkenden. Ik wilde, over de. 
doode lusten, mijn vrouw weer begrijpen, al bleef zij zelf 
blind voor mijn gekneusde levensdrift.
Ik stond de voigende dagen voor twee evenzeer gesloten 
vrouwen, met mijn zoekende liefde voor mijn echtgenoote, 
met een verborgen beklag voor haar geslachtofferde vriendin. 
Ik had verwacht dat Emma zou volharden in haar wil om 
met mij over het wegblijven van den onderpastoor to spreken 
en reeds vroeg ik mij of of ik haar zijn wensch dat zij ver-
trekken zou to kennen zou geven. Zij betoonde echter niet 
de minste nieuwsgierigheid meer, al evenmin als gekrenkte 
fierheid. Zij verdubbelde in simuleerende kracht en terzelfder-
tijd als zij mijn aanwezigheid vermeed, huichelde zij voor 
Claudia een losheid van gemoed, die mij kwelde. Daarbij bleef 
de aankondiging van haar heengaan uit, derwijze dat de pijn-
lijke toestand onbegrijpelijk hangende bleef. Ik ging hartsgron 
dig wenschen dat er om het even hoe een einde mocht worden 
aan gesteld, als ik zeif maar den knoop niet moest doorhakken.
30	KOMEN EN GAAN.
Den namiddag vobr Kerstdag zou Claudia ons alleen laten 
om naar de kerk to gaan. Nog was zij uit de kamer niet of 
Emma verzamelde de kinderen rond haar als wou zij een 
plots gerezen angst voor mij achter hen verbergen. Toen zij 
mijn kalmte zag en gewaar werd dat ik niet in het minst 
de bedoeling had om een uitlegging uit to lokken, verademde 
zij blijkbaar. Zij lachte. Zij werd rood. En toen blonk opeens 
de glans van tran,en over haar oogen.
Ik stond recht en wilde mij verwijderen. Was mijn blik 
to hard en to verwijtend geweest? Zij hield mij staan en 
zeide: „Ik zie het wel. Gij vraagt u of wanneer ik weg 
zal gaan.
Karel, ik wacht totdat de Kerstdagen achter den rug 
zijn. Gij gunt mij deze laatste dagen toch nog?"
Verre van beladen to zijn met de sombere beslistheid, 
waarmede zij mij, dien avond, had medegedeeld, dat zij 
vertrekken zou, was haar stem thans nederig en bijna 
smeekend.
„Jawel," zeide ik eenvoudig, wat to welwillend.
Zij had begrepen dat ik haar niet meer weerhield. Zij 
werd bleek. Een geheime tevredenheid vloeide in mij, omdat 
ik haar achter mijn toestemming een duidelijken wenk had 
gegeven. Haar heengaan kwam me op dien oogenblik als 
een overwinning voor. Arm, laf hart, dat haar kort geleden 
had gebeden to blijven. Zij glimlachte treurig en sprak meer 
tot zich zelf dan tot mij want zij mengde bitterheid in haar 
woorden alsof zij raadde dat zij mij niet meer vermocht 
to raken.
„Ik dacht niet dat het mij zoo veel moeite zou kosten van 
hier weg to gaan."
Te zwijgen was mij bijna een genot, ofschoon ik slechts 
halvelings bewust was waarom ik wreed moest zijn tegenover 
iemand wie ik gansch was onthecht. Mijn ijdelheid was niet 
gestreeld, -- ik wist to goed dat ik het niet was die haar 
voornemen om to vertrekken ontzenuwde. De intultie bezorgt 
echter ingevingen die hart en geest leiden naar de kern van 
nog ombolsterde waarheden, zonder dat wil of overleg 
werkzaam zijn.
Zoo flitste in mijn hoofd de gedachte : , Kan Emma mis-
KOMEN EN GAAN.	31
schien niet weg doordat zij gevangen zit in de zelfde betoove-
ring, waaruit Paul zich heeft moeten redden? Heeft zij mil 
voor hem niet terzijde gezet?" Dit vermoeden krenkte mij 
ten zeerste, alsof ik boosaardig was bedrogen geweest. Ter-
zelfdertijd ervoer ik wellustig leedvermaak, wijl Berrewats 
bij voorbaat alle verstandhouding met Emma afwees.
Ik zag haar met zichzelf in strijd en alsof mijn onderstelling 
zekerheid was lachte ik spottend, bijna brutaal:
„Ik vraag mij thans of of het wel noodig was u to over-
reden om niet onmiddellijk to vertrekken. Ik had moe±en 
bedenken dat u hier zooveel weerhoudt. Er is Claudia. En... 
er is de onderpastoor."
Zij viel niet uit in een heftige logen-straffing, gelijk ik 
het gaarne had gewild. Zij boog het hoofd. Haar wimpers 
trilden even in haar bleek gelaat en sloegen toe op twee 
tranen, die zwaar en stil uit haar ooghoeken vielen. Maar 
de opborreling van een troebel mengsel van spijt en jaloersch-
heid overstroomde in mij alle andere gevoelens en met een 
smaak van modder in den mond luchtte ik mijn schamperheid
,,Kom, kom, gij hebt elkander goed verstaan achter mijn 
rug. Aileen uw kussen voor mij waren er to veel."
Zij opende de oogen en wierp op mij een zoo waardigen 
blik, dat ik wel ervaren moest hoe laag mijn gevoelens waren 
in het aanschijn van haar smart. Ik zweeg en drong de eerste 
opwelling van zelfzucht terug en, zooals altijd na een impulsie 
van boosaardigheid, was ik gereed om met genereuse inzichten 
to troosten, maar het gecompliceerde van de verhouding 
liet mij terstond geen redelijke oplossing inzien. Bovendien 
was ik wijs genoeg, wijl den jongsten tijd to vaak pijnlijk 
geleerd, om mijn spontaniteit to mistrouwen.
,;Verontschuldig mij," zeide ik nederig. „A1 wat wij bier 
hebben gedacht en gevoeld is mij niet even duidelijk. Niet 
dat ik mijn oploopendheid wil rechtvaardigen. Maar het 
wordt tijd om weer orde to brengen in ons hart. Wij meenen_ 
het alien goed met elkaar, geloof ik...."
„ja," gaf zij toe en deed met de hand een gebaar dat. 
beteekende : ,Als het maar dat was!" doch vrij van alle= 
ironie.
,,Wat dan?" vroeg ik aarzelend.
32	KOMEN EN GAAN.
„Er zijn geen twee oplossingen," zeide zij met zooveel 
gelatenheid in haar droefenis, dat zij plotselings alle zwakheid 
scheen overwonnen to hebben." Er is er maar een : weggaan. 
Ik had het reeds vroeger moeten doen. Eerst heb ik het 
gelaten voor Claudia. Ik wilde haar uitstel geven. Naderhand 
heb ik zelf uitstel gewild. Claudia, de onderpastoor, het geloof, 
het leven weervinden.... Dit alles was zoo zeer door elkaar 
gemengd, dat ik mij niet hoef to beschuldigen van voor-
wendsels to hebben gezocht voor een verborgen inclinatie. 
Ik geef toe dat ik nu nog niet kan zeggen waar in mijn 
sympathie voor uw vriend het verlangen naar het geloof 
begint en wat in mijn verlangen sympathie is voor den man. 
Een ding weet ik zeker: ik ben minder ongelukkig sinds ik 
hier ben. Ik weet niet of ik al dan niet door hem geloof."
Ik dacht, trots me zelf, doch met aanvaarding:
„Kom, kom, ik ben in gansch deze geschiedenis niets dan 
de bliksemafleider geweest."
En plotseling op mij zelve boos daar ik niet in staat was 
tot waarlijk medevoelen, zonder alles tot mijn persoon terug 
to brengen, verdrong ik alle zelfbespiegeling.
,,Ongelukkige," waagde ik in volle oprechtheid belangeloos 
to zeggen, „gij gelooft om zijnentwille. Zoo iets is liefde, niets 
dan liefde van de vrouw tot den man."
Zij aarzelde eensklaps en twijfelde aan zich zelf. Haar
blikken ondervroegen onrustig mijn gelaat.
,,Het schijnt me toe dat gij vooral in hem gelooft," trachtte
ik to verkaren.
,,0 zijn priesterkleed!" riep zij afwijzend in een opwelling 
van schaamte en eerbied waaronder zij bloosde. En on-
middellij k, alsof zij zich verontschuldigen moest, voegde zij 
er aan toe
,,Neen Karel, gij weet het : al wat in mijn weder ontwaken 
zinnelijk was heeft zich in ons avontuur gelucht. Als ik 
houd van uw vriend houd ik ook van zijn kleed. Ik 
verlang niets van hem. Ik verlang niets voor hem dan zijn 
priesterschap. De eenige wijze waarop ik hem behagen mocht 
ware mij waarlijk overtuigd to bekeeren."
,,Maar toch hem behagen, niet waar? Door zijn handen 
.gezegend worden...."
KOMEN EN GAAN.	33
Zij boog het hoofd. Haar lippen trilden in de mondhoeken. 
Zij peilde het eigen hart met deerniswekkenden moed. Zij 
had een hand op de borst gelegd alsof zij er een pijnlijk jagen 
temperen moest.
„Ik ben zoo zeker niet meer van mezelf. Het dacht mij dat 
ik met to blijven krachten verzamelde. Nochtans heb ik 
begrepen dat ik hem niet meer weer zou zien. Eerst heb ik 
geleden. Daarna heb ik tot mezelf gezegd: Wat geeft het als 
ik er toe kom to gelooven? Ik had mij voorgenomen op Kerst-
dag naar de kerk to gaan en hoopte, vertrouwde dat then 
dag de oude stemmen in mij zouden gesproken hebben. 
En dat ik dan sterk zou hebben kunnen vertrekken. Nu 
durf ik niet meer de kerk tegenover uw vriend stellen. Zij 
mochten een verwerpelijke liefde zijn. Dan maar ineens met 
alles gedaan gemaakt en weggegaan. Gij zult mij nu wel 
niet meer weerhouden, mijn vriend."
Zij had zich opgericht, zonder bitterheid in de trekken, 
doch veeleer met een ontroerd beven. Ik wist niet wat ik 
het meest moest bewonderen, haar niet to loochenen liefde, 
haar twijfel, haar verzaken. Ik mat aan haar inspanning de 
eigen machtelooze goedheid. „Zij bemint hem, zij bemint 
hem zonder zelfzucht !" herhaalde ik tot mezelf en ik bekende 
mij met hardvochtigheid en zelfverwijt tot zulke belangelooze 
gevoelens niet in staat to zij n. Ik stond op het punt haar 
broederlijk de hand to drukken. Maar door den geest schoot 
mij de herinnering aan een vroegere genereuse bevlieging 
waarin ik haar had voorgesteld een vriendschappelijk ver-
bond to sluiten. Ik aarzelde plotseling in een beschroomde 
voorzichtigheid. Zij zag in mijn zwijgen een goedkeuring van 
haar besluit. Alsof meteen alle ontroering definitief was 
overwonnen sprak zij thans vast en met zooveel overleg dat 
er geen twijfel kon bestaan of zij ontwikkelde een reeds 
vroeger ontworpen plan.
„Ik schrijf van avond aan mijn vader dat ik bij mijn man 
terugkeer."
Ik zag haar weer teruggenomen door haar niet begrijpende 
familie, weer het juk aanvaarden van een dadeloos leven in 
de schaduw van een harteloozen eergierige. In haar plaats 
had ik een gebaar van afkeer en kon ik een bejammerend
1926 IV	3
34	KOMEN EN GAAN.
,,Ai" niet onderdrukken. Zij sloeg er geen acht op en ver-
volgde kalm:
„Ik hoop daar zijn wederkomst of to wachten. Als ik morgen 
ochtend mijn brief post heb ik Zondagochtend op zijn laatst 
antwoord. Dan kan ik wellicht Maandag afreizen, om Dinsdag 
bij de oudejaarsviering aanwezig to zijn. Claudia weet hoe 
vader op oudejaarsavond gaarne de Brusselsche familie 
ontvangt. Misschien wil zij er van mijnentwege de vervulling 
van een kinderplicht in zien. En in het aanvaarden van 
dezen plicht ook het wederopnemen der andere."
Zij dacht aan Claudia. Ik echter trachtte nog de doelloos-
heid to peilen waarin zij zich begraven zou en wilde nog op 
de bezwaren terugkomen, die mij aan een terugkeer bij haar 
echtgenoot verbonden schenen.
„Ik dank u voor uw zorg," antwoordde zij vastbesloten. 
,, Beklaag mij niet. Ik ben sterker gewapend dan toen ik hier 
aankwam. Ik wil lijk Claudia worden. ,Vrede hebben met 
het lot. Niets zien langs buiten dan hoogstens wat kleinigheden 
en binnenin altij d zeker zijn van de hoop: leeren bidden" 
zooals Berrewats zegt."
Ik peinsde aan hem en dat hij weer in huis zou komen, - 
om afscheid to nemen. Ik zeide haar dat ik hem thans zou 
kunnen verwittigen. Doch zij schrikte op met een angst 
waaruit niet alle hoop was verdwenen
,,Is het wel noodig dat wij elkaar wederzien?"
,,Wees niet noodeloos hard voor u zelf."
Nauwelij ks bespeurbaar, liep een rilling door haar schouders. 
In haar oogen lichtte even een vlam van kinderlijke blijd-
schap. Maar haar wilskracht riep onmiddellij k den vurigen 
ernst terug.

VII.

Ik ben onrechtvaardig voor mijn vrouw. Van haar eisch 
ik alle deugden, terwijl ik zelf slechts mijn luimen en lusten 
zoek to voldoen. Ik heb alle afkeuring over voor haar knor-
zucht over nietigheden, en zelf zie ik in haar v66r alles. 
de kleine gebreken. Nochtans is het van haar dat ik lessen 
moet krijgen in veel wat de schoonheid van het karakter
KOMEN EN GAAN.	35
vormt: de trouw in de gevoelens, de volharding in de toe-
wijding, de onkreukbaarheid der beginselen. En wat haar 
door mij zoo vaak gesmaad gebrek aan doorzicht betreft, 
geve God dat zij niet tot het einde toe de conclusies van haar 
helderziendheid trekt. Gewis, zij mengelt een zekere ver-
blindheid bij haar ingekeerdheid. Maar waar zij zich beheersch t 
zie ik onberoerdheid, waar zij geen toevlucht zoekt in het 
gebed, onderstel ik starheid. Jawel, zij is een gesloten ziel, 
die zich niet gemakkelij k in woorden uitstort. Bovendien 
is zij een eenvoudig hart, dat zich niet aan veel en verscheiden 
dingen geeft. Zij schiet aan fantasie en uitbundigheid to kort. 
Maar welk een vastheid in haar gaven en deugden
Toen Claudia van de kerk terugkeerde, heb ik mij in mijn 
werkkamer teruggetrokken omdat ik liever afwezig was, als 
Emma haar vertrek zou aankondigen. Ik ben slechts aan het 
avondmaal teruggekeerd. Aan de opluchting, die ik las op 
Emma's gelaat zag ik dat zij reeds haar plannen to kennen 
had gegeven. Mijn vrouw gedroeg zich stijf, zoodat het mij 
niet mogelijk was to raden hoe zij het geval opnam. Wij 
aten zonder lust. Het deed mij geen enkel genoegen Emma 
aan to zien. De strakheid van Claudia deed in mij de over-
weging opkomen, dat zij wel teleurgesteld maar niet droevig 
was. Het viel mij op, dat de vrouwen elkaar een ietwat gewilde 
vriendelijkheid betoonden. Er scheen tusschen haar een ver-
borgen overeenkomst. Bijwijlen voelde ik mij zelfs zeer alleen.
Met het oog op de vroegmis, die Claudia den volgenden 
ochtend wilde bijwonen, maakte zij weldra aanstalten om 
zich to ruste to begeven. Emma en ik deden als zij. Waarom 
nog een samenzijn to aanvaarden dat zij noch ik meer 
vroegen ?
Toen wij to bed lagen, zocht ik Claudia's arm. Zij rilde 
even en liet mij een stugge hand.
,,Claudia?" vroeg ik zacht.
Zij antwoordde niet en wendde het hoofd af. Ik hoorde 
haar herhaald zwelgen. Ik tastte naar haar aangezicht. Het 
was nat van tranen.
,,Claudia," zeide ik met bezorgde liefde, ,waarom weent 
gij ?" En daar zij bleef zwijgen, drong ik aan 
,,Is het omdat Emma plotselings weggaat?"
36	KOMEN EN GAAN.
,,Plotselings?" vroeg zij ongeloovig, terwijl zij haar hand 
terugtrok.
„loch vroeger dan wij hadden verwacht," wedervoer ik 
omzichtiger.
,, Laat uw verwondering maar varen," sprak zij luid genoeg 
om mij het smalen in haar toon to laten vatten. ,Mij ver-
wondert het minder dan gij denkt."
Zij zweeg opnieuw. Ik werd onrustig en verlangend om 
to vernemen wat zij wist. Ik maakte mij nog nederiger en 
zachter pramend
,,Had zij er u dan al vroeger van gesproken ?"
,,Gij weet evengoed als ik dat het daarop uitdraaien moest," 
antwoordde zij zuur. ,Wees ten minste eerlijk!"
Deze laatste woorden waren beladen, meer nog dan met 
een hard verwijt, met een pij nlij ke schaamte, schaamte 
over mij.
,, Karel, Karel !" voegde zij er bitter aan toe.
Ik was gelukkig, dat mijn gloeiend hoofd in den donkere 
lag. Ik wilde mij verdedigen noch verontschuldigen, uit 
vreeze mij dieper to verraden dan noodig was, want ik 
was waarlijk bereid, voor zoo ver nog mogelijk, haar to 
sparen. Aileen nam ik haar hand terug en drukte ze met een 
innigheid, die haar geen twijfel kon laten over mijn gevoelens. 
Zij werd voorzeker mijn zoeten aandrang gewaar, want zij 
keerde zich naar mij en haar bitterheid scheen gebroken 
toen zij zich eensklaps aan haar zacht snikkende droefenis 
overgaf.
,,Claudia, fluisterde ik na een pons, spreek met open hart. 
Uw zwijgen verwijdert ons van elkaar."
Mijn teederheid in deze strenge duisternis was zoo dringend 
geworden, dat ik de zekerheid kreeg dit weerbarstig gemoed 
in een vergevensgezinde overgave to doen open gaan. Het 
verwijt scheen weg uit haar stem, toen zij mij begon to 
berispen:
„Ik zeg niet dat gij Emma's verderf hebt gewild. Maar het 
was slecht van u in een zekere dubbelzinnigheid met haar 
uw behagen to zoeken."
,,Zij beoordeelt mij zachter dan ik het zelf doe," peinsde 
ik, zonder evenwel den moed to hebben haar terecht to
KOMEN EN GAAN.	37
wijzen. En daar zij eenige moeite had om verder to spreken, 
bracht ik haar hand aan mijn lippen, wat haar milde gezind-
heid moest voltooien.
,,Ik had ongelijk, then avond van het onweer, mijn ver-
moeden to bestrijden. Emma had u verzorgd. Uw stem was 
to kalm, mijn vriend toen gij met mij spraakt en ik voelde 
u to warm en tevreden naast mij liggen. Ik heb alle kwade 
gedachten teruggedrongen, totdat ik Berrewats wegblijven 
en uw toenemende voorkomendheid voor mij aaneen ben 
gaan knoopen. Ik heb er den onderpastoor over aan gesproken. 
Hij stelde mij gerust. Ik wist toen nog niet dat Emma, bij 
mijn thuiskomst, mij haar beslissing zou mededeelen."
Het horten in haar spreken zei mij genoeg hoeveel zij in 
haar argwaan had geleden en onderdrukt. Wij lagen beiden 
roerloos. Wij verhieven ternauwernood de stem, om de 
kinderen niet to wekken. De beweegloosheid in onze houding, 
het fluisteren in onze woorden vormden een prangende 
tegenstelling met de pijnlijke bewogenheid die ons binnenin 
al de gevoelens van schaamte tot leedwezen deed lijden. Er 
mengelde zich nochtans voor mij een zoete blijdschap in 
deze wrangheid : mijn liefde omringde alle gedachten van 
mijn vrouw en hield zich gereed om bij het eerste verzoenend 
teeken in de zuiverste omhelzing los to breken. Ik voelde 
echter wel dat mijn zwijgen tenslotte een zwaardere misgreep 
zou doen onderstellen, dan werkelijk het geval was geweest 
en de behoefte werd mij to machtig om toch een troostend 
woord to zeggen:
,,Er is niets waarlijk afkeurenswaardigs gebeurd, Claudia. 
Gij moogt niet overdrijven.
,,Overdrijf ik?" wedervoer zij haastig met een heropleven 
van strengheid. ,Ik verzeker u dat ik mij heb moeten 
inspannen om Emma niet hatelijk to vinden. Nochtans, 
indien zij niet tot het uiterste valsch is, vervult zij de schoone 
rol. Gij weet dat ze bij haar man terugkeert? En dat zij aan 
Berrewats wil vragen haar to Brussel een geestelijke aan to 
wijzen, die haar verder helpen kan op haar weg naar de kerk?"
,,Dit laatste wist ik niet," verhaastte ik mij met een op-
luchting to zeggen, zonder evenwel in Emma's inzicht 
meer to zien dan een attentie voor Claudia.
38	KOMEN EN GAAN.
En wiji ik mij vertrouwend voordeed, voegde ik er aan toe 
„Alles komt wel terecht, Claudia. Kom verdrijf nu maar 
al uw zorg."
Ik had mijn wang voor een kus naar haar lippen geheven. 
In de duisternis raakte haar hand afwijzend mijn voorhoofd, 
terwijl zij mij hard, ofschoon zonder wrok, toefluisterde:
,,Neen Karel, zoo eenvoudig is het niet. Gij hebt het niet 
alleen Emma moeilij k gemaakt. Rekent gij voor niets dat 
gij mij hebt miskend ?"
Meer nog dan de zorgzame genegenheid voor haar vriendin, 
trilde in haar hart de vernederde liefde van de vrouw. 
Waar zij op then oogenblik menschelijker dan ik mij 
haar steeds indenk aan mijn zijde leed en zich nochtans 
met een besliste hardheid omgordde, was zij mij naderbij 
dan ooit en tevens zoo ver dat het mij toescheen alsof ik 
haar opnieuw zou moeten verdienen.
,, Kost het u zoo veel moeite mij een fout to vergeven ?" 
vroeg ik haar nog met waarachtige teederheid. 
Zij dacht een pons na.
It Ik heb er u al meer dan eene vergeven. Karel, gij zoudt 
het moeten weten. Meestal raakten ze mij niet als deze. Laat 
mij deze maal den tijd."
Haar volharding, ook in het afweren, verwonderde mij niet. 
Zij kwam mij voor als een pand der menschelij kheid van haar 
liefde. Daarbij gaf zij mij den moed om mijn beste intenties 
met iets als wilskracht aan to spannen.
Van den volgenden ochtend of was alle dubbelzinnigheid 
in de atmosfeer van den huize verdwenen. Slechts was er 
een zeker ongeduld hangende om tot de oude orde terug 
to keeren. Emma kreeg van haar vader den brief, die zij had 
verwacht. Zij zou den Maandag met de namiddagbus ver-
trekken. De onderpastoor werd door Claudia verwittigd. Hij 
moet haar hebben gezegd van Emma's heengaan meer to 
verwachten dan van haar blijven.
Met de innerlijke opwinding, die onder een valsche rust 
lag verborgen, verliep de Zondag traag. Het was een dag 
dat alle dingen dik omneveld stonden. De olmen voor het 
huis waren ternauwernood to onderscheiden en over de baan 
eindigde de wereld. 's Namiddags riep ons de berechtingsbel
KOMEN EN GAAN.	39
buiten: de laatste sacramenten werden gedragen aan het 
meisje van den secretaris.
Het was een eenig uur om aan de mystische neigingen der 
ziel to gehoorzamen : de mist gaf aan alles een onzichtbare 
aanwezigheid. Onderscheidde het oog niets meer, de ver-
trouwde geest wist alles op zijn plaats : daar de daken die 
hun schuine vlakken rhythmisch mengen, ginder de huizen, 
die insprongen maken en hoekig in de bouwlijn staan, dan 
de ]age kerkhofmuur, die daalt met de helling, het kruis wijd 
erboven, en tusschen alles, de stompe toren met zijn scheeve 
silhouet. Nu was daar een huffs waaruit het leven ontsnapte, 
om zich in de bezielde stoffeloosheid op to lossen.
De onzichtbare koorknaap belde als van zeer ver, door 
wol. Alleen zijn lantaren zagen wij schommelen en het scheen 
wel de mist to zijn die wiegde rond het licht.
Claudia zat op de knieen. Ik knielde naast haar op den 
vochtigen baksteen van het pad. Toen wij rechtstonden be-
vond Emma zich rechtop achter ons. Zij was bleek. Zij 
omvatte Claudia en mij met een benijdenden blik en zeide 
eenvoudig
„En toch de knie niet kunnen buigen zooals gij. Niet 
durven, misschien."
Mijn vrouw bezag mij even en in haar oogen las ik al de 
strengheid van haar verwijt, dat ik die kniebuiging had belet.
Slechts den volgenden dag, toen even voor het vertrekken 
de onderpastoor verscheen, kwam er helderheid over de 
vrouwen. Claudia zoowel als Emma werden om zoo to zeggen 
tot een nieuwe hoop opgeheven. Berrewats glimlachte inder-
daad vertrouwend, en bleek ten zeerste opgeruimd. Hij 
sloeg een luchtigen toon aan en raakte slechts aan de schei-
dingskwestie, toen Emma hem over een geestelijken raadgever 
in de stad onderhield.
Er was to veel tevredenheid in hun aller oogen, trots den 
jammerlijken aftocht, opdat ik niet droefgeestig en bitter 
de scheiding zou hebben gevoeld. Claudia en Emma om-
helsden elkaar voor het tuinhek. De kinderen gierden wreed. 
De onderpastoor en ik vergezelden Emma tot op den Brussel-
schen steenweg.
De autobus hield stil. Emma en Paul drukten elkaar de
40	KOMEN EN GAAN.
hand, ik hoorde al hun onderdrukte gevoelens spreken in 
hun „Adieu". Ik zette den kleinen Herman in den wagen, 
hielp zijn moeder instappen en zag ondanks mezelf een 
uiterste maal, met de oogen van den man, haar schoonheid.
De blauw en geel geverfde bus klom zacht de helling op. 
Herman wuifde met zijn handje voor het raam. Emma 
liet zich niet meer zien. Ik confronteerde met Paul's sereene 
tevredendeid mijn eigen troebel hart, waarin zich, trots alles, 
spijt om het gemiste bezit en leedvermaak om Emma's en 
Paul's verzaken opwierpen. Mijn vriend keek mij in de 
oogen. In een plotse opwelling van waig voor me zelf bekende 
ik hem met wanhoop de modderige gisting in mijn ziel.
Even schoof de schaduw van een ernstige overweging over 
zijn blik:
,,Denk niet dat gij alleen in uw geval zijt of dat de goedheid 
niet de vrucht der inspanning kan zij n."
Maar een groote leegte opende zich plots rondom ons 
Boven op de helling draaide de blauw-gele auto om het 
Wintersch boomenmassief.
MAURICE ROELANTS.
VERZEN.
DE VOORTEEKENEN.
Soms was zij heel den dag met zichzelve alleen. 
langzaam boog zij zich dan of naar den wand
en zij verdween in onzichtbare verten ; hij bleef alleen 
achter, wachtende of zij wel keeren zou uit dat land.

later keerde zij dan, maar zij was zoo doordrenkt
door vijandige geuren en vreemde, geheimzinnige glanzen, 
dat hij zich door haar kussen verraden vond, en zich, gekrenkt 
door de teederheid van haar machteloos en vermoeid erbarmen 
langzaam uit de angst van haar tengere armen bevrijden moest.
42	VERZEN.
DE OVERTOCHT. 
I.

De eenzame zwarte boot
vaart in het hoist van den nacht 
door een duisternis, woest en groot 
den dood, den dood tegemoet.

ik lig diep in het kreunende ruim, 
koud en beangst en alleen 
en ik ween om het heldere land, 
dat achter den einder verdween 
en ik ween om het duistere land 
dat flauw aan den einder verscheen.

die door liefde getroffen is
en door het bloed overmand
die ervoer nog het donkerste niet, 
diens leven verging niet voorgoed ; 
want de uiterste nederlaag
lijdt het hart in den strijd met den dood.

o! de tocht naar het eeuwige land 
door een duisternis, somber en groot 
in de nooit aflatende angst 
dat de dood het einde niet is.
VERZEN.	43
II.
Mutual forgiveness of each vice, 
Such are the gates of Paradise.
BLAKE
Ik lig niet meer alleen in het ruim. 
de dood heeft mij samengelegd 
met het teedere witte kind 
dat ik eens in den verren tuin 
onuitsprekelijk heb liefgehad.

nu zullen wij samen vergaan.
haar stem in de duisternis zegt 
neem mijn hand, het donker is koud. 
neem mijn hand, het donker is groot... 
die de liefde niet samen houdt 
worden den in de angst voor den dood.

in een weerlicht verblind en onthuld
grij pt een mond een bevenden mond 
en een leven van lust en schuld 
wordt wit in die duistere stond 
waarin alles to niet wordt gedaan 
angst en bloed, hoovaardij en lust, 
en mijn trotsche purperen naam 
wordt smetteloos uitgewischt
met haar zuiveren sneeuwwitten naam. .

nu zijn wij bijna vergaan
is dat licht daar het Paradijs? 
nu zijn wij bijna vergaan
is dan alles voorgoed voorbij.... ?
H. MARSMAN.
VERZEN.
HEMELVAART.
Daar waren Engelen gedaald
Als witte wolken in hun vlucht. 
En hebben Jezus ingehaald
In 't eindeloos geheim der lucht.

Zij voerden Hem voorbij den glans, 
Die als metaal ligt uitgespreid 
En die begrenst den hemeltrans 
Van menschelij ke zichtbaarheid

En verder nog	doorheen de baan 
In den bevrozen ruimtenacht 
Van sterren, die to branden staan 
Als vuren van een trouwe wacht

En verder	tot den zachten schijn 
Van het onnoemelijke Licht, 
Waar Engelen gebogen zijn,
Hun vleugels vouwend voor 't gezicht.
VERZEN.
45
KERSTNACHT.

1.

Het dorp ligt in den vroegen nacht 
Zoo rustig tot zichzelf gewend 
De weg gaat stil er in gedacht, 
Als een die alle dingen kent,

Langs hoeven, die hun zekerheid 
Van eender en altoos to staan 
Als glimlach hebben uitgeleid 
In 't licht van aarzelende maan.

Maar binnen die, in ieder huis
Gij weet de stugheid in het oog, 
Gij proeft den wrok om ieder kruis 
En elk gebed, dat tot U loog

O God, wie kent als Gij de schuld 
Die vredig hier to slapen ligt, 
Terwijl Uw vlammend ongeduld 
Waakt, dreigend over ons gericht?
46
VERZEN.
2

De oude stal was kil van vocht
En angstig in lantarenschijn 
Maria, na den langen tocht,
Was bleek van moeheid en van pijn.

Zij rustte op het harde stroo
En droeg een glimlach wonderbaar 
En merkte Jozefs liefde noo, 
Onhandig zorgend over haar.

Maar aan den hemel ging een ster
En dreven zangen op den wind,
Want langzaam kwamen, van heel ver, 
Drie wijze mannen om een kind.

Zoo, in de armoe onzer ziel,
Zijt Gij geboren onverwacht
En 't licht, dat rond Uw hoofdjen viel, 
Staat als een ster in onzen nacht.
W. A. P. SMIT.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS

(1868-1918)


XXIX.

In de laatste jaren der vorige eeuw veroorzaakte de Hoger-
huis-zaak groote agitatie bier to lande. Zij is wel eens met 
de Dreyfus-zaak vergeleken, doch van het opzettelijk onder-
drukken der waarheid was bij de zaak-Hogerhuis geen sprake, 
en zelfs mag, naar ik meen, worden aangenomen, dat de van 
socialistische zijde geuite beschuldiging van partijdigheid der 
rechterlijke macht niet gegrond was.
De drie gebroeders Hogerhuis waren in 1896 door de 
rechtbank en door het Gerechtshof to Leeuwarden veroor-
deeld tot gevangenisstraf wegens poging tot diefstal met 
geweldpleging en twee van hen daarenboven wegens 
poging tot doodslag en inbraak, gepleegd to Britsum. Weldra 
ontstond er evenwel bij sommigen twijf el of zij inderdaad 
de schuldigen waren en drie andere personen werden als de 
daders aangewezen. Het bewijsmateriaal, dat voor de ver-
meende schuld van laatstbedoelden kon worden aangevoerd, 
was echter niet van then aard dat zij op grond daarvan 
zouden kunnen veroordeeld worden.
In meetings en in geschriften werd, vooral door Socialisten, 
de onschuld der Hogerhuizen als vaststaand aangenomen 
en aangedrongen op een revisie van het arrest, welke echter 
volgens de toenmaals geldende bepalingen, slechts mogelijk 
zou zijn wanneer andere beklaagden voor hetzelfde feit 
veroordeeld waren en beide arresten niet waren overeen to 
brengen, of wanneer een of meer der getuigen wegens meineed
48	VIfFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918)
in rechten betrokken zouden worden. Aan een, op advies 
van Troelstra, die als de kampioen der Hogerhuizen optrad, 
door de moeder en de zuster der veroordeelden ingediende 
klacht tegen een der hoofdgetuigen in het Hogerhuis-proces, 
Haitsma, wegens meineed, weigerde de Officier van Justitie 
to Leeuwarden gevolg to geven door het vragen van rechts-
ingang, omdat de voorloopige information geen aanwijzing 
van schuld tegen Haitsma zouden hebben opgeleverd. De 
uitvoerige, gemotiveerde beschikking van den Officier ter 
zake werd op last van den Minister van Justitie gepubliceerd 
en ontlokte nogal critiek o.a. van Troelstra, die den Minister 
hierover interpelleerde en daarbij den Officier beschuldigde 
een tendentieuze voorstelling der feiten ,zelfs met ver-
krachting der waarheid" to hebben gegeven en hij verklaarde, 
dat de in de beschikking aangevoerde gronden voor de 
onschuld der Hogerhuizen hem juist versterkt hadden in de 
meening dat zij onschuldig waren. Dat deze gronden niet 
zeer sterk waren werd ook van andere zijde o.a. door den 
Utrechtschen Hoogleeraar in het Strafrecht Prof. Simons 
erkend, die echter als zijn overtuiging uitsprak, dat de 
onschuid der Brie Gebroeders niet was gebleken. De Minister 
verklaarde, in antwoord op een desbetreffende vraag van 
Troelstra, ten voile de verantwoordelijkheid voor deze be-
schikking to aanvaarden.
Eenige personen, die Dijkstra, een van hen, die men als 
de daders beschouwde, hadden toegeroepen; dat hij de 
inbreker van Britsum was, werden door de rechtbank to 
Leeuwarden veroordeeld tot een maand gevangenisstraf, na 
door Troelstra to zijn verdedigd. De bij de behandeling dezer 
zaak aangenomen houding door den Officier van Justitie 
en door de rechtbank, waardoor getuigen, die de waarheid 
der door de beklaagden geuite beschuldiging zouden aan-
toonen, niet konden gehoord worden, gaf aanleiding tot 
hevige critiek vooral van socialistische zij de, doch werd aan 
den anderen kant door rechtsgeleerden verdedigd.
Aan het initiatief van een vijftal kamerleden, tot verschil-
lende partijen behoorend, was het to danken, dat een wijziging 
in het Wetboek van Strafvordering werd aangebracht, 
waardoor revisie van een arrest of vonnis in strafzaken
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918). 49
voortaan ook mogelijk werd gemaakt, op grond van eenige 
omstandigheid, die bij het onderzoek ter terechtzitting den 
rechter niet bekend was en die, op zich zelve of in verband 
met de vroeger geleverde bewijzen, ernstigen twijfel deed 
ontstaan aan de juistheid der uitspraak en, ware zij bekend 
geweest, zou hebben kunnen leiden tot een andere beslissing 
van den rechter.
De op grond van deze nieuwe bepaling bij den Hoogen 
Raad ingediende aanvrage tot revisie van het Hogerhuis-
arrest werd echter door ons hoogste rechtscollege afgewezen.
Troelstra greep nu het, naar zijn oordeel, laatst overge-
bleven middel aan om herziening van het arrest to bevor-
deren door nml. in een openbare meeting den Leeuwarder 
Officier van Justitie, C raaf Schimmelpenninck, to beschul-
digen, in diens bovenvermelde beschikking opzettelijk een 
onware voorstelling der feiten to hebben gegeven. De be-
doeling van Troelstra hiermede was een strafvervolging tegen 
hem zelf uit to lokken, waardoor het hem mogelijk zou worden 
gemaakt nieuwe getuigen onder eede to doen hooren.
Hij werd dan ook inderdaad vervolgd en in hoogste instantie 
wegens smaad aangedaan aan een ambtenaar ter zake van 
de rechtmatige uitoefening zijner bediening, veroordeeld tot 
een maand gevangenisstraf. De Haagsche rechtbank had hem 
van rechtsvervolging ontslagen op grond, dat hij zou gehan-
deld hebben in het algemeen belang, doch het Hof en- de 
Hooge Raad achtten, dat er in dit geval voor deze exceptie 
geen termen waren, omdat hier geen rechtstreeksch verband 
bestond tusschen het algemeen belang en het aan den Officier 
ten laste gelegde, dat trouwens niet eens bewezen kon 
worden.
De vrij strenge straf waartoe de leider der Sociaal-Demo-
craten veroordeeld werd, gaf aan verschillende socialistische 
en andere bladen aanleiding tot critiek en de Socialisten 
achtten het opleggen er van een bewijs van het bestaan van 
klasse-Justitie hier to lande.
Een door Troelstra's vader ingediend verzoek om gratie 
voor zijn zoon, werd afgewezen. Hierover werd de Minister 
van Justitie in de Tweede Kamer geinterpelleerd door van 
Kol, die zich daarbij zeer scherp uitsprak over de partijdigheid
1926 I V	4
50 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
der rechterlijke macht. De Minister deelde mede, dat bij de 
uitoefening van het recht van gratie als vasten regel werd 
gevolgd, dat, wanneer er zich geen omstandigheden hadden 
voorgedaan, die aan den rechter niet bekend waren, 
hetgeen in deze niet het geval was, het vonnis gehand-
haafd bleef en hij meende van dezen regel niet to mogen 
afwijken ter wilie van een invloedrijk persoon als Troelstra.
De motie-van Kol, waarbij werd uitgesproken, dat de 
uitvoering van de aan Troelstra opgelegde straf, het rechts-
bewustzijn niet bevredigde, werd verworpen evenals cen 
motie van den democratischen Anti-Revolutionair Staalman, 
waarbij leedwezen werd uitgesproken over de afwijzende 
beschikking op het gratie-verzoek. Deze moties verwierven 
siechts resp. 13 en I1 stemmen. De overgroote meerderheid 
in de Kamer was blijkbaar van oordeel, dat de handelwijze 
van den Minister in deze volkomen correct was en dat hij 
zich niet in de piaats van de rechterlijke macht had to stellen.
Het Ministerie Pierson had reeds, v66r zijn officieel op-
treden, in de bijeenkomst ten huize van den formateur, 
besloten zoo spoedig mogelij k invoering van den persoonlij ken 
dienstplicht voor to stellen en wei hij afzonderlijke wet. 
Van dit laatste was alleen mijn vader geen groot voorstander. 
Naar zijn meening ware het beter deze aangelegenheid tegelijk 
met de voorgenomen hervorming der levende strijdkrachten 
to regelen.
Spoedig werd nu een wetsontwerp ingediend tot afschaffing 
der plaatsvervanging, hetwelk tevens, klaarblijkelijk met de 
bedoeling om het den Katholieken gemakkelijker to maken 
zich hierbij neder to leggen, de aanspraken op ontheffing 
van den werkelijken dienst voor hen, die een geestelijke 
bediening vervuiden, of daarvoor werden opgeleid, eenigszins 
uitbreidde. De Socialisten en een deel der Liberalen wilden 
deze ontheffing geheel doen vervallen, als zijnde in strijd 
met het beginsel der scheiding van Kerk en Staat. Een 
daartoe strekkend amendement werd evenwel verworpen. 
Schaepman, die bij de verkiezingen van 1897 tegen de Libe-
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).	51
ralen was opgetreden als bestrijder van den persoonlijken 
dienstplicht, legde nu vobr de eindstemming, de vrij zonder-
linge verklaring af, dat hij zijn stem vobr het ontwerp zou 
uitbrengen, niet omdat hij de verplichte krijgsdienst noodig 
of gewenscht achtte, maar omdat daarin de ontheffingen 
waren opgenomen. De overige katholieke afgevaardigden 
stemden tegen deze wet, waarmede alle andere politieke 
partijen zich vereenigden.
Van katholieke zijde meende men intusschen een middel 
gevonden to hebben om aan den persoonlijken dienstplicht 
aisnog to kunnen ontkomen door het toepassen van een 
systeem, dat naar den uitvinder, een notaris to Helvoirt, 
het plan-Coolen werd genoemd. De militiewet bevatte nml. 
de bepaling, dat de vrijwilligers in mindering strekten van 
het aandeel jaarlijks door de gemeente, voor welke zij op-
kwamen, in de lichting bij to dragen. Notaris Coolen ontdekte 
nu, dat dit voorschrift, althans in kleine gemeenten, de 
gelegenheid opende voor de door de loting aangewezenen 
om van de persoonlijke vervulling van den militairen dienst 
aisnog vrij to komen, wanneer men slechts met een even 
groot aantal personen als dat van het contingent der gemeente 
in de lichting overeenkomsten sloot, waarbij deze personen 
zich verbonden vrijwillig dienst to nemen. In Noord-Brabant 
werden nu vereenigingen opgericht tot bevordering van de 
vrijwillige dienstneming bij de militie en enkele gemeenten 
in deze provincie trokken op hun begrootingen subsidien 
aan die vereenigingen uit. De Gedeputeerde Staten zagen 
hierin geen bezwaar en keurden deze begrootingen goed. 
De Kroon echter vernietigde de goedkeuringsbesluiten.
Een noodwetje, waarbij de bepalingen betreffende de 
vrijwilligers bij de Nationale Militie werden geschrapt, maakte 
ten slotte de toepassing van het plan-Coolen onmogelij k.

Met den eerenaam „Kabinet der sociale rechtvaardigheid" 
pleegt men wel het Ministerie Pierson aan to duiden'). En 
inderdaad, evenals het tijdvak van het eerste Bewind van
1) Het spreekt vanzelf dat de Socialisten zich met deze kwalificatie 
niet vereenigden : Troelstra gaf het Ministerie dan ook den naam van 
,,Kabinet der sociale bescheidenheid".
52	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
Thorbecke steeds vermaard zal blijven wegens de totstand-
koming van onze groote organieke wetten, zoo zullen de 
jaren 1897-1901 in de herinnering voortleven als een periode, 
vruchtbaarder aan maatschappelijke regelingen dan eenige 
vorige in onze parlementaire geschiedenis.
Als gevolg van het verslag, uitgebracht door een in 1890 
benoemde Enquete Commissie1), waren reeds onder het 
Ministerie Roell Kamers van Arbeid ingesteld en was een 
Veiligheidswet tot stand gekomen, waarbij voor het eerst 
de bescherming van den Staat ook werd uitgestrekt tot de 
volwassen en mannelijke arbeiders in fabrieken en werk-
plaatsen. Ook werd onder dit Bewind, naar aanleiding van 
een in 1895 aangenomen motie Heldt2), een Staatscommissie 
benoemd om een onderzoek in to stellen naar het vraagstuk 
der verzekering van werklieden tegen de geldelij ke gevolgen 
van ouderdom en invaliditeit.
In 1897 bevatten alle politieke programs een sociale para-
graaf. De sociale staatkunde was langzamerhand de kwestie 
geworden, die aan de kiezers of althans aan de partijleiders 
het meeste belang inboezemde3). Dit vraagstuk had echter 
een geheel ander karakter dan bv. de schoolkwestie, waar 
de voor en tegenstanders der openbare school scherp tegen-
over elkander stonden. De sociale wetgeving op zich zelf 
toch ontmoette eigenlij k bij niemand tegenstand. Alle par-
tijen wilden maatschappelijke hervormingen, de een in
1) Deze Commissie had tot taak het verzamelen van gegevens voor 
de kennis van de maatschappelijke toestanden der arbeiders, van de 
verhoudingen tusschen werkgevers en arbeiders in de verschillende 
bedrijven en van den toestand van fabrieken en werkplaatsen met het
oog op de veiligheid en de gezondheid der arbeiders.
2) Deze motie luidde aldus : De Kamer van oordeel, dat verzekering 
van het lot van oude werklieden door een pensioenstelsel wenschelijk is, 
verzoekt de Regeering to doen onderzoeken, op welke grondslagen en 
op welke wijze die verzekering zal kunnen en behooren to worden
geregeld.
1) In zij ne „B ij drage tot de staatkundige geschiedenis der arbeiders-
wetgeving in Nederland", opgenomen in Themis 1926, No. 2, merkt 
Prof Mr. C. W. de Vries op, dat aan het einde der l9de eeuw in ons 
land in „de politiek" en in het regeeringsbestel veel meer waarde werd 
gehecht aan een nieuwe sociale wetgeving, dan in het maatschappelijk 
leven daaraan werd toegekend. „De maatschappelijke sociale actie was 
in 1897 uiterst zwak", zoo schreef hij.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).	53
meerdere de andere in mindere mate, de een op een meer 
bepaalde wijze of met betrekking tot meer bepaalde punten 
dan de andere. Elke fractie had haar eigenaardig gezichtspunt 
op dit vraagstuk.
De Sociaal-Democraten achtten alle hervormingen, die de 
,,burgerlijke" partijen voorstonden, lapwerk. Troelstra ver-
dedigde o.a. een stelsel van arbeiderspensioneering, geheel 
op staatskosten, als een eisch der socialistische beginselen'). 
De Radicalen waren, onder den invloed der Socialisten, altijd 
bevreesd niet ver genoeg to gaan en beijverden zich daarom 
steeds aan het yolk de verzekering to geven, dat alleen enkele 
algemeene begrippen, voornamelijk dat van den individueelen 
eigendom, hen van dezen scheidden. Bij de overige partijen 
bestond wel eenige eenstemmigheid op dit gebied, maar de 
politiek was oorzaak, dat zij niet eendrachtig konden samen-
werken. De Katholieken en de Anti-Revolutionairen stelden 
het Christelijk beginsel op den voorgrond, hetgeen practisch 
weinig beteekenis had, maar in het oog der kiezers groote 
waarde bezat. Kuyper trachtte steeds met groot talent to 
betoogen, dat tusschen dit Christelijk beginsel en dat waarvan 
de Liberalen bij hun sociale hervormingen uitgingen, een 
oneindig verschil was gelegen. Dit rekbaar Christelijk be-
ginsel was zeer geschikt om als oppositie middel dienst to 
doen. Wanneer een hervorming op maatschappelijk gebied 
aan de orde was, dan placht van kerkelijke zijde verklaard 
to worden, dat men de hervorming op zich zelf uitnemend 
oordeelde, doch dat de Christelijke beginselen eischten, dat 
zij op een andere wijze werd verwezenlijkt, als de Regeering 
voorstelde.
Het ontwerpen der sociale wetten ressorteerde toenmaals

grootendeels onder de Ministerien van Binnenlandsche Zaken


en van Waterstaat. De Hoofden dezer Departementen, de


Ministers Goeman Borgesius en Lely, die beiden tevens de


betrekking van Kamerlid waren blijven vervullen, helden


1) Een, in 1897 gehouden, vergadering van socialistische arbeiders-
vereenigingen, nam een resolutie aan, waarbij er o.a. bij de Regeering 
en de Volksvertegenwoordiging ten sterkste op aangedrongen werd „de 
noodige maatregelen to nemen, opdat aan invalide en oude arbeiders 
van staatswege een voldoend pensioen wordt verstrekt, waarvoor de 
fondsen noch direct, noch indirect door de arbeiders worden opgebracht."
54 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (186H 1918). 
eenigermate over tot de beginselen van het staatssocialisme, 
terwijl Pierson, Cort van der Linden en mijn vader meer
vast hielden aan de oude economische opvattingen, Pierson 
als behoedzaam financier, van der Linden uit juridisch-
filosophische begrippen redeneerend. Mijn vader teekende 
hieromtrent het volgende aan
De groote moeilijkheid was altijd het Kamerlidmaatschap van Lely 
en Borgesius. Zij stonden daardoor voortdurend in verband met hun 
radicale staatkundige vrienden, wien zij het toch niet geheel naar den 
zin konden maken. Zijn alle Ministers, zooals in sommige landen, leden 
van de Kamer en van een groote Regeeringspartij, dan hebben zij de 
leiding van die partij, maar wanneer enkele Ministers als leden der Kamer 
tot een fractie in die Kamer behooren, dan is hun positie dubbelzinnig. 
Na voortdurende wrijving is er bij de behandeling van de wet op de 
gemeentebelasting') een soort van breuk gekomen tusschen Borgesius 
en zijn staatkundige vrienden.
Met de radicale hervormers kunnen ernstige regeeringsmannen het 
op den duur moeilijk uithouden. De hervormingen, die wij (n.m.l. het 
Ministerie Pierson) bedoelden, waren practische hervormingen. Men 
behoeft nooit bang to zijn dat een verstandige regeering, ook al heeft 
zij radicale neigingen, to ver zal gaan met sociale hervormingen. Zij wordt 
geremd door financieele bezwaren en ook door overwegingen van practi-
schen wetgevenden aard. De leden der Kamer, steeds aangezet door de 
heethoofden onder hun kiezers, kennen then rem niet.
Reeds in het voorjaar van 1898 verscheen het eerste 
sociale wetsontwerp van het Kabinet Pierson, strekkend om 
werklieden tegen de geldelijke gevolgen van ongevallen in 
bepaalde bedrijven to verzekeren. Eerst in den herfst van 
het volgend jaar kwam dit ontwerp, nadat het tengevolge 
van daartegen ingebrachte bezwaren gewijzigd was, in open-
bare behandeling. Van de noodzakelijkheid eener wettelijke 
regeling der ongevallen-verzekering was men in de Kamer 
in het algemeen doordrongen, maar tegen het beginsel, 
waarop het onderhavige ontwerp rustte (verzekering uit-
sluitend door den Staat) werd door sommigen opgekomen; 
men achtte dit ,socialistisch" en „on-Nederlandsch". Van 
de vele amendementen waren de door Kuyper voorgestelde 
het belangrijkst. Zij beoogden decentralisatie, door aan de
1) Wet van 21 September 1900 (Stbl. 164) tot wijziging van de artikelen 
240c en 243 der Gemeentewet, waarbij aan de Gemeenten werd toegestaan 
in haar inkomstenbelastingen een progressie van eenige meerdere betee-
kenis aan to brengen, dan het in 1897 aangenomen zoogenaamde 
Benthamsche stelsel toeliet.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).	55
werkgevers de bevoegdheid toe to kennen om, onder verband 
met de Rij ksverzekeringsbank, door zoogenaamde bedrijfs-
vereenigingen in de verzekering to voorzien, onder bepaalde 
eischen, waaraan echter slechts de spoorwegmaatschappijen 
en enkele andere groote werkgevers zouden kunnen voldoen. 
Deze, door de Regeering onaannemelijk verklaarde, amen-
dementen werden verworpen. Eenzelfde lot trof ook o.a. de 
amendementen resp. van Jhr. de Savornin Lohman en van 
Jhr. de Beaufort, die beide beoogden tegemoet to komen 
aan de bezwaren der werkgevers, door hen de gelegenheid 
to schenken zich voor eigen risico to verzekeren. Eerstbedoeld 
amendement was door de Regeering bestreden, laatstbedoeld 
door haar min of meer aanvaard. Kuyper, die begreep, met 
het oog op de kleine luyden, zich niet tegen sociale hervor-
mingen to kunnen verzetten, stemde evenals zijn politieke 
vrienden voor de wet, welke door de Tweede Kamer werd 
aangenomen. In de Eerste Kamer hadden ook slechts enkele 
leden bezwaar tegen het hoofdbeginsel der wet, maar velen 
kwamen op tegen de wijze waarop daaraan uitvoering was 
gegeven. Sommigen keurden het af, dat de privaatrechtelijke 
verhouding tusschen werkgever en arbeider tot een publiek 
rechtelijke werd gemaakt, terwijl velen ook bezwaar hadden 
tegen de aan de werkgevers opgelegde verplichting om voor 
de verzekering gebruik to maken van de Rijksverzekerings-
bank. Daar ons Hoogerhuis het recht van amendement mist, 
meenden deze afgevaardigden, toen na lange beraadslagingen 
het ontwerp in stemming kwam, zich daartegen to moeten 
verklaren, met het gevolg, dat het verworpen werd. Een 
door de, in 1899 opgerichte, ,Vereeniging van Nederlandsche 
Werkgevers" gevoerde actie had op de houding der Eerste 
Kamer veel invloed. De Regeering behoefde niet lang to 
wikken alvorens to kiezen tusschen de verschillende expe-
dienten, welke zich aan haar voordeden om de door dit 
votum ontstane crisis op to lossen. Ontbinding der Eerste 
Kamer zou aan de onvoorwaardelijke voorstanders der wet 
ongetwijfeld geen meerderheid verschaffen. Berustte de Re-
geering in de beslissing, dan zou in afzienbaren tijd een 
ongevallen-verzekering niet tot stand komen en evenmin 
wanneer het Kabinet zijn portefeuilles ter beschikking van
56 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
-
de Kroon stelde, daar een nieuw Bewind wel niet een vraag-
stuk aan de orde zou stellen, waaromtrent tussc en de beide 
Kamers geen overeenstemming scheen to bestaan. Een 
uitweg bleef voor de Regeering slechts over om de crisis op 
to lossen en tevens de totstandkoming van de ongevallen-
verzekering to bevorderen. Zij diende een nieuw wetsontwerp 
in, waarbij rekening werd gehouden met een van de voor-
naamste bezwaren der Eerste Kamer, dat werd gedeeld 
door een kleine meerderheid in de Tweede Kamer, bestaande 
uit hen, die vobr het amendement Lohman en door hen die 
vobr het amendement de Beaufort hadden gestemd.1) De 
R'egeering kwam hierdoor evenwel in de noodzakelijkheid 
voor to stellen hetgeen zij vroeger had afgekeurd en toen 
dit nieuwe ontwerp, waarbij voor de werkgevers de moge-
lijkheid. werd geopend zelf het risico der verzekering op zich 
to nemen of dit op een particuliere maatschappij over to 
dragen, in behandeling kwam bij de Tweede Kamer, verweten 
de Socialisten en de Radicalen de Regeering, voor de conser-
vatieve Eerste Kamer gezwicht to zijn. De werkman-afge-
vaardigde de Klerk wilde aan dezen tegenstand uit politieke 
overwegingen niet mede doen, de arbeiders waren daartoe 
to zeer met deze ongevallenverzekering ingenomen.2) De 
Ministers Pierson en Lely zetten het standpunt der Regeering 
openhartig uiteen en zonder veel tegenstand werd de wet 
daarop aangenomen door de Tweede en thans ook door de 
Eerste Kamer, waarvan slechts drie leden tegen stemden.
De noodzakelij kheid van wettelij ke maatregelen ter ver-
betering van de toenmaals op vele plaatsen inderdaad treurige 
woningtoestanden, werd algemeen ingezien. Het ontwerp-
woningwet en het nauw daarmede samenhangend ontwerp-
gezondheidswet werden door alle staatkundige richtingen met
1) In zijn ,Staatkundige opstellen" (bldz. 106 en vlg.) voerde mijn 
vader dit geval als voorbeeld aan, om aan to toonen hoe een oponthoud 
in de wetgeving kan ontstaan, doordat de Eerste Kamer het recht van
amendement mist.
2) In 1919 nog zeide de Voorzitter der S.D.A.P. op het partij-congres: 
,,Het is overdreven om to zeggen, dat elke hervorming zonder algemeen 
kiesrecht bereikt „kool" moet zijn. De Ongevallenwet is geen kool en 
als het kool is, dan zit er tenminste voor de arbeiders een flink stuk 
worst in."
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).	57
ingenomenheid ontvangen en deze beide belangrijke sociale 
wetten zijn dan ook zonder principieele oppositie tot stand 
gekomen. Hetzelfde kan ook gezegd worden van de door den 
Minister Cort van der Linden verdedigde zoogenaamde 
„Kinderwetten", waarbij wijzigingen werden aangebracht 
resp. in het B. W. (van de bepalingen betreffende de ouder-
lijke macht en de voogdij) en in het Strafwetboek (van de 
bepalingen betreffende de straffen en de strafrechtspleging 
ten aanzien van jeugdige personen). Deze wetten werden 
door de Tweede Kamer zelfs zonder hoofdelijke stemming 
aangenomen.
Als een belangrijken maatregel op sociaal gebied kan men 
ook beschouwen de invoering van den leerplicht, welke 
echter niet zonder hevige oppositie tot stand kwam. De 
geheele rechterzijde stond hier tegenover de Regeering en 
het smeulend vuur van den schoolstrijd dreigde weer even 
in lichte laaie vlam uit to breken, al werd in het ontwerp 
rekening gehouden met de gemoedsbezwaren van ouders, in 
wier woonplaats een bijzondere school als door hen gewenscht 
ontbrak. Overbrenging op den staat van den opvoedingsplicht, 
waarmede God de ouders belast heeft, oplegging van finan-
cieele lasten aan de bijzondere school en aanranding van 
dier vrijheid, waren nu o.a. de hezwaren, welke de Clericalen 
tegen het voorstel aanvoerden, die zich daarenboven niet 
konden vereenigen met het verplicht herhalingsonderwijs. 
Schaepman scheidde zich ook thans (ditmaal in gezelschap 
van Kolkman) van zijn geestverwanten af, tot verontwaar-
diging van velen hunner .
De Socialisten verweten Minister Borgesius, to veel reke-
ning to hebben gehouden met de opvattingen van zijn minder 
vooruitstrevende ambtgenooten') en to tegemoetkomend to 
zijn geweest voor de tegenstanders o.a. door verplichte 
schoolvoeding en -kleeding niet in de wet to hebben willen 
opnemen en de verlenging van den leerplichtigen leeftijd tot 
13 jaar prijsgegeven to hebben. Toen hun amendementen 
verworpen waren, stelden zij zich bij de eindstemming aan
-1) ,Ook in dit ontwerp," zeide Troelstra, „zijn vele zwakke plantjes 
van Borgesiaansche vooruitstrevendheid door den killen adem van 
Piersonsche zuinigheid en Beaufortsch liberalisme in de geboorte gedood."
58	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
de zijde der tegenstanders. Evenzoo deden een tweetal oud-
Liberalen voornamelij k wegens de aanneming met een stem 
meerderheid van een amendement de Boer, waarbij de 
bevoegdheid der Gemeente-Besturen werd erkend om school-
voeding en -kleeding to verstrekken of daarvoor subsidie to 
verleenen.
Het geheele Kabinet had zich met den Minister van Binnen-
landsche Zaken solidair verklaard en in groote spanning zag 
men de eindbeslissing tegemoet. Met de kleinst mogelijke 
meederheid (50 tegen 49 stemmen) werd het ontwerp ten 
slotte aangenomen: De vrij-anti-revolutionaire Graaf Schim-
melpenninck was, tengevolge van een hem bij het paardrijden 
overkomen ongeval de eenige afgevaardigde, die verhinderd 
was aan de stemming deel to nemen. Ware hij niet afwezig 
geweest, dan zouden de stemmen gestaakt hebben en het 
voorstel dus verworpen zijn geworden.1)
Blij kens het door de Eerste Kamer uitgebracht voorloopig 
verslag meenden ,onderscheidene leden", dat de Regeering 
het ontwerp had behooren in to trekken, nu de aanneming 
door de Tweede Kamer slechts to danken of volgens hen to 
wijten was geweest aan een toeval. Waar de geheele Regeering 
de totstandkoming der leerplichtwet niet alleen gewenscht, 
maar in 's lands belang noodig achtte, zou, zooals zij in 
haar Memorie van Antwoord opmerkte, ,intrekking onge-
twijfeld van weinig ernst hebben getuigd". De wet werd 
door de Eerste Kamer daarop met een vrij groote meerder-
heid aangenomen.
De uitvoering deter wet bracht ook voor het bijzonder 
onderwijs verhooging van uitgaven mede; Minister Borgesius 
had evenwel bij de beraadslaging uitdrukkelijk toegezegd, 
dat dit onderwijs daardoor financieel niet in ongunstiger 
conditie zou geraken. Ook de rijksuitkeeringen voor onderwijs 
aan de Gemeenten dienden thans to worden verhoogd. Tegen 
het toestaan van het bedrag, dat Minister Borgesius voor
1) ,Aan den schimmel van Schimmelpenninck hebben wij de invoering 
van den leerplicht to danken," werd toen gezegd. Schimmelpenninck 
zou echter, indien hij aanwezig ware geweest vermoedelijk ook tegen
het amendement de Boer hebben gestemd, hetgeen dan ware ver-
worpen en van Karnebeek zou dan waarschijnlijk zijn stem voor de wet 
hebben uitgebracht, die dan met 51 tegen 49 stemmen ware aangenomen.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).	59
deze verhoogde subsidien noodig achtte, had zijn ambtgenoot 
Pierson aanvankelijk op financieele gronden bezwaren, welke 
echter konden worden opgelost. Het wetje, dat deze verhoogde 
uitkeeringen toestond en tevens de bezoldigingen der onder-
wijzers eenigszins verhoogde, werd aan beide zijden van het 
Binnenhof met bijkans algemeene stemmen aangenomen.
Niet alleen de leerplichtwet ook de andere sociale wetten 
vergden onvermijdelijk groote uitgaven van 's Rijks schatkist. 
Wel was in die jaren een opmerkelijke stijging van de op-
brengst van nagenoeg alle middelen waar to nemen, maar 
als behoedzaam financier wilde Minister Pierson zich hierdoor 
niet laten verblinden. In dit opzicht was hij niet optimist 
en voorspelde voortdurend, dat deze financieele voorspoed 
onmogelijk zou kunnen aanhouden. Er moest dus naar ver-
sterking van middelen worden uitgezien. Naar het oordeel 
der Regeering waren echter de directe belastingen niet meer 
vatbaar voor verhooging. Een ontwerp van Minister Pierson 
om den accijns op gedistilleerd en then op wijn to verhoogen 
werd ingetrokken, omdat eerstgenoemde verhooging, die 
hoofdzakelijk op de minder gegoeden zou drukken, verzet 
ontmoette bij de Kamer en voor retorsie-maatregelen van 
Frankrijk werd gevreesd bij verhooging van den wijnaccijns. 
Er bleef den Minister toen slechts over een verhooging van 
het tarief van invoerrechten voor to stellen. Een wetsontwerp, 
waarbij de bestaande rechten van 5 % op 6 % werden ge-
bracht, werd ingediend. Voor Pierson, den stichter van de 
vereeniging ,het vrije ruilverkeer", den man, die in zijn 
geschriften het vrijhandelstelsel had verdedigd beter dan 
eenig ander Nederlandsch staathuishoudkundige, moet het 
wel pij nlij k zij n geweest zich genoodzaakt to achten het 
initlatief tot een tariefsverhooging to moeten nemen. Het is 
begrijpelijk, dat de Nederlandsche vrijhandelaars, die in 
Pierson steeds hun grooten patroon hadden gezien, zich zeer 
teleurgesteld toonden en meenden zich tegen het voorstel 
to moeten verzetten. ,Het vrije ruilverkeer" nam zelfs, zij 
het dan ook in een slecht bezochte vergadering en met 18 
tegen 6 stemmen, een motie aan, waarin werd uitgesproken, 
dat het ontwerp de historische lijn onzer handelspolitiek 
dreigde om to buigen en dus afkeuring verdiende. De liberale
60 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
bladen begonnen principieele oppositie to voeren tegen het 
voorstel, welks financieele noodzakelijkheid zij niet voldoende 
gemotiveerd achtten, terwijl de Protectionisten juichten en 
zich reeds verbeeldden een tijdperk van bescherming to zien 
dagen. Het aangebodene wilden zij gaarne aanvaarden als 
een geringe tegemoetkoming aan hun eischen, dubbel to 
waardeeren nu het afkomstig was van een vrijhandelaar, die 
zooals ieder wist, het stelsel van protectionisme ver-
foeide. Wanneer een zoodanig freetrader reeds dezen stap 
doet, zoo redeneerden zij, dan zullen meer protectionistisch 
gezinde Ministers later gemakkelijker verder op denzelfden 
weg voortgaan. Pierson verdedigde zich door de voorgestelde 
verhooging zuiver fiscaal to noemen en deze als een nood-
zakelijk kwaad voor to stellen. Zijn overtuiging omtrent het 
heilzame van den vrij handel bleef onwankelbaar.1)
Tengevolge van de blijvende toeneming der rijksinkomsten, 
is intusschen het ontwerp nimmer in behandeling gekomen, 
zelfs een onderzoek in de afdeelingen der Tweede Kamer bleef 
achterwege.
XXXI.
Vrij onverwacht verscheen den 16den October 1900 een 
proclamatie der Koningin aan haar Volk, waarbij H. M. 
persoonlijk mededeeling deed van Hare verloving met Z. H. 
Hertog Hendrik van Mecklenburg Schwerin.
Met vreugde nam het Nederlandsche yolk kennis van deze 
voorgenomen echtverbintenis van zijn geliefd ,Koningin-
netje" met een lid van een der oudste en aanzienlijkste 
Vorstengeslachten van Duitschland, ongeveer even oud als 
dat van Nassau en verbonden met de voornaamste Vorstelij ke 
Huizen.
Ter gelegenheid der verloving zond de Duitsche Keizer 
een telegram van gelukwensch aan den Hertog, dat in de 
dagbladen gepubliceerd werd, uit welk draadbericht de 
Fransche bladen, die eenige gevoeligheid toonden, dat de 
aanstaande Gemaal onzer Koningin een Duitsche Prins was,
1) Na zijn aftreden als Minister heeft Pierson zijn standpunt nader 
toegelicht in een artikel, getiteld ,fiscale en beschermende invoerrechten" 
opgenomen in „de Economist" van 1902.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).	61
meenden to lezen, dat de Hertog eenigen invloed op de 
staatszaken in Nederland moest zien to verkrijgen.
Graaf von Billow, in die dagen juist tot Rijkskanselier 
benoemd, zond een lang en hartelijk telegram aan Minister 
de Beaufort, waarbij de wensch werd uitgesproken dat het 
huwelijk ook de banden tusschen Nederland en Duitschland 
mocht versterken. De Minister antwoordde even uitvoerig 
en voegde aan zijn dank toe, dat nog een andere waarborg 
voor de voortduring der goede verstandhouding voor hem 
lag in de benoeming van von Billow tot Rijkskanselier. Ook 
op dezen gelukwensch ontving mijn vader weder een ver-
plichtend antwoord. De Duitsche Gezant vroeg eenige dagen 
later aan mijn vader of hij er bezwaar tegen zou hebben 
deze telegrammen to publiceeren. Te Berlijn wilde men 
gaarne dat zij openbaar gemaakt werden. Mijn vader ant-
woordde, dat hij gaarne de publicatie zou zien, doch moeilijk 
daartoe kon overgaan, daar dit iets ongewoons was.
In verband met het aanstaand koninklijk huwelijk werd 
den 20sten December een drietal wetsontwerpen ingediend, 
dat de Staten-Generaal in Januari 1901 aannamen.
Het eerste ontwerp bevatte de goedkeuring van het huwe-
lijk, de regeling van de wijze van voltrekking en van eenige 
gevolgen er van. Hierbij werd o.a. bepaald, dat ten aanzien 
van den aanstaanden Gemaal der Koningin en van de kin-
deren, die uit het huwelijk mochten geboren worden, in geval 
van naamsverandering of naamsbijvoeging, de desbetreffende 
artikelen van het B. W. niet van toepassing zouden zijn. 
De bedoeling hiervan was den naam Oran j e-Nassau voor de 
nakomelingen der Koningin to behouden. Hoewel door deze 
bepaling dus rechtens in Nederland geen verzet tegen het 
voeren van dezen naam kon plaats vinden, zoo zouden toch 
wellicht de leden van het Huis van Nassau bezwaar kunnen 
maken tegen het voeren van hun geslachtsnaam door an-
deren.1) De omslachtige bepalingen in den Duitschen Kanse-
1) Wat den naam ,Oranje" betreft, zoo werd aan Johan Willem Friso 
van Nassau het recht op then naam betwist door den Koning van Pruisen, 
door de vele Fransche verwanten van het stamhuis van Chalon en door 
den Koning van Frankrijk, door wien het Prinsdom Oranje reeds in 
1702 tot een deel van zijn Graafschap Provence werd verklaard, en bij
62 VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918)
larijstijl der 18de eeuw, voorkomend in het Nassausche 
erfverdrag konden worden uitgelegd in den zin, dat alleen 
de laatste erfdochter uit het Huis van Nassau, wanneer de 
geheele familie zou zijn uitgestorven, het recht behield den 
naam to voeren. Deze uitlegging werd naar het schijnt aan-
vankelijk voor de juiste gehouden door de agnaten uit den 
eenigen niet in de mannelijke lijn uitgestorven tak van het 
Huis van Nassau: den Groot-Hertog van Luxemburg, zijn 
zoon den Erf-Groot-Hertog en zijn broeder Hertog Nicolaas. 
Den Kolonel de Bas werd toen opgedragen om over deze 
aangelegenheid to Luxemburg to onderhandelen. Mijn vader, 
wien deze zaak zeer ter harte ging, schreef particulier aan den 
Luxemburgschen Minister-President Eyschen, een der be-
kwaamste staatslieden van Europa'), lien hij persoonlijk 
goed kende en deed hem opmerken, dat hij een zeer grooten 
dienst aan Nederland kon bewijzen door zijn tusschenkomst 
to verleenen ten einde in deze zaak een bevredigend resultaat 
to verkrijgen. Aan den invloed van Minister Eyschen is het 
dan ook ongetwijfeld to danken, dat de Groot-Hertog van 
Luxemburg ten slotte betuigde zijn voile goedkeuring to 
hechten aan den wensch der Koningin, tevens de wensch 
van een groot deel van het Nederlandsche yolk, om aan de 
nakomelingschap van H. M. den naam en den titel van 
Prins (Princes) van (Oranje) Nassau, vobr en naast die van 
Hertog (Hertogin) van Mecklenburg to verzekeren. Geen 
protest zou van de agnaten hierover to wachten zijn.
In dit wetsontwerp werd voorts bepaald, dat ten aanzien 
van den Gemaal der Koningin niet zouden gelden de wettelijke 
voorschriften betreffende den leeftijd, waarop men tot eenige
den vrede van Utrecht bleef het aan Frankrijk (Blok, geschiedenis van 
het Nederlandsche yolk. Deel VI, bladz. 58).
In 1732 bij de eindregeling van de nalatenschap Prins Willem III 
deed de Prins (de latere Willem IV) afstand van het Prinsdom Oranje, 
maar ter wille der hlstorische herinneringen werd aan de in de Neder-
landsche provincien gevestigde Nassau's toegestaan den naam en den 
titel er van to blijven voeren, met erfelijkheid zoowel in de vrouwelijke 
als in de mannelijke linie. (Blok t.a.p. bladz. 96. Gedenkboek Oranje
Nassau Mecklenburg 1901, bladz. 127.)
:) Een diplomaat zei eens van Eyschen : „I1 est beaucoup trop grand 
pour son petit pays."
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).	63
landsbediening benoembaar is. Hierdoor werd het H. M. 
mogelijk gemaakt den Prins tot lid van den Raad van State 
to benoemen met raadgevende stem.
Bij het tweede wetsontwerp werd aan Hertog Hendrik de 
hoedanigheid van Nederlander verleend op den dag waarop 
Z. H. uit het staatsverband van Mecklenburg zou zijn ont-
slagen, hetgeen blijkens mededeeling in de Staatscourant 
van 21 Januari 1901 geschied was.
Het derde wetsontwerp kende aan den Gemaal der Ko-
ningin, „gedurende Hoogst deszelfs weduwnaarsstaat" zoolang 
Hij de hoedanigheid van Nederlander behield, een inkomen 
toe van / 150.000. Aanvankelijk was de Regeering voorne-
mens geweest een voorstel to doen om den Prins Gemaal 
een apanage to verleenen. Mijn vader had toen in den 
Ministerraad in bedenking gegeven om den Prins het vrucht-
gebruik to schenken van een deel der domeinen van Prins 
Frederik, die eigenlijk door een toeval aan den Staat waren 
gekomen en wel tot een bedrag, dat hem een jaarlijksch 
inkomen zou verzekeren gelijk aan de som, welke de Regeering 
hem wenschte to zien toegewezen. De Prins zou dan belangen 
in Nederland hebben gehad en door de administratie dier 
goederen bezigheid hebben verkregen. In parlementaire 
kringen was men aanvankelijk zeer ingenomen met het 
denkbeeld eener dotatie, doch weldra deden zich daar stem 
men hooren, die dit sterk afkeurden en verschillende kamer-
leden, die aanvankelijk voorstanders er van waren, begonnen 
nu ook bedenkingen daartegen to opperen. Met het oog op 
deze gewijzigde stemming in de Staten-G eneraal kwam het 
de Regeering wenschelijk voor, van het doen van een voorstel 
tot het toekennen van een jaargeld aan den Gemaal der 
Koningin of to zien en voor to stellen hem een douairie to 
verleenen, gelijk aan die, welke de Grondwet aan een 
Koningin-Weduwe toewijst.
Dit was grondwettelijk ook beter to verdedigen. Waar de 
constitutie niet toestond, dat de civiele lijst gedurende een 
Regeering werd veranderd en men een dotatie aan een Prins 
Gemaal eenigszins als een verhooging der civiele lijst zou 
kunnen beschouwen, zou het toekennen daarvan als niet 
geheel in overeenstemming met den geest der Grondwet
64	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS1868 1918).
kunnen bestreden worden. Door allerlei invloeden ontstond 
er later onder de kamerleden weder een beweging ten gunste 
eener dotatie. Ook door de organen der dagbladpers werd 
deze zaak druk besproken. De Regeering gaf toen to kennen, 
dat wanneer van de zijde der Volksvertegenwoordiging een 
voorstel daartoe werd gedaan, dit door haar in ernstige over-
weging zou worden genomen. Uit het Voorloopig Verslag der 
Tweede Kamer bleek, dat de stemming der leden omtrent 
een dotatie verdeeld was, velen waren er voor, velen er tegen. 
De Regeering handhaafde nu haar voorstel. De Savornin 
Lohman maakte toen, waarschij nlij k met het oog op de 
aanstaande verkiezingen, van deze aangelegenheid een poli-
tieke kwestie. In zijn blad „de Nederlander" plaatste hij 
artikelen, waarbij hij de Regeering voorstelde als de schuldige, 
die, uit vrees voor de Sociaal-Democraten, verzwakking van 
het monarchale beginsel bewerkte en bij de behandeling van 
het wetsontwerp in de Tweede Kamer verweet hij de Re-
geering geen voorstel tot het verleenen van een jaarlijksch 
inkomen aan den Prins Gemaal to hebben gedaan en beschul-
digde haar van schrielheid en onverschilligheid. Minister 
Pierson protesteerde met kracht tegen deze beschuldigingen 
en verklaarde, dat de Regeering op goede gronden gemeend 
had het in behandeling zijnde voorstel to moeten doen, in 
analogie met de Grondwet, zonder daarbij een afkeurend 
oordeel uit to spreken over andere meeningen of zienswijzen.
Veegens verklaarde, dat de Regeering bij een eventueel 
voorstel tot het toekennen van een dotatie aan den Gemaal 
der Koningin op zijn steun had kunnen rekenen, doch dat 
hij, nu zij zich daarvan onthouden had, aan moest nemen, 
dat daarvoor overwegende redenen bestonden en hij achtte 
dan ook geen termen aanwezig voor parlementair initiatief 
of voor een motie.
Door deze redevoeringen had het debat voor de Regeering 
een eenigszins onaangenaam verloop, omdat het tegenover 
,de Kroon den indruk kon vestigen, dat zij het terrein in de 
Kamer niet juist had verkend en dat een voorstel tot het 
-toekennen van een apanage een gunstig onthaal zou hebben 
.gevonden. Dit laatste nu was zeer twijfelachtig. Het schijnt 
plat de meeste Liberalen de zienswijze van Veegens in deze
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1g68 1918).
65
niet deelden en het verleenen van een dotatie niet in het 
belang van de Kroon achtten.
In de Eerste Kamer bracht een geestverwant van Lohman, 
Baron Schimmelpenninck van der Oye, deze kwestie nog 
weder ter sprake en bestreed de houding door de Regeering 
in de Tweede Kamer aangenomen, waarna Geertsema ver-
klaarde, dat hij en vele leden met hem deze houding volkomen 
correct achtten.
Bij K. B. van 6 Februari 1901 verleende H. M. aan Haar 
aanstaanden G emaal den titel van Prins der Nederlanden, 
met het predicaat : Zijne Koninklijke Hoogheid. „Prins 
Hendrik" was een naam, die hier to lande een goeden klank 
had, daar de populaire broeder van Koning Willem III dezen 
had gedragen, terwijl de titel ,Hertog" in ons land ongewoon 
was en wegens de daaraan verbonden historische herinneringen, 
ook misschien minder in den smaak zou zijn gevallen.
Den 21 sten Januari werd Prins Hendrik bij zijn aankomst 
to 's Gravenhage door Minister Pierson begroet als bruidegom 
van H. M. de Koningin en tevens als Nederlander.
Het huwelijk werd den 7den Februari voltrokken door den 
Minister van Justitie, als ambtenaar van den burgelijken 
stand, door de wet daartoe aangewezen, terwijl de kerkelijke 
inzegening in de Groote Kerk door den Hofprediker Ds. van 
der Flier geschiedde.
Bij de huwelijksfeesten to 's Gravenhage, die niettegen-
staande het barre seizoen door het weder werden begunstigd, 
werd algemeen van vreugde en deelneming blijk gegeven, 
geen enkele wanklank van Socialisten of andere tegenstanders 
der monarchie werd vernomen.
De bloedverwanten van het Vorstelijk bruidspaar, die de 
feesten bijwoonden en die, behalve de Russische Grootvorst 
Wladimir en diens zoon, alien behoorden tot Duitsche 
Vorstenhuizen, waren onder den indruk van de algemeene 
uitingen van geestdrift en hulde.

XXXII.

Kort na het huwelijk der Koningin kwamen de voorstellen 
van Minister Eland tot organisatie van onze levende strijd-
1926 I V	5
66 VJJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
krachten bij de Tweede Kamer in behandeling. Het waren 
drie ontwerpen resp. tot regeling van de samenstelling der land-
macht, tot wijziging en aanvulling der wet op de Nationale Mili-
tie en tot regeling van de landweer en opheffing der schutterijen.
In strijd met de algemeene verwachtingen is ook deze 
legerorganisatie, evenals zoovele vroegere voorstellen daar-
omtrent, aanvankelijk mislukt.
Versterking van ons leger, dienend ter handhaving van 
de neutraliteit van den Staat en ter verdediging van zijn 
onafhankelijkheid, was noodig met het oog op de internationale 
toestanden. Minister Eland's stelsel nu was vermeerdering 
der contingenten doch met een korten eersten oefeningstij d, 
ten einde de noodige bezuiniging to verkrijgen. De Minister 
wilde dezen kazernetijd voor de infanterie tot 8 maanden 
en voor de bereden wapenen tot 12 maanden beperken, maar 
hij weigerde deze termijnen in de militiewet, die het eerst in 
behandeling werd genomen, vast to leggen, omdat hij deze 
korte oefeningstijden, waaromtrent in officierskringen groot 
verschil van meening bestond, slechts als proefneming wilde 
aanvaarden. Toen een door den Minister onaannemelijk ver-
klaard amendement van Gilse, strekkend om in de wet op 
to nemen, dat de oefeningstij den resp. hoogstens 8 % en 
hoogstens 18 maanden zouden duren, was aangenomen, 
verzocht de Regeering schorsing der beraadslagingen en 
Minister Eland nam zijn ontslag.
Deze niet verwachte uitslag der stemming, waartoe alle 
Katholieken (ook Schaepman), de Socialisten en de geavan-
ceerd Liberalen hadden medegewerkt, was aan verschillende 
oorzaken toe to schrijven. Ten eerste hadden de naderende 
verkiezingen haar invioed doen gelden bij vele leden, vooral 
uit de Noordelij ke en uit de Zuidelij ke provincien, waar de 
kiezers tegen verhooging van militaire uitgaven gekant waren. 
Voorts had ook de houding van den Minister tot deze mis-
lukking medegewerkt. Minister Eland was een bekwaam en 
beminnelijk man, een onzer beste genie-officieren, maar niet 
zeer krachtig en, hoewel een goed spreker, geen parlementair 
man; hij miste naar het schijnt de eigenaardige overtuigings-
kracht, die in een groote vergadering gevorderd wordt om 
haar tot een gewichtige beslissing to brengen.
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918). 67
Het liet zich aanzien, dat het oplossen van deze crisis, 
eenige maanden voor de algemeene verkiezingen, voor de 
Regeering niet gemakkelijk zou zijn. De aanteekeningen van 
mijn vader hierover komen mij belangwekkend genoeg voor, 
om ze hier over to nemen:
De Kamer heeft, door op dit oogenblik den Minister van Oorlog to 
verwijderen, het Ministerie in zeer groote moeilijkheden gebracht. Maar 
daaraan denkt een Kamer niet. Hare politiek, vooral tegen de algemeene 
verkiezingen gaat buiten de Regeering om. Meer en meer word ik er 
van overtuigd, dat de verhouding tusschen Ministerie en Vertegenwoordi-
ging een andere moet worden. De Ministers zullen zooveel mogelijk 
onafhankelijk moeten zijn van de uitspraken der Kamer. Zij zullen de 
wetten moeten intrekken en blijven, tenzij bepaald wantrouwen wordt 
uitgesproken. Wanneer er in de meerderheid iemand is, die de ver-
antwoordelijkheid op zich wil nemen van een afkeurende stemming dan 
kan het ouderwetsche beginsel werken, maar hoe nu bijvoorbeeld? Onder 
de 47 voorstemmers van het amendement van Gilse is geen enkel mogelijk 
candidaat voor de portefeuille van Oorlog. Zij voelen geen verantwoorde-
lijkheid voor hunne stem.
Vrij spoedig echter gelukte het in de door het ontslag van 
Minister Eland ontstane vacature to voorzien, doordat de 
Luitenant-Generaal Kool, Chef van den generalen staf, 
bereid werd gevonden de portefeuille van oorlog to aan-
vaarden, nadat Generaal van Dam van Isselt deze had ge-
weigerd.
Over de aftreding van Minister Eland werd de Regeering 
in de Tweede Kamer geinterpelleerd door Troelstra, die 
wenschte to vernemen, wat er bij de samenstelling van het 
Kabinet omtrent de legerwetten en thans omtrent deze 
crisis tusschen de Kroon en de Regeering en tusschen de 
Ministers onderling was overeengekomen. Minister Pierson 
antwoordde, dat hetgeen omgaat tusschen de Kroon en de 
Ministers en evenmin de intieme besprekingen in den Minister-
raad vatbaar waren voor mededeeling.
Minister Kool aanvaardde het ontwerp tot wijziging der 
militiewet zooals het was geamendeerd'), zette onmiddellij k 
de behandeling met de Kamer voort en het mocht hem ge-
lukken een glansrijke overwinning to behalen.
De groote strijd werd gevoerd bij art. 124, waarbij het
1) Het ontwerp betreffende de samenstelling der landmacht werd door 
Minister Kool ingetrokken.
68	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868-1918).
zoogenaamd „blijvend gedeelte" door den Minister gebracht 
was op 7500 man. Door dit voorstel werd langs een omweg 
voor een groot deel der lichting de 12 maanden kazernedienst 
weder hersteld. Een amendement van C ilse, om de sterkte 
van het blijvend gedeelte op 5000 man terug to brengen, 
verklaarde de Minister onaannemelij k en werd ingetrokken, 
waarna de Kamer het artikel met 59 tegen 24 stemmen 
aannam en weldra ook de geheele militiewet en de land-
weerwet. Tegen de eerste stemden de Sociaal-Democraten, 
de meeste Katholieken en enkele links Liberalen, tegen de 
laatste slechts een negental Socialisten en Vrijzinnigen. Dit 
resultaat was to danken aan den gloed van overtuiging, de 
eloquentie en de zaakkennis door Minister Kool ten toon 
gespreid.
Mijn vader maakte over deze overwinning der Regeering 
de volgende aanteekeningen:
,,Hoe meer ik de geschiedenis der laatste dagen overdenk, hoe sterker
de overtuiging wordt, dat een parlementaire vergaderingyals onze Tweede 
Kamer als wetgevend lichaam volkomen onbekwaam moet worden geacht. 
Dat diezelfde Kamer, die, indien zij Eland's wetten ongewijzigd had 
aangenomen de goedkoopste legerwet had gehad, nu die van Fool aan-
neemt die veel duurder is, hoewel de meerderheid geen hoogere kosten 
scheen to wenschen, is een allerzonderlingst verschijnsel. Indien zij zich 
door Kool heeft laten overtuigen in een mondeling debat van een paar 
dagci, dan was hare overtuiging al zeer zwak; indien zij met hem mede 
is gegaan, om, zooals het viel, van de zaak of to zijn, dan is zij een ver-
gadering, aan welke alle ernst ontbreekt. Kool heeft in elk geval alle 
eer van zijn optreden In zekeren An is het een gelukkig voorteeken, dat 
een bekwaam en welsprekend man zulk een overwinning in een parlemen-
taire vergadering kan behalen.
XXXIII.
De Sociaal-Democraten verweten het Kabinet Pierson, 
reeds aanstonds bij zijn optreden, niet een wijziging van de 
kieswet in zijn werkplan to hebben opgenomen, terwijl het 
toch voor het meerendeel bestond uit vooruitstrevende 
Liberalen en Minister Borgesius steeds een onvermoeid voor-
vechter voor sterke kiesrechtuitbreiding was geweest. Over-
eenkomstig hetgeen bij de samenstelling van het Ministerie 
was besloten, werd hierop bij monde van den formateur 
geantwoord, dat geen principieele veranderingen in de kieswet
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS1868 1918).
69
zouden worden voorgesteld, doch alleen, tegen het einde van 
de vierjarige wetgevende periode, wijzigingen, die uit een 
technisch oogpunt onafwijsbaar waren.
Bij de behandeling der begrooting voor 1899 stelde Troelstra 
een cootie voor, om de Kamer zich in beginsel voor de in-
voering van algemeen kiesrecht to doen uitspreken. Het 
doel dezer motie was, zooals de voorsteller het gemeenzaam 
uitdrukte, om de neuzen to tellen. Bij de telling dezer lichaams-
deelen bleek de stemming in ons Parlement voor kiesrecht-
uitbreiding lang niet zoo warm meer to zijn als voorheen. 
De meeste partijen, ook de Kuyperianen, wilden het kiesrecht 
voorloopig niet wijzigen. Alleen de partijgenooten van den 
voorsteller en de vooruitstrevende Liberalen (onder wie de 
beide Ministers-afgevaardigden) gaven hun stem aan de 
cootie.
In zijn ontwerp tot technische herziening der kieswet had 
Minister Borgesius aanvankelijk ook willen opnemen een 
verlaging der huurcijfers, behalve van de allerlaagste, teneinde 
de wanverhouding tusschen het aantal kiezers in de steden 
en dat op het platteland to doen verdwijnen. Hij zag zich 
evenwel genoodzaakt deze verlaging op to geven, daar hij 
rekening had to houden met de afwijkende meening van 
enkele zijner ambtgenooten, die meenden, dat hierdoor de 
grenzen van een zuiver technische herziening overschreden 
werden. Mij n vader had Borgesius in overweging gegeven 
de geheele herziening der kieswet achterwege to laten, daar 
deze toch niet zou voldoen aan de voorstanders van algemeen 
stemrecht en aan de overige Kamerleden onverschillig was. 
Borgesius kon hiertoe evenwel niet besluiten en diende het 
ontwerp in. Bij de behandeling toonden de naaste geestver-
wanten van den Minister zich zeer verbolgen. De door de 
Socialisten en Radicalen voorgestelde amendementen moest 
hij thans bestrijden, hetgeen voor hem zeer onaangenaam 
was. De amendementen werden verworpen, alsook verschil-
lende der verbeteringen, welke de Minister in de kieswet 
wilde aanbrengen. Het ontwerp, dat na deze verminkingen 
nog maar zeer geringe beteekenis had, werd met algemeene 
stemmen aangenomen. Bij de behandeling dezer wet bleek 
weder, dat de Katholieken en de Anti-Revolutionairen het
TO	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
kiesrecht voorloopig niet wilden uitbreiden. Kolkman, een 
van de meest geavanceerden onder de Roomschen, sprak in 
then geest en beriep zich op de ondervinding, opgedaan 
met het uitgebreide stemrecht, dat bijna door niemand werd 
gewaardeerd.
Tijdens de behandeling werd door Troelstra een nieuwe 
motie aangekondigd, waarbij werd uitgesproken, dat de 
definitieve regeling van het kiesrecht een noodzakelijke voor-
waarde was voor een voldoende sociale wetgeving en dat 
daarvoor een herziening der grondwettelijke bepalingen om-
trent het kiesrecht den weg moest banen.
Deze motie, die was voorgesteld met het Joel om een 
strijdleus aan to geven bij de op handen zijnde verkiezingen, 
werd in het voorj aar van 1901 behandeld en verwierf nog 
minder stem men dan de vorige. Verschillende links Liberalen 
(o.a. Borgesius en Lely) stemden thans tegen.
De Liberale Unie had inmiddels ook reeds op de 
algemeene vergadering van 2 Juni 1900 in haar pro-
gramma de noodzakelijkheid van Grondwetsherziening 
opgenomen, ten einde invoering van algemeen stem-
recht voor mannen en vrotiwen mogelij k to maken. 
Evenals in 1897 plaatste zij ook thans weder juist de 
kwestie, waarover de liberale partij verdeeld was, op den 
voorgrond. Opgericht met het Joel de Liberalen to verzoenen, 
droeg zij er steeds toe bij om hen to scheiden. Bij de leidende 
vrijzinnige staatslieden was de begeerte naar grondwetsher-
ziening, waarvoor trouwens in de Staten-Generaal, althans 
in de Eerste Kamer, stellig de vereischte meerderheid niet 
zou gevonden worden, niet groot. Een klein aantal personen, 
dat de Unie beheerschte en beangst was voor den invloed 
der Socialisten op de werklieden, had deze beweging in het 
leven geroepen. Het Hoofdbestuur der Unie had aanvankelijk 
bij de zoogenaamde ,roode circulaire" er op aangedrongen 
aanstonds op grondwetsherziening aan to sturen. In een latere 
zoogenaamde „rose circulaire" verkondigde het, dat dit zou 
moeten geschieden, zoodra de politieke omstandigheden het 
veroorloofden. In de algemeene vergadering van 26 Januari 
1901 gaf het to kennen, dat dit reeds toen het geval was en 
het voorstel werd gedaan om de § van het program, waarbij
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).	71
de herziening van de Grondwet als noodzakelijk werd erkend1), 
urgent to verklaren.
Dit voorstel werd evenwel verworpen, hetgeen tengevolge 
had, dat de Liberale Unie uiteenspatte. Een krachtige min-
derheid scheidde zich van haar of en richtte met andere 
voorstanders van urgente grondwetsherziening, o.a. met de 
leden van den voormaligen Radicalen Bond, in een den 
17den Maart 1901 to Utrecht gehouden vergadering, den 
Vrijzinnig-Democratischen Bond op, waarvan Prof. Treub 
de leider werd. Treub, een scherpzinnig man, had als wethou-
der to Amsterdam met alle kracht gewerkt om de particuliere 
ondernemingen (waterleiding, gasfabriek, telefoon, tram) tot 
gemeente-bedrijven to maken. Nadat hij door den Raad tot 
Hoogleeraar aan de Gemeente Universiteit benoemd was, 
bleef hij zich met de staatkunde bemoeien en bestreed hij 
alles wat door de liberate Regeeringen werd voorgesteld. 
Tot bestuurslid van de Liberate Unie gekozen, was hij het 
vooral, die op grondwetsherziening had aangedrongen. Als 
strijdleus bij de aanstaande verkiezingen nam de Vrijzinnig-
Democratische Bond aan: grondwetsherziening in then zin dat 
mogelijk worde a) invoering van algemeen kiesrecht voor 
mannen en vrouwen, met toepassing van het beginsel van 
evenredige vertegenwoordiging; b) eene samenstelling van 
de Eerste Kamer in democratischen zin."
De Liberale Unie was nu rechts-liberaal geworden, doch 
toen de verkiezingen naderden, was een zekere toenadering 
van de Unie-mannen tot de Vrijzinnig-Democraten merkbaar. 
Zij, die zich daarmede niet konden vereenigen en grondwets-
herziening ongewenscht achtten, de zoogenaamde Vrije of 
O u d-Liberalen, bleven voorshands ongeorganiseerd.
Tusschen de partij en der rechterzij de was in 1901 de ver-
houding nog iets inniger dan in 1897. De Katholieken be-
vorderden de verkiezing der Anti- Revolutionairen, van wie 
zij vroeger gescheiden waren door verschil van opvatting
1) Aan deze § was eerst nog het volgende toegevoegd : ,Indien en voor 
zooverre algemeen kiesrecht wordt ingevoerd, acht zij (nml de Liberale 
Unie) evenredige vertegenwoordiging door de rechtvaardigheid geboden. 
Herziening van de grondwettelijke bepalingen met betrekking tot de 
verkiezing der leden van de Eerste Kamer acht zij een vereischte."
72	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (186H 1918).
omtrent den persoonlijken dienstplicht en de militaire wetten. 
Nu deze kwesties opgelost waren, bestond er geen reden meer 
voor hen om niet met de Anti-Revolutionairen samen to 
gaan. De gezamenlijke strijd tegen den leerplicht had er ook 
toe bijgedragen de rechtsche partijen tot elkaar to brengen.
Dr. Kuyper van zijn zijde spoorde op de Deputaten ver-
gadering in een rede, die tot titel had ,volharden bij het 
ideaal", zijn geestverwanten aan, om to samen met de Room-
schen ten strijde to trekken tegen hen „die met Christus in 
politieken zin gebroken hebben". Evenals oudtijds Israel en 
Juda to samen tegenover de Heidenen stonden, zoo stonden 
nu tegenover ,het opkomend Paganisme" de Protestantsche 
en de Roomsche orthodoxen, aldus schreef Kuyper in „de 
Standaard".
Ook tusschen de Kuyperiaansche en de Vrij e Anti-Revo-
lutionairen kwam er eenige toenadering. Kuyper en zijn 
vrienden verzoenden zich met de rechtzinnige predikanten 
der Nederlandsche Hervormde Kerk, met wie zij sedert de 
doleantie gebroken hadden. De Christelij k Historische Bond 
viel uit elkaar. Dr. de Visser sloot zich bij de Vrij Anti-
Revolutionairen aan, Dr. Bronsveld evenwel bleef de oude leuze 
,,tegen Rome" getrouw, doch vond alleen steun to Utrecht.
Een nieuwe partij was ontstaan : de Friesch Christelij k 
Historische, aan het hoofd waarvan Dr. Schokking stond en 
welker beginselen veel overeenkomst vertoonden met die 
van de partij van Dr. Bronsveld.
Bij de verkiezingen voor de Provinciale Staten bleek reeds 
dat de kracht der kerkelijke partijen was toegenomen, de 
Staten van Zuid-Holland waren nu in meerderheid rechts 
geworden, hetgeen tengevolge zou hebben, dat dit ook eer-
lang met de Eerste Kamer het geval zou zijn. De uitslag der 
Kamerverkiezingen, die kort daarna plaats hadden, bracht 
een besliste zegepraal aan de Clericalen, een verrassing zelfs 
voor de overwinnaars. Gekozen werden 58 Kerkelij ken, 
terwijl van de overige zetels 7 ten deel vielen aan de Sociaal-
Democraten, 9 aan de Vrijzinnig-Democraten, 18 aan de 
Unie Liberalen en 8 aan de Vrije Liberalen. Een nederlaag 
zooals de liberale partij er nog nimmer een had geleden. 
Deze uitkomst was to wijten aan den grooten ijver door
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENiS1868 1918).	73
Kuyper en zijn vrienden betoond, aan de samenwerking der 
rechtsche partijen en ook aan de vrees voor de Socialisten, 
tegen wie Kuyper, die zijn democratische plunje had afge-
legd, zich schrap had gezet, zoodat men in de kerkelij ke 
partijen een dam tegen het socialisme was gaan zien. Vele 
gematigde Liberalen waren dan ook uit socialisten-vrees en 
uit afkeer van de dure sociale wetten, door het Ministerie 
Pierson tot stand gebracht'), tot de Kerkelijken overgegaan.
Aan den anderen kant was het aantal stemmen op de 
socialistische candidaten uitgebracht aanmerkelijk toege-
nomen.
Het Ministerie nam zijn ontslag en voor de tweede maal 
zou nu in Nederland een ,Christelijk" Kabinet het bewind 
voeren.
Over den indruk, die de toenmalige politieke verhoudingen 
in ons land op de to 's Gravenhage geaccrediteerde Diplo-
maten maakten, teekende mijn vader het volgende aan
De meeste Diplomaten begrijpen volstrekt niets van den toestand. 
,,Un parti theocratique qui va prendre les renes du gouvernement, mais 
ce West plus de notre temps". Hoe is het mogelijk dat in een land, waar 
in het sociale leven (het sociale leven to 's-Gravenhage, dat de Diplomaten 
kennen) zoo groote godsdienstige verdraagzaamheid heerscht, zoodat men 
bijna van elkander niet weet tot welke kerk men behoort, een kerkelijke 
partij gaat regeeren. In geen land, zoo zeggen zij, is de vrij head van 
Godsdienst grooter; iedereen kan zeggen en schrijven wat hij wil, niemand 
wordt bemoeilijkt om zijn geloof; elke godsdienstlge gemeenschap heeft 
gelijk recht als alle andere. Wat willen dan toch de Katholieken en 
Calvinisten? Ik antwoordde aan den Rumeenschen gezant, die zeer 
schrander is, en mij dit vroeg, dat wellicht de oorzaak het meest to zoeken 
was in ons stemrecht, dat wel niet zoo uitgebreid was als in andere 
landen, maar toch op het platteland vooral, kiesrecht gaf aan talrijke 
scharen, voor wie alleen het verschil van kerk en godsdienst belang had. 
Ook de Amerikaansche Gezant kon zich deze toestanden in een zoo 
hoog ontwikkeld land als Nederland niet goed begrijpen. Voor een vreemde-
ling is het dan ook zeker allerzonderlingst. De Belgische Gezant, die 
Nederland het beste kent, maakte de zeer juiste opmerking, dat niemand 
in Nederland ,conservateur" genoemd wilde worden. Zij noemen zich 
alien anti-liberaux et anti-revolutionaires. ,Mais vous etes donc conser-
vateurs". Dit ontkennen alien.
1) Zooals Pierson het (blijkens mededeeling van zijn biograaf Prof. 
Verrijn Stuart) kort na zijn aftreden in een brief uitdrukte, had het 
Ministerie ,te veel naar links gekeken" en was daardoor ongewild een 
der oorzaken geworden van de kentering in onze politieke verhoudingen.
74	VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).
De leider der anti-revolutionaire partij werd door de 
Koningin belast met de vorming van een Kabinet. Het is 
wel merkwaardig, dat deze crisis, die voor een deel aan een 
conservatieve strooming haar ontstaan to danken had, thans 
zou worden opgelost door den man, die vroeger het conser-
vatisme als staatsgevaarlij k en onchristelij k had bestreden.
Evenals van het in 1888 gevormde Ministerie zouden ook 
van dit Kabinet Anti-Revolutionairen to zamen met Katho-
lieken deel uitmaken. De Savornin Lohman, die in de laatste 
jaren in het Parlement Kuyper min of meer overvleugeld 
had, en then velen als de aangewezen Kabinetsformateur 
beschouwden, werd in dit Ministerie niet opgenomen;het 
schijnt dat de tweespalt tusschen hem en Kuyper daarvoor 
to groot was. Wel werd aan Mackay een portefeuille aange-
boden, doch deze bedankte daarvoor om persoonlijke redenen 
en ook, naar het schijnt, omdat hij als tegenstander van 
protectie er bezwaar tegen had, dat een Katholiek als Minister 
van Financien optrad. Lohman had gewild, dat Mackay aan 
het hoofd van het Kabinet had gestaan en dat hij en Kuyper 
daarin dan zitting zouden hebben gehad, maar, zooals hij 
in het levensbericht van Mackay vermeldde, deze schreef 
hem, dat dit niet zou gaan. ,Ik aan het hoofd en gij en Kuyper 
onder mij. Het zou zijn Mercurius, die den Raad der goden 
praesideert."
Buiten en behalve Kuyper, die voor zich de portefeuille 
van Binnenlandsche Zaken nam, traden in dit coalitie-kabinet 
drie Anti- Revolutionairen op: Baron Melvil van Lynden, 
Secret aris-C en eraal van het Hof van Arbritage (Buiten-
landsche Zaken) ; Jhr. Titus van Asch van Wij ck, Kamerlid 
en oud-C ouverneur van Suriname (Kolonien)') en Mr. de 
Marez Oyens (Waterstaat). Drie Katholieken aanvaardden 
voorts portefeuilles : de Kamerleden Loeff (Justitie) en Harte 
van Tecklenburg (Financien) en de oud-Minister Bergansius 
(Oorlog). De Minister van Marine Kruys, die ook reeds als 
zoodanig van het Kabinet Mackay deel had uitgemaakt, 
behoorde naar ik meen, niet tot eenige politieke partij, 
evenmin als Ellis, die hem, na zijn overlijden in 1902, op-
volgde. Men zou dit Ministerie kunnen karakteriseeren als 
conservatief, protectionistisch en clericaal. Kuyper nam in
VIJFTIG JAREN UIT ONZE GESCHIEDENIS (1868 1918).	75
het Ministerie een hoogere plaats in dan vorige Premiers 
in de door hen gevormde Kabinetten. Door een wijziging 
van het Reglement van Orde voor den Ministerraad werd 
hij nml. tot Permanent Voorzitter van then Raad aangesteld, 
terwijl tot nu toe de Kabinetsformateurs steeds tijdelijk 
voorzitter waren geweest. Deze nieuwigheid ontlokte aan 
de Staten-C eneraal eenige critiek; waarop Kuyper repli-
ceerde, dat het slechts de bestendiging was van een bestaanden 
toestand.
1) Nadat van Asch van Wijck in 1902 was overleden, werd het Kamerlid 
Idenburg, oud-kapitein van het Nederlandsch-Indische leger, zijn opvolger.
Leusden.	J. A. A. H. DE BEAUFORT.

(Wordt vervolgd.)
H. G. WELLS
1. DE SPECULATIEF-WETENSCHAPPELIJKE VERHALEN.

Waarin ligt het meest eigenaardige van den schrijver Wells? 
-- Niet in de Schoonheid.
Het eerste, drie-vierde, deel der negentiende eeuw zag in 
Engeland een literair schoonheidsleven ontbloeien zoo vol 
en rijk, dat het zal blijven leven in de geschiedenis der wereld 
als een hoogtepunt van menschelijk scheppingsvermogen. 
De groepen Wordsworth-Shelley-Keats, die van Tennyson 
en de Brownings, die van de Rossetti's, Morris en Swinburne
wie het geluk heeft zich met open geest en vrij van be-
slommeringen to mogen verdiepen in het werk dezer dichters 
en van vele hunner tijdgenooten, die hen begeleidden als 
planeten hun zonnen, hem zal een toovertuin opengaan van 
de meest kleurige gewassen en de meest wonderbare ver-
gezichten, van zich in de harmonieen eener gouden klanken-
wereld vertolkende verlangens en idealen, van hoog-mensche-
lijk gevoelen en streven en mijmeren als misschien geen andere 
wereldperiode in rijker mate ons geboden heeft.
Maar die groote periode, wel zich voortzettend en uit-
bloeiend in tal van kleiner menschfiguren en schoonheids-
openbaringen maar niet meer stijgend tot de hooge toppen 
van een Epipsychidion of Aurora Leigh of The House of Life, 
dat bloeitijdperk van poetisch ]even nam een einde. De strijd 
der kiassen en meer dan deze de strijd der meeningen over 
heel het gebied van ons sexueel, ons politiek, ons maatschappe-
lijk en persoonlijk leven, verontrustte en verwarde en bestookte 
de geesten. Niet de schoonheid, maar het geestelijk inzicht,
H. G. WELLS.	77
het begrijpen werd hoofdzaak voor den mensch. Men wendde 
zich of van de mijmering en den droom. Een geslacht van 
meer-bewust-will end en, van denkers meer dan van dichters 
verrees, en de poezie, zij die bovenal een schepping van 
spontanen aard, van gevoel en verbeelding is, en waarbij 
het denken hoogstens regelend en rangschikkend, niet als 
de meester, de heerscher optreedt, de poezie trok zich terug 
in een afgezonderd hoekje, ver van het leven en strijdgewoel 
der menigte.
Het dichterlijk leven dat ook reeds in de hiervoren ge-
noemde figuren niet volop, met alle wortelen, in het leven 
van hun eigen tijd en menschheid stond, ook reeds in hen zijn 
stof vooral in andere tijden en andere werelden zocht, vond 
zijn uitloopers in de zeer voorname en gedistingeerde, maar 
in een verfijnd aestheticisme zich toespitsende, van de meer 
algemeene en natuurlijke mensch-vereenigende levensfaktoren 
en levenskrachten zich afwendende kunst van een Walter 
Pater en Oscar Wilde. Het waren de wondere bloemen van 
exotische broeikasplanten, het waren de prachtige glanzen en 
kleuren van een stervende schoonheid, die hun delikate kunst 
ons gaf, dingen van een bedweimende verlokking en zeld-
zame bekoring maar van een verfijnd individualistischen zin, 
afzijdig van den hoofdstroom van het leven, niet gedrenkt 
door de voile wateren van zijn aandoeningen%en hartstochten, 
verlangens en idealen, niet de openbaring van heel een yolk 
of menschheid, van een met de veelheid zijner geestelijke 
krachten zich samenscharend gemeenschappelijk leven.
En sedert verlegde de kunst haar sympathieen en aspiraties 
van de schoonheid naar de menschelijkheid, van de poezie 
naar het proza, van de individueele naar de gemeenschappelijke 
ziel.
Het geestelijk scheppingsvermogen van het Engelsche 
yolk nam onder deze omstandigheden meer strijdzuchtige en 
militante, minder muzikale en gratievolle, in het algemeen 
meer intellektueele vormen aan; het streven naar schoonheid 
maakte plaats voor den geestelijken durf, de geestelijke wijd-
heid, de geestelijke beradenheid. Op ethisch, meer dan 
aesthetisch gebied ontwikkelde de menschheid in deze 
laatste periode haar krachtigst leven. En zoo wij dit be-
78	H. G. WELLS.
jammeren mogen, het mag ons niet weerhouden to waar-
deeren wat ons geboden wordt. Denken en voelen altijd 
verbonden, het is waar, maar waarbij nu de eene, dan de 
andere schijnt to overheerschen denken en voelen zijn 
de twee groote machtsinstrumenten van den menschelijken 
geest, waarmee hij zijn hooger, stijgend wezen tracht to 
verwezenlijken; zoo wij in den vollen zin mensch willen 
trachten to zijn, zullen wij aan beide openbaringswijzen in 
hun waardevolle uitingen onze appreciatie niet onthouden. 
De schoonheid moge ons het liefst zijn meest onsterfelijke 
gave van het goddelij k menschwezen wij mogen hunkeren 
naar een tijd van rustiger, meer bezonken geestesleven, meer 
geschikt voor de beschouwing, de bespiegeling, de bewonde-
ring, een tijd van minder verdeeldheid en wapengekletter, 
van vaster inhoud, van grooter stabiliteit, van sterker een-
heid die tijd moge in wording zijn, maar zij schijnt nog 
verre, zeer verre. De maatschappij van heden is in het meest 
vlottend, in chaotisch bewegen; velerlei machten strijden 
om het meesterschap over den geest van haar menigten, haar 
instellingen en vormen. En in dagen als deze verdienen toch 
zeker niet het minst onze aandacht en onze genegenheid zij 
die, onversaagd van denken en doordringend van vizie, met 
elk hunner boeken een zoeklicht werpen op de bijna onoplos-
bare of zijn het onoplosbare? problemen, de bijna onont-
warbare, of zijn het onontwarbare? verwikkelingen, 
die het Heden dat ook de Toekomst is -- ons to aan-
schouwen geeft.
Joseph Conrad, laat begonnen als kunstenaar, staat meer 
dan een zijner tijdgenooten nog in de tradities en het geestes-
leven, in de algemeene gevoelssfeer van vorige geslachten. 
Meer dan een hunner wortelt zijn werk in het hartstochtelijk, 
bloedwarm gemoedsleven, draagt hij vooral in zijn eerste peri-
ode, de romantiek en de schoonheid in zich, den doorwrochten 
vorm en de volheid van kleur, meer dan van een hunner slaan 
uit zijn werk de vreugden en de vlammen eener schitterende 
woordkunst.
Maar in Wells, Galsworthy, Bennett e.a., vertoonde zich 
tegen het einde der eeuw die nieuwere generatie van roman-
en tooneelschrijvers, essayisten en publicisten, voor wie de
H. G. WELLS.	79
nadruk allengs kwam to vallen op den intellektueelen kant, 
op het sociaal en wijsgeerig bestanddeel, op den algemeenen, 
maatschappelijken inhoud, op het menschelijk verband in 
zijne zich aaneenschakelende verhoudingen, van het levee 
en de Kunst.
Als een reus verheft zich boven deze laatste periode de 
domineerende en dwingende figuur van George Bernard 
Shaw, overweldigend van vernuft en intellektueele kracht, 
van een diep-doordringende analyse in de maatschappelijke 
en algemeen-psychologische motieven en verhoudingen, een 
meester van spot en satire als sedert Swift Engeland er 
geen raker en bitterder en onverbiddelijker gekend heeft.
Een man van het ontleedmes, meer dan van den troffel, 
van een omwoelenden, blootleggenden, wekkenden meer dan 
van een saambindenden, vereenigenden, opbouwenden aard.
Hij opende in Engeland dat nieuwe uitzicht op het Leven, 
dat gebroken heeft met de Kerk en zich een nieuwe basis
tracht to scheppen in de moderne wetenschap en het socialisme.
De nieuwe levensbeschouwing, die het Leven als een groei, 
een evolutie, die het menschdom als een wordende eenheid 
ziet, vindt in hem een zijner meest geduchte en onweerstaan-
bare Europeesche voorgangers. Een man, die het Leven 
liefheeft, hoe scherp hij zijn massa's en zijn instellingen 
hekelen kan, een man die onvoorwaardelijk in de Toekomst 
gelooft, hoe genadeloos hij zijn ontleedmes zet in de zweeren 
en rottende plekken van menschheid en maatschappij. Hoe 
destruktief deze onbevreesde waarheidsminnaar zijn moge 
voor vele der sociale en zedeiijkheidswaarden van zijn tijd, 
hij heeft een kern van kracht en vastheid van wezen in zich 
die hem uit de afbrokkelende ruines van een oud en ver-
vallen gedachteleven de bouwstoffen doet grijpen en de 
waarden doet scheppen, die tijdgenoot en nageslacht dienen 
kunnen voor den opbouw van een nieuwe levensbeschouwing 
en een nieuwe kultuur.
Hoe destruktief hij moge zijn, hij was meer, steeds meer 
dan een louter negatieve en vernielende geest. Hij is tevens 
een mensch die de orde en de rechtvaardigheid liefheeft en 
zijn leven getuigt ervan. Hij is een der oprichters en leiders
van de Fabian Society, schrijver van vele Fabian essays en
80	H. G. WELLS.
Fabian tracts, een essayist van verruimend socialistisch 
uitzicht, geweldig strijder tegen de kapitalistische overheer-
sching, maar die tevens de psychologische, administratieve 
en organisatorische tekortkomingen van het Marxisme 
doorzag en niets dan minachting had voor de oppervlakkig-
heden van het maatschappelijk anarchisme. Zijne indertijd 
door Henri Polak vertaalde brochure The Impossibilities o f 
Anarchism behoort met andere zijner sociologische bro-
chures en de militante beschouwingen, die hij aan zijn tooneel-
stukken deed voorafgaan tot die geschriften van vlijmend 
logische kracht, onovertroffen op polemisch gebied, waarmee 
hij het Engelsch Socialisme zijn huidigen vorm heeft helpen 
geven.
Het is in deze school van intellektueele penetratie en 
gemeenschapszin, beinvloed door de natuurwetenschap van 
een Darwin en Huxley, door de sociologische wetenschap van 
een Marx en Shaw, dat de geest van den jongen Wells ge-
vormd werd. Op Rede en Wetenschap leerde hij in die jaren 
dat zijn scheppingskracht allengs tot rijpheid en ontvouwing 
kwam zijn groote verwachtingen voor de toekomst bouwen, 
meer dan dat hij zich aangetrokken en geboeid voelde door 
de groote dichters die in hoogste stijging van schoonheid het 
Engelsch geestesleven der negentiende eeuw verrijkt hadden.
Het was ook dit element van bewondering en vertrouwen 
in de krachten en mogelijkheden van den menschelijken 
wetensdorst en zijn maatschappelijk wilsvermogen dat hem 
inspireerde tot die eigenaardige en zeer oorspronkelijke 
scheppingen van zijn eerste periode.
Om de macht die dit gevoelen steeds over Wells behouden 
heeft en de sfeer van zijn geestesleven vooral in het eerste 
decennium van zijn buitengewoon produktief letterkundig 
leven, goed to verstaan, moeten wij ons bier een aanhaling 
veroorloven uit een rede in het jaar 1903 door hem gehouden 
voor de Oxford Philosophical Society: The Scepticism o f the 
Instrument. Het is een belangrijke bijdrage zoowel voor wat 
de vorming van zijn kunst en heel zijn geestelijken horizon 
aangaat, als voor het algeme en gedachteleven omst reeks de 
eeuw-wende; zij helpt ons zoowel den aard van zijn groot 
talent als zijn tekortkomingen verklaren.
H. G. WELLS.	81
,Ilk heb hooren zeggen" heet het in deze lezing, ,dat een wilde of 
een dier geestelijk een zuiver objektief wezen is en in dat opzicht was ik als 
een wilde of een dier tot ik goed in de twintig was. Ik was buitengewoon 
onwetend wat betreft het subjektieve of naar binnen gekeerde element in 
mijn wezen. Ik was een positivist zonder het to weten. Mijn eerste opvoeding 
had weinig to beteekenen ; het was er eene waarin eigen observatie, onder-
zoek en ervaring veel belangrijker faktoren waren dan eenig onderricht 
dat ik ontving. De school eindigde voor mij op dertienjarigen leeftijd. Ik was 
in vrij nauwe aanraking gekomen met de harder werkelijkheden van het 
leven, met honger in verschillende vormen, en vele lage en onaangename 
noodzakelijkheden van het leven, voor ik vijftien was. Op dien leeftijd 
begon ik, aan de prikkels van zekere theologische en speculatieve motieven 
gehoorgevend, iets to leeren van wat ik hier bepaaldelijk en juist Elemen-
taire Wetenschap wil noemen - dingen die ik uit Cassells' Popular Educator
en goedkoope tekstboeken haalde."
Zijn levensloop nam omstreeks dien tijd een gunstiger 
wending en er volgden drie jaren van goed en verhelderend 
wetenschappelijk werk. Hij volgde den cursus van Vergelij-
kende Anatomie bij Huxley en daarbij aansluitend verzamelde 
en rangschikte hij een groote massa feitenkennis.
Zoo kreeg hij, zegt hij, ;een vrij helder en volledig geordend 
overzicht van het oogenschijnlijk werkelijk Universum."
Hij had nu, wij geven grootendeels maar wat verkort zijn 
eigen woorden, den mensch in het groote schema van ruimte 
en tijd geplaatst. Hij kende hem, ongeneeslijk in den aard van 
zijn wezen : beperkt en niet voleindigd, een wezen van compro-
missen en adaptaties. Hij had door een dozijn of meer over-
gangsvormen zijn longen zich zien ontwikkelen uit een zwem-
blaas, hij had den blindedarm zien saamschrompelen tot 
wat hij nu is: een broeinest van ziekten, hij had de kiem 
zich zien vervormen voor de doeleinden van het oor. Hij had 
in deze en tal van verwante groei- en wijzigingsprocessen 
het menschelij k wezen gevolgd in zijn ontwikkelingsgang.
„Ik had heel de ontwikkelingstheorie," zoo gaat hij voort, ,opnieuw
kunnen volgen in een curses van palaeontologie en ik had van de af-
metingen van het geheel der dingen mij een denkbeeld kunnen vormen 
door een jaargang astronomische physica. En heel die objektieve ver-
heldering kwam voor ik tot eenig begin gekomen was van wijsgeerig of 
metaphysisch onderzoek, eenig onderzoek van waarom ik geloofde, hoe 
ik geloofde, wat ik geloofde of wat het f undamenteel bestanddeel van alle
dingen is."
Na deze studies maakten de omstandigheden het noodig 
dat hij een diploma als onderwijzer haalde en het bracht hem 
1926 I V	6
82	H. G. WELLS.
tot een oppervlakkige, maar toch inlichtende en suggestieve

studie van opvoedings-methoden en theorieen van logika en


psychologie, en zoo kwam hij ten slotte ook tot philosofie.


„Tot de logika to komen," zegt hij, ,over de verfrisschende hooglanden
der vergelijkende anatomie beteekent dat de geest gezuiverd is van veel 
natuurlijke voor-opvattingen en voor-oordeelen. Het is, als het ware, een 
flankaanval op de logika."
„Als men er een heldere voorstelling van gekregen heeft, dat al de 
lichamelijke organen van den mensch en heel zijn lichamelijke samen-
stelling het produkt zijn van een serie aanpassingen en approximaties en 
dat zij slechts in goede werking gehouden worden door het ingrijpen van 
den dood, en dat hetzelfde geldt voor zijn hersens en zijn instinkten en 
vele zijner geestelijke neigingen dan is men niet langer bereid zijn denk-
apparaat onvoorwaardelijk to accepteeren als op een geheimzinnige wijze 
daarvan verschillend, en beter... .
Zoo kwam ik dan tot een onderzoek van logische processen en van de 
taal, met de verwachting dat zij het zeer provisioneel karakter, het karakter 
van onregelmatige beperking en aanpassing, zouden deelen dat zich ken-
baar maakt in heel het lichamelijk en dierlijk wezen van den mensch. 
En ik vond wat ik verwachtte."
Wij zien : Wells komt uit de school der natuurwetenschappe n 
en het zal heel zijn werk blijven kleuren. De wetenschap 
meer dan de kunst heeft zijn geestes- en ziele-leven richting en 
kracht gegeven in die jaren van jeugd en wordend bewustzijn, 
waarin de geest zijn meest vormende en blijvende, zijn meest 
grond-leggende indrukken en sympathieen vergaart.
Het zijn intellektueele meer dan emotioneele of aesthetische 
indrukken, die er in die kneedbare jaren hun stempel op 
drukten.
En zoo wij daareven van Wells' talenten en tekortkomingen 
spraken en onder de laatste zijn astistieke en literair-
kritische waardeschattingen rekenen dan zoeken wij ze, 
voor zoover aithans zijn natuurlijke geaardheid er ons de 
verklaring niet van geeft in deze overwegend wetenschappe-
lijke opleiding en sympathieen.
Het heeft zijn geest van veel vooroordeelen gezuiverd, het 
is hem een doorloopende aansporing, vol vreugdige bezieling, 
tot levensonderzoek, het is hem een sterke steun, wekkend 
en verrijkend, in zijn werkzaam leven geweest maar het 
leidde hem ook tot een zeker rationalisme, dat de macht 
van het menschelijk denkvermogen overschatte, dat voor 
het dieper gevoels- en meer intuitief schoonheids-leven, de met
H. G. WELLS.	83
de meer onbeweeglijke en donkerder bestanddeelen van de 
menschelijke natuur samenhangende eigenaardigheden en 
eigenschappen van ons menschwezen, niet altijd de noodige 
aandacht, er het dieper besef van deed hebben. Het zou hem 
in zijn meest wijsgeerig essayistisch werk First and Last
Things o.a. doen zeggen
„Het schijnt mij dat de meeste moeilijkheden van de menschheid in 
waarheid misverstanden zijn. De geaardheid en het karakter van de 
menschen stemt, naar het mij voorkomt, meer overeen dan hun meeningen 
en als zij niet zulke noodeloos uiteenloopende wijzen van uitdrukking 
hadden in veel groote geschilpunten, zij zouden het praktisch eens zijn 
over honderd kwesties die hen nu verdeeld houden.
De meeste groote strijdpunten van de wereld, de meeste godsdienstige 
verschillen, die de menschen gescheiden houden, komen voort uit verschil-
len in hun wijze van denken."
Het is juist, maar die wijze van denken, die zoo verschillende
wijze van den ken, die geestelijke opvattingen in hun tallooze 
nuances, zij komen voor een grooter deel voort uit 's menschen 
aard en temperament, zij hebben dieper gronden dan Wells 
zelfs tot op het laatst van zijn leven doorzien heeft. Altijd 
is hij het meer in de denkbeelden van den mensch dan in 
zijn natuurlijken aanleg en gesteldheid blijven zoeken. Maar 
al zien wij hierin een zeker e, heel het werk van Wells karakteri-
seerende eenzijdigheid en al zouden wij meenen dat aard en 
karakter van de menschen niet minder uiteenloopen dan hun 
denkbeelden of liever dat het verschil in denkbeelden juist 
daarmee in het nauwste verband staat, juist daarvan ten 
nauwste a f hankelijk is, het is niettemin zeker dat langs den 
door Wells aangegeven weg, de verheldering van zijn denk-
vermogen, de geestelijke verwijding en verlichting, een groot 
deel van de verschillen tusschen mensch en mensch, en de 
ellende en strijd, die daarvan het noodzakelijk en noodlottig 
gevolg zijn, uitgebannen zouden kunnen worden.
En wij mogen hierbij ook niet vergeten, voor zoover het 
de persoonlijkheid van Wells geldt, dat zoowel uit zijn later 
to bespreken psychologische romans als uit de boven door 
ons vermelde studie The Scepticism o f The Instrument op 
de meest overtuigende wijze blijkt hoe goed hij inziet dat elk 
niensch ondanks het algemeen verband in zijn wezen en ge-
steldheid een bizondere en speciale en afzonderlijke eenheid 
vormt.
84	H. G. WELLS.
Het is een kwestie van nadruk. Een kwestie van nadruk, 
zoo belangrijk echter dat wij er in ons slotartikel, waar wij 
de algemeene beteekenis van Wells voor ons geestesleven 
bespreken, nog in bizonderheden op terugkomen zullen.
Hoe dit zij, en zoo het Wells' voorkeur en geestesrichting 
een wat eenzijdigen wrong gaf, hoeveel dankt hij ook niet 
aan die breede wetenschappelijke opleiding, die sterke en 
dorstige, prikkelende en scheppende wetenschappelijke sym-
pathieen.
Zijn groot talent, zijn vermogen van beelden en voorstellen 
is er op de nauwste wijze mee saamgeweven, en ook zijn 
wijd en hoopvol overzien en tegemoet-zien van het Leven, 
zijn geloof in het Leven, zijn verwachtingen van het Leven. 
Zonder die rijke algemeene levenskennis, dit naar alle ge-
bieden van leven en weten zijn voelhorens uitstrekkend ver-
langen, deze onverzadigbare vitaliteit en belangstelling, die 
hem dreef het Leven in al zijn vormen en in al zijn schuil-
hoeken to willen kennen, het, in zijn deelen en in zijn geheel to 
willen omvatten en doorproeven, zonder dezen kenmerkend-
intensieven trek van zijn wezen had Wells ook nimmer die 
speculatie f-wetenschappelijke novellen en vertellingen kunnen 
schrijven, waaraan wij hier in de eerste plaats eenige woorden 
wijden willen.

Wells is een zoo veelzijdige figuur met zoo uiteenloopende 
kwaliteiten, zijn werk varieert in zoodanige mate, is zoo 
verschillend van vorm en inhoud, dat men het, om de draag-
wijdte van zijn vermogens to leeren kennen, noodwendig in 
zekere categorieen moet verdeelen. Een dergelijke verdeeling 
kan niet anders dan met enkele groote lijnen uitgestippeld 
worden en van zeer onvolledigen, betrekkelijk willekeurigen 
aard zijn. Wells is nu gedurende meer dan dertig jaren steeds 
een zeer vruchtbaar auteur geweest ; de verscheidenheid van 
zijn kennis en belangstelling maakt den inhoud van zijn 
werk van den meest uiteenloopenden aard, bijna elk deel 
van ons algemeen geestelijk of maatschappelijk leven rakend 
of indringend ; hij heeft then in allerlei vormen van kunst of 
voorstellingswijze gegoten: roman en novelle, essay en ge-
schiedboek, wijsgeerige studie of maatschappelijk strijdschrift,
H. G. WELLS.	85
vormen dikwijls van een zoo bizonderen, persoonlijken aard, 
dat zij een geheel eigen genre vertegenwoordigen en dus 
een specialen naam moeten dragen. Het aantal boeken of 
brochures door hem gepubliceerd zal nu wel niet ver meer 
van de honderd zijn en ik zal mij wel niet behoeven to ver-
ontschuldigen, dat ik van then al to weelderigen, soms al to 
vergankelijken overvloed slechts wat mij het belangrijkst 
voorkwam gelezen heb.
Als ik dus het oeuvre van Wells onder drie hoofden wensch 
to verdeelen : de speculatief-wetenschappelijke verhalen en 
fantaizieen, de humoristische of realistische vertellingen en 
romans, de sociale, historische, philosofische geschriften, dan 
ben ik mij wel bewust dat dit eene slechts ten deele aan de 
werkelijkheid, een werkelijkheid van velerlei aspekten, vol 
schittering van lichtende facetten, beantwoordende indeeling 
is. Geen indeeling kan geheel recht doen aan de velerlei 
nuances, op tal van wijzen zich dooreenstrengelend, van 
menschelijk vernuft en scheppingsvermogen, die zijn werk 
ons to zien geeft.
Misschien is Wells de hervormer en toekomstbouwer, als 
hoedanig hij in zekere sterk gemarkeerde capaciteiten van 
zijn wezen is aan to duiden, nog meer de eigenlijke Wells dan 
Wells de kunstenaar, de mensch der twee eerstgenoemde 
categorieen waartoe wij ons hier in hoofdzaak bepalen moeten. 
Maar zij zijn niet to scheiden en moeilijk to onderscheiden; 
de een dankt zijn kracht voor een groot deel aan den ander, 
en zoo dit bizonderst eigenaardige van zijn persoonlijkheid 
en talent natuurlijk het meest onomwonden optreedt in zijn 
geschriften van socialen of wijsgeerigen aard, het doortrekt 
heel zijn werk, ook zijn belletristisch, ook zijn romantisch 
werk en zet er zijn bizonderen stempel op. Sterk vertoont 
het zich in romans als Joan and Peter waarin hij op zijn 
dramatisch-levendige en vindingrijke, van kennis verzadigde, 
wijze het opvoedingsprobleem behandelt, als The New 
Machiavelli, waarin hij heel het politiek en maatschappelijk 
]even van Engeland onder zijn ontleedmes neemt, als The 
Undying Fire, waarin hij naar het levensraadsel in zijn kern 
een greep doet, maar het is toch ook reeds aanwezig in die 
amusante vertellingen uit zijn jonger jaren, waarin hij het
86	H. G. WELLS.
menschelij k leven meer als een door het Toeval beheerscht 
spel schijnt to beschouwen en ons op losse, luchtige, geestige, 
humoristische wijze voor den lotwissel van een Ki pps of 
Polly weet to interesseeren.
En ook is de toekomstbouwer nimmer geheel afwezig in 
die wonderlijke fantaizieen, waarin hij ons iets van het leven 
der menschheid in toekomstige dagen voortoovert, al zal in 
de latere scheppingen van deze serie het ernstiger, me-er 
humanistisch en profetisch element een grooter rol spelen 
dan in de eerste, waarin de schrijver louter door zijn uit-
bundige verb eel dingskracht, zijn vreugde en lust in het ver-
beelden en vertellen, schijnt bewogen to worden.


Toch niet geheel, want reeds uit The Time Machine blijkt 
dat het maatschappelijk leven zijn ernstige aandacht had 
en in zijn observaties op dit gebied vond hij voor een groot 
deel de stof ervoor; reeds aan dit verhaal nioet de overweging 
voorafgegaan zij n wat er van de menschheid worden zou 
als de heerschende en de werkende klassen zich steeds meer 
gingen differentieeren om ten slotte aan twee verschillende 
rassen het aanzijn to geven. Wells zag er, het blijkt reeds 
uit dit eerste in schijnbare zorgeloosheid en geestig spel 
geschreven werk, het groot gevaar van den tijd in.
Reeds in dit verhaal toont Wells zich een scherpzinnig 
socioloog. Reeds zag hij de macht der wetenschap zoo groot, 
dat zij eens alle inspanning zoo goed als overbodig zou 
maken, maar tevens zag hij tot welke noodlottige gevolgen 
zij moest leiden als zij voortging de menschen to verdeelen 
in twee zich steeds meer van elkander verwijderende klassen, 
als zij niet gebruikt werd voor een uitwisschen van materieele 
voorrechten, een gelijkmakend en verzoenend samenbrengen, 
een harmonische ontwikkeling en samenschikking der maat-
schappelijke verhoudingen.
The Time Machine was het eerste, in 1895 verschenen, boek 
van den door ons behandelden schrijver. Het bleek een 
rneesterli j ke vondst op een nieuw gebied, die dadelij k en 
algemeen de aandacht trok. Het opende een serie verhalen, 
die hem in den loop van weinige jaren tot een der populairste
H. G. WELLS.	87
auteurs van Engeland en weldra van de geheele wereld 
zouden maken.
The Island o f Dr. Moreau, The Invisible Man, The War 
o f The Worlds, The Sleeper Awakes, The First Men in The 
Moon, The Food o f The Gods, In the Days o f the Comet, The 
War in the Air zij behooren alle tot dit soort scheppingen 
van avontuurlijken, speculatieven aard, waarin hij de resul-
taten der nieuwere en nieuwste wetenschap op verbeelding-
rijke wijze verwerkt heeft.
In vele dezer verhalen, waarin een nieuwe ontdekking of 
een nieuwe idee tot in fantastisch-verre consequenties ver-
volgd wordt, geeft Wells ons een zeer suggestief beeld van 
de geweldige rnacht der moderne wetenschap en de ellenden, 
meer dan winsten, die zij kans heeft aan de renschheid to 
brengen, zoolang het bovenal egoisme, verrijking, machts-
vergrooting van de afzonderlijke individuen of groepen is, 
waarin onze samenleving zijn domineerend motief vindt, 
zoolang de groote synthese ontbreekt.
The Time Machine voert ons naar een maatschappij, ette-
lijke honderd duizenden jaren in de toekomst gelegen, waarin 
de werkers van heden tot grove, ziellooze, in onderaardsche 
gangen en werkplaatsen verblijfhoudende slaven verworden 
zijn, terwijl de op hen parasiteerende heerschers zich tot 
mooie, verfijnde, maar verzwakte, nuttelooze luxewezentjes, 
keurige en kostbare futiliteiten, ontwikkeld hebben. Deze 
Elois bleven slechts in het bezit en de macht over de aarde, 
omdat de ondergrondsche Morlocks het daglicht niet meer 
konden verdragen en er, rnenschenetende gewoonten ver-
kregen hebbend, genot in vonden nu en dan een dezer teere 
bovengrondsche wezentjes als lekkernij to verslinden.
Zoo ruwweg in een enkele omtrekslijn weergegeven klinkt 
zoo'n profetie niet erg geloofwaardig of overtuigend ; des to 
meer treft het ons hoezeer de schrijver tijdens de lezing onze 
kritiek het zwijgen weet op to leggen en ons onder de be-
goocheling zijner ongeevenaarde kracht van voorstellin.g en 
verbeelding brengend, geweldig hypnotiseur in het rijk der 
letteren, ons het ongerijmde en onwaarschijnlijke als waar-
schijnlijk en onvermijdelijk weet op to dringen.
Ondanks den twijfel then de nadenkende lezer telkens weer
88	H. G. WELLS.
bij zich moet voelen opkomen, is het in waarheid een schit-
terende en verblindende fantaizie. Van een zeldzaam oor-
spronkelijke factuur. Wells was zeven en twintig toen hij 
The Time Machine schreef en het is opmerkelijk hoe hij op 
dezen jeugdigen leeftijd zich reeds geheel vrijgemaakt had 
van de traditioneele voorstellingen en conventioneele denk-
wijzen zijner dagen, hoe hij reeds toen het leven van mensch 
en wereld aanschouwde van een volkomen eigen, onafhan-
kelijk standpunt.
Al dadelijk sterk onze nieuwsgierigheid wekkend, van een 
intrigeerende suggestiviteit, is dat begin waarin wij met de 
geheimzinnige machine, die het wonder zal helpen voltrekken, 
in aanraking gebracht worden.
Een schijnbaar zeer diepe en ingewikkelde discussie, in 
een geleerd en belangstellend, maar sceptisch gestemd gezel-
schap, waarin de Time Traveller zijn plhnnen uiteenzet, een 
discussie, voornamelijk handelend over de vier dimensies 
waarvan de tijd er een is, moet de wetenschappelijke kritiek 
tot zwijgen brengen en doet dat op een verbijsterend handige 
en amusante wijze.
Dan volgt een beschrijving van de machine, waarop de 
Time Traveller zijn verre reis zal waken, „een ding van ivoor, 
kwarts, nikkel en koper," met veel veeren, radertjes enz. 
En de wijze waarop de Time Traveller ons alles duidelijk 
maakt, heel duidelijk, logisch duidelijk, onweerlegbaar duide-
lijk, zou ons een oogenblik doen gelooven aan zijn stoute 
beweringen.
Maar de meeste aanwezigen blijven hem toch eigenlijk 
voor een kwakzalver houden.
Dan echter, op een lateren dag als vele der personen die 
wij op de eerste samenkomst ontmoet hebben, aan een 
wetenschappelijken maaltijd aanzitten, daagt de Time Tra-
veller weer op.
,,Hij verkeerde in een ontstellenden toestand. Zijn jas was 
stoffig en vuil, met smeeren van groen langs de mouwen; 
zijn haar was erg in de war en het scheen mij grijzer geworden
hetzij door stof en vuil of omdat de kleur ervan werkelijk 
verbleekt was. Zijn gezicht was ijzingwekkend bleek; over 
zijn kin lag een bruine snede	die half geheeld scheen ; de
H. G. WELLS.	89
uitdrukking van zijn gelaat was strak en als van pijn ver-
trokken. Een oogenblik aarzelde hij in de deuropening alsof 
het licht hem verblindde. Dan trad hij de kamer binnen. 
Hij liep met net zulk een kreupelen gang als ik in landloopers 
met zeere voeten opgemerkt heb. Wij staarden hem zwijgend 
aan, in afwachting dat hij spreken zou."
Zoo gaat het door. Door allerlei trekken en trekjes weet 
de schrijver ons to overtuigen van het werkelijk bestaan van 
den Time Traveller en de ontzettende ervaringen die hij 
doorgemaakt heeft.
Door het direkte, het levendige, het menschelijke van zijn 
voorstellingswijze blijft hij onze aandacht gespannen houden 
voor de quasi-wetenschappelijke ondernemingen en lotge-
vallen waarvan hij ons getuige doet zijn.
Heel de beschrijving van dat toekomstleven, dat wij nu 
van den stoutmoedigen toekomstreiziger to hooren krijgen, 
ontleent voor een deel zijn belangrijkheid en waarschijnlijk-
heid aan opmerkingen van maatschappelijken en zielkundigen 
aard, waarin hij het vergelijkt met de menschen en toestanden 
van zijn eigen tijd.
En het zijn vooral de vragen en twijfelingen van den 
verteller zelven, die een sfeer van vertrouwdheid, geloof-
waardigheid en natuurlij kheid scheppen, waarin ons ongeloof 
in de betrouwbaarheid zijner woorden verstomt.
Er zijn reeds bladzijden van stijl en verbeelding in dit 
boek als Wells in geen zijner latere werken overtroffen heeft.
Van een zeer aangrijpende kracht bijv. en van een schoonheid 
als men to zelden in Wells verhalen aantreft, is dat huive-
ringwekkend en grootsch vizioen eener ondergaande Aarde, 
in then verren tijd wanneer de mensch en de gewervelde 
dieren daarop reeds Lang verdwenen zijn en het stervend 
vuur der uitgeputte zon terugzinkt tot het nulpunt. Het 
hoogste wonder van dierlij k leven op deze Aarde vertoont
	zich in eenige reusachtige krabben en andere schaaldieren, 
die den reiziger, tij delij k rustend op een steenig strand, ont-
stellen met hun uitstaande oogen en bedreigen met hun 
antennes. Een afschuwelijke desolatie hangt over heel de 
zichtbare wereld. Het vizioen heeft de spookige schoonheid 
der meest gewaagde, meest exotische vluchten van Wells'
90	H. G. WELLS.
verbeelding. Maar er een brokstuk uit weer to geven zou 
er geen recht aan doen.
Wij noemden reeds eenige andere verhalen van eenzelfde 
soort als The Time Machine. Zij staan lang niet alle op 
dezelfde hoogte, noch als geheel, noch in hun deelen, maar 
in hun gezamenlijkheid behooren deze speculatief-weten-
schappelij ke „romances" tot het meest karakteristieke en 
blijvende van Wells' totaalarbeid. Het pakkendst, van een 
wonderlij k-meesleepende overtuigingskracht heb ik het reeds 
in 1898 verschenen The War o f the Worlds gevonden.
Deze aanval van de bewoners van Mars op onze Aarde 
heeft, ondanks het buitensporige en verbijsterende van zijn 
tafereelen en gebeurtenissen, door zijn vasten samenhang en 
het algemeen-menschelijke dat in zijn vizie verwerkt is, door 
de volkomenheid, waarin werkelijkheid en verbeelding, het 
bekende en het verre, het vertrouwde en het vreemde, hierin 
tot een patroon zijn saamgeweven, een onweerstaanbare, nim-
mer-weifelende kracht van weergave en mededeeling in zich, zoo 
sterk en consequent als mij in geen der andere verhalen van 
dit soort in dezelfde mate, van begin tot einde volgehouden, 
getroffen heeft. Wij blijven een werkelijk dwaze belangstelling 
voelen voor die zonderlinge monsters van Mars en hunne 
verwoesting van Londen. Maar die belangstelling komt toch 
vooral voort uit ons meegevoel met de door de groote ramp 
getroffen menschen, van vleesch en bloed als wij, wier macht 
van weerstand niet groot genoeg blijkt tegenover het destruk-
tief intellekt en verdelgend wapentuig der Marsbewoners.
Een climax bereikt het somber gebeuren in de viucht uit 
Londen.
„Een loeiende golf van vrees wierp zich op de groote wereldstad, toen 
het daglicht van Maandag aanbrak - de stroom groeide aan tot een vloed, 
tot een schuimend tumult, een katarakt, zich samentrekkend om de 
spoorwegstations, in een afschuwelijke wanorde en worsteling zich op-
hoopend bij de booten en vaartuigen op de Theems, to voet en in allerle i 
vervoermiddelen zich langs alle mogelijke wegen noord- en oost-waarts 
spoedend. Tegen tien uur was de politie met machteloosheid geslagen, 
tegen den middag verloren de spoorwegorganisaties alien samenhang en 
mogeiijkheid van werking, verloopend, uiteenvallend, in de algemeene 
oplossing van het maatschappelij k lichaam.... "
Maar, hoe verschillend haar samenstelling was, een ding had heel die 
massa gemeen. Er was vrees op alter gelaat, er was vrees in en achter hen
H. G. WELLS.	91
alien.... En als een refrein ging het door heel die ontzaglijke menigte 
,,Plaats, plaats ! de Marsianen komen ! .... "
Met een ontstellende natuurgetrouwheid, door tallooze 
incidenten, botsingen, uitingen van wreedheid of edelmoedig-
heid verlevendigd, geeft Wells ons deze menschenmassa, 
voortgedreven door de vrees.
Met dat belle spookige, verblindende licht als waarmee wij 
de dingen soms waarnemen in den nachtelijken droom zien 
wij deze door panischen schrik bevangen menigten zich voort-
spoeden, elkander verdringen en onder den voet loopen op 
de Londen achter-zich-latende wegen.
Er zijn zeker weinig schrijvers, die een zoo sterke observatie 
in het kleine weten to verbinden aan een zoo verzienden, 
contructieven blik. Wells heeft een zeldzame kennis en op-
merkingsgave voor de veel-verscheiden dingen van het leven, 
maar hij is tevens iemand die het geheel steeds in zich draagt 
en voor wien al dat kleine zijn plaats heeft in het grooter 
levenscomplex.
Daarin is hij natuurlijk beperkt door de grenzen van zijn 
wezen. Een man als Dostojevski, den blik meer op het innerlijk 
gericht, is verder doorgedrongen in de ondergrondsche ge-
bieden, vol poelen en brandnetels, vol lichtende vizioenen 
ook, van het onderbewust en onbew ust leven ; hij toeft nieer 
in de dieper diepten, de excessen en uiteinden van het men-
schelijk zieleleven, zijn passieen en zijn offerzucht; hij is 
grooter meester of ziener over die door het logisch denken 
niet to beheerschen krachten, opwellend uit den chaos. Wells 
daarentegen de gayer, minder innerlijk verscheurde mensch, 
staat sterker boven den grond, hij heeft een zoo veel omvattende 
maatschappelijke en wetenschappelijke kennis, hij is zoo goed 
thuis in de algemeen-geestelijke en algemeen-stoffeliike dingen, 
hij is zoo vertrouwd met den mensch in zijn algemeenheid, 
met de meer gewone, elementaire trekken van zijn wezen, hij 
weet ook de meest heterogene levensdingen in een zoo sterk 
verband saam to grijpen en saam to schikken, dat hij in 
zijn niassale breedte en uitgebreidheid, toch oak een zeer 
bizonder en verre van to minachten standpunt inneemt.
Wells is de beschrijver van ons gezonde, ons normale 
]even, zooals Dostojevski het van onze ziekten en afdwalingen
92	H. G. WELLS.
is. Die helaas niet minder algemeen zijn en dieper liggen. 
Zij vertegenwoordigen, maar dit is alles zeer betrekkelijk, 
den bewusten en den onbewusten kant van ons leven. Zoo 
vervult Wells eene voor het kultuurleven der menschheid, 
wel is waar meer aktueele en direkte, meer op het tijdelijke 
dan op de eeuwigheid gerichte, toch niet minder noodzakelijke 
en waardevolle funktie.
Wells staat dichter bij de klasse der staatslieden en orga-
nisators; als hij geen groot schrijver geworden ware zou er 
een geniaal uitvinder uit hens gegroeid zijn. Hij laat de 
Marsianen reeds gebruik maken van zwarte, vergiftige gassen; 
zij vernietigen er heele batterijen en distrikten van de aard-
bewoners mee. (Het boek dateert van 1898). En telkens 
weer loopt hij vooruit op de stoffen, de machines, de instel-
lingen, de methoden, die gebruikt zullen worden in een 
volgenden tijd, telkens weer blijkt hij zijn tijd vooruit to zijn.
Het verhaal geldt de massa, niet het individu ; het is het 
algemeen gebeuren, de zwellende stroom der gebeurtenissen 
niet een der daarin betrokken wezens, wat onze aandacht 
geboeid houdt. Zij zijn menschelijk genoeg, maar hun deugden 
en hun fouten zijn die van den dagelijkschen mensch, met 
de eigenaardigheden en karaktertrekken, de deugden en 
zwakheden, het geloof en ongeloof, die men waarneemt in 
den dagelijkschen mensch. Het is het avontuur, het wonder, 
de algemeene vrees, het algemeene lijden, in een stormenden 
vloed zich over ons uitstortend, die beslag leggen op onzen 
geest. Op persoonlijk-psychisch gebied, dat van de meer 
individueele passies en gevoelens, in de ontleding der afzon-
derlijke menschelijke ziel en haar intieme, naar het eigen 
wezen gekeerde, ervaringen van geest en gemoed is Wells 
later veel dieper doorgedrongen, maar een kompleeter werk 
van scheppende verbeelding, een meer in alle deelen levend 
verhaal dan The War o f the Worlds, heeft hij, naar mijn 
indruk is, niet geleverd.
In dit, als in andere van deze vertellingen, geeft hij blijk 
van een onvermoeidheid, een weelderigheid van inventie en 
vernuft, een genot in het vertellen, een uitbundigheid van 
levenskracht, als waarvan weinig schrijvers de gelukkige 
bezitters zijn.
H. G. WELLS.	93
Vooral in de eerste dezer scientific romances is er nog geen 
sprake van een bepaalde levensfilosofie. De schrijver schijnt 
zijn onderzoekenden, zeer ontvankelijken geest vrij spel to 
geven in de meest buitensporige mogelij kheden van het 
laboratorium en de werkplaats. Als men eens in een verre 
toekomst kon zien als men een voedsel ontdekte dat van 
menschen reuzen maakte. Stel u eens voor wat er gebeuren 
zou als een mensch zich onzichtbaar wist to maken, of als 
een zeemeermin of een engel zich op onze aarde vertoonden. 
Wat zullen dat soort schepselen van ons of wij van hen to 
hooren krijgen; hoe zullen zij over ons denken?
Er is zeker eenig niet onverdienstelijk wijsgeerig en sociolo-
gisch bespiegelen in het antwoord dat Wells op al deze vragen 
geeft, maar het licht en levendig spel der gedachte, de vreugde 
aan het vertellen op zich zelve, zij zijn toch de meest ken-
merkende trekken die er recht van bestaan aan geven.
Het is dat spel der gedachte, van een soms roekeloozen 
overmoed en onverantwoordelijkheid, dat Wells beweegt, 
zooals de sek het Falstaff doet: ,it ascends me into the 
brain; dries me there all the foolish and dull and crudy 
vapours which environ it; makes it apprehensive, quick, 
forgetive, full of nimble, fiery and delectable shapes; which 
delivered o'er to the voice, the tongue, which is the birth, 
becomes excellent wit."
Dat schuimende, dat opbruischende, dat naar-het-hoofd-
stijgende van de verbeelding is het dat ons meevoert op 
ziin golven en zelfs om het ongelooflijke, het ongerijmde, 
een sfeer schept, die er een groote mate van onvermijdelijk-
heid aan geeft.
Want in die verbeelding, in haar kern en middelpunt, huist
toch steeds een opmerker van verbazingwekkende intensiteit. 
Reeds in The Time Machine is hij tegelijk minutieus en wijd.
Het is de vereeniging van realist en ziener, die Wells zijn 
macht over ons geeft.
Maar allengs sterker komt er een element in Wells' boeken 
dat er een grooter emotioneele kracht in legt, dat het weten-
schappelijk experiment of geestelijk amusement komt to 
overheerschen, dat den schrijver minder los en ongepassio-
neerd tegenover zijn figuren doet staan: het humanistische.
94	H. G. WELLS.
Het zal allengs meer doelbewust daarin optreden en ten slotte 
den aard daarvan geheel veranderen. Hij wordt in toene-
mende mate meer psycholoog dan fantastisch verbeelder, 
meer hervormend kunstenaar dan jeugdig, geestdriftig ver-
teller.
Uit de wereld der uitbundige, zich ver van het huidig 
menschenleven verwijderende, verbeelding, trekt zijn geestes-
leven zich terug, concentreert het zich op intenser wijze 
in meer nabije, aardsche, menschelijke sfeeren.
Wells wordt ernstiger, hij wil zijn tijdgenooten niet meer 
alleen vermaken, hij wil ze ook verbeteren. Hij ziet een 
geweldige onrust en dreiging in het leven van den tijd en 
hij wil hen wijzen op de gevaren waaraan zij blootstaan als 
hun leven blijft wat het was, op individualistisch genot of 
persoonlijke macht gericht. Elk gebied van menschelijke 
activiteit zal nu door hem onderzocht worden, en overal 
vindt hij eenzelfde achteloosheid en geesteloosheid, een 
slaafsch volgen van de traditie, een lafhartigheid van denken 
en handelen, een schromelijk gebrek aan orde en samen-
werking.
Zijn werk ontwikkelt zich tot een zeer breed en diepgaand 
onderzoek, een psychologisch-gedocumenteerde kritiek, van 
heel het niaatschappelijk leven van zijn tijd.


Nog tot de scientific romances behoorend, maar een over-
gang naar zijn meer realistischen en psychologischen arbeid 
vertoonend, is The War in the Air.
Hier blijven wij dichter bij den hedendaagschen mensch 
en zijn onistandigheden. Niet in 802.701 n. C. als in The 
Time Machine voltrekt zich het rampzalig gebeuren maar 
in het gezicht onzer dagelijksche waarnemingen en moge-
lijkheden.
Zoo er van zienerschap sprake mag zijn dan geldt het van 
dit boek. Het was een voorspelling die zich voor een groot 
deel reeds bewaarheid heeft en die zich waarschijnlijk op. 
veel grooter schaal nog bewaarheiden zal.
The War in the Air werd geschreven in 1907 voor de dagen 
der in praktijk-gebrachte vliegmachine. Bleriot stak het
H. G. WELLS.	95
Kanaal niet over vabr Juli 1909 en het Zeppelin-luchtschip 
was nog in zijn kindsheid.
In de voorrede eener nieuwe uitgave zei Wells ervan: 
„De stelling is deze : dat met de vliegmachine de oorlog van karakter
verandert; hij houdt op een zaak van fronten to zijn, hij wordt er een van 
terreinen; geen der strijdvoerenden, hij zij overwinnaar of verliezer, zal 
zich vrij kunnen houden van de grootste ellenden en schaden, en terwij i 
het destruktief element van den oorlog op groote schaal toeneemt, neemt 
deze ook toe in onbepaaldheid. De ,Oorlog in de Lucht" beteekent daarom 
maatschappelijke vernieling in plaats van overwinning als doel van een 
oorlog. De vliegmachine verandert niet alleen de methoden van den oorlog 
maar ook de gevolgen er van. Na al wat er gebeurd is sinds deze „fantasia 
of possibility" geschreven werd geloof ik niet dat deze stelling onjuist is."

Neen, Wells heeft, wat de kern van het verhaal aangaat, 
reeds gelijk gekregen en de wereld zou gelukkiger zijn als 
zij den inhoud ervan overdacht had voor het to laat was.
Maar om den mensch denken to leeren, daar is heel wat 
meer voor noodig dan een boek van Wells, meer zelfs dan 
een wereldoorlog.
En omdat het zoo is, omdat de mensch in het algemeen 
nog in de kinder jaren van het denken is, omdat hij slechts 
bij stukjes en beetjes denkt, in afzonderlijke vakjes en hokjes, 
omdat hij nimmer de dingen in hun samenhangend verband 
en geheel ziet, om deze nog zoo groote ondiepte en achter-
lijkheid van den menschelijken geest, die hem ook den wereld-
oorlog wel weer zal doen vergeten, heeft zoo'n boek als The 
War in the Air recht van bestaan en, moeten wij hopen, 
dat het nog gelezen wordt. Het is een kleine herinnering aan 
de genadelooze straf die wij voor onze onbekwaamheid en 
inertie eens hetaald hebben en weder zullen blijven betalen 
tot wij in het groote wereldgezin wat meer orde en samen-
werking en broederlijkheid gebracht hebben. Maar dat be-
denkend zijn eeuwen als minuten.


Ook in The War in the Air is het leven hoofdzakelijk van 
den intellektueelen, cerebralen, uiterlijken kant gezien; het 
psychisch-emotioneele en vooral het persoonlijk-emotioneele 
bekleedt er een geringer plaats in. Maar het is niet afwezig 
en in de figuur van Bert Smallways, een jonge Cockney, 
die opgroeit in samenhang met de geweldige uitbreiding van
96	H. G. WELLS.
de wereldstad Londen, en wiens voornaamste karaktertrek 
een hartstochtelijke belangstelling voor de techniek van bet 
vervoerwezen is, geeft Wells ons ook een aardig stuk per-
soonlijk leven. Het is een Bier wezens, waarin het ongedurige 
en rustelooze van den tijd zich belichaamt, die overgaan 
van bet eene beroep naar bet andere, die al zoekend en proef-
nemend geen bevrediging kunnen vinden voor de roezige en 
hunkerende verlangens in hun binnenst. In een rijwielzaak 
zal hij ten slotte dat karakter van progressie vinden, waar 
zijn natuur behoefte aan heeft.
Bert Smaliways, in wiens gezelschap wij getuige zullen 
zijn van then wereldoorlog op papier, waarmee Wells zijn 
medemenschen voor den, maar weinige jaren later ontbranden, 
wereldoorlog der werkelijkheid waarschuwde, is ook als psy-
chologische schepping niet zonder verdienste, maar zelfs in 
zijn latere romans zal Wells toch altijd meer een man van 
geest en vernuft, zich parend aan een verbazingwekkende 
scherpte van observatie en een schitterende verbeeldings-
kracht dan een openbaarder van de dieper en meer verborgen 
gebieden van het gevoelsleven blijven.
Wat is er nog weinig veranderd en wat heeft men nog 
weinig geleerd sedert die jaren van wreede, op de vernieling 
gerichte energie, 1914 tot 1918. Een der beste bladzijden in 
dit verhaal is de beschrijving dier groote pantserschepen, 
waarvan Wells bet einde voorspelt. Spoediger dan het feitelijk 
gekomen is, want voteeren niet alle parlementen nog steeds 
enorme sommen gelds om nieuwe to bouwen? De wereld is 
altijd nog dwazer dan iemand als Wells voorzien kan.
Ik kan niet nalaten de bladzijde hier weer to geven, Wells 
wint er bij in maatschappelijke beteekenis.

,,Zoo was het dat Bert Smallways het eerste gevecht van het luchtschip 
zag en het laatste gevecht van die dingen -- zonderlingst in heel het 
oorlogsleven -: de groote pantserschepen, die hun loopbaan begonnen 
met de drijvende batterijen van Keizer Napoleon III in den Krimoorlog en, 
met een enorm verbruik van menschelijke energie en hulpmiddelen, het 
70 jaren uithielden. In dat tijdsverloop bracht de wereld meer dan 12500 
van deze vreemde monsters voort, van verschillende scholen, typen en 
serieen, telkens weer grooter en zwaarder en doodelijker dan hun voor-
gangers. Elk nieuw produkt werd toegejuicht als het laatste wonder van 
den tijd en de meeste werden verkocht voor oud roest. Slechts 5 percent 
nam ooit deel aan een strijd. Eenigen vergingen, eenigen strandden en
H. G. WELLS.	97
vielen uiteen, eenigen hadden het ongeluk elkander to rammen en zonken. 
De levens van tallooze menschen werden doorgebracht in hun dienst, 
het schitterend vernuft en geduld van duizenden werktuigkundigen en 
uitvinders toegepast op rijkdommen en materialen als onze schatting 
to bovengaan; op hun rekening moeten wij veel verschrompelde en uit-
gemergelde levens aan den wal stellen, millioenen kinderen die aan het 
werk gezet werden voor zij er rijp voor waren, ontelbare mogelijkheden 
voor een mooie ontwikkeling van menschenwaarde die belemmerd werden 
of verloren gingen. Geld moest voor deze monsters gevonden worden tot 
elken prijs -- dat was de wet van bestaan van een yolk in then vreemden 
tijd. Zeker, zij waren de meest onbegrijpelijke, destruktieve en verkwistende 
megatheria in deel de geschiedenis der mechanische uitvinding.
En toen maakten goedkoope dingen van gas en mandenwerk een eind
aan hun bestaan, hen treffend vanuit de lucht ! .... "
Hier is niet Bert Snallways, maar Wells zelf aan het 
woord en „De Oorlog in de Lucht" wijkt hierin of van de 
methode gevolgd in vroegere dezer wetenschappelijke of 
futuristische fantaizieen. De mededeeling zijner ervaringen 
werd daar geheel gelegd in de persoon die het verhaal deed, 
iemand in het algemeen van de dagelijksche soort, van een 
gemiddeld zieleleven, door wiens oogen wij het gebeurde 
kwamen to zien. In The War in the Air hebben wij als zoodanig 
Bert Smallways, maar de auteur zelf staat niet meer buiten 
het verhaal: de algemeene wereldpolitiek, het verloop 
van den wereldoorlog, de ineenstorting van het krediet-
systeem en al dergelijke breede en algemeene gevolgen konden 
niet begrepen en uiteengezet worden door het intellekt van 
,,A little Cockney cad", al was deze ,volstrekt geen domkop 
en al had hij zich heel wat kennis eigen gemaakt." Deze 
dingen vereischten de breeder behandeling van den geschied-
schrijver. En zoo interrumpeert Wells dan bij gelegenheid 
gedurende eenige bladzijden Bert Smallways, sluit de toover-
lantaarn van diem ervaringen en spreekt zelf eenige woorden 
van analyse en bespiegeling inzake de groote kwesties.
Er zijn waarlijk profetische bladzijden in dit boek, afwisse-
lend, jammer genoeg, met andere die meer aan de klucht of 
het melodrama doen denken. Wat ik zeide van de psychologie 
in deze wetenschappelijke fantaizieen als weinig opmerkelijk, 
geldt echter meer van de psyche van den individueelen 
mensch dan van het algemeen zieleleven der massa.
Van dit laatste geeft Wells ons dikwijls een voortreffelijke 
voorstelling en in het hoofdstuk How War came to New-York 
1926 IV	7
98	H. G. WELLS.
zijn er veel trekken die ons telkens doen terugdenken aan 
wat later in werkelijkheid gebeuren zou, aan then ech-
ten wereldoorlog, aan de Augustusdagen van 1914 en de 
epidemische koorts die zich in zoo'n tijd van de men-
schen meester maakt, aan de vrees en verwarring, de over-
drijving, het verloren gaan van alle proporties, de toe-
nemende spanning van vijandschap en haat, het al woester 
opleven der primitieve passien van wreedheid en vernieling, 
de transformatie van den normalen mensch in een wezen 
dat ten slotte weinig anders dan een wild dier met groote tech-
nische kwaliteiten gew orden is. Opmerkelij k is ook wat Wells 
zich voorstelt van de toekomst van New-York in dat verre 
jaar waarin zijn wereldoorlog zich afspeelt. Veel spoediger 
zelfs dan hij dacht zou aithans deze bizonderheid van wat 
hij voorzag zich verwerkelijken, zou New-York de eerste 
en rijkste en machtigste stad van de wereld worden. Het 
Amerikaansche Rome werd echter niet verwoest door den 
oorlog, de oorlog schiep zijn suprematie.
Sneller dan Wells zich in 1907 voorstellen kon zou Amerika 
half Europa aan zich schatplichtig maken, zouden de meeste 
Europeesche staten allengs meer onder de controle van 
Wallstreet en zijn koningen van het bankwezen komen, 
zouden zij in toenemende mate een deel van hun onafhan-
kelijkheid inboeten en zouden hun bewoners op de hoofd-
zakelijk indirekte en onzichtbare wijze der modern-econo-
mische verhoudingen	aan die meesters voor een belangrijk
deel de vruchten van hun arbeid moeten offeren.
„The City of New York", zegt de schrijver van The War in the Air, was 
het supreem type van the City o f the Scientific Commercial Age; zij ver-
toonde haar grootheid, haar macht, haar meedoogenloozen anarchistischen 
ondernemingszin, en haar maatschappelijke desorganisatie op de meest 
treffende en kompleete wijze. Reeds lang had zij Londen de plaats en den 
trots ontroofd het moderne Babylon to zijn; zij was het centrum van den 
handel, de geldmacht, de vermaken van de wereld en men vergeleek haar 
met de apocalyptische steden der oude profeten. Zij zwelgde de rijkdommen 
van een vasteland in en in haar straten ontmoetten elkander de uitersten 
van pracht en ellende, van beschaving en wanorde.... Onder heel haar 
leven haar ondeugden en haar misdaden, haar zeden en haar wetten... .
school een woeste en verschrikkelijke energie.... "
Treffend is ook de beschrijving van dat levenscomplex
New-York, uit de hoogten van de luchtvloot gezien, en van 
het onharmonische, het monsterachtige harer vernieling.
H. G. WELLS.	99
„Het was zoo groot, en de gezamenlijke indruk then het maakte van 
zoo'n vreedzame pracht dat dit oorlogvoeren in de hoogste mate ongerijmd 
leek, zoo iets als het belegeren van de National Gallery of het aanvallen van 
fatsoenlijke lieden in de eetkamer van een hotel met een strijdbijl en in 
malienkolder. Het was in zijn samenhang zoo breed, zoo gecompliceerd-
immens dat het er op toepassen van deze oorlogspraktij ken hem het 
steken van een koevoet in het mekaniek van een kiok leek."
Het spreekt vanzelf, de juistheid van Wells' profetieen 
geldt slechts zekere algemeene tendenzen van het maat-
schappelijk of wetenschappelijk leven, niet de concrete 
bizonderheden. Het verloop en de gevolgen van den werkelijken 
oorlog zijn in dit opzicht heel anders geweest dan hij ons in 
zijn imaginairen oorlog to zien geeft. Dien Wells trouwens 
naar een veel verder toekomst verlegd had.
Geen boek echter leert ons beter van welk een beperkten, 
geheel onvoldoenden en problematieken aard de deugd der 
vaderlandsliefde wordt en steeds meer worden zal, waar zij 
het wij der uitzicht en het grooter verband der internationale 
samenwerking ontbeert, waar zij de onderschikking aan het 
wereldgeheel niet kent. Het is een denkbeeld dat Wells niet 
meer loslaten zal en dat hij later in The Salvaging of Humanity 
en andere werken van een meer bespiegelenden of essayis-
tischen aard opnieuw en meer uitvoerig naar voren brengt.
Er staat in deze gefantaizeerde gebeurtenissen en beschou-
wingen, waarin ons de ondergang onzer beschaving door een 
oorlog in de lucht vertoond wordt, zooveel dat een zoeklicht 
op de toekomst werpt of onzen eigen tijd verheldert dat 
ondanks de meerdere kennis en ervaring in de bijna twintig 
jaar die sedert verliepen door ons opgedaan The War in 
the Air nog veel van zijn vroegere aantrekkingskracht be-
houden heeft. Dit geldt wel het meest voor den belangstel-
lende in de vliegkunst, en wie kan geheel zonder belangstelling 
daarvoor zijn nu dit transportmiddel een steeds grooter 
plaats gaat innemen in het leven der menschheid.
De oorlog in en uit de lucht is pas in zijn beginstadium 
en of de natien, die er zich nu als vroeger zoo druk voor 
aan het oefenen zijn, tijdig den moed en het inzicht zullen 
erlangen aan allen, dus ook dit soort, oorlog een einde to 
maken, men moet wel zeer optimistisch zijn om het to durven 
hopen. Ondanks pacifisten en socialisten, ondanks het verzet
100	H. G. WELLS.
dat zich uit alle lagen tegen dit erfstuk van barbaarscher 
tijden openbaart, ondanks de pogingen het overheerschend 
chauvinisme met een	helaas nog zoo machteloozen! 
Volkenbond to keer to gaan, het ziet er voorloopig niet naar 
uit of de meer op een algemeene samenwerking gerichte 
geestesstroomingen het enger winstbejag en machtsverlangen 
van de weinigen en de overweldigende onkunde en epathie 
van de velen in een meer nabije toekomst verwinnen zullen, 
of het dieper, eigenwillig instinkt zich tijdig onder voldoende 
maatschappelijke tucht zal leeren stellen.
Opnieuw zal gebeuren, waar ook Wells in de hier besproken 
romance heen wijst, als hij zegt : ,But mechanical invention 
had gone faster than intellectual and social organisation and 
the world with its silly old flags, its silly unmeaning tradition 
of nationality, its cheap newspapers and cheaper passions 
and imperialisms, its base commercial motives and habitual 
insincerities and vulgarities, its race lies and conflicts, was 
taken by surprise."
En als dat eenmaal het geval is, als de oorlog eens be-
gonnen is, dan is het moeilijker hem to keeren dan een op 
hol gegaan paard of een in amok verkeerenden javaan.
Zal het eens de ontbinding van een wereld worden die 
van de machine haar god gemaakt heeft en door de machine 
vergaan zal ?

Maar wij hebben reeds to lang stilgestaan bij The War 
in the Air en de overwegingen waartoe het leidde. Het ligt 
niet op onzen weg op al deze jeugdverhalen uitvoerig in to 
gaan. Wij willen nog slechts enkele opmerkingen maken over 
The World Set Free voor wij van de scientific romances 
afscheid nemen.
The World Set Free, in 1914 verschenen, sluit zich aan bij 
A Modern Utopia en de eerst enkele jaren geleden verschenen 
werken Men like Gods en The Dream, waarin Wells de vormen 
eener nieuwe maatschappij trachtte aan to geven, als hij 
zag of wenschte dat zich uit de onze in den loop der tijden 
ontwikkelen zou. Deze preoccupatie, dit pogen uit de geestes-
stroomingen van het heden de lijnen of to leiden, waarlangs 
zich in verre tijden een maatschappij van edeler gehalte
H. G. WELLS.	101
zou kunnen opbouwen, wijst op een ernstiger en meer doel-
bewust streven dan den schrijver der speculatief-weten-
schappelijke verhalen in het algemeen gekenmerkt heeft. Een 
nieuw element in de levensbeschouwing van den schrijver 
dringt zich met kracht naar voren. Het lichte spel der 
fantaizie om de fantaizie heeft plaats gemaakt voor een sterk 
verantwoordelijkheidsgevoel tegenover den medemensch en 
in heel zijn werk vinden wij voortaan dien soms al to hals-
starrigen, de vrijheid van zijn intuitie belemmerenden, het 
leven geweld-aandoenden wil om het hem gegeven talent 
dienstbaar to maken aan 's menschen toekomst.
The World Set Free leidt tot een theorie van reconstructie, 
die haar oorsprong neemt uit de nieuw-ontdekte kracht van 
het radiumatoom.
En hieriu ontmoeten wij dien zeer eigenlijken, zeer karak-
teristieken kant van den lateren Wells, den hervormingswil.. . 
Deze is sterker geworden naarmate Wells ouder werd, maar 
hij was steeds aanwezig. Wells is in overheerschende mate 
een denker, een groote maatschappelijke kracht, grooter naar 
de mate zijner bekwaamheden als kunstenaar. Maar zoo in 
de eerste plaats moet men hem zien: met dien sterken en 
lofwaardigen wil de wereld achter to laten beter dan zij was. 
Een kunstenaar kan meer uitsluitend en op meer intense 
wijze minnaar van schoonheid zijn en hij kan als zoodanig 
groot, heel groot zijn, maar hij is dan toch altijd min of meer 
specialist het is misschien het voornaamste, maar dan toch 
een speciaal deel van het Leven dat hem boven alles gaat. 
Voor Wells is de schoonheid slechts een onderdeel van het 
Leven. Hij ziet er niet die aparte waarde in, die zij voor den 
schoonheidsminnaar heeft. En die in onverbreeklijk verband 
staat met de hoogste momenten van een Keats of Rossetti 
of Kloos. Hij wil heel het Leven zien en erkennen en een 
levende kracht zijn in zljn voortstuwing. Jammer genoeg 
komt daarbij de schoonheid dikwijls in het gedrang en de 
kunstenaar-specialist is tot hoogten gestegen die Wells nooit 
bereikt heeft. Schoonheid-Menschelijkheid, in dieper diepten 
zullen zij wel hetzelfde zijn, in hooger hoogten moeten zij 
samenvloeien, maar bij het schemerend Iicht van aardsche 
maten en verhoudingen zien wij ze dikwijls als ver-uit-
102	H. G. WELLS.
elkander-liggend. Ook Wells is een voorbeeld van onze 
menschelijke beperktheid. Maar welk mensch is dat niet?
En zonder op deze algemeene kwestie hier dieper in to 
gaan, er ligt toch ook een enorme, tot grootheid stijgende 
levenskracht in dezen zeer menschelij ken hervormingswil 
van een Wells, een levenskracht die hem tot een der meest 
opmerkelijke en invloedrijke figuren van den tijd maakt.
De eerste hoofdstukken van The World Set Free bevatten 
de ontdekking van de nieuwe, alles-overtreffende bron van 
energie die de mensch in het radiumatoom gevonden heeft 
en de daarop berustende uitvinding van de „atomic bomb", 
een ding zoo verschrikkelijk van werking, dat na het eerste 
gebruik ervan een oorlog onmogelijk werd. En daar bouwt 
Wells zijn nieuwe beschaving op.
Als geheel is het boek lang niet zoo goed als bijv. The 
War o f the Worlds. Het mist samenhang en eenheid. Het 
heeft als werk van verbeelding niet de waarschijnlijkheid, de 
intensiteit van zien en voorstellen van de beste zijner vroegere 
verhalen. Er ontbreekt to dikwijls de innerlijke levens-
kracht, de levenswarmte aan, het wordt dan to ijl, wat 
zwevend-fantastisch, wat kil-utopistisch, wij denken aan 
een poppenspel. Wells houdt ook in dit boek, zoo schijnt 
het ons, niet genoeg rekening met de overweldigende kracht 
der instinkten. Hij ziet die wel, hij kent die wel, maai hij 
overschat toch de mogelijkheden van ons denken in zijn 
strijd met die instinkten. Het geldt in meerdere of mindere 
mate van al deze wetenschappelijke verhalen en in zekere mate 
van heel zijn werk. Wells is wij zijn allemaal to dit of to 
dat to rationalistisch. Ook het woord rationalisme heeft 
verschillende beteekenissen. De macht van ons redelijk 
denken vertoont zich bij Wells soms in een schitterenden, het 
leven met een lichtstroom doorstralenden en verhelderenden 
vorm, maar ook wel in een to overmoedigen, al to vrijen, 
willekeurigen, dwingenden, het leven voorbijstrevenden 
vorm. Dan houden wij op er de realiteit onder to zien en onze 
belangstelling breekt.
Maar ook in wat als geheel ons minder geslaagd en over-
tuigend, to dun en cerebraal van weefsel lijkt, ontmoeten 
wij toch telkens weer passages, die van een grootsch visueel
H. G. WELLS.	103
vermogen zijn en tot het inzicht van verstrekkende, hoogst 
belangrijke waarheden in ons psychologisch-maatschappelijk 
leven leiden. Hoe goed gezien en gezegd, hoe breed van 
opvatting en verbeeldend leven bijv. is een uiting als de 
volgende:
,,Een kwart millioen jaren geleden was de mensch een wilde .... Hij wist
van geen toekomst, van geenerlei leven dan het leven dat hij leidde. Hij 
vluchtte voor den beer over de rotsen die vol ijzererts zaten met de belofte 
van zwaard en speer; hij ging dood door bevriezing vlak boven een zoom 
van steenkool; hij dronk water modderig van de klei, waaruit hij eens 
porceleinen koppen zou maken; hij kauwde op een aar van wild koren, 
die hij geplukt had en staarde met een dof verlangen in zijn oogen naar den 
vogel die de lucht inging ver buiten zijn bereik."

Achter Wells' scheppingen ligt altijd heel het wereldleven, 
van zijn onbekenden oorsprong tot zijn onbekende toekomst, 
en het is die weidschheid van zien, waaraan vooral het soort 
werk dat ik in dit opstel besproken heb, een ongemeene 
waarde dankt. En moge dit in den beginne meer een spel 
van louter verbeelding zijn, de verbeelding van een uitbun-
dige, overschuimende en overmoedige jeugdkracht, in toe-
nemende mate zal het een ding worden, waaraan een dieper-
schouwende, planmatige, hervormende geest ernst en doel 
geeft, treedt er in op de denkende en vooruitziende mensch, 
die den chaos van bet maatschappelijk leven in nieuwe, 
redelijker, rechtvaardiger, schooner vormen wit gieten. Dat 
is de taak van een genie en Wells heeft er vele kwaliteiten 
van. Maar dat hij in deze taak, zelfs in beginsel maar, geslaagd 
is, zou ik niet gaarne beweren. En hijzelf zeker ook niet. 
Want het is een taak die in zijn omvang en beteekenis de 
krachten van een mensch zeker to verre boven gaat en zal 
blijven gaan. Ook een Wells kan van het oneindig rijke 
weefsel, dat dit Leven is, slechts enkele draden of motieven 
of patronen overzien en tot een nieuwen, eigen inhoud 
samenweven.
Maar toch, bet feit alleen reeds dat hij die in zijn overvloed 
van levens- en geestes-kracht een der rijkste menschen van 
de wereld is, gedreven door den ernst en de edelmoedigheid 
van zijn wezen, ook anderen wil doen deelen in then rijkdorn 
maakt hem in dubbele mate belangrijk. Hij heeft dat boven
het noodzakelijke uitgaand, dat overschot van leven, en een
104	H. G. WELLS.
groot overschot is het, waarvan Rabindranath Tagore spreekt 
in zijn studie Het Wezen der Kunst.')
Zooals wij zeiden, The World Set Free behoort niet tot de 
beste van Wells' creaties. De draden van belangstelling 
worden niet saamgehouden door een enkele figuur en het 
is ook meer in afzonderlijke schetsen of vizioenen dat wij 
wat to zien krijgen van de ontdekking der nieuwe energie, 
van haar toepassing en van de rampen die volgen op haar 
gebruik als instrument van vernieling. De essayist heeft den 
verteller voor een groot deel verdrongen en hij is de belang-
rijkste van de twee. Vooral in het begin en het slot geeft hij 
ons beschouwingen van een zeer verhelderend, suggestief, 
levenwekkend gehalte.
Zoo is er oak in andere „fantasias o f possibility" veel, dat 
in hun bouw of inhoud als to onaf, to willekeurig,te kunstmatig, 
to bedacht aandoet, waaraan het levend voelen, het spontaan, 
natuurlijk worden, de inspiratie schijnt ontbroken to hebben.
Zij hebben zwakke plekken, die het niet moeilijk valt to 
karikaturizeeren.
Maar meer nog dan in zijn latere geschriften toch treft ons 
in deze verhalen het veel-omvattend uitzicht, het overwel-
digend inventief vermogen, de vreugde aan het scheppen, 
de gemakkelijkheid van behandeling, het uitbundige, weer-
galoos-rijke en verziende van het verbeeldingsleven.
En wij zijn het dan ook eens met van Kranendonk waar 
deze in een beoordeeling van Wells onlangs zeide:
,,Een tijdlang is Wells in ons land bijna alleen bekend gebleven als de 
schrijver van deze fantasieen; nu zijn latere realistische romans waar-
deering vinden, worden de eerste werken dikwijls weer als aardige maar 
onbelangrijke bedenksels ter zijde gesteld. Ten onrechte, naar wij meenen. 
Oak zij verdienen ernstige lezing, er is in de meeste een dieper zin, een
rijker inhoud dan gewoonlijk wordt aangenomen."")
J. DE GRUYTER.

(Wordt vervolgd).
31) De Stem, 15 juli 1926.
_) A. G. van Kranendonk. De Engelsche Literatuur sinds 1880.
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN
I.

Een tij d, die nog niet zoo heel ver achter ons ligt, hield 
van levensbeschrijvingen ; zij heeft haar best gedaan uit de 
biographie een letterkundig genre to maken. In dat genre 
lag een dankbare nieuwsgierigheid. Menschen wier handelen 
van invloed op den loop der dingen scheen to zijn geweest, 
of wier werken blijvende waarde bezaten, mochten ook als 
persoon niet vergeten worden ; het nageslacht moest hen als 
het ware in hun tastbare gestalte kunnen vasthouden ; die 
gestalte moest op haar beurt weer aan daden en werken 
herinneren en aansporen tot nieuwe inspanning. Daarom 
verschenen op pleinen en in plantsoenen meer of min monu-
mentale afbeeldsels van lieden, die de boekdrukkunst of iets 
anders hadden uitgevonden, die een aantal schilderijen of 
gedichten hadden vervaardigd, die veidslagen gewonnen of 
voorspoedig aan een omwenteling of hervorming hadden 
meegedaan kortom, die door werken van barmhartigheid 
of onbarmhartigheid staat en natie tot eere strekten. Maar 
over diezelfde lieden verschenen in boeken en tijdschriften 
fragmentarische of samenhangende mededeelingen, waarin 
vermeld werd hoe hun grootouders, ouders, bloedverwanten 
en eerste beminde hadden geheeten, waar zij hun prille 
jeugd hadden doorgebracht, bij wien zij onderwijs hadden 
genoten en verdere wetenswaardigheden omtrent hun lotge-
vallen als jongeling, man en grijsaard of als jonge maagd, 
vrouw en matrone. In de beeldende kunst maakten al die
106 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
helden en heldinnen hoewel zij vaak door dun gekleede 
dames waren omgeven aan wier zinnebeeldigheid slechts 
weinigen geloof sloegen niet zelden een eenzamen indruk. 
Daarentegen hadden zij het in de letterkundige opstellen 
buitengewoon gezellig. Hier kon men hen om zoo to zeggen 
in den huiselijken kring ontmoeten en, zonder dat de lezer 
in gepasten eerbied of de held in waardigheid to kort schoot, 
een aangenaam avondje of langer nog! met hen door-
brengen. Op then vertrouwelijken achtergrond waar ook 
het alledaagsche zijn diepe beteekenis kreeg werd nu ook 
gekeuveld over hun daden en werken. En wel zoo, dat, 
wanneer het bij geval den lezer aan tijd en lust ontbrak, 
zich van het onmiddellijk belang dier daden op de hoogte 
to stellen, of die werken zelf in oogenschouw to nemen, hier 
de lectuur hem een voldoend surrogaat opleverde, en hij 
zich, wanneer hij het artikel uit had, of het boek toeklapte, 
voor goed de moeite kon besparen, zich verder met die 
heeren en dames bezig to houden.
Misschien zullen velen het on s euvel duiden, dat wij, nu 
wij ons hebben voorgenomen over twee humoristen tevens 
de meest gelezen en meest geciteerde duitsche dichters van 
het einde van de negentiende en het begin van de twintigste 
eeuw to spreken, van dit biographisch hulpmiddel maar 
matig gebruik wenschen to maken: wij gevoelen maar al to 
zeer, dat onze bescheiden talenten niet in die richting liggen.
Veel liever zouden wij bier een anderen ouderen vorm 
kiezen: een vorm, die in twee verschillende levens het ge-
meenschappelijke zoekt en hen in een zekere evenwijdigheid 
naast elkaar zet. Juist in het getal twee ligt een regelmatigheid, 
die nog geen wettelijkheid beteekent: daarom ontneemt die 
vorm aan het leven der helden telkens iets van zijn eenmalig-
heid, zonder het daarom typisch to maken. Wij gevoelen bij de 
overeenkomstigheden in het tweetal een noodzaak, die toch 
weer niet zoo dwingend is, dat onze belangstelling voor het 
afzonderlijke en persoonlijke er door wordt verminderd. 
Naar een hooger gezichtspunt worden bier dingen gepaard, 
zonder het kenmerk van hun onparigheid geheel to verliezen. 
Intusschen de kunst bioi paralleloi to schrijven en to 
verstaan, is sedert d e oudheid zoo zeer in onbruik geraakt,
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	107
dat wij Been hoop op en herleving meer mogen koesteren.
Wij moeten er dus slecht en recht mee volstaan van het 
leven van onze helden zooveel to vertellen als noodig is, om 
to begrijpen, uit welke omgeving en onder welke omstandig-
heden. hun werken zijn ontstaan.
De vader van Busch was kruidenier to Wiedensahl, een 
dorpje in het Hannoversche, niet ver van de westfaalsche 
grens. Wilhelm geboren 1832 was de oudste van zeven 
kinderen. Herinneringen uit zijn jeugd staan hem later 
scherp omlijnd voor den geest
,,Was weiss ich denn noch aus meinem dritten Jahr? Knecht Heinrich 
macht schone Floten fur mich and spielt selber auf der Maultrommel, 
and im Garten ist das Gras fast so hoch wie ich, and die Erbsen sind noch 
hoher, and hinter dem strohgedeckten Hause, neben dem Brunnen, 
stand eind flacher Kubel voll Wasser, and ich sah mein Schwesterchen 
drin liegen, wie ein Bild unter Glas and Rahmen, and als die Mutter kam,
war's kaum noch in 's Leben zu bringen."
Op zijn tweede jaar kwam hij in huis bij zijn oom Kleine, 
die eerst in Ebergotzen, bij Gottingen, later to Luethorst, 
bij Einbeck, dominee was en daarbij een ijmker, die ook in 
half geleerde tijdschriften over parthenogenesis wist mee to 
praten. Opvoeding van een schooljongen op het land 
maar een opvoeding, die hem zoo vast met de natuur ver-
bond, dat in zijn later leven verblijf in groote steden slechts 
episoden schijnen : hij hoort op het land thuis, hij is op het 
land terug gekomen, heeft er gewerkt, is er gestorven.
Eigenlijk moest hij ingenieur worden. Op zijn vijftiende 
jaar komt hij op de polytechnische school to Hannover en 
bleef er tot zijn negentiende. Wat hij in then tijd leerde, 
heeft meer betrekking op constructie dan op techniek. Het 
is verbazend, met wat vaardige zekerheid hij later met een 
paar krassen een voorwerp een stoel, een wagen, een 
pomp, een molen in hun juisten opbouw kon vertoonen. 
Maar het was de tij d, dat men ,schilder wou worden." 
Diisseldorf had in dubbelen zin een schilderschool, en hij 
ging er heen. Wat hij er toen bewon derde, is nu vergeten. 
Ook voor hem zelf kon het zijn waarde niet behouden. Hij 
is, toen hij oud was, nog eens naar Dusseldorf gereisd, enkel 
om een schilderij „die Spieler" van Knaus dat indertijd 
een diepen indruk op hem gemaakt had, nog eens to zien,
108 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
maar beweerde, toen hij thuis kwam : ,er oder das Bild 
musste sich sehr verandert haben."
Van Dusseldorf ging hij naar Antwerpen, van de nieuwere 
duitsche naar de oud-hollandsche schilderkunst:
„In Antwerpen sah ich zum ersten Mal in meinem Leben die Werke
alter Meister: Rubens, Brouwer, Teniers; spater Frans Hals. Ihre gbttliche 
Leichtigkeit der Darstellung, die nicht patzt and kratzt and schabt, these 
Unbefangenheit eines guten Gewissens, welches nichts zu vertuschen 
braucht, dabei der stoffliche Reiz eines schimmernden Juwels, haben 
fur immer meine Liebe and Bewunderung gewonnen, and gern verzeih 
ich's ihnen, dass sie mich zu sehr geduckt haben, als dass ich's je recht
gewagt hAtte, mein Brot mit Malen zu verdienen...."
Merkwaardige zelfkennis wanneer het zien van schilder-
kunst een jongen man, die een strenger beroep had laten 
varen, om schilder to worden, er toe brengt, nu ook de 
schilderkunst op to geven. Misschien nog iets meer, misschien 
een begrijpen, dat de schilderkunst niet eigenlijk een vorm is, 
waarin het wezen van den duitschen geest geheel kan worden 
terug gegeven, en geen taal, waarin de duitscher zich ooit 
volkomen zal kunnen uiten. Zeer zeker een bewijs van een 
karakter, dat bereid is, met zelfbewustzijn afstand to doen 
van wat het onbereikbaar weet. Sedert dien tijd koos Busch 
de wijzen van uitdrukking, die met zijn landaard strookten, 
hij werd teekenaar en dichter.
Een kort verblijf thuis en daarna komen	na 1854
de jaren in Miinchen. Busch gaat om met kunstenaars van 
allerlei soort en formaat, met schilders als Lenbach, Hanf-
staengl, Kaulbach, met den beeldhouwer Gedon, met den 
musicus Krempelsetzer; hij is lid van de min of meer revo-
lutionaire en anti-akademische artistenvereeniging Jung-
Munchen; hij helpt bij optochten en vertooningen, drinkt 
en vermaakt zich; hij leeft het leven, dat Munchen 
een van de laatste erfgenamen van bourgondische feest-
vreugde op duitsch gebied	in dien tijd zijn kleurig, be-
weeglijk aanschijn gaf.
Hij werkt hard. Er zijn jaren, dat hij alleen voor de Flie-
gende Blotter twintig of dertig teekeningen maakt ; hij schudt 
operettenteksten uit zijn moues en daar zijn goede bij, 
zooals Der Vetter au l Besuch (1862); hij probeert het zelfs 
met de beeldhouwkunst ; ieder, die wel eens feesten ge-
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	109
arrangeerd heeft, weet wat een karnaval met een sprookjes-
optocht zooals die in 1862 voor moeite moet gekost hebben. 
Maar bij dit alles gaat hij, zoozeer hij niet anderen meesleept, 
zijn eigen weg. Een van zijn vrienden vertelde later:
„Was er eigentlich trieb, das wusste niemand. Bekam er in seiner 
Wohnung unerwartet Besuch, so verschwand gewohnlich irgend etwas in 
seiner Tischschublade, ohne dass jemand wissen konnte, was er war, ob 
ein angefangenes Gedicht oder eine in Arbeit befindliche Skizze oder 
eine Regensburger Wurst, die er vor dem eintretenden Freunde retten 
wollte. Bei den sonntaglichen Fusswanderungen in das Isar- oder Wurmtal 
oder an den Starnberger See hatte Busch meist ein Notizbuchlein bei sich; 
bald fielen ihm ein paar Verse ein, bald skizzierte er irgend einen Gegen-
stand mit wenigen Strichen. Ebenso war's bei dem Sommeraufenthalt im 
Gebirge. Da schien er zu bummeln ; wenn die anderen ihre Platze auf-
suchten und anfingen zu malen, lag er behaglich im Gras, rauchte sein 
Pfeifchen und machte seine scharfe Bemerkungen und Witze, wahrend 
den Akademikern der Schweiss von der Stirne raum. Doch wanderte 
ganz verstohlen sein Buchlein aus der Tasche und, wenn es wieder hinein-
glitt, war einer oder der andere darin festgenagelt."
Langzamerhand groeit uit al dat veelzijdige zijn eigen 
kunst, het genre, dat hem beroemd heeft gemaakt, de reeksen 
van teekeningen met bijschriften, of van gedichten, die zich 
als het ware van zelf illustreeren. Na de Bilderpassen (1864) 
verschijnt : Max und Moritz (1865).
Wanneer hij kort na '70 Miinchen verlaat, en na een kort 
verblijf in Frankfort weer in zijn geboortestreek terugkomt, 
weet hij, wat hij wil en wat hij kan; van nu of behoeft hij 
zich om de buitenwereld niet veel meer to bekommeren ; hij 
kan thuis blljven : hij heeft een vorm gevonden die naar 
hem zal blijven heeten, die zich allengs in scherper trekken 
openbaart en zijn bondigheid bewijst. Toch was ook dat 
niet zonder teleurstelling gegaan. De bundel humoristische 
gedichten zon der illustraties, die hij reminiscentie aan 
Kant Kritik des Herzens genoemd had, viel niet in den 
smaak van het publiek (1871), en dit heeft Busch, die dit 
werk terecht voor het beste uit then tijd hield, zeer gegriefd.
In den beginne zijn de geillustreerde vertelsels, die het 
grooter publiek waardeerde, vrij sterk aan verschijnselen 
van den tijd verbonden. Der heilige Antonius von Padua (1870), 
Die /romme Helene (1872), Bi lder zur Jobsiade (1874), Pater 
Filucius (1875), en men kan er Der Geburtstag (1876) nog 
bijvoegen, hebben een militant karakter, zij strijden tegen
110 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
een aantal dingen, die Busch nu eenmaal niet luchten kan. 
Vervolgens komen Abenteuer eines Junggesellen (1876), 
Herr and Frau Knopp (1877) en Julclien (1877); zij vormen 
to zamen een cyclus en vallen in de kategorie der algemeene 
zedenschildering. Dan komt een derde periode, die men de 
wijsgeerige zou kunnen noemen : van de algemeene zeden-
schildering komt Busch hier tot een afzonderlij ke karakterolo-
gie. Zij begint met Der Haarbeutel (1878), Fi p ps der A f f e 
(1879) en Plisch and Plum (1881) en bereikt haar toppunt 
in Balduin Bahlamm (1881) en Maler Klecksel (1883). Ten 
slotte komt nog een tijdperk, waarin de werken elkaar be 
daarder volgen en waarin hij nog eens een nieuwen vorm 
kiest: de tijd van de novellen in proza, Eduard's Traum 
(1891) en Der Schmetterling (1895), van gedichten zonder 
illustratie, Zu guter Letzt (1904). Die tijd brengt het beste 
wat Busch heeft gegeven, maar opnieuw aarzelt het publiek 
zijn novellen zijn ook in Duitschland slechts bij weinigen 
bekend.
Het is maar een overzicht; wij hebben natuurlijk veel 
overgeslagen.
Terwijl die werken, waarover hij met niemand sprak, 
ontstaan, leeft hij to midden van een talrijke familie en 
toch als kluizenaar. Getrouwd is hij niet; zijn zuster heeft 
sedert zij weduwe was, het huishouden voor hem gedaan; 
hij heeft van zijn kant voor de opvoeding van haar kinderen 
gezorgd. Toen die kinderen groot geworden waren, gestudeerd 
hadden, en op hun beurt dominee werden, is hij bij een 
van hen komen inwone n en van Wiedensahl naar Mechts-
hausen aan den voet van den Harz verhuisd. Hij wandelt, 
werkt in den tuin, snoeit de rozen, bekijkt nieuwsgierig en 
aandachtig het leven in de natuur, laat zich overal door 
de boeren bij een borrel de nieuwtjes en de oude overleveringen 
vertellen, maakt aanteekeningen over hun taal en hun zeden
en philosopheert. Met wijsbegeerte had hij zich even lang 
bezig gehouden als met dichten en teekenen : ,In dem Stunden-
plan kort na 1845 schlich sich nun auch die Metrik ein. 
Dichter, heimische and fremde wurden gelesen. Zugleich fiel 
mir die ,Kritik der reinen Vernuft" in die Hande, die wenn 
auch damals nur spArlich durchschaut, doch eine Neigung
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	111
erweckte, in der Gehirnkammer Mause zu fangen, wo es 
nur gar zu viel Schlupflocher giebt." Later kwamen andere, 
Locke, Hume, Berkeley en dan : ,auch mich zog es unwider-
stehlich abseits in das Reich der Naturwissenschaffen. Ich las 
Darwin, ich las Schopenhauer damals mit Leidenscha-ft." 
Vooral Schopenhauer heeft invloed op hem gehad. Over 
zijn lezen zegt hij verder:
„Man hat den Autor far einen Bucherwurm and Absonderling gehalten. 
Das erste mit Unrecht. Zwar liest er unter anderen die Bibel, die grossen 
Dramatiker, die Bekenntnisse des Augustin, den Pickwick and Don 
Quixote and halt die Odyssee fur das schonste der Marchenbiicher, aber
ein Biicherwurm ist doch ein Tierchen mit ganz andern Manierchen."
Eigenlijk had hij Brehm's Tierleben nog op dit lijstje 
moeten zetten.
Men zou van wijsgeerige studie, van taal- en volkskunde, 
van zoologie kunnen spreken, wanneer al die woorden niet 
zoo deftig klonken. De manier, waarop Busch die dingen 
in zich opneemt, is tegelijkertijd zeer ernstig en zeer van 
zelf sprekend. Het is er mee als met zijn teekeningen : hij 
verdiept zich in iets, wat buiten hem staat, maar hij blijft 
daarbij steeds zelfstandig en zelfbewust. Er is tusschen 
hem zelf en ieder ding een afstand en hij aanvaardt dien 
afstand met dezelfde resignatie, waarmee hij, zooals wij 
gezien hebben, het onbereikbare laat varen. Hij streeft er 
niet naar tot de dingen to gaan, zich aan hen over to geven
integendeel hij dwingt hen tot hem to komen, maar hij 
vergeet geen oogenblik, dat zij bij hun sprong over dien 
afstand anders geworden zijn.
Kunnen wij over zijn leven meer zeggen? Wij vinden ook 
hier, zooals in alle vitae excellentium imperatorum, gelegen-
heid genoeg tot bellettristische phantasietjes. Wat dunkt u 
van een alinea uit Von mir caber mich:
„Zwischen all dem herum aber schwebte bestandig das anmutige 
Bildniss eines blondlockigen Kindes. Natiirlich sehnte ich oft die bekannte 
Feuersbrunst herbei mit nachfolgendem Tode zu den Fiissen der geretteten 
Geliebten. Meist jedoch war ich nicht so riicksichtslos gegen mich selbst, 
sondern begniigte mich mit dem Wunsch, dass ich zauberhaft fliegen and 
hupfen konnte hoch in der Luft, von einem Baum zum andern, and dass
sie es mit ansahe and ware starr vor Bewunderung."
Z ullen wij dit in verband brengen met een gedicht uit 
de Kritik des Herzens:
112 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
„Sie war ein Blumlein hubsch and fein, 
Hell aufgebluht im Sonnenschein. 
Er war ein junger Schmetterling, 
Der selig an der Blume hing. 
Oft kam ein Bienlein mit Gebrumm 
Und nascht and sauselt da herum. 
Oft kroch ein Kafer kribbelkrab 
Am hubschen Blumlein auf and ab. 
Ach Gott, wie das dem Schmetterling 
So schmerzlich durch die Seele ging. 
Doch was am meisten ihn entsetzt, 
Das allerschlimmste kam zuletzt. 
Ein alter Esel frass die ganze
Von ihm so heiss geliebte Pflanze."
Misschien zou ook hier resignatie het juist e woord zijn 
maar nog eens : psycholo gische biographie is niet ons gebied.
Er zijn niet heel veel brieven van Busch bekend of ge-
publiceerd. De eenige correspondentie van ietwat grooteren 
omvang zijn de zeventig brieven en briefjes, die hij aan 
een nederlandsche vrouw: Maria Anderson schreef. Zij was 
een vriendin van Multatuli en medewerkster aan De Vrije 
Gedachte. Dus een schrijfster wie is dat in Nederland niet ? 
-- maar in het Biographisch Woordenboek vinden wij haar 
naam tot nu toe niet vermeld. In ieder geval had zij een 
fijnen neus: zij begreep dat de Kritik des Herzens een zeer 
bijzonder boekje was. Einde 1874 of begin 1875 schreef zij 
er Busch over, en vroeg hem naar de beteekenis van de uit-
drukking: „sich argern wie ein Stint." Busch gaf inlichting 
en in den loop van 1875 ontspon zich een drukke brief-
wisseling. In October van dat jaar hebben zij elkaar to Mainz 
ontmoet. Daarna is de correspondentie ingeslapen. Wie 
meer van Busch weten wil, raden wij aan dit boekje (Wilhelm 
Busch an Maria Anderson. Rostock 1908) to lezen.
Tegenover het leven van Busch staat dat van Christian 
Morgenstern schaduwachtig en zwak omlijnd. Wat wij van 
hem weten, vinden wij in een bundel Stulen, die na zijn 
dood door zijn vrouw werd uitgegeven : ,eine Entwickelung 
in Aphorismen and Tagebuch-Notizen," met het motto 
,,Nur wer sich wandelt, bleibt mit mir verwandt." (1917).
Busch wou schilder worden de vader en de grootvader 
van Morgenstern waren schilders. Zijn moeder, alweer de 
dochter van een schilder, was teringachtig; de zoon heeft die
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	113
ziekte geerfd. Hij is to Miinchen geboren	en heeft in zijn 
kindsheid veel met zijn ouders gereisd. Een moeilijke schooltijd:
„Es war, als ware das Leidenserbe der Mutter, das doch erst zwolf 
Jahre darauf zu wirklichem Kranksein fi hrte, schon damals ubernommen 
worden; denn wenn auch mancher frische Aufschwung immer wieder 
weiter trieb, so setzten doch mehr and mehr jene dumpfen Hemmungen 
ein, die ihn wohl nicht hatten so zu Jahren kommen lassen, wenn nicht 
irgend etwas in ihm ebenso zahe fur ihn gestritten and ihn fiber das 
Schlimmste immer wieder von neuem hinweg gebracht hatte."
Ook Morgenstern heeft zich vroeg in Schopenhauer ver-
diept. Later kwam Nietzsche. Nog later Ibsen, van wien hij 
eenige stukken, vooral Brand en Peer Gynt, vertaalde en 
dien hij persoonlijk leerde kennen. Dan volgde omstreeks 
1901 de groote bewondering voor de Deutsche Schri/ten 
van Paul de Lagarde, dien hij „der zweite massgebende 
Deutscher der letzten Jahrzehnte" noemt Nietzsche was 
de eerste ! Eindelijk na 1908 een onvoorwaardelijke 
overgave aan de persoon en het werk van Rudolf Steiner. 
,,In dieser (Steiners) Personlichkeit lebt ein grosser spiri-
tueller Forscher ein ganz dem Dienste der Wahrheit ge-
widmetes Leben vor uns and fur uns dar."
Van alle paden, die een recent verleden met een nog niet 
ontcijferd heden verbinden, zijn die, waarlangs de religieuze 
beweging voortkronkelt, het donkerst en het moeilijkst to 
onderkennen. Wat weten wij eigenlijk van Lagarde? Be-
droefd weinig. Niet eens in hoeverre dat, wat hij gewild en 
gedaan heeft, enkel1n alleen berust op iets, wat slechts waarde 
in zijn eigen tijd had. Niet eens in hoeverre wij hem als 
vriend of als vijand van dien tijd mogen beschouwen. Indien 
iemand als Troeltsch al overtuigd was, dat Lagarde „ein 
Gemut (war), das bei allem Reichtum and bei alley Tiefe 
seiner Frommigkeit, doch mehr eine unklare, unruhige and 
iiberreizte Sehnsucht nach Religion als these selbst besass"
wie zal zeggen of in dat vage, onrustige, overprikkelde 
heimwee niet een profetisch voorgevoel school van veel, wat 
heden ten dage op komst schijnt? En Steiner? Er woekert 
zoo veel vreemds en afstootend kinderachtigs in dat, wat 
hij in het leven riep, dat wij over de diepere beteekenis, die 
er misschien in ligt, het oordeel kwijt zijn.
1926 I V	8
114 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
Hoe dit zij niet als onmiddellijk produkt, maar veel eer 
als een vroolijke en gave mistel op een onbeduidenden appel-
boom, is ergens in het bleeke leven van Christian Morgen-
stern het boekje gerijpt, waardoor hij beroemd werd: de 
Galgenlieder (1905.) De oorsprong ligt in een kring van
vrienden:
„Die ersten, noch den neunziger Jahren entstammenden Galgenlieder 
entstanden fur einen lustigen Kreis, der sick auf einem Ausflug nach 
Werder bei Potsdam, allwo noch heute ein sog. ,Galgenberg" gezeigt 
wird, wie das so die Laune gibt, mit diesem Namen schmucken zu mussen 
meinte. Aus dem Namen erwuchs alsdann das Weitere, denn man wollte 
sich doch, war man schon nun einmal eine so benannte Vereinigung, auch 
das Gehorige dazu denken and vorstellen."
Niet dadelijk werd het bekend; maar allengs drong het 
door. Wanneer wij toch bij dichterlijke vergelijkingen zijn: 
het was als een zwerm postduiven, die los gelaten, een oogen-
blik verward door elkaar fladderen, maar dan met pijlsnelle 
zekerheid ieder op zijn doel afvliegen. Het was, of iemand 
iets had gezegd, waarop anderen lang hadden gewacht, en 
al spoedig lagen regels en heele gedichten in ieder duitsch 
oor en op aller lippen. Toen de tweede bundel Palmstrom 
(1910) verscheen, waarin Morgenstern's genre met meer 
bewustzijn en consequenter werd doorgevoerd, was men 
voorbereid : de uitwerking was des to grooter. Tijdens den 
oorlog over wiens verwoestende eigenschappen zooveel 
en over wiens regenereerende werkzaamheid zoo weinig ge-
zegd is werd iets van wat in die boekjes met de taal ge-
schied was een algemeen taalverschijnsel: het soldaten-
vocabularium en de soldatenspreekwijzen, die zich vooral 
tusschen 1914 en- 1917 ontwikkelden, vertoonen in hun 
struktuur onmiskenbaar verwantschap met de Galgenlieder 
en Palmstrom. Dat is niet zoo zeer een bewijs van Morgen-
stern's invloed als van zijn inzicht; hij had iets wat in de 
lucht lag, met groote zekerheid weten to pakken.
Morgenstern stierf in 1916. Na zijn dood verscheen nog 
Palma Kunkel (1916). In dit laatste boekje wij weten 
niet, wat Morgenstern, indien hij het zelf geheel had kunnen 
redigeeren, misschien zou hebben laten vallen -- bevinden 
wij ons vaak dicht bij de grens, waar het spontane ophoudt
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	115
en het gezochte en opzettelij ke begint ; het genre is op weg 
gemaniereerd to worden.
Laten wij er nog bijvoegen, dat de dichter zelf die boekjes 
geenszins als zijn eigenlijk levenswerk beschouwde, hij noemt 
ze ,bloss Beiwerkchen, Nebensachen," zij moeten slechts 
,,ein bisschen geistige Leichtigkeit, Heiterkeit, Freiheit 
verbreiten, die Phantasie beleben, nur ein bisschen von der 
im Posthorn gefrorenen Musik der Seele wieder auftauen."

II.

Met het k o m i s c h e als begrip hield en houdt zich de 
wijsgeerige aesthetica bezig. Of zij het met succes doet kunnen 
wij daar laten : een deel van de 19e eeuw was bereid het als 
een ,ausser-aesthetischen Wert" op to vatten. Wij zullen hier 
van ons recht als literatuurhistoricus gebruik maken, en 
het komische niet in zijn hoedanigheid als wijsgeerig begrip, 
maar als letterkundige vorm beschouwen. 'floor ons komt 
het er op aan het letterkundig verschijnsel, dat men g r a p 
noemt, nader to bepalen.
Wij moeten dan ook hier zeggen dat het een e e n v o u-
d i g e v o r m is, dat wil zeggen een vorm, die uit een geeste-
lijke occupatie en een met die occupatie samenhangende, uit 
haar of to leiden gedachtengang ontstaat.
Vergelijken wij die occupatie met geestelijke occupaties 
en gedachtengangen, die wij bij andere eenvoudige vormen, 
zooals de sage, het spreekwoord, het raadsel enz. vonden, 
dan zien wij, dat zij in tegenstelling tot die andere iets negatiefs 
heeft : het is de occupatie van het ontbinden. Wij komen 
op die wijze tot de schijnbaar paradoxale, maar inderdaad 
afdoende definitie, dat de grap de letterkundige vorm is, 
waarin en waardoor iets anders ontbonden wordt.
Een paar voorbeelden zijn misschien niet overbodig.
Beginnen wij met de t a a 1, dan vinden wij hier een buiten-
gewoon veelvuldige soort van grappen, die wij w o o r d-
spelingen noemen.
In zooverre de taal zeer algemeen gesproken een 
wijze van mededeeling bedoelt, is het van to voren duidelijk, 
dat elk van haar deelen de eigenschap der verstaanbaarheid
116 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
moet bezitten en dat dientengevolge iedere taalvorm slechts 
in zijn verstaanbare beteekenis kan worden gebruikt. Bezigt 
men nu een woord in een andere beteekenis, of meent men, 
terwijl men het schijnbaar in de eene beteekenis gebruikt, 
eigenlijk de andere, of vervangt men een verstaanbaar 
woord door een ander, dat denzelfden, of ongeveer denzelfden 
klank heeft, maar iets anders beteekent, dan ontstaat op 
al die manieren dubbelzinnigheid, d.w.z. de mededeelende 
bedoeling van de taal wordt opgeheven en alles wat aan 
zin en begrip met haar samenhangt wordt ontbonden. En 
juist dit is het, wat van haar kant de woordspeling bedoelt.
Een niet geheel nuchtere Engelschman springt op een 
omnibus, waarin zich een deftige heer en dame bevinden ; 
glijdt uit, vast naar binnen en begint to vloeken. De ver-
ontwaardige heer voegt hem toe: how can you swear before 
a lady? en hij antwoordt : I did not know the lady wanted 
to swear before me! Het verwijt en de heele situatie worden 
hier in het komische ontbonden door het felt, dat bij het 
gesprek een van de twee sprekers het woord „before" in de 
plaatselijke, de andere het in de tijdelijke beteekenis opvat.
Of een Franschman antwoordt op de uitnoodiging een jeu 
de mots op de pest to maken met: je ne fais pas un jeu de 
maux. Hij heeft door het vervangen van m o t s door het 
gelijkluidende m a u x den noodzakelijken eisch opgeheven, 
dat in een samenspraak vraag en antwoord betrekking op 
hetzelfde moeten hebben; maar hij heeft daarmee het begrip: 
„jeu de mots," dat bier naar zijn meening niet op zijn plaats 
was, ontbonden.
Het aantal middelen, dat de taal tot ontbinding kent, is 
even groot als het aantal middelen dat zij bezit lets tot 
stand to brengen. ledere wijze een objectiviteit to grijpen en 
iedere vorm die daardoor ontstaat heeft in het komische zijn 
tegenvoeter. Wij behoeven slechts, waar een abstractie ge-
bruikt werd, op het concrete terug to komen, waar een beeld 
bedoeld werd, op het letterlijke terug to gaan, om de komische 
ontbinding to bereiken.
Zoo kan ook het komische elken anderen eenvoudigen letter-
kundigen vorm ontbinden. Wanneer wij b.v. een raadsel 
opgeven als : Onder een blauwen pruimenboom lag iets
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	117
blauws met een pit er in. RA, ra, wat is dat? en den man, 
die: „een pruim" raadt, antwoorden, dat het een blauwe 
huzaar is, die een pit heeft ingeslikt, maar den slimmerik 
die van een huzaar durft spreken, daarentegen meedeelen, 
dat het een pruim is dan is daardoor het voornaamste 
kenmerk van het raadsel: dat het een oplossing bezit, opge-
heven en de vorm, then wij voor o ns hebben, heet niet meer 
raadsel, maargrap.
Wat nu in de taal op zich zelf mogelijk is, kunnen wij 
ook op de 1 o g i c a toepassen. leder denkproces, alle voor-
waarden, principes, wetten en normen van het juiste denken 
kunnen spontaan ontbon den worden. Men behoeft slechts 
een volgorde to onderbreken, een schakel door een andere 
to vervangen, men kan als het ware van de eene logica in 
de andere overgaan telkens ontstaat hieruit iets, wat in 
zij n ongerij mgheid, tegenstrij digheid of onden kbaarheid ko-
misch is, en den letterkundigen vorm van een grap aanneemt.
Een Griek droomt, dat hij bij een beroemde hetaere ge-
weest is, en vertelt dit op de agora. De hetaere hoort er van 
en verlangt nu betaling. Het geval komt voor den rechter. 
Deze beveelt den man het geld op de tafel to leggen, laat 
een spiegel brengen en staat de hetaere toe het spiegelbeeld 
van het geld als betaling voor het gedroomde genot to nemen. 
lets als een parallel van deze logica vinden wij in de geschie-
denis van den reiziger die uit Egypte een opgezette ichneumon 
meebrengt, die de slangen moet verdelgen, die zijn broeder, 
die delirium tremens heeft, beangstigen en die op de op-
merking: „maar dat is toch geen echte ichneumon," logisch 
antwoordt : „ja, maar die slangen zijn ook niet echt."
In het ethische is het weer hetzelfde. Nemen wij de alge-
meen bekende moralistische geschiedenis van den man, die, 
zittend onder een ouden eik, er over nadenkt, waarom de 
eikeboom zulke kleine onooglijke vruchten heeft, en waarom 
de mooie groote pompoenen in zijn tuin aan die magere 
kruipende plantjes groeien. De schepping schijnt hem ver-
keerd. Maar terwij l hij twijfelt en peinst, valt hem een eikel 
op het hoofd en nu schijnt hem een licht op to gaan 
althans hij verheugt zich, dat pompoenen niet aan eikeboomen 
groeien. Dat die geschiedenis een ernstige bedoeling heeft, is
1 18 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
zeker. Maar ook, dat zij desniettegenstaande zekere gapingen 
vertoont en het is een lust om to zien, hoe het komische, 
wanneer het zich van die geschiedenis meester maakt, die 
gapingen benut, om het ethische, wat zij bevat en de moreele 
bevrediging, die zij zou kunnen geven, to ontbinden. Immers 
als grap luidt zij zoo: Een dominee wandelt op een schemer-
avond blootshoofds in vroom gepeins over de wonderen van 
de schepping verzonken ; een musch doet in het voorbij-
vliegen zijn behoefte op zijn kale kruin; de geestelijke vouwt 
de handen en spreekt : Heer, ik dank U en Uwe Voorzienig-
heid, dat Gij de koeien niet met vleugelen geschapen hebt. 
De twijfel in het gemoed van den leek is hier vervangen 
door de zekerheid in dat van den dominee ; inplaats van twee 
vergelijkbare vruchten, eikel en kalebas, komen de onver-
gelijkbare dieren, musch en koe. Ten slotte is ook het o n f a t-
s o e n l ij k e to hulp geroepen. Want evenals het kornisch 
absurde de ontbinding van het wijsgeerig logische beteekent, 
beteekent het komisch onfatsoenlijke de ontbinding van 
hetgeen ons de practische moraal en de goede zeden voor-
schrijven.
Zoo vinden wij het komische met zijn overdrijvingen in 
het groote en in het kleine, zijn veranderingen, zijn vermogen 
de dingen onderstboven to keeren op ieder gebied. De mid-
delen, waarvan het zich bedient zijn niet to tellen, want 
nog eens	zij zijn even talrijk als de middelen, waarvan 
zich de taal, de logica, de ethica, of wat ook bedient om haar 
bijzonder doel to bereiken. Iedere binding, waarnaar gestreefd 
wordt, kan op een zeker punt in het komische ontbonden 
worden en den vorm grap aannemen.

Het woord o n t b i n d i n g heeft, zooals wij reeds zeiden, 
een negatieve beteekenis en iets van dit negatieve kleeft aan 
het komische. Men zou nu kunnen vragen of, waar andere 
eenvoudige vormen hun eigen afgesloten wereld bezitten en 
die wereld zich telkens laat vatten en beschrijven, dit ook 
voor den vorm g r a p het geval kan zijn.
Dat het de voorwaarde van het komische is, dat er iets 
bestaat, wat gebonden is, en wat nu ontbonden wordt 
daarover kunnen wij het eens zijn. De vraag is maar, in
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	119
hoe verre dat, wat ontbindt, in staat is, zelf een nieuwen 
vorm to scheppen, en in hoeverre dat, wat ontbonden wordt, 
ophoudt als worm zich zelf to zijn.
Laten wij een paar concrete voorbeelden geven. Het 
is duidelijk, dat een kruik zonder bodem, een kruik dus, die 
noch aan het begrip k r u i k meer beantwoordt, noch aan 
de eischen, die wij aan het voorwerp k r u i k stellen, meer 
voldoet desniettegenstaande als vorm niet ophoudt kruik 
to zijn; wij zouden hier desverkiezend van een kruik met 
negatief teeken kunnen spreken. Ook wanneer het bleek, 
dat die bodemlooze kruik buitengewoon bruikbaar was om 
iemand daarmee den schedel in to slaan, en zelfs wanneer 
men haar, zooals de beiersche boeren dit bij hun vechtpar-
tijen met hun bierkroezen plegen to doen, opzettelijk met 
dat doel in then toestand had gebracht dan zou men 
altijd nog moeten zeggen, dat die kruik hier weliswaar als 
w a p e n diende, maar dat het een k r u i k bleef. Daar staat 
tegenover, dat, wanneer wij een darm van een schaap of 
een kat nemen, hem prepareeren, hem op een boog spannen 
om er pijlen mee of to schieten, of op een hollen klankbodem 
om hem to doen weerklinken, dat dan die darm noch met 
het begrip noch met het voorwerp d a r m meer iets heeft 
uit to staan, maar dat het een p e e s of een s n a a r ge-
worden is, en dat wij pees en snaar onmogelijk als darm met 
negatief teeken kunnen opvatten. Men zou dus onze vraag 
voorloopig zoo kunnen stellen : is dat, wat na de ontbinding 
g r a p wordt, een kruik zonder bodem of is het een snaar?
of wel: is dat, wat komisch geworden is-, hetzelfde wat 
het geweest is met omgekeerd teeken, of is het lets eigens? 
Om die vraag to beslissen, moeten wij een oogenblik over de 
bedoeling van het komische spreken.
Van den aard van het komische uitgaande, kunnen wij 
hier om to beginnen zeggen, dat het, waar wij iets vinden, 
wat wij betreuren, veroordeelen, verfoeien, of om een neutraal 
woord to gebruiken : afkeuren, de bedoeling kan hebben, dit 
afkeurenswaardige als zoodanig to ontbinden. Daar wij ook 
andere middelen bezitten om ons tegen het afkeurenswaardige 
to weren, moeten wij er bij voegen, dat wij van het 
komische hoofdzakelijk dan gebruik maken, wanneer
120 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
het afkeurenswaardige zich tot op zekere hoogte zelf 
reeds ontbindt, of althans de mogelijkheid tot ontbinding 
in zich draagt. De vorm, then het komische bij die bedoeling 
aanneemt, noemen wij s p o t.
Naarmate nu de afstand tusschen het afkeurenswaardige, 
dat door spot ontbonden wordt, en ons zelf grooter of geringer 
is, kunnen wij weer twee vormen onderscheiden, die wij 
satire en i r o n i e noemen.
S a t i r e is de spot met wat. wij afkeuren of verafschuwen 
en wat ver van ons afstaat. Wij hebben er niets mee gemeen, 
wij willen er niets mee to maken hebben, wij staan er tegen-
over daarom ontbinden wij het zonder medegevoel, zonder 
medelijden.
Daarentegen spot i r o n i e weliswaar met wat wij af-
keuren of veroordeelen, maar zij staat er niet tegenover, zij 
voelt, dat zij zelf aandeel heeft aan wat ontbonden moet 
worden daardoor wordt zij deelnemend. Een kenmerkend 
woord voor ironie is: gemeenzaamheid. De spotter heeft met 
het voorwerp van zijn spot het gevoel voor wat bespot wordt 
gemeen ; hij kent het uit zich zelf ; maar hij kept de 
verkeerdheid en vertoont haar aan wie haar niet to kennen 
schijnt. Daardoor krijgt hier gemeenzaamheid een dieperen 
zin en bespeuren wij in de ironie de vertrouwelijkheid van 
een hooger staande tot wie beneden hem staat. In die ge-
meenzaamheid schuilt de groote opvoedkundige waarde der 
ironie.
Maar het bewustzijn, dat men, hetgeen men bespot, zelf 
kent, dat het deel van ons uitmaakt, kan hier met het ko-
mische als spot alle schakeeringen van melancholie tot smart 
verbinden. Bittere satire is op haar voorwerp verbitterd. 
Bittere ironie is bitter, omdat het bitter is, wat elders be-
spottelij k lij kt, in zich zelf terug to vinden.
Alweer kan aan den anderen kant de verwantschap tus-
schen den spotter en het bespotte er toe leiden, dat die twee 
meer en meer samengroeien. Het feit dat de ironie zich zelf 
treft en zich zelf ontkent, kan oorzaak worden, dat zij, 
zonder op to houden spot to zijn, zich zelf liefkoost of zich 
zelf bevestigt.
Zoo behooren de spiralen en zigzagwegen der ironie tot
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	121
het hoogste, wat de vorm van het komische kan geven. 
Wilt gij een voorbeeld van die tegelijk aantrekkelijke en 
moeilijk to volgen paden, lees dan het eerste gedeelte van 
Erasmus' Lot der Zotheid. In het tweede gedeelte, dat veel 
minder diep is, hebben wij tevens een voorbeeld van satire.
De uitdrukkingen satire en ironie worden in de gewone 
spreektaal gewoonlijk door elkaar gebruikt. Geen wonder. 
Er zijn groote werken, die als satire begonnen, als ironie 
eindigden. Werken, waar de schrijver, die in den beginne 
geloofde spottend tegenover iets to staan, wat hij wenschte 
to ontbinden, allengs ontdekte hoe zeer hij, met wat hij 
bespotte, verwant was. Wij behoeven hier nauwelij ks aan 
Don Quixote to herinneren. Er zijn andere werken, waarin 
de twee vormen voortdurend naast elkaar staan, of liever, 
waarin de satirische en de ironische ontbinding krijgertje 
schijnen to spelen, die telkens van den eenen vorm in den 
anderen overspringen en hier zouden wij aan Ariosto of 
Rabelais kunnen denken.
Wij hebben hier echter het gebied van de eenvoudige 
vormen reeds verlaten en bevinden ons bij de kunstvormen. 
Maar wij zien tevens, dat de ironie, die bij haar spot uitgaat 
van wat wij zelf met iets, wat ons afkeurenswaardig voorkomt, 
gemeen hebben, ons op een nieuwen weg brengt 
wij beseffen hier, dat de bedoeling van het komische een 
diepere kan zijn dan de ontbinding van wat wij betreuren of 
veroordeelen, en dat zijn vorm niet enkel s,p o t behoeft to zijn.
Leven en denken verloopen in aanhoudende spanning. 
Spanning in ons, spanning buiten ons. Telkens, wanneer die 
spanning na inspanning overspanning dreigt to worden, pogen 
wij haar to doen verminderen. Een van de middelen 
soms het eenige, vaak het volkomenste	om tot ont-
spanning of uitspanning to komen, is alweer het komische. 
In die bedoeling staat het echter niet meer tegenover het 
a f k e u r e n s w a a r d i g e, maar, wanneer wij bij tegen-
stellingen blijven, tegenover het s t r e n g e. Wij nemen hier 
streng in de diepere beteekenis van het woord. Ons adjectief 
streng is nauw verwant met het substantief streng, het duit-
sche verbum „(sich) anst rengen" sluit zich hierbij aan ;wij be-
vinden ons in een groep, waartoe onder veel meer het latijnsche
122 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
stringo en het grieksche strangale behooren, en wier beteekenis 
kan afgeleid worden uit een koord dat gedraaid wordt, 
daardoor meer weerstandsvermogen krijgt, maar ook telkens 
meer gespannen wordt. Op zich zelve is het strenge niet 
afkeurenswaardig integendeel, het is zooals wij reeds 
zeiden, eene noodzakelijke voorwaarde voor leven en denken. 
En toch moeten wij, zelfs om, waar het noodig is, het strenge 
in voile strengheid door to voeren, de mogelijkheid bezitten, 
het op to heffen, er ons van to bevrijden. Schrijvers uit de 
renaissance, die zich met het komische bezig hielden, spreken 
van een relaxatio animi. Inderdaad, onze geest beschikt in 
het komische over een middel, om niet enkel dingen die ons 
binnen of buiten ons verwerpelijk schijnen to ontbinden, 
maar ook om zich, waar hij het wenscht, bij oogenblikken 
van zich zelf to bevrijden.
In zooverre het komische de bedoeling heeft spanning in 
leven en denken to ontbinden en den geest to bevrijden, 
kunnen wij den vorm, dien het aanneemt, niet meer s p o t 
noemen, maar moeten wij van s c h e rt s spreken.
Scherts kan als tegensteiling van spot worden opgevat, 
in zooverre het komische hier geen betrekking heeft op een 
bijzonder geval, maar op een algemeenen toestand. Scherts 
Pat spot to boven, daar in haar het negatieve, dat ons 
aanvankelijk aan het komische eigen scheen to zijn, ophoudt. 
Immers de bevrijding van den geest, die door het opheffen 
der spanning ontstaat, is niet enkel de negatie van het 
gespannen of gebonden zijn, maar ook een vrijheid in positieven 
zin. Hoezeer zij het is, gevoelen wij, wanneer het komische 
ons uit de strengste spanningen van de vermoeienis of van 
het dilemma bevrijd heeft.
Wanneer wij nu echter de twee bedoelingen van het komi-
sche in spot en scherts van elkaar hebben afgezonderd, 
moeten wij er onmiddellijk op laten volgen, dat de letter-
kundige vorm, dien wij grap noemden een twee-eenheid geeft, 
waarin zij tegelijkertijd gescheiden en vereenigd begrepen 
zijn. Ook wanneer in een grap het komische de bedoeling 
heeft, in een bijzonder geval iets afkeurenswaardig to ont-
binden, heeft dit ten gevolge, dat het ons van een algemeene 
spanning bevrijdt. Zeifs de bijtendste satire en de bitterste
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	123
ironie vervullen nog die dubble opgaaf : hoezeer wij in de 
eene onzen vijand, in de andere ons zelf krenken, zij ver-
lossen aan den anderen kant toch den geest van een innerlijke 
spanning. En daar staat tegenover, dat ook wanneer wij 
met het komische in de eerste plaats het opheffen van een 
algemeene spanning bedoelen, wij toch in de grap, ook in 
de onschuldigste, telkens hebben uit to gaan van een voor-
werp, van een bi jzonder geval, waarin iets ontbonden wordt. 
Men kan dus wel zeggen, dat in de grap het zwaartepunt 
meer naar spot of meer naar scherts kan overhellen, maar 
er is geen grap denkbaar, waarin een van de twee hoedanig-
heden ontbreekt.
Wanneer wij dit in het oog houden, kunnen wij op onze 
vraag terugkomen : wat doet de grap met hetgeen zij ont-
bindt? of hoe is de verhouding van den ouden vorm tot den 
nieuwen ?
Gaan wij van spot uit, dan schijnt het alsof zij niets anders 
doet dan het afgekeurde zelf met een omgekeerd teeken terug 
to geven. Er bestaan vormen van spot wij denken aan 
de p a r o d i e die vrij veel gelijkenis met nabootsing 
hebben. Zij herhalen, hetgeen zij bespotten, maar zij herhalen 
het, daar zij een komischen nadruk leggen op wat op zich 
zelf de kern van ontbinding in zich droeg, op een wijze, 
waardoor het als geheel ontbonden wordt. Herhalingen 
vonden wij in de grap van den vloekenden Engelschman, 
bij de fransche woordspeling op de pest, bij den griekschen 
rechter en den dominee en wanneer wij verder zochten 
zouden wij telkens iets dergelijks vinden. In zooverre dus 
de grap van uit het taalkundige, de logica, de ethica of wat 
ook een bijzonder geval ontbindt en daarbij uitgaat van wat 
in dat geval reeds een kern van ontbinding bezat dat 
wil dus zeggen in zooverre zij spot blijft is het mogelijk 
haar als een herhaling met omgekeerd teeken op to vatten, 
die den vorm van het herhaalde niet aantast.
Wij zagen echter vervolgens, dat de grap nog iets anders 
is en iets meer doet ; wij zagen, dat zij naast haar bijzondere 
een algemeene bedoeling had: dat zij door het opheffen 
van spanning den geest bevrijdt. Evenzeer als nu die vrijheid 
van den geest niet meer de negatie van een gebonden zijn
124 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
beduidt, maar op zich zelf positief is, evenzeer is de grap 
niet slechts een vorm, die een anderen vorm met omgekeerd 
teeken herhaalt, maar tevens en daarvan onafscheideli jk 
een vorm, die zelfstandig schept. Wij zien dit, wanneer wij 
nog een enkel voorbeeld mogen geven, duidelijk bij grappen, 
die, uitgaande van de gebreken en zwakheden van zekere 
kringen of van een bepaald slag van menschen, spontaan 
scherpomlijnde autonome figuren voortbrengen. De grap, 
die zekere afkeurenswaardige hoedanigheden van den snob, 
den jager, den deugniet, den ,Duodezfiirst", de keukenmeid, 
den homo novus, den luitenant, den schoolmeester, den 
dronkaard, en wat dies meer zij doet uitkomen, die dus 
in haar eigenschap als spot ten doel heeft die karakters to 
ontbinden, slaagt er tegelijkertijd volkomen in, in haar eigen-
schap als scherts, die zelfde karakters tot grondvormen van 
positieve persoonlijkheid to wijzigen en to binden. Wij be-
hoeven om dit to beseffen slechts aan Serenissimus of Munch-
hausen to herinneren.
Ditzelfde is echter met iedere grap het geval. Slechts in 
de tweeeenheid van spot en scherts is de wereld van de grap 
in haar geheel to begrij pen : het is de wereld, waarin de 
dingen in hun ontbinding bondig worden.
De vergelijking met de bodemlooze kruik gaat dus niet 
op. Of die met den darm, die snaar of pees werd, beter is? Mis-
schien zouden wij er nog een derde kunnen bijvoegen. Zooals 
zekere stoffen van uit een gegeven samenstel een schei-
kundige verandering kunnen ondergaan en door een uiterst 
gecompliceerd gistingsproces een vorm aannemen, waarin 
hun uitwerking een geheel andere is kortom, zooals uit 
druivensap, uit melk, uit honig of uit rijst en aardappelen 
iets kan voortkomen, dat opwindt en dronken maakt, zoo 
schijnt het haast alsof uit geestelijke stoffen door de gisting 
van het komische een vorm tot stand komt, wiens uitwerking 
van een nieuwe soort, van een eigen aard is. Crap en roes
wie krijgt lust die vergelijking door to voeren. Maar 
daar zij, zooals alle vergelijkingen, mank gaat, zullen wij het 
liever laten.
ANDRE JOLLES.
(Slot volgf.)
DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN

DE MEMORIE VAN ANTWOORD NOPENS HET


NEDERLANDSCH-BELCiISCHE TRACTAAT.
,, Het Verdrag legt op meer dan eene plaats den grondslag 
van toekomstige onderhandelingen, bij welke gelegenheid 
de wederpartij wel niet zal nalaten de beschouwingen van 
den Minister tot de hare to maken". 
(Adres der Kamer van Koophandel to Amsterdam),
I.
De Memorie van Antwoord bevat drie stellingen die onjuist 
zijn. Aangezien zij bij voorkomende gelegenheid door de 
wederpartij in haar belang zullen worden aangevoerd, is het 
noodzakelijk aan to toonen, dat zij den toets eener ernstige 
critiek niet kunnen doorstaan. Zij luiden, in het kort weer-
gegeven, als volgt:')
I. Het Tractaat is geen willekeurig do-ut-des-contract,
omdat het betreft de herziening der verdragen van 1839. 
II. Na de verwerping van de twee politieke Belgische deside-
rata zou het voor Nederland geen verstandige politiek
zijn geweest, ook tegenover de economische Belgische
desiderata een negatief standpunt in to nemen.
III. Het afwij ken van de concessies in 1920 gedaan, zou
afbreuk doen aan het aanzien van ons land.
I. Het Tractaat is geen willekeurig do-ut-des-contract, omdat 
het betreft de herziening der verdragen van 1839.
Het Nederlandsch-Belgische Verdrag van 19 April 1839 
bevat regelingen van politieken en van economischen aard,
1) Voor de noten, zie achteraan.
126 DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN DE M. V. A.
waarbij de voorwaarden, waaronder een definitieve scheiding 
tusschen Nederland en Belgie plaats vond, werden vastgesteld. 
Van de eerstbedoelde bepalingen zal onder II sprake zijn.
De economische regelingen betreffen in hoofdzaak het 
Schelde-regime en de daarmede samenhangende waterver-
bindingen van Antwerpen over Nederland met het achterland. 
Zij hebben alleen-betrekking op de natuurlijke verbindingen, 
behoudens art. XII (kanaal „door het kanton Sittard heen", 
en wel „geheel en al op kosten van Belgie"), welke verplichting 
van Nederland in 1873 is vervallen. In het voorbijgaan zij 
hier opgemerkt, dat Belgie door de vrije verhinding met den 
Rijn mede profiteert van de zeer hooge uitgaven die door 
Nederland aan de natuurlijke waterverbindingen zijner eigen 
havens met het achterland worden besteed, n.l. voor zoover 
die waterwegen tevens door Belgie worden gebruikt.
In 1839 (art. IX) is aan Belgie op de Schelde de vrije handels-
vaart (waaronder kortheidshalve wordt verstaan de vaart 
van alle schepen die geen oorlogsvaartuigen zijn) verzekerd. 
Van het algeheele prijsgeven van het souvereine recht van 
Nederland ten aanzien van de over de W.-Schelde naar 
Belgie doorvarende schepen (zelfs de Nederlandsche !) was 
daarbij uiteraard geen sprake. Alleen ten aanzien van twee 
bepaalde zaken (tolheffing die toen nog plaats had, en gezond-
heidsonderzoek voor schepen uit besmette havens, mits voor-
zien van een gezondheidswacht) was oponthoud buitenge-
sloten. Het ligt dus zeker niet in de lijn die in 1839 werd 
getrokken, dat Nederland zijne hoogheidsrechten in dit 
opzicht geheel zou prijsgeven.
In de Toelichtende Memorie is ten aanzien van het niet 
vrij verklaren van de doorvaart van vreemde oorlogsschepen 
de bekende uitzondering gemaakt met betrekking tot de 
Belgische oorlogsschepen ook voor tijd van oorlog.
Daar Nederland de benedenoeverstaat is, is deze reserve 
voor beide landen het meest gewichtig als Nederland neutraal 
is en Belgie oorlogvoerend. Aangezien nu het internationale 
recht aan een neutralen staat verbiedt, ten aanzien van de 
toelating van belligerente oorlogsschepen verschil to maken 
naar gelang van de nationaliteit dier oorlogsschepen, zou de 
reserve, die in de T. M. is gemaakt ten opzichte van de
NOPENS HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE TRACTAAT. 127
Belgische oorlogsschepen geen zin hebben, wanneer niet aan 
Belgie een zeker souvereiniteitsrecht op de W.-Schelde werd 
toegekend, dat overigens toch reeds is verleend door de 
instelling der Commissie van Beheer, die eene co-souvereiniteit 
over het vaarwater der N.-Schelde in het leven zal roepen. 
Daar de T. M. ook door den Nederlandschen Minister van 
Buitenlandsche zaken is geteekend, heeft deze in die reserve 
nopens de Belgische oorlogsschepen, welke eene stilzwijgendeer-
kenning van souvereiniteitsrechten aan Belgie insluit, berust. 
Dit blijkt ten overvloede uit de woorden van het Rapport van 
Cauwelaert : ,or, Particle du Traite est explicate: la liberte 
perpetuelle de navigation sur l'Escaut en faveur de tous les 
pavilions, ne s'applique pas aux navires de guerre ni aux 
navires qui y sont assimiles. La seule reserve qui ait ete 
admise, s'applique au passage des navires de guerre belges 
et cette reserve a ete actee dans le memoire interpretatif."
Het is onbegrijpelijk, dat zoo iets door een Nederlandsch 
minister wordt voorgesteld als een toelaatbaren uitbouw van 
het Verdrag van 1839! Vooral als men bedenkt, dat het ver-
werven van attributs de la souverainete op de W.-Schelde door 
Belgie wordt beoogd.
Ter nadere omschrijving van de op Nederland rustende 
verplichtingen nopens de vrije handelsvaart op de W.-Schelde, 
is in 1839 bepaald (art. IX): de loodsgelden op de Schelde 
gelijk aan die op de Maas „naar evenredigheid van de a fstanden". 
De bepaling van het Tractaat van 1925 (art. IV, par. 9),dat 
de loodsgelden uit voile zee naar en van Belgie, behoudens 
overeenkomst tusschen de beide Regeeringen, niet meer 
zullen bedragen (minder is dus niet verboden) dan die naar en 
van Rotterdam, is evenzeer algeheel in strijd met het in 1839 
overeengekomene.
Verder zegt art. IX (par. 2) van 1839: „De beide Regee-
ringen verbinden zich ieder voor haar gedeelte der rivier, 
om de bevaarbare zeegaten en van hare monden to behouden, 
en daar de noodige tonnen en boeien to plaatsen en to onder-
houden."
Deze bepaling werd in 1839 noodig geacht omdat de 
houding, door Nederland aanvankelijk ingenomen, aanleiding 
gaf voor de vrees van Belgie en de mogendheden, dat dezer-
128 DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN DE M. V. A.
zijds zou worden getracht aan de algeheele vrijheid der 
Schelde-handelsvaart op indirecte wijze to tornen door niet 
het beste vaarwater to blijven betonnen (behouden) maar een 
voor de zeevaart minder goed bruikbaar vaarwater, resp. bij 
verplaatsing van het bevaarbare gedeelte deze nieuwe vaar-
geul niet to betonnen, en i. h. a. de betonning niet naar den 
eisch to onderhouden.
Ter controle, dat Nederland zijne verplichtingen in dit 
opzicht zou nakomen, werd ingesteld de Commissie van 
Toezicht, waarvan de bevoegdheden, met het oog op de 
Nederlandsche souvereiniteit, exhorbitant werden genoemd, 
maar waarin Nederland moest berusten. Maar hiermede was 
dan ook voor Nederland wel de uiterste grens van het voor 
een souvereinen staat toelaatbare bereikt, waar het toch niet 
gold eene internationale rivier, zooals b.v. de Donau, die door 
het gebied van verscheidene landen stroomt, doch eene die 
als fleuve maritime alleen tot Nederland en Belgie behoort. 
Het instellen van eene Commissie van Beheer, wat feitelijk 
neerkomt op eene Nederlandsch-Belgische co-souvereiniteit 
over het vaarwater der W.-Schelde, kan dus zeker niet worden 
beschouwd als een voor ons land toelaatbaren uitbouw van 
het stelsel van 1839!
Van geenerlei baggerplicht, en allerminst van zulk een 
plicht op onze kosten, was in 1839 sprake, en kon ook geen 
sprake zijn, aangezien (zooals dan ook in de M. v. A. op 
bldz. 9 wordt gezegd) ,toenmaals de diepgang der schepen 
nog geen rol speelde", en dus werd uitgegaan van het be-
ginsel, dat er in de W.-Schelde steeds een voldoende vaar-
water zou zijn.
Belgie heeft zelf erkend, dat het Verdrag van 1839 aan 
Nederland geen baggerplicht op de W.-Schelde heeft opgelegd. 
Dit blijkt niet alleen uit de omstandigheid, dat het zelf steeds 
de baggerwerken heeft bekostigd (toen later de diepgang 
wel een rol speelde), die noodig waren om het vaarwater 
voor den Belgischen zeehandel op peil to houden, doch ook 
uit de uitdrukkelijke verklaring der Belgische regeering. Op 
23 Nov. 1842 zeide de Belgische Minister De Briey, bij de 
toelichting van het op 5 November t.v. met Nederland 
gesloten verdrag, waarin o.a. was bepaald, dat Belgie de
NOPENS HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE TRACTAAT. 129
kosten zou dragen van de lichten op de W.-Schelde, die 
speciaal voor de vaart op Antwerpen door Belgie noodig 
werden geacht, dat de terugbetaling aan Nederland van de 
daarvoor gedane uitgaven vanzelfsprekend was, ,parceque 
ces droits ne sont que le prix d'une prestation d'un service 
qu'on" (d.i. Nederland) ,ne peut etre tenu de rendre gra-
tuitement pour des travaux dont la Belgique retire 1'avantage.
.... Aucun article d u trai to de 1839 n' i m pose au go uvernement 
neerlandais l'obligation d'entretenir des /anaux dont la Belgi que 
retire en grande partie l'avantage" (ik curs.). Waar dit werd 
gezegd nopens de „extra-verlichting", hoewel dan toch de 
gewone afbakening enz. van het vaarwater voor rekening 
van Nederland komt (zie hiervoor), gelden de woorden van 
De Briey a fortiori voor het uitsluitend voor Belgie's belang 
verrichte baggerwerk, waaromtrent op Nederland geenerlei 
verplichting rust, noch volgens het Tractaat van 1839, noch 
volgens het Volkenrecht in het algemeen.
De M. v. A. (blz. 3) zeif erkent echter, dat in de speciale 
regelingen op den grondsiag van 1839 Nederland aan Belgie 
reeds meer heeft ingewilligd dan het internationals rivieren-
recht eischt. Maar dit mag voorzeker voor Nederland geene 
aanleiding zijn om in die richting nog veel verder to gaan! 
En dit to minder, omdat (iets waarop wordt teruggekomen) 
het bestaande Schelderegime voor Belgie zeer voordeelig is 
gebleken.
Professor de Louter zegt over het internationals rivierrecht2) 
,,Iedere oeverstaat zorgt voor het onderhoud van de rivier-
bedding en de jaagpaden op zijn grondgebied", maar hij 
voegt daaraan toe (bldz. 441) : ,Geenerlei lasten of belemme-
ringen mogen op de scheepvaart worden gelegd en geen 
rechten geheven, dan die welke dienen tot vergoeding van 
diensten of kosten ten behoeve der scheepvaart." Deze schrij-
ver gnat dus uit van het beginsel, dat iedere oeverstaat de 
hier bedoelde werkzaamheden zeif verricht, doch de kosten 
daarvan op de scheepvaart mag verhalen. Daar nu de bagger-
werken alleen ten voordeelde der scheepvaart naar en van 
Belgie (en zelfs indirect ten nadeele van Nederland) worden 
verricht 1), volgt uit dezen regel, dat Nederland die kosten 
geheel van Belgie zou mogen terugvorderen4). Maar Nederland
1926 I V	9
130 DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN DE M. V. A.
is veel liberaler geweest, door Belgie de gelegenheid to geven, 
zelf de begeerde baggerwerken uit to voeren5). Het feit dat 
Belgie laat baggeren op onze Schelde tast de Nederlandsche 
hoogheidsrechten niet aan. Volgens , Une Convention et un 
Statut concernant le regime des Voies d'eau d'interet inter-
national", opgemaakt op de conferentie van Barcelona 
(10 Maart 21 April 1921) kan een oeverstaat de werken 
van onderhoud op eigen gebied door andere oeverstaten doen 
uitvoeren, zonder dat dit zal worden geacht inbreuk to maken 
op de souvereiniteitsrechten. Voor Belgie door de oorlogs-
psychose was bevangen, heeft de Belgische regeering Neder-
land niet in een toestand van financieele dienstbaarheid 
gebracht; de Nederlandsche regeering zou er trouwens nooit 
voor to vinden zijn geweest zulke eene met recht en billijkheid 
strijdende dienstbaarheid to aanvaarden, toen zij zich nog 
door geene vrees voor het op Frankrij k steunende Belgie 
deed beheerschen. Men heeft bier het recht to spreken van 
vrees, omdat de M.v.A. op meer dan eene plaats dit vrees-
argument doet doorschemeren.
Om zich to overtuigen van de financieele dienstbaarheid, 
waartoe Nederland zich tegenover Belgie zou verplichten, 
vergelijke men de bepalingen van het Tractaat betreffende 
den onderhoudsplicht van Nederland op de W.-Schelde, met 
de overeenkomstige bepalingen van Barcelona. Deze laatste 
behelzen, dat de oeverstaat billijke bijdragen in de onderhouds-
kosten mag eischen, en dat hij wegens vitale belangen mag 
weigeren het vaarwater binnen zijn gebied to verbeteren.
Nu heeft inmiddels de critiek in Nederland dit bewerkt, 
dat de financieele dienstbaarheid van ons land nopens den 
baggerplicht is beperkt tot die voor 15 mill. M3 in 20 jaren, 
zijnde bijna het dubbele van het gebaggerde in 1905-1924 
(nl. 8 mill M3) waarin de zeer ongunstige jaren 1922-1924 
begrepen zijn. Als niet Belgie zelf doch Nederland de kosten 
rnoet dragen, zullen de Belgische eischen er wel niet op 
verminderen: Van andermans leer is het gemakkelijk riemen 
snijden. Moet er nog meer worden gebaggerd dan 15 mill. M3) 
dan zal dit kunnen worden toegeschreven aan bijzondere 
omstandigheden (in een wisselvalligen stroom als de Schelde 
zeker vroeger of later to verwachten) die Belgie in de gelegen-
NOPENS HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE TRACTAAT. 131
heid zullen stellen gebruik to maken van het voorbehoud: 
,, Behoudens nadere overeenkomst zullen die kosten" (van het 
meerdere baggerwerk) „ten laste van Belgie komen". Belgie 
zal dan voor die bijzondere omstandigheden een ,nadere 
overeenkomst" kunnen eischen.
Wij behoeven ons niet in slaap to wiegen met de gedachte, 
dat Belgie uit het verdrag niet zal halen wat het er bij mogelijk-
heid uit halen kan ; en daar heeft het van zijn standpunt uit 
bezien, volkomen gelijk aan. Nederland (aldus zal men rede-
neeren) moest zelf maar weten waartoe het zich wilde ver-
plichten. Daar het geheele verdrag (in weerwil van schijn-
concessies of concessies van zeer ondergeschikten aard door 
Belgie gedaan) ten voordeele van Belgie dient, moet Nederland 
dubbel oppassen.6) Wilde men iets aan de hier bedoelde 
,,concessie" van Belgie hebben, het maximum zou op 8 mill. 
M3. dienen to worden gesteld, en daarbij kort en bondig 
moeten worden verklaard : „De kosten (van het meerdere) 
zullen door Belgie worden betaald." Maar zelfs deze bepaling 
ware onvoldoende, omdat het geheele beginsel van de finan-
cieele dienstbaarheid van Nederland aan Belgie onaannemelijk 
is. Met onze souvereiniteit op de W.-Schelde heeft het betalen 
van werkzaamheden aldaar alleen ten behoeve van Belgie 
verricht, niets ter wereld uit to staan. Ware het onvereenigbaar 
met de souvereiniteit van een Staat, dat een andere Staat 
geheel of ten deele werkzaamheden bekostigt op het gebied 
van eerstbedoelden uitgevoerd, uitsluitend ten bate van 
laatstbedoelden, dan zou door menig artikel van het Tractaat 
die souvereiniteit zijn aangetast.7) Waarom dit dan wel als 
motief gebezigd om to verdedigen, dat Belgie die kosten voor 
het onderhoud der W.-Schelde op de schouders van het 
Nederlandsche yolk wil schuiven ? (Zie de N e d e r I a n d-
s c h e M. v. Toelichting bldz. 4).
Is in § 2 van artikel IX van 1839 sprake van de vaart van 
uit en naar voile zee op de Schelde en van de verplichtingen 
van beide regeeringen ieder voor haar gedeelte van die rivier 
en hare mondingen, in § § 4, 5 en 8 wordt gesproken van de 
verbindingswegen to water tusschen Antwerpen en den Rijn, 
die geheel op Nederlandsch gebied liggen. Vandaar dan ook 
dat, wat de verplichtingen betreft, in § 8 alleen sprake is van
132 DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN DE M. V. A.
de Nederlandsche Regeering. Ware in § 8 66k de Schelde be-
doeld, dan zou, evenals in § 2, zijn gesproken van „de beide 
Regeeringen". Zooals reeds door professor Colenbrander in 
de Augustus-aflevering van De Gids is aangetoond, is het 
derhalve geheel onjuist uit § 8 van art. IX eenigerlei bagger-
plicht van Nederland op de W.-Schelde of to leiden.
Ware nu Belgie er in economischen zin onder het regime 
van 1839 slecht aan toe geweest en had Nederland zich to 
verwijten gehad, dat het dezen ongunstigen toestand door 
zijne tegenover Belgie gevolgde gedragslijn had veroorzaakt, 
dan zou het Nederland's plicht zijn geweest dit onrecht to 
herstellen. Maar zulk een houding is door Nederland nimmer 
aangenomen. In 1863 zeide de Belgische Minister Rogier, naar 
aanleiding van verschillende regelingen tusschen Belgie en 
Nederland, die door den afkoop van den Scheldetol werden 
bekroond, dat in de diplomatieke regelingen met Nederland, 
,,nous avons vu le gage certain d'une cordiale et durable 
amitie entre les deux peuples", en Guillaume (,,L'Escaut 
depuis 1830", II p. 95) getuigt over de ontwikkeling die Ant-
werpen, dank zij het Schelde-regime, reeds in 1902 had ver-
kregen : , Le commerce d'Anvers a pris un essort admirable; 
it a retrouve et depasse son ancienne splendeur.... En 30 
ans le tonnage maritime du port a presque sextuple". En 
sedert then isdie bloeivan Antwerpen nog gestadig toegenomen. 
Onder deze omstandigheden is het inderdaad niet goed to 
begrijpen waarom bij de herziening van het Nederlandsch-
Belgische verdrag van 1839 alleen Belgische „desiderata" 
zouden in aanmerking komen. De geografische ligging van 
Antwerpen ten opzichte van een groot gedeelte van het 
achterland biedt aan die haven ontzaglijk groote voordeelen 
tegenover de Nederlandsche havens. Moet nu Nederland wor-
den verplicht voordeelen die uit de geografische ligging zijner 
eigen havens voortvloeien, voor een groot gedeelte op kunst-
matige wijze prijs to geven, door (nog wel onder financieele 
medewerking) aan Belgie de middelen to verschaffen een zeer 
groot gedeelte van die voordeelen naar zich toe to trekken ? 
Geheel onjuist is de voorstelling der M. v. A. (bldz. 21 onder-
aan) als zou er een Nederlandsch-Belgische belangengemeen-
schap bestaan tegenover de Fransche havengroep. Belgie is
NOPENS HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE TRACTAAT. 133
in dit opzicht al lang naar Frankrij k georienteerd en het 
Tractaat zou juist die orientatie krachtig bevestigen. Wilde 
men de zaak juist voorstellen, men diende dan to zeggen, 
dat de Nederlandsche havens gelegen zijn tusschen de Fransch-
Belgische havengroep eenerzijds en de Duitsche anderzijds, 
en uit die overweging zijne conclusies trekken.8)
Er zou trouwens een hoogst eigenaardige belangengemeen-
schap worden in het leven geroepen door eene ,overeenkomst" 
waarin alleen met de economische belangen van een der beide 
leden van die ,gemeenschap" rekening wordt gehouden, 
terwijl ditzelfde lid nog daarenboven door allerlei protectio-
nistische maatregelen, alles behalve werkzaam is in de 
richting van de vestiging eener belangengemeenschap.
Waar de M. v. A. een doorloopend pleidooi is ten gunste 
der zeer vergaande Belgische desiderata, waarvan de inwilli-
ging de kroon zou zetten op het drijven der Belgische Schelde-
extremisten met het uitgesproken doel aan onze havens, en 
met name aan Rotterdam, een „lutte a mort" aan to doen, 
mag nog weleens worden herinnerd aan de hardnekkige wijze, 
waarop Belgie heeft geweigerd aan zijn volkenrechtelijken 
plicht t.o.v. de internationale rivier de Maas to voldoen. 
Door kanalisatie der Maas boven Luik heeft Belgie de Neder-
landsche Maas over een groote lengte bedorven, en aan 
Nederland de medewerking geweigerd om, door de kanalisatie 
beneden Luik, then toestand to verbeteren. Zoodoende heeft 
Belgie zijn volkenrechtelijken plicht geschonden. Die ver-
plichting toch luidt: „De oeverstaten mogen geen maatregelen 
nemen of werken uitvoeren, waardoor de vaart kunstmatig 
wordt belet of belemmerd". (De Louter t.a.p. bldz. 441). 
Toen Luik op de kanalisatie der Maas beneden die stad 
aandrong met het oog op de belangen der industrie, nl- den 
afvoer der producten, werd het door velen in Belgie uitgekreten 
voor onvaderlandslievend, omdat het de algemeene Belgische 
belangen (handel van Antwerpen) aan de bijzondere belangen 
wilde zien opgeofferd (van het recht van Nederland was daarbij 
in het geheel geen sprake !). De Belgische regeering ging dan 
ook op den Luikschen wensch niet in. En thans nu, door 
het in uitvoering zijnde kostbare Julianakanaal, de kanalisatie 
der Maas beneden Maastricht tot Maasbracht voor Nederland
134 DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN DE M. V. A.
geheel onnoodig is geworden, is Belgie ,bereid" zich ,neer 
to leggen" bij de verbetering der Zuid-Willemsvaart, ook 
op Nederlandsch gebied (Luik-Maastricht-Loozen) die, in aan-
sluiting met het kanaal Antwerpen-Ruhrort, het geheele 
Luiksche en Nederlandsch-Limburgsche industriegebied voor 
den overzeeschen handel naar Antwerpen zal orienteeren! Die 
Belgische bereidwilligheid treedt nog in een bijzonder licht 
als men bedenkt, dat Nederland in 1873 aan Belgie's verzoek 
had voldaan om, inplaats van het kanaal van Antwerpen 
naar den Rijn, den spoorweg Antwerpen-Gladbach over 
Nederlandsch gebied to mogen doen loopen. Eenmaal dien 
spoorweg (waarin Belgie voor het stukgoederenverkeer naar 
Antwerpen meer voordeel zag dan in een Schelde-Rijnkanaal) 
verkregen hebbende, weigerde Belgie zijn plicht to vervullen 
om in de Maaskanalisatie beneden Luik toe to stemmen ; 
het wilde die toestemming slechts verleenen tegen de niet 
verplichte vergunning van Nederland om het Schelde-Rijn-
kanaal toch to mogen graven; een prijs dien Nederland 
toenmaals veel to hoog achtte. En nu voor Nederland eene 
Maaskanalisatie tot Maasbracht overbodig is geworden, wordt 
het Rijn-Scheldekanaal door Belgie geeischt, zonder eenigerlei 
tegenprestatie aan Nederland.
Aangezien Nederlandsch Limburg ligt tusschen Belgie en 
den Rijn, zou het getuigen van to ver gedreven Recht-
haberei indien Nederland aan Belgie weigerde geheel op eigen 
kosten het kanaal Antwerpen-Ruhrort door het Nederlandsch 
territoir aan to leggen. Maar het ware geboden geweest hiervoor 
tegenprestaties to eischen. Die tegenprestatie ware o.m. to 
bedingen geweest door eene voor Nederland gunstige regeling 
van den loodsdienst op de Schelde. En inplaats daarvan heeft 
Belgie eene loodsregeling in het Tractaat weten to krijgen, 
die (nog daargelaten de bepaling nopens de gelijkstelling der 
loodsgelden met die op Rotterdam!) voor Nederland buiten-
gewoon ongunstig is. (verg. H.bl. 6 Aug. 1926 Av.bl.: „De 
Scheldeloodsdienst").
Waar Nederland voor de binnenvaart geen onderscheid 
maakt tusschen de eigen en de Belgische vlag, had Minister 
van Karnebeek hetzelfde voor de binnenvaart in Belgie 
moeten bedingen, en er zich niet bij moeten neerleggen, dat
NOPENS HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE TRACTAAT. 135

bijv. in de vaart van Brussel naar Leuven en Mechelen wel 
onderscheid naar de vlag wordt gemaakt.
Het kanaal Antwerpen-Moerdijk met zeer groote afmetingen 
ter vervanging van de natuurlijke verbinding van Antwerpen 
met den Rijn, is voor Nederland geheel onaannemelijk. Na 
alles wat reeds daaromtrent is gezegd is het overbodig, dit 
nogmaals aan to toonen.
Inderdaad, het ging bij de onderhandelingen niet om „een
willekeurig do-ut-des-contract" maar om een contract waarin
wat de hoofdzaken betreft alleen Nederland geeft! 
Mijn slotsom luidt dus
De concessies door Nederland ten aanzien van de bevaarbare 
waterwegen gedaan, zijn allesbehalve to beschouwen als een 
voortbouwen op de grondbeginselen der Nederlandsche verplich-
tingen volgens het verdrag van 1839, maar juist als een totaal 
a f wijken daarvan, alleen ter voldoening aan overdreven desiderata 
van Belgi e. W el degeli jk had dus hi er, waar Nederland tegenover 
geheel nieuwe Belgische desiderata stond, sprake moeten zijn van 
een do-ut-des-contract, van eene behartiging van de w e d e r-
z i j d s c h e bel angen (zie den consi derans) , n i et slechts o p zeer 
ondergeschikte punten, maar ten aanzien van de regeling in haar 
geheel. En deze is, juist omdat het do-ut-des beginsel werd losge-
laten, uitgeloopen op een zoo goed als uitsluitend bevorderen van 
Belgische- en het zeer beslist schaden van Nederlandsche belangen.
11.

De tweede grondstelling der M. v. A. luidt
11. Na de verwer p i ng van de twee pol i ti eke Belgische 
desiderata zou het voor Nederland geen verstandige politiek 
zijn geweest ook tegenover de economische Belgische desiderata 
een negatie f stand punt i n to nemen.
Voorop dient hier to worden gesteld, dat deze stelling in 
zooverre misleidend is, dat volgens haar degenen, die de in 
het Tractaat ingewilligde Belgische economische „desiderata" 
met het oog op Nederland's vitale belangen onaannemelijk 
achten, zouden wenschen dat ,Nederland zich in P r i n c i p e
o n w i 11 i g had betoond tot welwillend onderzoek van en
136 DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN DE M. V. A.
overleg over de economische desiderata, die aan de orde waren 
gesteld." (M. v. A. bldz. 3 ; ik curs.). Wie heeft zooiets ooit 
voorgestaan? Maar welwillend onderzoek en overleg zijn 
toch niet synoniem met aanvaarden van eischen, hoe onredelijk 
en hoe schadelijk voor ons land zij ook mogen zijn? Tegen de 
bier bedoelde voorstelling der M. v. A., waarop Belgie zich 
bij de toepassing van het Tractaat zeer zeker zou beroepen, 
is een krachtig protest in Nederland's belang geboden.
De beide politieke Belgische „desiderata", die door Neder-
land niet werden aanvaard, waren a die betreffende de 
annexatie van Nederlandsch territoir en b het aangaan door 
Nederland van militaire verplichtingen.
Het eerstbedoelde politieke Belgische desideratum was 
ongehoord. G een Nederlandsch minister zou anders hebben 
kunnen doen dan het terstond onvoorwaardelij k afwijzen, 
ook al ware hierbij de krachtige steun van Engeland en de 
Vereenigde Staten niet van den aanvang of verzekerd geweest 
(zie mijn artikel in het Alg. Hbl. van 22 en 23 Augustus j.l.).
Het zich neerleggen door Belgie bij het niet-ingaan op den 
annexatie-eisch zou dus in geen enkel opzicht gewicht in de 
schaal mogen hebben gelegd bij de onderhandelingen over de 
Belgische economische „desiderata".
Het door de mogendheden krachtig gesteunde Belgische 
desideratum betreffende het aangaan van eene militaire 
verbintenis, (dat ook nog in de officieuse besprekingen 
tusschen 1920 en 1924 door Belgie werd gesteld, zie M. v. A. 
bldz. 6) betrof eene aangelegenheid van politiek-militairen 
aard, waaromtrent een souvereine Staat vrij machtig beslist. 
Over de vraag of de ,negatieve houding" door Nederland in 
dit opzicht aangenomen (zeer verzacht door de verklaring 
van onzen Minister aangaande het casus-belli-beginsel) van 
invloed moest zijn op de onderhandelingen over de econo-
mische aangelegenheden, valt to redeneeren. M.i. betreft het 
hier, twee ongelijksoortige zaken, n.l. die van politiek-
militairen en die van economischen aard, die streng moeten 
worden uiteen gehouden en dus onafhankelijk van elkander 
moeten worden beschouwd. Ik wil mij echter plaatsen op het 
in de M. v. A. ingenomen standpunt, en aannemen dat er 
tusschen de beide categorieen wel verband moet worden
NOPENS HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE TRACTAAT. 137
gelegd. Maar dan ook moet men er zich voor hoeden om, zooals 
in de M. v. A. wordt gedaan, de quaestie alleen van het 
Belgische standpunt to beschouwen, door slechts dat gedeelte 
van het palit iek-militaire vraagstuk onder het oog to zien, 
waarop Belgie zich zou kunnen beroepen om tegenprestaties 
van Nederland to eischen als eene vergoeding voor datgene 
waarbij Belgie zich heeft neergelegd. Zij zegt (bldz. 3) : ,Bij 
het opmaken van de balans en bij de beoordeeling van de 
uitkomst van de onderhandelingen zal evenwel dit resultaat" 
(geen militaire verbintenis) ,niet buiten rekening mogen 
worden gelaten." Had de M. v. A. de politiek-militaire balans 
maar zuiver opgemaakt, dan zou hare beoordeeling van de 
uitkomst der onderhandelingen geheel anders hebben moeten 
luiden. Op het gebied der politiek-militaire aangelegenheden 
heeft juist Nederland zich veel grooter opofferingen getroost 
dan Belgie, nl. door zich neder to leggen bij de opheffing van 
de gewaarborgde Belgische neutraliteit en van het Antwer-
pensche oorlogshavenverbod. Wanneer dus hier de rekening 
goed was opgemaakt zou Belgie tegenover Nederland sterk 
in het debet staan en dus tot groote concessies op economisch 
gebied bereid hebben moeten zijn. Ook hier valt het in hooge 
mate to betreuren, dat in een Nederlandsch Staatsstuk zoo 
eenzijdig wordt geredeneerd, eene omstandigheid waaruit 
Belgie tegenover ons steeds munt kan slaan.
Daarom is het noodig, dat met beslistheid wordt verklaard
Ook de tweede grondstelling der M. v. A. is geheel on juist. 
Indien de opofferingen van politiek-militairen aard, waarbij 
elk der beide partijen zich heeft neergelegd, zuiver tegenover 
elkander worden opgewogen, dan blijkt, dat de opofferingen die 
Nederland zich hee f t laten welgevallen, veel grooter zijn dan die 
welke Belgie zich getroost. En zulks is nog van to meer beteekenis 
omdat de opofferingen van Nederland het gevolg zi jn van de 
ophe f f ing van een bestaanden toestand, terwijl die van Belgie 
alleen betrekking hebben op een desideratum van dit land, 
(militaire verbintenis van Nederland), waarvan de noodzakelijk-
heid der inwilliging door de ervaring, gedurende den wereld-
oorlog opgedaan, geenszins is bewezen.
138 DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN DE M. V. A.
Als derde grondstelling beweert de M. v. A.:
III. Het a fwijken van de concessies in 1920 gedaan, zou 
a f breuk doen aan de verhe f f ing van het aanzien van ons land.
Uit alles wat thans is gepubliceerd over den gang der 
onderhandelingen to Parijs in 1919-1920, kan de gevolgtrek-
king worden gemaakt, dat de Nederlandsche gedelegeerden 
daar voor den Raad der overwinnaars stonden in eene positie 
die nauwelijks gunstiger kan worden geacht dan die van 
vertegenwoordigers van een overwonnen staat, then men 
voorwaarden decreteert.
Het Belgische annexionisme was door Engeland den kop 
ingedrukt, omdat de verwezenlijking der Belgische annexio-
nistische desideratie lijnrecht in strijd zou zijn geweest met de 
Britsche belangen. Maar om den veeleischenden Belgischen 
bondgenoot zooveel mogelijk tevreden to stellen, moest het 
,,neutrale" Nederland worden ,geplukt." Moet dit uiterst 
kwetsend zijn voor ons nationaal gevoel, de toenmalige 
omstandigheden kunnen worden aangevoerd (en worden dan 
ook aangevoerd) als eene verontschuldiging voor het treurige 
resultaat, waartoe de toenmalige onderhandelingen met 
Belgie hebben geleid. Maar gelukkig heeft het Nederlandsche 
yolk, tengevolge van Belgie's houding, den tijd gehad tot 
bezinning to komen en de vreesaanjaging niet meer als den 
allesoverheerschenden factor to beschouwen.
De M. v. A. wijst er reeds in den aanvang op, dat de her-
ziening der verdragen van 1839 ,na den oorlog aan de orde 
werd gesteld". Voorzeker, die herziening werd aan de orde 
gesteld door het op Frankrijk steunende Belgie bij de groote 
Mogendheden .... buiten Nederland om, en nog daarenboven 
onder een kortaf weigeren to voldoen aan Nederland's verzoek 
om aangaande den door Belgie gedanen stap betreffende het 
Nederlandsch-Belgische verdrag, to worden ingelicht. Neder-
land moest maar rustig afwachten tot het voor de vierschaar 
zou worden gedaagd! Dit was eene handelwijze zoo krenkend 
voor ons land, dat Prof. Struycken gewaagde van den wrok, 
die daardoor bij het Nederlandsche yolk moest worden gewekt, 
terwijl hij daaraan o.m. toevoegde: ,Nederland zal zijne
concessies altijd zien in een sfeer van moreele chantage" (ik
cursiveerde). Als men dit overweegt, wordt men wee van dat
NOPENS HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE TRACTAAT. 139
eindeloos herhaalde refrein: ,terwille van de vriendschap van 
Belgie moeten wij ons al die opofferingen getroosten". Laten 
wij het liever eerlij k erkennen, die opofferingen werden 
gedaan uit vrees, in een sfeer van moreele chantage! Op die 
wijze wordt echter geen vriendschap gekocht (vriendschap 
is niet to koop), maar hoogstens vijandschap afgekocht en 
daardoor geringschatting ingeoogst, terwijl zoodoende de 
noodzakelij ke grondslagen voor een bestendige vreedzame 
verhouding tusschen twee volken worden ondermijnd. „Met 
het oog op de toekomstige verhouding tusschen de beide 
Staten" zou het hebben getuigd van „een vooruitziende 
politiek" indien men hieraan, ten minste bij de hernieuwde 
onderhandelingen met Belgie, indachtig ware geweest.
Onder de aangegeven omstandigheden werd in 1920 met 
Belgie over de geheele linie ,overeenstemming" bereikt, 
behalve omtrent de Wielingenkwestie. Tengevolge van deze 
kwestie, die Belgie de onderhandelingen deed afbreken, werd 
Nederland uit de intimidatie-sfeer verlost en herkreeg zijne 
vrijheid van handelen. Minister Van Karnebeek heeft in-
tusschen van die herkregen vrijheid geen gebruik gemaakt. 
In de M. v. A. (bldz. 7) verdedigt hij dit aldus : „De regeering 
heeft zich niet gesteld op dit standpunt (n.l. van hen die op 
eene wijziging in de afgedwongen concessies hadden gehoopt) 
,,geleid door de overtuiging, dat dit niet het juiste antwoord 
zou zijn geweest op de, bereidwilligheid" (alle cursiveeringen 
zijn van mij) „van Belgie zich tenslotte bij de aanvankelijk 
afgewezen uitkomst der herziening neer to leggen en tot Neder-
land toenadering to zoeken". Ook deze zin is kenschetsend voor 
den geest then de M. v. A. ademt. Belgie ,bereidwillig" om, 
na zijn bruusk afbreken der onderhandelingen, zich „neer to 
leggen" bij de uitkomst der herziening, een uitkomst voor 
Belgie zoo gunstig, dat Minister van Karnebeek zelf op 3 Juni 
1920 in de Tweede Kamer getuigde : ,Aan Nederland wordt 
door die herziening geen voordeel geboden"9) (wij kunnen 
er bijvoegen : maar wel zeer groote nadeelen). Volgens de 
aangehaalde woorden der M. v. A. zou Nederland Belgie nog 
dankbaar moeten zijn voor zijne bereidwilligheid om zich 
„neer to leggen" bij de Nederlandsche groote concessies !
De M. v. A. gaat voort : , Het zou met de consequentie en
140 DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN DE M. V. A.
de betrouwbaarheid die de Nederlandsche internationale 
politiek kenmerken.... niet hebben gestrookt, wanneer wij 
van houding waren veranderd op het oogenblik, dat aan het 
geding eindelijk een einde scheen to komen."
Maar aan een belangrijk geding was geen einde gekomen, 
namelijk dat over de souvereiniteit op de Wielingen. Zelfs 
het inroepen van een scheidsrechterlijke uitspraak in dat 
geding heeft Belgie geweigerd. Belgie heeft echter wel de 
Belgische beloodsing in de Wielingen bij de vaart naar 
Belgische havens (en dus practisch ook zoo goed als geheel 
bij de vaart vanuit Belgische havens) weten to krijgen. De 
M. v. A. (bldz. 6) wijst er o. m. op, dat Belgie zich er in Augus-
tus 1924 toe ,bereid" verklaarde „de Wielingenquaestie to 
laten rusten." Dit kan toch bezwaarlij k als eene Belgische 
bereidwilligheid tegenover Nederland worden voorgesteld 
omdat juist Nederland eene oplossing dier quaestie, desnoods 
door arbitrage, had voorgestaan. Belgie kan zich bij deze 
zijne ,bereidwilligheid" om het geding over de Wielingen 
niet op to lossen, gerust ,neerleggen". Aan het geding zal nu 
ongetwijfeld een einde komen, zoodra de practische beteekenis 
er van in een accuut stadium treedt, en dan in den door Belgie 
begeerden zin.... tenzij Nederland er alsdan een oorlog voor 
over heeft om to trachten gene oplossing van het gelling 
volgens Nederland's wensch to forceeren. En doet het zulks 
niet, dan zal het daardoor bewijzen, dat de hierna vermelde 
woorden van den heer Van Karnebeek (Hand. 2 k. 3 Juni 1920, 
blz. 2539), toen deze gewaagde van Nederland's historische 
rechten niets waren dan een ijdele klank. De hierbedoelde 
woorden toch luiden : ,Wie in dit verband van de Wielingen 
spreekt, spreekt van de Schelde, wie van de Schelde spreekt, 
spreekt van Vlaanderen, wie van Vlaanderen spreekt, spreekt 
van . Zeeland, en wie van Zeeland spreekt, spreekt van 
Nederland."
Het niet-beeindigen van het Wielingen-geding is voor 
Nederland veel ongunstiger dan voor Belgie, dat zich de ge-
durende den oorlog opgedane ervaring met betrekking tot de 
Wielingen zal ten nutte maken, zoodra de omstandigheden 
dit vereischen.
Degenen, die de verwerping van het Tractaat voorstaan,
NOPENS HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE TRACTAAT. 141
doen dit niet alleen, en zelfs niet in de eerste plaats, terwille 
van onze bedreigde materieele levensbelangen maar bovenal 
om de belangen van moreelen aard die er door worden aan-
getast. De M. v. A. wil het daarentegen doen voorkomen 
alsof de aanneming van het Tractaat bevorderlijk zou zijn 
aan de verheffing van het aanzien van ons land, en dus 
omgekeerd een verwerping dit aanzien zou doen verminderen ! 
Dat betrouwbaarheid in zijne internationale politiek het aan-
zien van een yolk verhoogt, het spreekt vanzelf. Heeft een 
yolk eenmaal eene verbintenis aangegaan, dan is het door 
de overeenkomst gebonden. Maar zoover zijn wij gelukkig nog 
niet met dit Tractaat. Wanneer de Minister dan ook zegt, 
dat het niet zou hebben gestrookt met de consequentie en de 
betrouwbaarheid die de Nederlandsche internationale politiek 
kenmerken, wanneer wij in 1924 van houding waren ver-
anderd ten opzichte van het Tractaat, dan kan hij met dit 
,,wij" alleen zich zelf en niet het Nederlandsche yolk hebben 
bedoeld. Struycken had er al in 1921 op gewezen, dat als 
Belgie nu niet eindelijk de reeds zoolang toegestoken hand 
wilde grijpen (ik herhaal: dit werd gezegd in 1921), het Neder-
landsche yolk zou ,eischen dat ze wordt teruggetrokken." 
Het Nederlandsche yolk had tenminste het recht to verwach-
ten, dat in 1924-1925 de onderhandelingen, die door Belgie 
waren afgebroken en op Belgie's verzoek weder waren begonnen, 
op geheel anderen grondslag waren hervat, en het was zeer 
zeker uitermate verrast toen het bemerkte, dat dit niet het 
geval was geweest. Heeft de Minister in de officieuse be-
sprekingen tusschen 1920 en 1924 beloften afgelegd, dan is 
dit eene zaak waarvoor het Nederlandsche yolk allerminst 
aansprakelijk kan worden gesteld. Belgie weet evengoed als 
een ieder, dat bij de Nederlandsche volksvertegenwoordiging, 
nu de belangen van ons yolk op het spel staan, de beslissing 
berust, evenals dit ook het geval is met de Belgische volksver-
tegenwoordiging nopens de belangen van het Belgische yolk. 
De verwerping van het met Frankrijk gesloten handelsverdrag 
bewijst, dat het Belgische yolk zelfstandig voor zijne belangen 
wil waken. Wij moeten dit ons door Belgie zelf gegeven 
voorbeeld navolgen.
Met de betrouwbaarheid van Nederland heeft dus eene
142 DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN DE M. V. A.
verwerping van het Tractaat niets uit to staan. De bewering 
van de M. v. A., waaruit moet worden afgeleid, dat eene 
aanneming van het Tractaat het aanzien van ons land zou 
verhoogen, is aan zeer gegronden twijfel onderhevig.
O zeker, het is to voorzien, dat, bij aanneming van het 
Tractaat, waarvan de daarin vervatte, altijd door gehand-
haafde Nederlandsche concessies, onder sterken druk werden 
gedaan eene met kwalijk verborgen geringschatting gegeven 
tevredenheidsbetuiging der betrokken partijen over onze 
,,meegaandheid", ons deel zal zijn. Maar zulk uiterlijk betoon 
van voldaanheid over Nederland's afgedwongen inschikkelijk-
heid, ware voor ons land allesbehalve eervol.lo).
En de M. v. A. maakt deze zaak nog bedenkelijker door het 
op meer dan eene plaats bezigen van het argument der vrees. 
Zoo lezen wij op bldz. 34: ,(er) moge tegen heropening van het 
geding" (door eene verwerping van het Tractaat) „met het 
oog op de mogelijkheid van nieuwe verwikkelingen worden 
gewaarschuwd". Hierna zal ik uiteenzetten waarom naar mijne 
meening geene voor Nederland ernstige verwikkelingen 
behoeven to worden gevreesd wanneer onze volksvertegen-
woordiging gebruik maakt van haar recht van Veto, een 
voorbehoud, dat onze Minister moet hebben gemaakt bij het 
doen van zijne belofte. Maar in elk geval is het zeker, dat ons 
yolk niet voor de mogelijkheid van verwikkelingen mag terug-
deinzen door de aanvaarding van eene ons afgedwongen 
overeenkomst ten aanzien waarvan het Nederlandsche yolk 
nog geheel vrij staat. Eene overeenkomst die daarenboven 
zelf de kiemen van hoogst ernstige verwikkelingen bevat. 
Consequentie in kleinmoedigheid kan nimmer het aanzien 
van een yolk verhoogen, ook al qualificeert men zeif deze 
consequentie als verstandige politiek. Den machtigen inter-
nationaal-staatkundigen invloed, then ons land in de 17e eeuw 
heeft uitgeoefend, wenscht het Nederlandsche yolk niet meer 
terug; de internationale verhoudingen zijn daartoe to zeer 
gewijzigd. Maar het Nederlandsche yolk wil niet, dat de in 
zijn naam gevoerde buitenlandsche politiek van z.g. ,zelf-
standige afzijdigheid" zou ontaarden in een door vrees 
beheerschte ,afzijdigheid" in de behartiging zijner levens-
belangen.
NOPENS HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE TRACTAAT. 143
Indien wij alles overdenken wat hier is uiteengezet omtrent 
de omstandigheden, waaronder het Tractaat is tot stand 
gekomen, en de voor Nederland nadeelige bepalingen die 
daarvan het gevolg zijn geweest, kan onze slotsom niet anders 
luiden dan:
Door de aanneming van het Tractaat zou Nederland's aanzien 
een gevoeligen slag krijgen. In weerwil van mogelijke uiterlijke 
to ftuitingen van de zijde dergenen, die hunne voorloopige aspira-
ti es vervuld zi en, als eerste eta p pe o p een veel verder gaanden 
weg, alsmede van de zijde dergenen, die op onze kosten van 
o,nmi ddelli jke dl plomatieke moei li jkheden zijn ontheven, zou i n 
de kabi netten der di plomati e van de gebleken vatbaarhei d voor 
intimidatie bij ons yolk, nota worden genomen, waardoor voor 
Nederland een terugkeer o p den weg van zel f bewusthei d uiterst 
moeilijk zou zijn geworden.
Het Belgische yolk moet leeren inzien, dat het Neder-
landsche yolk niets liever begeert dan een op gezonden 
grondsiag gevestigde samenwerking tusschen beide landen. 
Maar het moet begrijpen, dat de vurige begeerte tot toenade-
ring waarvan Vandervelde onlangs gewaagde, niet voor 
vervulling vatbaar is indien de herziening van de ,Grondwet 
van 1839", die de basis vormt van de onderlinge verhouding 
der beide volken, zou geschieden op de wijze als in het 
Tractaat van 3 April 1925 is aangegeven. En mocht het dit 
niet inzien dan mag dit voor het Nederlandsche yolk toch 
allerminst eene aanleiding zijn om zijn vitale belangen aan 
zulk eene onredelijkheid op to offeren.
Men heeft ook in Nederland den mond vol over den ,geest 
van Locarno", die getuigt van de veldwinnende vredesidee.
Maar boven Locarno staat Geneve. De Volkenbond moge 
nog geenszins beantwoorden aan het vredesideaal dat bij 
zijne stichting was in het oog gevat, als eene nulliteit mag hij 
toch niet worden beschouwd. En dit zou het geval zijn indien 
men onderstelde, dat hij, na de verwerping door onze volks-
vertegenwoordiging van een Tractaat waaronder door Neder-
land een vi coactus zou dienen to worden gesteld, zou dulden 
dat het Nederlandsch-Belgische probleem anders dan op 
vreedzame wijze zou worden opgelost.
144 DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN VAN DE M. V. A.
Welke bezwaren overigens aan eene rechtvaardige oplossing 
van dit probleem verbonden worden geacht, het Nederland-
sche yolk zij er van overtuigd, dat eene verwerping van zulk 
een Tractaat het aanzien van ons land zal verheffen, ook in 
de oogen van hen, die de vervulling hunner, buitensporige, 
aspiraties door de verwerping zullen zien verijdeld.
Fais ce que dois, advienne que pourra.

H. L. VAN OORDT.
1) Om den lezer to doen zien, dat de door mij aangegeven stellingen, 
inderdaad in de Memorie van Antwoord voorkomen, worden hieronder 
de passages uit die memorie wedergegeven,waarin die stellingen zij n vervat
I. „De leden, die aan hunne teleurstelling uitdrukking geven, zien, 
naar het voorkomt, voorbij, dat het bij de onderhandelingen niet ging 
om een willekeurig do-ut-des-contract, ter hand genomen door Belgie en 
Nederland tot regeling over en weer van wederzijdsche belangen, en 
waarvan de inhoud inderdaad naar de onderlinge verhouding der weder-
zijdsche praestaties zou mogen worden afgemeten, maar om een con-
creet, in zich zelf bepaald, internationaal vraagstuk, het probleem van 
Belgie, dat in 1839 in een drietal verdragen internationaal geregeld 
was, van welke de herziening na afloop van den oorlog aan de orde werd 
gesteld." (bldz. 1). ,Terwijl toch in de politieke quaestie Nederland geen 
verplichtingen had en vrijstond, waren in de verdragen van 1839, in 
verband met de omstandigheid, dat de verbindingen van Belgie met 
de zee, met den Rijn en met het Duitsche achterland over Nederlandsch 
gebied zouden loopen, speciale voorzieningen getroffen in het economisch 
belang van Belgie, welke samenwerking tusschen de beide landen onder-
stelden en waaraan Belgie zekere rechten kon ontleenen". (bldz. 3).
II. De M. v. A. wijst er op, dat overwegingen nopens de staatkundige 
veiligheid van Belgie en den algemeenen vrede er toe leidden, dat Belgie 
wijziging in de gebiedsindeeling tusschen beide landen begeerde. Doch 
zij voegt daaraan toe: ,gelijk bekend (werd) dezerzijds iedere territoriale 
oplossing ten koste van Nederland nadrukkelijk afgewezen." Tevens 
wijst de M. v. A. op de omstandigheid, dat Nederland evenmin wilde 
treden in ,deelneming aan oplossingen der veiligheidsquaestie, waardoor 
Nederland militair gebonden zou worden." En dan laat zij volgen : ,Het 
negatieve standpunt, dat door Nederland, met eerbiediging van de 
bezorgdheid van Belgie voor zijn politieke belangen en van de opvatting 
der Mogendheden nopens de eischen van den algemeenen vrede met 
betrekking tot het Belgisch statuut werd ingenomen en vastgehouden, 
droeg er natuurlijk niet toe bij de positie in het geding gemakkelijker 
to maken.... Bij het opmaken van de balans en bij de beoordeeling van 
de uitkomst van de onderhandelingen zal evenwel dit resultaat niet buiten 
beschouwing mogen worden gelaten... Intusschen lag het voor de hand, 
dat, waar ter conferentie op het hoofdpunt medewerking moest worden
NOPENS HET NEDERLANDSCH-BELGISCHE TRACTAAT. 145
geweigerd, het in de gegeven omstandigheden geen verstandige politiek 
noch in het algemeen, noch met het oog op de verhouding tot Belgie 
zou zijn geweest, wanneer Nederland zich in principe onwillig had betoond 
tot welwillend onderzoek van en overleg over de economische desiderata, 
die aan de orde werden gesteld, en ook tot die punten zijn negatieve 
houding had uitgestrekt". (bldz. 2 en 3).
III. ,Het zou met de consequentie en de betrouwbaarheid, die de 
Nederlandsche internationale politiek kenmerken en die in de na-oorlog-
jaren aan de verheffing van het aanzien van ons land ten goede zijn 
gekomen, niet hebben gestrookt, wanneer wij van houding waren ver-
anderd op het oogenblik, dat aan het geding eindelijk een einde scheen 
to komen." (bldz. 7).
2) De Louter ,Het Stellig Volkenrecht" I, bldz. 435.
3) Er wordt alleen gebaggerd boven Terneuzen. Mocht to eeniger tijd 
ook beneden Terneuzen moeten worden gebaggerd, dan zou de verdeeling 
der kosten daarvoor over Nederland en Belgie dienen to geschieden in 
verhouding van de tonnenmaat der zeeschepen, die naar en van Terneuzen 
-- en van die der zeeschepen die naar en van Antwerpen en Gent varen.
4) De voor Belgie zeer voordeelige afkoop van den Scheldetol in 1863 
heeft met deze kwestie niets uit to staan, aangezien de Scheldetol slechts 
een onderdeel vormde van de voor Belgie op zich zelf reeds uiterst 
gunstige financieele eindregeling (1839, 1842) van de verdeeling der 
gezamenlijke schuld. Dit karakter van den Scheldetol en de omstandig-
heid, dat hij niets to maken had met de vrije handelsvaart, op de Schelde, 
is overigens in 1839 door de Mogenheden uitdrukkelij k erkend.
b) In het telkens als dit noodig is tot Nederland gerichte verzoek, 
Iigt tenminste nog de erkenning van de Nederlandsche souvereiniteit 
opgesloten. Overigens werd in gevallen, die door Belgie van spoedeischen-
den aard werden geacht, door den Nederlandschen Waterstaat eene 
voorloopige vergunning verleend. Er ware gemakkelij k eene clausule 
op to maken, die (hoe onnoodig ook, zooals de ervaring leert) bij be-
stendiging van het bestaande regime eene liberale toepassing daarvan 
door Nederland verzekert.
e) De M. v. A. stelt / 0.25 per M2. en dus het maximum door Nederland 
to betalen in 20 jaar op 131/., millioen (ruim / 187.000.- per jaar). Maar 
het is geenszins buitengesloten, dat de Commissie van Beheer zal vorderen, 
(met het oog op de zeer hooge eischen, gesteld aan de verbetering van 
het vaarwater), dat de baggerspecie niet langer (zooals in de laatste jaren 
door Belgie is gedaan) in diepe zijgeulen wordt gestort. Dan moet de 
baggerspecie of naar de z.g. loswallen worden vervoerd of geheel naar 
buiten worden gebracht. En daardoor zullen de kosten per M3. aanzienlijk 
hooger worden dan / 0.25. Belgie heeft veel uitgebaggerd zand naar 
Antwerpen vervoerd voor ophooging van terreinen. Als het dit in de 
toekomst kan gebruiken, zal het Nederland wellicht ,aanbieden" het 
gebaggerde zand naar Antwerpen to brengen tegen vergoeding van de 
meerdere kosten die dit voor ons medebrengt. Vergt de Commissie van 
Beheer, dat de baggerspecies wordt weggevoerd, dan kon dit meerdere 
weleens negatief zijn. In elk geval zou Belgie zoodoende op zeer voordeelige 
wijze aan zand komen voor de gewenschte terreinophooging, en wel 
van zand door ons en op onze kosten geheel ten voordeele van Belgie 
uitgebaggerd.
De som van 1100.000 per jaar, die in de M. v. A. (bldz. 8) voor bagger-
1926 IV	10
146	DE ONJUISTHEID DER GRONDSTELLINGEN, ENZ.
werken wordt genoemd (met een slag om den arm!), zal dus vermoedelijk 
belangrijk worden overschreden. In elk geval verplicht Nederland zich 
voor veel meer; de mogelijkheid, dat het dubbele zal worden overschreden, 
is blijkens het voorafgaande geenszins buitengesloten.
Hierbij moet nog worden bedacht, dat de financieele eindregeling in 
1839 voor Belgie zeer gunstig was. Na zich in 1831 to hebben verbonden 
als aandeel in de gezamenlijke schuld jaarlijks 8,4 mill. gld. aan Nederland 
to zullen betalen, wilde het in 1839 zich tot niet meer verplichten dan 
5 mill. gld. 's jaars onder kwijtschelding van de onbetaalde jaarl. bijdragen. 
(minstens 50 mill. gld. zonder de intresten !) Daarenboven wilde Belgie 
afschaffing van den Scheldetol, doch de mogendheden achtten dit 
,,desideratum" niet voor inwilliging vatbaar, omdat de tol een onderdeel 
vormde van de voor Belgie zeer gunstig financieele eindregeling. In 1863 
werd die tol door Belgie op zeer voordeeligen grondslag afgekocht. (Guil-
laume berekent, dat, ware hij niet afgekocht, Belgie reeds in de jaren 
1863-1890 gemiddeld 3 mill. gld. per jaar zou hebben moeten betalen, 
inplaats van ± 1/2 mill per jaar, nl. de rente van 13 mill. gld.). Van deze 
aanzienlijke vermindering der geldelijke verplichtingen tegenover Neder-
land, die door Belgie in 1831 waren aanvaard, wordt thans door Belgie 
begrijpelijkerwijze geen gewag gemaakt, nu het tracht zooveel mogelijk 
financieele verplichtingen aan Nederland op to leggen voor werken of 
werkzaamheden die dienen om Belgie to bevoordeelen, en die Nederland 
zullen benadeelen.
?) Art. II, 4e al.; Art. IV par. 8; id. par. 12; id. par. 17; Art VI par. 5; 
id. par. 6; Art. VII par 1; id. par. 3; id. par. 5.
8) In zijne Memoires schetst Poincare (,,Au service de la France" I, 
pag. 231) de Fransch-Belgische betrekkingen als volgt: ,Depuis la guerre, 
la communaute de la souffrance a noue entre la Belgique et nous des 
liens indissolubles". Deze woorden getuigen ontegenzeggelijk van ridder-
lijkheid. Maar die ridderlijkheid welke het Fransche yolk kenmerkt zal 
dit yolk voor onze rechten een open oog doen hebben, zoodra het van het 
overdrevene der Belgische „desiderata" zal zijn overtuigd.
9) Erkende de Minister hier niet zelf, dat de later door hem uit het 
Tractaat opgediepte problematieke of bijkomstige voordeelen voor 
Nederland zoo onbeduidend zijn, dat zij, in vergelijking met die welke 
aan Belgie werden verleend, als een quantite negligeable moeten worden 
beschouwd?
10) Het is hiermede gesteld als met die ,ontijdige" overgaven van 
vestingen waarvan de krijgsgeschiedenis gewaagt, waarbij door den 
aanvaller eerbetoon werd aangeboden als lokaas voor een wankelmoedigen 
verdediger, welk eerbetoon echter de minachting niet kon uitroeien, die 
zijn gedrag alom moest wekken. Aan eerbetoon na de overgave moet 
alleen dAn waarde worden gehecht als het inderdaad door den aanvaller 
als zoodanig is bedoeld.
11) Kortheidshalve blijven hier de ,concessies" betreffende bijkomstige 
zaken onbesproken.
BIBLIOGRAPHIE.
,,Earlham", door Percy Lubbock, uitg. Jonathan Cape, Londen.

Herfstig van sfeer is Percy Lubbock's boek. Onder het rustig licht 
der aandacht lijkt voorbij geluk niet ver en nog bereikbaar, waar de 
kinderverrukkingen van weleer, blij en helder van gene verre zijde over-
klinken tot de stilte van het ingekeerd gemoed. Deze rijkdom van herinne-
ringen aan het landgoed van zijn grootouders vormen geen afgerond 
verhaal, het hart gedenkt wat het lang geleden heeft liefgehad, in het 
groote oude huis onder het zwaar geboomte. Hetzelfde vredig licht 
waaronder gelukkige kinderoogen deze werkelij kheid voorheen ontwaarden, 
omgeeft ook het beeld dat herinnering zich nu schiep, doch het besef dat 
het bier opnieuw-doorleefde en innig-herdachte, onherroepelijk voorbij is, 
kleurt de schaduwen om menschen en dingen toch voller en dieper.
Zoo Percy Lubbock schilder ware, dan zou hij zeker een sober en sterk 
portretschilder zijn en een zeer zuiver stillevenschilder bovendien, want 
zijn hart dat vrij van moedwil en opzet is, draagt hij dicht onder de oogen; 
zijn aanschouwen is aanvaarden, en nergens verscheurt hij -- zelf vervuld 
of op zoek naar zich zelf - de eigen sfeer die mensch en ding omgeeft. 
Hun zelfstandig-zijn laat hij onaangetast, zij worden daardoor ook nooit 
tot figuranten of tot requisieten van een literair bedrijf. Zijn liefde houdt 
afstand, en zij kent schroom. Dicht drukt hij het gelaat tegen den glaswand 
die de tijd tusschen het verleden en het heden schoof, maar alles wat zijn 
hart zocht, trekt achter die doorzichtige scheiding voorbij, en wordt 
nagestaard door oogen die in de aandacht hun diepste bevrediging vinden. 
Door de sobere schikking zijner woorden en de onoverdrevenheid zijner 
gevoelens ontstaan telkens innerlijke stilten, waar binnen de kinderlijke 
verwondering en de kinderlij ke aandacht hand in hand, voor het wonder 
blijven staan dat zij argeloos ervaren en ontdekken.
De bouwstoffen voor een verhaal, zelfs voor een reeks verhalen liggen 
in deze herinneringen besloten, maar misschien dat ook hier de golvende 
halmen schooner zijn dan het gebakken brood.
Al vormen deze herinneringen zich niet tot verhaal, toch groepeeren 
zij zich om een middelpunt, want tot het lieflijk beeld der grootmoeder 
keeren telkens de gedachten terug, als bijen tot den korf, zoodra zij zwaar 
van honing zijn.
De grootmoeder bindt de geslachten van hen die het ruime grasveld 
voor het oude huis eenmaal bevolkten en het een voor een verlieten, met 
1926 IV	10*
148	BIBLIOGRAPHIE.
de jongere geslachten die er eerst wankel en later woelig op speelden 
en er bezit van namen. Zij was een halve eeuw lang de lieve de bedrij-
vige en alles verzorgende in bet groote huis, bet was ,The living light of 
her spirit" die bet leven daar diep en glanzend maakte.
Aan de grootmoeder meer nog wellicht dan aan bet talent van den 
schrijver, danken wij dit innig boek : ,The stir of her emotion was in the 
soft touch of her hand as it rested upon the child's hand in her lap."
Het was dit kinderhandje dat later deze herinneringen zou neerschrijven.
De sfeer van dit boek, ik herhaal bet, is herfstig en bladstil, heel bet 
verleden ziet de schrijver zooals hij bet oude landhuis ziet in den laten 
avond ,and the lights, the lights in some of the open windows - not 
brilliant at all in those candle-lit days, not striking out in to the darkness, 
but lurking shyly within, gently and secretly glowing in a few of the rooms. 
Quietly guarded, mysteriously withdrawn they seem, these signs of life, 
they reveal nothing, they only hint and lurk and suggest, holding the gaze 
of an onlooker. A shadow passes, a light is quenched - to steal forth 
again in a moment elsewhere, in the next room - and still it moves on, 
the shadow follows, intensely silent and strange."
Ik weet niet of de strenge Petrussen die de litaraire hemelpoort bewaken, 
dit ingetogen, droomerig en in zich zelf gekeerd boekje zullen toelaten tot 
bet rijk der uitverkorenen.
Ik vrees dat de kleedij niet in alle opzichten voldoet aan de aller-
laatste eischen.
Mocht bet buitengesloten worden, dan zou mij dit, eerlijk gezegd, voor 
den hemel bet meest spijten. Maar hoe ook, wanneer ik in een zijzak nog 
maar een plaatsje over heb, zal ik, dit weet ik zeker, dit boekje mede nemen 
wanneer ik zelf op weg ga naar bet paradijs.
Want bet moet goed zijn zich daar den ontroerenden tijd to herinneren 
toen wij, als kinderen op aarde voor bet eerst beseften, dat zonder 
de lief de die ons toest'roomde en die stroomde van ons uit, de wereld 
niet zoo schoon en heerlijk zou zijn, als wij haar zagen.
R. N. R. H.
Hugo Verriest, Keurbladen (Standaard.)	Dr. F. de Pillecijn, Hugo 
Verriest (Lannoo, Thielt.)

Deze zomer staat in bet teeken van Pastoor Hugo Verriest. Keurbladen 
uit zijn work werden uitgegeven door de Standaard; Dr. de Pillecijn schreef 
een bezielde biographie; van Mr. J. Muls is een opstel verschenen over den 
grooten Vlaming; een gedenkteeken werd onthuld to Ingoyghem waar 
duizenden Vlaamsche koppen den eed van trouw aan Vlaanderen zwoeren 
op bet graf van den apostel van de Vlaamsche herwording. Allemaal 
teekenen van bet krachtig bewustzijn van Hugo Verriest's hooge beteeke-
nis, en - zij bet ook posthume -- bevestigingen van de hulde hem reeds 
in 1913 gebracht. Een zulke figuur in een gemeenschap, en bet geloof aan 
bet bestaan en de echtheid van haar beschaving is gevestigd. Dichter was 
hij in verzen en in proza, redenaar in proza van de edelste dichterlijkheid, 
catholiek pastoor op een Vlaamsch dorpken en vrije priester van schoon-
heidsideaal in geheel Vlaanderen, propagandist in een verheven zin,
BIBLIOGRAPHIE.	149
voor-werker, wakker-schudder, en symbool van de herwordende levens-
kracht in Vlaanderen. Door de natuur was hij bedeeld met benijdens-
waardige deugden en voorrechten. Een zuiver gemoed, een medelij Bend 
hart, een schoone gezondheid, verstandige oogen, een overtuigende stem, 
een profiel om uit to snij den - hij had van alles om in stilte en in 't open-
baar een schoone zaak to dienen en de harten der menschen to winnen. 
Wat een verzoenende menschenvriend ! Hij heeft het geheim gekend om 
de menschen nader tot elkaar to brengen, daarvan getuigen de eerbiedige 
liefde en de bewondering van vrijdenkenden en catholieken, en, tot spijt 
van belanghebbende twiststokers, heeft hij door het prestige van zijn woord 
niet weinig bijgedragen tot het aanhalen van den band van sympathie 
tusschen Hollanders en Vlamingen. Een figuur gelijk een boom.
In de Keurbladen is het beste verzameld van zijn schriftuur: gedichten 
waaronder de ,Avondstilte" waarin de ziel en wereld ruischen als eenzelfde 
,,sferenzang", beschrijvingen van het Vlaamsche land waar hij twee en 
tachtig jaar geleefd heeft, gebeden, geschreven, gesproken, geleden, 
gestreden, gewandeld en zijn medemenschen opgebeurd en in gloed gezet; 
portretten van zijn vrienden, fragmenten uit zijn Twintig Vlaamsche 
Koppen die niet verbleken naast de Kd p f e van Harden en de portretten 
van Suares; critiek waarin stelselvastheid spreekt en vooral --- redevoerin-
gen. Als wij die herlezen dan is het alsof wij hem nog hooren. Toch zijn 
ze maar een weerklank, deze reden zorgvuldig opgeteekend na (misschien 
voor) zijn improvisaties. De tekst geeft nog de illusie van zijn manier 
van spreken. Graag maakte hij gebruik van herhalingen, altijd maar 
hamerend op denzelfden spijker; slag op slag sprak hij eender gebouwde 
zinnen om zijn logica bij anderen in to timmeren; op de natuurlijkste 
wijze bereikte hij effecten die gij moet gaan zoeken bij de groote redenaars, 
bij Bossuet, bij de Antieken. Wij hoorden hem voor het laatst in 't openbaar 
kort voor den oorlog. Hij betooverde zijn luisteraars. En door den indruk 
then hij maakte op een grootstadsch publiek van vele markten thuis, 
konden wij ons voorstellen hoe hij bezit moet genomen hebben van de 
Vlaamsche studentjes die hij beheerschte met al de registers van zijn 
welsprekendheid. De Vlaamsche catholieke studentenbeweging heeft hij 
in het leven geroepen toen er werkelij k groote behoefte was in de catholieke 
onderwijsgestichten aan een die zich durfde verzetten tegen den Franschen 
geest. Daar is de invloed van Hugo Verriest onberekenbaar geworden, 
ja hij straalt zelfs tot in Brabant, Antwerpen en Limburg omdat Verriest 
to breed en to doorziende was om den kamp to beperken tot West-
Vlaanderen, -- hij schreef het reeds in 1877. ,Het Schoone Leven heeft hij 
ons geleerd, zegt Vermeylen, door ons nader tot zijn meester Guido Gezelle 
to brengen." Wat zou er een mooie parallel to trekken zijn tusschen den 
Meester en zijn apostel. Hun portretten spreken als een boekdeel. Denkt 
aan den goeigen kop van den stillen Gezelle, den zwijger, den grooten 
Eenzame, den peinzer in zichzelf gekeerd. Beziet het strijdlustig portret 
van ,Verriest op wandel" in het boek van Dr. de Pillecijn : Verriest met 
zijnen tikkenhaan en zijnen paraplu, den blik van een veldheer, en over 
't geheel een tikje coquetterie zoo vreemd aan den Andere. Hij was een 
strijder, en de levensbeschrijving die voor ons ligt vertelt op elke bladzij 
van zijn buitengewonen polemischen geest. Wij gelooven het graag dat de 
geestelijke overheden vaak geen raad wisten met zoo'n apostel. Kon men 
van zulk een soldaten-natuur verwachten dat hij zou zijn perinde ac 
cadaver? Met begeestering spreekt zijn biograaf van zijn schoone leven
150
BIBLIOGRAPHIE.
en men voelt bij elken regel den eerbied groeien voor een bestaan zoo geheel 
gaaf gegeven aan den strijd voor zijn ideaal. De heer de Pillecijn heeft geen 
andere bedoeling gehad dan dat leven to beschrijven, en beschikkende 
over veel documenten, is hij er in geslaagd een tafereel to maken van een 
groot stuk cultuurleven in Vlaanderen. Een boek dat de beweeglijkheid 
heeft van het leven. Het zou nochtans kunnen gebeuren dat het de jongeren 
van heden en morgen overtuigt dat Verriest de apostel bij uitnemendheid 
geweest is van het behoud, de verdediging en de uitdieping van Vlaamsche 
cultuur en taal volgens eigen aard en eigen wezen. En zij zullen in die 
overtuiging nog meer gesterkt worden door het gezag van Vermeylen die 
Verriest voorstelt als het beeld van het Schoone Leven in Vlaanderen. 
Dat Verriest een onaantastbaar groote figuur is geweest in onzen taalstrijd, 
die de schitterendste deugden in de hoogste potentie vereenigde, daar zal 
zelfs geen Franskiljon durven aan twijfelen. Maar hij is een kampioen 
geweest in 't groote Vlaamsche gelid. Er is in de tweede helft der verleden 
eeuw enorm gewerkt in het Vlaamsche land. Veel namen zijn ons niet 
minder lief dan die van Verriest al hebben zij niet alle zulk een herinnering 
nagelaten van innemendheid en bekoring, van ,sterke gratie der natuur". 
Maar hun werk, maar hun vastheid van Vlaamsche beginselen, maar hun 
leven dat met evenveel onbaatzuchtigheid gegeven werd aan den nood der 
Vlamingen? De historie is daar. Er zijn mannen geweest - om maar een 
greep to doen in de massa - zooals Max Rooses, Julius Sabbe, Vuylsteke, 
Hoste, stoere kerels, lang niet zoo ,zoetgevooisd" als Verriest, die geen 
tijd hadden om zich druk to maken over het Schoone Leven, daar zij hun 
handen vol genoeg hadden met het leven tout court, maar die ontzaglijk 
veel gedaan hebben om de taal van Vlaanderen als middel van hooger 
leven to doen erkennen. Voorzeker heeft Verriest, al droeg hij ze misschien 
niet in zijn hart, ze hoog gewaardeerd, want hij was rechtvaardig. Een Jan 
van Ryswyck, evenals Verriest een der zeldzame dragers van Vlaamsche 
distinctie, heeft het schoonste Vlaamsch luide gesproken in de Kamer, in 
redevoeringen en voordrachten doortrokken van het edelste idealisme, 
en de dooden rijden niet zoo snel of de bijval then hij als Vlaamsch redenaar 
gekend heeft in Holland ligt nog in veler geheugen. En denkt men nog wel 
eens aan Pol de Mont? Het lijkt mij de moeite waard om ons nu en dan 
onze schuld tegenover hem to herinneren en to overwegen dat ook zijn 
heel leven het rantsoen geweest is van de heropbeuring van ons cultureel 
bestaan. Zijn sierlijke zonnige verzen, zijn honderden voordrachten, zijn 
boekdeelen studies over Vlaamsche kunstenaars, zijn essays over taal-
en volkskunde, - ziedaar een groot Vlaamsch monument; en al mogen 
velen aan deszelfs barokke krullen en versierselen de zuivere gothische 
kerk van Verriest verkiezen, - een monument blijft het. Het W illems- f onds 
heeft mooie dagen gekend en er is daar met niet minder geestdrift, eerlijk-
heid en lief de voor onze taalrechten gestreden als in het Davids f onds. 
En terwijl er zooveel roering was in de West-Vlaamsche colleges tegen 
Franschgezinde bisschoppen werd er door de Vlaamsche studenten der 
athenea gestreefd naar ontwikkeling van taal en letterkunde, al was die 
wereld niet omhangen met het romantisch waas der Blauwvoeterie. Het 
voorlaatste boek van Baekelmans, De mannen van Elck wat veils, bevat 
menige episode van de cultuurgeschiedenis onzer jeugd.
Dit zij gezegd - ik leg er nadruk op - zonder maar in het minst iets 
to willen afdoen van de glorie van Hugo Verriest, die zelf de eerste zou 
geweest zijn om de eer, Vlaanderen to hebben heropgebeurd, met anders-
BIBLIOGRAPHIE.	151
denkenden to deelen. Het boek van Dr. de Pillecijn en de voorrede van 
Vermeylen tot de Keurbladen hebben ons die overwegingen ingegeven. 
Aan beiden onzen dank.
A. CORNETTE.
Opstellen van I. J. de Bussy, in leven Hoogleeraar to Amsterdam, 
ingeleid en bewerkt door Dr. N. Westendorp Boerma (361 p.). Uitgave 
van J. H. de Bussy, Amsterdam, 1926.

Wanneer men zijn ,Tiental Preeken" buiten beschouwing laat, heeft 
geen geschrift van Prof. de Bussy meer invloed geoefend, zooveel lezers 
althans tot zich getrokken, als zijn ,Ethisch Idealisme". Dit geesteskind 
echter is reeds spoedig door zijn vader verloochend, terwijl de latere en 
laatste geschriften er niet altijd toe hebben bijgedragen den naam van de 
Bussy als zedekundig schrijver to vestigen. Integendeel, menigeen is 
zonder twijfel afgeschrikt door de formalistische wijze, waarop de Bussy 
tot de zedekundige wetenschap inleidde. Scherp was hij in woordonder-
scheidingen : heeft hij het niet zelf gezegd, dat de ethiek voor de heeft een 
woordenquaestie is, en schijnt zijne ,Inleiding tot de Zedekunde" soms 
niet een geslaagde poging om deze bewering waar to maken? Schreef 
Prof. la Saussaye op de eerste bladzijde van zijn boek ,het Christelijk 
Leven", dat het meer verwarring dan orde sticht, wanneer men tracht het 
onderscheid tusschen ethiek, moraal, zede(n)leer of zedekunde streng door 
to voeren, en dat men veilig moreel, ethisch en zedelijk dooreen gebruiken 
kan, de Bussy heeft herhaaldelijk aangetoond, hoe juist dit losse wille-
keurige woordgebruik de wetenschappelijke redeneering bederft en ver-
valscht, en het is nauwelijks noodig to zeggen bij wien van de twee auteurs 
de grootere wetenschappelijke ernst aanwezig is. De Bussy was er van 
overtuigd, dat de taal vooral de zedekundige wetenschap geen goed hart 
toedraagt en werd niet moede er op to wijzen, hoe de zedelijke beoordeeling 
van een eigenschap dikwijls met de aanwijzing dier eigenschap samen valt, 
waardoor de illusie ontstaat, alsof met de zedelijke beoordeeling iets 
omtrent het object dier beoordeeling werd gezegd. Ook met de gewone 
terminologie, die van ,het zedelijk oordeel" spreekt kon de Bussy geen 
vrede hebben, en na eenige wijfeling tusschen „de zedelijke beoordeeling" 
en ,het zedelijk beoordeelen" heeft hij de laatste formuleering gekozen, 
daarmede slechts willende aanduiden, dat d e menschen zekere oordeel-
vellingen uitspreken, die om ze van andere to onderscheiden zedelijke 
beoordeelingen worden genoemd. Van de waarde zijner onderzoekingen 
is de Bussy zich altijd bewust geweest, ook van het felt, dat het onder-
houdende er van niet geevenredigd was aan hun nut, en zijne geestes-
richting heeft het meegebracht, dat hij soms scherp e kritiek heeft geoefend 
op veel gelezen zedekundige schrijvers, b.v. Paulsen en zelfs Martineau, 
terwijl hij de minder aangename lectuur b.v. van Stange en G. E. Moore 
aanbeval, en dat hij zich tot de leer der ,Significa" aangetrokken voelde 
en niet onsympathisch stond tegenover een boek als ,le Psittacisme" van 
Dugas.
Het was waarlijk niet noodig, dat op de eigenaardige grootheid van de
152	BIBLIOGRAPHIE.
Bussy als zedekundig denker in den hierboven vermelden bundel expresse 
lijk werd opmerkzaam gemaakt. Van die grootheid was men althans in 
zekere kringen sterk overtuigd, met name de redactieleden van het zoo 
kortstondige ,Zedekundige Tijdschrift" stonden zeer sterk onder den 
invloed van de Bussy. Maar Dr. Westendorp Boerma deed door deze 
publicatie een voortreffelijk werk, en to verwachten is, dat hij er in zal 
slagen een intensere belangstelling ook in ruimeren kring voor de Bussy's 
levensarbeid to wekken, omdat hij er naar gestreefd heeft ons niet alleen 
de methode en manier van denken to laten zien, maar ook iets van de 
resultaten, waartoe de Bussy's schijnbaar zoo formalistisch denken kwam, 
ondanks het feit, dat systeemzucht hem absoluut vreemd was, en men de 
resultaten dus dikwijls moet vinden in de ,opmerkingen", waaraan 
Dr. Westendorp Boerma in zijne belangwekkende inleiding terecht zoo 
groote beteekenis toekende.
Over de door den bewerker opgenomen opstellen eenige korte woorden. 
Dat, hetwelk den titel voert „een miskende Eigenschap" is hier zeker beter 
op zijn plaats, dan het was als eerste artikel in de allereerste aflevering van 
het ,Zedekundig Tijdschrift". Daar heeft het op sommigen, en waarlijk 
niet de minst scherpzienden, verbijsterend gewerkt. Kon men toen en 
op die plaats een zoo ironische ad-absurdum-voering van het utilisme 
verwachten? Is het wellicht nu opgenomen, omdat het artikel een zoo 
bijzondere zijde van de Bussy's schrijftrant en persoon in het licht doet 
treden en omdat het op deze plaats wel niet tot misverstand aanleiding 
geven kan? Doch het zwaartepunt van het boek ligt zonder twijfel in de 
twee essays over waarheidsliefde en dankbaarheid, waaraan door den 
bewerker college-aanteekeningen van de Bussy zijn to gronde gelegd. Niet 
onbekend is, dat ook anderen hunne krachten aan die opteekeningen 
hebben beproefd, maar hii is er volkomen in geslaagd, daaraan den vorm 
to geven, die den stempel van de Bussy's geest verraadt. Wij gelooven 
hem op zijn woord, dat die arbeid zeer moeielijk was. In deze twee opstellen, 
die zich aangenaam laten lezen, zien wij de resultaten, waartoe de Bussy's 
methode vermocht to voeren, zeer duidelijk aan het licht treden. Hij 
beweegt zich hier op het gebied der moraalpsychologie, op dat gebied, 
waarop reeds de Engelsche philosophic der achttiende eeuw triumphen 
behaalde, aan welke de Bussy hier aanknoopt, in de essay over dankbaar-
heid bijzonder aan Adam Smith, maar hij gaat in zijne analysen belangrijk 
verder. In de essay over de waarheidsliefde wordt o.a. de vraag of de leugen 
ooit geoorloofd is, absoluut ter zijde geschoven, met de opmerking, dat 
niet elke afwijking van de objectieve waarheid door ons afgekeurd wordt. 
Hier komt deze methodische maxime tot gelding, door de Bussy reeds in 
zijne ,Inleiding" aangeprezen, dat men de menschen niet op hun woord 
moet gelooven, waar het de vraag betreft naar hetgeen door hen wordt 
goed- of afgekeurd, maar dat men het zedelijk oordeelen op heeterdaad 
moet betrappen. Beide deugden vinden ten slotte hare rechtvaardiging in 
een bepaalde levens- en wereldbeschouwing.
Zeer kort to spreken over het opstel over ,Verantwoordelijkheid" is 
onmogelijk. Uiterst moeielijk zijn de onderzoekingen, die zich knoopen 
aan dit begrip en het trachten of to grenzen tegenover en de verhouding 
vast to stellen tot ,toerekenbaarheid" en ,aansprakelijkheid". Hier komt 
de Bussy's bijna divinatorisch vermogen om de nuanceeringen der taal 
aan to voelen schitterend aan het licht, maar tevens blijkt hier, dat de
vraag naar het wezen van het verantwoordelij kheidsgevoel slechts eeniger-
BIBLIOGRAPHIE.
153
mate opgelost wordt, wanneer men van de wetenschap overgaat tot het 
gebied des Geloofs.
Waarom echter dit opstel hier gereproduceerd is, terwijl het toch in 
Teyler's theologisch Tijdschrift en in het Tijdschrift voor Strafrecht voor 
ieder belangstellende bereikbaar is, is mij niet duidelijk.
Beter is dit to begrijpen van het laatste opstel, dat hoewel alle kenmerken 
van de Bussy's geest vertoonend een eenigszins afwijkend karakter draagt 
en tot titel heeft : Katholicisme en Protestantisme. Het is n.l. reeds oud, 
stamt uit 1888 en is wellicht den jongeren onder ons nooit onder de oogen 
gekomen. Dus moest een herdruk zeer gewenscht schijnen. Een onderzoek 
wordt hier ingesteld naar levensbeschouwing en levensopvatting in 
Katholicisme en Protestantisme. De Bussy toont aan, dat deze in beide 
hoofdrichtingen van het Christendom dualistisch is. Dit dualisme echter 
berust in het Katholicisme op de „nevens-elkaar-stelling" van geestelijk 
of bovennatuurlijk en natuurlijk, van gewijd en ongewijd, in het Protes-
tantisme echter op de tegenstelling van heilig en onheilig. Vandaar dat 
de levensbeschouwing van den Protestant noodzakelijk tot monisme zal 
moeten naderen. Naar aanleiding van deze opmerkingen polemiseert de 
Bussy tegen Pierson, die in het ascetisme van het monnikendom de meest 
juiste uitdrukking van het Katholicisme wil zien. De Bussy meent, dat 
de schijn van waarheid dezer bewering daardoor ontstaat, dat het monni-
kenwezen langzamerhand is ,verkatholiekt", niet de kerk langzamerhand 
„vermonnikt". Immers oorspronkelij k was de monnik de man, die het 
meende to kunnen doen buiten de alleen-zaligmakende kerk om, en die, 
zooals de Protestant, de Katholieke nevens-elkaar-stelling in een tegen-
stelling trachtte om to zetten, het gebied van het ongewijde tot het 
zondige stempelde, tot het zondige, dat niet mocht zijn.
J. G. A.
J. C. van Schagen : Narrenwijsheid; N.V. Van Loghum Slaterus' 
Uitgevers-Maatschappij, Arnhem, 1926.

Narrenwijsheid?

Neen ! - Deze woorden geeselen niet, zij hebben geen scheermes-scherpe 
zijden, waarmee zij den trotsche snijden en den vermetele wonden; 
deze nar bekeert geen hoogmoedig koning tot genade, brengt de wreedheid 
der oppersten niet tot menschelijken inkeer. Deze nar wordt verwezen als 
onbruikbaar en plichtverzakend.

Wijsheid? - De wijsheid van het dier, dat ademt en vreet, planten 
vertrapt, en zelf tot voedsel dient, - en het niet weet. Is het wijsheid 
to noemen, als men zijn eerste en laatste menschelijke plichten negeert, 
het denken ontvlucht en een wezenloos droomen verkiest boven het durend, 
afmattend, conflict met God en het leven?
Een mensch strijdt tot den dood; vecht zich dood om mensch to
154	BIBLIOGRAPHIE.
zijn, volledig en bewust. Hij sluit niet de oogen om, niets ziende, zich 
to verbeelden scherper to zien dan to voren. Hij gebruikt zijne zintuigen, 
dienstbaar aan zijn geest. Hij verheerlijkt ze niet; - of slechts als gave, 
als natuur; niet als God.
Dit werk van Van Schagen bezingt een God die enkel natuur is, 
heidensch, panisch. Het hoogste geluk, dat den mensch ten deel kan vallen, 
schijnt : zich met een lichte handbeweging, met een quasi-wijze doch in kern 
laffe glimlach afkeeren van het eeuwig conflict, waarin zich de teederste 
en strengste gemeenschap met Gods lief de voltrekt, en zich to ont-
grenzen naar de natuurlij kheid, naar de vegetatie, naar het enkel-
makrokosmische leven.
Dit zou dan het goddelijk leven zijn : want er martelt geen denken, 
er heerscht geen dogma, er toetst geen moraal. Er is slechts stroomen en 
vloeien, ademen en verteren, meesleuren en meegesleurd worden. Alles 
volgt er de ,necessitas naturae". Het is de dofste, lamlendigste, en 
leegste verveling.
Denkt Van Schagen, dat God de natuur is? God alleen het geboren-
worden en to gronde gaan, waaraan alles : mensch, dier, plant, ster ... . 
onderhevig is? En God niet: de creator, de ordener, die het dier goddelijker 
doet zijn dan de plant, en den mensch dichter bij Zich, dan het dier?
Een eentonig, vormloos pantheisme, en een misdadig blind quietisme 
ligt aan dezen bundel verzen ten grondslag. Van Schagen zou een medi-
teerend monnik kunnen zijn, als hij katholiek was. En misschien - er 
zijn hier teekenen (soms) die daarop wijzen -- zal hij zich door deze 
groote, al to naleve misvatting heen in de richting van het katholicisme 
ontwikkelen. Nu zag hij slechts de uitstraling, niet het brandpunt, niet 
de kern. Catholique sans morale, sans Dieu. Maar wellicht mogen wij in 
het gedicht ,Werkelijkheid" een vingerwijzing zien : geen egalizeering, 
maar onderkennen, geen overgave aan een vormloos zalig-zijn, doch 
onontkoombaar als een niet to ontwijken eisch de werkelijkheid voelen 
rukken.
,,Wij stonden oog in oog." -,,Zoo stonden wij een siddering elkander, 
recht en onverdelgbaar zelf / En toomeloos ten hemel sloeg, / Verlost, / 
Een vlam."
Een vlam ! ....

Zoozeer als de inhoud van deze verzen zich aan elke, den menschen 
gestelde norm, onttrekt, zoo gehoorzaamt de vorm integendeel aan het 
dogma der poezie.
Want even afgezien van alles: dit is poezie, in zijn beste momenten. De 
verwerkelijking betoont zich adaequaat aan den inhoud, en als poezie 
gelijkwaardig aan het oorspronkelijk gevoel. De eenvormigheid van de dich-
terlijke ervaring moest in een egale, eentonige stem worden gepreveld, 
terwijl de woorden, volgeloopen van atmosfeer, de losse schema's waarin 
deze gedichten werden geschreven vanzelf tot een eenheid binden, een 
stroom. De bedoelde atmosferische suggestie, die weer zelfdedieper-liggende 
geestelijke gesteldheid moet aanduiden, slaagde in vele dezer stukken prach-
tig (Narrenwijsheid 1; Meisje; Voor Rogiertjes Moeder; Ban; Grashalm).
Vooral in het, nog niet tevoren gepubliceerde, werk trof ik fragmenten, 
die zoo zeer getuigen van fijn, scherp en helder observeeren en van zoo 
indringend ervaren der verschijnselen, dat ik geloof dat Van Schagen 
als hij den eindelijken strijd met de werkelijkheid zal hebben aangebonden,
BIBLIOGRAPHIE.	155
over voldoende middelen kan beschikken voor een rechtstandige, krachtige 
poezie; en dat ik, ondanks een onverholen weerzin tegen den inhoud, 
mij reeds nu aan deze poezie gewonnen moet geven.
D. A. M. BINNENDIJK.
Dr. D. H. Scott. De evolutie der Planten. Geautoriseerde vertaling 
naar den 2den druk van Dr. H. As A. van der Lek, met voorwoord van 
Dr. J. P. Lotzy. 200 pag. N. V. van Loghum Slaterus' Uitg. Mij., Arn-
hem 1926.

Op gezag van Dr. Lotzy, die hiervoor zeker een bevoegd beoordeelaar 
is, mogen wij aannemen, dat dit boekje den tegenwoordigen stand van 
onze kennis van de evolutie der planten op juiste wijze weergeeft. Een van 
de meest interessante resuitaten van het onderzoek op dit terrein blijkt 
to zijn, dat wij ons die evolutie volstrekt niet hebben to denken als een 
regelmatigen gang van het primitieve en onvolmaakte tot steeds vol-
maakter georganiseerde vormen. Integendeel. De schrijver wijst er her-
haaldelijk op, dat reeds in zeer oude geologische lagen fossiele planten 
worden gevonden, die een ontwikkelings-stadium hebben bereikt, dat 
wel van dat der tegenwoordige planten afwijkt, doch daarbij niet achter-
staat. Zoo meende men vroeger, dat in het steenkolentijdperk slechts 
spore-planten voorkwamen o. a. reusachtige boomvarens. In den laatsten 
tijd is gebleken, dat die planten, die men voor boomvarens hield slechts in 
sommige opzichten met onze varens overeenkomen, maar dat zij juist in 
het hoogst belangrijke kenmerk der zaadvorming meer met onze hooger 
georganiseerde bloemplanten overeenkomen.
In het Devoon echter, waarvan de vorming aan het steenkolentijdperk 
vooraf ging, vindt de schrijver hoofdzakelijk vaatplanten van verrassend 
eenvoudigen bouw. Het vermoeden lijkt dus gewettigd, dat men wel moet 
aannemen, dat de evolutie een gang is van eenvoudiger naar hooger 
georganiseerde vormen, maar dat alleen die eenvoudiger vormen veel 
verder achter ons liggen dan men vroeger aannam. In dit opzicht vertoont 
dus het onderzoek naar de evolutie der planten een interessante analogie 
met het historisch onderzoek, waarbij ook in den lateren tijd is gebleken, 
dat hooge beschavingen hebben gebloeid in veel ouder tijden, dan waarin 
men vroeger het bestaan daarvan vermoedde.
De inhoud van het boek van Dr. Scott komt mij dus interessant voor, 
Toch neme men het niet ter hand wanneer men niet beschikt over eenige 
botanische kennis en over een groote hoeveelheid geduld, noodig om zijn 
aandacht levendig to houden bij een vrij uitvoerige, technische beschrijving 
van allerlei organen van fossiele plantenfamilies.
V. D. W.
156	BIBLIOGRAPHIE.
W. H. C. Tenhaeff. Beknopte Handleiding der psychical Research. 
Met een inleiding van Dr. K. H. E. de bong. H. P. Leopold's Uitg. Mij. 
's Gravenhage 1926. Deel I, Het astraallichaam. Deel II, Occultisme en 
Sexualiteit.

Het eerste deel behandelt de overtuigingen aangaande het bestaan van 
een half-materieel tusschenwezen, dat drager is van de psychische eigen-
schappen van den mensch en deze aan het ,cellenlichaam" verbindt. 
Dergelijke tusschenwezens, want volgens sommige theorieen heeft de 
mensch er meer dan een, kunnen zich exterioriseeren, d.w.z. zij kunnen uit 
het lichaam treden en op een afstand daarvan waarnemingen doen en ook 
zelf waargenomen worden als geest, fantoom, astraallichaam of hoe men 
het noemen moge. Ook kunnen zij na den dood blijven spoken.
Wie over dergelijke onderwerpen schrijft kan het op drieerlei wijze doen 
als propagandist dier voorstellingen, als bestrijder en als neutraal onder-
zoeker, die volgens wetenschappelijke methoden nagaat of er welgestaafde 
feiten zijn, waaruit het bestaan van dergelijke wezens blijkt.
De heer Tenhaeff bedoelt ten duidelijkste zich op het derde standpunt to 
stellen, zooals reeds daaruit blijkt, dat hij zijn boek niet noemt „De 
wonderen der geestenwereld onthuld," doch ,Handleiding der psychical 
Research". Hij gelooft echter zoo onbeperkt in de juistheid van hetgeen 
ons wordt medegedeeld over het resultaat van proeven met allerlei als 
medium optredende personen, dat hij deze proeven ongeveer meedeelt 
zooals een physicus het resultaat van physische experimenten meedeelt. 
Niet onderzoek naar de betrouwbaarheid, maar meedeeling van de resul-
taten der (vermeende?) waarnemingen is bij hem hoofdzaak. Behalve dit 
vertrouwen, waardoor hij een al to angstvallige controle overbodig acht, 
is er nog een andere reden, die den heer Tenhaeff ertoe brengt, zoo to werk 
to gaan. En dat is de overtuiging dat - moge al ieder geval op zich zelf 
weg to kritiseeren of althans in twijfel to trekken zijn - het materiaal in 
zijn geheel overzien van then aard is, dat het redelijke twijfel uitsluit. En 
dit wel hoofdzakelijk door de groote overeenkomst in de beschrijving der 
verschijnselen.
Mij komt dit niet zoo overtuigend voor. Het is waar, dat overeenkomst 
van beschrijvingen wel eens een sterke steun voor de geloofwaardigheid 
van een verhaal kan zijn. Wanneer drie personen verklaren, dat zij precies 
to 4 uur iemand over een bepaalde schutting hebben zien klimmen, zal 
men eerder gelooven, dat dit ook gebeurd is, wanneer zij alle drie verklaren, 
dat de klimmer een grijs zomerpak droeg, dan wanneer de een hem in een 
pilopak, de ander in een wit tenniscostuum en de derde hem in een gekleede 
jas zag. Maar hier ligt de zaak toch wat anders. In de eerste plaats verklaren 
vele van de door den heer Tenhaeff geciteerde waarnemers nadrukkelijk, 
dat de geesten zich volkomen zoo gedroegen als zij verwachtten, dat deze 
zouden doen. Het vermoeden ligt voor de hand, dat die verwachtingen, 
natuurlijk to weeg gebracht door van anderen gehoorde spookverhalen, 
den aard van de verschijnende geesten geinfluenceerd hebben. En dat zal 
allicht ook het geval zijn, wanneer de overeenstemming in gedrag niet 
nadrukkelijk geconstateerd wordt. Maar zelfs als geen afhankelijkheid van 
de verhalen onderling mocht worden aangenomen zou men de vraag moeten 
stellen, of er niet een bepaalde regel is volgens welke hallucinaties optreden 
en of daardoor de overeenkomst niet gedeeltelij k verklaard zou moeten 
worden. In koortshitte krijgen verschillende patienten den indruk, dat hun
BIBLIOGRAPHI E.	157
voeten heel ver weg aan het voeteneind van het bed liggen. Dat is niet een 
bewijs, dat koortslijders inderdaad zooveel langer zijn, maar wel dat er 
een bepaalde gewaarwording is die vaak bij koortsfantasieen optreedt.
Trouwens die overeenstemming in de verhalen is niet zoo heel bevredi-
gend en zelfs bij een waarnemer loopen zij soms zeer uiteen. Zoo beschrijft 
Durville, aan wiens waarnemingen de heer T. zeer veel aandacht wijdt, 
een fantoom, dat uiterst-gevoelig voor aanraking is. Stoot het zich, dan 
krijgt het lichaam van het medium een blauwe plek. Het is door een „band" 
met het lichaam verbonden; aanraking van die band is bijzonder pijnlijk 
voor het medium. Maar nu wordt plotseling aan zoo'n fantoom verzocht 
door de muur heen naar een ander vertrek to gaan, en het doet dit zonder 
moeite. Is nu plotseling de aard van het fantoom zoo veranderd, dat het 
zich aan de muur niet stoot en dat dit geen blauwe plek veroorzaakt, maar 
dat het zonder weerstand to ondervinden door de muur heen gaat? Of 
stapt de beschrijver over van een kategorie geest-verhalen naar een andere 
kategorie, waarbij aan den geest andere eigenschappen worden toegekend?
En zoo komt het mij voor, dat het boek van den Heer Tenhaeff van 
geringe waarde is voor dengene, die zich een oordeel wil vormen in hoe verre 
het geloof in supernormale verschijnselen op een hechte basis berust, 
maar dat het hoof dzakelijk gebruikt kan worden door wie zich op de hoogte 
wil stellen van het hedendaagsch geestengeloof.
Dit geestengeloof komt trouwens geheel overeen met wat het volksgeloof 
ten allen tijde aangaande deze zaken geweest is. Merkwaardlg is b.v. to 
lezen, dat dr. F. Hartmann in onzen tijd de lijkverbranding aanbeveelt 
om de kerkhofspoken kwijt to raken : juist de reden, waarom lijkverbran-
ding bij Indiers en Homerische Grieken werd toegepast. Het is zeker merk-
waardig, dat zulke voorstellingen nog bestaan; maar wie zich met psychical 
Research en niet met survival en revival van volks(bij)geloof wil bezighou-
den moet toch m.i. in andere gedachtespheren leven.
De inhoud van het tweede deel wijkt vrij sterk van die van het eerste af. 
Het bevat de bespreking van suggestie, hypnose en in het algemeen van 
het onderbewuste. Bij het lezen van het overgroote gedeelte van dit deel 
kan men vergeten dat men een Handleiding der Psychical Research leest. 
Men kan wanen met een handleiding der gewone psychologie to doen to 
hebben. leder psycholoog zal toch bij het bespreken van onze kennis 
het eenvoudige feit moeten vermelden, dat wij op ieder oogenblik slechts 
een zeer klein gedeelte van onze kennis bewust voor oogen kunnen hebben 
en dat nagenoeg het geheel van onze kennis slechts onderbewust aan-
wezig is.
Op het eerste gezicht zou men verbaasd kunnen zijn, dat de S. dit onder-
werp in zijn verhandeling over Psychical Research heeft opgenomen. Men 
zou meenen, dat een beschouwing over suggestie alleen op zijn plaats was 
in een inleiding. Zij behoort niet tot het gebied der P. R., maar omdat 
zooveel verschijnselen die door den een als „supranormaal" worden opge-
vat, door den ander als objectieve verschijnselen worden geloochend en 
slechts voor suggestie verklaard, is eenige kennis der suggestie voor den 
schrijver over P. R. toch gewenscht. Maar bij nader beschouwen bemerkt 
men, dat de S. al deze verschijnselen als supranormaal opvat, omdat hij 
het onderbewuste opvat als een ,onbekende gast" in ons (de uitdrukking 
is van Maeterlink), die als afzonderlijk wezen zijn intrek in ons heeft 
genomen.
158	BIBLIOGRAPHIE.
Ten slotte behandelt dit deel dus ongeveer hetzelfde als deel I. Dat 
niettegenstaande deze zonderlinge theorie groote gedeelten van het boek 
den indruk maken van een handleiding der psychologie pleit zeker voor 
den S. Hij bespreekt hier de feiten, zonder dat zijn theorie deze hinderlijk 
beinvloedt en uit hun verband rukt.
Ik noemde de theorie zonderling, en dat zal zij ook zeker zijn voor 
iemand, die zich rekenschap geeft hoe weinig er van onzen geest overblijft 
wanneer wij die „onbekende gast" wegdenken. De z.g. ,stroom van ons 
bewustzijn" is eigenlijk slechts een heel smal stroompje. Er is op ieder 
oogenblik maar zeer weinig in ons bewustzijn aanwezig en bovendien 
volgen de verschillende denkbeelden en voorstellingen erin elkander op 
onsamenhangende en ongemotiveerde wijze op: de samenhang en moti-
veering ligt veelal in overwegingen, die niet tot ons bewustzijn doordringen. 
Men heeft het onderbewuste dan ook wel vergeleken bij een diamant, 
waarvan het bewuste slechts een van de facetten zou zijn, of bij het 
ondergedompelde deel van een ijsberg, waarvan het bewuste het kleine 
deel zou zijn dat boven het water uitsteekt. Deze beelden worden door den 
Heer Tenhaeff ook met instemming geciteerd maar hij ziet naar het schijnt 
niet, dat de opvatting van „de onbekende gast" eraan tegengesteld is. 
Men kan toch bezwaarlijk een diamant vergelijken met een „onbekende 
gast", die zijn intrek heeft genomen.... in een van zijn facetten.
V. D. W.
BROOS GELUK.
Dit is het zuiverste geluk
Om zonder droomerij of druk
Van heimlijk vergelijken
Met wat men vroeger heeft aanschouwd, 
Zooals zij glinstrend zich ontvouwt,
De wereld in to kijken.
De wereld in, de wereld uit, 
De wereld als begeerde buit
Voor onverzaadbre oogen,

En al wat voor ons aangezicht


Uitwimpelt in dat loutre licht
Komt onze vreugd verhoogen.
Wanneer wij, zooals kindren doen,
Den bronzen herfst en 't voorjaarsgroen
En 't winterwit aanvaarden 
Zonder to vragen naar 't waarom, 
Dan wordt ons alles wellekom
Wat uitstraalt op deze aarde.
Dan doet al 't zichtbare in het rond 
Ons beelden vol van weelde kond,
En vaadmen de verschieten

Een lustoord dat ons toebehoort


En waar onze oogen, ongestoord,
Indrinkend van genieten.
1926 IV	11
160	BROOS GELUK.
De wasdom van een jongen boom,
Een brassend zeilschip op den stroom,
Der vooglen ranke vluchten,

De buiging van een vrouwenhals,


Of meisjes, tripplend op een wals,
En 't rood van rijpe vruchten.
Een straatje met een witten muur 
Bij fluisterlicht in 't schemeruur,
De slanke populieren,
Zich rimpel-spieglend in den vliet; 
Het ster-oog van een margeriet
Of 't paars van anjelieren.
Perziken blozend aan 't spalier, 
Of achter 't huis, op een plankier,
Vrouwtjes die waschgoed spoelen, 
Het ranke spranklen van een bron 
Wier waterdrupplen in de zon
Van fonkelkleur krioelen.
De branding van een bochtig strand; 
Windmolens in een polderland
Bij 't geharceer van regen
De glimlach om een jongen mond, 
Of aan den zuivren horizont
Een parlemoer bewegen.
BROOS GELUK.	161
De wiplijn van een ophaalbrug, 
Kontoeren van een heuvelrug;
De statieuze grachten
Bij ochtend- en bij avondlicht, 
Of als hun kleur to slapen ligt
In diepe mane-nachten.
Het spikklen van fijn bladergoud 
In 't najaar, tegen 't hooge hout
Van de kastan je-lanen,
Terwiji beneden aan den stam 
De klimop zich to slingren kwam
Als kransen van lianen.
Rietstengels die uit een moeras, 
Alsof 't een hoofsche groetnis was,
Wuivend hun pluimen beuren 
Naar 't blauwe van de hemeltent, 
Zoo klaar als een japansche prent
Met onversnede kleuren.
Een weide in Hollands groene pracht, 
Of met een hermelijnen yacht
Van sneeuw-vrede overtogen, 
Terwiji knotwilgen met hun pit 
Accenten teeknen, die van 't wit
Den parelglans verhoogen.
162	BROOS GELUK.
Tegen een zilvergrijze lucht
De stille bouw van een gehucht,
Waar 't kerkje in ligt besloten,
En het geheel zoo warm omlijnd,
Dat het geen werk van handen schijnt
Maar zelf aan de aarde ontsproten.
Een donkre torensilhouet, 
Als in een aureool gezet
Van geel gevlamde wolken,
Het dakrood van een huizenkrocht, 
Of weelge koeien in een bocht,
Met de uiers ongemolken.
Paarden die drinken bij een wed, 
Schoove' als ducdalven uitgezet,
Wat eenden in een slootje,
De lichtveeg langs een gevelkuif, 
De veeren van een tortelduif
Of tusschen 't riet een bootje.
Een hooiberg naast een boerderij, 
En rondom blij gespelemei
Van geitjes en van schapen, 
De muskets van een jongen stier, 
Of aan den zoom van een rivier
't Zwemmen van dartle knapen.
BROOS GELUK.	163
Het wulfsel van een beuke-allee, 
De teekning van een scarabee,
De kleurvlak van een jakje,
Een knop die tot ontbotten dringt, 
Een blad dat uit zijn windslen springt,
Of katjes aan een takje ....
Alles waarlangs het oog maar weidt 
Is nieuw gewonnen heerlijkheid
Voor de opgetogen zinnen,
En 't kleinste ding is even mooi 
Als heel 't wijd aardrijk in zijn tooi,
En waard om to beminnen.
Maar 't zuivere geluk is broos, 
Hoe kunnen wij gedachteloos
Toeven in welbehagen, 
Terwijl wij alien, arm en rijk, 
Onzichtbaar maar gestadiglijk,
Ons kruishout blijven dragen
Wij zijn niet zooals kindren meer, 
En wat wij zien wordt telkenkeer
Omsponnen door gepeizen,
Die ons geleiden tot het snoer 
Van wat aan leed ons wedervoer
Op de afgelegde reizen.
164	BROOS GELUK.
Heimelijk grijpt ons plotseling 
De erkentenis dat ieder ding
Dat voor ons oog komt lichten, 
Niet meer is dan een schoone schijn. 
En dat daarachter machten zijn
Die onze levens richten.
Dan daalt een sluier voor ons oog, 
Een floers dat alles overtoog
Met kennisse van lijden,
Bij 't eeuwig wisslen van getij 
Gaat al to snel de vloed voorbij
En de ebbe brengt wreed scheiden... .
Wie eens dat scheiden heeft erkend 
Als de eene spil waar 't al om wendt,
Die zal niet meer betreden
De wegen der genegenheid
Voor wat den lust der oogen vleit
Zonder verborgenheden.
Want hem niet meer beschoren is 
Al wat uit licht geboren is,
Te vieren zonder peinzen, 
Omdat wat weelde-lachend wenkt 
Geluk noch welbehagen brengt
Dat niet in smart zal deinzen.
JAN VETH dichtte deze strofen 
.in het laatst zijns levens.
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.

Gelezen	gespeeld - gedanst.


In twee deelen.
Tekst van C. F. Ramuz. 
Muzi ek van Igor Strawi nsky.
De vertaling is van M. Nijhof, f, die zijn werk opdraagt 
aan f. de Meester Jr. uit dankbaarheid voor zijn voor-
tref felijke praestatie als „voorlezer" ter gelegenheid van de 
eerste uitvoering in Nederland.
EERSTE C EDEELTE. 
Marschmuziek..
VOORLEZER, tijdens de muziek:
Op den straatweg van Sas naar Sluis 
een soldaat op weg naar zijn huis.
Veertien dagen kreeg hij verlof, 
hij loopt al van vanmorgen of ... .
Hij loopt den langen, langen dag
hij wou dat hij zijn huis al zag,
want hij loopt al den ganschen dag....
Scherm op. De m uzi ek s peelt door. Het 
tooneel stelt voor: de oever van een vliet. 
De soldaat komt op. De muziek eindigt.
VOORLEZER. Wat zou 't, hier neem ik mijn gemak....
(de soldaat gaat aan den oever zitten). 
Soldaat is een bedonderd vak !
Op stap en nooit een cent op zak.
166	DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.
(de soldaat o pent zi jn ko f f ert je) .
Dit is al mijn droevig toebehooren .... 
Wat ! heb ik mijn Sint-Josef verloren !
(Hij spreekt hier over een penning, moet U weten 
waar Sint Josef op staat, naar wien hij is geheeten). 
Goddank, daar is hij.	Dan, van omlaag, 
wordt een hemd opgediept, een schoone kraag, 
dingen in krantpapier gewikkeld, 
wat hulsen, een zakkam, een vernikkeld 
zeepdoosje, een spiegeltje, niet groot, net
om jezeif in to zien	Maar het portret ? 
(dat had zijn meisje hem gegeven)
waar is het portret van het meisje gebleven? 
Het is er	Nu komt tot besluit 
een kleine viool het koffertje uit.
SOLDAAT. (de Wool stemmend)
Duur was hij niet, maar speelt patent
wanneer je hem maar aanhoudend stemt ....
De soldaat speelt. Muziek. De duivel 
komt op, een klei n oud mannet je met 
een vli ndernet je i n de hand. Hij blij f t 
plotseling stilstaan. De soldaat hee ft hem 
niet bemerkt. Deduivel nadertdensoldaat 
van achteren. De muzi ek houdt op.
DUIVEL. Geef mij die viool van je, man!
SOLDAAT. Neen !
DUIVEL. Verkoop hem me dan.
SOLDAAT. Neen !
DUIVEL. Ruil hem dan tegen dit boek van mij
(zet zijn vlindernet weg en neemt in de 
rechterhand een boekje, dat hij onder de 
linkerarm droeg).
SOLDAAT. Ik lees nooit.
DUIVEL.	Dat behoeft niet hierbij.
Het is een boek	hoe zal ik het uitleggen, 
Het is een boek-brandkast, om zoo to zeggen 
Kijk, als je 't opslaat en openhoudt: 
Effecten, bankpapier en goud!
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.	167
SOLDAAT. Zeg, mag ik 't even hebben misschien? 
DUIVEL. Wel zeker, je mag het gerust bezien.
(hij gee ft het boek aan den soldaat, die
begint to lezen, de lip pen bewegend en
met den vinger de regels volgend) 
VOORLEZER. Gelieve UEd.... op zicht.... aan order... .
Daar is geen snars uit wijs to worden. 
SOLDAAT. Ik lees, ik lees, maar snap er geen woord van. 
DUIVEL. Dat zal wet komen ! Lees maar voort, man. 
SOLDAAT. Maar meneer, als dat boek zooveel waard is,
waarachtig,
Weet U, mijn viool kostte vier gulden tachtig. 
DUIVEL. En maak je daar zooveel woorden voor vuil. 
SOLDAAT. Goed dan. Laat het wezen. Meneer, ik ruil.
(hij gee f t de viool aan den duivel en
begi nt weer to lezen)
VOORLEZER. Gelieve U Ed. aan order.... op zicht....
Wat ! Zaterdag 31	beursbericht.
En wat is 't vandaag? -- Het is pas Dinsdag,
Het is pas Dinsdag, zeven en twintig !
Dus in dit boekje kun je al lezen
Wat nog niet eens gebeurd schijnt to wezen
Zou bier de heele toekomst in staan?
DUIVEL.	(heeft vergee f s geprobeerd op het viooltje
to s pelen)
Zeg, wil je mee naar mijn huis toe gaan? 
SOLDAAT. Waarom ?
DUIVEL.	Ik kan met dit ding niets beginnen
je zou het me thuis even leeren kunnen. 
SOLDAAT. Maar mijn verlof duurt maar veertien dagen. 
DUIVEL.	Ik breng je terug en leen je mijn wagen. 
SOLDAAT. Mijn moeder rekent al op me thuis.
DUIVEL.	Kom jij voor 't eerst wat later naar huis? 
SOLDAAT. En mijn meisje maakt zich ongerust
DUIVEL.	Die heb je zoo weer in orde gekust.
SOLDAAT. Waar woon je?
168	DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.
DUIVEL. 0, hier vlak bij.
Slapen, eten, drinken, en rooken vrij. 
Een dag of drie vier van niets dan plezier. 
Je rijd terug, dan ben je er vlug 
En je ben voor het leven een rentenier !
SOLDAAT. Wat krijg ik bij je to eten, man?
DUIVEL.	Niets dan vleesch, en zooveel je kan.
SOLDAAT.	(pakt zijn ko f fertfe weer in)
En wat zal er to drinken zijn?
DUIVEL. Niets dan de allerbeste wijn. 
SOLDAAT. En wat rooken we als ik kom?
DUIVEL.	Een dikke sigaar met een bandje erom.
(scherm zakt). 
*
*
VOORLEZER. Gij denkt natuurlijk dat de soldaat 
Met den grijsaard meeging:	en inderdaad, 
Het ging zooals gij dacht dat het ging: 
De soldaat ging mee met den vre-emdeling.
En deze had niet opgesneden.
Jozef kreeg to drinken, rooken en eten 
En had „een leventje" als men zegt.
Hij heeft hem zijn viool uitgelegd
En de grijsaard wees hem in het boek terecht.
De eerste twee dagen van 't uitstapje werden 
Allergenoegelijkst	maar toen kwam de derde
Al vroeg trad de oude Jozef's slaapkamer binnen 
En riep : „Ben je klaar om de reis to beginnen !"
,,Maar zeg me eens eerst : heb je goed geslapen ?" 
Jozef zei ja, maar bleef liggen gapen.
,,Heb je alles gekregen, wat ik had beloofd?" 
Jozef zei ja met zijn slaperig hoofd.
,,Had je 't goed bij me?"	„Ja"	,Vooruit, voort-
[maken, zeg !"
Zij stappen in 't rijtuig, en 't rijtuig rijdt weg.
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.	169
Maar eensklaps grijpt Jozef met beide handen 
Tegen de kussens van banken en wanden
,,Wat gebeurt er toch?"	wanhopig zich vast.
Het mannetje zegt alleen : ,Opgepast, 
Nu komen mijn lieve paardjes in draf "
Jozef wil eruit springen, maar ziet er van af, 
Want als hij door het raampje kijkt 
merkt hij, dat de wereld onder hem wijkt, 
en dat het rijtuig, boven het veld, 
dwars door de lucht, omhoog is gesneld.
,,Heb je 't goed bij me?", zegt weer de oude man. 
Hoe lang duurt die tocht al?	er is geen tijd,
het rijtuig glijdt door oneindigheid .... 
Dan, opeens, begint alles van voren of aan.


(Marsch-muziek. Dezel f de van den aan-
vang.
Op den straatweg van Sas naar Sluis 
een soldaat op weg naar zijn huis.
liep en liep al den ganschen dag
hij lachte, toen hij 't dorpje zag 
hij was moe van then langen dag
(het Marschliedfe houdt op).
Ziezoo ! we zijn er: dag Moeder van Dam! 
Ze zit in haar tuint j e	hoe staat het leven ?
Ze hoort me niet	Maar daar heb je Bram 
Hij rijdt naar zijn weiland op zijn melkwagen, 
Ja 't is heusch de vriend van mijn jonge dagen 
He! Bram, zie je me niet? 
waarachtig, hij hoort me ook al niet 
waarom doe je, Bram, of je mij niet ziet? 
Hoe is 't mogelijk, dat je me niet meer kent, 
dat je Jozef vergeten bent! 
(Maar als de ander hem links laat staan, 
zit er niets anders op dan verder to gaan).
170	DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.
Daar heb je de school met zijn klok en zijn paal
Ach ja, dat herkent Jozef allemaal.
En daar is de bakker, en daar het hotel 
Ach ja, dat kent Jozef alles nog wel. 
Maar wat is er een drukte hier op straat, 
't Is of 't markt is, of de kerk uitgaat --
Wat is er! 'k Ben Jozef! Kent niemand me?	neen, 
Ze vluchten naar alle richtingen heen, 
Ze vluchten alsof ze bang voor hem zijn 
En Jozef staat alleen op het plein. 
Een deur slaat dicht, nog een deur slaat dicht, 
Aan alle kanten slaan deuren dicht. 
De grendels piepen, de sloten knarsen, 
Hij roept: jullie kunnen voor mijn part barsten ! 
Want, goddank, daar komt mijn moedertje aan, 
Maar met een schreeuw vlucht ze van hem vandaan 
Hij denkt aan het meisje dat van hem houdt. 
Hij gaat naar haar huis : ze is getrouwd 
Ze heeft een kind aan de hand en een op de arm.
(lange stilte)
Hij denkt, en zijn bloed wordt van wraakzucht warm --,
(met do//e stem)
0 schooier, ploert, ploert van een vent 
Nu weet ik eindelijk wie je bent!
't Heeft tijd gekost, maar nu kennen we elkaar 
't Was geen drie dagen	het was drie jaar! 
Ik ben bier een levend lijk, een spook, 
Een doode die weer to voorschijn dook
(stilte, dan luider)
0 schooier, ploert, ploert van een vent 
En jij zeif, stommeling die je bent!
'k Had zeker honger en dorst, ik was moe,
Dat 'k luisterde naar zijn geklets	God nog toe! 
Als ik iemand niet ken, loop ik anders straal door 
En zeg: „je heb den verkeerde voor" 
Hoe heb ik geluisterd naar then vent!
(scherm op. Men ziet de dorpstoren op 
eenigen alstand. De duivel, vermomd als
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.	171
veekoo per, staat mi dden o p het tooneel op, 
zijn stok geleund to wachten).
Ik was zonder erg, ik was goed van vertrouwen, 
Ik heb hem nog mijn viool laten houden 
O wat een stommeling was ik toen! 
Wat moet ik nu in G odsnaam gaan doen ? 
In Godsnaam wat moet ik nu gaan doen? 
Wat in Godsnaam moet ik gaan doen?
(Muziek „Pastorale". Scherm zakt. 
Einde der muziek.
Scherm op. Zel f de tooneel. De duivel 
start nog steeds zooals hi j stond).
SOLDAAT. (nog onzichtbaar).
O schooier, ploert, ploert van een poen!
(hi j komt o p met getrokken sabel en 
werpt zich op den duivel).
DUIVEL.	(zonder to verroeren).
Wat dacht je nu eindelijk to gaan doen?
SOLDAAT. (wijkt dreigend terug).
O schooier, schoft, poen van een poen !
DUIVEL. Probeer to spreken met meer fatsoen.
Kalm wat, hoor je!	Zoo	wat wou je doen?
(De soldaat buigt het hoo/d. Een stilte).
DUIVEL. Het boekje, dat ik je indertijd 
Gegeven heb, ben je toch niet kwijt ?
SOLDAAT. Ik heb het in mijn koffer geborgen.
DUIVEL. Dan ben je voorloopig buiten zorgen.
En je bent soldaat, nietwaar, bovendien. 
Laat dat eens even aan iedereen zien
(commandeert)
Geef acht!.... Sta still - Zoo ken ik je weer. 
Steek je sabel op - zet je koffer daar neer
(de soldaat gehoorzaamt)
172	DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.
Ziezoo - En nu jij in de houding weer! 
Geef acht! - sta still - en let nu eens op: 
Neem je muts of en zet dit voorwerp op.
(hij werpt hem een pet toe)
Dat petje staat je nog al chic,
Je krijgt burgerkleeding, trek uit die tuniek.
(de soldaat trekt zijn tuniek uit) 
Nu ga je maar weer in de houding staan. 
Geef acht! - zoo kom je hier niet vandaan. 
Dat boekje, waar heb je dat gelegd?
(de soldaat wijst op zijn koffertje)
0 ja, dat heb je me al gezegd. 
Haal het!
(de soldaat opent zijn ko f fertje terwijl 
de duivel toeziet. Hij haalt er allerhande 
dingen uit, het spiegeltje, de penning)
Niet dat! Niet dat! alleen het boek! 
Wil je sours dat ik er zelf naar zoek?
(de soldaat komt terug met het boek in 
de hand)
Houdt het toch niet zoo slordig vast, 
Je kunt het verliezen, opgepast.
(hij schui ft den soldaat het boek onder 
de arm)
Hoe kun je zoo onvoorzichtig doen,
Dat boekje is meer waard dan een miljoen.
(hij haalt de viool to voorschijn)
lk het jouwe, jij het mijne, 
Zoo heeft iedereen het zijne.
(hij neemt den soldaat mee. Het tooneel 
blij ft een oogenblik leeg. bezel f de muziek 
als in den aanvang van dit tooneel. 
Scherm valt. Muziek houdt op.)
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.	173
VOORLEZER. De soldaat las het boek, en inderdaad: 
Geld, geld, nog eens geld was het resultaat.
Hij las en las, en hoe meer hij las
des to meer geld stroomde hem in de kas.
Met dit geld kon hij zich alles aanschaffen 
en werd zoodoende koopman in stoffen.
(tromgero/e1)
f Dames, dames, komt bier uitzoeken
Ik heb blauw-blauwe, pauw-blauwe, grijs-blauwe
[doeken,
Sahara-, champagne-, en vleeschkleurig geel, 
Khaki, tango en zilver fluweel.
140, 130 en 110 breedte,
Crepe de chine, en alles per meter.
(tromgero/el)
f Maar dit verkoopen, deze omgang met dingen
Is slechts een bezigheid om to beginnen.
Als men hooger komt, is dit niet langer noodig, 
De dingen zelf worden overbodig. 
Daar maken dan anderen hun handen vuil mee
Ik doe met de winst slechts, maar niet met de ruil mee. 
Ik stel me in 't leven een weinig terzij 
En de dingen komen vanzelf voorbij. 
Ik heb alles, maar heb ik nog wat noodig, 
Dan neem ik wat geld en koop het eenvoudig. 
Maar snel, snel, want als ik zou sterven, 
Zou ik het ding niet meer kunnen verwerven.
Snel een ding, nog een ding, en nog een ding halen, 
Ik krijg ze ook, want ik kan ze betalen.
Snel, telkens lets, iets en weer telkens iets. 
Heb ik nu alles?	wacht even	of niets?
Wat is dat wonderlijk, wat is dat wonderlijk: 
Alles is niet de som van alle dingen afzonderlijk!
Ik heb iets, en nog lets, en zoo altijd door,
Maar in elk iets is een iets, dat ik toch weer verloor.
174	DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT
Het is of de dingen geen dingen meer zijn, 
Maar namaak, vervalsching, Ersatz, en schijn.
•	de dingen van vroeger, zoo goed, zoo oud, 
Ze zijn onbereikbaar, maar blijven vertrouwd.
(Muziek)
's Avonds nog eens door de dorpstraat loopen. 
(Ja, dat was een ding, dat kon je niet koopen, 
Dat heeft iedereen, alleen ik niet meer.) 
0, nog eens naar dat kleine huisje weer, 
miin meisje zit met haar ouders huiten, 
de buren staan hun bloemen to spuiten, 
de kinderen zijn aan 't touwtje springen, 
ik treed door het hek het tuintje binnen, 
ik zet me in 't gras en praat wat mee, 
het dienstmeisje komt met de kopjes thee
•	dat zijn de dingen waarop men leeft,
(de muziek houdt op)
En die iemand die niets bezit, toch heeft.
•	toen ik niets en niets bezat 
Satan, stal je alles wat ik had!
•	had ik maar niets zooals toen, zooals toen 
Maar wat moet ik nu in Godsnaam gaan doen?
Ha, nu moet het book mij antwoord geven, 
Hoe iemand gelukkig wordt in het leven.
Dat boek gaf mij immers alles ! o boek, 
geef mij dat niets, waarnaar ik zoek.
De telefoon! Hallo.... Meneer,
Is het goed dat i k voor U noteer... . 
Strakjes .... De telefoon ! Alweer? 
Strakjes .... Hij werpt het toestel neer.
•	boek, hoe wordt ik als weleer?
(scherm op. Men zi et den sol d aat aan 
zijn bureau zitten, bladerend in het boek. 
Hij kijkt om zich heen.)
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.	175
SOLDAAT. Ik ben dood, ik ben het leven kwijt. 
terwijl een ieder mij benijdt.
(De Duivel, vermomd als odeurkoop-
vro uw, ki jkt van achter het l i nkerscherm, 
zonder door de soldaat to worden op-
gemerkt.)
Ik ben rijk, geweldig rijk
ik ben niets meer, een levend lijk.
(de d ui vel ki jkt om het rechter scherm. 
De soldaat ziet hem nog steeds niet. Hij 
werpt het boek op den grond.)
DUIVEL. (klopt en spreekt met /alset-stem)
Meneer, mag ik U even storen?
(hij komt bi nnen)
SOLDAAT. Wat wilt u van me? 
DUIVEL.	Moet u hooren... .
(komt met kleine pastes nader)
Wacht, U hebt daar wat laten vallen....
(raapt het boek op).
SOLDAAT. Schiet op! Wat is er?
(neemt het boek aan).
DUIVEL. 1k zal 't u vertellen.
Maar staat u toe, dat ik van liet portaal 
Even mijn mandje met koopwaar haal, 
Ik heb iets prachtigs voor meneer
SOLDAAT. Neen, neen
DUIVEL. Kom, kom, voor deze keer,
Om iets voor een arm mensch to doen	 
SOLDAAT. Ziehier ....
(biedt geld aan)
DUIVEL. Meneer, ik heb fatsoen.
Ik neem niets aan dan wat ' k verdien. 
Ik heb een handeltje, zult u zien. 
Mijn koffertje staat op 't portaal 
U vindt toch goed, dat ik het haal?
(eensklaps verdwijnt hij en komt terug 
met het ko f f ert je van den soldaat, dat hij 
op den grond zet)
1926 IV	12
176	DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.
Meneer, nu moet u eens goed opletten 
Ringen ? horloges ? braceletten ?
(de soldaat schudt peen)
Kant? wou u zeggen dat u daar niet van houdt? 
't Is waar, u bent nog niet getrouwd... . 
Zoo vindt een arm mensch zijn bestaan. 
Die penning, staat U die niet aan ?
(de soldaat is verbaasd) 
Neen?	zoo'n spiegeltje? neen ? 't is zonde 
wacht, nu heb ik wat moois gevonden. 
Een lief portretje in een prachtig lijstje.
(de soldaat wordt opmerkzaam) 
Ha, ha! Meneer kijkt naar het meisje. 
Niet hebben ? Neen ? wat dunkt U dan,
(haalt de viool van den soldaat to voor-
schijn en biedt die het publiek aan) 
Als u eens dit viooltj e nam ?
(de soldaat springt op. De duivel wendt 
zi ch tot het publiek en s preekt over zi jn 
schouders heen, steeds achteruit wijkend)
Hoeveel ? hoeveel het kost ?
(de soldaat zit hem achterna)
Geen zaken,
(de soldaat werpt zich op hem. De duivet 
houdt de viool achter zijn rug)
Meneer zal het wel goed met mij maken. 
(reikt hem de viool)
U moogt gerust hem eerst probeeren,
we kunnen later marchandeeren.
(de soldaat grijpt de Wool. Hij probeert 
to spelen. De viool speelt niet. De soldaat 
keert zi ch om. De d ui vel is verdwenen. 
De soldaat werpt hem met voile kracht 
de viool achterna. Muziek. Hij keert 
terug naar zijn bureau. De muziek speelt 
door. Hij neemt het boek op en verscheurt 
het. Scherm zakt. De muziek houdt op.)
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.	177
TWEEDE GEDEELTE.
Muzi ek als bi j het begin van het eerste 
gedeelte.
VOORLEZER. (tijdens de muziek)
Op den straatweg van Sas naar Sluis 
Loopt hij recht voor zich uit naar huis.
Waar gaat dat been zoo moedeloos? 
Hij loopt eindeloos, eindeloos.
't Kanaal, een brug, 't kanaal, een brug, 
Weet iemand : waarheen gaat die weg?
(de muziek houdt op)
Hij weet het niet en wat doet 't er toe. 
Hij wist alleen : ik ben alles moe,
Ik moet weg en 't kan niet schelen hoe.
Hij heeft zijn rijkdommen weggelegd 
en is ,uitgeknepen", zooals men zegt.
Hij is nog armer dan weleer,
hij heeft zijn koffertje ook niet meer.
(de muziek, als boven, begint weer)
Op den straatweg, die gaat naar Sluis 
loopt hij gedachteloos naar huis.
Dan, eensklaps, denkt hij : ach, waarom? 
Dit is ook niets meer; en keert weerom.
Mijn land, mijn huis, voorbij, voorbij, 
hij is naamloos en vogelvrij.
(de muziek houdt op).
*
In 't vreemde land, dat hij binnentrad 
lag een kleine stad, en in die stad 
een herberg, en hij dacht ,komaan 
daar moet ik eens even binnengaan,
want na zoo'n tocht zal 'n glaasje lusten." 
Hij bestelde cognac en zat uit to rusten.
En terwijl hij zoo zat en wat uitkeek naar buiten 
door de kleine vierkante ruiten
178	DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.
tusschen de tullen gordijntjes door
want er waren witte gordijntjes voor
met roode strikjes bijeen genomen
en terwijl hij zoo keek naar de wind in de boomen
Wat was dat ? waar komt al dat yolk vandaan ? 
hoort hij op het plein de trommelen slaan. 
Wil je weten waarom men den trommel slaat ? 
De koning van 't land is desperaat 
onidat zijn dochter niet eet en niet slaapt 
en altijd ziek ligt en nooit meer praat 
en nu zegt de heraut, die to trommelen staat:
al wie de prinses genezen laat
trouwt de prinses en volgt op in de Staat. 
En net dat Josef dit hoort, zie, daar staat 
een man naast hem: „Goedendag kameraad." 
(je kent elkaar niet, maar je weet hoe dat gaat: 
hij is soldaat en ik ben soldaat, 
en zonder to weten, kom je aan de praat). 
Je kunt toch nooit weten, sprak de man, 
Hoe soms nog een koe een haas vangen kan. 
Een prinses is niet niets, wat denk jij ervan ? 
Ik ben al getrouwd, het is niets voor mij 
Maar jij!	0, als ik vrij was als jij
Dokter zijn, wat is dat? Dat geeft hier toch niets, 
je zegt: ik ben hospitaalsoldaat, of zoo iets, 
en als het niet lukt, is er niets verloren
(vuistslag van den voorlezer op to f el)
Natuurlij k !
(nog een vuistslag)
waarom niet? Ik ga het probeeren. 
Dank je wel voor je goeie raad, kameraad !
Hij staat op, gaat naar buiten en loopt door de straat 
tot waar het paleis van den koning staat. 
De wacht voor de poort vraagt : waar ga je heen ? 
Waar ik heenga? Dat zeg ik den koning alleen !
(de „marche royale" valt in. Alle lichten 
dooven uit. De voorlezer hee f t twee lichten
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.	179
o p zi j n to f el aangestoken. Het scherm 
gaat op. Men zi et een kamer i n het palei s. 
De duivel stoat midden op het looneel als 
vioolvirtuoos in rok gekleed. Hij houdt 
de viool van den soldaat triom f antelijk 
in de hoogte. Scherm zakt. Einde der 
muziek).
VOORLEZER. Die muziek werd gemaakt, toen de koning mij
[ontving.
En hij vroeg: „Ben jij een dokter, vreemdeling?"
ja, zei ik, Sire, hospitaal-soldaat. 
„Dokter", zei hij, ,ik weet geen raad...."
Sire, zei ik weer, mijn middel is probaat. 
,,Wacht maar tot morgen, vandaag is 't to laat".
(de voorlezer bee f t i n zi jn hand een spel
kaarten)
Tot nu toe gaat alles naar wensch, zoo je ziet. 
Waarom een ander en waarom ik niet?
De prinses en het heele koninkrijk.
Waarom ik niet?	mijn vriend had gelijk.
Maar al was het alleen om een eigen vrouw, 
hoe lang al verkleumt mijn hart van kou ! r-
(Scherm op. Dezel f d e kamer i n het 
paleis. Aan een kleine ta- f el, precies 
gelijk aan die van den voorlezer, ook door 
twee kaarsen verlicht, zit de soldaat, 
eveneens met een spel kaarten in de hand, 
een kara f en een glas water als bij den 
voorlezer.)
SOLDAAT. Wat zeggen de kaarten? Het lukt, je zult zien.
'k Krijg niets dan harten :	harten zeven, harten tien.
(hij drinkt)
Denkt u soms, dat het opschepperij is?
een vrouw, die van mij, en alleen van mij is,
en dan een prinses, wat toch ook iets beteekent
(de duivel verrijst naast den soldaat, de 
Wool in de arm geklemd)
180	DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.
DuIvEL. Vriendje, op mij had je niet gerekend!
(een suite. De soldaat buigt het hoofd en 
blijft weerloos)
Wat was je dom, zoo weg to loopen!
(de duivel loopt om de tafel heen)
Je was rijk, de wereld stond voor je open - 
Un onbesuisde stommiteit, 
Mijn arme jongen, en alles kwijt.
(weer een stilte. De soldaat blij f t roerloos)
Harten tien, harten zeven en zelfs harten vrouw, 
Dacht je heusch, dat zoo iets geluk brengen zou? 
Ach stakker, wat ben je ten einde raad
(hij laat de Wool zien)
Ik heb het ding waar zoo iets mee gaat.
(hij draait om den soldaat peen en 
verricht kunstjes met de Wool) 
VOORLEZER. (met dof fe wanhoop).
Het is waar wat hij zegt, hij is weer de baas. 
Het ding dat het doet, hij heeft het, helaas, - 
En wat begin ik in Godsnaam zonder?
(hij houdt plotseling op, draait zich om 
en richt zich tot den soldaat)
Vlug! Spring op 'm toe en sla 'm op zijn donder!
SOLDAAT. (beweegt zich niet).
Hij is Been mensch, ik kan hem niets maken.
VOORLEZER. Het kan wel!'t Kan wel! maar dan moet je 
[eerst maken 
het geld, dat je nog van hem hebt, kwijt to raken.
(de soldaat licht het hoofd op)
Weg met dat geld, om mee to beginnen!
Leg een kaartje met hem, hij zal het wel winnen.
SOLDAAT.	(zonder overgang tot den duivel)
Ik heb geld. Heb je zin am to kaarten?
DUIVEL.	(verbaasd stilstaand)
Wat?
SOLDAAT. Ik vroeg of je zin om to kaarten had? 
DUIVEL. Wel zeker mijn waarde, niets liever dan dat!
(hi] neemt een stoel)
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.	181
VOORLEZER. (tot den soldaat)
Hij kon nooit tegen zijn verlies,
Hij wint vast, dat is zoo zeker als iets.
SOLDAAT.	(haalt geld uit zijn zak to voorschijn)
Hier ligt geld: papier en klinkende munt.
DUIVEL. Goed.	(legt de Wool op zijn knieen) 
SOLDAAT. Hoeveel spelen wij ?
DUIVEL.	Tien cent het punt.
SOLDAAT. Een gulden per punt, anders speel ik geen spel.
DUIVEL. Ik heb je gewaarschuwd, maar net als je wil.
(de soldaat wascht, de duivel coupeert)
Eerst je viool en toen je boek,
en nu raakt straks je zakgeld zoek....
(ze spelen, de duivel wint) 
maar eindelijk komt aan alles een end, 
voor jou wordt het bedelen in je hemd.
(ze spelen, de duivel wint)
bedelen in je hemd zal het zijn. 
arme jongen, je hebt peck op pech.
(ze spelen, de duivel wint)
ach mijn lieve Augustijn 
alles is weg, weg, w&Pg
(ze spelen, de duivel wint)
VOORLEZER. (tot den soldaat)
Hoe meer je verliest, des to eerder gered. 
Vooruit een rijksdaalder per punt gezet. 
SOLDAAT. Ik zet een rijksdaalder.
DUIVEL. (spreekt al moeilijk) .... Dan ben je gek.
(ze spelen, de duivel wint) 
VOORLEZER. (luidkeels schreeuwend)	Komaan,
En nu tien gulden!
DUIVEL. (neemt de Wool onder zijn arm) Zachtjes aan 
[zachtjes aan! 
VOORLEZER. (steeds tot den soldaat)
En nu al je geld, dat je nog bewaart! 
SOLDAAT. De heele rest op de laatste kaartl 
(keert zijn zak om boven tafel)
182	DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.

DUIVEL. (staat langzaam op) ....Dan is.... het.... voor 
mij.... 
(hij struikelt)
VOORLEZER. Let op! Let op!
(de soldaat schui f t zijn stoel achter-
waarts en beziet den duivel)
Zag je, hoe hij bijna ineen ging zinken? 
Ziezoo, sta nu op en geef hem to drinken.
SOLDAAT.	(gaat met een glas water naar hem toe)
Zeg drink eens wat... .
(de duivel weert zwaaiend a/)
Zou je niet eens drinken ....
(hij dwingt hem to drinken en vult zijn 
glas opnieuw)
En nu nog eens om met mij to klinken.
(vult het glas opnieuw)
En nu nog eens!
DUIVEL.	Straatjongen, die je bent! 
VOORLEZER. Hij valt ! Hij valt !
(inderdaad, de duivel zakt op den stoel 
en zijn bovenlichaam zinkt over to f el)
SOLDAAT. Wat een vent! Wat een vent!
(hij buigt zi ch over de d uivel en wit de 
vi ool gri j pen)
Wat zou je zeggen, als ik het probeer?
VOORLEZER. Geef hem nog meer !
SOLDAAT.	ja, geef hem nog meer !
(hij giet het glas eenige malen in den 
mond van den duivel)
Ziezoo, wat? niet drinken? Viug, zeg ik, vlug!
(de duivel beweegt niet meer)
VOORLEZER. Neem nu je eigendom maar terug.
(de sold aat gri j pt d e vi ool en begi nt ter-
stond to spelen. Muziek: , petit concert." 
De du ivel valt van den stoel. Scherm zakt )
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.	183

VOORLEZER. (tijdens de kamermuziek. De lichten gaafn 
weer aan)
Prinses, u kunt er zeker van wezen, 
wij zijn overtuigd u to genezen.
Wij komen u zonder vrees onder oogen, 
wij hebben een onbeperkt vermogen. 
Wij hebben onszelf uit den dood gered 
en staan met het voornemen aan uw bed,
vertrouw op ons, onze kunst is groot ---
om ook U to redden van den dood.
(muziek houdt op. Scherm op. Kamer 
van de prinses. Zij ligt languit op bed en 
verroert zich niet. De soldaat korrmt binnen 
en begint to spelen. Muziek. Zij opent de 
oogen. Wendt zich tot den soldaat. Gaat-
rechto p zi tten i n bed. Dansen der pri uses. 
Muziek houdt op. De soldaat en de 
prinses omhelzen elkaar. Vreeselijk ge-
schreeuw. De duivel komt binnen als 
Me f isto. Hij draait om den soldaat been 
en smeekt en d reigt beurteli ngs om de 
viool. De soldaat pareert hem met de 
strijkstok. De prinses vlucht achter den 
soldaat, de duivel springt en steigert at 
sneller en sneller. Dan heeft de soldaat een 
inval. Hij begint to spelen. Muziek,,danse 
d u di able". Stui ptrekki ngen. De d uivel 
probeert zijn beenen nog recht to houden. 
Vergee/s. Uitgeput zakt hij ineen op den 
grond. De soldaat neemt de prinses, die 
niet meer bang is, bij de hand. Dans van 
de prinses om den duivel. Dan nemen de 
prinses en de soldaat den duivel elk bij een 
been en sleepen hem van het tooneel al. 
De m uzi ek ho udt op. Zij komen terug en 
omhelzen elkaar. Petit Choral.)
DUIVEL. (kijkt plotseling om de hoek van de deur. Chanson 
du diable)
184	DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.
Dat kan voor even aardig zijn, 
Maar 't koninkrij k is veel to klein.
(de soldaat en de prinses zien hem een
oogenblik aan en omhelzen elkaar dan
weer)
En wie de grenzen over komt, 
Vervalt weer in mijn macht, terstond.
(als boven)
Bij de eerste stap to ver gezet,
moet de prinses weer naar haar bed, 
en wat betreft den prins-gemaal, 
ik ben zeker, dat ik hem eens haal,
(als boven)
en dat hij mijn fornuis ingaat,
waar ik hem als een hoentje braad.
(als boven; Koraal-m uzi ek terwi jl het
scherm zakt.)
•	• #
VOORLEZER. Men moet niet meer willen hebben dan men
[heeft.
Het geluk is streng persoonlijk, zoolang men leeft. 
Een geluk duldt nooit naast zich een tweede geluk, 
Als men niet kan kiezen, stooten ze elkander stuk. 
Zoo kan men niet zijn wie men is en wie men was te-
[gelijk.
Het hart van den mensch is maar een zeer klein rij k.
(Koraalmuziek)
,,Ik heb alles, alles !" zei hij zacht. 
Totdat zij, op een morgen, onverwacht
,,Vertel me eens," vroeg -- ,wat je vroeger deed? 
"t Is vreemd dat ik eigenliik niets van je weet."
(J(oraalmuziek)
,,In den tijd ligt verloren alles van vroeger,
Het dorpje waar ik woonde, samen met moeder, 
1k was soldaat, daar ginder, daar ginder, 
Den weg terug zal ik nooit meer vinden."
(Koraalmuziek)
,,Wanneer wij nu toch eens gingen, een dag?" 
„Je weet wel, liefste, dat het niet mag."
DE GESCHIEDENIS VAN DEN SOLDAAT.	185
,,We zijn zbb terug, we blijven maar even,
G een mensch, die het weet, en wat zou het geven ? .... " 
Toen zag ze hem aan met een langen biik, 
En zei : , Heb je evenveel zin als ik? 
Ik verlang er misschien nog meer naar dan jij...." 
,,Nog meer dan jij", dat zei ze, en hij 
,,Schat van me, kom eens wat dichter bij." 
,, Eerst zeggen dat we gaan," zei de vrouw, 
,,Goed, morgen, maar vandaag nog bij jou." 
En wat hij toen dacht, komt hierop neer: 
Als moeder mij maar herkent, deze keer. 
Zij kon best bij ons inwonen, zonder bezwaar, 
Dan had ik al mijn geluk bij eikaar.
(op dit moment gaat de duivel voorlangs 
het scherm in een prachtig, rood costuum)
Ze zijn op reis, en alles gaat goed,
totdat men de grens passeeren moet.
Zij staan bij den slagboom, recht voor hen uit, 
ligt het dorpje met de toren,	hij snelt vooruit, 
Maar hij gaat alleen, want zij volgt niet; zij 
kan de grenzen van hun gebied niet voorbij ....
(de duivel passeert weer voorlangs het
scherm)
Hij keert zich om, hij roept haar, hij roept... . 
(Scherm op. Zel f de tooneel als in de 
tweede scene: dorpstoren en grensver-
s perri ng. De soldaat staat m i d den o p het 
tooneel to wenken. Dan loopt hij door. Hi j 
komt aan de grens paal, sta pt aarzelend, 
op de paal kijkend, de grens over. Dan 
staat plotseli ng de d ui vel voor hem. Hi j 
hee f t zijn vi ool terug. Hij s peelt. Muzi ek: 
trium fmarsch van den duivel. De soldaat 
buigt het hoo f d. Gelaten gehoorzaamt hij 
den duivel, die hem vioolspelend voor zich 
uit drij ft. Ze verdwijnen in de koulissen. 
Scherm zakt. Ei nde der muziek).

EINDE VAN DE GESCHIEDENIS.
DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN DE

FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.
Nicht die ,sachlichen" Zusammenhange 
der ,Dinge", sondern die gedanklichen 
Zusammenhange der Probleme liegen den 
Arbeitsgebieten der Wissenschaften zu-
grunde.	(Max Weber).
I. DE AUFKLA RUNG EN ADAM SMITH.
,,Among the delusions which at fifferent periods have 
possessed themselves of the minds of large masses of the 
human race, perhaps the most curious certainly the least 
creditable is the modern soi-disant science of political 
economy." Met deze apodictische bewering begint Ruskin's 
,,Unto this last", een bundeltje „Essays on the first principles 
of political economy" (1862). En als ware bet nog niet duidelijk 
genoeg, laat hij hierop volgen: ,Of course, as in the instances 
of alchemy, astrology, witchcraft and other such popular 
creeds, political economy has a plausible idea at the root 
of it." Ondanks deze vriendelij kheid komt hem de weten-
schap der ekonomie toch voor to staan op precies dezelfde 
basis als een wetenschap der gymnastiek die uit zou gaan 
van de veronderstelling dat de mensch geen geraamte had 
ook bier zou men allerlei scherpzinnige redeneeringen en 
logisch geheel juiste gevolgtrekkingen kunnen maken, alleen 
zou bet verband met de werkelijkheid ontbreken. Bij de 
ekonomie is bet alleen omgekeerd : deze neemt aan dat de 
mensch uitsluitend geraamte is, en geen ziel heeft.
Zeker was er in Ruskins dagen wel eenige aanleiding voor 
een dergelijk oordeel: eenige half-waarheden die gebruikt
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNO.	187
werden om bestaande misstanden als noodzakelijk to be-
wijzen werden wel ekonomische theorieen genoemd, terwijl 
wat eenmaal als abstract wetenschappelijk schema was 
bedoeld veelal als ideaal der werkelijkheid werd geponeerd. 
Toch bleef een dergelijk oordeel wel beperkt tot het uiter-
lijke: zoodra Ruskin hieronder ook de eigenlijke wetenschap, 
en speciaal Stuart Mill betrekt, tegen wien hij vooral zijn 
pijlen richt, geeft hij blijk geen van beide goed to kennen.
Dergelijke oordeelen kan men echter nu nog herhaaldelijk 
tegenkomen. En dan zijn de oorzaken daarvan gewoonl;.jk 
dezelfde: eenerzijds een misbruik van de termen ekonomisch 
en wetenscbappelij k voor wat als politieke wenschelij kheid 
wordt verdedigd; maar anderzijds ook wel eenige opper-
vlakkigheid bij vele beoordeelaars, die naar dergelijke popu-
laire redeneeringen het wezen der ekonomie meenen to kunnen 
beoordeelen. Maar een diepere grond voor het afkeurend 
oordeel dat niet zelden vernomen wordt over ekonomische 
theorieen is toch ook aanwezig, en dat is dezelfde grond 
die ook Ruskin aanleiding gaf tot zijn kritiek; he t is de 
rationalistische, de naturalistische beschouwing van, den 
mensch die volgens sommigen aan de ekonomie inhaerent 
zou zijn en die vooral een ethisch georienteerde levens-
beschouwing afkeerigkan doen zijn van ekonomische theorieen.
In wezen dit sta voorop natuurlijk volkomen ten 
onrechte: evenals bij den individueelen mensch de verwerke.-
lijking van zedelijke idealen gebonden is aan allerlei fysieke 
beperkingen (en wie zou daarom de wetenschap hieronntrent 
eigenlijk wat inferieur vinden vaiiuit ethisch standpunt?), 
zoo is de verwerkelijking van allerlei zedelijke en andere 
idealen in de samenleving gebonden aan beperkingen van 
materieelen aard die door de ekonomie onderzocht worden 
zonder dat deze daarom nog in eenig opzicht een materialis-
tische wetenschap zou behoeven to zijn.
Maar toch is er wel eenige grond voor de bedoelde kritiek, 
al beweegt deze zich gewoonlijk ook eenigszins aan de opper-
vlakte. Een grond, die ook aanleiding heeft gegeven voor tal-
rij ke meeningsverschillen in de wetenschap zelve. Dat is in 
het kort deze : de ekonomie als wetenschap is een kind der 
Aufklarung, en wel speciaal der Engelsche Aufklarung en
188	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
haar terminologie is dikwijls aan die sfeer ontleend. En zoo 
heerscht er in de ekonomische wetenschap een merkwaardige 
en voor haar ontwikkeling schadelijke tweeslachtigheid: 
eenerzijds is zij de meest moderne van alle wetenschappen, 
omdat tegenwoordig geen problemen zoo zwaar op de mensch-
heid in haar geheel drukken als de ekonomische, maar ander-
zijds draagt zij in haar vorm nog to veel elementen rond 
van een vorige eeuw en van een voorbijgegane wereld-
beschouwing. En niet slechts aan de ontwikkeling der weten-
schap schaadt dit, maar eveneens aan haar praktische toe-
passing. Zij dringt dikwijls niet door in kringen die tenslotte 
niet anders doen dan haar theorie in de praktijk verwerkelijken, 
maar nu soms eerst na allerlei vergeefsche experimenten 
tot schade van de samenleving ontdekken waar de grenzen 
der ekonomische mogelijkheden gelegen zijn.
ledere wetenschap heeft haar wortels in filosofie en wereld-
beschouwing, en bij weinige zal dat zoo duidelijk blijken 
als juist bij de ekonomie. Zij is niet anders dan een toepassing 
der filosofie (en wel in het bizonder de meer natuurweten-
schappelijk georienteerde filosofie) op het maatschappelijk 
leven (in het bizonder het ,quantitatieve" deel hiervan). 
Het is nog slechts anderhalve eeuw geleden dat zij als afzonder-
lijke wetenschap zich van de algemeene filosofie afscheidde. 
En de teekenen van dezen oorsprong bleef zij dragen : haar 
inhoud wijzigde zich door tal van waardevolle onderzoekingen, 
maar in haar vorm bleef zij somtijds nog to veel verankerd 
aan een wereldbeschouwing die niet meer is van onzen tijd. 
Het is aan dit verband tusschen den vorm, de methode der 
ekonomische wetenschap en de achttiende-eeuwsche ver-
lichtingsfilosofie waaruit zij voortspruit, dat in het volgende 
eenige aandacht gewijd zal worden. Waarbij, zooals in kort 
bestek anders evenmin mogelijk als wenschelijk zou zijn, 
slechts enkele in dit verband belangrijke punten naar voren 
zullen gebracht worden.

Reeds vroeg is er over ekonomische onderwerpen geschreven, 
die immers ten alien tijde een belangrijk deel van de dage-
lijksche zorgen uitmaakten. Zoodra er huisgehouden moest 
worden met een aantal noodzakelijke voorwerpen, omdat
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.	189
deze niet in zoo overvloedige mate beschikbaar waren al$ 
men wel zou wenschen, of omdat er eigen arbeid noodig was 
om die to verkrijgen, was er een kunst van huishouden 
ontstaan. In Griekenland, waar niet, zooals in Rome, hett 
formeele juridische denken een bemoeilijking was voor het 
begrip van den materieclen samenhang der maatschappelijke 
verschijnselen, maakten beschouwingen over deze huishoud-
kunde, de „oikonomia", deel uit der algemeene wetenschapr 
der filosofie. Van het privaat-huishouden werd daarbij dit 
begrip al spoedig uitgebreid tot het staatshtiishouden. Bekend 
is dat „de filosoof" uit de oudheid, Aristoteles, ook deze. 
oikonomia behandelde en daarbij in oordeel en begrips--
vorming veelal van juister waarneming en analyse blijk gaf 
dim sommige moderne schrijvers. Toch was dit nog geen 
ekonomische wetenschap, doch slechts fragmentarische op-
merkingen, meestal nuttigheids-regels. Evenmin wetenschap 
is wat we later vinden in de Scholastiek die, weer teruggrijpend 
op Aristoteles, ook aan ekonomische verschijnselen haar 
aandacht wijdt. Doch slechts om hieromtrent voorschriften 
to geven, ontleend aan de kerkelij ke dogmatiek. Een ekono-
mische wetenschap ontstond pas toen een zekere groep-
verschijnselen als ekonomische van andere verschijnselen 
gescheiden en systematisch als een geheel beschouwd en 
onderzocht werden. Het waren Quesnay en Smith die dit 
in de achttiende eeuw deden, doch vooral Ricardo en 
Stuart Mill in de negentiende eeuw die dit systeem tot een 
logische methode uitwerkten, en zoo op de wetenschap der 
ekonomie hun stempel drukten.
Maar er zou eerst heel wat denkarbeid moeten verricht 
worden voordat het zoo ver kon komen en de ontwikkeling-
van dit denken bouwde geleidelijk de ,Voraussetzungen" 
op, waarvan later de ekonomie als zelfstandige wetenschap 
zou uitgaan.
Voor de ontwikkeling der wetenschap, die toen nog in 
het algemeen filosofie heette, was natuurlijk de eerste ver-
eischte dat deze bevrijd werd van het kerkelijk gezag en 
van allerlei fantastische hypothesen die men vroeger gaarne 
als verklaring van het anders onverklaarbare aanvaardde. 
Want behoefte aan verklaring is den mensch ingeboren,
190	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
bet bewustzijn van oorzaak behoort a priori bij bet menschelijk 
denken. Nadat de Renaissance de autoriteit der kerk in 
de filosofie gebroken had, zou de zeventiende eeuwsche 
natuiirwetenschap bet reeds uit de Renaissance stammende 
,,,vere scire est per causas scire" tot de wetenschappelijke 
methode maken. Het is vooral Galilei die in bet begin dier 
.eeuw de wetenschap grondt op de wet der causaliteit en als 
-doel der wetenschap (wat synoniem was met natuurweten-
,schap en filosofie) stelde : verklaren door middel van waar-
neming en analyse der verschijnselen volgens mathematische 
methode. Tegelijkertijd bouwde Descartes zijn wijsgeerig 
systeem op, waarin hij de mathematische methode en de 
mechanische natuurfilosofie op de kennistheorie fundeerde.
Tot algemeene theorie der kennis wordt deze methode 
in Engeland vooral door Baco (Novum Organon, 1620) uit-
gebouwd. De ware sarrenhang van alle dingen is de mechani-
sche causaliteit; teleologie, doelmatigheid, hoort in bet weten-
schappelij k systeem niet thuis vandaar de breuk met 
de theologische beschouwing, waarvoor later in bet deisme 
een oplossing gevonden zou worden. Systematische waar-
neming en generalisatie is ae methode : Bacon's methode der 
inductie. Ook voor psychologie, ethiek en staatswetenschap 
zou deze methode van op feiten berustende causaalverklaring 
gelden.
Hobbes (ongeveer 1650) geeft de toepassing van dit beginsel 
,der mechanische causaliteit ook op het psychische leven, 
waarmede hij grooten invloed heeft geoefend op de mate-
rialistische richting in de achttiende eeuwsche Engelsche 
psychologie, en zoo ook op de latere ekonomie. Wilshande-
lingen zijn volgens hem meer een passief bewogen-worden 
dan een zelfstandig handelen. Oorzaak van dat handelen 
is steeds de zucht tot zelfbehoud: de mensch zoekt steeds 
zijn eigen belang; zelfs moreele en z.g. altrulstische handelingen 
,spruiten alleen uit egoisme voort; zij zijn of een uiting van 
.eigenbelang, of wel een gevolg van gewoonte of dwang. 
Vandaar het,,bellum omnium contra omnes" als de natuurlijke 
toestand, waarin door bet maatschappelijk verdrag orde is 
geschapen.
Met Locke begint pas de eigenlijke, en voor ons doel
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.	191
belangrijke periode der Aufklarung, waarvoor men neemt 
den tijd tusschen de Engelsche revolutie van 1688, in welk 
jaar de Stuarts verjaagd werden en Willem III op hun troon 
kwam, en 1789, het begin der Fransche revolutie. Dat vooral 
Engeland de bodem was waar wijsbegeerte en wetenschap 
gingen bloeien, had reden : het staatsleven was hier gecon-
solideerd honderd jaar voordat op het vaste land de revolutie 
pas begon; de staatsregeling waarborgde de grootste vrijheid, 
ook in het denken ; en er heerschte welvaart en sociale orde. 
Waarbij het heldere en nuchtere van het Engelsche denken 
kwam, dat aan deze ontwikkeling een bepaalde richting gaf 
het empirisme dat dezen tijd kenmerkt zal wel vooral hierop 
zijn terug to voeren. Terwijl de praktische Engelsche zin 
aan dit denken een richting gaf waaruit het ekonomische 
als van zelf moest voortspruiten ; alle denkers uit dit tijdperk 
wijden dan ook tevens studies aan ekonomische onderwer-
pen, zooals het muntwezen, enz.
Wat ons in dit verband bij Locke vooral treft is zijn 
empirisch-psychologische methode. Zijn kennisleer is psycho-
Iogisch, hij gaat na het ontstaan der voorstellingen in ons 
bewustzijn, waarbij hij ervaring als de eenige bron van kennis 
aanneemt. Het psychische (is gelij k geestelij k) leven vat hij 
op als een wetmatige beweging uit eenvoudige elementen 
afgeleid. Het streven naar geluk is de diepste drijfveer van 
het menschelijk handelen.
Zoo wordt geleidelijk de moraalfilosofie, die een belangrijk 
deel der filosofie uitmaakte, gegrond op een natuurlijke 
moraal (evenals het positieve recht op een natuurrecht). Het 
zedelijk leven moest uit de natuur van den mensch begrepen 
worden en in tegenstelling met, of naast Hobbes' egoisme nam 
men een oorspronkelijken zedelijken aanleg in den mensch 
aan. Dezen to vinden was de taak der psychologie, zoodat 
,dus de ethiek onderdeel was der psychologie, en haar methode, 
.de empirisch-causale, tevens de methode om ethische 
problemen op to lossen.
Zoo was in de filosofie, die oorspronkelijk het geheele 
gebied der wetenschappen omvatte, geleidelijk onderscheiding 
gekomen, en wel voornamelijk doordat de belangrijkste dezer 
wetenschappen, de natuurwetenschap, als afzonderlijke weten-
1926 IV	13
192	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
schap zich hiervan afscheidde, na eerst op de geheele richting 
haar stempel gedrukt to hebben. Het was Newton vooral 
die met zijn mathematische natuurwetenschap (1687) dit 
bewerkt had.
Het gevolg van het groote werk van Newton was een be-
vestiging van de overtuiging dat het beginsel der mechanische 
causaliteit de geheele schepping bewoog. De methode waar-
mede zoo schitterende resultaten bereikt waren voor de 
anorganische natuur moest evenzeer voor de organische 
natuur gelden : causaliteit was hier de eenige werkelijke kracht, 
de schepping was een groote machine, wier volmaaktheid 
geen verder ingrijpen behoefde; haar oorsprong moest toe-
geschreven worden aan een hoogste intelligentie die deze 
volmaakte mechaniek geschapen en in werking gesteld had, 
maar verder niet meer noodig was. Op deze wijze zocht 
het deisme naar een soort compromis tusschen theologische 
en natuurwetenschappelijke wereldbeschouwing, waarbij dus 
van to voren vast stond dat de toestanden, zooals zij waren, 
uitingen van deze goddelij k-mechanische harmonie waren, 
en dus goed. Historisch besef ontbrak aan deze opvatting 
ten eenenmale. Deze overtuiging van de volmaaktheid van 
de natuur en alles wat daarin is, was een typische gedachte 
der Verlichting. Of met de woorden van Windelband:11) „Es 
war die Religion des Zeitalters der AufklArung an die Unfehl-
bahrkeit der Natur zu glauben and von der vollendeten Gate 
ihrer Schopfungen von vornherein durchdrungen zu sein. 
Alles, was aus der Hand der Natur hervorgeht, gait dieser 
Zeit als volkommen and zweckmaszig, and fruh gewohnte 
sie sick daran, in dem Naturlichen das Ideal des Verniinftigen 
zu erbiicken. Der Naturalism u s dieser Zeit war identisch mit 
ihrem Rationalismus, and eben these IdentitAt sprach sich 
in dem Optimismus aus, womit sie das Universum als die 
Manifestation der gottlichen Vernunft betrachtete and ihre 
Zuge in jedem kieinsten Gebilde des Welltalls wiederzuerken-
nen bestrebt war. Das war das gemeinsame Bett worin die 
Naturtrunkene G ottesbegeisterung der Renaissance and 
der methodische Ernst der abgekl1rten Naturforschung sich 
vereinigten, um in dem Drange wissenschaftlichen Denkens
3) Geschichte der neueren Philosophie, di. I blz. 310.
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.	193
dem Ideale einer freien Religiositat zuzustromen. Bruno 
hatte gesagt : die Welt in ihrer harmonischen Schonheit and 
in dem Einklange ihrer G egensatze ist ein Kunstwerk G ottes. 
Auf das Jahrhundert der Kunst folgte dasjenige der Technik, 
and Newton sprach : die Welt in der vollendeten Zweck-
maszigkeit ihrer Gebilde ist eine volkommene Maschine aus 
der Hand des gottlichen Meisters. An die Stelle des astheti-
schen ist der technische Optimismus getreten : aber jene 
Poesie and these Prosa ruhen auf dem gleichen Grunde einer 
Ueberzeugung von der Volkommenheit der Natur."


De hier geteekende naturalistische filosofie bevat alle 
elementen waaruit straks de ekonomie zou ontstaan en het 
zijn nog slechts enkele schreden die gedaan moeten worden 
tot de werken van Quesnay en Smith. Het Fransche werk 
verschijnt het eerst. In Frankrijk was door de wijsbegeerte 
van Descartes (eerste helft 17e eeuw) de methode der mecha-
nische natuurwetenschap bevestigd en verspreid. In de 
achttiende eeuw drong hier de Newtonsche natuurfilosofie 
door, vooral door den invloed van Voltaire. Het naturalisme 
vond hier toen een vruchtbaren bodem, waar men de delstische 
hypothese meende niet meer noodig to hebben en meer tot 
materialisme overhelde. (De in het absurde gevoerde conse-
quentie was Lamettrie's ,L'homme machine"). Een bepaalde 
richting gaf hieraan Buffon, door zijn natuurlijke historie, 
die de aandacht op de organische natuur richtte. Waar 
Frankrijk vooral een landbouwland was, moest de belang-
stelling hiervoor wel grooter zijn dan in Engeland, waar de 
handel een voorname bron van bestaan opleverde. Maar het 
waren vooral de chaotische sociale toestanden die in Frankrijk 
de aandacht van hen, die verbetering zochten, op den land-
bouw deden vallen. Richtte Montesquieu zijn aanvallen tegen 
de staatsregeling door de Engelsche als voorbeeld of to 
schilderen, de Physiokraten wezen op de onhoudbare sociale 
toestanden, waar de boerenstand, op welke het geheele leven 
rustte omdat deze voor de voedselvoorziening zorgde, uit-
gemergeld werd, „taillable et corveable a merci" was.
Het was Quesnay bij wien deze verschillende lijnen : de
194	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
idee der algemeene wetmatigheid in de natuur, de idee van 
de volkswelvaart als afzonderlijk object eener wetenschap, 
en het belang van den landbouw voor Frankrijk, samenkwamen 
en die, na reedss eenige artikelen over den landbouw in de 
groote Encyclopedie geschreven to hebben, in zijn „Tableau 
economique" van 1758 een voorstelling gaf van het ekono-
mische leven als een samenhangend geheel, beheerscht door 
een strenge wetmatigheid en gebaseerd op den landbouw als 
de eenige productieve kracht. Deze wetmatigheid is gelegen 
in de „ordre naturel", waarvan de „ordre positif" een veelal 
gebrekkige afbeelding is. Zoo zegt Quesnay: „Les lois 
physiques qui constituent l'ordre naturel le plus avantageux 
au genre humain, et qui constatent le droit naturel de tous 
les hommes, sont les lois perpetuelles, inalterables et decisive-
ment les meilleures lois possibles". Deze wetten zijn den 
mensch met de natuur der dingen gegeven en hij kan daaraan 
niets veranderen. Zij zijn ,les lois physiques memes de la 
reproduction perpetuelle des biens necessaires A la subsistance 
des hommes." „I1 n'y a done point a disputer sur la puissance 
legislative quant aux premieres lois constitutives des societes, 
car elle n'appartient qu' au Tout-Puissant, qui a tout regle 
et tout prevu dans l'ordre general de l'univers; les hommes 
ne peuvent y ajouter que du desordre, et ce desordre qu'ils 
ont a eviter ne peut titre exclu que par l'observation exacte 
des lois naturelles".1)
Het is geheel de natuurrecht-leer die hier spreekt, het 
historisch-relatieve is niet bekend, het steeds en voor allen 
gelijke wezenlijke der dingen is de natuurlijke wetmatigheid, 
die slechts door rationeel analytisch onderzoek to vinden is. 
Zooals Turgot het uitdrukt : „Il ne s'agit pas de savoir ce 
qui est ou ce qui a ete, mais ce qui doit titre. Les droits des 
hommes ne sont pas fondes sur leur histoire, mais sur leur 
nature". Dit ,ce qui doit titre" is de „ordre naturel" die 
alleen verwerkelijkt kan worden doordat ieder in volkomen 
vrijheid nastreeft wat zijn eigen belang hem voorschrijft. 
En het zijn typisch ekonomische formuleeringen van ver-
strekkende gevolgen die de physiokraten hiervoor vinden.
') Despotisme de la Chine.
'~	195
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.
Een van hen, Mercier de la Riviere, drukt dit aldus uit 
,,Il est de 1'essence de 1'ordre que l'interet particulier d'un 
seul ne puisse jamais etre separe de l'interet commun de 
tous, et c'est ce qui arrive sous le regime de la liberte. L e 
m o n d e v a a l o rs d e l u i m e me. Le desir de jouir imprime 
a la Societe un mouvement qui devient une tendance perpe-
tuelle vers le meilleur Etat possible." Het is de volle ernst van 
het „tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes 
possibles" uit Voltaire's Candide. Hiermede is geboren het 
veel bewonderde en veel verafschuwde „1 a i s s e z - f a i r e", 
dat in then tijd, tegenover de banden van het mercantilisme 
en de willekeur der machtigen, zeker een grootsch beginsel 
en een groote vooruitgang beteekende.
En van niet minder belang is de volgende gedragsregel 
die Quesnay geeft : ,Obtenir la plus grande augmentation 
possible de jouissance par la plus grande dimunition possible 
de depenses c'est la perfection de la conduite economique". 
Het e k o n o m i s c h m o t i e f is hiermede geformuleerd ; maar 
het wordt bedoeld als algemeene gedragsregel, als maxime 
voor alle handelen : het ekonomische en ethische zijn identiek, 
maar het eerste beheerscht het laatste, zooals in dit verband 
niet anders to verwachten was. Een diepere levensbeschouwing 
ontbrak aan dit systeem dat met zijn al to duidelijke een-
zijdigheid zoowel in beginselen als in praktische uitwerking, 
geen lang bestaan zou kunnen hebben. Dat het reeds zoo 
spoedig op den achtergrond zou geraken, werd veroorzaakt 
door het spoedig daarop verschijnen van het op zoo veel 
hechter grondslagen gebouwde en zoo veelzijdige werk van 
Smith.


De Engelsche ekonomie vormde een onderdeel van de 
moraalfilosofie, waarop we dus flog even moeten terug komen. 
Het zedelijke werd, zooals reeds gezegd, beschouwd als een 
natuurlijke aanleg in den mensch, de moraal als onderdeel 
der psychologie, mechanische causaliteit als de eenige wer-
kende kracht. Een zeer bizondere uitwerking onderging deze 
leer der natuurlijke moraal door Hutcheson, leeraar en voor-
ganger van Smith aan de universiteit to Glasgow, door Hume,
196	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
den intiemen vriend van Smith, en door dezen zelf in zijn 
,,Theory of moral sentiments" (1859). Deze theorie heeft 
een sterke sociale zijde. Immers bet altruisme zou een natuur-
lijke neiging van den mensch zijn, waardoor iets als een 
psychologische gemeenschapsband tusschen de menschen 
gelegd wordt. Waar bet menschelijke willen alleen bewogen 
kan worden door bet streven naar lust en het ontgaan van 
onlust, krijgen deze begrippen hierdoor een meer sociale 
beteekenis en is bet streven naar geluk (waarin dan de moraal 
bestaan zou) vanzelf een streven naar het geluk van alle 
menschen een onderstelling die later aan bet utilitarisme 
van Benthani ten grondslag zou gelegd warden. Deze ,natuur-
lijke" psychische band tusschen de menschen, dit gemeen-
schappelijk stuk psychisch leven, is voor Hume en Smith 
het feit der sympathie, die aan de geheele moraal ten grond-
slag ligt. Hierdoor komt bet dat wij niet slechts datgene 
goedkeuren wat in ons eigen belang is, maar „van zelf", 
van nature, ook datgene wat in bet belang van anderen is. 
De mensch is dus niet alleen door de tallooze uiterlijke banden 
die hem aan de gemeenschap binden een sociaal.wezen, hij is 
dat voor alles door zijn natuurlijken, psychischen aanleg. 
Goed, rechtvaardig is daarom wat in het algemeen belang is 
en slechts redelijk overleg kan uitmaken wat dit is. Maar 
waar de mensch in zijn innerlijkste wezen van sociale natuur 
is, kan wat zijn redelijk eigenbelang hem ingeeft ook niet 
in strijd met het algemeen belang zijn. Door dit uitgangspunt, 
deze hypothese der sympathie als natuurlij ke psychische 
aanleg in den mensch, wordt ten opzichte van het innerlijke 
leven bet conflict tusschen egoisme en altruisme opgelost, 
terwijl tegelijk ten opzichte van de uiterlijke gevolgen daarvan, 
het maatschappelij k leven en handelen, een verzoening wordt 
gevonden voor bet conflict tusschen eigen- en anderer of 
algemeen belang. Een filosofisch systeem is geconstrueerd dat, 
uitgaande van de menschelijke psyche, de samenleving laat 
zien als een natuurlijk mechanisme waarin door het vrije 
individueele handelen natuurnoodwendig de geheele cultuur, 
met al zijn innerlijke en uiterlijke goederen, opgebouwd 
wordt. Slechts een beschrijving van dit uiterlijke, maatschap-
pelijke handelen van den mensch ontbreekt nog aan deze
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.	197
filosofie. Het is Adam Smith, hoogleeraar in de moraal-
filosofie, die deze geven zal.l)
,,An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth 
'of Nations" is de titel van het in 1776 verschenen ekonomische 
perk, dat van verreikende beteekenis zou worden voor de 
ekonomische wetenschap en, vooral door de suggestieve 
verdediging van de individueele vrijheid, ook voor de praktijk. 
Het is het werk van een zelfstandig schrijver, een helderen 
geest en het blijkt uit tal van plaatsen een humaan 
man, van groote belezenheid en ervaring, met scherpe op-
merkingsgave en eigen oordeel over allerlei toestanden. Het 
is een boek van cultureele waarde. Maar toch begrijpelijk 
alleen tegen den achtergrond van de filosofie van then tijd.
De „natuurlijke orde der dingen" is een steeds wederkeerend 
begrip. Het is zoowel de hypothese die dienst moet doen 
ter verklaring van de werkelijkheid, als het ideaal dat aan 
deze werkelijkheid voorgehouden wordt. Welk ideaal ,the 
obvious and simple system of natural liberty" zich vanzelf 
verwezenlijkt nit het volkomen vrije handelen van alle 
individuen; het is de verkeerde politiek, overal in Europa 
gevolgd, die de verwerkelijking van dit ideaal belemmert. 
,,In the political body the natural effort which every man 
is continually making to better his own condition, is a 
principle of preservation capable of preventing and correcting, 
in many respects, the bad effects of a political oeconomy 
in some degree both partial and oppressive.' 12 De prijs, 
die bij ontstentenis van storende invloeden voor den dag 
zou komen is de „natural price". Deze komt voort uit de 
vrije werking van het eigenbelang waardoor alleen het alge-
meene belang kan gediend worden. „Every individual 
necessarily labours to render the annual revenue of the 
society as great as he can. He generally, indeed, neither intends 
to promote the public interest, nor knows how much he 
is promoting it.... he intends only his own gain, and he


A) De moraalfilosofie werd aan de universiteit verdeeld in vier onder-
deelen: natuurlijke theologie, (natuurlijke) ethiek en, als toepassingen 
van deze laatste, politiek uit het oogpunt van gerechtigheid (natuur-
recht) en politlek ult het oogpunt van nuttigheid: ekonomie.
I-) B. IV, Ch. IX.
198	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
is in this, as in many other cases, led by an invisible hand to 
promote an end which was no part of his intention." 1) Uit 
dit „led by an invisible hand" spreekt de metafysische 
achtergrond van Smith's systeem, zijn religieuse overtuiging 
die als hypothese noodig is om het noodwendige verband 
tusschen het individueele eigenbelang en de algemeene 
welvaart to leggen een verband dat uit de werkelijke 
natuur der dingen nog allerminst volgt en dat Smith dan ook 
niet verklaart, maar als vanzelfsprekend, als „natuurlijk" 
gegeven aanvaardt.
Optimisme is hiervan het logisch gevolg; Smith is overtuigd 
van ,the natural progress of a nation towards wealth and 
prosperity". Welke welvaart	en dit is het groote verschil 
tusschen hem en de pessimisten uit de volgende eeuw 
evenzeer aan de arbeidersklasse ten goede komt : ,The liberal 
reward of labour, as it is the necessary effect, so it is the 
natural sympton of increasing national wealth."2)
Het is het natuurlijk mechanisme der samenleving waaruit 
dit alles vanzelf voortkomt : wanneer ieder onderdeeltje maar 
goed zijn natuurlijke taak vervult (handelt uit eigenbelang) 
dan moet met natuurlijke noodwendigheid oak het geheel 
goed functionneeren : algemeene welvaart voortbrengen. 
Mechanische causaliteit is hier de eenige werkende kracht. 
De mensch is van dit mechanisme een deel ; dit mechanisch-
algemeene is voor Smith het wezen van den mensch. Een 
filosoof zoo vertelt hij ergens3) verschilt „van nature" 
niet half zooveel van een straatsjouwer als een bulhond van 
een hazewind. De eene arbeider is gelijk de andere, een gelijke 
quantiteit arbeid is steeds dezelfde. Op welke onderstelling 
dan de arbeidswaardeleer opgebouwd wordt.4) Deze materia-
listisch-mechanische hypothese blijkt nog duidelijker uit de 
loon- en bevolkingsleer: overtreft de vraag naar arbeidskrach-
ten het aanbod daarvan, dan stijgt automatisch het loon; 
stijgt het loon, dan stijgt automatisch het aantal kinderen der 
arbeiders (dat slechts door den nood der materieele omstandig-
') B. IV, Ch. II. 
~) B I, Ch. VIII.
8) B I, Ch. II.
+) B. I, Ch. V.
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.	199
heden beperkt wordt) ; hierdoor stijgt weer het aanbod van 
arbeidskrachten. ,It is in this manner that the demand for 
men, like that for any other commodity, necessarily regulates 
the production of men"!') Zelfs de ti jdsduur die hier toch 
tusschen ,oorzaak en gevolg" moet gelegen zijn, kan de 
werking van bet mechanisme niet verstoren.
Smith is wet beschuldigd van individualisme en liberalisme 
in modernen zin : dit verraadt weinig inzicht in zijn filosofie, 
want weinig gedachten zijn verder van hem of dan deze. 
De individu als doel van de gemeenschap kent hij niet ; bet 
eigenbelang aanvaardt hij als uitgangspunt om to komen 
tot bet eenige doe! en eenige belang: de welvaart van bet 
geheel, de „wealth of nations". „Adam Smith versmelt, zegt 
Pierson2), als bet ware alle individueele belangen tot e.en 
groot nationaal belang;.... bet volksinkomen wordt op 
gevat als eenheid, vrucht van gemeenschappelijken arbeid." 
Het gemeenschapsbelang is primair, bet individueele belang, 
slechts daarvan afgeleid. Evenals in de moraalfilosofie, zoo 
is ook in bet ekonomische systeem de mensch een sociaal 
wezen. Smith is in werkelijkheid socialist. En wel een echte, 
bij wien niet bet belang van een klasse bet zwaarst weegt, 
maar bet belang van bet geheel ; bij wien bet socialisme niet 
een los toegevoegd postulaat is, maar bet wezen van zijn 
systeem ; geen kunstmatig fabrikaat, maar de natuur der 
dingen zelf.
Maar bovendien is Smith ook sociaal. En dat vloeit niet 
uit bet systeem voort, maar uit den mensch. Hier is Smith 
niet consequent, maar daarom des to meer to waardeeren. 
Hij laat niet graag een gelegenheid voorbij gaan om de rijken 
dezer aarde een veeg uit de pan to geven : zij maaien waar 
ze niet gezaaid hebben, zijn als werkgevers sterker dan de 
arbeiders en maken van deze macht misbruik; de handelaars 
bedriegen en maken veel to groote winsten. Maar van de 
arbeiders heet bet: ,It is but equity besides that they who 
feed, cloath and lodge the whole body of the people, should 
have such a share of the produce of their own labour as to
') B. I, Ch. VIII.
') Leerboek, dl. I, blz. 14.
200	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE, ENZ.
be themselves tolerably well fed, cloathed and lodged".") Zeker 
een merkwaardige uitspraak van een achttiende-eeuwsch 
ekonoom 1
Dat Smith de vader zou worden van het negentiende-
eeuwsche individualisme en liberalisme, kwam doordat men 
bet contact verloor met de gedachtenwereld die hem bewoog 
,en slechts begrip had voor de middelen door hem verdedigd. 
Het systeem werd van zijn basis losgemaakt en in een andere 
sfeer overgeplaatst.

J. BIERENS DE HAAN.

,) B I, Ch. VIII.
(Slot Mgt).
H. G. WELLS
II. DE REALISTISCHE ROMANS EN NOVELLEN.

Wij bespraken in een vorig artikel Wells' speculatief-
wetenschappelijke verhalen. Het is een soort welker eigen-
aardigheden wij ook in eenige zijner latere scheppingen 
terugvinden, de een paar jaar geleden verschenen utopie 
Men like Gods bijv., maar tegen het einde van het eerste 
decennium deter eeuw zal Wells zich toch meer en meer tot 
den realistischen roman wenden of juister tot den roman 
waarin de mensch en niet de gebeurtenis, niet de wetenschappe-
schappelijke speculatie of inventie hoofdzaak van het ver-
haal is.
Tot die eerste periode echter behooren niet alleen de 
Scientific romances, maar ook een serie verhalen, waarin van 
wetenschap geen sprake is, en die meer uitsluitend de er-
varingen, de geestig voorgedragene, breed geziene, maar 
laag-bij-den-grondsche en dagelijksche ervaringen van een 
zekere menschensoort bevatten. Ik bedoel de serie : The Wheels 
o f Chance, Love and Mr. Lewisham, Ki pps, The History o f 
Mr. Polly, Bealby e.a. Niets getuigt op meer verbijsterende 
wijze van de veelzijdigheid die de figuur van Wells in het 
geestelijk leven dezer laatste dertig jaren ons to zien geeft, 
dan het uiteenloopende, het anderssoortige dezer twee reeksen 
van vertellingen, de wetenschappelij ke fantaizieen en de min 
of meer realistisch-psychologische, blijmoedig-humoristische 
verhalen waarin Wells ons de lotgevallen van een Kipps of 
Polly meedeelt. Daar een zich vermeien in de meest buiten-
202	H. G. WELLS.
sporige, kwasi-wetenschappelijke verzinsels en profetieen, een 
verbeelding die voor niets terugdeinst en heel het universum 
tot zijn speelgrond kiest, hier een greep uit het leven van den 
een of anderen kappers- of winkelbediende, grappig en geestig 
als een Charlie Chaplin in zijn botsingen met de enger werkelijk-
heid om hem, een verbeelding die slechts in den mensch zelven, 
den heel gewonen mensch, den mensch zonder wetenschappe-
lijke of geestelijke pretenties, haar stof van beschouwing of 
vermaak vindt. The Wheelsof Chance, reeds in 1896 verschenen, 
geeft ons de glorieuze avonturen van een jong bediende in 
een groote winkelzaak to Putney, die van zijn vacantiedagen 
gebruik maakt om een fietstocht door het Zuiden van Enge-
land to maken. Het is lichte, luchtige kost, maar wie zal ze 
zich niet smaken laten ?
Hoe goed is het karakter van then H oopdriver getroffen, 
een jongen met verbeelding maar zonder bekwaamheid, die 
nooit iets bizonders zal doen, maar wiens leven dragelijk 
wordt en onze belangstelling wint door dat spel zijner ver-
beelding, dat hem zichzelf nu in de rol van een journalist, 
dan van een geheim agent, dan van een miljoenair dan van 
wat anders doet zien. In de tien dagen dat zijn fietstocht duurt, 
verlevendigd door de kluchtigste ontmoetingen en voorvallen, 
heeft Wells ons het jongemensch in heel zijn wezen geteekend.
Love and Mr Lewisham, de geschiedenis van een onderwijzer, 
vol eerzuchtige droomen en plannen, die door een vroeg 
huwelijk zich waarschijnlijk genoopt zal zien vele daarvan 
optegeven, is van een ander, ernstiger gehalte. Want Lewisham 
heeft een zekere wilskracht en energie, als aan Hoopdriver 
ontbreekt, en als wij na de vier of vijf jaren, waarin de schrijver 
ons zijn levensloop doet volgen hem in zeer ongunstige om-
standigheden achterlaten, zijn wij nog onzeker waarheen 
deze hem eens leiden zal.
In Love and Mr. Lewisham, dat eenigszins uit de rij valt, 
zien wij de eerste schets van een type, dat in eenige latere 
werken als The New Machiavelli en The Research Magnificent 
opnieuw, in breeder ontvouwing en van een hooger streven 
bezield, zal optreden.
Kipps volgde in 1905 en doet in de voorstelling van zijn 
voornaamste menschfiguur sterk terugdenken aan The Wheels
H. G. WELLS.	203
of Chance. Ook Kipps is een winkelbediende en de schrijver 
zelf heeft hem het etiket „a simple soul" opgedrukt.
Kipps heeft het geluk een groote erfenis to krijgen en het 
leidt hem tot een zeer koelen, beangstigenden minnehandel 
met Helen Walsingham „County family: Related to the 
Earl of Beaupres." Zijn wederwaardigheden gedurende dit 
tijdelijk verblijf in de groote wereld zijn zeer smakelijk verteld 
maar hebben ondanks hun menschkundige trekken en koste-
lijke vondsten hier en daar meer van de klucht dan van den 
roman in zich. Het best is de schrijver waar hij Kipps in 
aanraking brengt met zijn aanstaande vrouw Ann Pornick 
en haar wakkeren broeder, den socialistischen fietsenmaker 
Sid Pornick. Hieraan dankt het verhaal eenige zijner levendig-
ste, beminnelijkste en meest natuurgetrouwe tafereelen. In 
deze episoden lijkt het mij van een grooter waarheid en door-
leefde ervaring dan in de toch ook wel zeer bizondere mengeling 
van vernuft en satire, waarmee de schrijver ons de geestelijke 
buitelingen en benauwenissen van Kipps in de pseudo-
voorname en vormelijke wereld van Helen Walsingham 
voor oogen voert. En waarin de stem van den schrijver 
wel eens wat al to hoorbaar doorklinkt in de opmerkingen 
of overpeinzingen van zijn held.
Mr. Polly is een nieuwe variant van het genus Hoopdriver-
Kipps. Het wordt door veel Engelsche critici voor het beste 
werk van Wells gehouden, wat mij een overschatting lijkt. 
Het heeft in het personage van Mr. Polly zekere op spontane 
wijze zich-ontwikkelende, geestige, origineele, amusante kwali-
teiten, het is vooral in het tweede gedeelte van een onweer-
staanbaar komische kracht; het bevat in zijn hoofdfiguur een 
onbewust verzet tegen de dorheid en het geestelooze van het 
leven der lagere middelklasse, een reactie daartegen die ons 
de dwaasheden en buitensporigheden van zijn held niet to 
zwaar doet opvatten, en ons zelfs verzoent met zijn misdaden ; 
het geeft ons in den aard en de ervaringen daarvan veel van 
den zich-gaan-latenden, uitklaterenden, altijd-levensgereeden 
levenslust van den schrijver, zijn zich in de vreemdheid en 
grappigheid van wereld en mensch vermeienden levenslust, 
zijn onuitputtelijken, natuurlijken levenslust; maar als geheel 
schijnt het mij toch op een lager niveau to staan dan eenige
204	H. G. WELLS.
van de latere, het leven meer serieus nemende werken.
Dat zit meer in het genre dan in de uitwerking.
En ik moet mij bier eenige algemeene opmerkingen ver-
oorloven om deze geringer sympathie to verklaren.
Het is niet mogelijk een scherpe lijn to trekken tusschen 
fantaizie en verbeelding, maar men kan het onderscheid 
tusschen deze twee begrippen meer aanvoelen dan definieeren 
als een onderscheid tusschen de verbeelding van het brein 
en de verbeelding van het gevoel. Fantaizie is van een lichteren 
aard, met vluggeren stap, in grooter vrijheid zich bewegend, 
niet belast, niet in zijn gang of vlucht gestoord of vertraagd 
door de zware banden, de, ofschoon van onzichtbaren, 
innerlijken aard, dikwijls als ketenen klemmende banden, 
van het verantwoordelij kheidsgevoel. Het kan buitelen en 
kapriolen maken, en vliegen, en zich in hooge luchten bewegen 
zooals de erstiger verbeelding dit niet kan. En nu meen ik 
dat de verbeelding van Wells in deze jeugdperiode voor een 
groot, voor het grootste deel, tot de fantaizie behoort. Het 
geldt niet alleen van de speculatief-wetenschappelijke verhalen, 
die wij in een vorig hoofdstuk behandelden, het geldt ook 
van deze komische, humoristische novellen, van The Wheels 
of Chance, Kipps, Mr. Polly enz. En ja, het geldt toch voor 
een groot deel ook, ondanks het zwaardere, en meer in warmer 
en dieper gevoelslagen zich bewegende van hun inhoud, ondanks 
het streven zich los to maken van het lager-komische en de 
grooter levensproblemen, de tragische levensproblemen, in zijn 
horizon to betrekken, het geldt toch ook voor een groot deel van 
die voortreffelijke romans van Wells' latere levensjaren, boeken 
als Tono Bungay, The Passionate Friends, Mr. Britling 
Sees it Through, Joan and Peter e.a. Het geldt daarvan omdat 
het vastzit aan den algemeenen, den eigen aard van Wells. 
Ook in deze laatste overheerscht de fantaizie overheerscht 
zeg ik, het is niet louter het een of louter het ander over-
heerscht de fantaizie, de bespiegeling over menschen en dingen, 
meer dan de uit het innerlijk van menschen en dingen met 
doorleefden zieledrang bouwende en scheppende ver-
beelding. De dieper, emotioneele krachten van het gemoed 
nemen toch meestal ook daarin, behalve in eenige van een 
hoogst bereiken getuigende hoofdstukken en episodes, een
H. G. WELLS.	205
meer afhankelijke en ondergeschikte plaats in ten opzichte 
van het beschouwend, dirigeerend, leidend verstand. Wells 
schrijft uit het hoofd meer dan uit het hart.
Maar laat men dit vooral niet to letterlijk, of to eenzijdig 
opvatten. Hoe licht kan wat ik hier zeg tot misverstand 
leiden. Ik bedoel niet dat het maakwerk zou zijn; ik meen 
dat het eerlijk gezien en gevoeld is, maar ik meen dat het 
meer met het hoofd gezien en gevoeld is dan met het hart, 
dat het in zijn karakteristieke trekken meer een werk van-
observatie en inzicht dan van het dieper-meevoelen, van 
de liefde is.
Zinnelijkheid, gevoelswarmte, liefde zij vormen niet hett 
overheerschend element in de boeken van Wells; overheerschend 
is de geest, de beschouwende, de verbeeldende, de willende 
en richtende geest.
De overgang van de Kipps-serie naar de Tono-Bungay-serie 
is er als eene van de kinderen naar de groote menschen. Wells 
heeft leeren denken over menschheid en toekomst en hij is, 
de toekomst komen to zien als het groot bezit van de mensch--
heid, dat om haar scheppende, ordenende hand vraagt, den 
onontgonnen grond waarvan zij een wildernis of een bloeienden 
tuin maken kan. En het eigenaardige dezer boeken van de~ 
latere met Ann Veronica en Tono Bungay beginnende serie 
wordt nu dat zij ons evenals de gewone roman we] een stuk 
psychologi sch ]even geven, maar dat zij tevens de een of 
andere groote levenskwestie: de sexueele verhoudingen, het 
onderwijs, den politieken toestand enz. trachten to door-
dringen en to verlichten. De mensch wordt in deze boeken 
niet op zichzelve, maar in breeder, zeer breed verband gezien,; 
in zijn samenhang met het maatschappelijk leven en daarop-
reageerend. Hij ondergaat er de werking van maar tracht 
er ook invloed op uit to oefenen. Want de helden van Wells 
in deze latere boeken, een Stafford en Remington, een 
Sydenham en Huss, zij staan niet passie f en nagenoeg onbewust 
tegenover het sociale leven, zooals een Hoopdriver of Kipps, 
het zijn staatslieden, opvoeders, plannenmakers, voorgangers 
en leiders van verschillende soort, die actief deelnemen en 
stuwend willen inwerken op het geestelijk bewegen van den 
tijd. Zij leven niet louter het lager, eenzelvig, primitief leven
206	H. C. WELLS.
der individualistische instinkten en verlangens, zij staan onder 
den drang van dat grooter en later instinkt, 's menschen 
ontwikkeling nauw verzellend, dat Wells zelf eens aanduidde 
met de woorden : ,To incorporate and comprehend his 
fellow men into a community of purpose became the last 
and greatest of his instincts." Dit laatste instinkt altruisme, 
humanisme, socialisme, in het algemeen het sociale instinkt 
.is het, dat aan de latere romans hun eigenaardigen vorm en 
beteekenis geeft. Het dienstbaar maken onzer individueele 
-en afzonderlijke bekwaamheden aan het grooter menschgeheel 
is allengs het drijvend wilsverlangen, het grooter doel van 
Wells' arbeid geworden. Dat ook van zijn leidende figuren 
de voornaamste beweegkracht wordt.
Zoo'n Kipps' en zoo'n Polly zijn nog in het begin van hun 
opvoeding als mensch ; men voelt dat Wells in hen veel van 
zijn eigen jeugdherinneringen verwerkt heeft, uit de dagen 
voor ook hij zich eenigermate bewust was van het verband 
en de verhouding tusschen den mensch met het grooter 
milieu, met zijn maatschappij en wereld. Het tooneel van zijn 
werkzaamheid ondergaat nu een groote verandering; niet 
kinderen zullen het voortaan zijn waarin hij het leven voor 
eons opvoert, maar volwassen, ontwikkelde, doelbewuste men-
.schen, menschen waarin hij op meer omvattende en door-
dachte wijze dan in die jeugdwerken het geval was, zijn eigen 
-zienswijzen, verlangens en idealen belichamen kan. Zijn eigen
want altijd blijft zoo'n schepping een deel van den schepper. 
Meer onbewust in dat jeugdwerk, meer bewust in de latere 
:geschriften. De aard en inhoud van zijn boeken, de wijze 
van zien en samenstelling, zij worden van een ernstiger, 
hooger-menschelijk gehalte. In die vroegere boeken speelt 
het toeval de al-overheerschende rol, een door het blijmoedig 
optimisme van den schrijver gekleurd, meer vroolijk en den 
lach wekkend, dan smartelij k of tragisch toeval ; in de latere 
wordt het de menschelijke geest, worstelend met dat toeval, 
meester trachtend to worden over dat toeval, strevend naar 
de schepping van orde in then chaos van het Toeval, de 
willende en strijdbare menschelijke geest, op wiens werk-
zaamheden en mogelijkheden de schrijver nu al zijn aandacht 
;,en genegenheid samentrekken zal.
H. G. WELLS.	207
Het is Wells van een anderen kant gezien en wij moeten 
steeds bedenken dat ook in dezen mensch twee werelden 
leven, die van het spontane, het onbewuste, die van het 
redelijke, het bewuste, het doordachte.
Het laten leven wordt nu een doen leven ; het als een wrak-
hout mee drijven met den stroom wordt een bewust ingrijpen; 
inplaats van een Hoopdriver of Kipps krijgen wij een Stratton, 
een Remington, een Oswald Sydenham met hunne, het Leven 
als een machtig en onuitputtelijk terrein van menschelijke 
werkzaamheid en geestkracht ziende, zelfbedwingende of 
wereldbedwingende, hunne het menschenleven herscheppende 
passien.
Tot nog toe was Wells, vooral in zijn utopieen en essays, 
meer een criticus en theoreticus van regeeringsvormen 
geweest, hij wordt nu een criticus en theoreticus van de 
menschen die regeeren.
Het hangt weer samen met eigen ondervindingen ; het is 
de oudere Wells, die toegang gekregen heeft tot de leidende 
en regeerende kringen, de mensch van nadenken en ervaring, 
de mensch die veel van het leven in zijn verschillende vormen 
en fazen gezien heeft, die het geheel der dingen als een samen-
hangend verband heeft leeren kennen en niet langer dulden 
kan de wanorde en den chaos, het is de meer bewuste en door 
het Leven geschoolde mensch, die het beperkt levenscomplex 
van den winkelbediende ver achter zich gelaten heeft en die 
nu zijn levensbeschouwing in figuren als de genoemde ver-
wezenlijken zal.
Die daarvoor een nieuw soort boek schept dat den roman 
met den essay en de wijsbegeerte met de verdichting verbindt.
En een groot menschkundige, meer nog dan menschen-
kenner, blijkt hij ook op dit hooger standpunt, al schuwt 
hij het pathologisch-onbewuste, al zijn er duistere en verdorven 
gebieden van het menschwezen, die zijn voet weigert to be-
treden. Of die hij niet gezien heeft. De smart is het minst 
doorleefde, op zichzelf doorleefde in Wells' boeken; zij zijn 
nooit donker, nooit zwaar, nooit somber, zij vertoeven niet 
in de hel van wanhoop en twijfel; ook lijden en dood zijn 
er niet angstwekkend omdat zij hun tempering vinden in 
geest en humor, omdat zij slechts als elementen gezien worden
1926 IV	14
208	H. G. WELLS.
van een zich telkens vernieuwend, herscheppend, hervormend 
leven.
En zoo, min of meer, maar voor het grooter deel, van buiten 
gezien, in horizontale meer dan in vertikale lijnen, niet zoozeer 
machtig van zielebewegen, als ruim van panorama en perspec-
tief, zijn ook deze boeken van lateren inhoud het werk van 
een buitengewoon levend mensch, verbazingwekkend in zijn 
kennis en ervaring, van een veel-omvattend coordineerend 
vermogen, ons menig complex van het leven op eene onze 
aandacht prikkelende en vasthoudende, waarlij k verhelderende 
en verruimende wijze voor oogen voerend. De boeken van 
Wells verwijden onzen horizont, scherpen ons denkvermogen, 
meer dan de meeste andere belletristische geschriften van 
onze dagen en daar wij onze kennis van dit leven in de breedte 
zoowel als in de diepte moeten zoeken, daar breedte en diepte 
toch altijd samenhangen en slechts in hun samenhangende 
eenheid en kracht de groote en schoone geestesbasis voor 
den levenden mensch kunnen vormen, behooren die boeken 
tot het soort, waarvan men kennis moet nemen om geen 
vreemdeling to zijn in het geestesleven van den tijd.
Heel het politiek en maatschappelijk, het ethisch en 
sexueel, het wijsgeerig en religieus leven van dit huidig 
menschverband gaat in die boeken in zijn voornaamste 
stroomingen en motieven aan onze oogen voorbij. Er zal veel 
in de voorstelling daarvan zijn waarmee wij ons niet vereenigen 
kunnen, maar welk een sterke, scheppend-samenvattende 
geest moet het zijn die ze ons in zulke aantrekkelijke en 
dikwijls aangrijpende beelden en figuren en gestalten tot 
grootsche complexen van leven weet to verbinden en 
optebouwen.
Wells is niet de groote karakterteekenaar zooals de voor-
naamste Franschen en Russen het waren. De meeste zijner 
figuren blijven iets schimmigs houden ; zij staan niet sterk 
en vast op zichzelve, zij zijn niet omzichzelve geschapen, zij 
zijn uit een to subjectief, het geheel overschouwend, oogpunt 
gezien ; in de aan Ann Veronica voorafgaande boeken, die 
van een meer satirische of humoristische levensbeschouwing, 
in een Kipps of Polly, neigen zij wat to zeer naar den laag-
komischen, den karikaturalen kant, in de boeken uit een
H. G. WELLS.	209
lateren tijd toen de levensernst en de hervormingswil zich 
van den schrijver meester gemaakt hadden, een Stratton of 
Remington, wat to zeer naar den geestelijken, idealistischen 
kant.
En in het algemeen schijnen zij meer geestelijk gezien 
dan in warmte des harten geschapen. Waaraan wij het zeker 
toeschrijven moeten, dat hun lotgevallen en gedragingen 
meer eene belangstelling van zakelijken, concreten inhoud 
in ons wekken, dan dat hun vreugden en hun lijden ons 
schokkend of machtig beroeren. Ik onderga hun lief en leed 
niet zoo sterk, ik voel mij lang niet zoo een met hun persoon-
lijkheid als met de gewoonlijk minder hoogstrevende, meer 
ordinaire menschen van een Tsjechof of Gissing. En dat 
ligt voorzeker ten deele daaraan dat Wells in deze latere, 
van een grooten hervormingsijver doorstroomde boeken, zijn 
doe] hooger stelt, dat hij ons in en met zijn figuren op een 
veel breeder wijze den maatschappelijken achtergrond geeft, 
dat hij in die figuren de voornaamste geestesstroomingen 
van den tij d in hunne velerlei elkander kruisende of bestrij-
dende schakeeringen belichaamt of althans met ongemeene 
oorspronkelijkheid van zien en vitaliteit, en betrekkelijk 
succes, daarnaar streeft. De menschheid wordt hoofdzaak, 
niet de afzonderlijke mensch. Ann Veronica is Ann Veronica, 
maar zij is tevens de geemancipeerde jonge vrouw, zij is 
tevens het feminisme, Stratton is Stratton, maar hij is tevens 
herschepper van den chaos, de nieuwe mensch, Huss is Huss, 
maar hij is ook de man van het godsvertrouwen, de geloovige 
in de levenskracht.
De idee van den hervormer dringt zich naarmate Wells 
ouder wordt meer en meer naar den voorgrond utopieen 
als het in 1923 verschenen Men like Gods, dat in zijn techniek 
weder eenigszins een terugkeer is naar de fantasias o f possibility, 
maar nu sterk dat vergelij kend hervormingselement, then 
herscheppenden wil, in zich draagt, wijzen daar ook op. 
De kunstenaar, puur en simpel, gaat meer en meer schuil 
onder den mensch, die in eene vernieuwing der menschheid 
zijn levensdoel ziet. En de betrekkelijkheid onzer menschelijke 
krachten in aanmerking genomen baart het geen verwondering 
dat de kunstenaar, puur en simpel, daar dikwijls onder lijdt.
210	H. G. WELLS.
In Britling van Mr Britling Sees it Through heeft Wells 
misschien zijn meest levende, meest natuurlijke figuur ge-
schapen, maar het is meer dan een zijner andere werken 
auto-biografie.
Toch, al zijn zijn figuren, lang niet alle in dezelfde mate, 
wat eenzijdig beinvloed door de maatschappelijke en zedelijke 
preoccupaties van hun schepper, zij danken daaraan, in een 
wel is waar meer algemeen-menschelijk, dan artistiek-ziel-
kundig opzicht, eene voor den met zijn tijd meelevenden 
mensch speciale aantrekkingskracht. Zoo zij door dezen 
intellektueelen opzet wel eens wat, en soms veel, inboeten 
aan eenheid en kracht van voorstelling, aan homogeniteit 
en intensiteit, zij zitten des to vaster aan den tij d en het 
geestesbewegen van den tijd, ruim begrepen en wijd gezien. 
Als in weinig andere boeken weerspiegelt zich in hen het leven 
onzer dagen met zijn onrust en strij d, zijn oude en verdofte, 
vervallen tradities, zijn moedig en dikwijls onbezonnen 
trachten naar vernieuwing, zijn wankelen van oude vormen 
en denkbeelden en zijn nog grootendeel anarchistisch pogen 
er nieuwe voor in de plaats to stellen, zijn domme en brute ge-
weldplegingen, zijn hunkeren en smachten en streven naar het 
hoogste. De chaos en de nieuwe orde lichten op uit zijn boeken.
Men kan meenen dat Wells to veel journalist is, dat het 
hooger-geestelij k, het emotioneel-doorgloeid, het kristalli-
seerend-samentrekkend element in veel brokstukken van zijn 
boeken to zeer ontbreekt dat het verhaal daardoor in ge-
spannenheid en concentratie tekortschiet. Daar is veel waar-
heid in, maar als prijswaardige eigenschap staat daar tegen-
over dat het altijd zijn oorsprong nam uit een warm en levend
contact. Het feminisme, het socialisme, de opvoeding, de 
oorlog wat hij erover to zeggen had, werd geboren uit 
den drang van het oogenblik, de onmiddellijke aanraking met 
de menschen en de feiten. Zoo het niet altijd in voldoende mate 
het rijper beraad en dieper levensinzicht, de langzaam-
gerijpte eenheid, in zich heeft, het kenmerkt zich daartegen-
over door een warmte, een levendigheid en een echtheid, die 
veel werk van zorgvuldiger samenstelling of nauwgezetter over-
weging mist. Het lee f t, het is zoo druk en vol van leven dat het 
ondanks zijn fouten nog vele en vele jaren gelezen zal worden.
H. G. WELLS.	211
Er is zeker ook in de romans van Wells het een en ander 
dat zich niet verheft boven de goede en ook wel eens 
minder goede journalistiek, maar in het algemeen is zijn 
grondslag zooveel breeder, zijn uitzicht zooveel ruimer, zijn 
saAmvattend, coordineerend en constriiktief vermogen zooveel 
grooter, dat wanneer men hem in de capaciteit van journalist 
wil zien, men tevens daarbij opmerken moet dat hij het in 
zoodanigen graad en rang is, dat men geen ander naast hem 
stellen kan.
Dat deze boeken in veel bladzijden de kwaliteiten van een 
sociale of wijsgeerige essay meer dan van een roman hebben 
is voor mij geen bezwaar om ze to apprecieeren. Het is deze 
eigenaardigheid, deze verwerking van de sociale, politieke, 
religieuze elementen, die er hun eigen karakter of bizondere 
waarde, hun beteekenis, aan geeft. Voor hen die in de oudere 
romantische of eene nog sterk individualistische sfeer leven zal 
dit misschien anders zijn, maar voor den meer modernen, maat-
schappelijk-voelenden mensch heeft die met de rornanfiguren 
toch steeds saamgeweven, zij liet dan soms to sterk geaccentu-
eerde, achtergrond van maatschappelijk leven zijn groote aan-
trekkingskracht. Ook al moet men erkennen dat het persoon-
lijk lotgeval, het lotgeval der afzonderlijke ziel, door de 
afwijkingen en uitweidingen die een dergelijke behandeling 
in zich sluit, soms veel van zijn concentratie en spanning 
verliest. Het is een deel van Wells' werk, dat voor den mensch 
der komende tijden, wiens belangstelling wij zien uitgaan 
tot de menschheid meer dan tot den afzonderlijken mensch, 
zijn bizondere beteekenis zal behouden.
Wat welke gebieden of complexen van leven een 
kunstenaar in zichzelven of zijn gestalten weerspiegelt als 
deel van het groot geheel, in kwaliteit en kwantiteit, daarvan 
hangt toch in de eerste plaats zijn waarde af. 0 zeker, die 
weerspiegeling kan meer of minder diep zijn, maar die weer-
spiegeling moet er zijn. En daar het groot geheel, het Leven, 
meer is dan eenig afzonderlijk mensch, eenig kunstenaar 
hoe groot ook, zal de uitgebreidheid en inhoud van diens 
werk steeds ten nauwste samenhangen met zijn grootheid.
Het is ook hier weer een kwestie van verhoudingen en het 
is het to gedetailleerde, to wijdloopige van zekere, niet direkt
212	H. G. WELLS.
het persoonlijk leven van de romanfiguren betreffende be-
schouwingen, het is niet het beginsel van zijn werkwijze, dat 
aan een boek als The New Machiavelli of The Research Magni-
ficent hier en daar het karakter van de essay geeft.
Een hoofdstuk als Scholastic bijv. in het eerste dezer 
werken is wel zeer leerzaam en onderhoudend, is wel 
voortreffelijk van geest en inzicht in zijn behandeling van 
het onderwijs uit de dagen van Remington's jeugd, maar in 
zijn verplaatsing van de aandacht naar dit onderwerp over-
schrijdt het zekere grenzen door de eischen van het kunst-
werk gesteld.
Toch wijst zoo'n hoofdstuk naast het door mij to berde 
gebracht bezwaar tevens op de schitterende vermogens van 
den essayist-verbeelder Wells.
Voor wie het leven van Londen, het kaleidoscopisch drama 
der wereldstad, in zijn belangrijker geestelijke strekkingen 
en stroomingen wil leeren kennen, men kan niet beter doen 
dan hem to verwijzen naar deze boeken van Wells, boeken 
als Tono Bungay, The New Machiavelli, Joan and Peter e.a.
Laten wij ook dit bier nog opmerken dat al is het duidelijk 
dat Wells zijn karakters gekozen heeft om zekere gezichts-
punten to belichamen, over het algemeen die karakters goed 
volgehouden, zich gelijkblijvend zijn, en dat het verhaal op 
natuurlijke wijze zich ontwikkelt uit de wederzijdsche acties 
en reacties tusschen den mensch en zijn omgeving. f r is een 
voorafgaande keuze en de behandeling van het menschelijk 
lotgeval kon een dieper noot doen hooren maar men kan 
in het algemeen niet zeggen dat het opgeofferd wordt aan 
het voordragen van een bepaalde these of theorie, dat het 
ten behoeve daarvan verdoezeld of verwrongen wordt.
Tot de boeken, die wij in deze laatste bladzijden op het oog 
hadden behooren in de eerste plaats die, waarvoor de ver-
houding tusschen de geslachten Wells het motief leverde.
Ann Veronica, en de in een volgende alinea genoemde 
boeken die op dit geruchtmakend werk volgden, ontstonden in 
een tijd toen de vrouwenkwestie in het brandpunt van aller 
aandacht stond. De strijd om het vrouwenkiesrecht, de scherpte 
waarmee de vrouw voor haar gelij kstelling optrad, wekte 
hartstochten die aan een burgeroorlog deden denken, de
H. G. WELLS.	213
geweldplegingen en hongerstakingen dier dagen, in ons ge-
dachteleven verzwolgen door de meer gewelddadige instinkten 
en rampen van den wereldoorlog, brachten het Engelsche 
leven in rep en roer en wekten luide echo's ver over de grenzen. 
De geestelij ke bestanddeelen en beginselen die onder het 
rumoerig uiterlijk van dezen strijd verscholen lagen heeft 
Wells in verschillende romans op de meest levendige wijze 
naar voren gebracht. En bewaard voor het nageslacht.
Ann Veronica illustreert het verzet der jonge vrouw tegen 
de beperkingen en de discipline van het ouder familieleven, 
de oudere tucht. Goed opgevoed, met een voorkeur voor 
biologie, een wetenschap die voor Wells steeds een nood-
zakelijk element in het samenstel van den open, belang-
stellenden geest gebleven is, verlaat zij op zekeren dag haar 
woning in een der buitenwij ken van Londen na een twist 
met haar vader. Zij neemt kamers in de stad en zoekt in haar 
eigen levensonderhoud to voorzien, wat haar vrij slecht gelukt 
omdat haar opleiding zich niet aanpast bij de voorwaarden 
en eischen van de werkelijkheid. Hier treedt voor het eerst 
op die preoccupatie met opvoeding en onderwijs, die het 
gedachteleven van Wells in zoo sterke mate in beslag zal 
nemen en waaraan wij, over al zijn latere werken verspreid, 
eenige zijner belangrijkste beschouwingen danken.
Ann Veronica's geschiedenis is de eerste ernstige essay 
in het „fem inisme", een uitdrukking die door Wells in veel 
wijder zin genomen wordt dan gewoonlijk het geval is. Het 
is nog weinig meer dan een schets vergeleken met de zooveel 
dieper behandeling die het onderwerp zal krijgen in boeken 
als Marriage of The Passionate Friends. Opmerkelijk is het 
slot, want over het algemeen bewaren zijn psychologische 
romans, al is de verbeelding de meest karakteristieke eigen-
schap van den schepper, een sterk verband met de werkelijk-
heid. Slechts zelden gebeurt het Wells, dat zijn exuberante 
levenskracht, zijn uitbundig enthousiasme, zich zoodanig van 
hem meester maken, dat hij, zijn verbeelding vrij spel latend, 
ons midden in een volbloed, onbeperkt en onbeteugeld, 
idealisme doet belanden. Maar dit doet hij in het slot van 
Ann Veronica, dat een apotheose van de liefde wordt, een 
overstrooming van gevoel, een doorbraak van licht, een
214	H. G. WELLS.
juichende opgang naar het leven der toekomst, „light and 
fire", zooals Ann Veronica het noemt. Ook dit idealisme is 
in zeker opzicht niet anders dan werkelijkheid, werkelijkheid 
in een onzer momenten van spanning, van stijging, van zelf-
vergetelheid, maar werkelijkheid van een aard lyrisch, 
poetisch als wij slechts bij uitzondering in de boeken van 
Wells en laat ik er bijvoegen: in het Levers tegenkomen.
Marriage grijpt terug naar het hoofdthema van Love and 
Mr Lewisham. Het is nu echter niet de onderwijzer van een 
lagere school, die door de zorgen van een vroeg huwelijk al 
zijn ambities dreigt to zien verongelukken maar een professor, 
rijk en van geniale gaven, een schitterend wetenschappelijk 
vorscher en verklaarder, een man wiens geestelij ke energieen 
voor een groot deel in zijn wetenschap de rechtvaardiging en 
voldoening van het leven vinden, wiens huwelijk met Marjorie 
Pope, een vrouw van een zeer eigen en eerzuchtige persoonlijk-
heid, heel zijn wilskracht en werkzaamheid en zielevrede 
dreigt to verstoren. Marjorie Pope is niet louter een type van 
wereldschen zin. Zij vertegenwoordigt in dit boek van Wells 
de behoeften der ontwikkelde moderne vrouw aan een bezig-
heid en belangenkring van zulk een aard en innerlijk gehalte, 
als haar een onafhankelij ke en waardevolle plaats in het 
maatschappelijk leven kunnen geven naast de werkzaamheid 
van den man. En daar deze Marjorie Pope hierin niet slaagt 
zoeken haar schoonheid en levenskracht een uitweg in 
winkelen en recipieeren, in het soort efemere amusementen 
en min of meer overbodige bezigheden waarmee vrouwen 
van haar klasse het leven trachten to vullen. De roman, 
tot zijn eenvoudigste lijnen teruggebracht, geeft ons de ge-
schiedenis der verhouding tusschen Trafford en deze vrouw. 
De verhouding wijzigt zich niet door sexueele temptaties of 
jaloerschheden, maar leidt hen door verschillende fazen tot 
het levensprobleem in zijn geheel, de beteekenis van het leven 
in zijn kern.
De bekwaamheid en het inzicht van Wells in de ontwikke-
ling van dit moeilij k gegeven maakt het boek van een voor-
naam gehalte, van een groote geestelijke spanning en 
psychologisch-wijsgeerige verdieptheid.
Het een jaar later gepubliceerde The Passionate Friends is
H. G. WELLS.	215
van verwanten aard ; bet geeft nieuwe aspekten van de ver-
houding tusschen man en vrouw ; bet is als een ander zoeklicht 
dat de speurende, steeds naar kennis en begrijpen strevende 
geest van den schrijver op bet geslachtelijk ]even in zijn 
hoogere, ideeele vormen richt. En in vele zijner bladzijden 
en onthullingen is bet weer een grout boek. Maar als geheel 
gezien blijft bet onbevredigend, onbevredigend vooral in zijn 
psychologie. Naast veel tooneelen, waarin de menschelijke 
ziel zich voor ons openlegt in haar schoonheid of haar zwak-
heid, zijn er andere waarin de vleugelslag van den schrijver 
niet toereikend bleek, die niet als onvermijdelijke en aan-
grijpende waarheid treffen, die meer als bedacht dan als 
doorvoeld aandoen. Mary Justin vooral, de vrouw die boven 
de liefde in armoede aan een leven van weelde en de geestelijke 
mogelijkheden die deze opent de voorkeur geeft, schijnt mij 
slechts ten deele tot haar recht to komen. Het intellekt heeft 
een to groot aandeel aan haar creatie. Zij is to iji, to intelligent, 
to wereldsch, to weinig de mensch van vleesch en bloed en 
natuurlijke driften. Het is de feministe die uit haar spreekt 
meer dan de vrouw. Waar bet de hartstocht en bet lijden 
in hun machtige vormen geldt blijkt wel duidelijk dat Wells 
niet bet universeel, onweerstaanbaar scheppings- en ge-
passioneerd voorstellingsvermogen van een Dostojevski heeft.
Wat wij van bet gebeurende in Mary's ziel, van haar 
momenten van strijd en smart vernemen, is to fragmentarisch, 
to verspreid ; dat wij later niet in haar gelooven kunnen dat 
wij haar niet vergeven kunnen waarom zij zoo schijnbaar 
zonder verzet afstand doet van haar liefde, hangt met dit 
ontwijken door den schrijver van de meest tragische bewe-
gingen van haar zieleleven, dit meer geestelijk dan emotioneel 
vertolken barer perioden van crisis en spanning ten nauwste 
samen. Buitengewoon knap is ook deze schepping van Wells 
maar niet voldoende overtuigend. Als geheel, bedoel ik, want 
zij is weer uitmuntend in veel aangrijpende episoden in 
die laatste ontmoeting tusschen Stephen en Mary bijv.
Er is, de figuur als eenheid gezien, een zekere onnatuur in 
Mary, die ons doet twijfelen aan haar werkelijkheid en haar 
schoonheid. Maar deze onnatuur is ten slotte terugtevoeren 
tot den geestelijken opzet van bet boek, waarin de schrijver
216	H. G. WELLS.
het probleem, uitgedrukt in den titel, in dramatischen vorm 
heeft willen doen leven. „Passionate friends" een lief de van 
platonischen aard, een liefde die niet de vereeniging ook de 
lichamelijke vereeniging wil, kan dat tusschen man en 
vrouw?
Als de strijd voorbij is zegt Stratton ervan: ,ik zie haar nu, 
en begrijp haar beter dan toen zij nog in leven was.... en 
het is mij duidelijk.... that she, with her resentment at 
being in any sense property, her self-reliant thought, her 
independence of standard, was the very prototype of that 
sister-lover who must replace the seductive and abjective 
womanhood, owned, mastered and deceiving, who waste the 
world to-day."
Het is een toekomst-type, dat den schrijver voor oogen 
gezweefd, en wij mogen wel zeggen bezield heeft er is het 
geestelijke in dat het natuurlijke tracht to overwinnen of 
zelfs to ontkennen maar deze wijze van zien heeft veel 
van de echte vrouwelijke, neen laat ik zeggen menschelijke 
natuur, van de natuur, die niet vraagt en niet eischt, die 
zich geeft, die zich offert, die opgaat in het geliefde wezen 
van de natuur, die liefde is, aan Mary Justin ontnomen. 
En heeft de schrijver ook zelf dit gezien?.... hij laat 
.zijn heldin zelfmoord plegen, al zegt hij niet met zooveel 
woorden dat haar weg niet de ware is en nimmer zijn kan, 
al geeft zijn boek ons de oplossing, de onderwerping de 
verzoening niet.
Maar zeer belangrijk is het boek wel, zoowel uit mensch-
kundig als maatschappelijk oogpunt; er zijn bladzijden van 
doordringende psychologie en diepe wijsheid in. Als een 
goed staal van Wells' vertelkunst vergun ik mij de volgende 
aantehalen:
Stephen Stratton, de gewezen minnaar van Mary, is eenige 
jaren getrouwd met Rachel, zij zijn gelukkig en hebben twee 
kinderen. En in dit kalm en huiselijk geluk valt een brief 
van Mary. Wells beschrijft het als volgt
„Haar oog viel op den brief in mijn hand voor het kleinste deel eener 
seconde, en het was alsof zij bliksemsnel een gedachte uit mijn observatie 
weggreep. Ik had een oogenblik van verhelderende verwarring. Totnogtoe 
waren wij er in geslaagd ons to gedragen zooals de meeste jonge menschen 
doen als zij trouwen, wij hadden getracht onze levens onbeperkt voor
H. G. WELLS.	217
elkander open to stellen, wij hadden den schijn aangenomen alsof er geen 
sprake was van eenige geheimhoudlng onzer bewegingen, onzer gedachten. 
Als ik haar maar zelden gesproken had over Mary dan was dat niet zoozeer 
omdat ik de dingen voor haar verborgen wilde houden dan omdat ik zelf 
ze wilde vergeten. Dat is altijd wat ons to laat duidelijk wordt, de onmoge-
lijkheid eener dergelijke snelle en opzettelijke samensmelting van zielen. 
Maar wij hadden de conventie eener onvoorwaardelijke gemeenschap 
aangenomen; wij hadden elkander onze brieven ter inzage gegeven alsof 
dat vanzelf sprak; wij hadden de geheimen onzer vriendschappen gedeeld 
en wij waren samen uitgegaan voor zoover dat eenigszins mogelijk was.
Ik wilde haar nu den brief in mijn hand ter lezing geven - en het was 
mij blijkbaar onmogelijk. Er was lets tusschen ons gekomen dat uit onze 
eenheid twee plotseling gescheiden wezens maakte, gemaskerd en gesluierd. 
Hier gold het dingen, die ik volkomen kende en begreep en die ik zelfs niet 
kon beschrijven aan Rachel. Hoe zou zij Mary's „Schrijf mij. Schrijf mij" 
opvatten? Louter als een wensch om weer to beginnen.... Ik kon de 
blootlegging van Mary's geest en hart en ellende niet wagen aan de 
mogelijkheld, de waarschijnlijkheid harer verkeerde uitlegging....
Die brief viel inderdaad als een meedoogenloos zoeklicht in heel het 
gebied van niet gekende verschillen, waarover wij then conventioneelen 
boog van onze volmaakte wederzijdsche verstandhouding gebouwd hadden. 
In mijn herinnering schijnt het mij nu of op dat oogenblik een lange stilte 
intrad over de ontwijkingen en verborgenheden die ons zoo plotseling 
onthuld werden.
Met een onhandig vertoon van zorgeloosheid stak ik den brief in mijn 
zak, en knielde neer voor den haard en de worsten.
„Het zal vreemd zijn," zel ik, ,haar weer to schrijven.... Haar zoo het 
een en ander....
En daarop volgend met overmatige belangstelling: ,Zijn dat bier 
Chichester worsten, Rachel, of is het een nieuwe soort?"
Rachel vermande zich om to antwoorden met eenzelfde affectatie, en 
er volgde een opgewekte conversatie over „bacon and sausages" - want 
na dat ontstellend oplichten van onze tweeheid waren wij beide verlangend 
terug to keeren tot de oppervlakkigheden van het leven.

Reeds in The Passionate Friends doet Wells Mary Justin 
een scherpe kritiek uitoefenen op het maatschappelijk ver-
band, waarvan de Justins de kroon vormen, reeds doet hij 
Stratton een uitkomst zoeken van de smart over Mary in 
een werkzaamheid en vergezicht van socialen aard, reeds laat 
hij hem zeggen : ,We have to get away from ourselves to 
a greater thing, to a giant's desire and an unending life, 
ours and yet not our own!"
En dit menschheid-herscheppend, menschheid-verlossend, 
dit sociaal-politiek element treedt in steeds sterker mate op 
in volgende romans, en in boeken als The New Machiavelli 
en The Research Magnificent verlegt het hoofdthema zich 
van het geslachtelij k naar het maatschappelijk leven.
218	H. G. WELLS.
Een overgang naar die romans, die zich op de grens van 
psychologie en sociologie bewegen en waarin de maatschappe-
lijke mensch ten slotte den individualistischen mensch naar 
achteren zal dringen, vormt een der voortreffelij kste boeken 
van Wells: Tono-Bungay. The War o f the Worlds van de 
scientific romances, The History o f Mr. Polly van de lichter, 
humoristische novellen, Tono-Bungay van de ernstiger, het 
leven met scherper kritiek en inzicht aangrijpende romans, 
schijnen mij als kunstwerken wel de beste in hun soort to zijn.
Niet in het menschformeeren ligt wat aan die psychologisch-
sociologische romans hun speciale waarde en kenmerk geeft. 
Sterker dan in de teekening van afzonderlijke personen is 
Wells in die van sociale klassen en typen en gebeurtenissen, 
in hun ontwikkeling en voortgang. Een roman als Tono-
Bungay bijv. hoe uitnemend weet hij daarin de levensgeschie-
denis van George Ponderovo, den verteller van het geval 
en de uitbeelding van dezen is toch ook als individu bizonder 
geslaagd saamteweven met de opkomst en ondergang als 
maatschappelijke figuur van diens oom, Edward Ponderovo, 
den uitvinder als men hier van uitvinder spreken mag 
van het patent-geneesmiddel, waaraan de roman zijn naam 
ontleent. Met welk een veel-omvattend talent schetst hij ons 
hier den socialen levensgang van dezen mensch, zijn begin als 
een klein drogist in een Londensche buitenwijk, zijn stijging 
tot de centrale en hooger regionen der finantieele macht, 
tot het succes hem benevelt en weer doet neerploffen in de 
onaanzienlijke sfeer waaruit hij voortkwam. En ten nauwste 
daarmee verbonden is de beschrijving van het leven van Lon-
den, in vele van haar fazen en lagen, haar bestanddeelen en 
klassen, van den groei dier wereldstad en haar uiterlijk, maar 
ook daaronder verborgen innerlijk, van haar handel en 
bedrijf, haar zed elijkheidsopvattingen, haar sociaal denken 
en ]even. Hoe rijk van details is dat alles, opgebouwd uit 
kleine, ja de kleinste waarnemingen, en toch, hoe groot 
gezien en saamgebracht, hoe overzichtelijk, hoe superieur. 
Om beurten moet men geleerde, handelsmensch, man van 
de wereld, technicus, kunstenaar zijn om zulk een roman 
to schrijven. En hetzij Wells het leven van een mensch of 
van een klasse, van een instelling of van een stad beschrijft,
H. G. WELLS.	219
altijd ziet hij dat leven in beweging: zijn wereld is geen kalm 
en afgelegen, omheuveld meertje, zij is niet statisch maar 
dynamisch.
Tono-Bungay is bovenal kritisch en afbrekend, vernietigend 
voor de oude waarden en loyauteiten. Het is de botsing van 
de ziel van George Ponderovo met het algemeen geestesleven 
van zijn tijd. Het is het in staat van beschuldiging stellen 
van then tijd voor de rechtbank van het geweten van een 
mensch van groote eerlijkheid en scherpzinnig denkvermogen. 
Het eenzaamst en bitterst is Wells in deze schepping van 
George Ponderovo, de personificatie van het intellektueel 
bewustzijn op zoek naar waarden die standhouden tegenover 
zijn logische betoogkracht. Maar hij vindt ze niet.
In de boeken die volgen blijft het de kritiek op maatschappij 
en leven en een dieptastend pogen er nieuwe voor in de plaats 
to stellen, die Wells bezighouden. Er is een terugkeer naar 
de synthese en de religie. Van criticus wordt hij leermeester, 
staatsman, hervormer, en hij belichaamt zich in eenige 
romanfiguren, die ongetwijfeld een zekere aanmatiging en 
schoolmeesterachtigheid over zich hebben, zoodat men ze 
niet geheel ten onrechte The Prig Series genoemd heeft.
In een voorbericht van First and Last Things, een van zijn 
belangrijkste wijsgeerig-essayistische geschriften, zou Wells 
zelf er van zeggen:
„Dit werd geschreven in 1908. Maar ofschoon het denkbeeld van een
organisatie" (Wells denkt hierbij aan boeken als Anticipations, Mankind 
in the Making, A Modern Utopia) ,toen door mij losgelaten werd, het 
denkbeeld van een „Believer", die zich zelfbewust opleidt voor de taak de 
wereld in het refine to brengen, bleef mijn geest beheerschen. Tusschen 
1908 en 1915 schreef ik vier romans die dit gemeen hadden dat zij het 
denbeeld van een ,Geloover" in handeling trachtten weer to geven. Zij 
zijn mijn „Prig Series" genoemd en ik erken, met een zekere rechtvaardig-
heid; het is in bevestiging meer dan in verzachting, dat ik erop wijs, dat 
de verschillende helden van deze boeken alien een zekere verwantschap 
vertoonen met Mr. Chester Coote in Iii pps. De „prigs" in kwestie zij n 
Remington (in The New Machiavelli), Stratton (in The Passionate Friends), 
Trafford (in Marriage), en Benham (in The Research. Magnificent)1.... "
„Een instinkt van waarheidsliefde eischte van den schrijver dat al deze 
vier exponente n van het geloof, dat door mij ontwikkeld werd in de eerste
editie van Fir stand Last Things mislukkingen zouden zijn."
De verklaring dezer misiukking, begon hij intezien, lag in 
het feit dat zij voor hun kracht op zichzelven vertrouwden
220	H. G. WELLS.
en dat zij de lotgevallen van het menschelijk geslacht meenden 
to kunnen dienen en leiden door middel van kleine vereeni-
gingen en een soort sanienzweringen van gelijkgezinde heeren 
en dames, met vrijen tijd en goeden wil. Door hun vrijwillige 
krachtsinspanning meenden zij den collectieven geest to 
kunnen verlichten en den collectieven wil in beweging to 
zetten. Zoo deden de Samurai (A Modern Utopia); zoo deden 
The New Republicans (Mankind in the Making). Hun 
,, priggishness", hun dwalingen en hun rampen kwamen 
voort uit het feit van hun niet beseffen dat de impuls om de 
menschheid to dienen haar oorsprong neemt uit een bron 
buiten en grooter dan iemands individueele goede bedoelingen. 
,,Het is als een wind", zoo laat hij zich verder uit, „die door 
de harten aller menschen blaast; het is een stem die zich tot 
alle leden der menschheid richt; het is niet onze persoonlijke 
impuls maar een algemeene impuls, de oproep van God. 
Geloof in God en Kennis van God is heel de broederschap 
en heel de kerk die geloovige menschen noodig hebben 
voor hun vereeniging. In dat soort termen loste ik ten slotte 
het probleem op van de nieuwe maatschappelijke orde, 
waaraan de wereld behoefte heeft en waarop ik het eerst 
mijn streven richtte toen ik in 1900 Antici pations schreef."
Wij raakten hier midden in Wells' wijsgeerige en religieuze 
denkbeelden, waarop ik later misschien nog met enkele 
woorden terugkom, maar die eigenlijk een afzonderlijke be-
handeling vereischen. Wij gaan hier door met de karakterisatie 
der groote politieke romans van den vOor-oorlogstijd, in het 
bizonder The New Machiavelli en The Research Magnificent.
Ongetwijfeld, het is Wells zelf voor een groot deel die in 
de ,helden" van deze boeken op vrij direkte wijze tot ons 
spreekt ; deze boeken zij n zeer persoonlij k en subj ektief. 
Elk dezer latere romans is een exploratietocht op geestelijk 
gebied, strevend naar ontraadseling der vele ingewikkelde 
verhoudingen van ons psych isch-maatschappelijk leven, 
trachtend doortedringen tot dat leven in zijn dieper motieven 
en kern, het leven in zijn naakte, sterke glorie. Hij schijnt 
zoo weinig onder de algemeen-heerschende, ons alien in hun 
macht hebbende invloeden van traditie en conventie, dogma 
en vooroordeel, van overgeleverde zienswijzen en voor-
H. G. WELLS.	221
schriften to staan, dat wij soms het wezen van een andere 
planeet in hem meenen to zien, hier op aarde geplaatst om 
den mensch op zijn fouten en ongerijmdheden to wijzen. 
Want wddr moge het zijn dat de meeste menschen op het
een o f ander gebied kritisch tegenover de algemeen geldende
opvattingen staan, zooals zij op het een of ander gebied 
rebellen zijn zij zijn dat door hun omgeving, hun beroep, 
hun opvoeding, hun kultuur, het komt niet voort uit innerlij-
ken drang. Wells echter staat kritisch tegenover zijn tijd 
uit kracht van zijn eigen wezen, zijn overmachtig ,gezond, 
verstand", zijn doordringend-logischen geest, zijn oprechtheid 
als denker. Deze moed om dingen en menschen, om het 
Leven zelf, onder de oogen to zien, is een der meest ken-
merkende eigenschappen van den man en de voornaamste 
bijdrage tot zijn grootheid.
Persoonlijk en subjectief, wij zeiden het, zijn deze boeken. 
Maar wij moeten daarom toch niet to boud in onze conclusies 
zijn betreffende de eigen, persoonlijke meeningen van den 
schrijver. Een romanschrijver leeft in zichzelven verschillende 
wezens, wezens van zeer verschillenden aard. En zelfs waar, 
dergelijke figuren als Stratton of Remington in hun algemeen 
streven of gedachtencomplex aan den auteur zelven doen 
denken, daar zullen diens eigen gevoelens en denkbeelden 
toch dikwijls de meest belangrijke wijzigingen ondergaan 
hebben in hun zich aanpassen bij de integrale, essentieele 
levenslijn, de door den aard der voorgestelde persoonlijkheid 
en de eischen van het verhaal geboden levenslijn, van de 
romanfiguur. Wat in hemzelven geheel als twijfel leeft, zal 
in deze figuur misschien met beslistheid uitgesproken worden.
Zoo kan de auteur uiting geven aan zijn meest uiteen-
loopende stemmingen en zienswijzen, en vooral bij een zoo 
veelzijdig mensch als Wells loopen deze soms uiteen als dag-
en nacht, terwijl de geoefende en met den auteur vertrouwde 
lezer er toch, in hun zich wijzigende schakeeringen, de stem 
van Wells, het dieper wezen van Wells uit hoort.
Zoo komt men, verschillende zijner romanfiguren samen-
vattend en overziend, ook eenigszins tot een kijk op de per-
soonlijkheid van den schrijver, maar het gaat niet aan ze 
in al to letterlijken of blijvenden zin daarop toetepassen.
222	H. G. WELLS.
Voor wat den schrijver zelven betreft zullen het dikwijls 
,niet meer dan voorbijgaande stemmingen of opvattingen zijn.
Als Stratton in The Passionate Friends aan het ontwaken 
-der liefde en haar al-verheffende of al-verduisterende macht 
-denkt, zegt hij o.a.
„Ik vind het geheel onmogelijk mij nu de trappen en fazen 
to herinneren langs welke het sexueel gevoel zich meester 
maakte van mijn leven. Het schijnt mij nu dat het veel leek 
,op een wind beginnend met lichte rimpelingen op het water 
.en een zacht geruisch in de bladeren, en dan stilte, en dan 
weer een suizen en een pauze, en dan wij dere en langere 
stoornissen, en zoo meer en meer, met een ongebroken, in 
kracht toenemende aanhouding, tot ten slotte de sterren 
en de hemelen verborgen, tot al de hoogten en diepten van 
het leven verduisterd zijn door stormige impulsen en harts-
tochtelijke verlangens.
En als Karenin in The World Set Free diezelfde verhouding 
tusschen man en vrouw, haar uitingswijze en haar toekomst 
bespreekt, heet het onder meer:
,Ilk geef geen for om jullie toekomst - als vrouwen. Ik geef geen for 
om de toekomst van mannen - als mannetjes. Die toekomst van specialen 
aard verlang ik to vernietigen. Wat mij schelen kan is jullie toekomst als 
intellekten, als deelen van en bijdragen aan den universeelen geest van 
het ras. De menschheid is niet alleen overdreven gespecializeerd in die 
dingen, maar al haar instellingen, haar gewoonten, alle dingen vergrooten, 
intensifieeren dit verschil. Ik wil de vrouw on-specializeeren. Geen nieuw 
denkbeeld. Plato wilde precies hetzelfde. Ik wil niet voortgaan, zooals wij 
nu doen, met den nadruk to leggen op dit natuurlijk verschil Ik ontken het 
niet, maar ik wil het tot geringer afmetingen terugbrengen en het over-
winnen."
Stratton, Karenin, het is Wells, die zich door hen uit, 
maar de eerste, zooals wij hem hier hoorden, is de mensch-
kundige, de psychologische Wells, die de instinkten en driften 
van den hedendaagschen mensch bestudeert en vorm geeft, 
wetend hoe gering onze macht is tegenover dat verschroeiend 
vuur, dat al-overweldigend gevoel van den hartstocht en 
de liefde; de tweede is de speculatieve, rationalistische Wells, 
die zijn plannen voor de toekomst ontwerpt en zijn utopische 
bouwsels eener vizionaire menschenmaatschappij doet ver-
rijzen	in een verre utopische verte als zelfs onze sexueele
H. 0. WELLS.	223
driften hun kracht verloren zullen hebben tegenover de 
stijgende macht van den intellektueelen geest.
De geheele Wells ligt voorzeker in al zijn romanfiguren, in 
het geheel zijner romanfiguren, maar uit een dezer kunnen 
wij niet anders dan op een beperkte, eenzijdige, onvoldoende 
wijze, zijn innerlijke persoonlijkheid, het wezen zijner per-
soonlijkheid leeren kennen.
Dit echter hebben zij in hoofdzaak gemeen dat ook in 
zulke boeken als The New Machiavelli en The Research 
Magnificent, waarin hij zijn denkbeelden in eenigszins ge-
idealizeerde figuren met zekere geidealizeerde doelstellingen 
neerlegt, waarin hij ze tot dragers van het menschelijk toe-
komststreven maakt (The World Set Free, waarin de figuur 
van Karenin voorkomt, behoort tot de scientific romances, 
een andere categorie) het toch steeds redelijke, normale, 
natuurlijke menschen blijven, menschen, wat knapper, wat 
verder-ziend of verder-willend misschien, maar menschen 
toch zooals wij er dagelijks ontmoeten. Dit is kenmerkend 
voor Wells, dit element, deze sfeer van een in het algemeen 
redelijken aard. Het treft ons vooral als wij zijn figuren ver-
gelijken met de in een altijd koortsige, overspannen, verhitte 
atmosfeer levende scheppingen van een Dostojevski. Het 
zijn menschen met de genoegens en de zorgen, de verlangens 
en de mogelijkheden van den dagelijkschen mensch, wat 
versterkt, wat aangescherpt, wat belangrijker gemaakt, levend 
met een wat grooter intensiteit en concentratie van zieleleven, 
maar toch in het algemeen van den mensch in wien het ziele-
leven reageert op de uiterlijke omstandigheden zooals het 
bij u en mij dat doet. Het zijn niet die vreemde, buiten-normale, 
buiten-natuurlijke, door obsessies en hallucinaties bezeten. 
fascineerend-aangrijpende wezens met woeste, felle uit-
zonderlijke hartstochten of gevoelskwaliteiten, wezens ge-
schapen door de machtige, vizionaire verbeelding van het 
nachtelijk gedachteleven, omgaand in een ijle, spookige, 
vergeestelijkte levensstof, waarin alle materieel verband en 
vastheid zich dreigt optelossen en voor den ontstelden geest 
alle geluid en alle verschijning onze zintuigen raakt met 
duizendvoudige kracht.
0, zij zijn grootsch en geweldig, die figuren van Dostojevski,
1926 IV	15
224	H. G. WELLS.
maar goddank, zeggen wij, dat wij niet leven in hun wereld.
Wells is kleiner misschien, het kan zijn hij is zeker meer 
gewoon, meer aardsch, meer natuurlijk. Zijn verbeelding 
werkt in minder ontstellende, ijzingwekkende diepten van 
zieleleven, niet in afgronden van hemel of hel; zijn gevoels-
leven gaat niet tot zulke uitersten van intensiteit en ge-
spannenheid ; hij heeft niet de verscheurend tragische noot 
van den grooten Rus. Veel van zijn werk lijkt mak en vlak 
en ordinair en oppervlakkig daarmee vergeleken. Maar toch, 
dit meen ik, in het algemeen genomen zit er meer hoop en 
toekomst voor de menschheid onder, ligt in zijn geestesrich-
ting en zijn levenswil een beter aanwijzing daarheen dan in 
de in hun wonderbare intuitie en magische kracht niet to 
overtreffen scheppingen van den Russischen reus.
Een reus, wie zal het ontkennen als ik aan hem denk 
zie ik hem als van meer dan menschelijke, van enorme af-
metingen, als een donkere figuur opstaande tegen een ster-
bezaaiden nachthemel. Wells is volop het kan zijn al to 
zeer een mensch van het daglicht. Over Dostojevski hangt 
het onmetelijk mysterie, uit Wells straalt de dagklaarte, de 
zonneschijn. Welk een geestelijk en schrikwekkend levens-
openbaarder de eene, welk een menschelijk plannenmaker en 
moedig voortschrijder de ander!
Leven en Kunst gaan niet altijd, gaan altijd slechts tot 
op zekere hoogte, harmonisch samen en de kleinere Wells is 
misschien een beter dienaar van het Leven dan de grootere 
Dostojevski. Of peen, laat ik liever zeggen, een beter leer-
meester voor den gemiddelden mensch!

In Ann Veronica en Tono Bungay is het verhaal het essen-
tieele en de aanval op sociale euvels betrekkelijk indirekt. 
De kritiek is hier en daar beslist en uitvoerig, maar zij blijft 
ondergeschikt. In The New Machiavelli echter wordt zeker 
levensprobleem het voornaamste onderwerp van beschouwing 
en de schrijver belichaamt dit in eenige menschelijke figuren. 
De roman wordt een dramatisch-epische voorstelling van het 
probleem. Zoo, eenigszins ruw aangeduid, wordt de nieuwe, 
in tal van met bekwame hand geschetste tafereelen, zich 
wijzigende situatie.
H. G. WELLS.	225
Een dergelijke opzet wekt groote moeilijkheden, want hij 
schept eigenlijk twee bewegingslijnen in het boek: of de be-
schouwing van het probleem of de teekening van de mensch-
figuur zal er onwillekeurig onder lijden. Waar de nadruk allengs 
meer komt to liggen op de maatschappelijke voorstelling, 
dreigt de eigen en organische ontwikkeling van het menschelijk 
zieleleven niet tot haar recht to komen.
Maar dit alles is betrekkelijk en ondanks de bezwaren, die 
men nu en dan bij de lezing voelt opkomen een zekere 
kunstmatigheid, een gebrek aan warmte, een gemis aan 
proporties-behooren deze en de latere romans van Wells 
toch tot de diep het leven ingaande, zeer verhelderende boeken.
Hoe een staat beheerd moet worden en hoe een individu 
van eerzuchtigen wil, van groote talenten en reformistischen 
ijver als Remington daartegenover komt to staan, vormt 
het hoofdthema van The New Machiavelli en in vele interes-
sante tafereelen ontwikkelt zich daaruit het panorama van 
het Engelsch staatkundig leven omstreeks het begin dezer 
eeuw. Het is het Engeland waarin Fabianisme en Socialisme 
voor het eerst als actieve krachten beginnen optetreden, het 
Engeland dat met zijn gemakkelijk gewonnen welstand en 
luchthartig optimisme, zijn gebrek aan initiatief en energie, 
zijn zedelijk-sterke maar intellektueel-zwakke tradities, zijn 
verouderd schoolwezen nog geheel opgaand in de klassieke 
talen en een middeleeuwsche leerstof, zijn verwaarloozing der 
technische wetenschappen en onwetenschappelijke, individua-
listische, lukraak-methoden in het zakendoen allengs meer 
dreigt achter to raken bij zijn groote concurrenten en buren.
Het geeft ons een schitterende, overzichtelijke beschrijving 
van dat tijdperk, niet zoo sterk overtuigend in het algemeen 
als Tono Bungay, zeer weinig overtuigend voor een schrijver 
als Wells in then overgang van Remington naar een andere 
politieke partij, volkomen bewonderenswaardig daarentegen 
in de katastrofe van het einde, een meesterstuk van teer en 
tragisch zieleleven.
In die hoofdstukken vooral uit zich, met de gedachten en 
handelingen van Remington in maatschappelijke dingen op 
het nauwst verweven, in een verwarrend wisselspel, diens 
liefde voor het vrouwelijk wezen, eerst voor Margaret, dan
226	H. G. WELLS.
voor Isabel, en zoo mengt zich het sexueel probleem in het 
staatkundig probleem. En het eerste leidt tot den val van 
Remington.
Want de verhouding tusschen man en vrouw, al vormt zij 
niet het hoofdthema van het boek, zooals in Marriage of 
The Passionate Friends, speelt er toch ook haar machtige 
rol in en in veel treffende bladzijden heeft Wells die tegen-
stelling uitgewerkt tusschen de op klaarheid en licht doelende, 
naar orde strevende, orde-scheppende wilsverlangens van 
zijn leidende figuur en de enerveerende-ordeverstorende 
passieen, de rood-gloeiende hunkeringen van zijn sexueelen 
hartstocht. Het geeft aan hoofdstukken als Margaret in 
London en The Besetting of Sex hun groote beteekenis, diep 
afdalend in het gecompliceerde en tegenstrijdige der mensche-
lij ke levenskracht.
Wat treffend verstandige dingen kan hij zeggen over die 
seksueele waarden, verstandig maar met een diep-geestelijken 
emotioneelen inhoud
,,Een der groote hinderpalen voor het menschelijk begrijpen ligt in het
zoo ver uiteengaand verschil van temperament wat betreft de waarde-
schatting van seksueele zaken. Het is de kwestie waarin de mensch het 
meest opleiding noodig heeft in chariteit en imaginatieve sympathie.
Hier bestaan in 't geheel geen universeele maten, neen er schijnt voor geen 
enkel man of vrouw een waste maat to zijn, zoozeer beinvloeden de toe-
vallige omstandigheden en de phyzieke fazen die men doormaakt iemands 
vertolkingen of beoordeelingen. Er is in heel de uitgestrektheid van het 
seksueele leven niets dat niet supreem mooi of menschelijk prettig of 
prachtig ondeugend of smakeloos of triviaal of volkomen onbeduidend 
kan schijnen al naar gelang van het oog dat waarneemt of de stemming 
die kleurt. Hier is lets dat de hemelen kan vullen, en elk wakend uur, of 
bijna geheel uit een seven gebannen zijn. Het kan alles op Maandag/en 
minder dan niets op Zaterdag zijn. En wij maken onze wetten of bepalingen 
alsof in al deze dingen alle mannen en vrouwen met elkander vergelijkbaar 
waren, met eenzelfde standvastige passie en eenzelfden bestendigen
plicht 	
Maar niet alleen het seksueel ook het maatschappelij k leven 
heeft in dit boek zijn vele welsprekende bladzijden en passages. 
Sterk klinkt er uit het vertrouwen in de democratie, maar 
eene democratie, die recht doet aan de vrijheid en ontwikke-
ling der geestelijke persoonlijkheid. In een uitnemende passage, 
waarin Remington den tijd van Machiavelli met zijn eigen 
tijd vergelijkt, laat Wells hem o.a. zeggen
H. G. WELLS.	227
,,In zekeren zin is het verwonderlijk hoe de macht van den afzonder-
lijken mensch verdwenen is, in een anderen zin is het verwonderlijk hoe zij 
vermeerderd is. Ik zit hier - een ongewapend, in diskrediet geraakt mensch 
- aan een kleine tafel in een kleine onverdedigbare woning tusschen de 
wijngaarden, en geen menschelijk wezen kan mijn pen weerhouden dan 
door het opzettelijk zelfoffer van mij to vermoorden, noch de vruchten 
ervan vernietigen dan door diefstal en misdaad. Geen koning, geen concilie
kan mij grijpen en pijnigen; geen kerk, geen yolk kan mij tot stilte doemen."
Ik dacht aan Multatuli toen hij „aan een smerig herberg-
tafeltje" in Brussel den Havelaar schreef."
The Research Magnificent vereenigt het onderzoek en de 
uiteenzetting van politieke denkbeelden met een schets-
matigen, essayistischen meer dan zuiveren roman-vorm op 
nog geprononceerder wijze dan een der vorige romans. Wells 
is niet alleen schepper als kunstenaar, hij is ook schepper 
als hervormer. En in Benham belichaamt hij een nieuwe faze 
van zijn denkbeelden over het maatschappelijk leven. Hoe 
belangrijk in dit opzicht, hoe prikkelend, vol originaliteit 
en levenskracht in zijn analyse van dat leven en vele strijd-
vragen waarvoor het ons plaatst, The Research Magnificent 
lijdt ook sterker dan een zijner voorgangers aan de kwaal 
dat het psychologisch gehalte er ondergeschikt gemaakt en 
zelfs opgeofferd is aan het maatschappelijk probleem. De 
geest van Wells heeft zich to uitsluitend en to vurig saam-
getrokken op dezen maatschappelijk-intellektueelen kant van 
het boek; hij heeft niet het geduld gehad aan zijn figuren een 
diep eigen leven meetegeven ; zij hebben hem slechts belang 
ingeboezemd als generalisaties ; en zoo werden het al tezeer 
kapstokken die hij met zijn denkbeelden belast heeft en 
waarvan als persoonlijkheid geen groote overtuigings- en 
aantrekkingskracht uitgaat.
Wij komen tot de oorlogsromans. De oorlog vond Wells 
niet onvoorbereid, maar in het begin althans zag hij hem op 
de eenzijdige wijze van den Engelschen liberaal als een strijd 
tusschen de democratieen van West-Europa en het half-
feudalistisch Duitschland. Het zou heel iets anders blijken 
to zijn. De vdor den oorlog verschenen boeken van zulke 
scherpziende maatschappelijke critici als Brailsford en Morel, 
boeken als The War o f Steel and Gold en Morocco in Diplomacy
228	H. C. WELLS.
heeft hij waarschijnlijk niet gekend of niet doordacht. In 
elk geval, hij deelde tijdelijk in den oorlogsroes en zelfs voor 
het Tsarisme en zijn gedweee, ,Vadertje" vergodende, boeren 
vond hij, zoo al niet woorden van lof, ten minste van ver-
ontschuldiging en sympathie. Wat hij nu en dan over den 
conscientious objector, den Engelschen dienstweigeraar, gezegd 
heeft, miskent het dieper en nobeler wezen dier beweging, 
miskent de spontane'iteit van echt zieleleven, daarin zich 
openbarend, miskent de het juk der mathematisch-logische 
gedachte afwerpende gevoels- en levens-kracht opbruischend 
uit de eeuwige bron van recht en liefde. Het socialisme van 
Wells was ook altijd meer dat van de New Statesman dan 
dat van de Herald, meer beredeneerd dan elementair, meer 
van den geest dan van het gemoed.
Maar van de dronken verbijstering bij velen tot delirium 
gaande die zich bij het uitbreken van den oorlog in samen-
stemming met de groote meerderheid zijner landgenooten, 
in zekere mate ook van hem meester maakte, herstelde hij zich 
spoedig en zijn eerste roman, waarin de oorlog het voornaamste 
onderwerp van beschouwing werd, ademt reeds een veel 
begrijpender en milder geest. Mr. Britling Sees it Through is, 
in de levendigheid van zijn voorstellingswijze en de groote 
menschelijkheid van zijn gevoelsinhoud een zijner meest 
leesbare boeken, al kan men er qua roman nog al wat aan-
merkingen op maken. Het heeft bijna geen intrige, het geeft 
het leven en de overdenkingen van een majoor Britling, 
publicist en journalist, op zijn landgoed in Essex, terwij 1 
hij met gespannen en deelnemende belangstelling het ont-
stellend gebeuren der wereldkatastrofe volgt. Door het 
sneuvelen van zijn geliefden zoon Hugh en op andere wijzen 
legt de schrijver ook een meer persoonlijk-emotioneel verband 
tusschen Britling en de Europa in steeds dieper ellenden 
dompelende ramp. De zich wijzigende verhoudingen van den 
oorlog en het zich wijzigend denk- en gevoelsleven van 
Britling vormen het opmerkelijk, met veel inventief en beel-
dend vermogen saamgeweven geheel.
Mr. Britling is voor een groot deel autobiografie. Wells is 
altijd een persoonlijk schrijver geweest, maar in geen zijner 
andere romans is hij zoo persoonlijk als in dit document
H. G. WELLS.	229
dat zich over vijftien maanden oorlog uitstrekt, gezien vanuit 
het landgoed Matchi ng's Easy in Essex.
Opmerkelijk is de ons door den schrijver gegeven karak-
terisatie van Britling omdat zij algemeen als een zelfbeschrij-
ving van Wells beschouwd wordt.
,,Een van nature lichtgeraakte geest gaf hem hartstocht en karakter;
ook had hij een zekere koppige originaliteit en edelmoedige gezindheid. 
Zoodat hij altijd levendig, soms ruim en nooit gemeen was. Hij hield van 
schrijven en van praten. Hij praatte over alles, hij had denkbeelden over 
alles; het was even natuurlijk voor hem denkbeelden to hebben over alles 
als dat een bond er geen weerstand aan kan bieden to ruiken aan je hielen. 
Hij snoof aan de hielen van de werkelijkheid. Hopen menschen vonden hem 
belangwekkend en stimuleerend, enkelen konden hem niet uitstaan. Hij 
had denkbeelden in verkwistenden overvloed over rassen en staten en 
sociale orde en politieke instellingen en tuinen en automobielen en de 
toekomst van Indie en China en aesthetica en de opvoeding der mensch-
heid in het algemeen."
De aanhaling geeft ons een goed inzicht niet alleen in den 
aard van Wells' persoonlijkheid maar ook van zijn werk. Zij 
wijst meer op een breeden dan een diepen geest. Een bizonder 
levenskrachtige geest, een geest vol wetensdorst, voor wien 
elk boek een experiment, een onderzoekingstocht geweest 
is, nieuwe gebieden van leven ontsluitend en toevoegend aan 
de oude.
Mr. Britling heeft veel knappe, geestrijke maar ook ge-
voelige, ontroerende bladzijden, het is meer gedempt, be-
scheiden van toon dan de hooghartige Prig-Series. Zoowel 
in zijn maatschappelijke kritiek als in den persoonlijken 
ontwikkelingsgang van Britling vertoont het ons de eigen-
aardige werkmethode van Wells op haar best. Als beschouwing 
over den oorlog door een tij dgenoot van groote geestesgaven, 
ons leerend hoe de Engelsche mensch dier dagen zich daar-
tegenover verhield, heeft het zijn bizondere en blijvende 
verdiensten.
Joan and Peter, het meest omvangrij k verhaal van Wells, 
is ten deele een verdere vertolking van het Engelsch geestes-
leven gedurende den oorlog, ten deele is het een kritische 
essay over de moderne opvoeding. In de verhoudingen 
tusschen Oswald Sydenham en de aan zijn voogdijschap 
toevertrouwde kinderen Joan en Peter verbindt zich hiermede 
ook de liefde en meer in het algemeen het,geslachtelijk leven.
230	H. G. WELLS.
Vooral over de tot volwassenheid rijpende jonge man en vrouw 
zegt Wells zeer interessante dingen. Het is ook weer een dier 
onderhoudende, veelal verhelderende boeken die men navoelt 
als van een gelijkmatigen, beheerschten gang, van een wat 
vlakke, hooggelegen sfeer, een sfeer van frisch Aprilweer, 
niet van broeiende zomerhitte of nijpende winterkou. Die 
sfeer wordt hoof dzakelijk geschapen door de gevoelskwaliteiten 
van des schrijvers persoonlijkheid; zij komt voort uit den 
geest, het levenscomplex, waaruit het boek geboren werd, 
niet uit den inhoud waarin de mensch het spel is of speelt 
van de groote vierjarige katastrofe. Het is de geest van Wells, 
die ook Joan and Peter bezield heeft, optimistisch, progressief, 
vol zelfvertrouwen en evenwichtigen zin, van een onwrikbaar 
geloof in het leven, maar zelden zoo ooit de afgronden der 
wanhoop ingaande of tot de hoogten der extaze stijgend.
Het opvoedingsideaal van Wells vindt zijn toppunt en 
samenvattend doel in ,het denkbeeld van een wereldwij d 
gemeenebest, een eeuwig durende wereldvrede, waarin wij 
leven en ons bewegen zullen, en onzen grond zullen hebben, 
een bond van vrije volkeren, waar alle opvoeding heen moet 
leiden en die opgebouwd moet worden op elke school, in elken 
geest, in elke les." Het is een ver ideaal en een hoog ideaal, 
dat velen nog slechts een utopie kan toeschijnen, maar 
waarvoor Wells met goed vertrouwen bezig is de grondslagen to 
helpen leggen. Scherp veroordeelend staat hij daarbij tegenover 
de methoden en den inhoud van het hedendaagsch onderwijs, 
niet het minst dat in geschiedenis. Voor het onderwijs 
dat de toekomst moet helpen vormen schreef hij, in samen-
werking met eenige geleerden, zijn Outline o f History.')
Dat denkbeeld van een Wereldstaat, als kernpunt van het 
geloof van den modernen mensch, vonden wij reeds vluchtig 
aangegeven in eenige zijner vroegere werken. Zoo in The 
Research Magnificent, waar hij Benham op den nacht vbbr 
zijn sterven laat zeggen
,,Daarop volgde het denkbeeld van een groot wereldrijk 
om de kleine elkander bestrijdende Staten en rijken van den
1) Het werd uitvoerig besproken door prof. Huizinga in de Gids van 
Juni en juli 1921, onder den titel Twee worstelaars met den Engel.
H. G. WELLS.	231
tegenwoordigen tijd to vervangen en de conceptie van een 
onzichtbaar geestelijk koningschap, dat heel den aardbol zal
omspannen, ,The King Invisible, the Lord o f Truth and alt 
sane loyalty." „Hij alleen," zegt Benham, „kan de schakel 
van onze Orde zijn, van de nieuwe ridderschap, de nieuwe, 
aristocratie, die ten slotte over deze aarde zal heerschen. 
Hij is onze Koning. Hij is in mij, hij is in u ; hij sluimert in. 
heel de menschheid."
En, daarbij aansluitend, laat hij Britling eindigen
,,Hij is de eenige Koning. Natuurlijk moet ik over Hem 
schrijven, moet ik heel mijn wereld van Hem spreken. Moet 
ik haar spreken van den waren Koning, den onvermijdelijken 
Koning, den Koning die tegenwoordig is waar rechtvaardigen 
samenkomen. Dit bloedbevlekte puin van een oude wereld,, 
deze nietige koningen en opzichtige rechtsgeleerden, deze 
lieden die eischen en grijpen en bedriegen en dwingen, deze 
oorlog-fabrikanten en mensch-verdrukkers, zij zullen ver-
schrompelen en vergaan, als papier dat men in een viam. 
houdt."
En zoo komt Wells er dan toe boeken to schrijven als The 
Invisible King en The Soul o f a Bishop, wier beteekenis 
grootendeels in hun inhoud en niet in hun kunstwaarde ligt. 
De algemeene levensbeschouwing en godsvoorstelling, het 
geloo f van Wells in zijn zich wijzigende vormen, zooals hijj 
dat in veel boeken van zijn lateren leeftijd, in meer abstrakten 
of artistieken, meer beschrijvenden of beeldenden vorm, 
ontwikkeld heeft, kunnen wij bier niet verder bespreken. Het 
zou meer dan onze ruimte vereischen om er recht aan to doen.
Van een boek als The Undying Fire, waarvan het hoofd-
thema de houding van den mensch ten opzichte van lijden 
en dood geldt, mogen wij echter niet nalaten, met eenige 
woorden van appreciatie hier nog melding to maken. Het is 
ook om zijn artistieke kwaliteiten een groot en blijvend 
boek. Men kan het een essay, een wijsgeerige studie in debat-
vorm, men kan het anders noemen het gehalte wordt daar-
niet minder om. Wells heeft ook in dit boek zijn eigen vorm 
gekozen, een persoonlijken, zelf-geschapen vorm. Er is geen 
werkelijkheid in het arrangement, al evenmin als in een 
roman van Dostojevski, maar er is werkelijkheid in de
232	H. G. WELLS.
geestelijke tendenzen, die hier met elkander in conflikt 
gebracht worden. En behalve dat het sociologische en 
psychologische beschouwingen van een ongewonen, tot 
kennisneming dwingenden aard bevat, behalve dat het groote 
ievensprobleem, het levensbeginsel, het levensdoel hier be-
handeld wordt op een' heldere en aangrijpende wijze, in 
overeenstemming met de nieuwste resultaten onzer weten-
schap eene voorzeker niet geheel bevredigende of afdoende 
wijze, hoe zou dat kunnen? heeft het toch ook als kunst-
werk in zijn beeldende momenten en episoden, ongemeene 
,eigenschappen. Het is in vele passages voortreffelijk van 
:beschrijving en observatie, het is in menig tooneel prachtig 
van psych ologisch-verbeeldend leven, menschen en dingen tot 
ons brengend met intensieve vizie en kracht. Het is een boek 
-van de Toekomst, vol van het eenheidsgevoel dat de mensch-
heid eens verheffen zal boven de enge vijandschappen en 
bijgeloovige verdeeldheden van het Verleden en het Heden. 
i-let is een opvoedingswerk in grooten stijl, voor jongeren 
en voor ouderen. De beschrijving van het leven op een onder-
-zeeer alleen reeds is het lezen ervan en de ernstige overweging 
waard. Men wenscht ze opgenomen in elke bloemlezing voor 
schoolgebruik. Maar waarom slechts voor schoolgebruik?
J. DE GRUYTER.
(Slot volgt).
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN
Wij hebben er vroeger al eens op gewezen, dat de 19e eeuw 
in het algemeen tegenover de grap een vijandige houding 
aanneemt; de geest van then tijd heeft zich in het komische 
nooit ten voile kunnen ontplooien. Dit is een van de redenen, 
waarom de invloed van de grap op de kunstvormen in die 
periode hetrekkelij k gering geweest is maar het is ook een 
van de redenen, waarom buiten de kunstvormen, de grap 
als actueele eenvoudige vorm een vroolijk en onafhankelijk 
bestaan had. Zij kende alle voordeelen en nadeelen van het 
vogelvrij zijn. Hielden zich groote gedachten niet met haar 
hezig, kleine gedachten konden to ongestoorder met haar 
stoeien. Waar haar de toegang tot deftige boeken en biblio-
theken ontzegd was, steide zij zich tevreden met vliegende 
blaadjes in herbergen of kapperswinkels. Was zij geen oorzaak, 
dat een Gargantua, een Malade imaginaire, een Tristram 
Shandy tot stand kwam, zij schlep een Punch en een Klad-
deradatsch. Zoo bleef zij klein in kaliber, maar zij bestreek 
met dat kleine kaliber een breed veld.
Dezelfde houding als tegenover de grap neemt die tijd 
tegenover de letterkundige vertegenwoordigers van het 
komische aan. Grappenmaker is alles behalve een eeretitel. 
Waar tallooze onbevoegden het woord ,dichter" met gouden 
letters op hun geestelijk visitekaartje zetten, wagen het 
slechts weinigen zich humorist to noemen. Integendeel, men 
protesteert tegen die benaming: humorist is histrio, komiek 
is iemand, die in een tingeltangel malle liedjes zingt.
234 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
Niet altijd en overal is die afkeer even sterk geweest, maar 
over het geheel moeten wij er mee rekenen.
Busch noch Morgenstern is op de gedachte gekomen tegen 
die opvatting storm to loopen. Hoe zeer verschillend van 
karakter, zij staan beiden tegenover die afwijzende houding 
met een zekere gelatenheid. Busch voelt dat ook hij vogelvrij 
is, hij glimlacht er over, hij wordt er niet door belemmerd, 
maar zijn gevoel van eenzaamheid wordt er door vergroot. 
Morgenstern daarentegen is het in den grond van zijn wezen 
met die houding eens, en komt daardoor wij zeiden het 
reeds tot een zekere onderschatting van zijn komische 
kracht, van zijn eigenlijk talent; hij is zooals zoo veel van zijn 
tijdgenooten min of meer comicus tegen wil en dank.
In die algemeene en persoonlijke verhouding van een tijd 
tot het komische ligt een van de redenen, waarom ons het 
formaat van Busch en Morgenstern geringer schijnt dan dat 
van humoristen uit andere tijdperken waarom het misschien 
inderdaad geringer is. Dit kan er ons echter geenszins van 
terughouden, na to gaan in hoeverre ieder op zijn manier 
een aanval gedaan heeft op een wereld, waarin hetgeen zij 
zochten slechts een schamel en ondergeschikt bestaan had.
Op een wereld ! Want bier komen wij aan het vervolg van 
wat wij zoo straks zeiden.
Ontbindt de grap als eenvoudige vorm telkens iets bij-
zonders en afzonderlijks, zoo ontbindt het komische als kunst 
en het opus van een humorist het samenstel van een kosmos, 
van een geheel, dat naar een beginsel geordend is. Aiweer 
ontbindt die kunst het vanuit een kern van ontbinding, die 
in dit samenstel reeds aanwezig was; alweer ontbindt zij het 
op een wijze, dat de uitkomst stellig en bondig is.
Liever dan dus nauwkeurig en in onderdeelen na to gaan, 
hoe Busch of Morgenstern to werk ging, zouden wij er op 
willen wijzen, waartegen elk van beiden in hun tijd en be-
schaving zijn werk gericht heeft, en wat daarin door hen 
ontbonden wordt. Laten wij, om misverstand to voorkomen, 
er nog eens op wijzen, dat wij hen ook bier niet zoo zeer als 
personen opvatten dan wel als exponenten van iets, wat 
geschiedt. In hoeverre zij een wereld ontbinden, in hoeverre 
die wereld of dat wereldje in hen zich zelf ontbindt, is een
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN. 235
vraag die wij hier ontduiken, daar het gemakkelijker is, 
hetgeen geschiedt, en hoe dat geschiedt, to begrijpen en to 
doen zien, wanneer wij het als persoonlijke handeling voor-
stellen.
Wij herkenden in Busch drie eigenschappen : zijn diepe 
belangstelling voor den constructieven bouw der dingen, 
zijn innige verhouding tot natuur en werkelijkheid, zijn kennis 
en begrip van de taal. Driemaal poogde hij die eigenschappen 
in dienst van een loopbaan to stellen, ze door een beroep to 
verwerkelij ken, eerst op het polytechnicum, daarna als schil-
der, toen als dichter. Driemaal is dit in zekeren zin mislukt. 
Maar bij de derde maal was hij op weg naar iets nieuws. Hij 
had begrepen, dat hij op de een of andere wijze die gaven met 
elkaar in verband moest brengen, maar hij begreep tevens, 
dat hij, om dit to kunnen doen, hen niet meer in dienst van 
iets mocht stellen, maar ze als het ware moest richten tegen 
de dingen, waarop zij betrekking hadden.
Vandaar die eigenaardige kunst, de taal voortdurend door 
de teekening en de teekening door de taal aan to vullen, 
dat praegnante over en weer tusschen twee wijzen van uit-
drukking, dat door Fritz Winther in een van de weinige 
goede opstellen, die over hem werden geschreven (W. Busch 
als Dichter, Kiinstler, Psychologe and Philosoph. University of 
California Publications 1910) voortreffelijk werd gedemon-
streerd.
Vandaar echter ook dat vermogen alles onderstboven to 
keeren, en wat hij vast voegt, tevens op losse schroeven to 
zetten, dat onbegrensde vermogen alles wat hij bouwt to 
saboteeren, maar uit wat hij vernietigt, weer iets voor den 
dag to halen.
Wij zien het aan zijn composities. Zij zijn zoo hecht en zoo 
eenvoudig als die van groote meesters. Het is niet overdreven 
wanneer wij, wat de composities betreft, een aantal van zijn 
tafereelen met grieksche vazen vergelijken. Hij gaat to werk 
naar primitieve en mathematische maar eeuwige grondslagen, 
hij kent de driehoekscompositie, beheerscht zwaartepunt en 
verdeeling van het vlak, handhaaft de frontaalfiguur en het 
zuivere profiel. Maar juist dit alles ontbindt de wonderlijke 
zaken, die hij volgens die wetten afbeeldt, en op zijn beurt
236 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
wordt dit alles door die zaken ontbonden. Ten overvloede: 
het ontbindt de genrecompositie, die in zijn tijd in den 
smaak viel.
Wij hooren het in zijn taal. Beter dan een van zijn tijdge-
nooten kent hij de waarde van klank en metrum. Maar 
ook hier neemt kennis en kunnen zich zelf tot mikpunt 
en schiet zonder genade raak. Wilden wij hier citeeren, wij 
zouden wel aan den gang kunnen blijven.
Max en Moritz zijn een paar stoute jongens. Daar twijfelt 
geen mensch aan, en het wordt ten slotte ook daardoor be-
wezen, dat zij, na in den molen to zijn gemalen, door de 
ganzen worden opgegeten. Dat is geen concessie aan de gang-
bare moraal ; zelfs uit dit kinderboek spreekt Busch' over-
tuiging: boontje komt om zijn loontje. Maar dat neemt niet 
weg, dat hier en overal de burgerij, -die onder de kwajongens-
streken van het tweetal to lijden heeft er slechter afkomt 
dan de jongens zelf. Niet alleen dat de weduwe Bolte haar 
kippen kwijt raakt en een onschuldige hond hiervoor een 
pak slaag krijgt, dat kleermaker Bock een koud bad en pijn 
in zijn buik, oom Fritz een kwade nacht, meester Lampel 
een verschroeiden neus hebben maar zij kunnen bij al die 
narigheid niet eons op het medelijden van den lezer rekenen, 
laat staan op dat van den schrijver. Het zijn niet enkel Max 
en Moritz, die die kleine, ietwat verkreukelde en verpieterde, 
maar toch in den grond goedaardige en onschadelijke luitjes 
het leven zuur maken maar het is Busch, die hen in hun 
burgerlijke armzaligheid to koop zet. Het is Busch, die 
zooals uit Pater Filucius blijkt van het socialisme niets 
wil weten, maar die feller tegen een zeker soort bourgeoisie 
to velde trekt dan alle ,Genossen". En nu wij toch van Pater 
Filuci us spreken : het is alweer dezelfde Busch, die, wanneer 
het er op aan komt, hier iets tegenover to zetten, naar alle 
kanten to kort schiet. Want wij kunnen het er over eens zijn, 
dat in laatstgenoemd boekje zoowel Gottlieb Michael en 
nichtje Angelica, die het goede in Duitschland moeten voor 
stellen, als Hiebel, Fibel en Bullerstiebel, die volgens den 
bijgevoegden ,Schliissel" : ,Deutschlands Wehrstand, Lehr-
stand and Nahrstand" representeeren, tot het allerslechtste 
behooren, wat Busch als schrijver en teekenaar gepresteerd
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	237
heeft, en dat wij in hen wat elders in het opus van Busch 
zelden to bespeuren is een wansmakelijk mengsel van 
flinkheid en impotentie voor ons hebben. Athanasius contra 
mundum ; Busch is sterk, wanneer hij zich alleen tegenover 
alles voelt	ook tegenover dat wat hij schept.
Die /romme Helene alweer een meisje, dat kattenkwaad 
uithaalt, alweer weinig goeds van de slachtoffers. Oom en 
Tante Nolte zijn niet enkel duf burgerlijk, zij zijn een haartje 
erger, zij zijn gluiperig en farizeesch. Het is geen kinderboek; 
alles loopt hier veel slechter af. Uit een wild, zinnelijk meisje, 
groeit een vrouwt j e, dat een rij ken, groven man trouwt en 
hem met haar vromen neef Franz bedriegt, dan een weelderige 
weduwe, die de kat mishandelt, daarna een devote zus, die,, 
wanneer zij to diep in het fleschje gekeken heeft, de lamp 
omgooit, eindelijk de hel.... Alles to zamen een satire,, 
waarin het zwaartepunt zoozeer naar de spot overhelt, dat 
de scherts vaak moeite heeft zich staande to houden. Maar' 
alles to zamen in het literaire een aanval op een zeker soort 
van zoetsappig moreele levensbeschrijvingen. Voor het overige 
een aanval op een kiasse.
Na dat eerste stormloopen op bepaalde dingen schijnt in 
de volgende periode zedeschildering haast gematigd. Knopp 
de vrijgezel, die na een tournee bij zijn vrienden, waarbij hem 
alles, wat in het huwelijk en bij den kinderzegen aan onver-
kwikkelijks kan voorkomen ad oculos en ad hominem ge-
demonstreerd wordt, thuis komt en met zijn dienstmeisje 
trouwt ; de heer en mevrouw Knopp, die de peripetieen van 
het echtelij k blij spel en het echteli j k treurspel nu zelf door-
maken, maar het ten slotte wel kunnen vinden; julchen, 
de spruit van dat paar, met haar aantrekkelijkheden en 
gebreken, maar die ook alweer op het laatst een man krijgt
die trilogie ziet er goedmoediger en minder wrang uit.. 
Soms schijnt het zelfs onschuldig. Maar met die argeloosheid 
heeft Busch het achter de mouw. Om to beseffen, wat bier 
ontbonden wordt, hoeft men slechts aan het vaag en gesuikerd 
idealisme to denken, dat in woorden als ,deutsche Hauslich-
keit" of ,Gemiltlichkeit" klinkt, of aan oude oleographieen 
en prenten in tijdschriften, die ,Mutterfreude", , Eltern-
gluck", Der erste Schritt" of iets dergelij ks heetten. Het is
238 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
een van de beste grappen, dat, toen de werken van Busch 
in een Buschalbum (1884) werden vereenigd, de uitgever 
hieraan den ondertitel , Hausschatz" toevoegde.
Nu gaat het weer een stap verder. Wij zijn in het begin van 
kde jaren van tachtig. De eerste geestdrift over de overwin-
.ningen van 1866 en 1870 is voorbij, ook over de stichting van 
het Rijk. De tijd van Bismarck's onzekerheid in binnen- en 
'buitenlandsche politiek is aangebroken. Het zijn de jaren, 
waarin de kiem van veel later onheil ligt. En in de kunst? 
'In architectuur en kunstnijverheid beantwoordt een volslagen 
gebrek aan constructief vermogen bij de kunstenaars aan 
teen even volslagen gebrek aan smaak bij de burgerij. In de 
-.schilderkunst: Anton von Werner was almachtig directeur 
van de akademie to Berlijn en Paul Thumann gaf er les. De 
letterkunde.... men maakt den duivel vaak zwarter dan 
.hij is: in 1882 verscheen Keller's Sinngedicht, in 1883 Nietzsche's 
Also sprach Zarathustra maar wat gelezen werd, was op 
zijn best werk van Storm en Raabe, die in die jaren niet zeer 
op dreef waren, en wat het liefst gelezen werd, waren de 
novellen van Heyse, talloos en wezenloos als het zand der zee, 
,en de gedichten van Baumbach en Julius Wolff, de vertegen-
woordigers van wat men ,Butzenscheibenpoesie" pleegt to 
noemen. In die jaren grijpt Busch twee vormen van de 
,duitsche kunst aan, de dichtkunst in Balduin Bdhlamm, de 
,schilderkunst van Maler Klecksel.
Te zeggen, dat alleen reeds de poktische inleidingen van 
die werkjes beter zijn dan lets wat in then tijd in Duitschland 
werd geschreven, zou al heel weinig beteekenen. Laten wij 
liever aan iets anders herinneren. Tusschen 1880 en 1885 
liggen ook de jaren waarin Jules Laforgue tijdens een half 
gedwongen verblijf in Duitschland, door zijn aanraking met 
Hegel, Jean Paul en" duitsche stemmingen, er toe kwam zijn 
Moralites legendaires to schrijven. Tusschen die twee humo-
risten bestaat verwantschap. Zeker, de duitscher is plomper 
,en minder universeel, hij mist die vertakte fijnzinnige melan-
colie, hij speelt een driest majeur, waar de franschman een 
droomend mineur zingt maar Busch is tevens gezonder, 
niets in hem wijst op decadentie en het rood van zijn wangen 
steekt niet ongunstig of bij de hektische vlekken op die van
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN. 239
zijn jongeren tijdgenoot. Gemeenschappelijk hebben zij, hoe 
verschillend ook in aanleg en karakter, door ontbinding van 
hun tijd en omgeving iets weten to geven, wat de insipide 
verveling van die periode lang kon overleven, gemeen-
schappelijk ook, dat de kern van hetgeen zij ontbinden in 
iets ligt, wat wij ,romantiek" zouden kunnen noemen.
Die verwantschap wordt al grooter. Wij zijn weer tien jaar 
later: na negentig. De ,Wilhelminische aera" is begonnen. 
Duitschland schijnt tot bewustzijn van zijn kultuurtaak ge-
komen to zijn, het streeft in ieder opzicht naar den voorrang 
.... verheffing .... nieuwe bloei.... Waarachtig, het is ge-
makkelijk genoeg voor iemand, die het naspel heeft mee-
beleefd, achteraf met dien tijd lichtelijk den draak to steken. 
Maar er was iets nieuws. Op dat nieuwe echter, had 
wat Busch in dien tijd publiceerde niet zoo heel veel be-
trekking, hij rekent minder of met het tegenwoordige dan 
met dingen, die in het verleden schenen to liggen. Schenen
want zij waren in het nieuwe toch nog altij d voorhanden.
Daarom stond Busch nu werkelijk alleen met Eduard's 
Traum en Der Schmetterling. Dat die boekjes niet gelezen 
worden, kan men niet beweren ; maar zij zijn niet populair. 
Men beschouwt hen als een soort aanhangsel bij zijn oeuvre, 
en maar weinig menschen, met wie men over Busch spreekt, 
zullen die twee onmiddellijk noemen. Toch zijn zij de kroon 
op zijn werk.
Hij heeft de teekeningen weggelaten, het vers opgegeven 
en sluit zich nu aan bij den vorm, waarin Duitschland in 
de 19e eeuw het beste gepresteerd heeft. Want, indien wij 
ons niet vergissen, ligt de groote beteekenis van de duitsche 
letterkunde, zoowel op zichzelf als in vergelijking met andere 
litteratuur in de n o v e 1 1 e. Wij vermoeden, dat een 
reeks korte vertellingen, die bij Arnim, Brentano en Tieck 
begint, in Hoffmann, Gotthelf en Stifter haar hoogtepunt 
bereikt, ten slotte bij Keller en het een en ander van Riehl 
en Storm eindigt, datgene zijn zal, wat ook voor een later 
geslacht het meeste waarde heeft. In Eduard's Traum is die 
vorm nog vrij losjes. Eduard droomt zijn levensloop en in 
dien droom gaan opvoeding, kinderphantasie en onderwijs, 
kunst en moraal, wetenschap en wijsbegeerte van den tijd
1926 I V	16
240 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
die Busch beleefd had, aan ons voorbij; in then droom wordt
telkens onderbroken door het: ,Eduard, schnarche nicht 
so!" van de vrouw -- de 19e eeuw met haar sentimenteel 
positivisme, haar begrippen van recht en eerlijkheid, haar 
kapitalisme en haar Wagnervereering, haar socialisme, haar 
psychologie, haar natuurwetenschap en Joost mag weten 
wat nog, ontbonden en in wonderlijke skurriele beelden en 
beeldjes opnieuw gebonden, totdat	Spass beiseit, meine 
Freunde, nur wer ein Herz hat, kann so recht fuhlen and 
sagen, and zwar von Herzen, dass er nichts taugt. Das 
Weitere findet sich."
Het was of hem die algemeenheid speet en alsof hij naar 
binnen en naar buiten den schijn wilde vermijden van een 
zich verhoovaardigen en een zich laatdunkend boven de 
dingen stellen, toen hij op die geschiedenis van een tijd de 
geschiedenis van een persoon liet volgen en aan die ge-
schiedenis even het kleurtje van een autobiographie gaf. De 
inkleeding van Der Schmetterling is een oud motief: het 
gevonden handschrift; de vertelling zelf is een oud motief 
hoe een jonge deugniet, die achter een vreemden vlinder 
aanloopt, vreemde avonturen beleeft, en teleurgesteld, ver-
minkt en vermoeid naar huis terugkeert, waar hij van nu 
of aan zijn dagen als onbekende slijt. Bewonderaars van de 
Education sentimentale bevelen wij dit boekje aan.
Wij spraken van de duitsche novelle. In de reeks, die wij 
noemden bekleedt de novelle van Eichendorf, Aus dem Leben 
eines Taugenichts (1826) een vroege en zeer hooge plaats. 
Dat verhaal bevat het credo van een tijd en een generatie; 
het is de zuiverste en bevalligste vorm, waarin de romantische 
school haar gedachten en idealen heeft gegoten. In ieder op-
zicht men kan het door een nauwkeurig onderzoek be-
vestigen is Der Schmetterling een tegenhanger van die 
novelle. De deugniet die bij zijn jacht op den vlinder zijn been, 
zijn vrouw, zijn erfdeel, zijn naam verliest, is de ontbindende 
tegenvoeter van den deugniet die ten slotte met zijn jonge 
vrouw in den stillen nacht naar de muziek van het kasteel 
zit to luisteren en boven het park de vuurpijlen van het feest 
ziet opgaan. Het is een begin en een einde : de romantiek van 
het begin van de eeuw wordt bier aan het einde door Busch,
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	241
familiaar gezegd, om zeep gebracht. Vroeger heette het 
,,und es war alles, alles gut!" nu heet het : „und so leb ich 
denn all hier als ein stilles, geduldetes, nutzbares Haustier. 
Schmetterlinge beachte ich nicht mehr."

Heel anders is de loopbaan van Christian Morgenstern.
In 1886 had de niet geheel onbekende Oostenrijksche 
scribent C. F. Franzos een tijdschrift Deutsche Dichtung 
opgericht. In zijn eerste jaargangen gaf het bijdragen van 
Avenarius,Anzengruber, Baumbach, Bauernfeld, Dahn, Ebner-
Eschenbach, Fontane, Freytag, Greif, Hamerling, Heyse, 
Lingg, K. F. Meyer, Scheffel, Storm, F. T. Vischer, Wilden-
bruch, Julius Wolff, en op die manier vertegenwoordigde 
het zeker een deel van de duitsche dichtkunst. Maar juist 
dit deel liep op zijn nadagen en er was lets anders op komst, 
dat de Deutsche Dichtung niet tot zijn orgaan koos. Al spoedig 
werd dus het tijdschrift een scharrelbaantje, waar dichterlijke 
schaatsenrijders achter het stoeltje de eerste proeven van 
hun talent aflegden, vooral zulke, die tot de bovengenoemde 
richting nog in betrekking stonden. Tusschen 1894 en 1901 
zijn hier de eerste ernstige gedichten van Morgenstern ver-
schenen.
Wanneer wij aannemen, dat Morgenstern zich laat heeft 
ontwikkeld ; wanneer wij in het oog houden, dat zijn talent 
voor ernstige lyriek ook later niet zeer groot was, en dat hij 
met den vorm had to worstelen ; wanneer wij ook veronder-
stellen, dat de toen gepubliceerde verzen niet nieuw en uit 
zijn jongenstijd afkomstig waren dan blijft het altijd nog 
moeilij k to verklaren, hoe een man tusschen twee-en-twintig 
en dertig jaar, die smaak en gezond verstand heeft, zulke 
gedichten de wereld in kan sturen. Er school wel heel veel 
kinderlijks en heel weinig revolutionairs in dat gemoed ! 
Het zou dan ook even onhebbelijk als onbillijk zijn, die ver-
geten zonden weer op to halen, wanneer zij niet juist door hun 
minderwaardigheid den weg wezen, then Morgenstern's geest 
heeft doorloopen.
Want die minderwaardigheid was een symptoom. Wat 
wij hier voor ons hebben, is het allerlaatste, allerleegste 
stadium van een lyriek, die in de 19e eeuw beteekenis had
242 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
gehad en waarvan Geibel en eenige van de medewerkers der 
Deutsche Dichtung het einde vertegenwoordigden. Terwijl 
4us iets anders aan den gang was, Liliencron zijn Neue Gedichte 
(1893) gaf, het geslacht van zestig Dehmel, Arno Holz, 
Joh. Schlaf, Caesar Flaischlen druk aan het werk is, 
Stephan George zijn Hymnen (1890) gepubliceerd heeft, en 
die van zeventig Rilke en Hoffmannstal al begonnen 
zijn, komt de jonge Morgenstern met verzen voor den 
dag, die als geheel genomen tot een stervende richting be-
hooren en waarvan in elk afzonderlijk iedere uitdrukking 
plat en afgezaagd, ieder rijm versleten en verbruikt, ieder 
beeld stomp en gedachteloos is.
Maar juist in die uitputting van taal en vorm lag voor 
Morgenstern de nieuwe mogelijkheid. Waar al die anderen 
soms instinctief, dan weer theoretisch, maar altijd ernstig 
en revolutionair	poogden tegenover die oude een nieuwe 
kunst to zetten, daar lukte het Morgenstern, toen zij als het 
ware haar diepste punt had bereikt, door ontbinding uit het 
oude iets nieuws to voorschijn to doen komen.
Het is of wij bij het lezen van die gedichten soms plotseling 
dat punt zien, waar het verspringen van het uitgepompte 
in het komische noodzakelij k m oet plaats grij pen

LEISE - LIEDER....
Leise Lieder sing' ich Dir bei Nacht,
Lieder, die kein sterblich Ohr vernimmt, 
Noch ein Stern, der etwa spAhend wacht,
Noch der Mond, der still im Aether schwimmt.
Denen niemand als das eigne Herz,
Das sie traumt, in tiefer Wehmut lauscht, 
Und an denen niemand als der Schmerz,
Der sie zeugt, rich kummervoll berauscht.
Lease Lieder sing' ich Dir bei Nacht,
Dir, in dessen Aug' mein Sinn versank 
Und aus dessen tiefem, dunklem Schacht
Meine Seele ewige Sehnsucht trank.
Dit is inderdaad een opeenhooping van taalvormen, die 
hun waarde verloren hebben. Die liederen, die zoo zacht zijn, 
dat geen sterfelijk oor ze hoort, en die de sterren en de maan
die op de aether drijft	ook niet hooren, die oogen-
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN. 243
schacht waaruit de ziel heimwee drinkt; die armoedige 
en jambementen : „das sie traumt", „der sie zeugt"; die doode 
rijmen : Herz-Schmerz, lauscht-berauscht etc	men zou 
ieder woord kunnen kritiseeren. Het woord B 1 6 d s i n n, 
waarvoor wij Been hollandsche vertaling hebben, beteekent 
dat de s i n b 1 o e d e (= zwak, laf) is geworden zoo ooit, 
dan is dat hier het geval. Maar joist uit die „Blodsinn" ont-
wikkelt zich de zin van de Galgenlieder en Palmstrom.
Men leze een ernstige en een komische ballade naast elkaar:
DAS KONIGSKIND.

Ich ging an traumenden Teichen 
Voriiber in mondiger Nacht,
In den flusternden Kronen der Eichen 
Spielten die Winde so sacht.... 
Da umspann mich der Zauber der
Stunde,
Dass ich hemmte den einsamen Gang 
Nur die Nixen sangen Im Grunde, 
Tief im Grunde,
Ihren leisen, dunklen Gesang.
Ihr Antlitz tauchten die Sterne
Ins schauernde Wellenmeer, 
Aus duftverschleierter Ferne 
Grussten die Berge her.
Kein Laut in schweigender Runde 
Keines Vogleins verspateter Kiang 
Nur die Nixen sangen im Grunde, 
Tief im Grunde,
Ihren leisen, dunklen Gesang.
Da war mir, es kame gezogen
Ein Nachen im leichten Wind 
Und truge fiber die Wogen
Ein strahlendes Konigskind... . 
Und ich rief mit bittendem Munde 
Doch keine Antwort klang 
Nur die Nixen sangen im Grunde, 
Tief im Grunde,
lhren leisen, dunklen Gesang.
DER ZWOLF-ELF.

Der ZwOlf-Elf hebt die linke Hand 
Da schiagt es Mitternacht im Land.

Es lauscht der Teich mit offnem Mund. 
Ganz leise heult der Schluchtenhund.

Der Dommel reckt sich auf im Rohr. 
Der Moosfrosch lugt aus seinem Moor.

Der Schneck horcht auf in seinem Haus 
Des gleichen die Kartoffelmaus.

Das Irrlicht selbst macht Halt and Rast 
Auf einem windgebrochnen Ast.

Sophie, die Maid, hat ein Gesicht:
Das Mondschaf geht zum Hochgericht.

Die Galgenbruder wehn im Wind. 
Im fernen Dorfe schreit ein Kind.

Zwei Maulwurf kussen sich zur Stund 
Als NeuvermAhlte auf den Mund.

Hingegen tief im finstern Wald 
Ein Nachtmahr seine FAuste ballt

Dieweil ein spater Wanderstrumpf 
Sich nicht verlief in Teich and Sumpf.

Der Rabe Ralf ruft schaurig : , Kra l 
Das End ist da ! Das End ist da !"

Der Zwolf-Elf senkt die linke Hand 
Und wieder schlAft das ganze Land.
244 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
Alles wat aan den eenen kant dood is, leeft aan den anderen ; 
en het fraaie is, dat wij toch eigenlijk geen parodie voor 
ons hebben. Morgenstern had, toen hij tot de overtuiging van 
het zinlooze kwam, dit bewust en zoo mogelijk nog overdreven, 
kunnen herhalen, om het door die opzettelijkheid bespottelijk 
to maken. Hij heeft dit niet gedaan ; hij heeft vermeden bij 
zijn ontbinding het zwaartepunt to zeer naar de spot to 
verleggen en daarin ligt het phantastische van zijn komisch 
talent. Toen hij het verschijnsel van het zinloos worden van 
taal had waargenomen bij de lyriek, op een plek dus, waar 
anders de taal haar hoogsten zin heeft, daar klank en be-
teekenis elkaar wederzijds dragen en verhoogen, heeft hij 
dit verschijnsel op veel algemeener wijze in al zijn onderdeelen 
doorgrond en telkens in het komische terug gegeven.
Immers, wat bier gebeurd was, die uitputting, dat leeg 
loopen van een dichterlijke richting, het feit, dat de taal 
ergens haar kracht en haar heerlij kheid kan verliezen, was 
slechts een bevattelijk voorbeeld van iets wat voortdurend 
met de taal in haar geheel gebeurt. De taal wij meenen 
daarmee : de wijze, waarop een klankbeweging een stand van 
zaken beteekent heeft haar kringloop. Tot dien kringloop 
hoort het, dat waar vorm en beteekenis oorspronkelijk 
identiek ziin en dus iedere taalvorm de stand van zaken 
dien hij b e t e e k e n t ook inderdaad i s allengs tusschen 
die twee een afstand ontstaat, een afstand, die zoo groot 
kan worden, dat vormen voortbestaan, waar beteekenis 
bijna is uitgedoofd.
In het compositum Werwol f beteekent wer oorspronkelijk 
,,man", maar die beteekenis is zoo verbleekt, dat wij haar 
niet meer herkennen. Nu kent echter het Duitsch een ander 
wer nog zeer goed en wel het verbuigbare pronomen. Het 
verbleeken van de eene beteekenis en daardoor het overglijden 
in de andere poogt Morgenstern in een bekend gedicht vast 
to houden:
WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.	245
DER WERWOLF.
Ein Werwolf eines Nachts entwich
von Weib and Kind and sich begab 
an eines Dorfschullehrers Grab
and bat ihn : Bitte, beuge mich !
Der Dorfschulmeister stieg hinauf
auf seines Blechschilds Messingknauf 
and sprach zum Wolf, der seine Pfoten
geduldig kreuzte vor dem Toten
,Der Werwolf,	sprach der gute Mann, 
Ides Weswolfs, Genitiv sodann,
,dem Wemwolf, Dativ, wie man's nennt,
,den Wenwoif,	damit hat's ein End'.'
Dem Werwolf schmeichelten die Falle, 
er rollte seine Augenballe. 
Indessen, bat er, fuge doch
zur Einzahl auch die Mehrzahl noch !
Der Dorfschulmeister aber musste 
gestehn, dasz er von ihr nichts wusste. 
Zwar Wolfe gab's in grosser Schar,
Doch Wer' gab's nur im Singular.
Der Wolf erhob sich tranenblind
er hatte j a doch Weib and Kind! ! 
Doch da er kein Gelehrter eben,
So schied er dankend and ergeben.
Wij zijn bij de woordspeling. Hoe Morgenstern met de taal 
speelt, heeft Leo Spitzer (Die groteske Gestaltungs- and 
Sprachkunst C. Morgensterns 1918) uiteengezet. Maar die 
woordspeling maakt gevolgtrekkingen. Onze „Werwolf" houdt 
niettegenstaande hij een stuk beteekenis verloren heeft aan zijn 
ontstellende vorm als spookachtig kerkhofdier vast, en daar-
tegenover moet de doode doceerende schoolmeester de binnen-
sluipende nieuwe beteekenismogelij kheden representeeren.
Men kan op die wijze een groot deel van Morgenstern's 
kunst woordspelingen noemen. Overal, waar door het zich 
verbreeden van den afstand tusschen vorm en beteekenis 
in de taal de zin aan het wankelen raakt, in woorden en tropen, 
in spreektaal, stadhuistaal of dichterlijke taal, in rijm en 
rythme, in stijl en syntaxis, daar grijpt zijn komische ont-
binding toe, toont then afstand maar trekt tegelijk de conse-
246 WILHELM BUSCH EN CHRISTIAN MORGENSTERN.
quenties en herschept bet geheel tot een phantastische 
absurditeit.
In de lijn van die consequenties ligt de aanval van die 
dichtkunst op een tij d.
In de taal kan de afstand tusschen vorm en beteekenis 
zoo groot worden, dat de vorm eerst zinarm en dan zinloos 
wordt. In een lyrische beweging kan door bet verslappen van 
de gevoelsspanning, die oorspronkelijk tot die lyriek dwong, 
eveneens een afstand tusschen den dichtvorm en zijn be-
teekenis ontstaan. Maar in de kultuur zien wij ten slotte 
nog eens hetzelfde verschijnsel: ook bier kunnen kultuur-
vormen v,-n iederen aard zich zoo ver van de eigenlijke 
kultuurbegrippen, waaraan de vormen beantwoorden ver-
wijderen, dat hun beteekenis vervloeit. Men kan hier als 
zinnebeeld: inflatie kiezen. Niet enkel op finantieel gebied 
zijn in de beschaving dingen in omloop, die hun oorspronke-
lijke bedoeling niet meer verwezenlijken, en op weg zijn zin-
loos to worden.
Indien wij bet wel hebben is de samenleving aan bet eind 
van de l9e en bet begin van de 20ste eeuw er een, waarin 
veel zijn zin, en velen hun bezinning hebben verloren; waarin 
eenigen met angst en verbijstering bet toenemen van then 
afstand gadeslaan, maar de meesten dien afstand gedachte-
loos helpen vergrooten. Die samenleving, die Nietzsche met 
een ,Umwertung aller Werte" to lijf wilde gaan en waarvan 
Strindberg de verdwaaldheid vertoont, wordt in Morgenstern's 
komische gedichten ontbonden.
Intusschen wij kunnen den afstand van een taalvorm 
tot zijn beteekenis niet vaststellen, zonder dien afstand 
kleiner to maken. En wij kunnen over de verhouding van 
vorm en zin niet nadenken, zonder die twee wederzijds nader bij 
elkander to brengen. Derhalve dragen ook Palmstrom en 
zijn vriend Von Korf - nog daargelaten, dat zij ons door 
bet komische van een spanning bevrijden er bet hunne 
toe bij ons van den ,Bl6dsinn" to verlossen.
ANDRe JOLLES.
GIROLAMO SAVONAROLA.
Den 21 September 1452 werd to Ferrara geboren Girolamo, 
derde zoon van Niccolo Savonarola en van Elena dei Bonac-
cossi, en kleinzoon van de hofmedicus Michele Savonarola, 
welke laatste wij kennen als schrijver van latijnsche werken 
over geneeskunde, over godsdienst en over moraal. Elena 
was afkomstig uit Mantova; zij schijnt een buitengewoon 
energieke, hoogstaande vrouw geweest to zijn, voor wie 
Girolamo de grootste bewondering en liefde gehad heeft. 
Girolamo's vader was een onbeduidende persoonlijkheid, 
eveneens medicus, maar die niet veel meer uitvoerde, zooals 
Vallari1) het uitdrukt, dan het zuur verdiende geld van zijn 
vader langzamerhand opmaken.
Girolamo was een stil kind, to ernstig voor zijn leeftijd ; dat 
hij een soort wonderkind geweest zou zijn, zooals zijn biografen 
beweren, blijkt uit niets. Zijn ouders wilden dat ook hij medicos 
zou worden, zooals zijn vader en zijn beroemde grootvader, 
en deze laatste nam dan ook de geestelijke opvoeding op zich 
van de leergierige knaap, die al van boeken hield voor hij ze 
kon begrijpen. Beter leermeester was niet denkbaar; helaas 
stierf de bejaarde geleerde toen Girolamo's opvoeding nog 
lang niet voltooid was. De vader nam nu die taak over en 
bestudeerde met hem Thomas van Aquino en Aristoteles, 
die als de beste propaedeusis golden, in die dagen, voor de 
studie in de medicijnen. Vooral Thomas van Aquino maakte 
een diepe indruk op de ernstige knaap. Daarnaast las hij de 
klassieken, schreef verzen en beoefende de teekenkunst en de
1) Pasquale Vallari, La Storia di Girolamo Savonarola e de' suoi Tempi, 
(Firenze, Le Monnier, 1910), in twee deelen, met talrijke historische
documenten.
248	GI ROLAMO SAVONAROLA.
muziek. En ten slotte : hij zette zijn oogen en ooren wijd open 
om goed alles waar to nemen wat rondom hem gebeurde, 
zoowel in de natuur als in het gemeenschapsleven. En wat hij 
in dat laatste overal zag maakte een niet minder diepe indruk 
op hem dan zijn studieboeken, en besliste in hooge mate mede 
over zijn toekomst.
Ferrara, waar de Este's regeerden, was in die tijd een stad 
van 100.000 inwoners, met een hof dat onder de schitterendste 
van Italie gerekend mocht worden, waar de luisterrijkste 
-feesten elkander opvolgden. En juist in die hofkringen ontving 
,tiirolamo zijn eerste indrukken van het „leven". En deze 
waren niet in alle opzichten verheven! De Este's waren 
wreede tyrannen, aan wie het gelukt was door strijd, list en 
verraad langzamerhand de tegenstand der feodale adelij ke 
geslachten to overwinnen. Zij hadden daarna de rol op zich 
genomen van beschermers van kunsten en wetenschappen en 
talrijke geleerden en -kunstenaars naar Ferrara geroepen: zoo 
was ook Girolamo's grootvader uit Padova naar Ferrara 
gekomen. Onder Lionello (1441-50), onechte zoon en op-
volger van Niccolo, waren de hoffeesten van Ferrara de 
glansrijkste die Italie nog ooit gezien had; onder diens broer 
en opvolger Borso (1450-71) verminderde de weelde aan het 
lhof we] eenigszins, maar het bleef zijn naam van ,muzenhof" 
waardig : alles was er even rij k en kostbaar, elegant en 
„hoofsch", en de beschrijvingen der hoffeesten van de Este's 
werden in geheel Italie met bewondering gelezen : het hof der 
Este's gaf in alles de toon aan. In 1452 werd Borso door keizer 
Frederik III tot hertog verheven. In datzelfde milieu begon 
in 1470 Boiardo, graaf van Scandiano, zijn Orlando Innamorato 
to schrijven, de beroemde hoofsche ridderroman die de men-
taliteit van die hofkring zoo uitnemend weerspiegelt en zulk 
een schril kontrast vormt met Pulci's ,burgerlijke" Morgante. 
Intusschen, wat de jonge Girolamo zoozeer tegen de borst 
stuitte, waren niet zoozeer die feesten zelve als wel het amo-
reele, dikwijls immoreele karakter van al dat feestgedruisch, 
en vooral het ongodsdienstige, het heidensche ervan : hoe zal 
hij zich geergerd hebben wanneer hem bijvoorbeeld verteld 
werd hoe Paus Pio II to Ferrara ontvangen was, bij zijn 
landing op de kade, onder een eereboog versierd met de beelden
GIROLAMO SAVONAROLA.	249
der heidensche Olympische goden. In 1471 stierf Borso. Bloedig 
werd, gedurende eenige dagen, gestreden, tusschen Niccolo en 
Ercole en hun partijgenooten, om de opvolging. Maar on-
middellijk nadat de strijd beslist was hernamen de feesten 
hun loop, terwijl de straten nog rookten van het bloed. En hoe 
verwilderd de moraal was moge blij ken uit dit eene staalt j e 
een der Este's deed, eenige jaren later, zijn broer de oogen 
uitsteken omdat een der hofdames, op wie beide broers ver-
liefd waren, die oogen, in een gesprek, zoo mooi had genoemd. 
Onder zulke menschen kon een refine, geloovige, ernstige 
knaap als Girolamo het niet uithouden : in 1475, drie en twintig 
jaar oud, verliet hij de stad en begaf zich in het klooster van 
San Domenico, to Bologna, waar hij zeven jaren bleef. Tot 
deze voor zijn geheele verdere leven beslissende stap had 
trouwens nog iets anders bijgedragen, een onbeantwoorde 
liefde. Die laatste omstandigheid is zeker niet meer dan een 
bijkomstige geweest: we kunnen dit met groote zekerheid 
weten uit de brieven die hij vanuit het klooster to Bologna aan 
zijn ouders schreef, en waarvan verscheidene bewaard zijn 
gebleven. Maar ziin huwelijksaanzoek was afgewezen omdat 
een freule Strozzi niet kon huwen met een eenvoudige 
Savonarola: ook hier had Girolamo zich dus gestooten aan die 
maatschappelij ke zeden en vooroordeelen die hij reeds om 
zoovele andere redenen verfoeide. Reeds uit zijn geschriften 
uit die jaren zijner jeugd blijkt hoe diep hij het zedenverval, 
ook in de kerk, verafschuwde. En meer en meer zocht zijn 
wanhopige ziel troost en steun in de godsdienst. Zijn ziele-
toestand beschrijft hij ons, o. m. in zijn De ruing mundi, 
geschreven in 1472:
Vedendo sotto sopra it mondo,
Ed esser spenta al fondo
Ogni vertude ed ogni bel costume,
Non trovo un vivo lume,
Ne pur chi de' suoi vizii si vergogni. 
.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.	.
.	. 
Felice ormai chi vive di rapina 1
E chi dell' altrui sangue piu si pasce;
Chi vedoe spoglia e i suol pupilii in fasce, 
E chi di povri corre alla ruina! 
Quell' anima a gentile e peregrina,
250	GIROLAMO SAVONAROLA.
Che per fraude e per forza fa plu acquisto; 
Chi prezza it ciel con Cristo,
E sempre pensa altrui cacciar al fondo, 
Colui onora ii mondo....')
Wij weten hoe hij in die jaren, voorafgaande aan zijn vertrek 
naar Bologna, bijna steeds alleen wilde zijn, weinig sprak, 
veel en hartstochtelijk bad, lange uren in de kerk doorbracht, 
dagen lang vastte, terwijl men hem telkens weer dezelfde zin 
hoorde uitspreken, een versregel van Vergilius: ,Heu, fuge 
crudeles terras, fuge litus avarum".1) Uren lang las hij ook 
in de Bijbel en in Thomas van Aquino, speelde droevige 
melodien of uitte zijn diepe weemoed in verzen. In die geestes-
toestand overschreed hij de drempel van het klooster: een 
preek van een monnik in Faenza, in 1474, had hem eindelijk 
tot die gewichtige stap doen besluiten, tot diepe droefenis van 
zijn ouders. Maar zijn moeder althans had ten slotte begrepen 
dat haar kind niet anders kon doen!
*
Eenmaal in de kloostergemeenschap opgenomen, bleef hij 
toch in briefwisseling met zijn ouders: ziehier een gedeelte 
van de eerste brief die hij vandaar aan zijn vader schreef, 
gedateerd 25 April 1475:
„Honorande Pater mi. Ik begrijp zeer goed dat mijn vertrek u verdriet 
doet, temeer daar ik heimelijk vertrokken ben. Moge deze brief u mijn 
toestand en mijn vaste wil doen begrijpen, opdat gij daarin troost moogt 
vinden en erdoor moogt inzien dat ik niet u it kinderachtigheid heb 
gehandeld, zooals sommigen meenen. Allereerst dan zou ik u willen 
vragen, daar gij een man zijt die de waarheid liefheeft en wars is van 
alle halfheid, om aan de rede to vragen, en niet, zooals vrouwen doen, 
aan het gevoel, of ik gelijk gehad heb de „wereld" to verlaten, aldus 
doende wat ik mij vast had voorgenomen. De voornaamste reden die 
mij ertoe gebracht heeft geestelijke to worden is deze: de diep-ellendige

1) Ziende hoe in de wereld alles verstoord is, en hoe alle deugd, alle 
goede zeden geheel verdwenen zijn, vind ik nergens een helder licht, 
noch iemand die schaamte gevoelt over zijn ondeugden.... Zij die leven 
van roof, zij die zich voeden met het bloed van anderen, zij die de arme 
weduwe en haar jonge kinderen berooven, zij die de armen geheel tot 
de bedelstaf brengen, die allen zijn voortaan de gelukkigen hier op 
aarde ! Die menschen zijn edel en hoogstaand die zich verrijken door 
bedrog en door misbruik van kracht. Zij die de Hemel en Christus ver-
achten, zij die steeds trachten anderen in 't verderf to storten, die worden 
in de wereld geeerd... .
:) ,Ontvlucht dit wreede hebzuchtige strand."
GIROLAMO SAVONAROLA.	251
toestand van de wereld, de slechtheden van de menschen : verkrachtingen, 
echtbreuk, roof, hoogmoed, afgoderij, godslastering, alles in zoo erge 
mate dat men welhaast kan zeggen dat men nergens meer iemand vindt 
die het goede betracht. Daarom haalde ik iedere dag, schreiende, her-
haalde malen dit vers aan : Heu fuge crudeles terras, fuge littus avarum. 
Ik kon die zware ,ziekte" van onze blinde volkeren van Italie niet langer 
verdragen, ik zag teveel overal de deugden weggezonken in de diepte, 
de ondeugden meer en meer bovenkomend. Grooter smart was voor mij 
in de wereld niet denkbaar; en daarom smeekte ik iedere dag Jezus 
om mij uit dat slijk op to heffen, en ik bad voortdurend, met de grootste 
ootmoed, tot God dit korte gebed : notam f ach michi viam quia ad to 
levavi animam meam. God nu, in zijn oneindige goedertierenheid, heeft 
mij die weg getoond; en ik ben die weg ingeslagen, hoewel ik zooveel 
goedheid niet waardig ben. Antwoord gij mij nu : is het niet zeer in een 
mensch to prijzen wanneer hij de onreinheden en de ongerechtigheden 
van de ellendige wereld ontvlucht, om to willen leven als een redelijk 
wezen en niet als een beest onder de zwijnen? En zou het van mij niet 
grof ondankbaar geweest zijn, aan God to vragen mij de rechte weg to 
wijzen en dan, als God zich daartoe verwaardigd had, die aanwijzing niet 
to aanvaarden? ,Oim~, Jesu mio 1 liever duizend dooden dan dat ik op 
die wijze ondankbaar zou zijn tegenover u! " Zoodat, lieve vader, gij liever 
Jezus moet danken dan verdriet hebben; hij toch heeft u een zoon gegeven 
en die voor u behouden tot zijn twee en twintigste jaar; en niet alleen 
dat, maar hij heeft zich zelfs verwaardigd die zoon ,suo militante 
cavaliero" to maken. 0, zijt gij er niet dankbaar voor, een zoon to hebben 
die een der ,cavalieri" is van Jezus Christus 1 	
...... En nu heb ik u nog slechts een ding to vragen : troost mij n moeder. 
U beiden vraag ik uw zegen. Nimmer zal ik ophouden vurig voor u to
bidden."
In deze zelfde brief schrijft hij: ,Ik heb thuis eenige ge-
schriften achtergelaten, die u zult vinden achter de boeken 
op de vensterbank, tegen het raam aan, „le quale vi davano 
noticia di fatti miei". Een dier geschriften was zijn eerste 
werk in proza, getiteld Del dispregio del mondo, dat in 't latijn 
is geschreven : „Quid facimus? Quid sic stamus, anima, frustra 
Iaborantes?...." Het is een kort geschriftje, van slechts 
enkele bladzijden in de moderne uitgave; het ademt dezelfde 
geest van walging over de slechtheden van de nlaatschappij en 
van de menschen. En hier, evenals in enkele zijner brieven, 
treffen ons vooral twee bijzonderheden : Girolamo had een zeer 
sterk voorgevoel dat weldra groote rampen over Italie zouden 
komen, als een straf des hemels, en tevens voelde hij dat hij 
door God was voorbereid tot een bijzondere roeping. Wel 
kwam zijn nederigheid daartegen in verzet,maar het voorgevoel 
van die grootsche roeping werd steeds sterker, en komt o. a. 
tot uiting in zijn De Ruina Ecclesiae, een ,canzone". De Kerk
252	GIROLAMO SAVONAROLA.
wordt daarin voorgesteld als een kuische maagd. Wanneer 
Savonarola haar vraagt waar het echte geloof en de ware 
godsvrucht zijn gebleven, dan neemt zij hem bij de hand en 
leidt hem naar een grot, zeggende : ,Toen ik de trotsche eer-
zucht in Rome zag binnendringen en alles daar zag bezoedelen, 
heb ik mij teruggetrokken in deze spelonk." Wanneer zij hem 
dan haar mishandeld lichaam toont, wendt Savonarola zich 
tot de heiligen in de hemel en smeekt hun, zooveel deernis to 
beweenen. ,Maar wie is de schuld van dat alles?", vraagt hij. 
En de Kerk, doelende op Rome, antwoordt hem: ,Una 
fallace, superba meretrice", ,Een valsche, trotsche deerne". 
Waarop de jonge, vrome, maar hartstochtelijke klooster-
broeder uitroept:
,,Deh, per Dio, Donna,
Se romper si potria quelle grandi ali !"1)
Dan antwoordt de Kerk hem vermanend:
,,Tu piangi e taci; e questo meglio parme".•)
Zoo was Savonarola's gemoedstoestand in die jaren, waarin 
het verderf to Rome, de schandelij ke toestand van het 
pauselijk hof, voortdurend erger werden. In het klooster viel 
hij spoedig op, zoowel door zijn vroomheid als door zijn kennis 
en schranderheid. En zoozeer had hij weldra met zijn verleden 
gebroken, dat, toen hij in 1481 een preek hield to Ferrara, hij 
wel zijn ouders, maar geen zijner vroegere kennissen bezocht 
hij was als van de wereld afgestorven. Maar in datzelfde jaar 
ging hij naar Firenze en dan begint weldra zijn publieke leven, 
dat hij zeventien jaren later op de brandstapel zal eindigen. 
Zijn vaderstad heeft hij nimmer weergezien.
Te Firenze trad hij in het klooster van San Marco, waar de 
nagedachtenis van Sant' Antonio, gestorven in 1459, nog steeds 
in hooge eere was, en dat door de mildheid van Cosimo de' 
Medici een zoo rijke bibliotheek binnen zijn muren herbergde, 
dat het een der centra van wetenschap in Italie was geworden. 
Wie, die Firenze kent, heeft niet in het beroemde klooster 
enkele oogenblikken doorgebracht in de eel van Savonarola,
1) „O, God, als die groote vleugels eens gebroken konden worden l" 
2) ,Het is het beste to lijden en to zwijgen."
GIROLAMO SAVONAROLA.	253
aan het einde van dezelfde gang waar Fra Angelico zijn 
onsterfelij ke ,Annunziazione" op de muur heeft geschilderd ? 
Daar heeft hij de mooiste, en tegelijk de ongelukkigste jaren 
van zijn leven doorgebracht; van daaruit is hij naar de brand-
stapel gesleept; daar ook heeft hij zijn voornaamste werken 
geschreven.
In den beginne had hij als prediker weinig sukses; zijn 
invloed op de jonge kloosterlingen schijnt echter groot to zijn-.-
geweest; uit die jaren dateert ook de machtige bekoring die, 
hij op Michel Angelo en andere kunstenaars heeft uitgeoefend. 
Genezing voor zijn wonden vond hij ook to Firenze niet : zelfs 
in San Marco vindt hij onder de kloosterlingen niet de ware, 
godsvrucht. Ook de burgerij is hem to wuft, de wetenschap en 
de kunst to heidensch, to immoreel. Uit die eerste jaren dateert 
ook zijn vriendschap met de reeds zoo jong beroemde Picco, 
della Mirandola. Dan, in 1484, in een prediking to San 
Gimignano, spreekt hij voor 't eerst de gedachte uit (lie in zijn_ 
latere preeken telkens zal terugkomen : de Kerk zal gegeeseld: 
worden, en dan hernieuw dworden, en dat zal binnenkort ge 
schieden. Weldra besluit hij ook enkele van zijn geschriften over 
philosophie uit to geven, waaronder zijn Divisione e dignity
di tutte le scienze, en zijn Compendio di filoso/ia, di morale, di
logica; deze schijnen weinig beteekend to hebben. Daarnaast 
geeft hij korte geloofsbelijdenissen uit, en wat wij ,traktaatjes" 
zouden noemen, ter bestrijding van alle vormen van het 
inderdaad buitengewoon groote zedenbederf van zijn tijd 
woeker, spel, echtbreuk, bloedschande, prostitutie, heiden 
dom, bijgeloof, in alle kringen van de maatschappij. Hoe moet 
het in Savonarola's ziel gekookt en gewoed hebben to midden 
van de zeden van die vreeselijke tijden. In 1491 preekte hij voor 
't eerst in de Dom ; de kapel van San Marco was to klein 
geworden om alien to bevatten die de hartstochtelijke jonge 
prediker wilden hooren in zijn fulminaties tegen alles wat hij 
meende to moeten bestrijden : Savonarola is een macht van 
beteekenis geworden in Firenze, waarmee in 't vervolg zelfs 
Lorenzo de' Medici geducht rekening zal moeten houden. 
leder jaar wordt zijn invioed op de menigte grooter, en 
wanneer de Fransche koning Karel VIII als overwinnaar 
Firenze zal naderen, zal het yolk slechts naar een man
254	C I ROLAMO SAVONAROLA.
luisteren, naar Savonarola. Dan begint zijn politieke loopbaan, 
zijn taak als hervormer van de staat. In zijn preeken toch 
bestreed hij niet alleen de verwildering der zeden, maar gaf 
ook de vorm eener nieuwe staatsregeling aan, waarvan de 
-godsdienst en de ,riforma de' costum.i" essentieele bestand-
zleelen uitmaakten, op de wijze van Calvijns bestuur to 
SGeneve. Ziehier onder welke omstandigheden die denkbeelden 
van Savonarola ook werkelijk gedurende eenige tijd zijn 
toegepast.
In 1492 stierf Lorenzo de' Medici, die gedurende zijn laatste 
'levensjaren tevergeefs getracht had Savonarola's invloed to 
bestrijden : nimmer was deze bezweken voor bedreigingen, 
~nimmer was hij een duimbreed afgeweken van wat hij als 
zijn roeping voelde. En waar Piero, Lorenzo's opvolger, in 
"t geheel niet bemind was, nam Savonarola's invloed thans nog 
toe. Drie maanden na Lorenzo stierf paus Innocenzio VIII, 
opgevolgd door Alessandro Borgia, waardoor het aantal 
doodsvij anden van Savonarola wederom met een vermeer-
derde: Alessandro VI zal niet rusten voor hij de opstandige 
priester heeft klein gekregen, na het eerst met zachtheid to 
hebben geprobeerd. Maar Savonarola weigerde de kardinaals-
hoed die hem werd aangeboden als prijs voor zijn onderwer-
ping; niets was in staat hem de mond to snoeren. In 1494 trok 
Karel VIII als overwinnaar Firenze binnen; in hem zag Savo-
narola de geesel waarmee God Italie zou kastijden. De Medici 
werden verdreven, Savonarola namens de burgerij de vorst 
tegemoet gezonden, die hem zeer hartelijk ontving: Karel 
wist dat Savonarola zijn komst met blijdschap had begroet, 
en zelfs voorspeld had, en tevens dat men in Firenze naar 
-niemand anders luisterde dan naar hem. Men weet van hoe 
korte duur Karels verblijf in Italie is geweest. Intusschen is 
Savonarola gekozen in het bestuur der stad ; thans heeft hij 
de gelegenheid zijn hervormingen door to voeren. Doch ook 
lit alles neemt spoedig een einde : zijn strijd op leven en dood 
met de paus is begonnen. In 1497 wordt de kerkelijke banvloek 
over hem uitgesproken; het is met zijn invloed gedaan, al 
vindt hij bij een groot gedeelte zijner medeburgers nog steeds 
steun. Twee partijen vormen zich dan in Firenze, voor en 
tegen hem, de Arrabiati en de Piagnoni. Maar het einde
GIROLAMO SAVONAROLA.	255
nadert thans snel. Op 18 Maart 1498 hotidt hij zijn laatste 
preek; op 7 April zal een zijner vrienden voor hem een vuur-
proef doorstaan, die ten slotte door verschillende omstandig-
heden niet heeft plaats gehad ; op 8 en 9 April wordt San 
Marco bestormd door het gepeupel en Savonarola gevangen 
gezet; van 9 tot 25 April heeft het proces plaats dat eindigen 
zal met zijn veroordeeling ter dood; op 23 Mei wordt hij op het 
marktplein to Firenze verbrand, tegelijk met twee andere 
priesters. Op 't oogenblik waarop hij de brandstapel beklom, 
onder de beleedigingen van het gepeupel, vroeg hem een 
priester: „Hoe gevoelt gij u onder deze marteling?" Waarop 
hij antwoordde : , Jezus heeft zooveel geleden voor mij 1" Toen 
kuste hij het kruisbeeld en sprak verder geen woord meer. 
Hij was vijf en veertig jaar oud. Nog tot in 't begin van de 
achttiende eeuw werden jaarlijks, in de nacht van 23 Mei, 
bloemen gestrooid op de plek waar eenmaal Savonarola's 
brandstapel had gestaan. In 1633 zijn zijn werken voor 't eerst 
uitgegeven, to Leiden. Laat ons thans eens nagaan welke 
plaats hij in de letterkunde inneemt.


Savonarola behoort tot die rij van prozaschrijvers uit het 
quattrocento welke men de ,prosatori spontanei" noemt, 
en waarvan de oudste en beroemdste is San Bernardino da 
Siena, van wie wij een geheele reeks preeken bezitten, steno-
graphisch opgeteekend door een zijner bewonderaars. Naast 
godsdienstige werken behooren tot dit ongekunstelde proza 
ook kronieken, verhalen en legenden, en technische verhande-
lingen. Deze strooming is de tegenhanger van dat ,,letter-
kundige" proza dat met Boccaccio is begonnen, en naderhand 
door Alberti weer in eere is hersteld, na gedurende lange tijd 
door 't latijn verdrongen to zijn geweest; in de tweede helft 
van het quattrocento is het ,proza spontanea" tevens een 
reactie tegen het ciceronianisme en in 't algemeen tegen het 
,,rinascimento".
Wanneer Poliziano de prediker Mariano da Gennazzano 
heeft gehoord, de beschermeling van Lorenzo de' Medici, 
de prediker „A la mode", die dichters uit de oudheid aanhaalt 
en wiens zinnen even elegant als zijn perioden harmonisch 
1926 IV	17
256	GIROLAMO SAVONAROLA.
zijn, de kanselredenaar, in edn woord, die geheel met zijn 
tijd meegaat en het ,rinascimento" op de preekstoel vertegen-
woordigt, dan is hij verrukt. ,Zoodra hij begon to spreken 
was ik den en al oor." Wat een mooie stem! Welk een uit-
muntende woordenkeus ! Welke verheven gedachten ! , Dis-
cerno poi gl'incisi, riconosco i periodi, son dominato dall' 
armoniosa cadenza". Dat is de prediker voor fijnproevers 
als Poliziano. Savonarola's oordeel over kanselwelsprekend-
heid is heel anders; ziehier hoe hij zich daarover uitlaat in 
een zijner preekenl) : , Het eenige doel van een preek moet 
zijn ,I'utilitA dei popoli", maar tegenwoordig zetten zij die 
spreken of schrijven hun toehoorders of lezers niet anders 
voor dan ingewikkelde kwesties en allerlei ,cose curiose", 
die wel heel aangenaam klinken (,,che grattano cosi un poco 
le orecchie"), maar die aan de kranke ziel volstrekt geen 
heil brengen : deze wordt niet opgewekt tot berouw, noch 
verlicht door alles wat noodzakelijk is voor haar heil; zij 
genezen haar niet van de zonde, noch wekken haar weer op 
uit de dood. Al die geleerde predikers doen denken aan die 
klaroenspelers en zangers die zich in het huffs bevonden van 
de gestorven dochter van de opperpriester, en daar droevige 
liederen voordroegen, en opwekten tot weeklagen, en toch 
de doode het leven niet konden weergeven. Zoo doen ook 
die geleerde predikers van onze tijd, die de gansche dag 
rondom de doode zielen staan en ze zouden willen doen her-
leven door hun vragen en hun spitsvondigheden, hun mooie 
navolgingen van wat voor hen autoriteiten zijn: Aristoteles, 
Vergilius, Ovidius, Cicero, en door allerlei mooie verzen van 
Dante en Petrarca. 0, wat zijn die gezangen luguber, zoo 
luguber dat zij niet alleen de doode zielen niet tot nieuw leven 
brengen, maar juist dikwijls de levende zielen dooden."
En in diezelfde preek zegt hij : ,Gaat naar Rome, bezoekt 
de geheele kristenwereld, treedt de paleizen binnen van pre-
laten en aanzienlijken : overal zult gij zien dat deze zich 
bezighouden met poezie en met rhetorica. Gaat en overtuigt u 
gij zult hen overal vinden met „libri di umanita" in hun 
hand; en zij meenen met Vergilius, Horatius en Cicero de
1) Predica VIII van de Sermoni e prediche di Fra Girolamo Savonarola 
de' predicators (Prato, Guasti, 1846, p. 280).
GIROLAMO SAVONAROLA.	257
zielen to kunnen leiden." Hij beschuldigt hen, loon to ont-
vangen om de rijken to vleien en zelfs om tegen de leer van 
Christus to prediken. Hoe verfoeit hij de klassieke kultuur, 
het humanisme : dat alles moest weer teruggestooten worden in 
het duistere verleden waaruit het to voorschijn is gehaald. 
Al die heidensche schrijvers zijn leugenaars; hun boeken 
staan vol onwaarheid ; ook zij hebben geschreven om de grooten 
der aarde to vleien. Al die ,vuiligheid" (sporcizie) is verderf ! 
Savonarola veroordeelt alle poezie die niet zuiver gods-
dienstig is. Over beeldende kunst zijn zijn denkbeelden even 
absoluut, even intransigent. Niet-religieuse kunst kan een 
goede invloed hebben, wanneer ze werkelijk mooi is: de 
echte ,bellezza" kan een bron zijn van deugd. Maar van 
schilderingen van het leven van Christus en de heiligen gaat 
een oneindig verhevener invloed uit dan van profane kunst, 
zelfs als deze ,mooi" is. , Laat u een schilderij maken van 
het Paradijs, met de Hel eronder, en hang die in uw kamer op, 
zoodat gij hem dikwijls ziet". ,Maar toch ook weer niet al 
to vaak," voegt hij er, zeer praktisch, bij, „want dan ontroert 
het u op 't laatst niet meer." „Hoe ver", gaat hij voort, ,is 
een innig-vrome kunst als die van Fra Angelico, verheven 
boven al die marmerbeelden en schilderijen die slechts het 
aardsche schoon verheerlijken." Hij fulmineert ook tegen de 
to luxueuze en to wufte kleederen der heiligen op de schilde-
rijen : ,Meent gij soms dat de Maagd Maria er zoo uitzag 
als gij haar schildert ? Ik zeg u dat zij gekleed was als een 
arme vrouw, en zoo zedig dat men nauwelijks haar gelaat 
kon zien.... Gij laat haar gekleed Pan als een publieke 
vrouw !" En hij voorspelt de ondergang van dat alles, van 
geheel Italie. „O, Italie, gij zult weldra verteerd worden. 
Uw beelden, uw huizen, alles zal verteerd worden, en gij zult 
niet langer de werken uwer handen aanbidden !" Christus zelf 
zal komen om al die duivelsche zaken to verbranden. „Want 
u to bekeeren schijnt onmogelijk!" Hij heeft vizioenen. Hij 
ziet het vlammende zwaard dat alles zal vernietigen. En 
dikwijls eindigt zijn preek doordat hij van opwinding flauw 
valt, terwijl de menigte huiverend, diep onder de indruk van 
zijn vlammend woord, langzaam het kerkgebouw verlaat.
De ,onbeschaafde" wijze van preeken van Savonarola,
1.926. 1 V	17*
258	GIROLAMO SAVONAROLA.
aan wie elke stijlverzorging vreemd was, stuitte de op dat 
gebied reeds verfijnde Florentijnen nauwelijks minder tegen 
de borst dan de inhoud van zijn preeken ; ook zijn schelden op 
poezie werd hem hoogst kwalijk genomen. Op zekeren dag 
zendt Ugolino Vieri, dichter van godsdienstige verzen en groot 
vereerder van Savonarola, aan de beruchte prediker een
gedicht, De Christianae religionis ac monasticae vitae felicitate,
vergezeld van een brief, waarin hij zijn eigen denkbeelden 
over de verhouding tusschen godsdienst en dichtkunst uit-
eenzet, en aan Savonarola, overtuigd dat deze het met hem 
eens is, vraagt of althans die gedichten welke Gods glorie 
bezingen, niet nuttig zijn voor het kristelijk geloof. Deze 
brief was een soort uitnoodiging aan Savonarola om eens 
duidelijk uiteen to zetten welke poezie niet, welke wel toe-
laatbaar is. En deze schrijft nu een kort werkje, Opus perutile
de divisione ac utilitate omnium scientiarum : in poeticen
apologeticus, dat later, in 1542, in druk is uitgegeven, to 
Venetie. Het laatste gedeelte van dit geschriftje, dat de 
wetenschappen nog indeelt volgens het zuiver scolastieke 
systeem, en aldus de poezie onderbrengt onder de „logica", 
is gewijd aan de dichtkunst. Het doel van de dichter moet 
zijn, zegt hij, de menschen tot deugd op to wekken, door 
middel van een of andere passende voorstelling: ,per aliquam 
decentem repraesentationem". Eenaangename vorm is daarbij 
niet meer dan bijzaak; deze is niet het wezen van de poezie. 
Hoe duideli jk begrijpen we hier weer hoever Savonarola en 
de mannen van het letterkundig rinascimento van elkaar, 
of stonden : weldra zal Aristo zijn Orlando Furioso geschreven, 
hebben, het werk dat men beschouwen kan als het zuiverste 
type, als het hoogtepunt van die poezie waarvan De Sanctis 
zoo terecht heeft gezegd dat zij door twee eigenschappen, 
vooral wordt gekarakteriseerd: onverschilligheid voor de 
inhoud, naast het streven naar een volmaakte vorni. En dan 
vervolgt Savonarola : , Het is onmogelij k dat iemand die 
niet zeer goed thuis is in de „logica", dichter zou kunnen 
zijn" ; voor deze middeleettwsche monnik is de poezie een der-
wetenschappen, onderdeel van de „Razionale" of ,Logica", 
welke weer een der beide groepen is waarin de ,Philosophie 
wordt onderverdeeld : „Razionale" en , Reale". Naast de
GIROLAMO SAVONAROLA.	259
poezie staan dan de ,Dialettica", de ,Grammatica" en de 
,, Rettorica", als onderdeelen van de , Logica", terwijl de 
,,Reale" weer verdeeld wordt in ,Pratica" en ,,Specula-
tiva", en deze op hun beurt in „Morale" en ,Meccanica" 
aan de eene zijde, ,Naturale", ,Matematica" en ,Metafisica" 
aan de andere zijde. De wetenschap van het rinascimento 
had al deze scolastiek reeds fang veroordeeld als volkomen 
steriel; Savonarola en zijn ontwikkelde tijdgenooten begrepen 
ook bier elkaar absoluut niet. Hij zegt dan zijn oordeel over 
de klassieke schrijvers, dat wij elders reeds gedeeltelijk hebben 
leeren kennen. Ik veroordeel hen niet, zegt hij, vanwege 
hun streven naar sierlijke taal; ik geef zelfs aan de dichtkunst 
een plaats onder de wetenschappen en heb haar meermalen 
geprezen. Wat ik veroordeel is de ijdele verwatenheid van die 
dichters, die meenen alles to weten terwijl zij niets weten, 
terwijl zij niets anders in hun mars hebben dan dactyli en 
spondaei, niets anders kennen dan een ijdele versleer, waarvan 
wij bewezen hebben dat het geen wetenschap is; en zij be-
roemen er zich op alle wetenschappen to beheerschen, terwijl 
zij niet eens inzicht hebben in het eenige wat zij meenen to 
kennen, de poezie.
Gij beroept u op een Jeronimus, die zooveel zorg besteedde aan de
vorm zijner verklaringen van de Heilige Schrift en van zijn preeken. 
Maar diezelfde Jeronimus heeft niet minder heftig dan ik het holle en 
leege van die profane dichters veroordeeld: heeft hij hun verzen niet 
vergeleken met eikels voor de zwijnen ! Gij beroept u op het voorbeeld 
van Paulus, wanneer gij verzen aanhaalt. Volg Paulus liever na in zijn 
zeden, zijn liefde voor Christus, zijn ijver als prediker. En wanneer gij 
daarna, een enkele maal, een vers wilt citeeren, zoo ,te hooi en to gras", 
dat zal ik u dat zeker niet kwalijk nemen. Maar gij wilt mcer. Gij wilt 
de dichters gebruiken, naast de Heilige Schrift, om aan hun werken ver-
gelijkingen to ontleenen voor uw prediking. Ah no! Dat is profaneeren !
Dat is afbreuk doen aan de Waarheid, terwille van een ijdel genot !"
Langzamerhand wordt de toon heftiger; hij begint to 
fulmineeren, alsof hij op de preekstoel stond, to schelden, 
in plaats van to redeneeren. Hij valt de vorsten aan die niet 
door wetten al die ,besmetting" weten to weren. Waarom 
wordt dat alles niet verbrand, vernietigd ? De samenvatting 
van deze denkbeelden is dan weer geschreven in kalmer stijl ; 
tenslotte geeft hij een positief antwoord op de vraag van 
Ugolino. Liefdespoezie, lofzangen op heidensche goden zijn
260	GIROLAMO SAVONAROLA.
to veroordeelen, evenals die poezie welke slechte daden van 
de menschen tot onderwerp heeft. Maar de goede daden van 
rechtschapen menschen mogen bezongen worden: dat kan 
nosh mag veroordeeld worden. Maar ook hier moet men 
weten to onderscheiden. Alle poezie waarin sprake is van Jupi-
ter, van andere valsche goden, van onkuische nymphen is on-
voorwaardelijk slecht, dierlijk, duivelsch. Andere dichters 
prijzen weliswaar onze godsdienst, maar de inhoud van hun 
werk is van geen nut voor de kerk. Savonarola onderscheidt in 
de godsdienstige poezie van zijn tijd twee stroomingen : de 
werkelijk godsdienstige werken, en die welke slechts uiterlijk 
godsdienstig zijn ; de vrome, eenvoudige „Iaudi spirituali", 
en die welke to weinig vroom zijn, to weinig eenvoudig van 
vorm, to veel belnvloed door de klassieken. Zelf heeft hij 
„laudi" geschreven, die inderdaad vrij zijn van elk streven 
naar sierlijkheid van taal. Wanneer in 1484 Sisto IV sterft, 
en de oneenigheid op het Conclave zoo groot is dat men voor 
een schisma vreest, schrijft hij deze Laude
Deh I mira con pietate in the procella
Si trova la sua sposa,
E quanto sangue, oimeO tra not s'aspetta,
Se la tua man pietosa
Chi di pardonar sempre si diletta,
Non la riduce a quella
Pace the fu quando era poverelia.l)
Ongekunstelder kan het al niet!
De meeste van zijn gedichten dateeren uit zijn jeugd, uit 
de tijd toen hij ook Dante en Petrarca nog las en nog troost 
zocht voor zijn geestelijk lijden in poezie en muziek. Zijn 
imitatie van Petrarca is herhaaldelijk bijna Ietterlijk. Petrarca 
had geschreven, in een canzone aan Laura
Quando ii soave mi f ido conforto,

Per la pieta della mia vita stanca.... ;
Savonarola schrijft, zich wendend tot Christus:
Quando el soave mio fedo conforto
Per la pieta della mia stanca vita....
i) 0, zie met medelijden in welke storm zich uw bruid bevindt, en 
boeveel bloed, och arme, onder ons to verwachten is, wanneer uw Ilefde-
volle hand, die zoo gaarne vergiffenis schenkt, haar niet terugbrengt 
tot die vrede die er was toen zij arm was.
GIROLAMO SAVONAROLA.	261
Dergelijke letterlijke reminiscensen zijn er meer; in een 
gedicht van Petrarca lezen wij
Ma io the debbo altro the pianger sempre 
Misero e so] the senza to son nulla? 
Savonarola schrijft
Ma the debbo ormai the pianger sempre
Dolce Gesu, the senza to son nulla?')
Intusschen, ook daar waar hij imiteert is hij in zoover 
geheel zichzelf dat zijn poezie elke bekoring mist, behalve 
die van de oprechtheid.
Zijn ,laudi" behooren zonder uitzondering tot zijn Floren-
tijnsche periode. Zij kunnen, dunkt mij, het best vergeleken 
worden met liederen van het Leger des Heils; om ze gemakke-
lijker onder het yolk to brengen heeft hij ze gedicht in de 
vorm van profane volksliederen als de carnavalsgedichtjes
Viva, viva in nostro coro
Christo re duce e Signore.... ;
het is het metrum van Lorenzo's beroemd „canto carna-
scialesco"
Quant' a bella giovinezza,
Che si fugge tuttavia....
Zoo bestreedt hij de wuftheid van zeden in alle lagen van 
de bevolking, zelfs door middel van verzen. Dat hij met 
deze L.audi eenige tijdelijke invloed ten goede heeft kunnen 
uitoefenen, is mogelijk. Maar van de nieuwe dichtkunst van 
mannen als Lorenzo en Poliziano stond hij to ver of om op die 
beweging ook maar eenige invloed to hebben kunnen uit-
oefenen : in het letterkundig rinascimento speelt hij geen 
andere rol dan die van een volkomen machteloos tegen-
stander. Men spreekt veel over de invloed die hij op Michel 
Angelo zou hebben uitgeoefend. Als persoon heeft hij dat 
zeker gedaan : beide groote mannen gelijken in vele opzichten 
op elkander, in hun woeste zucht naar onafhankelijkheid, in 
de ontembaarheid van hun individualisme. Maar dat be-
teekent nog niet dat Savonarola eenige invloed van beteekenis 
zou gehad hebben op de letterkundige beweging van die 
tijd in 't algemeen, die hij bestreed als een uitvloeisel, en
') Geciteerd door Maria Chiti, L'estetica del Savonarola e l'azione di 
lui sulla cultura del Rinascimento (Livorno, Giusti, 1912), p. 67, 68.
262	GIROLAMO SAVONAROLA.
tegelijk als een der oorzaken, van de verwildering der zedenl).
Men noemt hem het „geweten" van zijn tijd. Maar die 
tijd luisterde naar geen geweten, hoe luid en heftig het ook 
sprak. En dan : om iets met vrucht to kunnen bestrijden, moet 
men beginnen met het to begrijpen. Maar kon een Savonarola 
jets begrijpen van het letterkundig rinascimento?
*
Op de groote massa maakten Savonarola's preeken een 
geweldige indruk; we hebben hiervan vele getuigenissen. En 
zelfs mannen als Pico della Mirandola konden huiveren, wan-
neer zij hem zijn vreeselijke voorspellingen en bedreigingen 
hoorden uitspreken, met de overtuiging en de hartstocht 
van een apostel. Wij kennen de inhoud van verscheidene 
van die preeken, maar niet de vorm waarin zij zijn uit-
gesproken. Savonarola schreef zijn preek eerst in groote lijnen 
op in 't latijn; wij bezitten nog eenige van die latijnsche 
schema's, sommige in het oorspronkelij ke handschrift, bijna 
onleesbaar klein geschreven, en zoo vol veranderingen, dat 
de lektuur ervan haast onmogelijk is. De meening dat Savona-
rola ook predikte in 't latijn, is echter onjuist: hij sprak in 
't italiaansch, daarbij zijn aanteekeningen al sprekende uit-
werkend. Andere preeken zijn door toehoorders opgeteekend 
en later, verkort, ook weer in 't latijn, gedrukt. Savonarola's 
stem klinkt dus niet meer voor ons ; wij weten dikwij is wat hij 
gezegd heeft, maar niet meer hoe hij het gezegd heeft.
Niets symboliseert beter de rol die hij heeft gespeeld als 
bestrijder van de ,moderne" kultuurbeweging van zijn tijd 
dan het beruchte ,bruciamento delle vanity". Het was 
de laatste dag van het carnaval van 1497. In de ochtenduren 
had een talrijke menigte de plechtige mis bijgewoond welke 
opgedragen was door Savonarola. In de namiddag trok het 
yolk in een lange processie door de straten der stad, vooraf-
gegaan door een knaap die een Jezusbeeld droeg, een kunst-
werk van Donatello. Op de Piazza had men een groote menigte 
kunstvoorwerpen bijeengebracht en hoog opgestapeld op een 
verhevenheid, geheel gevuld met brandbare stoffen. Telkens 
en telkens weer had Savonarola in zijn prediking aangespoord
1) Bovendien dateert Michel Angelo's poezle van latere jaren.
G I ROLAMO SAVONAROLA.	263
om alles to verbranden wat er in de stad aanwezig was aan 
voorwerpen van weelde en kunst. ,Gettar tutto alle fiamme !", 
was telkens weer zijn hartstochtelijke kreet geweest. Gedurende 
bet carnaval hadden zijn dwepende volgelingen, bijna de 
geheele bevolking der stad, uit huizen en openbare gebouwen 
alles weggesleept wat zij machtig konden worden aan weelde 
en kunstvoorwerpen. Thans lagen al die ,vanitA" daar op 
bet plein, en voortdurend werd de stapel grooter. Er bovenop 
plaatste men een reusachtig beeld van het carnaval. De 
menigte vulde het gansche plein, onder het zingen van gods-
dienstige liederen en bet uiten van verwenschingen tegen 
het carnaval. Dan wordt de stapel in brand gestoken ; alle 
klokken luiden ; de menigte is waanzinnig van geestdrift. 
En zooals die menigte op dat oogenblik vast geloofde dat 
pie verdelging van zooveel moois1) een godgevallig werk was, 
zoo heeft Savonarola zijn gansche leven vast geloofd dat de 
kunstuitingen van bet rinascimento moesten bestreden en 
verdelgd worden als een der bronnen van het zedenverval 
en van de godsdienstloosheid van zijn tijd. En al moge het 
waar zijn dat hij daarbij zeker minder ver had willen gaan 
Clan zijn volgelingen die dag gegaan zijn, hij had de harts-
tochten opgezweept als geen ander, door zijn fanatisme, en.
. .
wie wind zaait zal storm oogsten. En niet eerder kwam de 
storm tot bedaren voor zij hem zelf meegesleurd hau', nog 
geen jaar later.
Met Savonarola's dood zwijgt de laatste stem uit de middel-
eeuwen naar welke men nog een oogenblik geluisterd had. 
Met hem verdwijnt de laatste ernstige tegenstand tegen het 
zegevierend letterkundig Rinascimento. Macchiavelli is, op 't 
oogenblik van Savonarola's dood, negen en twintig jaar, 
Aristo vier en twintig: weldra zal de eerste door zijn geschied-
kundige werken, de laatste door zijn Orlando Furioso dat 
Rinascimento voltooien en de zestiende eeuw inluiden, die 
tevens de eeuw zal zijn van het letterkundig verval van Italie.
C. DE BOER.
1) Intusschen schijnt bij het ,bruciamento" wet veel, maar niet zoo 
heel veel werkelij k moois vernietigd to zijn.
BIBLIOGRAPHIE.
Dr. M. A. van Herwerden. Erfelijkheid bij den mensch en Eugenetiek. 
Encyclopaedie van de Wereldbibliotheek. Mij. voor G. en G. Lectuur. 
1926. 408 pag.

Het eerste deel van dit boek is gewijd aan de uiteenzetting van questies 
van erfelijkheid, chromosomen, de wet van Mendel en dergelijke. Een 
heldere uiteenzetting door een bevoegd schrijfster over deze onderwerpen.
Neteliger en subtieler is de questie der eugenetiek. Hierover sprekende 
betoont de schr. zich een ernstig persoon met een bezonnen, voorzichtig 
oordeel. Zij heeft niet de beminnelijke naieviteit van sommige biologen 
de geheele menschelijke samenleving uit een biologisch oogpunt to be-
schouwen en aan to bevelen menschen to teelen op de wijze van stamboek-
vee. Zij begrijpt dat ernstige moreele en rechtsbezwaren zich verzetten 
tegen een met staatsmacht regelend optreden door de overheid in deze 
materie. Zij komt dan ook tot de conclusie (pag. 397) : „De eugeneticus 
kan hem (den mensch) slechts met raad terzijde staan". Voortreffelijk; 
alleen : ten aanzien van het vermoedelijke resultaat van deze raadgevingen 
kan men met de schr. verschillen.
Ook gaat de schr. mijns inziens nog lang niet ver genoeg met haar reserves, 
die zij reeds op zuiver utilistische gronden tegen bewust ingrijpen moest 
maken. Zij let er m.i. namelijk niet voldoende op hoe relatief en onzeker 
bet begrip ,gunstige" of ,ongunstige" erffactoren is. Wel wijst zij er in 
bet eerste deel op, dat men b.v. dansmuizen eensdeels als een interessante, 
verfijnde muizensoort, anderdeels als een gedegenereerde, minderwaardige 
zou kunnen beschouwen. Maar sprekende over eugenetiek houdt zij dit 
toch niet voldoende in het oog.
Het is een wijd verbreide meening -- en ik geloof, dat zij op waarheid 
berust - dat genie dikwijls gepaard gaat met psychopatologische af-
wijkingen. O.a. wijst James er in zijn „Varieties of religeous experience" 
op, dat zoowel onder de katholieke heiligen als onder de hervormers 
(herinner ik mij wel dan noemt hij o.a. Luther en John Knox) veel personen 
voorkomen die verschijnselen vertoonen, die men gewoonlijk als van 
epileptischen of hysterischen aard beschouwt. Wij kunnen dit rustig 
constateeren zonder ons to bekommeren over het feit, dat Jan Rap meent 
dit to moeten weergeven door to verkiaren dat genie een vorm van waanzin 
en godsdienst niets anders dan hysterie is. En gesteld nu dat dit veelvuldig 
samengaan bestaat, dan zullen dezelfde erffactoren die eensdeels gevaar 
opleveren voor de geboorte van een bewoner van krankzinnigengesticht
BIBLIOGRAPHIC'.	265
of gevangenis anderdeels meer dan gemiddelde kans geven op de geboorte 
van een van de hoogst bezielde voorgangers der menschheid. Deze laatsten 
kunnen wij niet missen en voor de geboorte ervan mogen wij wel een aantal 
psychopaten en boeven op den koop toe nemen.
En zoo kom ik in nog hooger mate dan dr. van Herwerden tot de 
conclusie (pag. 401), dat de eugenetiek --- tot welke praktische toepassingen, 
zij eventueel in de toekomst moge geraken -- voorloopig een studievak 
blijve.
V. D. W.
A. W. Byvanck, Les principaux manuscrits a peintnres de la Biblio-
theque royale des Pays-Bas et du Musee Meermanno-Westreenianum a la 
Haye. Pour les membres de la Societe francaise de reproductions de 
manuscrits a peintures. Paris, 1924.

Deze uitgave verdient om tal van redenen hier onder de aandacht ge-
bracht to worden. Een ervan is, dat zij een opmerkelijk deel van het 
levenswerk van W. G. C. Byvanck belichaamt. De wensch, om de beide 
verzameiingen van miniatuurhandschriften, aan zijn zorgen toevertrouwd 
en door hem aanzienlijk vermeerderd, naar behooren beschreven to zien, 
heeft den voormaligen directeur der Koninklijke Bibliotheek en van het 
Museum Meermanno-Westreenianum langen tijd bezig gehouden. Eerst 
nu ziet zulk een beschrijving het licht, niet onder vaderlandsche auspicien.
Er zijn weinig dingen, die zoo van wisselvalligheid spreken als de 
geschiedenis van boekerijen en boeken. Wisselvalligheid is niet altijd tevens 
toevalligheid; soms ontwaart men in de lotgevallen van een exemplaar 
of collectie lange draden, die bet ver uiteen gelegene toch histor:sch 
verbinden. Uit de verzameling van Philips van Cleef, dat wil zeggen uit 
de onmiddellijke omgeving van het Bourgondische hof, komt een aantal 
verluchte handschriften in 1531 aan de Nassau's. De boekerij van het 
Oranjehuis, aan den koning van Pruisen ten deel gevallen uit de nalaten-
schap van Willem 111, wordt in 1749 verkocht. Willem IV koopt er een deel 
van terug. Na 1815 staat koning Willem I zijn collecties aan den staat af.
Een verzameling als deze heeft uit den aard der zaak geen innerlijken 
samenhang, wel een zekere gelijksoortigheid. Dat Fransch en Nederlandsch 
werk, en de 15e ceuw in het bijzonder, hier overwegen, is niet meer dan 
natuurlijk. Doch dat ook de kwaliteit zoo homogeen is, verraadt wel in 
de eerste plaats de groote zorg, waarmee de grondsiagen der collectie zijn 
aangevuld. Uit een oogpunt van miniatuurkunst spant waarschijnlijk het 
getijboek van Philips den Goede de kroon.
De beschrijving der handschrif ten, van de hand van Dr. A. W. Byvanck, 
wordt opgeluisterd door 67 goede reproducties.
J. H.
266	BIBLIOGRAPHIE.
Het Werk van Prosper Van Langendonck (voor het Van Langendonck 
Comite uitgegeven door de Mij. voor goede en goedkoope lectuur).

„Vbbr hem heeft niemand in Vlaanderen algemeener en onmiddellijker 
uitgesproken wat de wereld en de menschen in een gemoed kunnen achter-
laten aan liefde en trots, aan smart en strijdlust, aan hoop en twijfel, 
aan bitterheid en ontgoocheling." Dat rechtvaardig oordeel stond to 
:lezen in een klein manifest dat hier voor mij ligt : het is de oproep tot 
de hulde die in October 1920 zou gebracht worden aan Prosper Van 
Langendonck. Een maand nadien waren zijn vrienden verzameld in een 
sinistere straat achter Sint Jan's hospitaal to Brussel waaruit de Dichter 
naar zijn eindelijke rustplaats gedragen werd. Een paar jaren vbbr den 
-oorlog zweeg Van Langendonck; de zeldzaamheid van zijn eerste verzen-
bundel (1900), de schaarschte en de verspreiding van zijn geschriften 
,droegen er toe bij om zijn gestalte iets of wat in de schaduw to stellen. 
Nu is het een daad van pieteit van het Van Langendonck Comite, onder 
leiding van Vermeylen, het Werk van den Dichter to hebben vereenigd 
in een bundel, met meer zorg uitgegeven dan het bundeltje van 1918 
bezorgd buiten het toezicht van den Dichter, en die ons beter leert naderen 
tot een der heel groote dichters die wij bezeten hebben. Want dat is Van 
Langendonck geweest, een dichter van 't edelste ras die zijn bitter leven 
geschreven heeft in wonderschoone classieke gedichten. Niemand gaf 
minder om uiterlijke fraaiheden in de Kunst. Hij was vooral een denker, 
4dien ik liefst zou vergelijken met Alfred de Vigny--een grondig pessimist. 
Zijn vroegste gedichten zijn reeds doortrokken van zijn zorg om de 
raadselen des levens. Zijn sombere natuur was gelijk het Kempenland 
waar hij graag dwaalde, ,niet zijn uiterlijke zoetheid en zijn diepen ziele-
brand". Op den dorpel der jeugd sprak hij van „de hel van d'aardschen 
nacht".... Men herleze zijn gedichten tot de jaren '90: niets dan twijfel 
- soms vertwijfeling-, spijt om de zich wegspoedende jeugd, en een 
angst die doet denken aan Pascal. Dan een pooze. Eenige milde verzen 
spreken van berusting, vertrouwen, moed. Zij dagteekenen uit de dagen 
van Van Nu en Straks. De omgang met eenige vrienden, die de Vlaamsche 
letteren op breeder banen gingen voeren, de collectieve geestdrift die hen 
bezielde, kunnen niet vreemd geweest zijn aan een meer evenwichtige 
stemming. Het is de tijd van Schepping, de Strijd,de Gouden Vloot, de Torens, 
Naar Linkebeek. In latere jaren spietste slechts nu en dan de zon door de 
,duisternis die zich rond den lijdenden mensch verdikte. Zoo is de Herinne-
ring aan een Wandeling van Verrewinkel naar Ukkel gelijk sommige van 
die groote pantheistische landschappen van Rubens overgoten met late 
zon. Men noemt Van Langendonck dikwijls naast Gezelle. Maar de een-
zaamheid van Van Langendonck was veel tragischer dan die van den 
grooten Eenzame. Men hoeft hem niet persoonlijk gekend to hebben om 
to weten dat hij het leven veel dieper gepeild heeft dan Gezelle. Gezelle 
werd gekweld door anderen, maar het koninkrijk Gods was in hem. Van 
Langendonck kende dieper leed en zijn verzen zijn de schoone sombere 
vruchten van zijn bittere ervaringen. De andere heeft niet gestruikeld, 
heeft niet in duisternis getast, geen verval gekend en geen vertwijfeling, 
maar ook niet de dankbare blijheid van de hergeboorte en de mildheid 
van den dag voor wie treedt uit .,d'aardschen nacht".
Toch was Van Langendonck geen weekeling. Hij was een strijder. Het 
gevoelen van zijn menschelijke zwakheden bracht hem in opstand; spijt
BIBLIOGRAPHIE.	267
om zijn falingen deed hem opleven en zijn verbitterd verzet sloeg uit in 
toornige verzen. Veel diep teed vermocht zijn veerkracht niet to verslappen. 
Gedichten zooals Stijgend langsheen Sinte Goedelekerk, En verre tochten 
gaan, zijn de opstand van een mannelijke ziel ,worstelend tegen God en 
Lot", en die behooren tot de diepste (ook de vormelijk-gaafste) die een 
eeuw literatuur heeft voortgebracht. Den strijdlustigen Van Langendonck 
I eeren wij best kennen in zijn prozaschriften, waar ook de beste exempelen 
bewaard zijn van zijn heldere critische redeneeringen en zijn historisch 
inzicht. Hij was 26 jaar toen hij een letterstrijd - neen een beginsel-
strijd - tusschen Max Rooses en Pol de Mont beslechtte met zijn opstel 
De Vlaamsche Parnassus. Hij was niet bloo om zijn overtuiging to ver-
dedigen zelfs tegen den vijftigjarigen Max Rooses (wel eens lichtzinnig 
de Vlaamsche Sainte-Beuve genoemd). Om dit met geluk to doen was er 
meer noodig dan stoutheid : oak wetenschap en vooral een diepe intentle 
van de kunst die nimmer door geleerdheid vervangen wordt. En hij deed 
het op een gepasten, overtuigenden toon die niets had van pamphletaire 
driestheid. Die studie en zijn latere Open Brief aan Rooses zijn zelfs veel 
meer dan toevallige en tijdelijke polemiek. In de Vlaamsche literatuur der 
vijftig laatste jaren zijn zij een synthese van den nieuwen geest tegenover 
verbleekte traditie, meer nog : buiten en boven hun contingente aanleiding, 
zijn zij manifesten voor den groei en het levensrecht van jonge idealen, 
bladzijden van even diepe dracht als de sterkste strijdschriften op de 
keerpunten der kunstgeschiedenis. Een jaar nadien werd Van Nu en 
Straks gesticht, waarvan Van Langendonck een der leiders was; en wat 
de ouderen niet vermocht hadden werd door eenige jongeren verwezenlijkt: 
zij schakelden zich weer vast aan de ware traditie der echte Vlaamsche 
kunst, die van Gezelle, Verriest, Rodenbach. Ik weersta niet aan de lust 
om hier een kostelijk woord van Van Langendonck to herinneren. In het 
verslag van den zooveelsten Driejaarlijkschen prijskamp van Letterkunde 
was door den versiaggever Dr. de Vreese voorzichtig gesproken van 
„de eischen waaraan een stuk moet voldoen om bekroond to worden". 
Toen kreeg Van Langendonck hem to pakken en, zich in gedachten 
wendend tot den Minister, schreef hij, de juryleden bedoelend : ,Denk nu 
eens na, wat nog nooit voor goed werd uitgedrukt, welke eischen in het 
vak gesteld werden, - zij weten het, Mijnheer de Minister, en zij willen 
het ons niet zeggen." Doodelijke treffer! Talleyrand of Rivarol zouden 
hem niet verbeterd hebben. Het was een zet van Van Langendonck in 
het eeuwige geding van de levende kunst contra de Academie. Was dat 
de taal van een droomer of van een man van de daad? Wie nu die blad-
zijden herleest zal den indruk hebben dat hij menigmaal in zijn proza 
de groote kunstvragen van alle tijden beroerd heeft met een hoogheid 
van geest die des to meer zijn zuinigheid op gebied van critisch proza doet 
betreuren. Eenige to zeldzame studies, De Herleving der Vlaamsche poezie, 
de Inleiding tot Herckenrath's Vlaamsche Oogst, zijn blijvende verge-
zichten over den geest en de ontwikkeling onzer letteren in de 19e eeuw.
Moge het met veel zorg uitgegeven Werk van Van Langendonck ook aan 
de jongere geslachten leeren beseffen wat wij met den to vroeg verdwenen 
schrijver verloren hebben : een geniaal dichter, een moedig polemist, een 
Vlaming met zeldzaam diepe levensopvatting.
A. CORNETTE.
R ECTIF ICATI E.
Gids 1926 III 382, in plaats van
„Leyds, die meende, dat de Engelsche Regeering den oorlog wilde 
en alleen talmde omdat zij nog niet gereed was, seinde den 27sten Sep-
tember naar Pretoria om het Gouvernement aan to raden een ultimatum 
tot Engeland to richten."
lees
„Leyds seinde den 27sten September naar Pretoria, dat volgens het 
algemeen gevoelen op het wasteland Engeland absoluut den oorlog wilde 
en slechts uitstel zocht, en dat men dus de Republiek aanried een 
ultimatum tot Engeland to richten."
SPROKKELINGEN.
Als Jezus het antwoord schuldig blijft op de vragen, die 
Pilatus tot hem richt, verwondert zich de proconsul. De 
machtige en edele Romein, overwinnaar van een vijand, dien 
hij als zijn gelijke eert, zal zich over het zwijgen van dien 
verslagene, zijn gevangene, niet verwonderen. De waardigheid 
van dit stilzwijgen zal hem integendeel vervullen met vol-
doening; hij zal in deze houding het ingetogen zelfbewustzijn 
wedervinden, waartoe hijzelf bij machte zou gebleken zijn. 
Deze onruststoker echter, deze muitzieke plebejer, een der 
velen uit Israels verachte horde, bewaare het stilzwijgen 
tegenover hem als ware hij de gelijke des voornamen. Een 
ruwe tyran zou wellicht in gramschap zijn ontvlamd. Deze 
Romein, erfgenaam vary den twijfel, den hoogmoed, het inzicht, 
de strengheid, de wellevendheid en alle de geestelijke scha-
keeringen en verfijningen eener oude aristocratie, gevoelt 
enkel verwondering, een kalme, hooge, koele, milde ver-
wondering.

Het groote in Maupassant: het verbijsterend besef, dat het 
leven een verschrikking is, ondoorgrondelij k en onverbiddelij k, 
in zekere novellen als een diepen grondtoon to doen hooren, 
voelbaar to maken als een dampkring, geladen met verdelging.

Hetgeen voor alles bekoort in Arthur Schnitzler is de 
herfstelijke weemoed, die in zijn beste bladzijden ademt. 
De lezer gevoelt zich als de wandelaar en eenzame, zwervend 
over de heuvels eener streek, waarin het ritselen der vallende 
blAren sedert lang verstild is, onder een hemel, waarin het
1926 IV	18
270	SPROKKELINGEN.
late daglicht in duizend schakeeringen breekt en sterft. 
Ziehier den dichter, ziehier den mistroostigen en verteederden 
zanger der uitgeputte en aftrekkende onweders, der gele en 
late gevoelens, waarvan Nietzsche spreekt.

De wasdom, de geheime en langzame wasdom, de rijpheid 
en zoetheid eindelijk van het vermogen over de taal, de altijd 
weerbarstige en arglistige, in grooten stijl to heerschen, ziedaar 
vreugden, zoo groot, als ternauwernood geevenaard kunnen 
worden en waarbij het pessimistisch besef omtrent een wereld 
van plagen en betrekkelijkheden ijdel schijnt.

Dat het relaas van tal en tal van avonturen in Casanova's 
gedenkschriften verdicht zoude zijn, bewijst niets tegen de 
eigenlijke waarde dier gedenkschriften. Casanova was een 
groot kunstenaar, een meesterlijk verteller, de schrijver van 
een der levendigste en bevalligste dialogen, die men lezen 
kan, van een proza voorts, zoo zwierig en pittig, zoo snedig 
en puntig, als wij slechts van de fijnste Franschen kennen, 
zielkundig en scherpzinnig, ja diepzinnig meermalen. Wat 
is het belang, de uitkomst dezer vermetele en schaamtelooze 
gedenkschriften? Het eeuwig type van den don Juan werd 
bier onder de eigen trekken des schrijvers geteekend met een 
vaardigheid, die allicht niet meer overtroffen zal worden. 
Deze Venetiaan, die tot zijn achttiende of twintigste jaar 
onkundig was van een taal, die hij later met zooveel meester-
schap beheerschen zou, deze hoogelijk begaafde schelm, deze 
bij uitstek kunstzinnige en vernuftige avonturier en vrouwen-
schender, die na zijn zeventigste jaar, misschien uit baloorig-
heid, overtuigd van zijn mislukking, begon zijn herinneringen 
op schrift to stellen, schiep aldus to elfder ure tot verbazing 
van het menschelijk geslacht een onsterflijk kunstwerk.

Wat is styleeren? Verbloemen van eigen onmacht. Flaubert 
heeft gezegd, dat de groote scheppers niet behoefden to sty-
leeren ; dat zou het voorrecht blijven, het twijfelachtig voor-
recht meenen wij, van de geringeren. Een vraag, die voor 
velen aanstootelijk zal zijn, laat zich stellen : is Flaubert, 
deze groote stylist, wel een groot schrijver geweest? Het
SPROKKELINGEN.	271
werk van geen meester wellicht toont een zoo glanzende vol-
maaktheid, ook niet het proza van Nietzsche. Hoe echter 
zoude de matelooze, van den goddelijken waanzin, then Plato 
verheerlijkt, getuigende scheppingsdrift van Nietszche de 
uiterste verzorgdheid van noode hebben, waarin Flaubert, 
opstandig en vertwijfeld maar heroisch, zich uitputte ten 
langen leste? De groote schrijver, hij aan wien het leven met 
zwaren aandrang in machtige volzinnen ontstroomt, hoe zou 
hij zich vermeien in het spel van eurhythmische verfijningen, 
van onnaspeurlijke spitsvondigheden, waarvan de stylist het 
ijdel geheim bewaart en koestert in zijn mismoedig en eer-
zuchtig hart? De stylist is zich bewust van zijn beperktheid, 
zijn armoede; hij wordt de goudsmid, de sierkunstenaar van 
het woord, trachtend door de schoonheid van den vorm zijn 
tekort aan innerlijken rijkdom kostelijk to vergoeden.

Twee uitspraken:
I1 ne faut pas s'emporter avec les femmes, c'est en silence 
qu'il faut les entendre deraisonner. (Napoleon).
Tout homme superieur doit avoir stir les femmes les opinions 
de l'Orient. (Balzac).

Jules Barbey d'Aurevilly was een der grootste tragische 
kunstenaars aller tijden. Zijn onsterfelijke naam werd in de 
officieele handboeken over de geschiedenis der fransche 
letterkunde niet genoemd, waarom anders dan omdat zijn 
machtige en edele geest gekant was tegen het democratisch 
bewind, dat sedert de Omwenteling de geschiedenis van 
Frankrijk stelselmatig had vervalscht en waarvan de schrijvers 
dier handboeken de dienaren waren. Jules Barbey d'Aure-
villy was koningsgezind en streng geloovig. Hij werd geboren 
uit een oud geslacht, in de jaren, toen Napoleon zijn hoogste 
macht bereikt of welhaast bereikt had; zoo vereenigt zij n 
proza de kostbare verfijning der kwijnende beschaving, waar-
van hij de verzadigde maar allerminst vermoeide nazaat was 
met den luister dier heroische tijden, welker herinnering hij 
menigmaal in volzinnen heeft verheerlijkt, waardoor de groote 
adem van dat tijdvak schijnt to varen. Het werk van Jules 
Barbey d'Aurevilly behelst tragische tooneelen, waarin deze
272	SPROKKELINGEN.
schrijver Dostoievski en Shakespeare evenaart. De abt de 
la Croix Jugan in l' Ensorcelee bij voorbeeld, weliswaar 
schetsmatig gebleven, is een Bier gehei mzinnige en betoo ve-
rende typen, waaraan Dostolevski in de figuur van Stavro-
guine de grootste uitgebreidheid en diepte heeft verleend. 
De meesterwerken van dezen grooten prozaschrijver en niet 
de drama's van Hugo, oni ons to bepalen tot dit enkele voor-
beeld, vertegenwoordigen de fransche Romantiek in haar 
wezenlijk vermogen. De tragische ku.rlstenaar breidt zijn ge-
gevens dermate uit, dat alle groote kunst den schijn van roman-
tiek allicht 7ou kunnen aannemen. Maar de bedachtzame en 
fijne lezer zal ook hier het kaf van het koren onderscheiden.

Een der merkwaardigste en tevens een der meest ken-
merkende daden van Goethe is geweest de vertaling van 
Benvenuto Cellini's gedenkschriften. Deze vertaling was een 
openlijke en drieste erkenning, temidden eener omgeving van 
benepen en verstarde voornaamheid, van zijn verwantschap, 
om niet to zeggen van zijn gelijke geaardheid met den Ueber-
mensch, gelijk de Oudheid en de Renaissance hem hebben 
gekend en gelij k Nietzsche in deze late tij den, zi j bet in hoogeren 
zin dan hij tot dusverre was verschenen, hem als voorbeeld 
heeft gesteld voor de komende geslachten.

De volmaakte stoicijn heeft nooit bestaan, de volmaakte 
pessimist evenmin. Wij pessimisten zijrn dilettanten en 
Schopenhauer, onze meester, bovenal, die zijn aandeel nam 
aar, de vreugden der aarde, zeven decennien en langer leefde 
en de fluit blies. Het pessimisme van Schopenhauer mist de 
heilsleer, die den kluizenaar, den heilige heeft voortgebracht. 
De christen gelooft aan een hemel vol van heerlij kheden, 
waarmee de fijnere Indier het versmaadt zijn Brahma, dat 
immers alleen op de wijze der ontkenning kan worden aan-
geduid, ijdellijk to verluchten. Ten aanzien van zulke uit-
komsten schijnt het gemakkelijk deze wereld to ontkennen, 
to verguizen, to verzaken. Hoe echter wanneer, gelijk in de 
wijsbegeerte van Schopenhauer, deze uitkomsten ontbreken? 
Dan wordt het pessimisme het absolute pessimisme en, gelijk 
alle absolute dingen, een onding. Men ontkent het leven en
SPROKKELINGEN.	273
bevestigt het metterdaad. Hoe nu, zoude het ons mangelen aan 
eerlijkheid, zouden wij alleen in de bevestiging des levens 
onszelf kunnen zijn, wij, erfgenamen der Grieken?

Helene Marveil is een zeer slecht geschreven boek en veel 
gebrekkiger nog van samenstelling. Het behelst tal van blad-
zij den, geschreven volgens den zoogenaamden naturalistischen 
trant, bladzijden van min of meer juiste waarneming en be-
schrijving, maar zonder diepgang, zonder geestelijken inhoud, 
en waaraan de schoonheid eener hoogere en fijnere kunst, 
gelijk zij in andere bladzijden, schoon aarzelend, verschijnt, 
geheel vreemd is. Nochtans bereikt de schrijver van dezen 
mislukten roman aan het einde van het zesde hoofdstuk een 
zoo hooge stijging als in zijn later en rijper werk misschien 
niet meer werd bereikt. De eenige criticus, als wij goed zijn 
ingelicht, die deze stijging naar haar juiste waarde heeft g 
schat, is van Eyck geweest. Het zevende hoofdstuk voorts 
bevat de beschrij ving van Lambert Brodeck, roeiend op het 
meer, een enkele bladzijde, waarvan de schoonheid grooter 
zou zii n geweest, wanneer bier de schrij ver zijn proza met het 
volledig meesterschap gehanteerd had, dat voor een zoo stoute 
proeve onontbeerlijk was. Deze beide en zeer korte gedeelten 
dus, waarin de hoogere bezinning van den wijze en de be-
dwelmende vreugden van het heidensci, leven gelijkelijk 
worden gevierd, zijn het beste en waarlijk uILInuntende in 
dit boek, waarvan het belangrijk gegeven buiten het bereik 
van den onvoiwassen schrijver lag.

Alleen de geestelijk levende man weet, dat geen hooger 
vreugden denkbaar zijn dan die van het bewustzijn, de 
sophrosyne. Wanneer de hoogere bezinning vaardig wordt 
over den eenzame, vervluchtigt zich de onrust, die zijn men-
schelijken aard eigen is en breidt zich in hem die Meeresstille 
der Seele uit, waarin het ]even een goddelijk behagen is. Bij 
deze vreugden vergeleken, zijn die der aardsche liefde gering 
en deerlijk.

Gelijk alle stroomen in de zee, zoo verliezen zich alle ver-
langens in het hart des Wijzen.
274	SPROKKELINGEN.
De zwaarmoedige, troostelooze, levensmoede Chateau-
briand, gelijk hijzelf hem in zijn wonderschoone gedenk-
schr iften heeft geschetst, is misschien niet meer dan een 
fijne misleiding geweest. Deze gedenkschriften hebben een 
legende geschapen, de legende van een lijder, die door een 
goddelijke onvervuidheid voortgedreven, in de nieuwe en 
de oude wereld is gaan zwerven, zich in aardsche zaken is 
gaan mengen, in de veege staatkunde, waaraan zijn hart 
nooit eenig aandeel zou hebben gehad, die altij d en overal, 
als gast der koningen en als arm en eenzaam schrijver, ge-
lijkelijk gewalgd zou hebben van het deerlijk leven dezer 
wereld. Wij houden ons zeker, dat hij in den grond geheei 
anders was, een roofzuchtige en verkwistende natuur, die, 
door een panischen drang gedreven, alle zeeen des levens 
roekeloos afschuimde. Hij was door een zekeren, blijkbaar 
geerfden aanleg tot het pessimisme bestemd; dit natuurlijke 
pessimisme is onder den druk der Kerk een ontkenning 
geworden, gelijk aan die, welke de groote vertegenwoordigers 
dier Kerk altijd hebben geleerd. Maar de christelijkheid van 
Chateaubriand is niet anders geweest dan een vermomming, 
eer. verminking zoo men wil van zijn heidendom. Ziehier 
een beroemd voorbeeld van het dualisme, waarop wij enkele 
hladzijden vroeger wezen. Wie heeft het leven driftiger 
bevestigd dan deze ontkenner aller aardsche vreugden ? Hier 
werd opnieuw door de arglistige en diepzinnige Kerk de 
volledige machtsontplooiing van een voornamen heiden ver-
ijdeld, een schoone triomf, waarvan wij de beteekenis, den 
omvang met bewondering en misnoegen erkennen. In de 
Oudheid zou Chateaubriand misschien als epicurist, verzadigd, 
ontgoocheld, behaagziek allengskens zijn geeindigd.

Alleen de libertijnen kennen de echte discretie. En dit is 
duidelijk. De libertijnen leven bij voortduring in nauwelijks 
to ontwarren, schier onnaspeurlijke verwikkelingen. Het 
zwijgen is hier gebiedend ; elk woord kan groote gevolgen 
hebben. Zoo is van nature de libertijn de zwijger, terwijl hij 
tevens in toenemende mate de waarde leert schatten van het 
zwijgen, waarin het geheim verzinkt gelijk in de diepten 
der zeeen de goudstaven en alle de schatten der schepen,
SPROKKELINGEN.	275
die de zee in den stormnacht verzwelgt. Maar de libertijn 
is daarenboven de bepeinzer, de lichtzinnige en diepzinnige 
bepeinzer der oude waarheid, dat alle dingen betrekkelijk 
zijn en voorts is hij de doorgronder, de diepe kenner van het 
menschelijk hart, hij, de ontgoochelde en hoogmoedige, die 
het geheim van den ander bewaart niet omdat het hem 
onder geheimhouding werd medegedeeld, noch omdat het 
zijn gewoonte is geheimen to bewaren, maar omdat dit alles 
onbelangrijk is, zoo onbelangrijk als de goudstaven en alle 
de schatten, die op den bodem der zee tot het einde der wereld 
bedolven liggen.

Dat het Nietzsche zou zijn gelukt de menschheid to vrij-
waren voor de herleving van het geloof aan een bovenzinne-
lijke wereld, is onwaarschijnlijk. Laat het waar mogen zijn, 
dat het streven der menschheid haar heil to zoeken buiten 
de wereld, waarin zij gedoemd is to leven, ontstaat om to 
beginnen uit een verzwakking van het oerinstinct des levens, 
de volstrekte ijdelheid aller idealen omtrent een boven-
zinnelijke werkelijkheid is hiermede geenszins bewezen. De 
mensch, die met de overrijke en gevaarlijke levenskracht is 
geladen, waarvan Nietzsche gewaagt en die hij verheerlijkt, 
zal enkel vervuld zijn van de zorg deze levenskracht to ont-
laden in de wereld vol gevaren, waarin hij gelukkig is to leven. 
Maar de fijneren, de zwakkeren, de ziekeren zoo men wil, 
die door een geringe levenskracht tot een lediggang genoopt 
zijn, waarvoor de gezonde, de krachtige, de driftige alleen 
verachting gevoelt, zij ontdekken in de eenzaamheid van hun 
lediggang nieuwe waarden: zij leeren denken en, denkend over 
de wereld, waarin zij lijden, verstaan zij allengs, dat alle 
dingen in deze wereld vluchtig zijn, ontstaan en vergaan, 
maar niet bestaan. Nochtans bezigen zij twee begrippen met 
gelijke zekerheid: het begrip zijn en het begrip worden. 
Het begrip worden is klaarblijkelijk alleen toepasselijk op de 
wereld van rusteloos vliedende verschijnselen, waarin zij leven; 
zoo moet het begrip zijn zich op een andere wereld betrekken, 
waarmede het bestaan eener bovenzinnelijke werkelijkheid 
logisch is bewezen. De sterken, de roekeloozen, zij, die in hun 
krachtsbewustzijn zwelgen, zij kunnen het besef omtrent deze
276	SPROKKELINGEN.
bovenzinnelij ke wereld ontberen ; de lij denden en eenzamen 
hebben haar ontdekt. En ook al zoude Nietzsches leer zich 
uitbreiden gelijk het Bouddhisme of het Christendom, al zou 
de geheele aarde naar alle windstreken met sterken zijn be-
volkt, de orde der dingen ware hiermede niet veranderd.

De wulpschheid eener vrouw is soms to vergelijken met het 
verbijsterend en weerzinwekkend glijden van een zware, 
sluipzieke, vraatzuchtige slang over den weeken, natten, 
warmen bodem van een indisch oerwoud, waarvan de roerlooze 
dampkring bezwangerd is met de doodelijke geuren van 
prachtige gifbloemen. De argelooze of arglistige bok, die, ver-
dwaald in dit oord van verschrikkingen, het ijselijk schuifelen 
plotseling naderen hoort, versteent; maar als hij, door welk 
wonder gered, in Arcadie teruggekeerd, op zonnige middagen 
het lieve vee bemint, waarmede hij gemeenzaam is, zal de 
herinnering aan dat uur van doodsnood en mateloos afgrijzen 
zich al spoedig vervluchtigen.

De vervaardiger van eenig voorwerp, de schepper van een 
kunstwerk zijn bij hun arbeid vervuld van een einddoel: hun 
werk zoo goed mogelijk to volbrengen. Scheppen gebeurt uit 
kracht van een positief beginsel en al laat zich zeggen, dat in 
de zoo moeielijk to doorgronden huishouding van het heelal 
verwoestende beginselen later zullen blij ken een opbouwende 
beteekenis to hebben gehad, hiermede is al dadelijk gezegd, 
dat alleen verwoest kan worden wat reeds tot stand gebracht 
was en dat de daad van het scheppen aan die der vernietiging 
voorafgaande is. Zoo is het scheppen uit kracht van een 
ontkennend, een verwoestend beginsel, klaarblijkelijk een 
ongerijmdheid. Nu weten wij sedert den Gorgias van Plato, 
dat alle dingen slechts kunnen bestaan als zij goed zijn; zijn 
zij dat niet, zijn zij slecht of ondeugdelijk, op welke wijze ook, 
dan sterven zij af, gaan zij to gronde. Het scheppend beginsel 
zou dus ook het beginsel van het goede kunnen heeten.
Wanneer wij nu, deze dingen overwegend, denken aan een 
Schepper van hemel en aarde, volgt hieruit gereedelijk, dat 
deze wereld de goede wereld is en dat het slechte, het ont-
kennende, het verwoestende daarin alleen verschijnt om de
SPROKKELINGEN.	277
wezenlijke waarde van het goede stelliger to doen uitkomen. 
Het slechte is onontbeerlijk en draagt op zijn wijze bij tot 
de instandhouding van dit schoon heelal. Aldus verstaan 
is de Duivel de sombere en eenzame dienaar des Heeren en 
wordt hij door Dezen met een bekommerdheid en verteedering 
gevolgd, waaraan de stralende engelen geen aandeel hebben.

Er bestaat bij tijdgenooten een laatdunkende neiging, 
Zola gering to schatten. Men legt hem velerlei ten laste: 
de stelselmatigheid van zijn naturalisme, waarvan hij-
zelf allerminst de zuiverste vertegenwoordiger was, zijnde 
voor alles een romantische natuur, gelijk Flaubert hem 
vriendschappelijk en prijzend al verweet; zijn gemis aan 
zielkundige diepte en uitgebreidheid ; ook zijn groote figuren 
bleven oppervlakkig en beperkt vergeleken bij die van Balzac 
en Dostolevski, ja, de zielkunde gelijk zij bijvoorbeeld ont-
wikkeld werd in Nana zou men zonder overdrijving onnoozel 
en lachwekkend kunnen heeten. Verfijnde nazaten beroepen 
zich voorts gaarne op de Goncourts, schrijvers, die niemand 
meer leest, maar aan wier verfijningen degenen zich ver-
gastten, die het verschil tusschen kracht en grofheid niet 
bij machte waren to onderscheiden.
Dit alles nu is niet on j uist gelij k veel ii del gezwets niet on j uist 
is. Maar al deze bezwaren en vele andere tasten de wezenlij ke 
waarde dezer onvergankelijke schepping niet aan. Want het 
leven en sterven der menschen, gelijk het zich van eeuw tot 
eeuw voltrekt, werd in deze beurtelings komische en tragische 
kunstwerken met een eeuwige geldigheid afgebeeld en gelijk 
wij onszelf in de groote teksten der Oudheid wedervinden, 
zoo zal het nageslacht luisteren naar deze machtige en teedere 
stem, die den triomf des levens, een triomf over het eigen 
pessimisme, op een zoo aangrijpende en herolsche wijze 
gezongen heeft. Want ziehier waarom het gaat : de intieme 
verteller van La joie de vivre, de homerische schepper van 
Germinal, de tragische kunstenaar, die het stralend kunstwerk 
1'Oeuvre schiep, de groote prozaschrijver, wiens meesterwerken 
een somberheid ademen, die zonder uitkomst schijnt, besluit 
schier alle zijn indertijd zoo beruchte hoofdwerken met een 
nadrukkelijke, hartstochtelijke bevestiging des levens. Het
278	SPROKKELINGEN.
gemakkelijk optimisme der latere en zwakkere werken kan 
hier buiten beschouwing blijven, zij zijn niet belangrijk voor 
de juiste schatting van des meesters wezenlijke beteekenis. 
Ook al zou hij tien jaar eerder zijn gestorven, hij ware niet 
minder de groote schepper geweest, die, doordrongen van het 
hachelijk gelag, dat het leven is op deze aarde en van de 
boosheid der menschelijke natuur, nochtans het leven ver-
heerlijkt, waarom anders dan uit kracht van zijn machtigen 
scheppingsdrang, beseffend, dat in het scheppen zelf de zin 
des levens zich metterdaad openbaart. Daarom valt het to 
betreuren dat na den Rougon-Macquart zijn werken zich in 
neergaande lijn bewogen. Wanneer de volledige verheerlijking 
des levens, gelijk deze al to lijvige geschriften haar beoogde 
to geven, beschreven was met dezelfde middelen, waarmede 
bijvoorbeeld de drie genoemde boekpn geschreven zijn, dan 
zou het geheele werk een kroon rijk geworden zijn, waar-
van wij echter, gezien de niet to overtreffen grootheid der 
werken uit den rijpen wasdom, de afwezigheid niet al to 
zeer behoeven to betreuren.

De libertijn is de arglistige en mistroostige speurder naar 
de laatste zwakheid in de vrouwelijke ziel. Wanneer hij haar 
bereikt en overwonnen heeft, deze laatste zwakheid, heeft 
zich zijn arglistigheid opnieuw verfijnd, zijn mistroostigheid 
echter verdiept. Gering is de dunk, waarmede de libertijn 
zich tegenover zijn medemenschen verhoudt; hij, de delver 
der laatste zwakheden, overziet de wereld en zichzelf met 
somberen blik. Want alle triomfen over de laatste zwakheden 
beduiden almede nederlagen der eigen ziel. Zoo is zijn diepste 
wezen gericht op de stralende voorbeelden, waarop de mensch-
heid zich verhoovaardigt zonder hen na to volgen. Tot hen 
verheft zich de liefde, waarvan zijn diepste hart is vervuld en, 
daar zij eeuwig en volstrekt zijn gelijk de Godheid zelve, 
die zij openbaren, is de invloed, then zij doen nederdalen 
harmonisch als eenp genade. Bevangen in de triomfen der 
laatste zwakheden, herdenkt de libertijn de hooge uren, in 
eenzaamheid gesleten, waarin de zegen der godenp zijn deel 
was en hij gevoelt zich ongelukkig. Todat hij de zachte heldin 
ontmoet, wier laatste zwakheid hij niet vermag to overwinnen;
SPROKKELINGEN.	279
en, teruggekeerd in het paradijs der eenzaamheid, herdenkt 
hij haar met een dankbaarheid, waarvan de verheffing die 
zijner liefde voor de goden welhaast evenaart.
R. VAN GENDEREN STORT.
BOOMEN-RUISCHEN.
Ik heb de boomen lief omdat hun loover 
Mij ruischend menig langen nacht verzacht. 
Van alle dingen blijven in den nacht 
Alleen mijn denken en dat ruischen over.

En deze twee zijn met elkaar vertrouwd. 
Blijde nog droevig is der blaadren zingen. 
Maar er is iets van de eeuwigheid der dingen 
Waarmee dat ruischen mij gezelschap houdt.

Mijn denken ook is blijde of droevig niet. 
En als het wil het eeuwige benaadren
En vindt voor het gevondene geen naam:

Het is genoeg, wanneer ik door het raam
Kan luistren, heel den nacht door, naar de blaadren 
En stemmen mijn gedachten naar hun lied.
J. J. VAN GEUNS.
JOHANNES.
De dag verduisterde over 't meer
De malve bergen brandden wijd. 
Het glitsend water, heinde en veer,
Glimpte van vlugge zilvrigheid. 
Daar schoot de visch op glanzen vin 
De hoogten en de diepten in.

Licht wiebelde de kleine boot
Onder het groote bruine zeil. 
De vader vierde ruim de schoot.
De jonge zonen onderwijl
Zagen hoe 't net al blanker blonk 
En voelden hoe het strakker zonk.

En langzaam werd het opgerukt
En in de wanke schuit gelegd. 
De buit werd uit de lus geplukt,
G eschift ; en weinig werd gezegd. 
En slechts Johannes zong en riep 
Toen 't bootie 't stadje binnenliep.

Jezus kwam langs het strand gegaan
En luisterde op zijn klare stem, 
En zag zijn drukke blijdschap aan,
En Hij beminde hem.
En riep hem kalm, maar even blij 
Johannes! kom, en blijf bij mij
282	JOHANNES
Wie kent de harten, en wie weet,
WAt blik, wat klank zbb diep ontroerd, 
Dat men zijn huis en bloed vergeet
En plots aan alles is ontvoerd?

Nauw heeft hij Jezus' stem gehoord,


Of ijlings zwingt hij zich van boord.

0 hart dat roept, o hart dat hoort
Ik heb u lief! Ik heb U lief!
De vreemden hebben 't niet gehoord,
Toen Hij hem in zijn armen hief. 
Maar voor Johannes is het licht: 
Hij kent Gods hart en aangezicht.

En schoon des Heeren eenzaamheid
Zich over wijder kring verliest,
Blijft tot den dood Hem 't hart gewijd,
Dat Hem bemint, dat Hij verkiest. 
En, erfgenaam van 's Heeren plicht, 
Maakt hij de Moeder 't leven licht.

0, na den korten tijd van rouw,
Had plotsling elk Hem levend weer. 
Zij bleef de hooge klare Vrouw,
En hij de vriend slechts van den Heer. 
Maar beiden roemden nooit genoeg 
Dat elk des Heeren liefde droeg.

Die jong Gods hooge liefde won,
En levenslang zijn minnen droeg, 
Werd als een zomerdag vol zon.
Een ieder wist en niemand vroeg. 
En toen hij eindelijk verzonk, 
Bleef lang de hemel licht en blonk.
WILLEM DE MERODE.
GEDICHTEN.
INVITATION AU VOYAGE.
De lange en vale aangezichten 
Der doode boeken zijn de schrik 
Van de verliefden en verlichten, 
Van alle zwervers zooals ik,
Die doen alsof zij niet meer weten 
Dat zij ze, eens, hebben bemind: 
De zin is tot den draad versleten, 
De woorden hangen op den wind;
En God verklaart ons meer van 't heden 
In 't lied der lijsters	het is Mei! 
Dan in het oeuvre van Van Eeden 
En 't heele dichtwerk van Verwey.
Zoo zonder veel to spreken reizen, 
Buiten den waan van ruimte en tijd, 
De schaamtelooze en luie wijzen 
Van heerlij kheid tot heerlij kheid.
Wij kregen onze warme zinnen, 
Wij kregen onze lieve lust 
Om zonder mate to beminnen 
Om to begeeren zonder rust:
284	GEDICHTEN.
Daarboven is meer blijdschap over 
Een bittre godvergeten zoen,
Dan om de schittring en 't getoover 
Van 't allerkunstigste pantoen ;
Want in de blinde boekencellen 
Worden de kindren Gods vermoord 
Vobr dat zij ons konden vertellen 
Hoe zij verleid zijn en bekoord.
Al 't drukwerk is vergif, bedrog;
Koopt u alleen	het is nu tijd !
Een spoorboekje.... en den Bijbel nog, 
Voor alle zekerheid.
GEDICHTEN.	285
MEIREGEN.

Zoo half verborgen en geheel vergeten
Bestaan wij als het onaanzienlij kst kruid, 
Onvindbaar onder de gebogen breedten
Waar 't land voorzichtig aan den hemel sluit.

De drift om to gedijen en to stijgen,
Om, sterker dan de wezenlooze tijd,
Ons eigen deel van de eeuwigheid to krijgen 
Is heel den zin van onze aanwezigheid

Een kort verlangen en een traag vergaan 
Waarmee wij de aarde warm en vruchtbaar maken 
Voor 't nieuw gewas dat op ons veld zal staan 
Trillend van lust om aan het licht to raken.

Wij zijn de kern van duizend verre vormen 
Niets gaat verloren en niets is gering.... 
O ziel, in deze lauwe lentestormen
Kent gij een lied, houd goeden moed en zing:

Meiregen maak dat ik grooter word, 
Grooter word;
Groot worden wensch ik zoozeer!
J. GRESHOFF.
DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN DE

FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.
II. DE NEGENTIENDE EEUW; JOHN STUART MILL.

Met het merkwaardige boek van Adam Smith was op een-
maal de ekonomie als zelfstandige wetenschap gevormd en 
tegelijk tot een zekere volmaking, tot een voorloopige afslui-
ting gebracht. De verdere systemen zouden hierop voort-
bouwen, doch zij zouden van geheel anderen aard zijn : met 
de gedachtenwereld der achttiende eeuw zou de wereld-
beschouwing van Smith en de basis van zijn systeem tot de 
historie gaan behooren en nieuwe overtuigingen zouden hun 
plaats innemen.
De tijd van de verlichtingswijsbegeerte was voorbij. Reeds 
Hume had de consequenties van het empirisme getrokken 
door aan to toonen dat dit nooit verder dan tot kennis van 
feiten en niet tot wetenschap kon leiden : datgene wat de 
feiten verbindt tot wetenschap gaat boven de ervaring uit. 
Het Engelsche naturalisme zou zijn leiding in de Europeesche 
gedachte moeten afstaan aan het Duitsche idealisme. Wat 
we in Engeland dan ook nog zien zijn de uitloopers der ver-
lichtings-wijsbegeerte : een systeem van vlakke nuchterheid, 
zonder metafysische basis, ingesteld op het nuttige. Bentham 
zou de profeet zijn van dit ,utilitarisme".
Het was niets nieuws wat Bentham (1748-1832) ver-
kondigde ; de verschillende bestaande utiliteits-beginselen 
bouwde hij uit tot een sociaal-hedonistisch systeem dat ge-
baseerd was op de onderstelling dat de mensch uitsluitend 
beheerscht wordt door twee motieven: het vermijden van
DE WETENSCHAP DER EKONOMIE ENZ.	287
,,pain" en het streven naar „pleasure". ,To obtain the greatest 
portion of happiness is the object of every rational being." 
Maar waar de mensch een sociaal wezen is, hangt zijn geluk 
met dat van anderen samen: het is welbegrepen eigenbelang 
ook met de belangen van anderen rekening to houden. Hoogste 
doel van alle handelen is dus ,the greatest happiness of the 
greatest number", een vergelijking die alleen mogelijk is 
wanneer geluk louter quantitatief wordt opgevat. Wat dit 
,,geluk" bevordert is nuttig, en dus is „utility" het hoogste 
en leidende begrip van dit systeem, dat overigens natuurlijk 
volkomen empiristisch is. De ervaring is niet alleen de eenige 
bron van kennis, het is ook de laatste maatstaf voor zedelijk-
heid en waarheid. Wat zedelijk goed, d.i. nuttig is, kan alleen, 
uitgemaakt worden door een „hedonistic calculus"; niet het 
motief, slechts het gevolg telt.
Deze wijsheid was niet slechts een beeld van de mentaliteit 
van die dagen, maar zou ook door de overtuigende wijze 
waarop Bentham in tal van werken zijn systeem voordroeg 
en toepaste, van grooten invloed worden op de ekonomie. 
Zoo schrijft Bentham ergens : „I was the spiritual father of 
(James) Mill, and Mill was the spiritual father of Ricardo, 
so that Ricardo was my spiritual grandson". Evenzoo was 
de zoon van James Mill, John Stuart, zijn geestelijk klein-
kind, althans in zijn jonge dagen.
David Ricardo (1772-1823), stammend van Hollandsche 
Portugeesche Joden, financier, bracht de ekonomische weten-
schap een belangrijke schrede verder doordat hij in zijn ,,Prin-
ciples of Political Economy and Taxation" (1817) voor het 
eerst bewust to werk ging volgens de abstracte en deductieve 
methode.l) Had Smith nog gemeend de volle werkelijkheid 
to beschrijven, Ricardo beperkte zich tot het zuiver ekono-
mische handelen van den mensch en abstraheerde van al 
het andere, waarbij hij uitging van een enkelvoudige ver-
onderstelling : die van het steeds nagestreefde eigenbelang ; 
wat bij Smith nog als werkelijkheid bedoeld was maar daar 
een anderen zin had, door Bentham als uitgangspunt ook 
van het zedelijk handelen was beschouwd, werd door Ricardo
3) Het menigvuldig voorkomende „suppose" is een uiting van zijn 
hypothetische methode.
288	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
meer als werkhypothese gebruikt, als methodische abstractie, 
beperkt tot het ekonomische gebied. En wat hij met deze 
methode als taak van de ekonomische wetenschap ziet teekent 
hij met een enkele forsche lijn in de inleiding van zijn werk: 
„The produce of the earth all that is derived from its 
surface by the united application of labour, machinery and 
capital, is divided among three classes of the community, 
namely, the proprietor of the land, the owner of the stock 
or capital necessary for its cultivation, and the labourers 
by whose industry it is cultivated.... T o determine the 
laws which regulate this distribution is the princi-
pal problem in Political Economy". Het zoeken naar 
de wetmatigheid, dat is naar het formeele algemeen-geldende 
wordt hier dus vooropgesteld als taak der wetenschap, waar-
mede voor het eerst duidelijk wordt gemaakt dat wetenschap 
iets principieel anders is dan het zoeken naar praktisch-
politieke gedragsregels.
Deze wetmatigheid is nog die van de mechanische causali-
teit : ze wordt niet gezocht in den mensch maar in de natuur 
der dingen een opvatting die typeerend is voor het natura-
lisme der ,klassieke" ekonomie. De analyse der ekonomische 
verschijnselen wordt gezocht in een analyse van het materieele 
de verklaring der goederenprijzen moet liggen in die 
goederen zelf, n.l. in hun wijze van ontstaan, in de kosten 
van hun productie. Een deel daarvan, het loon, wordt weer 
verklaard door de materieele behoeften van de arbeiders 
en in verband gebracht met het bevolkingsvraagstuk : sexueele 
en materieele behoeften zijn de drijfveeren van het ekono-
mische leven. Alleen de voortbrenging van materieele goederen 
is productief, alleen het streven naar materieele welvaart 
onderwerp der ekonomie. Het materieele substraat der 
ekonomische verschijnselen wordt voor het eigenlijk ekono-
mische aangezien : een misvatting die niet alleen verant-
woordelijk was voor een verkeerde theorie, maar die met 
het utilitaristische uitgangspunt oorzaak was dat op de 
ekonomie een materialistisch stempel gedrukt werd en bleef. 
Hetgeen tot op den huidigen dag zijn ongewenschte werking 
uitoefent.
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.	289
De methode der utilitaristische ekonomie dat is die 
ekonomie die haar ,Voraussetzungen" al of niet bewust 
ontleent aan de utilitaristische levensbeschouwing zou 
haar definitieven vorm krijgen door John Stuart Mill. Mill 
(1806-1873) was een der merkwaardigste en meest veel-
zijdige menschen uit het negentiende-eeuwsche Engeland.1) 
Van zijn prilste jeugd of was hij door zijn vader, den ekonomist 
en politicus James Mill, een overtuigd aanhanger van Bentham, 
volgepropt met ongeveer alle in dien tijd mogelijke kennis 
en zijns vaders vrienden, waaronder vooral Bentham en 
Ricardo, hadden in persoonlijken omgang met den buiten-
gewoon begaafden jongen het hunne hierbij gedaan. Zoo 
werd Mill op de meest gevolgrijke wijze opgevoed tot een 
volmaakt vertegenwoordiger van alle -ismen die het Engelsche 
wetenschappelijk denken van dien tijd zouden kunnen 
typeeren : rationalisme, naturalisme, empirisme, psycholo-
gisme, utilitarisme.
Maar Mill zelf is meer dan dit alles: dit eenzijdige intel-
lectualisme bevredigt hem niet en een crisis in zijn geestelijk 
leven hij ervaart dat geluk alleen bereikt kan worden 
door het niet bewust to zoeken maar een ander levensdoel 
to hebben leert hem de leegheid van het utilitarisme 
kennen. En al blijft hij zich utilitarist noemen, in werkelijkheid 
is hij dat niet meer. Hij komt met de religieuse overtuiging 
in contact (Carlyle) en met schrijvers van het vasteland. 
Vooral de Saint-Simoniens en Comte maken indruk op hem, 
hij ontdekt de tijdelijke waarde, het historisch-relatieve, van 
alle maatschappelijke vormen. Het tragische in een figuur 
als Mill is dat hij staat tusschen twee tijdperken in, in geen 
van welke hij zich thuis gevoelt ; hij is to groot en to modern 
om niet kritisch to staan tegenover de gedachtenwereld 
waaruit hij voortgekomen is, maar hij is toch to veel aan dit 
oude verwant en niet groot genoeg om een wegbereider van 
het nieuwe to zijn. Zijn intellect is nauw verbonden met het 
boven gekenmerkte Engelsche denken. Vandaar dat zijn 
zuiver intellectueele werk, zooals b.v. zijn logica, vooral 
hierdoor beinvloed is: deze is bovendien uit zijn jongeren 
tijd. Zijn gevoel is echter meer geneigd tot het idealisme
,) Men zie omtrent Mill zijn lezenswaardige Autobiographie.
290	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
dat op het vasteland de overhand krijgt, een neiging die op 
lateren leeftijd en vooral onder den invloed van zijn vrouw
aan wier nagedachtnis hij roerende woorden wijdt sterker 
wordt. Dit komt o.a. uit op meerdere plaatsen in zijn ,Princi-
ples of Political Economy" aan welken titel hij kenmerkend 
toevoegt : ,with some of their applications to social philoso-
phy", daarmede uitdrukkend dat hij niet slechts een ekono-
misch systeem geeft, maar ook beschouwingen over de 
maatschappelijke orde. Veelal geeft hij hierbij blijk van zeer 
socialen zin. Zoo verdedigt hij b.v. zekere sociale maatregelen 
die zoozeer vooruitstrevend zijn, dat hij zich zelf hierom 
een socialist noemt.
In de „Principles" spreekt niet alleen een scherp analytisch 
verstand, maar ook een humaan beschouwer met breeden 
blik die zoekt naar een synthese van de verschillende in-
vloeden die op hem inwerken en waarvoor hij zoo ontvankelijk 
is. Ten opzichte van de methode bieden de Principles dan 
ook al heel weinig. Tenzij wellicht negatief : in het felt dat 
hij de ekonomie niet behandelt volgens de vele jaren vroeger 
door hem ontvouwde methode, kan een aanwijzing gezien 
worden voor de onbruikbaarheid der beginselen van het 
utilitarisme. Mill is zelf het beste bewijs voor de onvrucht-
baarheid dezer beginselen, zoowel op het gebied der ekonomie 
als, vooral, op dat der ethiek. Bentham's utilitarisme, deze 
bloedelooze nakomeling van de filosofie der verlichting, is in 
Stuart Mill doodgeloopen. Dat desondanks ook na Mill de 
utilitaristische methode nog zoo grooten invloed op de 
ekonomie zou blijven uitoefenen, is to danken aan de heldere 
en overtuigende wijze waarop Mill zijn logica der ekonomische 
wetenschap in zijn verhandelingen over de methode uiteen-
gezet heeft; en daarnaast ook aan een zeker naturalisme dat 
nog Lang na Mill ook bier to lande het denken bleef 
kenmerken.

Het groote werk over methode is het tweedeelige „A System 
of Logic, ratiocinative and inductive" (1843). Het zesde, 
laatste, boek hiervan behandelt de „moral sciences", de 
,,geestes"wetenschappen, d.z. de psychologie en de op haar 
gebaseerde wetenschappen, waarvan de sociologie de meest
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.	291
ingewikkelde is. Onderdeel der sociologie is de ekonomie, 
welker behandeling hier aansluit bij een vroegere (uit 1830 
dateerende) verhandeling over „Definition and Method of 
Political Economy", later gepubliceerd in de „Essays on 
some unsettled Questions of Political Economy". Waar de 
logica der „moral sciences" volgens den schrijver slechts is 
,,a kind of supplement or appendix" van de in de vorige 
boeken behandelde logica der natuurwetenschappen, moet 
met een enkel woord op eenige eigenaardige trekken hiervan 
gewezen worden.
Het Joel van iedere wetenschap is het vinden van afgeleide, 
ons niet onmiddellijk gegeven waarheden, wat slechts mogelijk 
is door, uitgaande van wat we onmiddellijk waarnemen, 
gevolgtrekkingen to maken omtrent datgene wat we niet 
waarnemen. Het middel hiertoe is de i n d u c t i e, een 
,,generalization from experience", waardoor we concludeeren 
dat datgene wat waar is in een bizonder, waargenomen geval, 
ook moet gelden voor alle gelij ksoortige, niet waargenomen 
gevallen, mits we op eenige wijze zekerheid hebben dat het 
tegenovergestelde, het niet-gelden dezer waarheid, daar niet 
kan voorkomen. Deze zekerheid kunnen we alleen hebben 
door onze inductie to doen steunen op een algemeene waar-
heid, waarvan we weten dat deze voor alle gevallen geldt. 
Deze algemeene waarheid is onze overtuiging van de ,,unifor-
mity in the course of nature", de regelmatigheid in de natuur. 
Deze „proposition that the course of nature is uniform, is 
the fundamental principle, or general axiom, of Induction". 
Dit fundamenteele beginsel steunt Mill echter op niets anders 
dan weer op.... inductie, het is zelf niet anders dan een 
,,generalization from experience".') „So we make experience 
its own test", zegt Mill, als ware dit een vanzelf sprekende 
mogelijkheid en niet een fundamenteele fout in zijn rede-
neering.
De „uniformity" is dus een waargenomen „feit", en wel 
,,a complex fact, compounded of all the separated uniformities 
which exist in respect to single phenomena' .2)Deze meest 
enkelvoudige ,uniformities" in de afzonderlijke natuurlijke
i) Logic, B III, Ch. III. 
~) B. III, Ch. IV.
292	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
verschijnselen zijn de natuurwetten. En waar hun orde in 
den tijd hun belangrijkste eigenschap is, is de wet die deze 
orde beheerscht, ook de meest belangrijke natuurwet. Dit is 
de wet van oorzaak en gevolg, die dus ook de basis is voor 
de theorie der inductie, omdat deze, algemeenste uitdrukking 
van iedere regelmatigheid, in iedere generaliseerende inductie 
voorondersteld is: het causaal verband dat we in een bizonder 
geval tusschen twee verschijnselen hebben geconstateerd, 
moet noodwendig algemeen gelden. Deze noodwendige 
algemeene gelding meent Mill alweer uit de ervaring to 
kunnen afleiden: ,the notion of cause, which the theory of 
induction requires, can be gained from experience".1) Maar 
hier heeft de empirist, wiens theorie reeds een eeuw geleden 
in beginsel door Hume en een halve eeuw tevoren op de meest 
geniale en afdoende wijze door Kant was weerlegd, toch 
aan zijn eigen standpunt getwijfeld : wanneer hij zegt dat 
,,we believe" en dat ,we never doubt" dat er steeds een 
oorzaak aanwezig zijn zal, verlaat hij daarmede het terrein 
der waarneming en verlegt hij het bewustzijn van oorzaak 
in ons denken.
Een causaal verband is dus overal aanwezig, doch dikwijls 
is het door de samengesteldheid der verschijnselen niet waar-
neembaar. De wetmatigheid waarmede het gevolg optreedt 
berust in die gevallen op de wetmatigheid der verschillende 
bizondere samenwerkende oorzaken, die dus door analyse 
gevonden moeten worden. Wanneer dan door inductie de 
werking van ieder hunner gevonden is, moet door 
d e d u c t i e het gevolg van hun samenwerking afgeleid 
worden. Bij samengestelde verschijnselen wordt dus de 
d e d u c t i e v e m e t h o d e toegepast, die bestaat uit drie 
operaties: de inductie, als waarneming en generaliseering; 
de redeneering of eigenlijke deductie (,,ratiocination") en de 
verificatie, de toetsing aan verdere waarneming. Deductie 
en inductie sluiten dus elkaar niet als twee tegengestelde 
methoden uit, maar vullen elkaar aan.
Waar bij deze samengestelde verschijnselen echter iedere 
werkende oorzaak onderhevig kan zijn aan de tegenwerking 
van een andere oorzaak, zijn hetgeen zij opspeurt geen zekere
1) B III, Ch. V, § 2.
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.	293
wetten, geen voorspellingen, maar slechts „t e n d e n c i e s", 
werkende tendenzen die bepaalde gevolgen zullen veroorzaken 
wanneer geen andere werkingen optreden. Het zijn vooral 
de „moral sciences" waar deze methode toegepast moet 
worden.

Het menschelijk handelen is evenzeer als alle andere ver-
schijnselen onderworpen aan de causaliteitswet. Er heerscht 
bepaaldheid, ,,necessity", maar niet in den zin van een 
volkomen gedetermineerd-zijn door vroegere omstandigheden, 
waardoor vrijheid van wil zou uitgesloten zijn: Mill vereenigt 
integendeel de wilsvrijheid, ,the feeling of moral freedom" 
met de causale bepaaldheid van alle handelen en willen door 
op to merken dat onder de omstandigheden die het karakter 
bepalen de wil om het to wijzigen een der belangrijkste is.') 
Ook hier zou men kunnen vragen of Mill de categorie der 
causaliteit aan de ervaring ontleent, zooals hij meent, of 
juist aan de ervaring oplegt.
De causale wetten zijn ook in Mill's geesteswetenschappen 
de laatste wetenschappelijke waarheden, die we moeten 
vinden. We zien op dit gebied ook wel enkele uiterlijke 
regelmatigheden, waaruit ,empirische wetten" zouden zijn 
of to leiden, doch het wezen daarvan is de causaliteitswet 
die ze veroorzaakt. We moeten juist van al het uiterlij ke, 
veranderende en verschillende abstraheeren om tot dit wezen 
to geraken. Ook bij de menschen. Het is maar een vooroordeel 
dat deze onderling zoo zouden verschillen, de geestelijke ver-
schillen berusten voornamelijk op uiterlijke omstandigheden.2) 
Waren deze laatste eens voor alle menschen gelijk, oak de 
menschen zouden gelijk zijn. Het is het algemeene dat het 
wezenlijke is en dat, in verband met de uiterlijke omstandig-
heden, de „mental phenomena" bepaalt. Deze wisselende 
omstandigheden hebben we dus to elimineeren om tot het 
wezen, de voor allen gelijke wetmatigheid, to komen. Mill 
verdeelt deze wetenschap der menschelijke natuur in de 
psychologie de experimenteele wetenschap die de meest 
elementaire wetten doet kennen	en de ,ethologie", de
') B. VI, Ch. II. 
') Ch. IV, § 4.
294	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
hierop gebouwde deductieve wetenschap die nagaat hoe 
door de werking dier algemeene wetten en der bizondere 
omstandigheden het karakter, den aard van den mensch 
bepaald wordt. Zoo wordt verkregen een „exact science of 
individual man".
Hierna komt ,the science of man in society", de „social 
science which, by a convenient barbarism, has been termed 
Sociology", dat onderdeel waarom het ons hier to doen is. 
Deze sociologie vloeit als vanzelf voort uit de eerstgenoemde 
wetenschappen. Immers de maatschappelijke verschijnselen 
zijn niet anders dan verschijnselen van de menschelijke natuur, 
en wel ontstaan door de werking van uiterlijke omstandig-
heden op groepen, massa's, van menschen.1) Nu heeft volgens 
Mill de mensch in de samenleving geen andere eigenschappen 
dan de individu: „Human beings in society have no proper-
ties but those which are derived from, and may be resolved 
into, the laws of the nature of individual man."2) Ieder ver-
schijnsel in de samenleving moet dus uit deze ,individueele" 
wetten to verklaren zijn. De sociale wetenschap bestaat dus 
hierin dat men, uitgaande van deze wetten van het individu-
eele handelen, daaruit afleidt de gevolgen die zij moeten hebben 
in samenwerking onderling en met de uiterlijke omstandighe-
den. Zoodat ,in social phenomena the composition of causes is 
the universal law." Leidt dit reeds tot een samengestelde 
wetmatigheid voor ieder verschijnsel op zichzelf, bovendien 
werken al deze verschijnselen op elkaar in en zijn daardoor 
tevens, door den samenhang aller sociale verschijnselen, voor 
een deel elkaars oorzaak : ,The mode of production of all 
social phenomena is one great case of intermixture of laws."3)
Zooals reeds gezegd, is het de taak der deductieve methode 
om op to speuren welke „tendencies" voort moeten vloeien 
uit al deze verschillende samenwerkende, tegenwerkende en 
door elkaar heenwerkende oorzaken. Waar dit alles zoo 
'ingewikkeld is, de samen- en tegenwerkende krachten zoo 
menigvuldig zijn, is het niet geoorloofd, (Mill zegt het uit-
drukkelijk) een wetenschap op to bouwen op de veronderstelde
1) Ch. VI. § 2. 
') Ch. VII, § 1. 
a ) Ch. IX, § 2.
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.	295
uitsluitende werking van een enkel motief : ,It is unphiloso-
phical to construct a science out of a few of the agencies by 
which the phenomena are determined", en, sterker nog: 
,,the phenomena of society do not depend, in essentials 
on some o n e agency or law of human nature, with only 
inconsiderable modifications from others. The whole of the 
qualities of human nature influence those phenomena". Dit 
als kritiek op de ,,interest-philosophy of the Bentham school".1)
Deze „deductive science of society" kan slechts tot 
hypothetische gevolgtrekkingen leiden, daar steeds slechts 
bepaalde omstandigheden, bepaalde werkende oorzaken ver-
ondersteld worden: ,All the general propositions which can 
be framed by the deductive science are, in the strictest 
sense of the word hypothetical." Wenschen we een concrete 
werkelijkheid dichter to benaderen, dan kan dat alleen door 
meer bizondere omstandigheden op to nemen in het punt 
van uitgang, waardoor echter het geheel weer ingewikkelder, 
de deductie onzekerder wordt. Deze methode van onderzoek 
moet daarom beperkt worden tot die sociale verschijnselen, 
die, hoezeer ook beinvloed door het geheel, toch in hoofdzaak 
onder de directe werking van slechts enkele factoren staan: 
dergelijke verschijnselen kunnen niet slechts, maar moeten 
zelfs afzonderlijk onderzocht worden, als een afzonderlijk 
onderdeel in het sociale lichaam, met eigen werkende kracht 
en eigen wetten. Een dergelijk onderdeel wordt gevormd door 
de ekonomische verschijnselen.2)

Hier is het punt waar de beschouwing over de ekonomische 
methode van een tiental jaren vroeger ingelascht wordt. Men 
voelt iets onnatuurlijks in deze lasch, als werden niet geheel 
gelijksoortige beschouwingen hier saamgekoppeld. Het is 
ook inderdaad iets als een oude lap op een nieuw kleed. Vooral 
bij een man als Mill verandert veel in tien jaar: zoo is hij meer 
overtuigd van het samengestelde, het relatieve van de sociale 
verschijnselen, waarop hij dan ook zoozeer den nadruk legt 
dat men afgezien nog van de juistheid wel moet gaan 
twijfelen aan de mogelijkheid van een dergelijke deductieve
1) Ch. VIII, § 3.
a) Ch. IX, § 2, § 3.
296	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
sociale wetenschap. Dergelijke deductieve speculaties zijn 
alleen mogelijk bij enkele zeer eenvoudige supposities, d.w.z. 
bij een ver doorgevoerde abstractie van de werkelijkheid. 
Dit is dan ook het schema dat Mill geeft voor ekonomie.
De ekonomie omvat volgens Mill') „die groote klasse 
sociale verschijnselen waar de onmiddellijk bepalende oor-
zaken voornamelijk diegene zijn die werken door het verlangen 
naar welvaart en waar de voornaamste psychologische wet 
deze algemeene is dat een groot voordeel meer begeerd wordt 
dan een klein. Door to redeneeren vanuit deze eene wet van 
de menschelijke natuur en vanuit de voornaamste uiterlijke 
omstandigheden ('t zij algemeen of slechts beperkt geldend) 
die door deze wet werken op den menschelijken geest, zijn 
we in staat dit deel der sociale verschijnselen, voor zoover 
ze alleen op deze klasse van omstandigheden berusten, to 
verkaren en to voorspellen."
Ekonomie is ,the science which treats of the production 
and distribution of wealth, so far as they depend upon the 
laws of human nature", of wel: ,the science relating to the 
moral or psychological laws of the production and distribution 
of wealth.... but only in what is termed the social state.' 12)
De ekonomie heeft dus tot object van onderzoek den mensch 
in de maatschappij, doch uitsluitend als een wezen dat streeft 
naar welvaart en dat in staat is een oordeel to vellen omtrent 
de middelen hiertoe. De ekonomie voorspelt alleen „die sociale 
verschijnselen die voortspruiten uit het streven naar welvaart. 
Zij abstraheert volkomen van iedere andere menschelijke 
neiging of motief, behalve van deze twee die met het welvaart-
streven in voortdurend conflict zijn : afkeer van arbeid en 
verlangen naar kostbare genietingen. De ekonomie beschouwt 
den mensch als uitsluitend bezig met het verwerven en weer 
verteren van goederen, en haar doel is aan to toonen wat 
de loop der dingen zou wezen wanneer dit motief, behoudens 
de twee genoemde tegen-motieven, de uitsluitende beheer-
scheres van al zijn daden zou zijn.... Al deze werkzaamheden 
(n.l. de ekonomische en de juridische die het ekonomisch 
handelen regelen) worden door de ekonomie beschouwd als
1) Ch. IX, § 3. 
2) Essays p. 133.
DE FILOSOFIE DER AUFKLARUNG.	297
voortvloeiend uitsluitend uit het streven naar welvaart, al 
zijn velen ook het gevolg van meerdere motieven. De weten-
schap nu tracht de wetten op to sporen die de uit dit motief 
voortvloeiende handelingen beheerschen, in de veronderstel-
ling ,that man is a being who is determined, by the necessity 
of his nature, to prefer a greater portion of wealth to a 
smaller".')
Hier staan we aan de wieg van den homo economicus. 
Niet, aldus Mill, dat ooit eenig ekonoom zoo absurd is geweest 
om to veronderstellen dat de mensch werkelijk zoo is, maar 
het is de wijze waarop de wetenschap noodzakelijk to werk 
moet gaan: de werking van een bepaalde oorzaak moet 
afzonderlijk onderzocht worden.
„Evenals de wiskunde een willekeurige(!) definitie van een 
lijn vooropstelt, evenzoo stelt de ekonomie een willekeurige 
definitie van den mensch voorop als een wezen dat zonder 
uitzondering doet waardoor het de grootste hoeveelheid 
onmisbare, aangename en luxe-goederen kan verkrijgen met 
de geringste hoeveelheid arbeid en physieke zelfverlooche-
ning."2)
Mill geeft toe, dat wellicht geen enkele handeling niet 
tevens door andere motieven dan het streven naar materieele 
welvaart beinvloed wordt. ,With respect to those parts of 
human conduct of which wealth is not even the principal 
object, to these political economy does not pretend that 
its conclusions are applicable. But there are also certain 
departments of human affairs, in which the acquisition of 
wealth is the main and ackowledged end. It is only of 
these that political economy takes notice."3)

Dit is het einde der klassieke ekonomie. Begonnen in de 
Aufklarung en gevormd door Smith als een filosofie van het 
maatschappelijk handelen van den mensch, als aanvulling 
en uitbouw van de moraalfilosofie die de innerlijke zijde 
van dat handelen overdacht, gebaseerd op de veronderstelling 
van een natuurlijke harmonie tusschen individueel belang
1) Essays, p. 137 v. (gecit. Logic 1. c.). 
s) Essays, p. 144.
-1) Essays, p. 139 (Logic 1. c.).
298	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
en algemeen welzijn heeft zij zich tenslotte ontwikkeld 
tot een abstract mechanisme van uitsluitend zakelijke relaties, 
waarbij de mensch uitgeschakeld is en vervangen door een 
zakelij ke hypothese, los van alle ethische en metafysische 
beschouwingen, losgemaakt van de werkelijkheid.
Het is een vooruitgang in exacte wetenschap. Maar is de 
methode ook juist? Mill is empirist waar hij dit niet kan zijn: 
hij wil wetenschap uitsluitend op ervaring laten rusten en ziet 
niet in dat datgene wat een losse verzameling feiten tot weten-
schap maakt boven de ervaring uitgaat, werking van het 
denken is. Maar daar waar hij bij de ervaring had moeten 
blijven verlaat hij deze: ervaring is het eenige mogelijk punt 
van uitgang voor een ervaringswetenschap, maar Mill (en 
met hem vele latere ekonomen) gaat niet uit van de ervaring 
maar van een hypothese : het streven naar (materieele) wel-
vaart, de uitsluitende werking van het eigenbelang. Dit is 
echter nooit waar to nemen, nooit een gegeven ,feit" (voor 
zoo ver een feit „gegeven" is), maar een beoordeeling van 
de menschelijke natuur, aan wier juistheid een ieder het recht 
heeft to twijfelen. Bovendien is dit streven niet nauwkeurig 
van andere motieven of to perken en dus als criterium voor 
dat deel van het individueel menschelijk handelen dat 
,,ekonomisch" is, onbruikbaar. Ook het uitgangspunt ,,indi-
vidual man", in tegenstelling tot den „man in society" is 
een fictie: alleen de laatste bestaat. Mills' uitgangspunt is 
niet empirisch, en dus onjuist.
Aileen daar waar de individueele mensch is uitgeschakeld 
handelt de ,homo economicus", d.w.z. daar waar „de zaak" 
handelt en de mensch slechts de zaak dient, wat dus in hoofd-
zaak plaats heeft in den groothandel of op de beurs. Maar hier 
is het systeem van Mill juist niet toepasselijk, dat immers 
alleen aandacht heeft voor het handelen van het individu. 
Het mechanisme van beurs en groothandel zijn niet uit een 
zeer enkelvoudig psychologisch axioma to verklaren. En in 
het algemeen is het niet mogelijk de ekonomische wetenschap 
deductief of to leiden vanuit een enkele hypothese. De werke-
lijkheid komt daarbij in het nauw.
Dit is ook dikwijls gebeurd, en daarin ligt een tweede 
bezwaar tegen deze methode : zij is zeer gevaarlij k. Mill wijst
DE FILOSOFIE DER AUFKLXRUNG.	299
telkens op het hypothetisch karakter van deze wetenschap. 
Haar resultaten zijn niet op de werkelijkheid van toepassing 
dan na aanbrenging van allerlei correcties. Een breede kloof' 
scheidt deze schematische wetenschap met haar hypothetischee 
uitspraken van de politiek waar het wel om de werkelijkheid 
gaat. Maar de toepassing was dikwijls anders. Wat voor Mill 
niet meer dan een werkhypothese was, werd voor anderen 
een richtsnoer voor de praktijk en een cynische houding, 
te(yenover den mensch werd met z.g. ekonomische theorien 
goedgepraat. Vandaar een oordeel als van Carlyle : ,that 
dismal science", of als dat van Ruskin, aan het begin weer 
gegeven.
Dat Mill zelf later aan zijn eigen methode niet meer ge 
loofde, blijkt wel uit zijn „Principles". Niet alleen dat hij 
deze, als gezegd, daar niet toepaste, hij rept er zelfs met 
geen woord van en geeft op meerdere plaatsen van een 
diametraal tegenovergestelde opvatting blijk. Twee der meest 
sprekende voorbeelden mogen hiervan aangehaald worden. 
Het eerste betreft de wetmatigheid der ekonomische ver-
schijnselen. ,The laws and conditions aldus in het hoofd-
stuk over verdeeling of the p r o d u c t i o n of wealth. 
partake in the character of physical truths". Hier dus een 
natuur-wetmatigheid, waarbij op to merken valt dat, als, 
overal in het klassieke systeem, deze wetmatigheid van, 
materieelen aard is, in de natuur der dingen gezocht wordt. 
Maar : ,the distribution of wealth depends on the 
laws and customs of society." Hier is dus het standpunt der-
mechanische causaliteit, waarbij alles „van zelf" gaat, ver-
laten. In dit opzicht gaat het dus niet meer om een zoeken 
van oorzaken, maar van de gevolgen, die hiervan de conse-
quentie zijn. „Human beings can control their own acts, 
but not the consequences of their acts to themselves or to 
others."') De naturalistische opvatting van de samenleving 
blijkt hier overwonnen to zijn, het doelbewuste ingrijpen 
van den mensch als vormende en werkende kracht erkend.
Zijn overtuiging dat de maatschappij, ook in haar ekono-
misch leven, een historisch product is dat zich steeds wijzigt 
en welks vorming niet alleen door nuttigheidsoverwegingen,
1) Principees II, I § 1.
300	DE WETENSCHAP DER EKONOMIE EN
maar ook door zedelijke normen, door zedelijke doelstellingen 
beinvloed wordt, toont Mill duidelijk wanneer hij, bij zijn 
bespreking van het communisme, schrijft : ,Wanneer een 
keuze moest gedaan worden tusschen het communisme met 
al zijn kansen en den tegenwoordigen toestand der samenleving 
met al haar lijden en onrechtvaardigheden, wanneer de instel-
ling van het privaatbezit als een noodzakelij ke consequentie 
zou moeten meebrengen dat het product van den arbeid zoo 
verdeeld wordt als we het nu zien, bijna in omgekeerde ver-
houding tot den arbeid .... dan zouden alle moeilijkheden, 
klein of groot, van het communisme slechts een stof j e in de 
weegschaal zijn."1)
Ruskin had gelijk: een wetenschap die uitging van de 
veronderstelling dat de mensch geen ziel heeft is niet mogelijk. 
Wie toch met deze hypothese werkt, heeft met de werkelijk-
heid slechts weinig to maken. Zelfs wanneer hij er bij zegt 
dat het slechts een hypothese is. Want bedoeld is toch inzicht 
to verkrijgen in de werkelijkheid. En zelfs in de ekonomische 
werkelijkheid hebben de menschen dikwijls een ziel. Maar 
bovendien laten ze zich ook door allerlei motieven leiden en 
worden ze door allerlei regels van recht, gewoonte en billijk-
heid geleid, door allerlei verhoudingen van macht gedwongen 
tot allerlei gedragingen, die uit de werking van het eene motief 
van eigenbelang niet to verklaren zijn. Ook de ekonomische 
werkelijkheid is to samengesteld om deze uit een enkele 
hypothese, deductief, to kunnen verklaren.
De fout van de utilitaristische methode lijkt dat zij meent 
eerst een soort filosofie van den mensch to moeten geven
zij is nog to nauw verbonden aan de vorige eeuw om het 
anders to doen. En dan is deze filosofie uit haar aard psycholo-
gisch-naturalistisch. En met deze levensbeschouwing, die nog 
ver na haar eigenlijken tijd haar invloed uitoefent, blijft 
in de ekonomie de invloed dezer methode merkbaar.
Het blijvende belang van het werk van Mill is dat hij het 
abstracte karakter van de wetenschap aantoonde. De werke-
lijkheid zelve gaat in de wetenschap niet in, deze kan niets 
anders bevatten dan een oordeel omtrent een bepaalde zijde 
dier werkelijkheid, gezien vanaf een bepaald gezichtspunt.
1) II, 1 § 3.
DE FILOSOFIE DER AUFKLXRUNG.	301
De fout was dat hij zocht naar een materieel (inplaats van 
een formeel) gezichtspunt en daardoor in een beoordeeling 
van de ,natuur" van den mensch moest treden, waarbij de 
ekonomie werd vastgekoppeld aan bepaalde veronderstellingen 
van een bepaalde psychologische richting. Het is tegen dezen 
achtergrond dat de in den aanvang bedoelde bezwaren zich 
richten. Maar al heeft dit verkeerde uitgangspunt ook veelal 
schade gedaan, de ekonomische wetenschap heeft zich des-
ondanks in nieuwe banen kunnen ontwikkelen. Maar het 
zou goed zijn wanneer zij ook in haar vorm alle banden die 
haar nog aan haar utilitaristisch verleden binden kon los-
maken en duidelijk maken dat zij als moderne, volgerechtigde 
wetenschap geen andere ,Voraussetzungen" heeft dan die 
algemeene, waar alle kennis op berust.
J. BIERENS DE HAAN.
DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET

VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.
De beschouwingen, die ik in mijn verslag, uitgebracht bij 
de overdracht van het rectoraat der Nederlandsche Handels-
Hoogeschool op 21 September 1925, aan het litterair-econo-
misch middelbaar onderwijs wijdde, hebben zooveel bestrijding 
uitgelok,t dat ik mij verplicht gevoel, op het besproken onder-
werp terug to komen.
Allereerst zij het betreffende gedeelte mijner overdrachts-
rede in herinnering gebracht. Bij de bespreking van het 
wetsontwerp tot zoodanige wijziging der Hooger-Onderwijs-
wet, dat aan hand elsfaculteit en handels-hoogeschool een 
wettelijke basis zou worden gegeven, uitte ik de veronder-
stelling, dat de stagnatie, die dit onderwerp ondervond, zou 
worden veroorzaakt door moeilijkheden bij de wettelijke 
regeling van de toelating tot de studie.
Mijn verslag luidde dan als volgt:
,,Volgens het wetsontwerp zouden tot het afleggen van examens aan
handelsfaculteit en handels-hoogeschool toelating geven (naast de eind-
diploma's van gymnasia en de getuigschriften van met goed gevolg afgelegd 
staasexamen tot toelating aan de universiteit) de einddiploma's van die 
hoogere burgerscholen met vijfjarigen cursus en handelsscholen, aan wie 
dat voorrecht door de Koningin werd toegekend. Tegen een dergelij ke 
regeling zijn twee bedenkingen gerezen : dat het einddiploma der wiskun-
dige H.B.S. niet vanzelf, doch eerst na speciale verleening van het 
,,voorrecht" toegang tot de examens zou verleenen en dat het bezoeken 
van een handelsschool als voldoende voorbereiding voor academische 
studie zou worden beschouwd. Hoewel ik de eerste bedenking volkomen 
deel, lijkt zij mij van ondergeschikt belang: om aan het einddiploma der 
H.B.S. met gewijzigd leerplan, welke nog niet wettelijk is geregeld, niet 
zonder meer toelating tot de studie to verbinden was een voorbehoud 
noodig en het bracht redactioneele moeilijkheden mee, in een wetsartikel
VOORBEREI DEND HOOGER ONDERWIJS.	303
de bij de wet niet bekende H.B.S. A van de wettelijk geregelde H.B.S. B 
to onderscheiden. Over de erkenning van handelsscholen als voorbereiding 
voor de studie aan deze hoogeschool heeft mijn voorganger verleden jaar 
reeds opmerkingen gemaakt. Beide kwesties zou ik dus thans kunnen 
laten rusten, ware het niet, dat en de kritiek op die opmerkingen van mijn 
voorganger, en de besprekingen naar aanleiding van het gewijzigd ontwerp 
van wet op het voorbereidend hooger onderwijs, dat aan het einddiploma 
der H.B.S. A ook toelating tot de juridische studie wil verbinden, bij 
enkele leden van den Senaat de vraag hebben doen rijzen, of de economisch-
litteraire H.B.S. en de handelsschool wel ooit voor academische studie 
zullen kunnen voorbereiden.
Voor mij persoonlijk moet het antwoord op die vraag ontkennend zijn. 
Met alle waardeering voor den bedoelden tak van het middelbaar onderwijs 
als voorbereiding voor het maatschappelijk leven, met erkenning van het 
algemeen vormend karakter der H.B.S. A, meen ik erop to moeten wijzen, 
dat breede algemeene ontwikkeling niet hetzelfde is als voorbereiding 
voor academische studie. De student aan universiteit en hoogeschool, 
in welke richting hij ook studeere, heeft naast die algemeene ontwikkeling 
noodig oefening in het abstracte denken, voorbereiding voor het scherp 
stellen en het exact uitwerken van problemen. Bij de gymnasiale opleiding 
wordt die oefening verkregen door de oplossing van de talrijke problemen, 
die in de gecomprimeerde oude taal, in de willekeurige woorschikking 
der klassieke teksten opgetast liggen; de H.B.S. B vindt vooral in de wis-
kunde en ook in de natuurwetenschappen materiaal to over om het abstract 
denken to oefenen. Het litterair-economisch middelbaar onderwijs heeft 
geen vakken, welke to dezen aanzien equivalent zijn to achten. De moderne 
talen leveren niet zulke problemen op, dat aan de hand daarvan de 
academische studie wordt voorgeoefend en het onderwijs in de economie 
en de economisch georienteerde vakken kan, ook wanneer men aan het 
economisch karakter der school niet de beteekenis wil geven van gericht 
op de handelspraktijk, op een H.B.S. niet dieper gaan dan beschrijving 
der maatschappelijke verschijnselen : voor theoretische economie, voor 
behandeling van economische problemen is de schooljongen nog niet rijp. 
Naar mijn meening is er dan ook aanleiding om to overwegen, of de 
toelating tot de examens, die den weg bereiden tot het doctoraat in de 
handelswetenschap, niet, onder voldoende overgangsbepalingen voor hen, 
die op de thans vigeerende regeling hebben gerekend, moet worden 
beperkt tot hen, die een einddiploma gymnasium of H.B.S. B hebben 
behaald of een daarmee overeenkomend getuigschrift hebben verkregen."
Met opzet neem ik het betreffende deel van mijn rede 
in zijn geheel over, om daardoor to gemakkelijker to kunnen 
beantwoorden die critici, die er lets anders in meenden to 
lezen dan erin staat. Zoo protesteert de Vereeniging van 
Leeraren bij het litterair-economisch Middelbaar Onderwijs 
in een motie-Elzinga tegen mijn bewering ,als zouden de 
abiturienten der litterair-economische scholen en afdeelingen 
niet geschikt zijn voor de studie aan de Handels-Hoogeschool." 
Natuurlijk heb ik dat niet beweerd : er zijn wel degelijk voor
304	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
studie geschikte abiturienten der bedoelde scholen, maar
en daarop was mijn bewering gericht zij danken hun ge-
schiktheid niet aan de opleiding, die zij hebben genoten, of, 
zuiverder uitgedrukt, zij zijn bij die opleiding niet voor studie 
voorbereid. Over de abiturienten, individuen van zeer ongelijke
begaafdheid	waarover later	heb ik het niet gehad, 
alleen over hun opleiding.
Over die opleiding heb ik ook niet gezegd, dat zij iemand 
ongeschikt maakt voor de studie. Dit leggen twee bestrijders 
mij in den mond, t.w. Dr. G. E. Huffnagel in het Maandblad 
voor Handelsonderwijs en Handelswetenschappen (November-
nummer 1925 blz. 238) en iemand, die Th. onderteekent, 
in het Tijdschrift voor- Handelsonderwijs (Octobernummer 
1925 blz. 329). Men kan uit mijn bewering wet opmaken, 
dat de litterair-economische H.B.S. naar mijn meening niet 
geschikt maakt voor academische studie, niet dat zij er 
ongeschikt voor maakt. De verzorgers van het litteraire deel 
der bedoelde scholen zullen mij toegeven, dat dit een groot 
verschil maakt. lemand ongeschikt maken voor iets is iemand, 
die reeds meer of minder geschikt was, bederven ; het zij 
verre van mij, dat van eenige onderwijsinrichting to beweren ! 
Maar tusschen het niet bederven van de enkele van huis uit 
geschikten en het geschiktmaken der talrijken, die alleen 
door deugdelijke voorbereiding in staat kunnen worden ge-
steld, de academische studie to volgen, is de afstand niet 
gering.
Hebben wij hiermede de kwestie ontdaan van de on j uiste 
interpretaties, die de discussie vertroebelen, geheel zuiver 
en zakelijk kunnen wij haar nog niet behandelen, voordat 
wij een ander bijmengsel hebben uitgedistilleerd. Ik bedoel 
hier de individueele eigenschappen der leerlingen.
Dr. Huffnagel voert mij tegen, dat „de mogelijkheid weten-
schappelijke studie to maken niet bepaald (wordt) door voor-
oefening, maar door de begaafdheid van den studeerende". 
Gelukkig ken ik dezen schrijver voldoende om mij tegenover 
hem vrijelijk, zonder verzachting mijner terminologie to 
kunnen uiten: ik acht dit een dooddoener. Natuurlijk is 
iemands individueele begaafdheid een voorname factor ter 
bepaling zijner geschiktheid voor academische studie, natuur-
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.	305
lijkt maakt de beste handelsscholier op de hoogeschool een 
bestr figuur dan de slechtste gymnasiast, maar welke be-
teekenis heeft deze waarheid voor de oplossing van het vraag-
stuk, dat ons hier bezig houdt? Is de ,Ueberlegenheit" als 
raadsman in rechtszaken van een enkelen praktizijn boven 
een aantal minder geslaagde advocaten een motief voor de 
openstelling der advocatuur voor niet-rechtsgeleerden ? Is de 
omstandigheid, dat menig bezitter eener middelbare akte een 
slecht docent is en dat een enkele uitnemende onderwijzer 
zonder zulk een akte zeer goed middelbaar onderwijs zou 
kunnen geven, een argument voor de afschaffing der middel-
bare akte-examens of voor toelating van onbevoegden tot 
het onderwijzend personeel der hoogere burgerscholen? Het 
feit, dat de zeer begaafde er zonder opleiding komt en 
de niet begaafde ondanks de opleiding mislukt, bewijst niets 
tegen de noodzakelijkheid van doelmatige opleiding.
Wil men de kwestie zuiver stellen, dan moet men de quali-
teiten der verschillende opleidingen nagaan voor jongelui 
,,met precies hetzelfde verstand, precies hetzelfde tempo, 
precies dezelfde werklust, precies dezelfde werkkracht". Dr. 
Vor der Hake, then ik hier met instemming citeer, uit ettelijke 
regels onder dit citaat in een artikel in het Algemeen Week-
blad voor Christendom en Cultuur (16 October 1925) het 
vermoeden, dat mijn kijk op het vraagstuk door de begaafd-
heidsverschillen zou zijn vertroebeld. Hij toch veronderstelt 
bij mij als ondergrond de gedachte, dat naar de handelsschool 
of de H.B.S. A alleen zulke jongelui gaan, die noch met de 
oude talen, noch met de wiskunde kunnen opschieten. Steunde 
mijn meening inderdaad op deze gedachte, dan zou niet de 
opleiding, maar de mindere begaafdheid der jongelui, die die 
opleiding genoten, oorzaak zijn van een minder gunstig oordeel 
over studenten, die afkomstig waren van handelsschool of 
litterair-economische hoogere burgerschool.
Ik kan Dr. Vor der Hake de verzekering geven, dat ik den 
door hem veronderstelden gedachtengang niet heb gevolgd. 
Dat is ook niet aan to nemen van iemand, die wat Dr. 
Vor der Hake waarschijnlijk niet wist het litterair-econo-
misch onderwijs uit eigen ervaring kent. Ik ben zelf oud-
leerling eener handelsschool, die eenige jaren geleden in een
306	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
H.B.S. A is omgezet, en heb later meermalen gelegenheid 
gehad, mijn bekendheid met dezen tak van onderwijs 
to hernieuwen en aan to vullen. Ik heb mijn meening 
dus niet enkel gebaseerd op de qualiteiten der abitu-
rienten, waarbij ik gevaar had geloopen, de aangeboren 
en de verworven qualiteiten met elkander to verwarren, 
maar ik heb de opleiding als zoodanig op de keper be-
schouwd.
Nog een verondersteld, hoewel nergens tot uiting gekomen 
misverstand wil ik nog even rechtzetten alvorens mijn nader 
betoog aan to vangen. Ik heb mij nimmer in eenig opzicht 
ongunstig uitgelaten over het onderwijs aan litterair-econo-
mische scholen of handelsscholen, ik schaar mij niet bij hen, 
die deze scholen in de rijen van het vakonderwijs willen 
dringen, ze als de scholen voor achterblijvers op gymnasium 
en H.B.S. wenschen to brandmerken of ze over een kam 
willen scheren met vakscholen voor bediendentechniek, 
onderwezen door halfbevoegden. Integendeel, ik waardeer 
deze scholen ten zeerste en ik ben steeds dankbaar voor het 
degelijke onderwijs, dat ik op de Rotterdamsche handels-
school aan het Van Alkemadeplein heb genoten. Dat was 
zonder twijfel algemeen vormend onderwijs, geen eng be-
grensde vakopleiding, maar breede algemeene ontwikkeling, 
ietwat georienteerd op de waarschijnlijkheid, dat de jongelui 
hun werkkring in het bedrijfsleven zouden vinden. Wij 
leerden b.v. perfect Duitsch en oefenden ons in de hoogste 
klasse een uur per week in het schrijven van handelsbrieven 
en het lezen van verslagen van consuls of Kamers van Koop-
handel, waarbij wij de verworven taalkennis in praktijk leerden 
brengen. Wij leerden rekenen en algebra, scheikunde en na-
tuurkunde en zagen in de vierde en vijfde klasse de toepassing 
dezer leervakken in het bedrijfsleven in de lessen, die aan 
handelsrekenen en warenkennis waren gewijd. Aan de alge-
meene geschiedenislessen werd een overzicht der z.g. handels-
geschiedenis toegevoegd. Bij dat alles was het speciale juist 
genoeg om bij het betreden van het kantoor nA het eind-
examen niet geheel vreemd to staan in de nieuwe omgeving; 
het algemeene overwoog in ruime mate en werd op een enkele 
toevallige uitzondering na zoodanig onderwezen, dat ik er
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.	307
nog steeds wil van heb en er dan ook met vreugde en dank-
baarheid aan terugdenk.
Dat alles neemt echter niet weg, dat ik door dat uitstekende 
onderwijs niet voor academische studie ben voorbereid. Dat 
was ook niet het voor mij beoogde doel, want als mijn ouders 
die voorbereiding hadden gezocht, was ik niet naar een school 
gegaan, die toentertijd geen enkel ,recht" gaf. Men stelde 
zich voor, dat ik in de zaken van mijn vader zou komen en 
daarvoor gaf de handelsschool geheel wat vereischt werd: 
breede algemeene ontwikkeling met eenige speciale kennis, 
die mij van nut zou kunnen zijn. Toen ik echter was gaan 
studeeren voelde ik niet in mijn eersten studietijd, maar 
later een groot gemis. Mijn algemeene ontwikkeling was 
wel voldoende om de studie to volgen, maar er ontbrak mij 
iets, dat voor de zelfstandige beoefening der wetenschap nood-
zakelijk is: het vermogen om in het bijzondere het algemeene 
to zien, om mij de uiterlijk welbekende verschijnselen abstract 
voor to stellen, ontdaan van de bijkomstige bijzonderheden. 
Mijn opleiding, rechtstreeks op de werkelijkheid gericht, 
had mij niet voor academische studie voorbereid ; om de 
studie tot een goed einde to brengen moest ik aanvullen, 
wat mij to kort schoot. Eerst na een dosis wiskunde to hebben 
bijgewerkt heb ik de wetenschappelijke methode bewust 
kunnen benaderen. Ik had geen voorbereidend hooger, maar 
middelbaar onderwijs genoten, onderwijs, dat niet minder, 
alleen anders is dan het onderwijs, hetwelk voorbereiding 
voor universiteit en hoogeschool ten doel heeft.
Deze tegenstelling tusschen middelbaar en voorbereidend 
hooger onderwijs zal menigeen vreemd schijnen. De verflau-
wing der grenzen, een kwaal van dezen tijd, waaronder ook 
het onderwijs zwaar to lijden heeft, wekt bij velen den indruk, 
dat middelbaar en voorbereidend hooger onderwijs hetzelfde 
zijn. Het ontwerp-Middelbaar-Onderwijswet van 6 October 
1921 draagt hiervan wellicht de zwaarste schuld : het ver-
klaarde zoowel gymnasia en lycea als hoogere burgerscholen 
met drie-, vier- of vijfjarigen cursus en middelbaae scholen 
voor meisjes tot inrichtingen van middelbaar onderwijs. Wel 
is bij het gewijzigde ontwerp van 15 December 1924 weer 
een grens getrokken tusschen lycea, gymnasia, vijfjarige
308	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
hoogere burgerscholen en zesjarige meisjesscholen als in-
richtingen van voorbereidend hooger onderwijs eenerzijds en 
drie- en vierjarige hoogere burgerscholen en middelbare scholen 
voor meisjes als inrichtingen voor algemeen vormend middel-
baar onderwijs anderzijds, maar de gedachte van het eerste 
ontwerp, dat middelbaar onderwijs en voorbereidend hooger 
onderwijs indentiek zijn, bleef in menig brein achter.
Zoo kwam op het Congres voor Handelsonderwijs op 13 
Februari 1926 telkens naar voren de antithese vakonderwijs 
middelbaar, dus voorbereidend hooger onderwijs. Ver-
schillende sprekers stonden daar een scherpe scheiding voor 
tusschen h.i. technisch georienteerde handelsscholen en 
algemeen vormende hoogere handelsscholen of litterair-
economische hoogere burgerscholen ; de eerste categorie moest 
in een wet op het handels(vak)onderwijs worden geregeld, 
de tweede behoorde bij het middelbaar onderwijs thuis en 
mocht dus het recht op toelating tot academische examens 
voor haar gediplomeerden opeischen.
Wie zoo redeneert ziet voorbij, dat er van ouds drieerlei 
richting is aan to wijzen in het onderwijs voor hen, die na 
de lagere school verder onderricht verlangen. Door zijn 
weigering eenerzijds om de Latijnsche scholen, anderzijds 
om zeevaart-, landbouw-, handel- en industriescholen in de 
Middelbaar-Onderwijswet op to nemen, heeft Thorbecke 
indertijd die drie richtingen scherp afgeteekend. Wat wij 
thans voorbereidend hooger onderwijs noemen, maakt in 
zijn stelsel getuige nog steeds de Hooger-Onderwijswet 
deel uit van het hooger onderwijs; zij het ook, dat de ,geleerde 
vorming" eerst op de universiteit feitelijk aanvangt, zoo is 
toch de voorbereiding daartoe ten nauwste ermede verbonden. 
Het vakonderwijs, dat zich pas later heeft ontwikkeld, maar 
waaraan Thorbecke reeds de plaats had aangewezen, die het 
behoorde in to nemen, heeft tot taak, kennis en bekwaamheid 
to verschaffen voor speciale beroepen. Het middelbaar 
onderwijs werd in de bekende, onovertroffen formuleering 
bestemd voor „die talrijke burgerij, welke het lager onderwijs 
to boven, naar algemeene kennis, beschaving en voorbereiding 
voor de onderscheidene bedrijven der nijvere maatschappij 
tracht."
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.	309
Thorbecke maakte dus groot verschil tusschen algemeene 
vorming voor het maatschappelijk leven (middelbaar onder-
wijs) en voorbereiding voor academische studie. In de leer-
plannen der scholen kwam dat verschil ook duidelij k uit. Op 
het gymnasium vormden de leervakken, waarvan men in 
het praktische leven weinig nut heeft, maar die het verstand 
scherpen en den geest ontwikkelen, den hoofdschotel; vakken 
als staathuishoudkunde, boekhouden, technische weten-
schappen ontbraken geheel, het onderwijs in de moderne 
talen was aanzienlijk beperkt. Daarentegen bevatte het leer-
plan der hoogere burgerschool voornamelijk vakken, waarvan 
kennis in het maatschappelijk leven werd gewaardeerd, terwijl 
de vakken, ,waar men in de praktij k niet veel aan heeft", 
sterk waren teruggedrongen.
Men zal mij toevoegen, dat de H.B.S. niettemin een inrichting 
van voorbereidend hooger onderwijs is geworden. Zeker is 
zij dat, al valt er op haar programma in dit opzicht nog wel 
wat aan to merken. Maar zij is dan ook niet meer de H.B.S. 
zooals Thorbecke zich die had gedacht. Het onderwijs in de 
wiskunde en de natuurwetenschappen heeft zich ontwikkeld 
in den geest, die het voorbereidend hooger onderwijs bezielt: 
veel leerstof ter scherping van het denkvermogen, zonder 
direct nut voor het praktische leven. Die ontwikkeling heeft 
zich ondanks de protesten van die talrijke burgerij, die haar 
kroost ter voorbereiding voor de onderscheidene bedrijven 
der nijvere maatschappij naar de H.B.S. zond, voltrokken 
en wel ten koste van leervakken, welke in de nijvere maat-
schappij to pas konden komen. Zoodoende werd de H.B.S. 
wat Dr. W. H. Staverman in zijn artikel „De beginselen 
voor een wettelijke regeling van het voorbereidend hooger 
onderwijs" in De Gids 1925 noemt „een school met een 
Janusnatuur", die zoowel den toekomstigen student als hem, 
die in het bedrijfsleven of in den publieken dienst zijn loop-
baan wil zoeken, met ballast overlaadt : voor dezen is de wis-
kundige vracht, voor genen de lading staats- en handels-
wetenschappen overdaad.
Gelukkig voor velen, van wie de H.B.S. zich van lieverlede 
had vervreemd, is Thorbecke's middelbare school herleefd 
de hoogere handelsschool heeft de door de wiskundige H.B.S.
310	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
verlaten plaats met eere bezet. Zij geeft thans die algemeene 
vorming, die Thorbecke de H.B.S. had opgedragen. Zij is 
de school, die, zooals Dr. G. Bolkestein het in zijn artikel 
„De literair-ekonomiese afdeling der H.B.S." in Volksont-
wikkeling 1925 opsomt, „voorbereiden kan voor de leidende 
plaatsen in groothandel, grootindustrie en bankwezen ; voor 
diplomatieke en consulaire posten, voor de hogere admini-
stratieve beroepen, voor notaris en ontvanger; voor de 
Indiese bestuursfunkties, voor een groot deel der juridiese 
werkzaamheden."
Merkwaardigerwijze wordt dit citaat van Dr. Bolkestein 
tegen mij aangevoerd in het Rapport der Commissie van 
Verweer uit de Vereeniging van Leeraren bij het litterair-
economisch Middelbaar Onderwijs. De meening, dat een school, 
die de boven aangehaalde voorbereiding kan geven, allerminst 
minderwaardig is, onderschrijf ik volkomen, maar daarom 
acht ik haar nog niet geschikt als voorbereiding voor de 
universiteit. Ik wil de redeneering zelfs omdraaien : het 
gymnasium kan niet voorbereiden voor al die genoemde maat-
schappelijke betrekkingen, noch ook voor eenige andere 
praktische werkzaamheid, het staat dus in dit opzicht zonder 
twijfel achter bij de litterair-economische hoogere burger-
school, maar daarom is het nog niet minderwaardig. Ofwel: 
het gymnasium is zeker niet minderwaardig vergeleken 
bij de litterair-economische hoogere burgerschool, maar 
daarom kan het nog Been voorbereiding geven voor werk-
zaamheid in de onderscheidene bedrijven der nijvere maat-
schappij.
Ook ik waardeer alle drie de schooltypen in hooge mate 
als middel voor het doel, dat zij nastreven. Dat doel is bij 
het gymnasium uitsluitend voorbereiding voor academische 
studie. Dat was oorspronkelijk voor de hoogere burgerschool 
voorbereiding voor het maatschappelijk leven, dat is voor 
haar meer geworden voorbereiding voor bepaalde takken 
van hooger onderwijs, echter zonder dat zij haar oorspronkelijk 
doel geheel uit het oog heeft verloren, een dualisme, dat de 
hoogere burgerschool niet tot voordeel strekt. Bij de litterair-
economische hoogere burgerschool is het doel zooals haar 
voorvechters op het Congres voor Handelsonderwijs op 13
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.	311
Februari 1926 met nadruk betoogden	voorbereid ing voor 
het maatschappelijk leven.
De vraag, die zich hier vanzelf opdringt, is deze : kan men 
het eene doel bereiken door het andere na to streven ? Of, 
in concreto : is de oud-gymnasiast, die niet gaat studeeren, 
voldoende voor het maatschappelijk leven, is de oudleerling 
der litterair-economische hoogere burgerschool voldoende voor 
academische studie voorbereid? Kunnen beide voorbereidin-
gen samenvallen ?
Om die vraag to beantwoorden moeten wij allereerst 
nagaan, wat voor de beide doeleinden noodig is, welke vakken 
voor het eene en welke voor het andere doel onontbeerlijk zijn.
Van iedereen, die een positie van beteekenis in de maat-
schappij innneemt, onverschillig of hij dadelijk na het afloopen 
van de middelbare school of eerst na academische studie 
zij n praktische loopbaan is begonnen, mag worden verlangd, 
dat hij zij n eigen taal en de voornaamste wereldtalen kan 
verstaan en gebruiken, dat hij van de hoofdzaken der ge-
schiedenis en aardrijkskunde op de hoogte is, eenig begrip heeft 
van de natuurwetten en haar toepassingen, met devoornaamste 
letter kundigevoortbrengselenheeftkennisgemaakt,nietvreemd 
staat tegenover de cult ureele stroomingen in verleden en 
heden, en zich van de hulpmiddelen der wiskunde eenigs-
zins weet to bedienen. Voor beide genoemde doeleinden is 
dus eenzelfde kern van leervakken noodzakelijk. Deze leer-
vakken zijn Nederlandsche, Fransche, Duitsche en Engelsche 
taal- en letterkunde, algemeene en vaderlandsche geschiedenis, 
algemeene, wiskundige en natuurkundige aardrijkskunde, de 
beginselen der plant- en dierkunde, der natuur- en scheikunde, 
der lagere algebra en der vlakke meetkunde. Het onderwijs 
in dit samenstel van leervakken op het niveau, dat door alle 
drie der beschouwde schooltypen wordt bereikt, heeft alge-
meene ontwikkeling ten doel ; de wijze, waarop deze vakken 
daar worden gedoceerd, onderscheidt die algemeen vormende 
scholen van inrichtingen voor vakonderwijs, die b.v. aardrijks-
kunde en geschiedenis belangrijk beperken, die van natuur-
wetenschappen en meetkunde slechts die hoofdstukken geven, 
die voor de to leeren technische constructies als grondslag 
moeten dienen, of die het onderwijs in talen en algebra slechts
312	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
zoover uitstrekken als voor het leeren van handelscorres-
pondentie en handelsrekenen noodzakelijk is.
Deze groep van algemeen ontwikkelende leervakken vormt 
echter den grootsten gemeenen deeler van het onderwijs, dat 
de aanstaande student noodig heeft, en dat, hetwelk diegene 
behoeft, die dadelijk na het verlaten der middelbare school 
de nijvere maatschappij wil binnentreden. De laatste zal 
zich in het gebruiken der vreemde talen in gesprek en geschrift 
verder moeten oefenen, hij zal wellicht nog een of meer levende 
talen naast de voor algemeene ontwikkeling noodzakelijke 
moeten leeren, hij moet bekend zijn met de structuur van het 
maatschappelij k leven in verleden en heden, hier en elders, 
alsmede met de voornaamste gebruiken en technische ver-
richtingen in het bedrijfsleven. Het onderwijs in de levende 
talen vereischt hier dus uitbreiding, niet met etymologie 
of vergelijkende taalstudie, ook niet met handelscorrespon-
dentie met instemming vernam ik den afkeer, then de 
Amsterdamsche Kamer van Koophandel in haar adres aan 
den Minister van Onderwijs d.d. 4 Mei 1926 ten aanzien van 
het leervak handelscorrespondentie uitte maar met 
oefening in het verstaan en het hanteeren der taal. Het onder-
wijs in de geschiedenis en aardrijkskunde dient hier even-
eens met economisch georienteerde hoofdstukken to worden 
uitgebreid, staathuishoudkunde en staatsinrichting komen 
als afzonderlijke leervakken naar voren, boekhouden, handels-
rekenen en privaatrecht moeten in het leerplan worden 
opgenomen en het onderwijs in de natuurwetenschappen 
verlangt afronding door behandeling der voornaamste toe-
passingen in het bedrijfsleven. Het leerplan der hoogere 
handelsscholen, die in litterair-economische hoogere burger-
scholen zijn of kunnen worden omgezet, voldoet aan die 
eischen vrijwel geheel; dat naar mijn meening aan handels-
correspondentie, boekhouden en handelsrekenen wel iets 
minder kon worden gedaan en dat tusschen staathuishoud-
kunde en hand elswetenschappen meer eenheid ware to brengen, 
is een opmerking van bij komstigen aard.
Hebben voor den aanstaanden student al die vakken dan 
geen belang? De vraag ligt voor de hand, en het antwoord 
evenzeer. Ongetwijfeld is het voor een ieder van beteekenis,
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.	313
goed talen to spreken, het maatschappelijk leven to kennen, 
van de inrichting van openbare lichamen en particuliere 
bedrijven begrip to hebben. Wanneer voor het onderwijs in die 
richting naast het strikt noodzakelijke tijd overblijft, dan is 
het zeer gewenscht, dat die tijd daarvoor wordt besteed. 
Maar als de noodzakelijke leerstof alien tijd in beslag neemt, 
dan moet het niet strikt noodige maar worden opgeofferd. 
En onontbeerlij k is genoemde kennis niet voor den aan-
staanden student. Hindert het den medicus, als hij haperend 
Fransch of gebroken Engelsch spreekt, deert het den bioloog, 
dat hij den weekstaat der Nederlandsche Bank niet begrijpt, 
moet de predikant in staat zijn, de contante waarde eener 
jaarlijksche rente to berekenen, is het noodig, dat de doctor 
in de letteren zoowel enkel als dubbel kan boekhouden, is de 
jurist minder voor zijn taak berekend, als hij niet weet hoe 
bier wordt bereid? De kern der algemeen ontwikkelende 
vakken brengt den aanstaanden student het noodzakelijke 
uit de bovengenoemde leerstof; voor zoover de speciale 
studierichting meer van een of ander vak vereischt, is zulks 
in de studie aan de universiteit begrepen. Alleen schijnt het, 
dat ten aanzien van de economische en politieke samenleving 
het algemeen ontwikkelend gedeelte geheel blanco is, maar 
waar staathuishoudkunde en staatsinrichting als afzonderlijke 
vakken ontbreken, kunnen de geschiedenislessen eenig begrip 
daarvan wel aanbrengen. Ik kan mij tenminste geen goed 
onderwijs in de algemeene geschiedenis voorstellen, dat de 
kolonisatie, de industrieele revolutie, het socialisme, de 
sociale wetgeving en de trustvorming geheel zou veronacht-
zamen, dat Locke, Montesquieu, Adam Smith, List, Marx 
onbesproken liet, dat bij de behandeling van de „glorious 
revolution", de onafhankelijkheid der U.S.A., de Fransche 
revolutie, de herhaalde reorganisaties van Nederland tusschen 
1795 en 1815 en bij onze grondwetsherziening van 1848 over 
staatsinrichting zou zwijgen. Op deze wijze leert de aanstaande 
student weliswaar geen staathuishoudkunde en geen staats-
inrichting, maar hij blijft ook niet onkundig van de voor-
naamste stroomingen op die gebieden.
Wat is nu in de voorbereiding van den aanstaanden student 
dat noodzakelijke, dat het wenschelijke verdringt? Is dat
314	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
een deel van de leerstof, die tot zijn toekomstige academische 
studie behoort, maar welker last de hoogeschool op het 
gymnasium of de. H.B.S. heeft afgewenteld ? Velen meenen 
zulks: de theoloog en de litterator hebben Grieksch en Latijn, 
de natuurphilosoof, de medicus en de ingenieur hebben 
natuurwetenschappen bij hun studie noodig, dus moet hun 
dat bij hun voorbereiding worden onderwezen. De gedachte, 
dat de jurist het Grieksch wel kan missen en de aandrang, 
op de H.B.S. uitgeoefend om integraal- en differentiaal-
rekening in het leerplan op to nemen, hebben dezelfde mee-
ning tot basis. Logisch past in dezen gedachtengang de mee-
ning, dat middelbaar onderwijs in economischen geest de 
eerste stap is op het pad der academische studie in de 
economie.
Deze gedachte, die door de verscheidenheid van het voor-
bereidend hooger onderwijs licht wordt gewekt, lijkt mij 
echter niet juist. Dit onderwijs heeft geenszins ten doel, 
een deel van de leerstof, tot een bepaalde academische op-
leiding behoorende, reeds to voren to onderwijzen. Ware dat 
zoo, dan behoorden de lessen, waar zulks geschiedt, niet tot 
het voorbereidend hooger, maar tot het hooger onderwijs, 
dan zou zelfs de vraag opkomen, of de hoogste klassen van 
gymnasium en H.B.S. niet naar de universiteit moesten 
worden overgebracht.
De taak van het voorbereidend hooger onderwijs is niet, 
een bepaalde studie reeds to doen aanvangen of daarop vooruit 
to loopen, maar wel, den aanstaanden student voor studie 
voor to bereiden. Ook niet voor een bepaalde studie (al bestaat 
er bij de voorbereiding eenige differentieering naar verschil-
lende studierichtingen), maar voor studie in het algemeen. 
Voor elke academische studie, in welke wetenschap het ook 
zij, zijn qualiteiten noodig, die slechts een hoogst enkele van 
nature bezit, maar die door de meesten door scholing of 
oefening moeten worden verworven. Wetenschappelijke arbeid 
staat niet stil bij uiterlijke waarneming, maar heeft door-
gronding ten doel, en daarbij moeten de bijkomstige factoren 
van de hoofdzakelijk werkzame worden onderscheiden, daarbij 
moet menige complicatie worden ontward, daarbij moe 
van de uiterlijke gedaante van het waargenomene veela
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWI,JS.	315
worden geabstraheerd en geisoleerd. Slechts in enkele gevallen 
vermag men dit metterdaad to doen, meestentijds geschiedt 
zuiks door redeneering, door abstracte voorstelling, door 
deducties, bewijzen uit het ongerijmde, en dergelijke. Of 
men de verklaring van een bijbeltekst, de bedoeling van den 
wetgever, den verwekker eener ziekte, de werking van een 
socialen maatregel, dan wel de oorzaak eener historische 
gebeurtenis nagaat, steeds zijn abstracties noodig om den 
invloed der verschillende factoren, ieder op zichzelf, to onder-
kennen. Een helder voorstellingsvermogen, een scherpe 
probleemstelling en een strikte zelfkritiek zijn hiervoor 
noodzakelij k.
Ziehier een uiteenzetting van wat ik in mijn overdrachts-
rede heb genoemd : abstract denken, scherp stellen en exact 
uitwerken van problemen. Daartoe moet het voorbereidend 
hooger onderwijs den aanstaanden student brengen, en voor-
mij is het onverschillig, of daarvoor het eene dan wel het 
andere leervak tot middel wordt gekozen. Mits zulk een 
leervak een deugdelijk middel is.
De wiskunde is hier zonder twijfel deugdelijk. Reeds het 
begrip der negatieve grootheid vereischt voorstellingsver-
mogen, reeds het eenvoudigste planimetrische bewijs wordt 
door scherpe probleemstelling voorafgegaan, de exacte uit-
komst maakt zelfkritiek noodzakelijk. Hoe verder men in de 
wiskunde komt, hoe sterker men die elementen ontwikkelt. 
En eischen ook de mechanica, de natuur- en scheikunde, 
zooals de H.B.S. en de B-afdeeling van het gymnasium die 
vakken behandelen, niet telkenmale voorstellingen van niet 
tastbare begrippen? Lang voordat de concrete toepassingen 
worden behandeld moet de leerling zich een voorstelling 
vormen van de werkingen, waarop die toepassingen berusten.
De klassieke talen stellen niet in dezelfde mate als de 
wiskunde en de natuurwetenschappen eischen aan het voor-
stellingsvermogen. Maar problemen van mathematischen 
aard bieden zij toch in massa. De bondigheid, de woordschik-
king, de ruime beteekenis van tal van woorden, de veelheid 
van verbuigings- en vervoegingsvormen, het ontbreken van 
interpunctie, het zijn allemaal moeilijkheden, die de vertaling 
tot een wiskundevraagstuk maken. Hoe vaak moet men hier
316	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
niet stellen : als dit woord hier deze beteekenis had, zou er 
dit of dat staan, maar dan moest dat andere woord een 
anderen uitgang hebben, dus kan dat niet bedoeld zijn en 
moet een andere beteekenis worden gezocht. De zelfkritiek 
blijkt hier vanzelf aanwezig.
Bovendien ontwikkelt de klassieke opleiding het voor-
stellingsvermogen door de symboliek van mythologie en 
kunst, alsook door de cultuur eener samenleving, die, ondanks 
groote overeenkomst, toch in zoovele opzichten van de onze 
afwijkt, dat er steeds weer een gevoel van vreemdheid to 
overwinnen valt om ze to begrijpen. En eindelijk toont zij 
het relatieve van leerstellingen, meeningen en overtuigingen 
zoo duidelijk aan, dat ook daardoor de zelfkritiek terdege 
wordt bevorderd.
Waar alzoo op het gymnasium en, zij het in mindere mate, 
ook op de H.B.S. B de klassieke en/of mathematisch-physische 
voorbereiding de praktische vakken terugdringen, blijkt hier 
met de voorbereiding voor studie geen opleiding voor de 
nijvere maatschappij samen to gaan.
En nu de litterair-economische opleiding. Het eerder ge-
noemde Rapport der Commissie van Verweer tracht aan to 
toonen, dat ook de leervakken, die deze onderwijsinrichting 
kenmerken, de voor academische studie noodzakelijke ele-
menten ontwikkelen. Waar dat rapport is onderteekend 
door louter directeuren en leeraren van in H.B.S. A gecon-
verteerde handelsscholen zij vooreerst de litterair-economische 
school met nadruk op haar „economisch" element behandeld. 
Deze school stelt zich ten doel voorbereiding voor het maat-
schappelijk leven, zoodat, in overeenstemming met het eenige 
bladzijden tevoren gestelde, voortgezet taalonderwijs en onder-
richt in economisch georienteerde vakken noodzakelijk is. 
Voor klassieke talen en voor wis- en natuurkunde, voor zoover
 deze de kern der algemeene ontwikkeling to boven gaan en 
Been praktische toepassingen betreffen, blijft dus weinig of 
Been tijd over. Deze school kan dus alleen voor studie voor-
bereiden, als de voor haar hoofddoel noodige vakken tevens 
;de qualiteiten ontwikkelen, die naar wij zagen bij de acade-
mische studie noodzakelijk zijn.
Het genoemde rapport stelt in het licht, dat evenzeer
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.	317
als de klassieke ook de moderne talen moeilijkheden bieden, 
dat ook haar grammatica tot denken brengt, dat ook tal 
van gecomprimeerde, moeilijk to ontwarren stukken proza en 
poezie in de levende talen zijn aan to wijzen. Ik geef dat 
gaarne toe. Maar die moeilijkheden ontmoeten de leerlingen 
van gymnasium en H.B.S. B eveneens, terwijl zij daarenboven 
nog de problemen van wiskunde en/of klassieken to verwerken 
krijgen. Want wat de H.B.S. A extra aan de moderne talen 
doet, is voornamelij k op het praktisch gebruik der taal 
gericht, zooals uit de meeste leerprogramma's en boekenlijsten 
duidelijk blijkt. En wat die moeilijke letterkundige producten 
betreft, zeer zeker bieden die problemen, maar worden die 
problemen den leerlingen ter oplossing voorgelegd? Geeft de 
leeraar in het Nederlandsch wel eens als huiswerk op om 
Huygens in hedendaagsch Nederlandsch weer to geven, zooals 
de leeraar in het Latijn het Caesar laat doen? Immers neen: 
men leest Huygens alleen om den inhoud, den geest en de 
schoonheid der taal, maar de oorlogs- en reisverhalen, die 
de classicus eenige jaren lang zijn leerlingen voorzet, worden 
minder om hun inhoud dan uit een oogpunt van lees- en 
vertaaloefening opgegeven. Ter vergelijking van de problemen 
der klassieke talen met die der moderne geve men zich eens 
rekenschap van de kansen om door raden een Latijnsche of 
b.v. een Duitsche tekst goed to vertalen.
De economische vakken (staathuishoudkunde, economische 
geschiedenis, economische aardrijkskunde, handelskennis en 
handelsrekenen, boekhouden) worden door het rapport nog 
meer dan de moderne talen naar voren geschoven. ,In over-
eenstemming met het bedrijfsleven geeft dit complex van 
vakken een aaneenschakeling van kleinere en grootere 
problemen. Deze problemen stellen, in hunne elementen 
ontleden, wederom verband leggen tusschen deze elementen, 
conclusies trekken, al datgene, wat aan elke beheersdaad 
voorafgaat, vereischt een scherpzinnigheid, die. .. het welsla-
gen van de onderneming voor een groot deel bepaalt." (blz. 6). 
Ik geef gaarne toe, dat de bedrijfsleider dagelijks voor pro-
blemen wordt gesteld (die hij vaak door intuitief handelen 
oplost). Maar hebben wij het over den bedrijfsleider of over 
=den schooljongen? Het feit, dat het bedrijfsleven problemen
1926 IV	21
318	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
biedt, wil nog niet zeggen, dat de scholier die krijgt op to 
lossen. De economische vakken kunnen den H.B.S.-leerling 
geen moeilijke problemen voorleggen, om de eenvoudige reden, 
dat die problemen to moeilijk zijn en to weinig vaste uitkom-
sten geven. De rapporteurs zeggen zelf, in ander verband 
(blz. 5) : „voor elken leeftij d een bepaalde stof en een bepaalde 
onderwijs-methode, beide voor then leeftijd geschikt." Welnu, 
theoretisch-economische vraagstukken met hun onbepaalde 
uitkomsten zijn voor den scholier ongeschikt : waar hij zijn 
oplossing niet aan een exact resultaat kan toetsen verliest 
hij alle zelf-controle en gaat of in de ruimte zwerven, of, 
veeleer, napraten wat hij heeft vernomen zonder dieper door 
to denken. Het onderwijs in de economie moet noodzakelijk 
aan den buitenkant der verschijnselen blijven, anders komt 
er niets van terecht, want de theorie is voor den scholier to 
moeilijk. Ik wil geenszins beweren, dat de economische vakken 
niet tot denken stemmen, maar dat denken is to vaag om als 
vooroefening voor academische studie to kunnen dienen.
Alleen handelsrekenen en boekhouden geven exacte uit-
komsten. Maar deze vakken sla men niet to hoog aan. Beide 
zijn niet meer dan een praktische toepassing van de eenvoudige 
rekenkunde en de lagere algebra. Het boekhoudonderwijs is 
wat gecompliceerd gemaakt door ficties, maar zoodra men 
den eenvoudigen wiskundigen grondslag heeft onderkend is 
het doodeenvoudig. Gelijk Dr. Bolkestein het zoo juist zegt 
in zijn meer aangehaald artikel in ,Vol ksontwikkeling", 
,,bezit de ekonomiese school (afdeling) nog niet .... wat het 
gymnasium heeft in zijn klassieken, en de ,gewone" H.B.S. 
in haar wis- en natuurkundige vakken, n.l. onderwijsstof, 
waarbij de leerlingen hun tanden op elkaar hebben to zetten, 
om ze to verwerken." Dr. Bolkestein gelooft, dat uit de 
economische vakken zulk een piece de resistance zich zal ont-
wikkelen, ik heb hierboven de gronden aangegeven, waarop 
ik dat meen to mogen betwijfelen.
Zulk een piece de resistance vind ik zeker niet bij de 
litterair-economische school, die op het eerste woord der 
monstercombinatie den nadruk wil leggen. Hier lijkt mij 
alles vaag, leuzen vervangen de opsomming der leerstof, het 
geheel maakt op mij den indruk van een beschavingsschool
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.	319
zooals de vijfjarige middelbare school voor meisjes. Kunst-
geschiedenis, cultuurgeschiedenis, volkenkunde, muziek, wijs-
geerige propaedeuse, afstammingsleer, erfelijkheidsleer, plan-
tenphysiologie en dierenpsychologie, en wat al meer vullen 
de leerplannen. Allemaal vakken om een glimp van geleerdheid 
to doen schijnen, om met dikke woorden veel onbegrepens 
na to praten, weinig geschikt om to leeren studeeren. Een 
school vermeldt in haar programma als doel van het onderwijs 
in plant- en dierkunde : het vormen van een indruk van de 
grootheid, verscheidenheid en vormenrijkdom in den micro-
cosmos. Die doelstelling spreekt voor zichzelf. En Dr. Beekman 
wil blijkens zijn ingezonden stuk in het Weekblad voor 
Gymnasiaal en Middelbaar Onderwijs van 18 November 1925 
(blz. 450 v.v.) de jongelui geschikt maken voor studie door 
hen liever dan in de triomfen der wetenschap to laten door-
dringen in het leven der primitieven, ja zelfs door hun de 
menschen in de wildernissen tot voorbeeld to stellen. Dr. 
Bolkestein kant zich terecht tegen de ,werkverslapping, die 
zich heeft weten to hullen in mooie schijn van het koude 
intellektualisme to bestrijden". Met de vermelding van de 
door mij aangehangen meening van dezelfde autoriteit, dat 
de H.B.S. A zich voornamelijk economisch moet orienteeren, 
dat zij niet in de eerste plaats litterair onderwijs kan geven, 
omdat dit onderricht in Grieksch en Latijn vereischt, en dat 
aan een voornamelij k litteraire H.B.S. geen behoefte bestaat, 
omdat voor litterair onderwijs het gymnasium is aangewezen, 
stap ik van dit type H.B.S.A af.
Natuurlijk zijn er ook overgangstypen. Talrijk zijn de 
litterair-economische afdeelingen, die zich op het bedrijfsleven 
orienteeren, maar haar programma's zoo euphemistisch moge-
lijk opstellen om geen handelsschool to schijnen, om het 
,,cultureele" naar voren to brengen. Vandaar, dat bijvoorbeeld 
de woorden warenkennis en technologie worden vermeden 
en de leerstof onder scheikunde en plant- en dierkunde wordt 
begrepen. In menig programma toch luidt de omschrijving 
van het onderwijs in die leervakken aldus:
Scheikunde. De grondbeginselen der anorganische scheikunde. Enkele 
metalloiden, metalen, zuren, basen en zouten, die uit een technisch 
oogpunt belangrijk zijn. Glas, porcelein en aardewerk.
320	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
De grondbeginselen der organische scheikunde in verband met de 
belangrijkste toepassingen. Opsporen van vervalschingen.
Plant- en dierkunde. Behandeling van planten, die voor de praktijk 
van het levee van nut zijn, b.v. als voedingsmiddelen, weefsels, kleur-
stoffen, enz. Stofwisseling der plant. Schadelij ke dieren.
Bouw en levensverrichtingen van het menschelij k lichaam met het oog 
op de gezondheidsleer. Microscopie.
Tal van programma's verzwijgen ook onder de talen de 
handelscorrespondentie, terwijl de boekenlijst verschillende 
boeken op dat gebied vermeldt. Merkwaardig is de omschrij-
ving van het vak kunstgeschiedenis op een der scholen, a ldus

ltunstgeschiedenis hier op to, vatten als toegepaste kunst. Inleiding 
tot en behandeling van een reeks onderwerpen, de moderne toegepaste 
kunst betreffend. Besproken worden : stijl, versiering; het bouwen, de 
bouwkunst; het woonhuis, uitwendig en inwendig, de woninginrichting, 
de meubelen, de andere gebruiksvoorwerpen, waarbij tevens ter sprake 
komen de voornaamste technieken bij de moderne sier- en nijverheidskunst 
toegepast; de hout-, steen- en metaalbewerking, de toegepaste schilder-
en beeldhouwkunst, het glas in lood, het glas, de ceramiek, de textielkunst.
Het boek, het handelsdrukwerk, de reclame, de affiche, couranten- en 
tijdschriftenreclame, etikette, verpakkingen enz. Gebouwen en vertrekken 
in gebruik bij bedrijf en handel: fabriek, kantoor, vergaderzaal, winkel, 
tentoonstellingsruimte, monsterkamer, pakhuis enz. Woonhuizen, open-
bare gebouwen, tuinen en beplantingen, afzonderlijk gezien en in verband 
met het stadsbeeld.
Er mag in dezen tak van onderwijs weleens wat orde en 
regel, wat eenheid worden gebracht, want thans is litterair-
economische hoogere burgerschool een vaag begrip. Aan het 
eind van dit artikel geef ik in geannoteerde staten van lesuren 
to zien, welk een bonte schakeering de litterair-economische 
hoogere burgerscholen vertoonen. Mij is het sympathiekst de 
H.B.S. A, die er rond voor uitkomt, dat haar voornaamste 
taak is de algemeene voorbereiding voor het maatschappelijk 
leven. Zulks werd onomwonden to kennen gegeven o.a. door 
Dr. Slijper in zijn inleiding op de vergadering A.V.M.O. op 
28 Augustus 1925, door den heer Eikelenboom in zijn feestrede 
bij het vijftigjarig bestaan der Rotterdamsche Handelsschool 
op 5 September 1925, door Dr. Elzinga en Dr. Spaander op 
het Congres voor I iandelsonderwijs op 13 Februari 1926. 
Mgt Mr. Thiel (zie zijn rede op dat congres) vrees ik, dat die 
voornaamste taak leelijk in de verdrukking zou komen, als 
de H.B.S. A meer en meer de richting van het voorbereidend
VOORBEREIDEND H000ER ONDERWIJS.	321
hooger onderwijs opging: men heeft dat aan de ,gewone" 
H.B.S. gezien.
Toch wil Mr. Thiel, ondanks zijn philippica tegen het jus 
promovendi der oudleerlingen van de H.B.S. A, dit recht in 
beperkte mate verleenen, en wel speciaal voor handels-
faculteit en handels-hoogeschool. En ook de heer Boer, 
die in zijn praeadvies voor het congres sterke argumenten 
aanvoert tegen de toelating der abiturienten der H.B.S. A 
tot academische examens (zie het Maandblad voor Handels-
onderwijs en Handelswetenschappen Februari 1926 blz. 23 
v.v.), wil „een beperkt jus promovendi verleenen, om to gaan 
studeeren op een terrein, dat binnen haar sfeer ligt."
Deze opvatting ligt voor de hand: de wis- en natuurkundige 
H.B.S. kan voorbereiden voor de studie in de wiskunde en 
de natuurwetenschappen, de economische H.B.S. ,dus" voor 
de economische studie. Eenige bladzijden tevoren heb ik 
echter al uiteengezet, dat de mathematisch-physische voor-
bereiding haar waarde niet ontleent aan het feit, dat de 
student al een eind op streek is, maar aan het vormend 
karakter van de leervakken. Men zie in dit verband het artikel 
van Dr. Dijksterhuis ,Het Wiskunde-onderwijs" in De Gids 
van 1925. Bovendien, dat het hooger onderwijs dezelfde vak-
ken betreft als het voorbereidend hooger onderwijs, waarop 
het steunt, komt alleen in sterke mate uit bij studie in de 
wis- en natuurkunde en in de klassieke talen. Recht, theologie, 
wijsbegeerte, geneeskunde worden toch ook niet op gymnasium 
of H.B.S. onderwezen ; voorbereiding voor die studierichtingen 
is de algemeene klassieke en/of mathematisch-psysische 
vorming.
Ware het onderwijs aan de handels-hoogeschool een soort 
voortgezet handelsonderwijs, dat de uiterlijke kennis trachtte 
uit to breiden, dan zou de H.B.S. A daarvoor een zeer goede 
voorbereiding geven, zooals zij die ook biedt voor praktische 
vakstudie, b.v. voor posterijen, belastingdienst, accountancy, 
e.d. Maar voor de academische studie in de economische 
vakken, zooals de handels-hoogeschool die beoogt, en waar-
voor zeker niet minder dan voor andere studierichtingen de 
eerder genoemde qualiteiten noodzakelijk zijn, heeft uiterlijke 
kennis der economische verschijnselen al zeer geringe be-
322	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
teekenis. Evenmin als een cursus in ziekenverpleging een 
voorbereiding vormt voor medische studie, evenmin als het 
examen voor apothekers-asistent den weg effent voor de studie 
in de pharmacie, evenmin als de middelbaar technische school 
voor Delft voorbereidt, legt het H.B.S.-onderwijs in economie, 
economische aardrijkskunde en geschiedenis, boekhouden en 
handelsrecht een grondsiag voor economische studie. Men 
versta mij hier niet verkeerd : deze vergelijking bedoelt niet, 
de H.B.S. A naast den verpleegsterscursus naar het vak-
onderwijs to dringen ; ik wil hier slechts to kennen geven, dat 
men dezelfde materie uiterlijk-beschrijvend en grondig-
verklarend kan behandelen, al naar gelang de leerling studietijd 
beschikbaar heeft en vluchtige dan wet diepe kennis verlangt. 
Men meene echter niet, dat die diepe kennis op de vluchtig-
uiterlijke kan steunen. De academische studie in de econo-
mische vakken, die in tegenstelling met het onderwijs in die 
vakken op de H.B.S. een mathematische denkwij ze vereischt
ook al volgt men niet de mathematische school en bedient 
men zich niet van wiskundige constructies of symbolen 
wordt wet zeer weinig ondersteund door de economische en 
commercieele leervakken der H.B.S. A.
Naar ik meen to hebben opgemerkt is onder de hoogleeraren 
der Nederlandsche Handels-Hoogeschool de indruk vrij 
algemeen, dat gymnasium en H.B.S. B een betere voor-
bereiding voor de studie aan die inrichting geven dan H.B.S. A 
en handelsschool. Dat de Senaat niettemin voor de oudleer-
lingen dezer beide scholen de poort wil openhouden is op 
andere overwegingen gegrond dan die der even groote deugde-
lij kheid to dezen aanzien.
Deze indruk van den Senaat schijnt in tegenspraak met de 
cijfers omtrent de afgelegde examens, medegedeeld in het 
meergenoemde rapport der Commissie van Verweer. Nu is de 
uitslag van een examen niet gelijk aan den indruk, then men 
van een student krijgt, zoodat cijfers hier niet alles zeggen. 
En verder houde men er rekening mede, dat van de oud-
leerlingen van H.B.S. A en handelsschool vooral de beste 
gaan studeeren (en, omdat alleen Rotterdam en de zesde 
faculteit to Amsterdam voor hen open staan, juist char), 
terwijl de H.B.S. B den gemiddelden abiturient aan ons
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.	323
aflevert, ja, zelfs menigen zwakken, die ten onrechte meent, 
dat het met de studie in de handelswetenschap niet zoo'n 
vaart zal loopen.
Maar, zoo zal men mij vragen, als nu die beste handels-
scholieren zoo goed slagen, waarom wilt gij dan voor hen de 
deur sluiten? Naar mijn meening en zoowel vele collega's 
als studenten en oud-studenten deelen deze overtuiging 
zouden zij nag beter geslaagd zijn als zij een to dezen aanzien 
betere vooropleiding hadden genoten. Daarom wil ik hen in 
hun eigen belang ertoe brengen, die betere vooropleiding 
to zoeken. Hij, die reeds van den beginne of van plan is, in 
de economie to gaan studeeren, moet niet door de veelverbreide 
on j uiste opvatting, d at de handelsschool daarvoor de ideale 
voorbereiding geeft,l) op een zijspoor worden geleid. En hij, 
die aanvankelijk van plan was, na de middelbare school to 
hebben afgeloopen in de praktijk to gaan, maar bij wien 
dan juist de studielust opkomt, zal, als die studiezin hem ernst 
is, wel een enkel jaartje willen en kun nen offeren aan de 
voorbereiding voor academische studie, die hij aanvankelijk 
niet had gezocht, vooral als hij weet, dat daardoor zijn studie 
grooter kans op welslagen zal hebben. De handelsscholier, 
die rechten, medicijnen of zooals er een is sterrenkunde 
gaat studeeren, moet toch ook eerst zijn propaedeutische 
kennis aanvullen, moet ook, waar hij niet rechtstreeks op 
zijn doel was afgegaan, een ietwat langeren weg afleggen. 
Waarom zou dat voor de enkelen, die het handels-hooger-
onderwijs zoeken (volgens Mr. Thiel waren er dat van de 277 
in 1925 gediplomeerden der H.B.S. A slechts 8!) zulk een 
groot bezwaar zij n ?
Een groot bezwaar zou dit alleen zijn, indien zij het voile 
staats- of extraneusexamen moesten of ieggen. Maar voor 
ruime vrijstelling bestaat alle reden, want de vakken van
1) Die opvatting steunt misschien op de vrijstelling, die den oud-
handelsscholier ten aanzien van het boekhouden wordt gegeven. Maar als 
men weet, welke zeer ondergeschikte plaats dit vak aan de handels-
hoogeschool inneemt - om praktische redenen wordt er, ook indien men 
niet in de richting der rekeningwetenschap studeert, eenige kennis van 
boekhouden verlangd, die omstreeks Kerstmis van het eerste studiejaar 
wordt onderzocht - dan zal men dezen ,voorsprong" niet meer van 
beteekenis achten.
324	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
algemeene ontwikkeling heeft de oudleerling der H.B.S. A 
evenzeer geleerd als de gymnasiast en de abiturient der H.B.S. 
B. Alleen voor de leervakken, die bepaaldelijk voor academi-
sche studie voorbereiden, dus de klassieke en/of de wis- en 
natuurkundige vakken, is aanvulling noodig. Al is die aan-
vulling ook een surrogaat van, en dus minder deugdelijk dan 
voorbereidend hooger onderwijs van meet of aan, ook bij 
later aanleeren in kort tijdsbestek hebben deze vakken hun 
waarde. En het zal den goeden leerling, die vijf jaar lang 
algemeen ontwikkelend onderwijs heeft genoten, niet al to 
moeilijk vallen, zich voor zulk een partieel aanvullings-
examen voor to bereiden.

Ten slotte nog een antwoord op eenige passages uit het 
meergenoemde rapport der Commissie van Verweer. Op 
blz. 9 wordt er n.l. op gewezen, dat de rectores magnifici van 
andere instellingen van hooger onderwijs klachten hebben 
geuit over het peil en het aantal der aankomende studenten, 
maar dat zij zich tegen selectie of eenigerlei uitsluiting 
verzetten. Dit laatste lijkt mij weinig ter take dienende, 
want aan al die universiteiten en hoogescholen met uit-
zondering van de Gemeentelijke to Amsterdam voor zoover 
het de handelsfaculteit betreft wordt de selectie op grond 
van einddiploma's gymnasium of H.B.S. B reeds doorgevoerd 
en zijn de litterair-economisch opgeleiden uitgesloten. Maar, 
zegt nu het rapport, die gymnasia en hoogere burgerscholen 
B leverden dan toch ook heel wat ongeschikte studenten af. 
Zeer zeker. Maar men vergete niet, dat een eindexaminandus 
het product is van zijn eigen aanleg, het karakter der school 
en de deugdelijkheid van het onderwijs aan die school en 
dat deze laatste weer o.a. door de qualiteit van directeur 
(c.q. rector) en leeraren, door de doeltreffendheid der organi-
satie, door de werk- en leermethode e.d. wordt bepaald. 
Waar men nu de toeneming van het aantal hoogere burger-
scholen en van het aantal hoogere burgerscholieren gepaard
ziet gaan met klachten over daling van het peil van beiden in hoeverre die klachten gegrond zijn waag ik hier niet to
beoordeelen is het niet to verwonderen, dat menig product, 
waarin de factoren deugdelijkheid van het onderwijs aan de
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.	325
betrokken school en/of aanleg van den leerling onvoldoende 
zijn, beneden de critieke grootte blijft.
Maar is dit een reden om dan ook maar anderen dan oud-
gymnasiasten en abiturienten der H.B.S. B toe to laten ? 
Zelfs al zijn er oud-handelsscholieren aan to wijzen, die beter 
zijndanbepaalde oud-gymnasiasten,zelfs al zijn er handelsscho-
len aan to wijzen, waar op betere wijze onderwijs gegeven en 
gewerkt wordt dan op bepaalde gymnasia of hoogere burger-
scholen B, zie ik daarin nog geen reden tot het verleenen 
van studierechten aan het einddiploma der handelsschool. 
Want met die goede leerlingen, met die uitstekende scholen 
laat men ook de zwakke derzelfde categorie binnen, zoodat 
men producten moet aanvaarden, waarvan alle factoren, dus 
ook het karakter der school, ten aanzien der academische 
studie onvoldoende zijn. Men late zich niet door enkele uit-
blinkende voorbeelden ertoe verleiden, vele minderen aan die 
enkelingen omhoog to halen, want het gewicht van dezen last 
zal spoedig zoodanig toenemen, dat het geheel omlaag-
getrokken wordt. De nivelleeringsrups heeft al genoeg schade 
aan ons onderwijs aangericht !
Over schade gesproken, het meergenoemde rapport meent, 
dat de litterair-economische H.B.S. zonder rechten voor 
academische studie die school „tot schade van land en yolk" 
in een vicieusen cirkel zal brengen. Ik geloof, dat school, 
land en yolk er meer mede gebaat zijn, als de eerste haar 
eigen richting, voorbereiding voor het maatschappelij kleven, 
consequent blijft volgen, dan wanneer zij als mindere harer 
zusters gaat trachten, ook voor to bereiden voor hooger 
onderwijs. In het eerste geval trekt zij de bekwame, stoere 
jongelui, die directe voorbereiding voor het maatschappelijk 
]even zoeken, in het tweede geval de zwakkere toekomstige 
studenten. In dat laatste geval wijkt zij ook of van haar 
tegenwoordig pad, gaat zij meer den kant van het voorberei-
dend hooger onderwijs op, daardoor aanleiding gevend tot 
oprichting van nieuwe handelsscholen om haar plaats in to 
nemen. Zoo trekt zij den vicieusen cirkel, die gesloten wordt 
als die nieuwe scholen dan weer studierechten weten to 
verkrijgen... .
Juli/Augustus 1926.	N. J. POLAK.
326	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET
BIJLAGE 1.
STAAT van lesuren der litterair-economische afdeelingen (4e en 5e 
klasse) van eenige Rijks Hoogere Burgerscholen, die alle denzelfden 
urentabel voor den ongesplitsten onderbouw van drie jaar volgen.
LEERVAKKEN
Vooral op het 
bedrijfsleven 
georienteerde 
programma's
Gedeeltelijk op 
het bedrijfsl.
eorienteerde 
grogramma's
Weinig of niet

op het


bedrijfsleven


georienteerde


programma's
Har-	Vlis-
lingen I singen
Middel-) Alk-
burg I maar
Velzen
Goes
Talen: 
Nederlandsch 	
Fransch	
Engelsch 	
Duitsch 	

W is- en natuurkunde: 
Wiskunde 	
Mechanica 	
Natuurkunde 	
Scheikunde 	
Practische scheikunde ... 
Plant- en dierkunde .... 
Cosmographie 	

Geschiedenis, aardrijkskunde, 
staatswetenschappen: 
Geschiedenis 	
Aardrijkskunde 	
Staatsinrichting 	
Staathuishoudkunde 	

Handelswetenschappen (excl. 
hand elscorrespondentie en 
warenkennis, incl. boek-
houden, handelsrekenen, 
bedrijfshuishoudkunde, 
handelskennis,	handels-
recht) 	

Diversen:
Handteekenen 	
Rechtlijnig teekenen .... 
Lichamelijke oefening ... 
Kunstgeschiedenis 	
4 
4 
4 
4
6 1)
8 2) 
8 2) 
8 2)
6 2) 
8 2)
8 2)
8 2)
6 3) 
8 3) 
8 3) 
8 3)
6-) 
8-) 
8 3)
8 3)
64)
8 3) 
8 3)
8 3)
6 4)
7 3)
7 3)
7 3)
8
4 of 2 
6 
8 
2 
3 
1
5-)
2
2 6)
2 5)
2 6)
3 7)
419)
4 8)
4 8) 
3 8)
1 8)
49)
411)
4 9)
4 8)
49)
4 8)
49)
4 8)
1
1
1
1
210)
1
4 
2 
1 
2
212) 
211)
2 
4
311)
411)
2 
3
512) 
411)
2 
4
412)
311)
2 
4
512)
311)
2 
3
512)
413)
3 
3
I of 3
10
11
7
10
6
6
3

3 of 2


4
1
2
2
4
4
4 
1!
4 
2
4
4
VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS.	327
Noten betre f f ende de talen.
1) Wat boven de H.B.S. B uitgaat is voornamelijk handelstermino-
logie en handelscorrespondentie.
2) Wat boven de H.B.S. B uitgaat is grootendeels handelstermino-
logie en handelscorrespondentie.
3) Wat boven de H.B.S. B uitgaat is deels oefening in het praktisch 
gebruik der taal, deels geschiedenis der letterkunde. 
4) Wat boven de H.B.S. B uitgaat is voornamelijk letterkunde.
Noten betre f f ende wis- en natuurkunde.
5) Reeksen, logarithmen, samengestelde interest, grafische voor-
stellingen, dus leerstof ten gebruike in het bedrijfsleven.
0) Goniometrie, stereometrie, trigonometrie, de voornaamste hoofd-
stukken der algebra, dus zeer gecomprimeerd een groot deel der 
leerstof van de H.B.S. B.
1) Als onder 5), bovendien beginselen der stereometrie.
8) Voornamelijk praktische toepassingen, die met de woorden
technologie en warenkennis worden of moesten worden aangeduid. 
9} Het programma is to algemeen gesteld om een indruk van de
leerstof to geven.
10) Onderwerpen overeenkomend met die, welke in de afdeeling B 
warden behandeld, maar ietwat meer georienteerd op praktische 
toepassingen.
Noten betre f f ende geschiedenis en aardri jkskunde.
11) Grootendeels handelsgeschiedenis of handelsaardrijkskunde.
12) Algemeene geschiedenis, aangevuld met eenige handelsgeschiedenis
(wellicht eenige economische geschiedenis).
13) Deels natuurkundige, deels economische aardrijkskunde.
328	DE LITTERAIR-ECONOMISCHE H.B.S. EN HET

BIJLAGE 2.
STAAT van lesuren van eenige litterair-economische hoogere bur-
gerscholen, toonend de grootste verschillen tusschen de typen.
LEERVAKKEN	E	a	a	Ul 4)	c a
	4,	V	4)	4)	Rf
	U	a	U	x	'C
	a Z	1••1	0	41	x a
	N	a) 4)	m 0	A	0
	L~3	4) 0	co	a	a a
		co	4)		
		a) N			
		a			
Nederlandsch 		12	17	15	16	14
Ned. handelscorrespondentie en		1	1		2
handelsterminologie 1) 						
Fransch 		20	19	15	20	18
Fransche handelscorresp. enz. 1)		1	2	1	2
Engelsch 		15	15	12	15	14
Engelsche handelscorresp. enz. 1)		1	2	1	2
Duitsch 		17	17	15	18	18
Duitsche handelscorresp. enz. 1)		1	2	1	2
Wiskunde (excl. handelsrekenen) .	15	15	16	20	214)
Natuurkunde 		8	5	6	7	5
Scheikunde 		3	4	3	6	5
Plant- en dierkunde 		62)	4	5	6$)	4
Warenkennis") 		3	2	6		4
Cosmografie 		1	1	1	1	1
Geschiedenis en econ. geschiedenis	13	11	15	11	10
Cultuurgeschiedenisl) 		1	4			
Kunstgeschiedenis 				2	1	
Aardrijkskunde en econ. aardrijksk.	11	12	11	12	10
Volkenkundel) 			3			
Staathuishoudkunde 		3	4	3	3	3
Staatsinrichting 		3	2	3	2	2
Wijsgeerige propaedeuse 		10		I	7	17
Handelswetenschappen (excl. han-
			13		
					
delscorresp. en warenkennis). .					
Stenografie, machineschrijven,				6	16)
schoonschrijven 						
Handenarbeid 				4		
Lichamelijke oefening 		13	13	13	13	13
Handteekenen 		7	5	6	6	6
Rechtlijnig teekenen 			1			
Godsdienst, Bijbelsche en Kerk-
	5				
					
geschiedenis 						
	166	165	172	173	174
VOORBEREIDEND HOMER ONDERWIJS.	329
1)
2)
3)
4)
F)
Waar de urentabel deze vakken niet afzonderlijk vermeldt zijn 
ze op grond van de omschrijving in programma en boekenlijst naar 
schatting van andere leervakken afgescheiden. 
Nadat het onderwijs in plant- en dierkunde in de 4e klasse A heeft 
stilgestaan worden in 5A ,eenige belangrijke algemeene biologische 
onderwerpen" behandeld.
Nadat het onderwijs in plant- en dierkunde in de 3e klasse A heeft 
stilgestaan wordt in 4 en 5 A algemeene biologie onderwezen, 
omvattend cellenleer, afstammings- en erfelijkheidsleer, behande-
ling van schimmels en bacterien, inleiding tot de hygiene, dieren-
psychologie enz.
Hiervan zouden 2 of 3 uur beter tot de handelswetenschappen 
kunnen worden gerekend.
Bovendien nog 3 uur facultatief.
H. Ci. WELLS
III. DE PERSOONLIJKHEID.

Als wij nu van zijn afzonderlijke werken op het geheel 
van zijn persoonlijkheid en scheppingsvermogen overgaan, 
wat schijnt ons dan het meest karakteristieke daarvan?
Het meest oorspronkelijk, het meest zich onderscheidend 
van anderen vertoont Wells zich in zijn scientific romances. 
Dat zoo sterk bizondere, dat unieke vindt men niet in dezelfde 
mate in de beide andere, meest belangrijke categorieen van 
zijn literair werk, de humoristische en de sociale romans. 
Er zijn zeer mooie onder in hun soort, maar de soort is niet 
zoo speciaal van aard. Toch zou ik niet gaarne beweren, 
dat zij in gehalte en beteekenis minderwaardig zijn aan die 
fantastische, uit nieuwste wetenschap en stoutste verbeelding 
saamgeweven verhalen.
De mensch treedt ons nader, krijgt meer innerlijkheid en 
een dieper geestesleven in dat later werk.
Het is waar, de sterkste zijde van Wells' talent ligt niet 
in de uitbeelding van de menschfiguur. De eigenschap die 
hem zoo voortreffelijk to stade komt voor zijn imaginatieve 
verhalen, het op een afstand, in de breedte, waarnemen en 
beschouwen van menschen en dingen, leidt tot minder 
gunstige resultaten waar het de schepping van levende per-
soonlijkheden in hun gecompliceerd en grillig innerlijk, hun 
rusteloos en mateloos zieleleven geldt. Niet altijd hebben 
zijn menschen het aan een moeilijke situatie beantwoordend 
ontroerend vermogen dat wij in den werkelijken mensch, 
potentieel, aanwezig weten. Te zeer doen zij ons dikwijls
H. G. WELLS.	331
aan als geconcipieerd van buitenaf, zonder dat de schrijver 
waarlijk, van nabij en in zichzelven, deelgenomen heeft aan 
hun zielebewegen, en het gevolg is dat zij geen bloed van ons 
bloed worden, dat zij niet meer dan een vluchtigen indruk 
bij ons achterlaten. Wells heeft, in het algemeen genomen, 
een buitengewoon menschkundig, een voortreffelijk typeerend 
inzicht, en in de beschrijving van zijn figuren, van hun daden 
en stemmingen, is hij meestal wel zoo levendig en natuurlijk, 
dat wij, al lezende, geneigd zijn over het hoofd to zien, dat hij 
zich to uit-de-hoogte, to superieur tegenover hen plaatst en 
hun innerlijk in onvoldoende mate tot uitdrukking brengt. 
Maar al is hij hierin niet de gelijke van Galsworthy of van 
Conrad, in die lange rij romans, die in den loop der laatste 
twintig en meer jaren van zijn hand het licht zagen, heeft 
hij toch oak menige opmerkelijke, den Engelschen aard en 
het Engelsche leven karakterizeerende persoonlijkheid ge-
teekend. Kipps, George en Suzan Ponderovo, Ann Veronica, 
Remington, Britling, Huss, om er eenige van to noemen.
Er zijn critici, die The Wheels o f Chance of The History o f 
Mr. Polly het beste vinden dat Wells geschreven heeft. 
En misschien zijn deze jeugdwerken in hun soort het meest 
volkomen, misschien beantwoorden zij het zuiverst aan het 
dieper wezen van Wells. In de teekening van een Kipps en 
een Polly, deze ongeschoolde en weinig vergeestelijkte, meer 
op hun impulsen en zonder vergezicht levende menschen is 
Wells geslaagd op eene wijze, waarvoor in de ernstiger romans 
zijn krachten niet altijd toegereikt hebben. De lichte, komische, 
natuurlijke, van jeugd en levenslust overborrelende, toets is 
hierin met groote bekwaamheid en intuitief vermogen tot 
het einde volgehouden.
Maar de ernstiger Wells van de groote latere romans, van 
een Tono Bungay, van The New Machiavelli, van Mr Britling, 
van The Undying Fire, staat mijns inziens hooger. Hij staat 
hooger ondanks het in zijn geheel dikwijls minder geslaagde 
van zoo'n werk, het overwegend beschrijvende en essayistische, 
ondanks het to sterk accent dat vele dezer boeken dragen 
van het willend intellekt, den hervormingszin, den kriti-
zeerenden en ordenenden geest van hun schrijver. Mij zijn 
deze boeken Never dan die geestige Spielereien van Wells
332	H. G. WELLS.
jonger jaren. Er spreekt een grooter mensch uit, een mensch 
die tot een meer verdiepte bewustheid gekomen is van de 
kwalen en het lijden, van het bederf en de verspilling in 
menschelijke waarden, waardoor zijn samenleving zich ken-
merkt. Van een mensch, dit vooral, die tot een meer verdiepte 
bewustheid gekomen is van zijn samenhang met, van zijn 
verantwoordelij kheid ten opzichte van die anderen, mensch 
als hij. Er spreekt een mensch uit die het leven meer in heel 
zijn hoogte en breedte, in den vollen rijkdom zijner maat-
schappelijke en geestelijke bestanddeelen en verhoudingen, 
de veelheid, die hij tevens een eenheid weet, tracht to doorzien, 
die zich onderscheidt van den vroegeren door een sterker 
ethisch levensgevoel en een meer actief humanen zin. Deze 
boeken van lateren datum wijzen op een grooter doel, zij 
bestrijken een veel wijder gebied, zij zijn meer modern van 
inhoud en stijl, zij staan tot die oudere novellistische pro-
dukten zooals een twintigste-eeuwsch emporium zich verhoudt 
tot een negentiende-eeuwschen winkel. De latere roman van 
Wells heeft twee kanten. Hij is psychologisch en geeft ons 
een stuk menschelijk leven in zijn verwikkeld verloop; hij 
is maatschappelijk en wil een der groote problemen van het 
leven tot in zijn vezelen ontleden en belichten. In dezen 
laatsten zin is hij voor een groot deel van beschrijvenden 
en beschouwenden aard, niet zoozeer roman als essay. Dit 
geeft twee stroomingen in zoo'n boek en men vraagt zich 
dikwijls of of het verband tusschen het meer onbewust en het 
meer bewust gedeelte nauw genoeg gelegd is, zoodat zij niet 
storend en vertroebelend op elkander inwerken, maar zich 
harmonisch samenvoegen tot een groot en machtig geheel.
Zeker is Wells buitengewoon knap in het leggen van den 
band, die het bizonder-menschelijke, het leven van den 
enkeling, telkens weer verhindt met het leven van het geheel, 
het algemeen-menschelijke, het leven in maatschappij-vorm. 
Zeldzaam knap is hij in dat samenweven van de algemeene 
geestesstroomingen, die door en over alle individuen zich een 
weg banen, met de eigenaardigheden, hartstochten, verlangens 
en droomen van den afzonderlijken mensch. Maar men kan 
niet zeggen dat de afzonderlijke voorstellingen en figuren 
in zoo'n literair-maatschappelijk tapijt, steeds op welgeslaagde
H. G. WELLS.	333
wijze zich aansluiten en mengen met het algemeen motief. 
In eenige dezer boeken treedt het sociaal en historisch leven 
op zoodanige wijze naar voren dat het tot centrum van onze 
aandacht wordt en de roman-figuren een secondaire beteekenis 
krijgen. Men komt deze dan to veel bij stukjes en beetjes, 
to verbrokkeld to zien, niet in het doorloopend verband van 
hun levenswissel en zieleleven.
Zoo'n boek wordt dan meer een roman van een tijd dan 
van een mensch en als zoodanig kan het zijn bizondere waarde 
hebben. Wat diepe dingen kan Wells dikwi,jls zeggen, terwijl 
hij de beide kanten van eenig maatschappelijk-menschelijk 
vraagstuk helder en scherp voor ons opstelt. En ook in zijn 
meest bewuste beschouwingen dringt soms het besef van het 
onbewuste door de realistische argumentatie. Zoo bijv. in 
The New Machiavelli, waar hij spreekt van een hinterland 
van den geest en op dat dieper wezen, die grooter persoonlijk-
heid wijst, die achter ons dagelijksch doen en denken een 
eigen leven schijnt to voeren. ,Its increasing independence of 
the ostensible career makes it the organ of corrective criticism; 
it accumulates disturbing energy. Then it breaks our overt 
promises and repudiates our pledges, coming down at last 
like an overbearing mentor upon the small engagements 
of the pupil."
Hoe dit alles zij, zooal niet het bereiken, reeds het streven 
op zichzelf plaatst deze boeken op een hooger niveau dan 
The Wheels o f Chance en zijn soortgenooten.
Er is eene niet superieure, maar doorloopende, aangehouden, 
matig-sterke emotioneele kwaliteit in het werk van Wells, die 
het verband legt tusschen zin en zin, woord en woord, die er het 
vloeiende en afgeronde, het aangenaam leesbare en aantrekke-
lijk bindende aan geeft. Het is een zeer levende, maar wat sterk 
aan den buitenkant levende emotioneele kwaliteit, die steeds 
onder controle staat en ondergeschikt en beheerscht blijft door 
den rustigen, zelfbewusten, willenden, planmatigen geest. Deze 
soort emotionaliteit waaruit slechts zelden en gedempt een tra-
gische of extatische nootontstellend of verheerlijkend,verscheu-
rend of verzoenend opklinkt, is niet in de eerste plaats to zoe-
ken in den inhoud maar in de uitdrukkingswijze, de bezieling, 
de inspiratie, die door den schrijver toegevoegd wordt aan
1926 I V	22
334	H. G. WELLS.
den inhoud en dezen doet leven, in een woord in den eigenaard, 
de persoonlijkheid van den schrijver. De inhoud wordt be-
paald door het domineerend intellekt, maar hij ligt als 't ware 
in een bedding, wordt voortgedreven en krijgt zijn kleur 
van de gevoelskwaliteiten, de toonschaal van des schrijvers 
aard. Die toch ook voor een boek van Wells als voor elk 
ander kunstwerk het meest essentieele zijn.
De dikwijls zeer gewichtige en belangrijke inhoud en de 
ongemeene gevoels- en verb eeldings-kwaliteiten vormen 
samen het gecompliceerd en veelzijdig geestelijk produkt, het 
oeuvre van Wells, waarin zich een deel van onzen tijd in 
zijn motieven en bewegingen weerspiegelt.
Shaw is veel scherper en kantiger, minder beweeglijk en 
vloeiend in zijn meeningen en verband, vaster en strenger 
in zijn opzet en overtuigingen. Onder zijn spot gloeit een 
verdelgende minachting, maar ook een fanatieke rechtvaardig-
heidszin. Zijn proza heeft een meer didaktischen, gebiedenden, 
profetischen toon, het heeft het abrupte, beslissende, geen 
tegenspraak duldende, van den moralist, den ziener. Wells 
heeft niet dat bijtende, scherpe, afwijzende van Shaw
er schuilt altijd een zekere artisticiteit, een Hamletachtig 
geven en nemen in zijn zedelijke oordeelvellingen en fulmi-
naties : men denkt, hij meent het zoo erg niet, het komt 
wel terecht. In Wells ligt meer dat de gedachte van alle kanten 
omspelende, het naar een aesthetischen bouw strevende, het 
bespiegelende van den kunstenaar. Shaw dient ons zijn wijs-
heid toe als een soort Liebig's extract; Wells werpt ze om 
zich, in overdaad en eenigszins in het wilde, als een land-
bouwer zijn korrels. Veel gaat verloren maar er is altijd genoeg 
onder dat tot rijpheid zal komen. Er is iets bitters en geweld-
dadigs in Shaw, dat Wells niet heeft. Naast het puriteinsche 
het onverbiddelijke, het ascetische van Shaw's socialisme, 
lijkt ons dat van Wells, zooal niet van den salon, dan toch 
zeer weinig hartstochtelijk. Het socialisme van Shaw is meer 
communistisch, nadert dat van een Lenin, dat van Wells 
is sterk liberaal getint, gradueel en reformistisch. Wells is 
wereldsch en verdraagzaam vergeleken met den ongenaak-
baren, zelfverzekerenden Shaw.
De sfeer, waarin het verbeeldend leven van Wells zijn
H. G. WELLS.	335
eminente bouwwerken schept, en in zooverre is er weer veel 
overeenstemming met Shaw, blijft die van den geest meer 
dan die van bet hart, van den zienden geest meer dan van 
bet voelende hart. En bet is redelijkheid en orde, waarop 
die geest zich richt meer dan liefde en schoonheid. Het is 
altijd buitengewoon van kennis en doorzicht, maar men 
mist er bet ongeordend, hartstochtelijk, spontaan geluid in, 
bet die algemeene sfeer van redelijkheid en beheerschtheid 
nu en dan op plotselinge en schrikwekkende wijze vaneen-
rijtend geluid, bet onze redelijkheid en menschelijkheid over-
stijgend geluid, van toeval en crisis en katastrofe, men voelt 
er niet zoozeer de wilde werking onder der nog bijna geheel 
aan den bewusten invloed ontsnappende machten van bet 
onbewuste, die aan bet leven zijn meest verblindende, meest 
verscheurende, meest onverklaarbare bestanddeelen toevoegen. 
Deze verbeeldingswereld van Wells bet is een gelijkmatig 
hoogland, een hooggelegen hoogland met vergezichten op 
weer andere hooglanden en hooglanden, maar dat niet de 
sneeuwbedekte spitsen heeft, waarvan de adelaar zijn vlucht 
neemt tegen den gloed der ondergaande zon en dat niet de 
huiveringwekkende afgronden heeft, waarin alle menschelijke 
trots en grootheid verloren gaat, ja, waarin ook het stout-
moedigst menschelijk denken zinneloos en dwaas wordt. Er 
is veel to bewonderen, maar wie er wat lang vertoeft zal naar 
die woester en meedoogenloozer hoogten of laagten gaan 
verlangen.
Want bet is nu eenmaal zoo of het goed is of niet wij 
menschen zijn in den grond nog zoo erg onredelijk. Op den 
bodem der menschelijke ziel ligt de onbevredigbare onvol-
daanheid en ontevredenheid. En of wij ooit anders zullen 
warden?

Er ligt altijd een zekere aanmatiging, en dikwijls een grenze-
looze aanmatiging, in bet vergelijken en catalogizeeren van 
groote schrijvers. En als ik hier zeg dat ik Wells in schoonheid 
niet naast Shelley, in psychologische diepte niet naast Dosto-
jevski, in intellectueele penetratie niet naast Bernard Shaw 
zou willen stellen en dat ik Shakespeare als groot-menschelijke 
figuur boven deze allen zie, dan is dit een algemeene indruk,
336	H. G. WELLS.
diep geworteld maar van zeer persoonlijken aard, waarvan 
ieder ander verschillen mag en zal.
Aan het soort aanmatiging, in een dergelijk schematisme 
gelegen, kunnen wij echter niet ontkomen als wij van een 
dichter of een prozaschrijver de betrekkelijke waarde en rang 
trachten vasttestellen, die wij hem in de hierarchie van ons 
geestesleven willen toekennen. Die wij hem ten opzichte van 
anderen en van het groot geheel, in zijn steunende of schitte-
rende eigenschappen, willen toekennen.
Steunend bovenal zijn wij geneigd hen to noemen, die van 
dat levee ons de juiste proporties, het noodwendig verband, 
den geestelijken samenhang leeren kennen; schitterend zullen 
zij zijn die met het vlammend schijnsel en stralend koloriet 
van hun woord ons leiden en lokken naar sferen boven de 
aardsche beslommeringen uitgaand : het onsterfelijk gebied der 
schoonheid. De in de Rede en de in het Wonder levenden. 
En op den bodem van beider geestelijk wezen, van intellek-
tueel en dichter beide, zien wij de groote lief de; die ook mensche-
lij kheid heet, als het al-bezielend beginsel, de god-geboren 
drijfkracht, het bindend en vereenigend element. Deze 
rangschikking en waardebepaling, hoe noodig schijnt zij 
ons in dagen, waarin het leven in al zijn vormen en niet 
het minst in boekvorm steeds voller en verwikkelder wordt 
en ons dwingt tot een immer spaarzamer gebruikmaken en 
ernstiger omgaan met onzen tijd en onze krachten, hoe 
noodig als wij ons eenigszins wegwijs willen voelen in deze 
zeer gecompliceerde wereld, het steeds drukker, in talloozer 
draden zich leggend, verder en fijner zich vertakkend verband 
van geest en materie.
Moeilijk is de keuze en het oordeel, en zeker is dat wij 
dikwijls falen zullen. 0, wij zouden ons vertienvoudigen 
willen om helder to leeren zien in die benauwende, overstel-
pende veelheid der verschijnselen, in het gewirwar en gezigzag 
van elkander bekampende of elkander versterkende krachten 
en meeningen. Men zegge niet dat kunst en schoonheid 
daarbuiten staan, buiten die werkingen van materieelen of 
lager- geestelijken aard zij gaan er bovenuit, o ja, maar zij 
zijn er op 't nauwst mee verbonden, zij zijn er in alle vezelen 
afhankelij k van.
H. G. WELLS.	337
Tezeer zijn wij geneigd uit die veelheid enkele menschen, 
enkele dingen scherp naar voren to brengen en ze als onze 
leiders en modellen to verheerlijken; tezeer zijn wij geneigd 
in ons streven naar vastheid en helderheid, maar al to dikwijls 
ook uit gemakzucht tot eene vereenvoudiging die niet 
de waarheid zijn kan, die ons afscheidt van de waarheid.
Wie de twaalfdeelige bloemlezing, uitgegeven door 
Routledge & Co., The poets and the poetry o f the Nineteenth 
Century met de aandacht der genegenheid doorloopt, o 
wondere bloemen van 's menschen onsterfelijk wezen, hoeveel 
verzen van zoogenaamde Minor Poets zal hij daarin aantreffen, 
die in hun hoogste momenten werk geleverd hebben, dat veel 
van het beste uit die eeuw van grootheid der Engelsche poezie, 
de eeuw van Shelley en Keats, van Tennyson en Emily Bronte, 
van de Brownings, van Rosetti, nabijkomt of zelfs overtreft. 
En is het dan niet onbillijk tegenover hen, die dan toch 
ook blijk gegeven hebben op zulk een levende wijze de macht 
der poezie in zich to herbergen, in scheppenden vorm deel 
to hebben aan dat door menschelijk begrip niet to kennen 
of to omschrijven goddelijk vermogen, de hooger openbarings-
wijze waarvan ook de poezie slechts een deel is, die deez 
Aarde in een kleed van luister, een wolk van schoonheid 
hult; is het dan niet onbillijk dat wij, van de Engelsche 
poezie sprekend, steeds weer die enkele grooten noemen als 
haar dragers en vertegenwoordigers.
Het is onbillijk, maar wij moeten in dit leven dikwijls on-
billijk zijn. Er is altijd een hooger en lager, een meer en minder; 
en de verheerlij king van het eerste brengt een verwerping 
van het laatste met zich. Het kan niet anders; wij moeten 
kiezen. De menschheid bestaat zeer zeker niet uit eenige 
grooten en vele minderwaardigen de graden en schakee-
ringen van onze menschenwaarde zijn oneindig en in dat 
veelvormige en veelkleurige van de menschelijke verschij-
ningen en haar uitingswijzen liggen onze grootste vreugden. 
Maar, al is de maat daarvoor in hooger opzicht door den 
mensch niet vasttestellen, om niet radeloos en redeloos rond 
to loopen in deze wereld is het noodig dat wij vasthouden 
aan het allervoortreffelijkste, dat wij den stroom van men-
schelijk geestesleven die uit het Verleden op ons aandruischt
338	H. G. WELLS.
en over dit kortstondig Heden voortsnelt naar de Toekomst, 
zien bij het licht der allergrootsten. Zien bij het Blijvende 
in het Vergankelijke. Slechts door het opstellen van dergelijke 
bakens, hun schijnsel werpend op then grooten, rusteloozen, 
onweerstaanbaren levensstroom, kan de ontwikkeling der 
Menschheid ons eenigszins helder worden. Maar meer dan 
individuen worden die allergrootsten ons dan symbolen.
Die keuze, ziftend en verheffend en afwijzend, is dus noodig. 
Zij is des to meer noodig als men het leven niet al to specialis-
tisch wil aanschouwen. De wereld is meer dan de Engelsche 
literatuur en meer ook dan de literatuur in het algemeen ; 
en wij willen geen vreemdeling in die wereld zijn Want wie 
zijn wereld niet begrijpt zal ook de literatuur niet begrijpen. 
Ook hier, als overal, ontmoeten wij het verband dat een 
groot voorganger aanduidde met de woorden : ,Alles is in 
alles."
De rangschikking en waardeschatting, waarvan wij spreken, 
is dus een onontkoombare, onverbiddelijke eisch, maar als 
wij er gehoor aan geven, het zal steeds zijn met de wetenschap, 
dat ons persoonlijk pogen slechts een onbeduidende faktor 
vormen kan van het algemeen pogen der menschheid.
Het moge ons niet afschrikken, want zoo het falen men-
schelijk is, zoo het falen onzer beperkte en eindige menschelijk-
heid onvermijdelijk en zelfs noodzakelijk is, het streven is 
goddelijk, het streven dat oneindig is en van eeuwigen duur.

Bij het licht van deze overwegingen zijn wij hier bezig 
ook voor Wells een plaats to zoeken in de hierachie van 
letteren en leven. Van leven zeggen wij met opzet want zoo-
min als voor een Dostojevski ligt zijn grootheid in die schoon-
heid van meer aesthetischen aard, die kristallijne schittering 
van woord en beeld in opperste harmonie, waardoor dat deel 
der letteren, waarop wij in het onmiddellijk voorafgaande 
doelden : de poezie, zich kenmerkt.
De hoogste kunst heeft een concentratie, eene als in een 
hoogoven verhitte en saamgetrokken vorm, een doorgloeide 
eenheid, die wij in het werk van Wells niet aantreffen. Voor 
den minnaar van het schoone is er werk van een dieper 
verzadiging en grooter intensiteit.
H. G. WELLS.	339
Maar zoo hij niet getracht heeft naar wat in meer gebruike-
lijken en meer eigenlijken zin poezie heet, de poezie van den 
versvorm, er is ook een poezie van het proza en dat wij die 
nu en dan bij hem aantreffen, wij erkennen en vermelden 
het gaarne. Nu en dan, lang niet doorloopend en zelden in 
hoogste stijging. Niet kenmerkend. Want zelfs als wij hem 
vergelijken met de voortreffelijkste zijner tijgdenooten op 
het gebied dat hij meer speciaal tot het zijne gemaakt heeft, 
dat van den roman, reeds wees ik op een Conrad en een 
G alsworthy, dan zal hij ons niet die warmer en blijvender 
bevrediging schenken, zal hij niet then drang tot herlezen in 
ons wekken als waarmee de beste van hun geestesscheppingen 
ons aandoen.
Van geen zijner boeken gaat voor mij die bekoring van 
meer intiemen aard, die teerheid, dat gedistingeerde, dat 
onzeggelijke, die schoonheid uit, als Galsworthy bereikt in 
zijn hoogste momenten, niet het aangrijpend pathos, recht 
tot het hart gaande, van The First and the Last, niet de 
zomersche weelde, zoo onvergelijkelijk rijk, de voornaamheid 
van voelen en waardeeren van een Indian Summer, niet het 
met zoo ongemeen fijne toetsen en gradeeringen, het met 
zoo gevoelige en toch vaste hand geboetseerde van vele figuren 
uit zijn voornaamsten romancyclus The Forsytes. Zulk een 
uitbeelder van levende gestalten, ons zoo vertrouwd wordend 
en ons zoo nabij blijvend als deze familie uit de Engelsche 
middelklasse, is Wells niet.
En ook die diepe, uit meer verborgen gevoelslagen opstij-
gende, broeiende, bloedende, zwaar-romantische noot, die 
aan Conrad's beste en jeugd-krachtigst werk : Almayer's 
Folly, Heart o f Darkness, Tales of Unrest, Lord Jim, Through 
Western Eyes hun bizonder, sterk emotioneel en overmeeste-
rend karakter geeft, vinden wij niet in den zooveel helderder 
en zonniger Wells. Hoe koel-verstandelijk, hoe Westersch 
lijkt zijn werk tegenover die door een oosterschen gloed uit 
diepten van lijden en mysterie tot schoonheid omgetooverde 
fatalistische vizioenen van een Conrad o vreemde, donkere 
gewassen, somber en vol van kleurenpracht en menschelijk-
heid, ontspruitend aan 's Levens meest raadselige gronden !
Dat Wells in zijn eigen literair werk zich minder onder.
340	H. G. WELLS.
scheidt door poetisch gehalte en poetischen zin verwondert 
ons niet in een schrijver die van Shakespeare gezegd heeft
„What did Shakespeare add to the world's totality? Some delightful 
plays, some exquisite passages, some deliciously observed characters. He 
was a great playwright, a great humorist, the sweetest laughter in the 
world .... But if he had never lived, things would be very much as they 
are.... Shakespeare's thought amounted to very little. He added no 
idea, he altered no idea, in the growing understanding of mankind."
Welk een overdreven nadruk legt Wells hier op	de 
gedachte ! En welk een zonderlinge opvatting is dit van
de gedachte ! Welk een gebrekkig inzicht blijkt uit zoo'n 
uiting van het ontstaan, van de vorming der gedachte, van 
haar samenhang met het gevoel. Welk een onderschatting, 
welk een miskenning spreekt er uit van de Schoonheid en 
haar waarde voor het Leven.
Wij kunnen andere uitingen in zijn werken vinden waarin 
hij zich over kunst in het algemeen op een dergelijke on-
begrijpende, ons met wrevel vervullende, wijze uitlaat.
Hij spreekt er van de schoonheid alsof de schoonheid 
niet iets zeer eigens, zeer bizonders zou zijn. Hij gebruikt 
het woord schoonheid in zoo ruimen zin dat het alle beteekenis 
verliest. Maar hij is niet de eenige. Hij spreekt van de schoon-
heid zooals Herman Robbers het doet in zijn boekje De 
Nederlandsche Literatuur na 1880, waar hij in den loop zijner 
beschouwingen, na een opsomming van de meest heterogene 
soorten schoonheid, zoo van aesthetischen als van ethischen 
aard een schilderij of een beeld, een vrouw of een bloem, 
zelfverloochening of heldenmoed o.a. deze opmerking 
maakt : „al deze schoonheid is dezelfde, er is maar een mooi." 
Een dergelijke vereenvoudiging, meen ik, kan slechts leiden 
tot vertroebeling van ons inzicht. Voor de kritische waarde-
bepaling van een kunstwerk en niet alleen van een kunst-
werk is het zeer noodig, dat wij onderscheid blijven maken 
tusschen de schoonheid in al haar vormen en in de eerste 
plaats tusschen de aesthetische schoonheid, de schoonheid 
van meer zinnelijken aard : van kleur en lijn en charme, 
van vorm en beeld en rythme, en de ethische schoonheid, 
de schoonheid waarin het zedelijk gehalte en de zedelijke 
doeleinden van een kunstwerk besloten liggen. Een goed
H. G. WELLS.	341
onderlegd aestheticus kan in ethisch opzicht dikwij is op 
noodlottige wijze tekortschieten ; een zeer-ontwikkeld ethisch 
mensch kan op aesthetisch gebied dikwijls van een ongeloof-
lijke onkunde of beperktheid blijk geven. Ik weet wet dat 
deze twee gemeenlijk samengaan en zelfs zoo sterk en zoo 
innig saamgeweven zijn, dat wij hen niet scheiden kunnen, 
ik weet ook dat zij in hoogste instantie ona fscheidelijk samen-
gaan, dat de hoogste kunst in schoonheid en in zedelijkheid 
haar dieper wortels heeft, maar ter verheldering van ons 
inzicht en ter vaststelling van de betrekkelijke waarde en 
het betrekkelijk gehalte van een letterkundig produkt, zullen 
wij toch altijd weer trachten ze to onderscheiden. Ze to onder-
scheiden tot in hun fijnste nuances en richtingen.
Het Leven is een eenheid, maar het is tevens, in het alge-
meen, en ook hierin, een hierarchie van waarden, een naar 
steeds grooter volkomenheid strevende hierarchie van waarden, 
waarin de mensch door intuitie en bezinning het betere moet 
onderscheiden leeren. Zonder de analyse zal hij ook in de 
synthese tekortschieten.
Inderdaad, hier ontmoeten wij die zoo onoplosbare kwestie 
van het verband tusschen Zedelijkheid en Schoonheid, waar-
aan ik in de inleiding van,, Uren met Ruskin" eenige bladzijden 
wijdde. En men vergeve mij een enkele aanhaling daaruit, 
omdat zij de kern van dat onderscheid althans eenigermate 
belicht en ik het hier, zonder dieper op het onderwerp inte-
gaan, in weinige woorden niet beter zeggen kan
„Zedelijkheid en Schoonheid. Het verband moge door Ruskin niet altijd 
op de juiste wijze gelegd zijn; het kon door hem niet altijd op de juiste 
wijze gelegd worden, omdat hij de maatschappij niet in evolutie en de 
begrippen zedelijkheid en schoonheid niet in hun betrekkelijke en wisse-
lende waarde zag, maar het verband is er.
In zijn gedachtenrijk werk : „De Symboliek der Kunst" heeft ook just 
Havelaar en meer naar moderne inzichten, dat verband trachten to leggen 
en het is opmerkelijk dat hij, hoezeer verschillend van Ruskin in zijn 
opvattingen van schoonheid en van zedelijkheid, toch het verband tusschen 
beide even nauw en sterk ziet als deze In dat boek zegt hij o.a.: ,Schoon-
heid is de vrijheidsverwezenlijking der ziel," daarmee de schoonheid tot 
een direkte uiting van zedelijk leven makend. Zoover zou ik niet willen 
gaan, mij komt het voor, dat er een element in de schoonheid is, dat meer 
dan menschelijk is, van meer algemeenen en onberekenbaren aard dan 
door menschelijke attributen to bepalen of door het menschelijk denk-
vermogen to omvatten, een speciaal iets van meer dan aardschen, van
342	H. G. WELLS.
goddelijken oorsprong, een ding van vorm, van kleur, van proportie, van 
gratievol bewegen, van rythme, van harmonie, waarvan wij het wezen 
niet in 's menschen persoonlijkheid naspeuren kunnen, omdat het oneindig 
grooter is dan elke en alle menschelij ke persoonlij kheid, een wereldspraak, 
waarbij de spraak van den kunstenaar allergebrekkigst stamelen is, een 
afglans van Hooger Macht, het stralend gewaad van het Al-Oneindig 
Wezen, dat wij slechts bewonderen en venereeren, niet doorgronden 
kunnen."
lk zie nu wel, dat deze voorstelling niet zuiver, niet zonder 
fouten is, dat zij bepaling en verklaring noodig heeft, 
maar zij legt sterk den nadruk op datgene wat den 
zeer bizonderen kant van de schoonheid uitmaakt, wat 
Schoonheid en Goedheid van elkander doet verschillen. En 
wat ik mis in Wells.
Want zoo heeft Wells de schoonheid niet gezien. Zoo als 
een Keats of een Rossetti neen, zoo heeft hij haar niet lief-
gehad. Wat Wells ergens als zijn doel aanduidt, dat zijn 
boeken meer dan de Kunst, dat zij vooral het Leven zullen 
dienen : dat zij invloed zullen oefenen, zooveel mogeli j k een 
direkten invloed, op het zedelijk en maatschappelijk leven 
van zijn medemenschen, dat is een verlangen van meer ethi-
schen aard. Meer dan kunstenaar wil hij hervormer zijn. De 
Kunst is hem niet voldoende, is hem zelfs bijzaak; hoofd-
zaak is hem het Leven. Zoo wordt de kunst middel, geen 
doel.
Maar men mag ook een dergelijk verlangen niet to eenzijdig 
opvatten. Ook kunstenaars van zijn slag hebben de bedoeling 
een goed kunstwerk to scheppen. Alleen hebben zij het 
verlangen, voelen zij in zich den sterken drang, dat het in 
het leven hunner tijdgenooten, en als het kan hun nageslacht 
tot meer dan tijdverdrijf of amusement, tot meer zelfs dan 
bewondering, zal dienen, dat het van een werkelijken en 
voelbaren herscheppenden invloed op dat leven zal zijn. 
Opvoeders in grooten stijl, door middel van de kunst, willen 
zij zijn ; en zoo heeft de kunst in Wells aan ethische beteeke-
nis gewonnen; zij heeft heel nieuwe gebieden van denken 
en voelen aan de oude toegevoegd, maar zij heeft in aesthe-
tisch -, in eigenlijk schoonheidsgehalte verloren.
Ongetwijfeld, Wells heeft, onbewust, de integriteit van 
het kunstwerk dikwijls opgeofferd aan doeleinden van een
H. G. WELLS.	343
meer aktueelen en dus in zeker opzicht meer levenden, maar 
ook meer tijdelijken en dus kort-levenden aard. En van de 
kunst als levensfaktor heeft hij op hoe verdienstelijke 
wijze hij ze in eenige zijner werken gediend moge hebben 
heeft hij de groote waarde en beteekenis niet doorgrond.
Zijn hartstochtelijke passie voor het Leven was zijn grootste 
deugd, er lag ook zijn grootste gevaar in. Zijn grootste deugd, 
want de warmte en de waarheid, waarmee wij dat Leven 
zullen vertolken, hangt of van de kracht onzer deelneming 
aan dat Leven; zijn grootste gevaar, want om het goed to 
vertolken moeten onze indrukken volkomen bezonken zijn, 
moeten wij de dingen in hun juiste verhoudingen en perspectief 
hebben leeren zien, wat afstand en kalmte noodig maakt, 
moeten wij ze bezien kunnen met die vrijheid en onafhankelijk-
heid van geest, waarmee de op een berghelling gezeten mensch 
het leven der bewoners aanschouwt en beschouwt van een 
stad aan zijn voeten. Hij ziet de bewegingen, hij hoort de 
stemmen, hij voelt het verband, maar daar in de frissche, 
hooge lucht, in de vrijheid en de ruimte, waarvan de stad 
slechts een deel uitmaakt, heeft het Leven de macht niet hem 
den blik to vertroebelen, hem to kneuzen of to breken. Zwak 
in de activiteit is hij sterk in de contemplatie. In die stad heeft 
hij vertoefd; hij is deel van het Geheel, maar in dieper wezen 
zichzelf; hij staat boven haar verwarring en gewoel. Het is 
omdat Wells zich daarvan nog to weinig losgemaakt heeft, 
to dicht en to afhankelijk bij haar strijdend bewegen staat, 
dat hij dikwijls meer socioloog of moralist of politicos, meer 
actueel beschrijver of deelnemer dan kunstenaar is. Dat hem 
de beteekenis van schoonheid en kunst zoo weinig helder 
voor oogen staat.
Hoe onwaar toch is het dat hun invloed op het leven zoo 
gering zou zijn, als hij het in die door mij aangehaalde op-
merking over Shakespeare en op andere plaatsen in zijn 
werken voorstelt. Zijn wij niet overtuigd dat zelfs het politiek, 
het zakelijk, het daadwerkelijk leven ten nauwste ermee 
samenhangt, ja ervan afhankelijk is. Engeland zou Engeland 
niet zijn zonder Shakespeare. De mensch die zei was het 
Carlyle? dat Shakespeare een grooter bezit van het Engel-
sche yolk was dan zijn Indisch imperium stond misschien
344	H. G. WELLS.
dichter bij de waarheid dan Wells, dichter bij de waarheid, 
de werkelijkheid van den geest, die ten slotte de dieper, de 
echte werkelijkheid is.
De kunst, waarvan Shakespeare slechts een der hoogste 
toppen vormt, is de groote opvoeder, de groote hervormer, 
de groote mensch-verdieper en mensch-bezieler, de groote 
leven-wekker en formeerder van het karakter en de persoonli jk-
heid en liggen in deze laatste niet de sterker beweegkrachten 
ook van heel ons praktisch en maatschappelijk leven?
Neen, niet in de schoonheid ligt de grootheid van Wells

al heeft hij er in menige passage en menig boek onbewust deel


aan gehad. En als ik toch van grootheid spreek, dan zoek


ik die bovenal op maatschappelijk, op wijsgeerig, op ziel-



kundig gebied, dan ligt die in zijn geest en vernuft, zijn kennis


en belangstelling, zijn samenvattend, schouwend en schep-



pend vermogen, dat zijn boeken gewoonlijk zeer leesbaar en


van een leerzame, verruimende, verhelderende werking maakt.
En dat alles in alles toch ook wel naverwant is aan de 
schoonheid, dat in vele zijner elementen terecht schoonheid 
genoemd mag worden.

Wells is een leider op algemeen geestelijk gebied van groote 
beteekenis maar hij is bovenal en overheerschend een groot 
intellekt. Een schrijver door Anatole France „de grootste 
intellektueele kracht van de Engelsch-sprekende wereld" 
genoemd.')
En als ik dat zeg bedenk ik dat het intellekt in zijn huidige 
vormen, tot zelfs in zijn grootste vertolkers en in hen dikwijls 
niet het minst, zijn beperkingen heeft, dat het aan overschat-
ting van het menschelijk denkvermogen lijdt, dat het niet 
nederig en onderworpen tegenover het Leven staat en dat het 
voor het diepst-onverklaarbare daarin, voor de Liefde en de 
Schoonheid in hun grootste verinnerlijking en hoogste span-
ning het fijner tastgevoel mist.
Daarom heeft Wells, een hunner, ons ook het hoogste niet 
gegeven. En geloof ik niet dat hij ons dat ooit geven zal.
1) Men kan daartegenover stellen dat Trotzki hem, meer grappig dan 
doordacht, en zeker meer Russlsch dan Engeisch, als „a most conser-
vative Englishman of the imperialist type" brandmerkt.
H. G. WELLS.	345
Maar laat ik mij ook hier weer niet to sterk, to nadrukkelijk 
uitdrukken. Wat ons het meest in Wells treft, is het veel-
zijdige van den man en het uiteenloopende van zijn werk, 
dat ons soms doet zeggen : hoe vluchtig, hoe oppervlakkig, 
en dan weer : hoe nieuw gezien, hoe goed gezegd, hoe waar, 
dat ons het eene oogenblik hem tot de louter verstandelijken 
zou doen rekenen, dat ons een ander oogenblik vervult van 
bewondering voor zijn spontaan en beeldend scheppings-
vermogen. En, gelukkig, in het algemeen staat zijn werk meer 
in het laatste teeken. In bijna al zijn geschriften toch vinden 
wij momenten van helderziendheid en vizionaire kracht, van 
een schitterend intuitief leven, van een deelhebben aan de 
onbewuste levenskrachten, van deemoed ook tegenover het 
groot Mysterie van Leven en Wereld (First and Last Things, 
The Undying Fire e.a.) die mijne hierboven gedane uitspraak 
to schande schijnen to maken. Maar men bedenke dat ook 
ik met woorden, een gebrekkig hulpmiddel, werk en dat ook 
mijn woorden, gevoelsmomenten als het in hun dieper wezen 
zijn, niet altijd eenzelfde beteekenis hebben en kunnen hebben. 
Het geldt voor ons alien, het geldt ook voor Wells. Hij heeft 
niet altijd zichzelven of de kracht zijner woorden gekend. 
Hij heeft zich wel eens journalist genoemd en ging daar trotsch 
op. Hij was een kunstenaar, die in de kunst op zich zelve slechts 
een ding van amusement zag, die wijsgeer, historicus, geestelijk 
leider wilde zij n.
De hervormer heeft in later jaren den kunstenaar in hem 
overweldigd, heeft van den kunstenaar ten eigen bate gebruik 
gemaakt en dikwijls tot schade van den kunstenaar. Wells 
is in de eerste plaats een aktieve, een wilskrachtige geest. 
In eene inleiding voor Swinnerton's roman Nocturne zegt 
hij
o.a.:
„Persoonlijk kan ik het leven, zooals het is, niet anders gebruiken dan 
als ruw materiaal. Het verveelt mij de dingen to bekijken, tenzij met de 
waarneming het denkbeeld verbonden is er iets mee to doen."
,, Een vacantie, waarin ik tot nietsdoen gedwongen was to midden van de 
mooiste natuur, zou geen vacantie, maar een marteling voor mij zijn. 
De contemplatieve extaze van de heiligen lij kt mij een hel toe. In de boeken 
die ik geschreven heb, - het juiste aantal herinner lk me niet precies --
heb ik altijd over veranderingen, in het leven geschreven, of over menschen, 
die plannen maakten het leven to veranderen. Nooit heb ik het leven 
eenvoudig willen geven zooals het is."
346	H. G. WELLS.
Zoo is hij er meer en meer toe gekomen het tijdschrift, 
het essay, de brochure, het meer direkt beschouwende en 
argumentatief geschrift to gaan gebruiken voor de uiteen-
zetting van zijn denkbeelden. Het wijst op een ongeduld 
het zij tot zijn eer gezegd, een ongeduld geboren uit de nooden 
van den tijd dat hem niet veroorloofde to wachten tot hij 
zich uitspreken kon in de taal der verbeelding. Zulk een 
ongeduld heeft ook zijn latere romans dikwijls een meer 
essayistischen dan geacheveerd-dramatischen vorm gegeven, 
het heeft hem het eeuwige doen offeren aan het tijdelijke, 
het heeft hem doen tekortschieten in concentratie en inten-
siteit.
Ondanks de zeer waardevolle kunstwerken die hij ons 
gegeven heeft, ondanks het gehalte aan liefde en schoonheid, 
zonder welke deze niet bestaan konden, lijkt mij in zijn alge-
meene geestesgesteldheid dit toch van Wells to gelden dat 
hij even als een Nietzsche, evenals een Shaw een dier geweldige, 
energiek-scheppende, aktief-geestelijke, intellektueele machten 
in het leven der menschheid is of geweest is, waarvan de over-
schatting der mogelijkheden van het menschelijk brein ten 
opzichte van het Levensgeheel, waarvan de kracht der 
menschelijke individualiteit ten opzichte van het onkenbaar 
Mysterie, een hun wezen beperkend kenmerk is. En zij deelen 
dat met de negentiende-eeuwsche wetenschap en met het 
dogmatisch socialisme.
Dat ligt in den aard en het levensbesef van Wells, en het 
ligt niet daaraan dat hij, als literaire figuur gezien, in den 
loop van zijn schrijversloopbaan achteruitgegaan zou zijn. 
Slechts voor wie Wells in de ongemeene schittering van zijn 
jeugdjaren overschat heeft en The History o f Mr. Polly zijn 
voornaamste werk acht, kan er waarheid liggen in dien 
geruchtmakenden titel van een artikel dat onlangs in The 
Adelphi verscheen, ,The Failure o f H. G. Wells".
De oudere Wells heeft het meerdere, het hoogere gewild

in dien wil ligt een zijner voornaamste aanspraken op groot-



heid	en zeker, ik kan niet zeggen dat hij als literair schepper


daarin anders dan fragmentarisch, bij brokstukken, dus on-



volledig geslaagd is. Maar de achteruitgang, dien de schrijver


van bedoeld artikel meent to ontdekken, schijnt mij toch
H. G. WELLS.	347-
meer een zichzel f gelijk blijven. De eigenaard van Wells is 
nimmer van een groote, tot de uitersten van menschelij ke 
ellende, tot de tragische donkerten van het Leven indringende 
verdieptheid geweest. Het is een blijmoedige, optimistische 
aard, niet zonder melancholie, maar deze zonnig overschenen 
door 's schrijvers levensaanvaarding en levensmoed. Dit is 
de algerneene levenssfeer waaruit heel het oeuvre van Wells 
zijn oorsprong nam. Maar zijn ernst en verantwoordelijkheids-
gevoel is toegenomen met de jaren en daarmee heeft zijnn 
werkwijze en de inhoud van zijn werk groote, en ten deele al-
thans gunstige veranderingen ondergaan. De oudereWells heeft
op zeer breede wijze de veelheid der geestelijke ver-
schijnselen omvattend het algemeen geestesleven van den 
tijd willen geven, zooals dit zich afspiegelde in eenige mensch-
figuren. En zoo werd het dikwijls een ongemeen belangrijke 
bijdrage voor de geschiedenis van den tijd, voor de kennis, 
van zijn maatschappelijk leven, voor het overzichtelijk en 
massaal bewegen zijner verschillende krachten, maar kwam 
het individueele leven der menschfiguur en daarmee het 
innerlijk, constructief, aesthetisch gehalte van het boek, 
niet altijd tot zijn recht. Zoo, overschaduwd door het maat-
schappelijk verband, de maatschappelijke psyche, werd de 
uitbeelding daarvan soms wat vluchtig en in eenige grens-
gevallen zou men er van kunnen zeggen dat het kapstokken 
werden waaraan de schrijver zijn dissertaties over zekere hem 
interesseerende kwesties ophing.
Dit echter, gezien de prachtige bladzijden van intuitief 
scheppingsvermogen en psychologisch inzicht zou een zeer 
overdreven, eenzijdige voorstelling van het geheel zijner 
latere werkzaamheid zijn. Naast de meer gewoon- of elemen-
tair-menschelijke, heeft Wells later ook de hoogste, meer 
exceptioneele krachten en kwaliteiten in het menschwezen 
willen geven. Die van den leider, van den denker, van de 
persoonlijkheid, die in en uit zichzelve een bewegende kracht 
in het gebeuren is, in tegenstelling met een Hoopdriver of 
Polly, wier activiteit zich grootendeels op het lager gebied 
der instinkten en in den zeer beperkten kring van het niet-
maatschappelijk, het persoonlijk leven van geringe draag-
wijdte, beweegt. En van een failure to spreken, het lijkt
348	H. G. WELLS.
mij behalve in then wijden zin waarin alle menschelijk streven 
een failure is, niet gerechtvaardigd. Want uit een ander oog-
punt getuigen deze latere werken eer van een overwinning, 
een overwinning op den schrijver van die meer amusante, 
veel van de klucht in zich hebbende, boekjes van zijn jeugd-
jaren, waarin Wells met niet al to diepen spot het geestelijk-
leven van den ongeschoolden mensch onder zijn ontleedmes 
nam of met intuitieven levenslust vertolkte. Ernst van 
levensdoel is een noodzakelijk element van alle groote kunst 
en hoeveel meer ernst van dezen aard is er in die latere 
boeken. Zelfs al zou er meer psychologische waarheid schuilen 
in een Kipps of Polly dan in een Tono-Bungay of Remington 
of Sydenham, wat ik niet toegeef, is er daartegenover in die 
latere romans niet een leven van zooveel grooter geestelijke 
bewogenheid en weidschheid, zien wij daarin den mensch 
niet in een zooveel grooter veelzijdigheid en verdieptheid 
van eigenschappen, op een zooveel hooger, zooveel meer over-
ziend ontwikkelingsstandpunt, in een gespannenheid van 
psychies leven, geboren uit zooveel menschwaardiger nooden 
en verlangens, dat men er niet aan denken kan aan die jeugd-
werken, als daaraan superieur, de voorkeur to geven. De 
specialistische, de individualistische literator, voor wien het 
bewust, het denkleven min of meer uit den booze is, zal ze 
misschien hooger stellen, als openbaringen van het Leven 
in zijn wijderen omvang, waarin ook dat denkleven een zoo 
machtige en stuwende rol vervult, schijnen mij de meer door-
dachte geschriften van een latere periode op een grooten 
vooruitgang to wijzen.
Wells moet bovenal gezien worden als algemeen geesteli jk 
leider, als opvoeder. Hij is een der meest levende menschen 
van den tijd. ,You can almost lie in bed and hear him grow", 
heeft Chesterton met een geestig beeld eens van hem gezegd. 
Zijn werk heeft een stimuleerenden, ethischen, levenwekken-
den, opbouwenden zin, die geheel in de ontwikkeling van den 
tijd ligt. Alsnog schijnt hij mij een der beste schrijvers waaruit 
men de bouwstoffen voor een gezonde levensbasis kan putten. 
Gezond is het woord dat ik hier met opzet gebruik, want zoo 
er schrijvers, moralisten als hij, zijn, die Wells in een of 
Dander opzicht overtreffen, een Nietzsche, een Dostojevski
H. G. WELLS.	349
bijv. hun werk schijnt mij hetzij voor een deel pathologisch 
en niet-van-deze-wereld, hetzij van een eenzijdig en daarom 
verwerpelijk-individualisme, hetzij op een andere wijze af-
wijkend van de voor de opvoeding der volwassen menschheid, 
normale, richting-gevende lijn. In Wells zie ik meer het leven 
in zijn gemiddelde, algemeene, noodzakelijke strekkingen, in 
Wells zie ik meer wat men, al to schamper soms, het gezond 
verstand noemt.
Als men aan al de eigenzinnigheden en buitensporigheden, 
aan al de mensch-uiteenjagende tendenzen, aan al de dwaze 
ismen van ons moderne leven denkt, lijkt mij dit gezond 
verstand een zeer waardevol bezit. Het gezond verstand van 
een Wells zou men geneigd zijn to zeggen, is van genialen aard.
Maathouden, evenwicht, het zien van menschen en dingen 
in hun juiste proporties, het synthetisch, coordineerend, con-
structief gevoel, sociale rechtvaardigheidszin, een groot ver-
trouwen in het Leven, het bewustzijn dat wij, en alle dingen, 
desteedsgevarieerde, maar steeds verbonden deelen van een groot 
geheel zijn, het maatschappelijk inzicht en de maatschappe-
lijke discipline, dat is wat wij in deze dagen van des-
organisatie en chaos, wat wij vooral tegenover het vader-
landslievend instinkt met zijn overdreven, blind-egolstische 
eischen, het meest schijnen noodig to hebben, en dat is wat 
wij in sterke mate aantreffen bij een Wells. Want juist dit 
soort kwaliteiten, die meer een nieuwe rang- en samen-
schikking dan een plotselinge of steile omzetting van waarden 
beoogen, meer een aansluiting en adaptatie aan dan een 
volkomen breuk met het voorafgaande, het zijn deze wil 
en dit vermogen, deze uit wetenschap en socialen zin op-
gebouwde eigenschappen en doelstellingen van Wells, die 
mij in een tijd waarin alles in gisting verkeert en zijn levens-
basis verloren heeft, zoo waardevol en onontbeerlijk voor-
komen. En dit hebben de, misschien grooteren, geniaal-
buitensporigen, die ik boven noemde, niet in dezelfde mate. 
En het is daarin toch dat wij steun moeten zoeken voor 
het bestanddeel van rust en zekerheid, waarop wij o, niet 
zonder school to gaan bij die anderen de verband-sterke 
en beschermende woning eener minder wankele, meer stabiele 
toekomst eens zullen doen verrijzen.
1926 I V	23
350	H. G. WELLS.
Op heel het later werk en streven van Wells kan men van 
toepassing achten de gedachte, welke Dr. van Senden ont-
wikkelt in zijn opstel „De Idee der Schepping en de Idee der 
Verlossing," het vindt zijn meest dwingende en overtuigende 
eenheid in die gedachte

„Zoo wordt ons een hoogere gedachte gegeven, de idee der ordening, in 
welke de idee der schepping en die der verlossing beide zijn begrepen. Wij 
staan elk oogenblik voor een stuk werkelijkheid van ons zelf en een stuk 
werkelijkheid der wereld, die in zeer gebrekkigen ordestaat zijn.
Wij kunnen aan die werkelij kheid niets of of toedoen, zij bestaat volgens 
het recht van het zijn; wel hebben wij, ieder naar zijn kracht en wijsheid, 
het vermogen der ordening, hetwelk is zoowel de her-schepping, de om-
schepping tot den nieuwen vorm, als het vinden der verlossing uit den 
eigen nood."1)
Ordening, ordening, van stoffelijke en geestelijke, van alle 
levenswaarden, daarom roept heel de latere arbeid van Wells. 
Het is een redelijke gedachte, de gedachte van een denker, 
en in zijn romantisch werk waartoe wij ons hier bepalen 
moesten tracht hij ze to dienen langs den weg der kunst. 
Hij wil het Leven dienen, niet de Kunst ; hij wil het Leven 
als geheel, in de veelheid en diepten van zijn samenhang. 
Hij onderschat de beteekenis der Kunst, omdat hij zulk een 
fanatiek vereerder van het Leven is.
Dit schept buitengewone moeilijkheden die hij niet altijd, 
in hun dieper wezen slechts gebrekkig, overwonnen heeft. 
Het geeft zijn later werk, bijna zonder uitzondering, een 
zekere onvolkomenheid, een halfslachtigheid, die de niet 
maatschappelijk-voelende, de meer beperkt-, meer specialis-
tisch-voelende kunstenaar ontgaat. Dat in het algemeen ook 
de krachten zelfs van een Wells voor de taak, die hij zich 
zoo in vizioenair wilsverlangen oplegde, to kort schieten 
moesten, spreekt wel van zelf. Maar het geeft zijn werk een 
buitengewone frischheid en veelzij digheid en het stelt, door 
dit pogen, zijn werk op een hooger plan dan dat van den 
louter kunstenaar. Wells is ook socioloog, ook wijsgeer, ook 
geschiedschrijver. En niet alleen in essayistische werken als 
flew Worlds for Old, First and Last Things, niet alleen in 
dat gedurfd ontwerp eener zich bij het moderne denken aan-
1) De Stem, Mei 1926.
H. G. WELLS.	351
sluitende algemeene geschiedenis The Outline of History, hij 
streeft naar eenzelfde doe], eenzelfde nieuwe ordening in 
boeken als The New Machiavelli, Joan and Peter, Christina 
Alberta's Father en andere, meer onvoorwaardelijk bij de 
literatuur intelijven geschriften.
En in zooverre is hij met recht een onzer geestelijke weg-
wijzers. Maar het is meer een richting dan een weg die hij ons 
wijst. Kan een mensch ons meer geven ?
Kunstenaar is hij daarbij bovenal omdat hij, zooal niet 
een onzer grootste uitbeelders van menschen, toch zeker een 
onzer grootste verbeelders is. Welk een wemeling, welk een 
overstelpende veelheid van dikwijls schitterende figuren en 
vormen, van mensch- en gedachte-complexen houdt onze 
aandacht gebonden, en dikwijls gespannen, in die lange serie 
verhalend proza vanaf The Time Machine tot The Dream. 
Die levendigheid en weelderigheid en onuitputtelijkheid van 
verbeelding is het meest karakteristieke van zijn persoonlijk-
heid. Het maakt hem wat al to bewegelijk, al to vluchtig, al 
to veranderlijk, al to ongeduldig; er zijn wijzer, er zijn ,,stea-
dier" menschen dan hij. Maar zeker heel weinigen, die het 
]even zoo vol en rijk gezien hebben, wier geesteswezen zulk 
een gevoelige klankbodem geweest is voor wat er omging in 
het groote menschenleven van zijn tijd en die zoo suggestief, 
in zelfgeschapen vormen teruggevend aan anderen wat zij er 
hem van kond deden, op dat leven gereageerd hebben ; heel 
weinigen, die met zoo milde hand en met den hartstochtelijken 
ijver van een vitalen, onderzoekenden geest het zaad van 
nieuwe denkbeelden uitgestrooid hebben ; heel weinigen ook 
die zich zoo sterk bewust waren van de hindernissen die aan 
het scheppen eener meer aan het menschelijk ideaal beant-
woordende wereld in den weg staan en die toch zoo onver-
moeid naar middelen gezocht hebben om ze to overwinnen.
De oorlog heeft veel in deze menschheid veranderd, veel 
in haar verhoudingen en waardeschattingen, maar helderder 
nog dan vbbr den oorlog blijft zijne figuur uitstaan tegen de 
donkere katastrofe, welker komen hij voorzien heeft en 
getracht heeft to voorkomen.
In die donkere dagen van een zichzelf vernietigend Europa, 
het is waar, scheen ook Wells mij to kort to schieten, scheen
352	H. G. WELLS.
ook hij, die toch in zijn wezen een groot internationalist is, 
die e.r steeds op uit is ons de menschheid als geheel to doen 
zien, tijdelijk meegesleurd to worden door den nationalistischen 
waan; in die donkere dagen heeft ook zijn houding mij - 
pacifist en socialist dikwijls met tegenzin en bitterheid 
vervuld.
Maar zoo Wells nimmer in allen deele onzen zin van ons, 
die anders zijn naar het hoogere bevredigd heeft, dit 
mogen wij, waar het een algemeene waardeschatting geldt, 
nimmer vergeten, dat hij heel zijn leven door een waarachtig 
zoeker gebleven is, dat hij altijd weer, niet alleen een strijder 
met anderszienden en and-ersdenkenden en anderswillenden, 
maar ook een strijder met zichzelven, een herziener, een her-
vormer van zichzelven en het eigen geestesleven geweest is, 
dat bij de scherpe be- en veroordeeling van maatschappelijke 
dingen en verhoudingen, van instellingen of menschen, ook 
het bewustzijn van eigen ontoereikendheid hem steeds verzeld 
heeft, dat hij naast de beperktheid van het menschwezen 
in het algemeen ook dat van den mensch Wells in zijn men-
sChelijke kleinheid en onvolkomenheid doorzien heeft, dat 
hij in zijn zoekend voortgaan op den weg der levenservaring 
ook het eigen oordeel zijn afkeuring en satire niet gespaard 
heeft. Te luchtig, to haastig, to ondoordacht to eigenzinnig 
moge hij then weg van den levenden geest gegaan zijn, aan 
moed en den wil om to dienen heeft het hem nimmer ont-
broken.
Want dit bovenal moeten wij bedenken dat door al de 
veranderingen heen, die zijn beweeglijke geest ondergaan 
heeft, door het wisselen zijner meeningen als een boomblad 
zijn kleuren, de vizie eener naar een verband van vriendschap 
strevende, van een vereenigde, samenwerkende menschheid 
toch steeds de zijne gebleven is.
Dat niet H. G. Wells, maar de menschheid meer en meer 
doel van zijn streven geworden is.
Zoo kunnen oak wij, die voor onze schoonheid niet naar 
Wells gaan, wier hoogste momenten in het samenzijn met 
anderen als Wells liggen, hem toch een heel belangrijke faktor 
in het wereldleven vinden en zelfs van zijn grootheid spreken 
als wij het oog richten op die nieuwe maatschappij waarvoor
H. G. WELLS.	353
hij met een zoo schitterend vernuft en inzicht, als mensch 
en als kunstenaar, geijverd heeft, die nieuwe „ordening", 
waaruit wij verwachten dat een nieuwe kultuur, waaruit wij 
hopen dat een nieuwe schoonheid ontbloeien zal.
J. DE GRUYTER.
Augustus 1926.
HET FRANCISCUS-PROBLEEM.
Er is dezer dagen groote drukte en beweging in Assisi, 
symbolizeerend de groote aandacht die de gansche Christen-
heid, Roomsch maar ook on-Roomsch, thans wijdt aan den 
grooten heilige, voor wiens karakteristieken geen woord to 
vroom, of to ernstig, of to uitbundig, of to dichterlijk kan zijn. 
Maar in merkwaardige tegenstelling daarmee staat de be-
trekkelijk groote stilte, die daar heerscht op het gebied der 
wetenschappelijke behandeting. Betrekkelijk groote stilte, 
natuurlijk, want echt stil is het er nooit. Maar de bezigheid 
waarvan ,Archivum Franciscanum Historicum", ,Franzis-
kanische Studien", ,Neerlandia Franciscana" en andere 
periodieken voortdurend getuigenis afleggen, betreft meer de 
orde en haar verdere geschiedenis, dan den stichter.
Voor een twintig of dertig jaren was dit antlers. In 1893 
verscheen P. Sabatier's bekende boek „Vie de St. Francois 
d'Assise", geschreven met zooveel wetenschappelijken zin, 
dat geen man van studie het kon voorbijgaan, met zooveel 
pieteit, eerbied, bewondering voor den heilige dat geen vroom 
of geestdriftig bewonderaar het kon afwijzen op grond van 
principieel verschil van standpunt of inzicht waartoe 
trouwens op zich zelf alle aanleiding was. Sabatier was Pro-
testant; erkend moet worden, dat ook van Roomsche zi j de 
hem volop waardeering is toegemeten voor zijn allerbelang-
rijkst boek men denke, om een enkel voorbeeld van lateren 
tijd to noemen, aan P. Fidentius van den Borne in zijn „Die 
Franziskus-Forschung in ihrer Entwickelung dargestelit"1).
') Verof fenttichungen aus dem Kirchenhistorischen Seminar Munchen, 
IV. Relhe, 6, MUnchen 1917.
HET FRANCISCUS-PROBLEEM.	355
Wat nog meer zegt en meer beteekende : Sabatier's boek gaf 
den stoot tot een zeer groote reeks onderzoekingen, ontdek-
kingen, bronnen-publicaties en kritische uitgaven, waardoor 
de Franciscus-studie een bloei beleefde als misschien nooit to 
voren. En zonder eenig definitief resultaat is dit alles ten slotte 
niet geweest. Sabatier's opvatting werd weersproken, nadere 
bewijzen, o.a. in de uitgave van het zoogen. „Speculum Per-
fectionis" van 1898 door hem aangevoerd, vermochten velen 
niet to overtuigen, en ten slotte behielden tegenstanders het 
veld. Eigenaardig daarbij was en het pleit voor den nobelen 
geest waarin de strijd werd gevoerd -, dat Sabatier's mede-
standers, als bijv. Mandonnet en de mannen van ,L'Oriente 
Serafico", niet louter Protestanten, zijn tegenstanders, als 
bijv. Walter Goetz'), en H. Tilemann'), niet enkel Katholieken 
waren. Maar Sabatier heeft zijn laatste woord dat hij wel 
beeft aangekondigd nog niet gesproken, en het gezag, dat 
hij nog altijd heeft is groot genoeg om ook principieele tegen-
standers met belangstelling daarnaar to doen uitzien, al ware 
het alleen uit een zekere nieuwsgierigheid-van-hoogere-orde 
hoe hij zijn positie zal trachten to verdedigen, dan wel zich 
op meer beperkte stelling zal terugtrekken tegenover de ver 
naar voren geschoven aanvalswerken zijner tegenpartij. De 
een-en-veertigste uitgave van zijn werk, in 1920, naar de 
zoogen. „edition de guerre", was voorloopig nog vrijwel 
onveranderd. In afwachting van de heropening van den weten-
schappelijken strijd is het thans stil5).
De verschijning van Sabatier's boek was misschien nog 
meer een belangrijke mijlpaal op den weg van de Franciscus-
vorsching dan wel een sprong vooruit. Dit laatste ware 
veeleer to zeggen van Suysken's arbeid, die in 1768 kritisch 
de verschillende leven sbeschrijvingen van Franciscus schiftte
$) Mandonnet, Les origines de l'Ordo de Poenitentia, Compte rendu 
du I Ve congres scientiPique international des Catholiques, 1907, 5e section, 
p. 183-215.
i) Walter Goetz, Die Quellen zur Geschichte des hl. Franz von Assisi, 
Gotha 1914 (grootendeels verschenen in Zeitschr. f. Kirchengesch, XXI I 
(1901), X XI V (1903), X X V (1904)).
_) H. Tilemann, Studien zur Individualitdt des Franziskus von Assisi, 
Leipz.-Berlin 1914.
,) Vgl. P. Fidentius van der Borne, Sabatier en de Toekomst der Fran-
ciscus-studie, in Neerlandia Franciscana, III (1920), blz. 161 175.
356	HET FRANCISCUS-PROBLEEM.
voor de uitgave in de ,Acta Sanctorum", en van het kleine 
boekje van Karl von Hase, die in 18561) nog scherper schei-
ding maakte tusschen direkte biografische gegevens en latere 
legendaire verheerlijking. Als eerstgenoemde bleven toen de 
eerste, en voorloopig eenige, „Vita" door Thomas van Celano, 
de zoogen. ,Legenda Trium Sociorum", de,,Vita" door Bona-
ventura, eenige orde-regelen, brieven en stichtelijke uitingen 
van Franciscus zelf geldigheid behouden. Eenige jaren 
daarna kwam de inmiddels ontdekte tweede „Vita" van 
Thomas zich hierbij voegen. Wat nu Sabatier aanvankelijk 
bracht was meer een nieuwe, veranderde waardeering der 
bronnen: de „Vita prima" van Thomas en de „Vita" van 
Bonaventura werden tendentieuze, tweede rangsbronnen, de 
,,Vita Secunda" een latere, berouwvolle terugkeer tot de 
waarheid, die zijn schrijver tevoren verloochend had, de 
zoogen. Legende der, drie Bondgenooten en, iets later, het 
door Sabatier ontdekte „Speculum Perfectionis" de meest 
onopgesmukte inkleeding dier waarheid, welke dan voor 
zoover het Franciscus' eigen ideeen betreft zuiver zou zijn 
gegeven in zijn bekend Testament. Z66 ongeveer waren de 
literair-kritische argumenten van Sabatier en de zijnen. 
Zonder hier min of meer uitvoerig de bewijsvoeringen to 
herhalen, die o.a. door Walter Goetz en Tilemann geleverd 
zijn, kan hier worden opgemerkt dat Sabatier's positie in 
dezen onhoudbaar is gebleken: „Speculum Perfectionis" 
door hem nog wel als een werk van broeder Leo uit 1127 
beschouwd en ,Legende der Drie Socii" zijn gebleken 
van veel jonger datum to zijn dan Sabatier en enkele zijner 
Franciscaansche medestanders vermoedden Sabatier heeft 
dit gedeeltelijk erkend -; Celano's eerste „Vita" is als betrouw-
bare, zelfs oudste leven sbeschrijving in waarde gestegen, de 
kloof tusschen haar en Celano's tweede is grootendeels ver-
effend, al is de biografie van kardinaal Bonaventura niet 
meer tot een hooger koers van waardeering opgeloopen.
Het bovenstaande wil allerminst zijn een inleiding tot de 
schifting der bronnen over Franciscus' leven, hoogstens een 
enkele vluchtige blik op de moeilijkheden, die zich daarbij
1) K. A. von Hase, Franz von Assisi, ein Heiligenbild, Leipzig 1856, 
in de WW., Leipzig 1890-'93, Band V, I, S. 1 143.
HET FRANCISCUS-PROBLEEM.	357
voordoen, een blik, die eenigszins gerechtvaardigd moge 
worden hierdoor, dat hij tevens iets laat zien van de ge-r 
dachten waardoor Sabatier en de zijnen zich lieten leiden 
bij hun waardeering van en opvattingen over Franciscus 
zelf. Daarover straks meer, eerst nog een paar opmerkingen 
die mogen verduidelijken waarom de moeilijkheden zoo groot 
zijn als ze zijn en het probleem zbo ingewikkeld, dat men 
het niet ten onrechte vergeleken heeft met het synoptische 
Evangelie-vraagstuk en de vraag naar Franciscus' leven en 
ideeen formeel op een lijn heeft gesteld met de bekende 
wat dunkt u van den Christus? Er zijn inderdaad nog meer 
punten van overeenkomst tusschen Jezus en Frans dan de 
Fraticellen der veertiende eeuw en Bartholomeus de Pisa 
in zijn ,Liber conformitatum Francisci et Jesu" (1385) wel 
hebben gedacht!
Dit maakt de geheele zaak zoo moeilijk en veelszins onzeker, 
dat het bronnen-materiaal schaarsch en eenzijdig is. Van 
Franciscus' eigen hand zijn hoogstwaarschijnlijk! een 
drietal kleine schrifturen : twee ontboezemingen en een briefje 
aan broeder Leo, welke weinig houvast bieden. Echt, 
hoewel niet van zijn hand, kunnen genoemd : zijn bekend 
„Testament" uit zijn laatste jaren, aanwijzing van eenige 
zijner ideeen, en zeer waardevol -, een tiental brieven, een 
orderegel van 1221, een paar traktaten, eenige dichterlij ke 
ontboezemingen (waaronder het bekende zonnelied). Zij 
bieden tenslotte tamelij k veel voor de kennis van Franciscus' 
ideeen, minder voor de omstandigheden waaronder en de hoogte 
waartoe hij ze trachtte to verwerkelijken. Eindelijk komen dan 
de reeds genoemde levensbeschrijvingen ; niemand zal meer 
ontkennen wat ook hun oud of weer opnieuw geijkt gewicht 
moge zijn dat zij min of meer onder den invloed dier 
omstandigheden hebben gestaan. Waar nog voor het meer 
gedetailleerde onderzoek bijkomt, dat eerst langzamerhand in 
de laatste dertig jaren en nog niet geheel volledig kri-
tische uitgaven der verschillende bronnen en oude biografieen 
zijn verschenen.
Keeren wij thans terug tot de waardeering dier bronnen en 
levensbeschrijvingen. Welke men daarvan historisch als de 
meest waardevolle beschouwt, heeft grooten invloed op de
358	HET FRANCISCUS-PROBLEEM.
voorstelling, die men zich van Franciscus en van zijn ideeen 
vormt. Omgekeerd mag worden aangenomen, dat die voor-
stellingen op de waardeering der gegevens merkbaren invloed 
hebben gehad. Dit geldt zoowel voor Sabatier c.s. als voor zijn 
tegenstanders. Maar de laatsten volgen den meer traditio-
neelen weg, niet ongunstig voor beoordeeling der rol van Kerk, 
hierarchie en paus in dezen, terwijl Sabatier meeningen was 
toegedaan, die men radicaal en min of meer kettersch zou kunnen 
noemen. Het ging er bij om de verhouding waarin Franciscus 
tot de Kerk zou hebben gestaan, een verhouding volgens 
Sabatier allerminst in den geest van de Kerk van toen noch 
aannemelijk voor de Kerk van tegenwoordig. Meer in 't 
bijzonder kwam dit hierop veer: Franciscus zou allerminst 
een monnik-orde hebben willen stichten, maar noodgedrongen 
daartoe zijn over gegaan onder den aandrang der Curie, die 
evenzeer er naar streefde een dergelijke orde dienstbaar to 
maken aan haar meer wereldsche en politieke doeleinden als 
dat zij de verwezenlijking van Frans' oorspronkelijke idealen 
vreesde en zocht to verhinderen. Het hieruit voortvloeiend 
conflict zou de laatste levensjaren van den heilige hebben 
bemoeilijkt, om niet to zeggen verbitterd;, in zijn zoogen. 
„Testament" zou hij dan een laatste getuigenis als een nood-
kreet voor zijn idealen hebben doen hooren. Wat hem oor-
spronkelijk bij zijn groepsvorming voor den geest zweefde 
zou zijn geweest wat later als,,Derde Orde van St. Franciscus" 
een soort gemeenschap van ,sympathizeerende leden" 
vormde ; deze broederschap van in de wereld levenden en 
char zijn idealen van armoede, deemoed, vroom en blij 
vertrouwen nastrevend zou de belichaming zijn geweest van 
zijn oorspronkelijk gemeenschaps-ideaal. De derde orde zou 
dus eigenlijk aan de eerste zijn voorafgegaan en deze in haar 
definitieven vorm een surrogaat van eerstgenoemde zijn 
geworden1). Thomas van Celano, die in de „Vita prima" van 
dezen gang van zaken niet gewaagt, en evenmin van de 
tegenwerking der Curie, verschijnt dan in ander licht; hij 
is de overlooper, die met verloochening van Franciscus' 
oorspronkelijke idealen ten onrechte veel ,kerkelijk" licht
_) Lets dergelijks was ook reeds door Harnack voorgedragen in zijn 
Das Mbnchtum, seine Ideale and seine Geschichte, Gieszen 1881. S. 39 fg.
H ET FRANCISCUS-PROBLEEM.	3 59
laat vallen op een ,kloosterachtige" orde, en de vriendschap-
pelijke verhouding, die hij teekent tusschen Franciscus ter 
eener zijde en de Curie, haar tusschenpersoon bij de Minorieten 
kardinaal Hugolino (den lateren Gregorius IX) en den lateren 
ordegeneraal Elias van Cortona anderzijds, zou slechts het 
verwrongen spiegelbeeld zijn van het antagonisme dat er 
inderdaad bestond tusschen den kinderlijken vrome, die ook 
een kind was in de boosheid dezer wereld, en die wereld, 
werkende in en door de Kerk. Die wereidgeest deed de orde 
aansturen op bezit, door Frans zoo scherp veroordeeld, deed 
haar steeds meer aandacht wijden aan studie en wetenschap, 
aan organisatie en wereldlijken invloed door pauselijke 
privilegien. Niettemin bleven de oorspronkelijke idealen van 
den heilige onder de ziinen i:n kleinen kring levend, oorzaak 
van een bewuste oppositie, die zich voor 't eerst in de zoogen. 
conflict-jaren 1219-'20 reeds had geopenbaard toen Frans, 
van Damiate terugkeerend, het meerendeel zi jner groep met 
smart zag afgevallen van de levensopvattitlgen, die hij haar 
had getoond. Van die groeiende oppositie zou dan de tweede 
,,Vita" van Thomas van Celano, den grootendeels van de 
dwalingen zijns weegs bekeerde, een uiting zijn geweest.
Wat misschien het merkwaardigst was in dit licht, was 
de gestalte van Franciscus zelf. Naarmate paus, Curie, 
Hugolino, Elias van Cortona daarin steeds meer politiek-
kerkelijk verschenen, werd hij zelf steeds meer de moderne 
vrome, de natuurvriend naar hedendaagschen trant, de als 
10e-eeuwsche optimist wiens kwellingen en tormenten, vizi-
oenen en stigmata hem toch eigenlijk weinig of niet doen 
verschillen van den godsdienstigen humanist onzer dagen, 
uitwendige bij komstigheden als al die dingen maar zijn en 
het wezen eener algemeen-menschelijke, zij 't dan ook door 
hem wonderlijk diep en ernstig opgevatte vroomheid niet 
rakend. Kerk en hierarchie zijn dingen, die hij als-'t-ware 
op den koop toeneemt, maar die toch welbeschouwd aan de 
peripherie zijner gedachten, gevoelens en voorstellingen 
liggen. Zoo had reeds eerder Renan over Franciscus ge-
schreven als over iemand voor wie het dogma niet meer 
bestondl).
I Nouvelles etudes a'histoire rtligieuse, Paris 1884, II, III, p. 342.
360	HET FRANCISCUS-PROBLEEM.
In de jaren dat Sabatier schreef moet het beeld van Fran-
ciscus, in zulk een licht geplaatst, wet sterk hebben ontroerd. 
Wij kunnen nog iets van die ontroering gevoelen, maar dan 
toch meer door den ernst en de warmte, de eerlijkheid en 
bewonderende geestdrift waarmee hij schrijft, dan door de 
historische evidentie. Want wie ook maar eenigszins met 
den geest der middeleeuwen bekend is moet het opvallen, 
dat daargelaten nog het onaannemelijke in de teekening 
der curialen als enkel politieken, enkel wereldlingen door 
wat men in Nieuwtestamentisch onderzoek ,aftrekmethode" 
noemt Frans' gestalte al to radicaal ontdaan is van de meeste 
specifiek-middeleeuwsche en Roomsche trekken en onge-
merkt bekleed is met het gewaad van den modernen, min of 
meer humanistischen, individualistischen vrome. Velen zijn 
Sabatier onbewust gevolgd ; het is trouwens zeer de vraag 
of de hedendaagsche mensch, bok zij 't in mindere mate
de Roomsch-Katholiek, hem wel heelemaal kan zien 
zonder een glimp van dat moderne licht. Wie het zich al to 
stout verbeeldt laat op de figuur van den middeleeuwer 
allicht weer ander licht, bijvoorbeeld Chesterton'sch licht 
vallen, en dit is al evenzeer kunstmatig, om niet to zeggen 
gekunsteld. Maar wanneer Franciscus al geen paradoxale 
ingenu naar Chesterton'sch cliche was, hij was al evenmin 
een dertiende eeuwsche Tolstoy, geen liberale natuur- of 
dierenvriend om Chesterton's boekje1) nu ook eens met 
instemming to noemen : deze heeft uitnemend aangetoond dat 
voor Franciscus de natuur toch heel wat anders was dan voor 
den modernen mensch. En zelfs met de opvatting van Fran-
ciscus als morgenster der renaissance wat overigens veel 
minder „moderns" inhoudt dan men meestal pleegt to den-
ken! moet men uiterst voorzichtig zijn, wil men niet 
Frans en de renaissance beide vormen naar een eigen beeld 
en gelijkenis2).
i) G. K. Chesterton, St. Francis o f Assisi, London 1923.
3) Waaraan bijv. Henry Thode in zijn belangrijk Franz von Assisi 
and die An f ange der Kunst der Renaissance in Italien2, Berlin 1904, niet 
geheel ontkomen is. Zie bijv. de correctie op zijn meening, dat de
voorstelling van den lijdenden Christus onder Franciscus' invloed zou 
hebben gestaan, door B. Kleinschmidt, in Franziskanische Studien, 
I V (1917), S. 325-342.
HET FRANCISCUS-PROBLEEM.	361
Het is m. i. vooral de groote verdienste van Walter Goetz 
geweest, dat hij indertijd, naast een kritische beschouwing 
der bronnen en zoogen. legenden uit datgene wat voorloopig 
reeds in confesso kan worden geacht een provisoire samen-
vatting heeft trachten to geven van wat in het algemeen als 
de oorspronkelijke idealen van Franciscus kan worden 
beschouwd'). Zijn beeld bleek vatbaar voor menige retouche, 
maar wat hij gaf was in hoofdtrekken juist. En dan lezen wij 
wel dit daar van of : de groep, die zich om Franciscus vormde, 
en die geleidelijk, doch tamelijk snel monachale vormen aan-
nam, strookte als zoodanig volkomen met zijn bedoelingen. 
Wat hij beoogde was niet allereerst een groep in de wereld, 
maar buiten de wereld, geen , Buszbruderschaft" om den 
term door Karl Muller geijkt to gebruiken maar een orde, 
waarin de strengste gehoorzaamheid aan de geestelijke over-
heden plicht is. Het perinde ac cadaver, van de Jezuieten 
bekend, is van Frans afkomstig!2) En wanneer hij de zijnen 
in zijn „Testamentum" waarschuwt tegen afwijking van het 
strenge armoede-ideaal bij de kerken en kloosters der broeders 
en tegen aanvaarden van privilegien, dan kritizeert hij onge-
twijfeld bestaande misstanden, maar veroordeelt geen mona-
chale doeleinden. Hij wilde beslist ,Weltflucht". Zoo vertelt 
het ook de kardinaal Jacob van Vitry, die in 1216 to Perugia 
met de Minorieten in aanraking kwam en van wien wij de 
oudste berichten over de orde bezitten. Uit een brief, then 
deze in 1220 uit Damiate schreef, en die getuigenis aflegt van 
de geweldige toename der nieuwe orde over de gansche wereld, 
blijkt duidelijk, dat de toetreding tot de orde een volkomen 
verandering van wereldsche verhoudingen, van stand en 
beroep meebracht, wat natuurlijk den aanvankelijken eisch 
van handenarbeid niet uitsloot.
En Franciscus' verhouding tot de Curie? Zij is weinig 
raadselachtig, en zeker geen aanleiding gevend tot het onder-
stellen van scherpe conflicten, wanneer men uitgaat van,
1) Zie vooral zijn Die ursprunglichen Ideale des hl. Franz von Assisi, in 
Hist. Viertel/ahrschri ft, VI (1903), S. 19-50. Daarnaast o.a. de bio-
grafie van G. Schnurer, Franz von Assisi, Munchen 1905, 21907. VgI.
ook de werken van Tilemann en van Van den Borne.
2) Zie bij Dr. F. Pijper, De Kloosters, 's-Gray. 1916, blz. 164, naar 
Celano, Vita Prima, en Bonaventura.
362	HET FRANCISCUS-PROBLEEM.
en steeds in 't oog houdt die onweersprekelijke waarheid, 
dat Franciscus van den beginne tot den einde een bij uitstek 
kerkelijk man is geweest, zich trouw gebonden voelend aan 
sacramenten en hierarchie. De waardigheid van protector is
dit staat thans wel vast aan de orde niet opgedrongen, 
en de hulp van kardinaal Hugolino is in deze functie door 
Franciscus gaarne aanvaard. Zij diende ten gunste eener 
organisatie die ver was uitgegroeid boven zijn oorspronkelijke 
bedoeling en verwachting, al is het mogelijk, en zelfs zeer 
waarschijnlijk, dat Franciscus als lets smartelijks moet hebben 
ondervonden, dat hulpaanvaarding en min of meer wereldsche 
organisatie noodig waren.
Want het bovenstaande wil zeker niet zeggen dat er tijdens 
Franciscus' leven van geenerlei conflict sprake is geweest. 
Hierbij behoeven we niet allereerst dat van de jaren 1219-'20 
in het oog to vatten, toen, tijdens Frans' afwezigheid ter 
kruisvaart, binnen de orde maatregelen waren genomen, die 
zijn goedkeuring niet konden verwerven. Er is geen samen-
hang, laat staan oorzakelijk verband geweest tusschen deze 
maatregelen en de latere tegenstelling tusschen een laksche 
groep, die Franciscus' idealen zocht to accomodeeren aan de 
eischen dezer wereld, en een integrale partij, die ze zonder 
meer wilde handhaven. De regel van '23 was niet minder in 
Franciscus' geest, dan het concept van een regel van een paar 
jaren to voren. Neen, het conflict waarvan terecht gesproken 
moet worden is veel meer geweest een innerlijk conflict in 
Franciscus' eigen ziel dan een dat naar buiten sprak. Het was 
geen tegenstelling tusschen innige vroomheid en hierarchisch 
imperialisme, maar tusschen hooggestemd idealisme en de 
mogelijkheid van praktische verwezenlijking. Franciscus 
moet deze beide als noodzakelijkheden hebben gevoeld 
vandaar een conflict, dat met recht tragisch mocht heeten. 
Vandaar ook onmiskenbare ontevredenheid over den loop then 
zijn orde nam, getuige het Testament. Maar niets verhindert 
om aan to nemen dat Franciscus tot het einde toe zich over-
tuigd hield dat zijn twee grondstellingen : volkomen armoede 
en afwijzen van privilegien (waarop hij in zijn Testament 
vooral den nadruk legt) ook binnen de organisatie zooals deze 
zich langzamerhand had gevormd tot de mogelijkheden
HET FRANCISCUS-PROBLEEM.	363
behoorden. In deze overtuiging lag zijn tragiek die geweldig 
genoeg is. Alleen, men behoeft haar niet kunstmatig to ver-
grooten door de tegenstelling tusschen een listige curie en een 
misleiden heilige. Laat ons zeggen : de curie kon niet anders 
dan zij deed, en de heilige kon ook niet anders. Twintig jaren 
later was het conflict een uiterlij k geworden ; Thomas van 
Celano's tweede „Vita" (van 1247) getuigt ervan door den 
grooteren nadruk op het armoede-ideaal: afwijzen van 
huizenbezit, studie, geld en boeken-verzamelen, aansporen 
tot bedelen, enz. Nog weer later ontmoet men, op deze lijn 
voortgaande, de tegenstelling tusschen conventuale, laksche 
Franciscanen en strenge, aan den oorspronkelijken geest 
getrouwe Spiritualen ; nog later die tusschen de Kerk en de wet 
zeer radicale armen, de Fraticellen. Dan wordt het de bekende 
bloedige strijd tusschen een imperialistische Kerk en een groep. 
vermoorde onnoozelen - die nochtans voor die Kerk gevaarlijk 
genoeg dreigden to worden ! Hoe vreeselijk die strijd soms was., 
kan men lezen in de , Historia Tribulationum" van Fra 
Angelo Clareno, door Gebhart ,un veritable martyrologe" 
genoemd'). Men denke aan de lotgevallen van Petrus Johannes, 
Olivi !
Deze dingen dreigen echter op wegen to leiden, die afvoeren 
van Franciscus zelf. Misschien dat toch ook reeds zonder' 
dit sommigen zouden meenen, dat een ,kerkelij ke Fran-
ciscus" als waarop boven gewezen werd den ,waen"-
Franciscus kwalijk gelijkt. Inderdaad boet de universeele-
heilige, zooals velen hem plegen to zien, iets in ten bate van 
de bij uitstek kerkelijke en monachale figuur. Toch schijnt 
dit wel onvermijdelijk. Het moge blijken wanneer wij hem, 
ten slotte, plaatsen naast andere , Franciscus"-figuren vobr-
en tijdens zijn leven.
Men zie in deze uitdrukking vooral geen poging tot nivel-
leering, tot gelijkstelling met andere, veelszins overeenkom-
stige maar natuurlijk toch weer eigen-aardige geestelijke 
leiders. Maar het is een feit, dat er omstreeks het jaar 1200, 
meerderen op het tooneel van geestelijk, kerkelijk en sociaal 
leven rollen komen spelen, die heel wat punten van overeen-
1) E. Gebhart, L'Italie mystique, [Paris 1923[, p. 247 - een werk,, 
evenals de andere van dezen schrijver, hier to lande to weinig bekend..
364	HET FRANC[ SCUS-PROBLEEM.
komst hebben met die van den heiligen Frans. De vergelijking 
tusschen hem en Petrus Waldus, tusschen Franciscanen en 
Waldenzen, dringt zich als vanzelf op heeft men wel niet
zij 't dan ook ten onrechte -- gedacht aan navolging door 
Franciscus van het Waldenzisch voorbeeld ? Deze parallel is 
bekend. Minder bekend, maar niet minder opmerkelijk, is 
die met de Humiliaten (minder juist Lombardijsche Armen 
genoemd). En zoo men Waldenzen en Humiliaten beide to 
zeer door bepaalde ,kettersche" trekken van de Minorieten 
onderscheiden acht, dan staat daarnaast de kleine groep der 
„Humiliate Reconciliati", in 1201 door Innocentius III na 
reorganisatie in de kerk opgenomen als een drie-deelige orde 
van reguliere kanunniken, eig. kloosterlingen en tertiarissen. 
Van de eigenlij ke , Lombardijsche Armen", zustergroep der 
Waldenzen of Armen van Lyon, scheidde zich eveneens een 
gemeenschap af, die in 1210, onder leiding van Bernardus 
Primus, zich stelde onder het oppertoezicht van den paus, 
die haar een regel gaf, wederom niet zonder bepalingen be-
treffende een soort ,Derde Orde". Daar waren verder de 
zoogen. , Katholieke Armen", gesticht door den bekeerden 
Waldens Bernard van Huesca in 1208, weliswaar kerkelijk 
van den beginne, maar eveneens van het begin tot het einde 
van hun kortstondig orde-bestaan suspect. En er waren er 
nog meer.
Nu is het voor iemand die eenigszins met deze dingen op 
de hoogte is een lichte taak om punten van verschil met 
Franciscus en de zijnen aan to wijzen. Maar niet minder 
voor de hand liggend is principieele overeenkomst. Daar is 
bij alien en het waren er vele, vele duizenden een diep-
ernstig streven naar de volkomen armoede om Christus' wil, 
naar de navolging van den armen, menschelijken Jezus 
men vindt de eerste duidelijke sporen ervan reeds bij Bernard 
van Clairvaux -, naar het apostolische leven in den vollen 
zin des woords, predikend, getuigend, reddend. Allen prediken 
zij de volkomen armoede, zich bij voorkeur „Armen" noe-
mend, de volkomen deemoed, het nederige leven waartoe 
handenarbeid of later bedelarij het onderhoud moet ver-
schaffen; allen beroepen zij zich op Christus, de apostelen 
en de eerste Christenen, alien leggen zij sterken nadruk op
HET FRANCISCUS-PROBLEEM.	365
de religieus-moreele geboden der Bergrede en trachten zij 
de eischen van Matth. 10, door Jezus aan zijn uitgezonden 
volgelingen gesteld, zoo letterlijk mogelijk to volbrengen. 
Allen hebben zij een sterk zendingsbesef, en alien staan zij 
min of meer als boetepreekers tegenover een verdoolde 
wereld. Dat de Kerk die wereld onvoldoende bereikt, doet 
hen soms een zeer kritische, oppositioneele houding tegenover 
haar aannemen, maar doet hen in alien geval missie-arbeid 
verrichten langs eigen nieuwen weg. Maar altijd is daar 
apostolisch enthousiasme, soms door eschatologische idealen 
aangevuurd, of door apocalyptische vizioenen gevoed, doch 
in beginsel steeds dat eene streven, door den bovengenoemden 
Jacob van Vitry bij herhaling als den hem blijkbaar meest 
opmerkenswaardigen trek bij de Franciscanen vermeld : dat 
zij nam. willen leven naar het model der oude Kerk, ,secun-
dum formam primitivae ecelesiae", in alles willende navolgen 
het leven der apostelen, ,expressius imitare per omnia vitam 
apostolorum". Allen verheerlijken zij de armoede en den 
arme - waarbij to bedenken valt dat naar middeleeuwsch 
'spraakgebruik en toenmalige opvatting „arme" nog wel iets 
anders is dan wij er tegenwoordig onder verstaan. Arme, 
hedelaar, bedevaartganger, pelgrim, ,Wand erprediger", be-
delmonnik, het waren alle woorden, weliswaar niet poor een 
begrip, maar dan toch nuanceeringen en verbijzonderingen 
van den algemeenheid. Dat van de armoede een bijzondere, 
heiligende, louterende invloed uitging, was een veel-beleden 
geloof, al zuilen niet alien het zoo radicaal hebben uitgedrukt 
als die Waldenzische Antwerp'sche ketter Willem Cornelisz. 
waar Thomas van Cantimpre van verhaalt : dat naar zijn zeggen 
alle zonde door armoede werd versionden zooals de roest het 
ijzer verslindt, en dat het beter is een publieke lichtekooi to 
zijn, maar arm, dan een welgestelde vrouw van reine zeden. 
Dit was dan wel heel radicaal en grof. Maar dat de arme is een 
godsgezant, een zeer-onmiddellijk Godskind, was waarlij k 
geen uitvinding van Franciscus.
Nogmaals, er is allerlei verschii. Om to beginnen dan dat de 
meeste dezer groepen zich bij de erkende ketters hebben 
geschaard of daartoe zijn gedreven. Maar waarom gebeurde 
dit met hen, en niet met Franciscus en de zijnen ? Was het niet
1226 IV	24
366	HET FRANCISCUS-PROBLEEM.
omdat, in 't algemeen gesproken, Franciscus een overtuigd 
Roomsch-Katholiek geloovige en trouw zoon der Kerk was, 
misschien suspect in sommige gedragingen, maar niet in 
overtuigingen, en zeker allerminst ooit to kort schietend in 
gehoorzaamheid en onderworpenheid ? Preekende missiona-
rissen waren lieden, op wie de Kerk een wakend oog hield, en 
het preeken was veelal, zooals bij de meeste der boven-
genoemde groepen, een der criteria van ketterij. Maar Fran-
ciscus en de zijnen mbchten preeken, want zij waren aan d,e 
Kerk onderworpen en getrouw.
Anders gezegd, zij waren niet ,revolutionair", om een 
ietwat anachronistisch woord to bezigen. Dit waren wel 
naar de maat dier tijden die groepen van armen, die een 
nieuwe „Sozialgestaltung" van het Christendom zochten to 
verwerkelijken, een „Christen-sociale" het woord is op 
zich-zelf misleidend ! staatsgemeenschap, een „corpus 
christianum" zonder Kerk, aithans zonder pauselijke Kerk 
maar wel met een apostolische Kerk in een soort communis-
tische gemeenschap als in het boek der Handelingen wordt 
geschetst. En hier ziet men nu van welke verstrekkende 
beteekenis het was dat Franciscus, behalve dat hij voor en in 
alles getrouw bleef aan de Kerk, wel allereerst een orde wilde 
vormen als nieuwe „Sozialgestaltung" des Christendoms, maar 
geen leekengemeenschap. De leekengemeenschap beteekende 
,,wereld- en kerk-revolutie" men versta de anachronis-
tische woorden wet -, denieuwe ordegemeenschap beteekende 
.... maar een orde, binnen in en gebonden aan de Kerk. En de 
leekengemeenschap die later kwam in den vorm der Derde 
Orde kwam als ap- en dependentie van de eerste, de eigenlijke, 
de monnikorde. Daarom genoot zij de hoede van de haar 
bevorderende Kerk maar deze werd vijftig en honderd 
jaren later niet genoten door Spiritualen en Fraticellen, die 
van de gansche wereld weer een Franciscus-gemeenschap 
wilden maken, of wel, eschatalogisch : een nieuwen hemel en 
een nieuwe aarde wilden verwerkelijken waarin zij de nieuwe 
priesters van een nieuwe Christenheid zouden zijn. Maar 
dan hebben ook de oude apocalyptische idealen van 
den vromen abt Joachim van Fiore doorgewerkt, van 
den man, die aan den volkomen arme zijn kosmische rol
HET FRANCISCUS-PROBLEEM.	367
toebedeelde. Deze dingen vallen echter buiten ons bestek.
W6l eischt dat bestek dat wij hier weer tot Franciscus 
terugkeeren. Om nog eens to zeggen dat hij in zekeren zin 
niets ,bijzonders" was, en eigenlijk veel minder belangrijk 
dan zijn orde. Om dan onmiddellijk, om mogelijk misverstand 
weg to nemen, met nadruk to wijzen op het zeer bijzondere 
van zijn middeleeuwsche vrome figuur, uit de simpele ver-
halen over zijn leven sprekend met een uitdrukkingsver-
mogen, dat hier door geen veelheid van woorden ook maar 
kan worden benaderd. Wat hij op verheven wijze wilde, was 
het onmogelijke. Onmogelijk is nu eenmaal de ,navolging 
van Christus" zooals Franciscus die wilde, onmogelijk in 
deze wereld waar hij zich buiten stelde. En toen de snel 
groeiende cirkel, waarvan hij het stralende middelpunt was, 
die wereld toch weer raakte, was het de Kerk, die tusschen-
beide kwam, reddend deels en behoudend, deels ook dempend 
en doovend. De Kerk heeft ook dit laatste gewild daar 
is zij de Kerk voor. Geen goedkoope Chesterton'sche apolo-
getiek kan dit heelemaal goed-praten aan den anderen 
kant: men spreekt, terecht, van een conflict in Franciscus' 
zieleleven ; zou daar ook geen conflict zijn geweest in het 
binnenste van een Gregorius IX, die waarlijk niet enkel de 
,,politiek" was, maar ook de devoot die als Hugolino van 
Ostia Franciscus' vriendschap genoot en de Heilige Clara 
vereerde? Met dat al behoort Franciscus en zijn ideaal wel 
allermeest en allereerst aan de Roomsch-Katholieke Kerk 
er is in zijn stralende persoonlijkheid, in zijn algemeen 
Christelijke vroomheid, in de wijze waarop hij voor dat 
ideaal streed gelukkig genoeg geestelijke rijkdom om ook 
schatten to bewaren voor Christendom en menschheid.
J. LINDEBOOM.
HARMONIE - CONTRAPUNT.
Alfredo Casella heeft onder den titel ,Harmonie-Contre-
point" in „Pro Musica Quarterly" van New-York en in „t.e 
Courrier Musical" van Parijs eenzelfde artikel gepubliceerd, 
dat, door zijne verbreiding in de artistieke hoofdsteden der 
twee werelddeelen, eene beteekenis krijgt, welke in de 
bedoelingen schijnt gelegen to hebben van zijn auteur. Het 
is geen manifest, daarvoor is het to weinig dynamisch. Het is 
de balans van honderd jaren mu7iek-geschiedenis, welke als 
uitgangspunt moet dienen van de nieuwe eeuw, die zich 
begint of to teekenen. De nieuwe eeuw, dat zijn de bekend-
ste leidmotieven, of stokpaard j es, der laatste paar jaren, 
zooals de romantiek is een ziekteverschijnsel; de moderne 
harmoniek is uitgeput ; de atonaliteit is eene impasse; terug 
naar de diatonie ; weg met de chromatiek.
Men is geneigd, op het eerste gezicht, den heer Casella, die 
uitgemunt heeft in de beoefening der meest verschillende 
sti jlen, een arbitrage-recht toe to kennen, dat bij zulken 
observatie-toren onafscheidelijk behoort. Maar hij redeneert, 
en zijne redeneering, zooals blijken zal, is verre van onaan-
vechtbaar. Het lijkt vervolgens minstens voorbarig, zacht 
gezegd, al stond zijne dialectiek boven elken twijfel, om een 
hedendaagschen stij l of stij len to veroordeelen, crisissen to 
diagnosticeeren, op een terrein waar voor het oogenblik 
minder behoefte is aan theorie dan aan practischen arbeid, 
waar de theorie sinds lang plooibaar werd en toegankelijk 
voor elke gewaagde onderneming, een terrein, dat creatief nog 
onontgonnen ligt, een terrein waar theoretische problemen 
wankel zijn, weinig houvast geven, bruikbaar zijn in alle 
richtingen, vandaag pro, morgen contra, waar een nieuwe
HARMONIE-CONTRAPUNT.	369
sonate, eene nieuwe symphonie elken dag een gegeven kan 
vormen, dat alle voorgaande premissen neutraliseert, ver-
zwakt of vernietigt. Is de heer Casella overtuigd, dat hij op de 
hoogte is van alle mogelijkheden der atonaliteit, der chroma-
tiek, der mogelijkheden van het contrapunt? Wij zullen zien. 
Laten wij hem volgen in de krommingen zijner historiogra-
fische toelichting.
*

Het Romantisme, zooal geen ziekte gelijk sommigen 
beweren, aldus de heer Casella, dan toch eene situatie vol 
onvoeglijkheden en vergissingen, heeft vooral storm geloopen 
tegen twee punten : den vorm en het contrapunt. Welk roman-
tisme ? Het Fransche of het Duitsche ? Want die beiden 
zijn zeer verschillend. Daar de heer Casella niet preciseert, 
willen wij aannemen, dat hij de twee romantismen mengt. 
Het doet er trouwens weinig toe, want noch bet Fransche, 
noch het Duitsche romantisme zijn to velde getrokken tegen 
het Contrapunt.')
Om zich hiervan to vergewissen behoeft men slechts een 
blik to werpen op den toestand der muziek tijdens het ontstaan 
tier romantiek.
Wie waren op het gebied der piano-muziek de mededingers, 
de antipoden van Liszt, Chopin en Schumann? Kalkbrenner, 
Hummel en Thalberg. Bij mijn weten hebben deze drie laatsten 
nooit het contrapunt vertegenwoordigd. Liszt, Chopin, 
Schumann ook niet, ten minste niet in hun piano-werken. 
Maar aanknoopend bij Beethoven. en via Beethoven bij Bach, 
gaf het contrapunt aan hunne piano-muziek een karakter 
van vakmatigheid, welke de piano-muziek sinds een eeuw niet 
gekend had. Een der hoogtepunten van Liszt's oeuvre is de 
Phantasie en fuge op „Bach". Op „Bach" schreef Schumann, 
wiens stijl gedurende zijn levensloop hoe langer hoe orthodoxer 
is geworden, zes fuga's. Niemand zal in het uiterst nauwkeu-
rige, doelmatige, doorwrochte metier van Chopin een vijandig-
heid tegen het contrapunt kunnen ontdekken. Integendeel.
,) De heer Casella Mat in zijn artikel den vorm buiten bespreking. Dat 
is verstandig. Want ik zie niet goed in, hoe het romantisme lets vliedends 
en viuchtigs, als wat in muziek ,vorm" heet, had kunnen aanvallen.
370	HARMONIE-CONTRAPUNT.
Wat observeeren wij op het gebied der Opera? Van de 
werken der prae-romantici hebben enkel de opera's van Mozart 
en de Fidelio haar tij d overleefd. Men zal ons niet komen 
vertellen, hoop ik, dat de Italiaansche en Duitsch-Italiaansche 
evenmin als de Fransche Opera-componisten van tot en 
met 1830, verstokte aanhangers waren van den ,strengen 
stijl Men zou overdrijven. Evenmin als de Mozart der 
Opera's, evenmin als de Beethoven van Fidelio, (ondanks tat 
van zeer verzorgde, zeer geminiatuurde pagina's) zal ik 
Weber's Freischutz, van een technisch standpunt uitstekend 
bewerkte muziek, Berlioz' Benvenuto of Trojanen, vol en 
zelfs to vol van gecontrapunteerde passages, als voorbeelden 
citeeren van contrapunt. Maar waar is hun offensief tegen 
deze voortreffelijke kunst, als men hun arbeid vergelijkt 
met dien hunner voorgangers? Meer nog: hoe zien wij de 
Romantische Opera zich ontwikkelen ? Wagner ontplooit zich 
tot den contrapuntischen stijl van Tristan en vooral van 
de Meistersinger; Verdi eindigt zijn leven met de enorme 
fuga van Falstaff. Werkelijk: waar is de vijandschap?
In de sfeer van de kerkmuziek stuiten wij op hetzelfde 
onloochenbare feit : eene mis van Cherubini is niet ,,contra-
puntischer" dan eene mis van Liszt. „De Heilige Geest wordt 
steeds gefugeerd" spotte Liszt, die zelf niet verzuimde de 
Drieeenheid to bezingen met fuga's, evenmin als Berlioz in 
zijn Requiem, zijn Te Deum, L' Enfance du Christ, evenmin 
als Verdi, evenmin als Schubert, evenmin als Bruckner, alge-
meen bekend als romantici.
Men constateert hetzelfde verschijnsel nog sterker in de 
instrumentale muziek. Hoe meer Beethoven, die nooit een 
zuiver ,classicus" was, zich gedurende zijn derde periode 
afwendt van de klassieke muziek en evolueert tot romanticus, 
des to contrapuntischer wordt zijn metier. Span den boog 
van Berlioz, die levenslang niet beef t kunnen nalaten zij ne 
beste werken vol to proppen met fuga's en fugato's, die tot 
zijn laatste noot geobsedeerd is gebleven door contrapuntische 
superposities van thema's, die canons schreef in Harald, in 
Benvenuto, span den boog van Berlioz tot de Funf Orchester-
stucke van Schonberg en ge hebt de ontwikkeling der mo-
derne instrumentale muziek en de ontwikkeling van het
HARMONIE-CONTRAPUNT.	371
moderne contrapunt. De lijn gaat via Bruckner met zijne 
verkortingen, verlengingen, verdraaiingen, omkeeringen en 
combinaties van thema's, via Franck, romanticus en contra-
punticus, via Strauss met de Fuge der Domestica, met ,des 
Helden Werke" uit,, Heldenleben", via Mahler met de excessief 
gecontrapunteerde Achtste, naar Schonberg, de laatste en 
ergste der muzikale scolastici, Schonberg, die geen thema 
kan zien buiten de verstikkende atmosfeer eener ,Lehre von 
dem Canon."
Ik vraag mij of tegenover zulke evidenties, wat de heer 
Alfredo Casella moge verstaan onder ,contrapunt" ? De Basso 
Ostinato? Die was reeds lang ter ziele bij Beethovens dood. 
Fux' ,Gradus ad Parnassum", Bellermann's , Der Kontra-
punkt"? Die vindt men springlevend tot in den cantus 
firmus van den meest romantischen Jazz.') Ik vermoed dat 
de heer Casella zich heeft laten hynotiseeren door Berlioz' 
uitvaringen tegen Cherubini en Fetis. Maar dat was litteratuur 
en reclame beiden. Of dat hij zich heeft laten beetnemen 
door Schumann's kruistochten tegen de philisters. Het is 
mogelijk dat er onder de philisters contrapuntici waren, doch 
dit verhindert niet, dat Schumann (en die andere romanticus 
Mendelssohn) stichters waren, en steunpilaren, van het meest 
schoolsche van alle Conservatoria: dat van Leipzig.
Het heeft den schijn alsof ik de romantiek en den ,strengen 
stijl" verdedig. Dit is mijn doel niet. Maar men verweet het 
Romantisme reeds to veel ongelukken om het ook nog ver-
antwoordelijk to stellen voor den ondergang van het contra-
punt, en ik wilde den heer Casella wijzen op deze onhisto-
rische, onjuiste redeneering.
*	*

,,De periode der groote harmonische preoccupaties", meent 
de heer Casella, ,begint precies tijdens het leven van Beet-
hoven, met Schubert en Weber. De doofheid heeft den 
auteur der 9 symphonieen er voor behoed zich to werpen in 
het onmetelij ke oerwoud der nieuwe accoorden."
,) Ik hoop dat men den jazz niet verdenkt van classicisme of mo-
dernisme !
372	HARMONIE-CONTRAPUNT.
Men kan deze meening van den heer Casella, hoewel zij 
reeds lang dienst doet, niet deelen.
Neen, de periode der groote harmonische preoccupaties 
begint geenszins tijdens Beethoven's leven. Ik zou mij kunnen 
beroepen op den Monteverdi van Henry Prunieres, om aan to 
toonen, dat die preoccupaties minstens aanvangen bij den 
meester van Orfeus. Lijkt u dat to ver? Welnu ! Als men den 
harmonist Rameau met zijn talrijke nonen niet meer speelt, 
wordt hij ook niet meer gelezen? En de aartsvader van alle 
harmonie, J. S. Bach? Moet men daarover uitweiden? Zie den 
Crucifixus der H-moll Messe, zie zijn Wohitemperiertes 
Klavier, zijne orgelwerken, zijne concerto's! Wat beteekent 
trouwens dat onmetelijke oerwoud van onbekenden klank, 
binnengetreden door Schubert en Weber? Het beperkt zich 
tot het majeur-dominant-noon-accoord. Van een oerwoud 
gesproken, is dat een klein en mager oerwoud. Nu dan ! 
Men vindt dit fameuze accoord in het oerwoud van Bach 
(Toccata voor orgel), men vindt het bij Mozart (Idomeneo, 
zijn eerste opera), men vindt het bij Haydn (sonate es-dur; 
sonate d-dur) men vindt het bij Beethoven (om alleen to 
citeeren uit de piano-sonaten : de finale van opus 2, No. 3 ; 
het einde van het Adagio van opus 13; de finale van opus 27, 
No. 1; de finale van opus 31, No. 1;1) l e en 2e deel van opus 
109; finale van opus 110; eerste en laatste deel van opus 
111.)2) Ja, men vindt dit fabuleuze accoord bij den ,dooven" 
Beethoven, die volgens den heer Casella allesbehalve een 
,,harmonist" was! Het authentieke majeur-dominant-noon-
accoord, zonder voorbereiding en zelfs in zijne omkeeringen. 
Men raadpleegt de texten dus niet meer? Zij maakten geen 
misbruik, deze meesters, van dit oerwoud. Ik vermoed, dat ze 
het alleen schreven, wanneer hun hart overvol was, en ik kan 
dezen wijd uitbloeienden klank bij hen nooit ontmoeten zonder 
eene dubbele ontroering, welke mij gegeven wordt door zulken 
kijk in hunne rijke zielen. Maar zij kenden het ! Het behoefde 
niet ontdekt to worden. Hunne nakomelingen, al heeten zij
-) De dominant-noon-accoorden dezer finale, zijn in een eenigszins
vertraagd tempo genomen zoo Wagneriaansch, onloochenbaar Wagneri-
aansch als men slechts wenschen kan.
S) Men excuseere mij, dat ik de cijfers der maten niet geef : deze blad-
zijde zou er van gaan lijken op een spoorwegboekje.
HARMONIE-CONTRAPUNT.	373
Weber, Schubert, Meyerbeer, Wagner, behoefden het slechts 
to exploiteeren.
Zal ik u toe vertrouwen dat ik dikwijls, en meer en meer, 
zijne werken bestudeerend, twijfel aan de doofheid van Beet-
hoven, en dat ik zeer geneigd ben om deze doofheid to be-
schouwen zoo niet als een absolute legende (dat is moeilijk) 
maar als eene schromelijk overdreven hardhoorigheid? Hij 
waagde, vooral in de composities zijner laatste periode, dus in 
de jaren zijner ergste „doofheid", klankgroepeeringen, klank-
tegenstellingen, instrumentale experimenten voor de piano, 
voor het kwartet, voor het orchest, ongekende, onverwachte 
overgangen, tonale of intra-tonale verhoudingen, en al deze 
ontdekkingen, want het waren echte ontdekkingen, waarvan 
men noch bij tijdgenooten, noch bij voorgangers het equivalent 
vindt, al deze ontdekkingen zijn qua sonoriteit zoO subtiel 
afgewogen, qua psychologie zoo minutieus geeffend, dat men 
zich afvraagt: hoe is het mogelijk dat een doove zooiets klaar-
speelt, zulke raffinementen, welke maat voor maat de controle 
schijnen to vragen van den levenden, hoorbaren klank? Want 
Beethoven is geraffineerd, zeldzaam geraffineerd. En het 
essentieelste van Wagner ontspringt niet bij Schubert, bij 
Weber, bij Liszt. Het ontspringt bij Beethoven. Analyseer 
het begin der Pathetique, het begin van den Allegro der 
Pathetique, eene afgezaagde machine, welke niemand meer 
bestudeert ! C ij treft er onmiskenbare oorsprongen aan van 
Tristan. Analyseer het Adagio van opus 81 a : de herkomst van 
tientallen der beste Wagneriaansche bladzijden doemt voor 
u op. En deze voorbeelden van divinatie zijn ontelbaar bij 
Beethoven. Doch wat van alles het merkwaardigst is: nooit 
vergist de ,doove" Beethoven zich in eene klank-berekening; 
geen enkele zijner avontuurlijke inventies is eene mislukking; 
alles is juist, precies; en daarbij nog is alles op-het-kantje-af 
gewikt, gewogen, aangebracht en geslaagd.
Wanneer ik om redenen van ,harmonie" moet gelooven 
aan de doofheid van Beethoven, heb ik meer redenen om 
to gelooven aan de doofheid van Brahms en een dozijn 
anderen.
374	HARMONIE-CONTRAPUNT.
Een Fransch criticus, wiens anonymiteit terecht bewaard 
wordt, heeft gezegd: ,entre le romantisme musical et le 
siecle precedent it y a seulement la difference d'un accord" 
en de heer Casella maakt deze meening tot de zijne. Het 
accoord in dezen paradox gesignaleerd is natuurlijk het 
dominant-noon-accoord en het schijnt mij van het grootste 
belang voor de musicologie om den rechtmatigen uitvinder 
op to sporen van dit kostelijk preparaat, waarmee men 
Tristan's en Gotterdammerung's maakt. De man verdient 
een standbeeld. Doch is men werkelijk ooit naief genoeg ge-
weest om zich to verbeelden, dat een Moussorgski tot de 
19e eeuw behoort, omdat hij een paar malen (hij is er uitermate 
spaarzaam mee) het dominant-noon-accoord aanwendt? Zal 
men Wagner en Meyerbeer dezelfde plaats aanwijzen, omdat 
zij beiden dit eenigszins gemakkelijke uitroepteeken plachten 
to zetten achter gansch verschillende phrasen ? Zullen Berlioz 
en Schumann, die zeer zuinig omsprongen met dat explosieve 
geluid, er to minder romantisch om heeten? En Mendelssohn, 
in wiens kader hij niet paste?
De evolutie der muziek, welke gaat van Wagner over 
Strauss naar Scriabine en Schonberg, zij moge schijnbaar 
uitloopen in eene woestijn, is minder primitief en minder 
simplistisch dan de heer Casella ze voorstelt : als een aantal 
uitwassen van dat al to teelkrachtige noon-accoord. De 
muziek won op dezen weg andere aanwinsten dan undeciem 
en tredeciemverbindingen en hunne diverse alteraties. Pale-
strina en Josquin ziin meer dan een reine drieklank; Debussy 
is meer dan een noon-accoord. Over dit meer, dat het essen-
tieele, het waarachtige vormt, spreekt de heer Casella niet. 
Schrijft hij alleen voor epigonen, die zich moeten vergenoegen 
met de attributen? Hij heeft ongelijk.
*
De chromatiek van Tristan wordt door den heer Casella 
bestempeld met den naam toxinen, gifstoffen, en hij meent, 
dat Wagner's meesterwerk1) kiemen in zich draagt van 
ophanden zijnd bederf. Ik doe geen beroep, tegen dit oordeel,
1) „La grandeur de Tristan est effrayante" heeft Andre Suares gezegd.
HARMONIE-CONTRAPUNT.	375
op het bovenmenschelijke, het onmeetbare, het onuitspre-
kelij ke tweede bedrijf. Ik vraag slechts : is Wagner-zelf to 
gronde gegaan aan de ,toxinen" van zijn onnaakbaren 
Tristan? De anderen interesseeren mij niet. Zij hadden 
slechts het voorbeeld to volgen van Wagner, wilden zij hun 
verderf ontloopen. Interesseeren zij den heer Casella? Wat 
wil hij ? Een tweeden Tristan, die een unicum is? leder 
meesterwerk bevat ,kiemen van bederf" voor zwakke na-
volgers. Mozart bevatte ze, en Beethoven. Er zijn serieuse 
symphonieen, welke, muzikaal gesproken, even ongezond zijn, 
als Salome, wier ziekelijkheid, godbeter 't, op rekening komt 
van Tristan !
De heer Casella deinst terug voor de twintigste eeuwsche 
chromatiek, welke het organisme in gevaar brengt. Wat weet 
hij van chromatiek? Is hij er zich voldoende bewust van, 
dat onze chromatiek pas in een begin-stadium verkeert van 
ontwikkeling? Dat niet alleen onze verstgevorderden (Stra-
winsky van Le Rossignol) nauwlij ks Bach overschrij den, maar 
dat wij zeer nuttige lessen kunnen nemen bij de oude Grieken, 
de Chineezen, de Arabieren ? Dat onze chromatiek, hare 
mogelijkheden, zoo weinig aangeroerd, zoo weinig versleten 
zijn, dat wij niet de allergeringste behoefte gevoelen aan 
kwart of achtste intervallen ? Maar deze chromatiek bestaat 
niet uit alteraties, deze chromatiek is geen harmonisch 
procede. Zij is geen metier. Zij behoeft niet noodzakelijker-
wijze getourmenteerd to zijn, noch maladief. Noch roman-
tisch ! Vooral geen gechromatiseerde diatonie, gelijk de tot-
dusverre bestaande. Noch die van den laatsten Schonberg. 
Nog minder die van Strauss of Reger. \Tooral geen tonale 
chromatiek. Neen. Maar eene integrale chromatiek, welke 
een eenvoudige, eene aartseenvoudige reflex is van nood-
wendigheden eener beter ontwikkelde muzikale spraak dan 
tot dusverre gesproken werd. Geloof mij zoo gij wilt.
*
Het valt den heer Casella even gemakkelijk to spotten met de 
harmonische ,wolkenkrabbers", welke de twaalf tonen van 
ons systeem opstapelen tot twaalf verdiepingen, als ik het
376	HARMONIE-CONTRAPUNT.
noon-accoord in het ootje zou kunnen nemen of het vermin-
derd-septiem-accoord der achttiende eeuw. Hij zelf heeft ge-
offerd aan wat hij nu eene ware afdwaling noemt, zie slechts 
zijne Sonatine, en ik verwonder mij over deze herroeping. 
Het is mijn plan niet eene verdediging to schrijven der muzikale 
,,wolkenkrabbers". Maar ik herinner er aan, dat iedere toon 
een wolkenkrabber is. De harmonische wolkenkrabber is zoo 
oud als het orgel, zoo oud als de piano. Wat men onbewust 
nastreeft in het opbouwen van accoorden, is het duiden, het 
realiseeren, van alle resonans-geheimen van een klank. Dit is 
op zich zelf niet interessanter, doch ook niet minder interessant 
dan het schrijven eener tweestemmige ,inventie". Deze beide 
dingen moet men alle twee de baas zijn. De hoofdzaak echter 
blijft wat erin wordt uitgedrukt. En wanneer een aantal 
onzer tijdgenooten de nederlaag leden tegenover den wolken-
krabber, die niet gemakkelijk to hanteeren valt, dan ligt de 
oorzaak hier in, dat of de overwonnenen van nature tot de 
minus habentes behoorden, of dat zij hun materiaal niet 
beheerschten. Maar nogmaals: deze gaan ons niet aan. Deze 
kunnen nooit aanleiding zijn om van een harmonische crisis 
to spreken, want bij hun ingeboren onvermogen bestaat er 
steeds harmonische crisis. Zeer eminente bladzijden van 
Strawinsky (nogmaals Le Rossignol), van Schonberg (F~rif 
Orchesterstucke) geven het recht to beweren, dat de ,wolken-
krabber" even bruikbaar materiaal is als welk ander ook, dat 
hij geen enkel symptoom vertoont eene ,maladie spirituelle" 
to zijn, gelijk de heer Casella aanvoert, en dat morgen door 
ras-musici met dit materiaal zonder bezwaar verder gewerkt 
kan worden.
*	*

*
Of de atonaliteit een levensvatbaar beginsel vertegenwoor-
digt zal de naaste toekomst uitmaken. De heer Casella noemt 
haar „de laatste stuiptrekking der romantiek" en voor zoover 
deze opmerking Schonberg geldt, tot heden de voornaamste 
vertegenwoordiger eener z.g. atonaliteit, kan men hem niet 
tegenspreken. Schonberg is eene door en door romantische 
natuur en zijne psychische nuances zijn steeds romantisch 
georienteerd. Hij is geen „modern" mensch, d.w.z. mensch
HARMONIE-CONTRAPUNT.	377
tout court. Het heeft Schonberg immer ontbroken aan een 
wel-voorzien, hernieuwbaar en belangwekkend muzikaal fond. 
Hij was nooit overvloedig in ideeen, noch spontaan, noch origi-
neel. Hij heeft zich theoretisch eene atonaliteit weten to 
concipieeren, en dit Iijkt mij geen geringe verdienste, practisch 
echter kwam hij niet verder dan de eerste schrede. Tot en met 
zijn laatste werk slaagde Schonberg er nog niet in een thema, 
laat staan meerdere thema's to vinden, welke buiten alle 
tonale verhouding reiken. Zijne motieven zijn, geheel of ge-
deeltelijk, altijd terug to brengen tot een of andere toonsoort. 
Hij maskeert dit tekort door eene zeer bedreven harmonische 
alchimie, welke zoo goed en zoo kwaad als kan zijne half- of 
heel-tonale motieven metamorphoseert in een leader van 
atonaliteit. Zijn techniek, ondanks hare polyphone en contra-
puntische aspecten, is in wezen mono-thematisch, maar al 
beschikte hij over eene psyche, welke hem de realiseering 
eener werkelij k poly-melodische structuur zou toelaten, ik 
geloof niet, dat zelfs deze verzachtende omstandigheid het 
gemengde, tweeslachtige karakter zijner muziek zou wegnemen. 
Het is mogelijk, dat de bastaard-atonaliteit van Schonberg 
slechts geschikt is tot ,cinematografeeren" van wolken, maar 
niet tot het bouwen van trotsche paleizen, gelijk de heer Casella 
zich uitdrukt. Ik geloof echter dat de Fiinf Orchesterstiicke, 
ondanks alles, zullen meetellen in de muziekgeschiedenis. 
Maar ik leg er tevens den nadruk op, dat eene authentieke 
atonaliteit tot heden nog niet is geobserveerd in onze concert-
zalen, en dat zelfs de heer Casella niet bevoegd mag heeten er 
een voorbarig en vernietigend oordeel over to vellen. Het staat 
evenzeer to bezien of, volgens de opinie van den heer Casella, 
,,zonder tonaliteit geen muzikale architectuur mogelijk is", 
als het to bezien staat of ,het diatonisme, gezuiverd van het 
romantisch chromatisme herleeft" met een ,terugkeer tot de 
oude prae-romantische vormen". Deze twee laatste onder-
nemingen zullen in ieder geval niet veel hoofdbrekens kosten.


Wij hebben op onze scholen niet de gewoonte eene geser-
reerde en intelligente studie to maken van de polyphone 
kunst, welke bloeide van Guillaume de Machault tot Palestrina.
378	HARMONIE-CONTRAPUNT.
Wij denken, dat een motet van Josquin op dezelfde melo-
dische en rythmische principes werd geconstrueerd als eene 
fuga van Bach, en al hebben wij theoretisch een vaag ver-
moeden van de essentieele verschillen, in de componeerende 
practijk weten wij niet to onderscheiden. Wij noemen zoowel 
de kunst van josquin als de kunst van Bach polyphonie en 
contrapunt. Noch het eerste deel van Vincent d'Indy's Cours 
de Composition noch de publicaties van Henri Expert hebben 
dit misverstand kunnen wegruimen. Wij lezen de composities 
der Ouden (De Ars Nova der l4de eeuw) van onze vroegste 
jeugd met maatstrepen, die voor hare auteurs niet bestonden, 
in partituren, welke voor hare auteurs evenmin bestonden.1) 
Van jongsaf gedresseerd in de richting eener verticale har-
monie, lezen wij deze werken, die zelfs visueel nooit verticaal 
konden worden verbeeld, in de rechthoekige vakken hunner 
maten, in hunne genivelleerde maatsoorten. Wij hebben 
zoowel den zin der oude melodieen als den zin der oude 
rythmen verloren, en de veelvoudige verstrengelingen van 
simultane en buitengewoon geindividualiseerde zangen, welke 
de scheppers dezer voor den eersten maal herboren muziek 
zagen in een oneindig perspectief van expansieve melodie, 
wij noemen dat contrapunt, en wij noemen deze bloeiende 
uitgestrektheid van natuurlijke, ja populaire melodie, liefst 
contrapunt in zijn stuurschen, terugstootenden, scolastischen 
zin. Tot in ons merg doordrongen van monodie, van het 
alleenheerschende, tyrannieke thema, van het alleenheer-
schende, aan den dans ontleende rythme, gehypnotiseerd 
door onze klavieren, door de groepeering onzer tien vingers, 
door de pianistische ,speelbaarheid" of ,reduceerbaarheid", 
zelfs wanneer wij schrijven voor het honderdkoppig orchest, 
hebben wij deze wonderlijke kunst der simultaniteiten ver-
eenzelvigd met den streng gecentreerden, eenpolig geordenden 
stijl van Bach, die zelf doordrenkt was van mono-thematiek 
en mono-rythmiek. Wij verwarden de horizontale polyphonie 
der laat-middeleeuwers met de verticale polyphonie der
,) Van deze ongelooflijk rijke en gecompliceerde kunst, welke drie 
eeuwen bestrijkt, is nog Been enkele partituur ontdekt. Hoe componeerden 
deze meesters? Dit bleef een raadsel.
HARMONIE-CONTRAPUNT.	379
achttiende eeuw en wanneer wij aarzelend vermoedden, dat 
wij leefden in eene fundamenteele dwaling, wij hebben ons 
gewacht dezen argwaan, waarvan de consequenties oneindig 
vruchtdragend hadden kunnen zijn, to doorvorschen en op 
to helderen. Wij hebben byzantinistisch gekibbeld over twee 
woorden, waarvan wij den historischen zin onvoldoende 
beseften, noch doorzagen. Het contrapunt bestreed de har-
monie, het horizontalisme bekampte het verticalisme, en 
omgekeerd, om van tijd tot tijd, evenals de heer Casella, 
vreedzaam to concludeeren : ,qu'ils sont simplement deux 
„representations" du meme concept fondamental."
C eenszins, in de verste verte niet. Horizontalisme en ver-
ticalisme waren voor de laat-Middeleeuwers de twee geheel 
verschillende, autonome keerzijden hunner kunst. Zij be.-
oefenden beide technieken afwisselend in eenzelfde compositie. 
Zij zagen deze twee aspecten van hun metier niet als onver-
zoenbare hostiele factoren ; elk had zijn eigen aangewezen 
expressieve vermogen.
Wij, wij kennen slechts twee verticalismen : een homophoon 
verticalisme en een gefigureerd of gecontrapunteerd verti-
calisme. Evenmin als de authentieke atonaliteit, is het authen-
tieke, historische horizontalisme tot op heden verschenen 
in onze concertzalen. Wij hebben de simultaniteit overgelaten 
aan de kunsten, welke daarvoor het minst geeigend waren 
(want zij vertolken concrete dingen) : de schilderkunst en 
de poezie. Het is waar: dit horizontalisme past slecht in 
een tijd, waar men stij len ziet wisselen als de seizoenen ; een 
tijd, welke de melodie verleerde; een tijd van formalisme, 
machinisme, cyclisme, neo-classicisme, en andere armoeden, 
waarvan men moeilijk veronderstellen kan, dat zij vrij-
willig zijn.
Ik hoop, ondanks dit alles, dat deze beschouwingen over het 
artikel van den heer Casella, van nut kunnen zijn, wanneer 
men aan 't opmaken gaat van de volgende balans onzer 
niuziek.
MATTHIJS VERMZEULEN.
OVER ANTHONIE DONKER


Acheron, door Anthonie Donker (Hij-
man, Stenfert Kroese en Van der Zande, 
Arnhem 1926).

De jaren, waarin de europeesche poezie zich voor het laatst, 
tot nu toe, vernieuwde, zijn ver voorbij, en met name in 
Holland, waar die revolutie laat, loom en niet in groepen, 
maar bij kleine schokken veelmeer, in zeer verscheiden en 
verspreide individuen doorbrak, heerscht op dit stuk, en op 
,dit moment, een verlamde, verlammende resignatie : er wordt 
niets meer gewaagd, er wordt niets meer vervloekt, er wordt 
niets, niets meer vergood.... Er wordt weinig gewerkt.
Anthonie Donker leefde, poetisch, in eenzaaniheid, en 
schreef, buiten alle gewoel, buiten alle strijdvragen om, in een 
stilte, die vruchtbaar bleek. Hij heeft elk modernisme, en 
zelfs elke moderniteit onberoerd, ongedeerd, niet zonder 
licht-irritante zelfbewustheid en laatdunkende achteloosheid 
langs zich of laat glijden, en ik vermoed, dat hij met de 
romeinsch-phlegmatische hooghartigheid van sommige zijner 
verzen over deze dingen zal spreken. Hij vergeet dan, ten 
minste, dat de poezie (en daarom is het hem uitsluitend en 
vurig to doen) zich niet alleen meer en meer ook van moderne 
gevoels- en uitdrukkingsvormen bedienen kan, en bedienen 
.gaat, maar vooral dat zij deze reeds lang heeft geadopteerd ; 
dat hij, in zijn aandacht, die doorwerkt, onnaspeurlijk, in de 
eigen creatie, deze dichtkunst negeerend, niet alleen de 
moderniteit veronachtzaamt, maar met haar, in haar, een 
zeer essentieele vorm en toekomst der poezie-zelf. Hij heeft 
niets van den dapperen novateur, die het eigen werk durft
OVER ANTHONIE DONKER	381
schaden om de kansen van lateren to vergrooten, maar den 
stilleren moed van hem die zich waagt bi j den inzet van 
ieder gedicht. Hij heeft niets van den rusteloos-speurenden 
experimentator, die graaft naar een nieuw element, en springt 
door het niets naar een nieuwe dimensie, maar het gierige 
monniksgeduld van den alchemist, die nachtenlang waakt om 
het eene onzichtbare goud-atoom der eeuwige poezie. Hij 
voelt niets van het levensgevaarlijke avontuur, deel en 
moment to zijn in het verbijsterend-chaotisch, betooverend-
meesleepend heden .... maar, que v16-ve?, hij heeft alles, 
letterli j k alles van cen geboren dichter, en -- als de analoge 
uitdrukking duidelijk is	van een geboren mensch.
Hij heeft met de dichters van 1910 den romantischen 
grondtrek gemeen, maar voor zoover hun melodie dwalend is, 
onderscheidt hij zich scherp : hij zingt niet, hij spreekt; zelfs 
in zijn overwegend-muzikale, niet allereerst plastische verzen. 
Maar hij deelt met hen het kern-motief der eenzame, onver-
vulde ziel, die, uit het Paradijs verdreven, ommuurd en om-
stroomd door de muren en stroomen van lichaam en bloed, 
ronddoolt en hunkert, in doodsverlangen, en teruggezogen 
door doodsangst tevens, den Acheron over to steken naar de 
velden van het hemelsch eeuwig 66n-zijn. Lees het poetisch-
mislukte gedachte en beeld versmolten niet tot denkbeeld 
voor zijn beschouwing echter zeer kenmerkende Eiland der Ziel
Toen God stervende was, ontstond 
Uit duisternis een vloed, 
Aanzwellend, ruischend om mij rond, 
Het donkergolvend bloed.
Van sombre lusten werd ik hier 
Sindsdien een eenzaam roover. 
Doch eeuwig tart mij de rivier; 
Nooit stak mijn argwaan over.
Al duizend eeuwen dool ik aan 
Den donkerrooden vloed
En roep den dooden Schepper aan 
Over het golvend bloed.
Ook bij hem vindt men de vluchtige verzoening met dit 
somber bestaan, als hij, lees het voorlaatste kwatrijn,
1926 I V	25
382	OVER ANTHONIE DONKER
Was daar een licht en ben ik thans weer blind? 
Speelde er zon op het vermolmend bint? 
Donker is chit bestaan en toch, en toch 
Daar was een licht in d'oogen van een kind.
lees vooral zijn sterkste gedicht Paradise Lost,
I.

Voortijds droegen wij langs de duistere aarde 
Gespannen vleugel van ontzag'lij k licht 
Uitstralend. Zon en sterren schaarden 
Zich angstig in dat overweldig licht.
Maar toen het bloed zijn zware bronsten baarde 
Deed God zijn onontkoombren vloek gestand. 
Wij zwierven uit. Om onze lendnen waarde 
Een dorre schaduw, zwartverbrand.
II.

Het droeve hart werd in het schemergoud 
Van den vooravond zOb onzegbaar loom, 
Zooals een bloem de bladen samenvouwt 
Verzonk het hart in den geloken droom.
Schaduwen vielen weg. Een ijle vloed 
Van wit verblindend bovenwereldsch licht 
Ruischte voorbij en het bedwelmde bloed 
Is naar diepzeeen van stilte gezwicht.

Er was een milde tuin en er bewogen 
Zeldzame bloemen, wit en zilvergrijs. 
Als blauwe zonnen straalden kinderoogen 
En een stem zei : dit is het paradijs.
Toen stormden duizend ademlooze vragen 
Weeklagend op en peilloos viel het hart, 
Steil en afgrondelijk teruggeslagen 
En in de valstrik van den tij d verward.
En in den stervensrooden avondgloed
Spleet het geloken hart sidderend open,
Voor eenen stond ontdaan van aarde en bloed, 
Arglistig door de oude drift beslopen.
In duister sloeg het hart, zwart en alleen. 
En in de verte, op den vagen wind 
Verdoolde, was het nu of lang voorheen, 
De heldere echo van een lachend kind.
OVER ANTHONIE DONKER	383
in de oogen van een kind het ongeschapen licht, gebroken 
wel en als een veege weerglans, maar onbedrieglijk toch en 
onvergetelijk, een herinnerend oogenblik lang weerschemeren 
ziet. Is niet van Nijhoff's werk bijkans voor de helft deze 
herinnering-en-herkenning de oorsprong en drijfkracht? en 
schreef Roland Holst ooit een vers zoo onbesmet, zoo klink-
klaar en vanzelve en zacht, enkel gelijk water zijnde, om het 
vers-zelf to citeeren, als Van een kind (I)? De vraag is verder, 
in hoeverre de Paradijs-geschiedenis voor Anthonie Donker 
werkelijk is, en reeel-christelijk. Slechts zeer ten deele, dunkt 
mij. Want ten eerste aanvaardt hij, het blijkt uit zijn poezie, 
het christelijk-gesteld noodzakelijk complement van de 
Vloek niet, het Kruis, en ten tweede deelt hij, lees Adam, 
dat in Zuni van dit jaar in dit tijdschrift verscheen, de 
meening, die o.a. Dostojewski hartstochtelijk aanhing, dat 
door menschelijke liefde Mlles, letterlijk alles verzoend wordt 
(want lie f de had zijn schuld geevenaard, A d a m, slotregel), 
daarmee de god-menschelijke verzoening door de liefde van 
Christus, den plaatsvervangend lijdenden Middelaar, ver-
werpend. Maar evenzeer moet ik de meening afvallen, die 
in Anthonie Donker een heiden ziet. Trouwens, wat dunkt 
u ? : wie onzer is dat wel ? Twintig eeuwen na Christus is er 
van een werkelijk, rasecht, lijfelijk paganisme immers geen 
schim meer over. Als er een Paradise Lost is op aarde, dan 
zijn het de bronzen tuinen van Arcadie en de verweerde 
bouwvallen van den Acropolis. Neen : Anthonie Donker is 
honderdmaal meer een verminkt, onvervuld, gehalveerd 
Christen dan ook maar in statu nascendi een heiden. De 
strijd tusschen Christianisme en heidendom is de eeuwige 
tweespalt, de scheurende pijn van zijn wezen, en wie weet is 
niet juist die tweedracht de bron van zijn poezie, van het 
materiaal althans voor zijn dichtkunst: zoo blijkt hij niet 
alleen litterair, maar ook mentaal van denzelfden stain als 
Nijhoff. (Litterair is hij zelfs, vooral in zijn plastische werk, 
een leerling, en tegelijk een iets jongere broeder van Nijhoff. 
Ik wil hiermee zeggen, dat alleen een wezensverwantschap 
hem openstelde voor diens poetischen invloed; een invloed 
intusschen, die hij zeer persoonlijk en zelfstandig onderging, 
dus niet serviel, en zeer persoonlijk en zelfstandig verwerkte;
384	OVER ANTHONIE DONKER
maar teekenend is het voor zijn behoudzucht dat hij veel 
duidelijker steun zocht bij het beheerschte classicisme van 
V o r m e n dan bij de schrille driftige nervositeit van D e 
Wandelaar).

Poetisch frappeert hij door een bijna afgemeten beheer-
sching: de wijze van denken, voelen, beelden en vormen is 
rustig, doordringend; soms to zeer gelijkmatig, soms to 
gemakkelijk (,,ik noem het ding maar, dan trilt de rest wel 
mee" -- die rest is de poezie zelf, o dichter!), maar bijna altijd 
resonneert onder, achter en door alles heen zijn donker-
geinspireerde, gonzende stem en zij roept verre en diepe 
echo's los aan de soms wat starre en enge muren van zijn 
plastieke contouren. De ruimte daartusschen is soms wat 
gering, en het beeld, het levensbeeld, gewoonlijk een wonder 
van harmonisch samengaan van concrete plastiek en een zacht 
psychisch stroomen, een versmelten tusschen steen en ziel, 
als het ware, wordt bier to star (Poppaea Sabina, bijna), en 
elders to brokkelig (Petrus,. vooral, en Nero : deze verzen zijn, 
visueel-gezegd geen gaaf vlak, maar een schutting, regel voor 
regel, plank voor plank opgetrokken, opgespijkerd), maar 
overal voelt men de vaste hand van een modelleur, die zijn 
klei kent, van een cameeensnijder, die feilloos kerft in zijn 
steen. Anthonie Donker's verzen doen denken aan klein-
plastieken, aan amphoren, aan bronzen penningen, hard en 
soepel tegelijk van substantie en vorm. Soms echter wordt 
alleen zijn stem heerschend : ze roept beelden op en laat die 
vervloeien voor ze verstarren ; ze droomt door en roept beelden 
op, nieuwe die weer net niet versteenen ; ze klinkt door, diep 
en donker, en bewaart, tot in de laatste rhythmen een ondoor-
grondelijk, donker en helder geheim. (Paradise Lost, II). 
Daarvoor vergeet ik, haastig en gaarne, de tekortkomingen.
De toekomst? Ga naar een waarzegster, gek! Poezie en 
leven zijn goddank nog onberekenbaar, vol felle kansen, vol 
doodsgevaar. Die van Anthonie Donker is beperkt, maar 
zuiver, en zij neigt naar grooter; ze kan zich vastdraaien om 
haar twee spillen (de levensgestalte en het donker-gesproken 
levenslot), maar mijn God, zijn er niet onder de grootsten, 
die maar een ding wisten? Ik ken weinig dichters van mijn
OVER ANTHONIE DONKER	385
ieeftijd in wier werk humaniteit en poezie zoo vruchtbaar op 
elkaar inwerken als bij Anthonie Donker, en wie is, binnen zijn 
eigen, zij het vooral in de breedte en in de ruimte betrekkelijk 
enge grenzen zoo vast van vormgeving, zoo bijna voortdurend 
geinspireerd ?

H. MARSMAN
KUNSTHISTORISCHE METHODEN.
Publicaties der Afdeeling Nederlandsch van het 
Instituut Nieuwe Letteren aan de Nijmeegsche 
Universiteit, uitgegeven door prof. Jac. van Gin-
niken S. J., Eerste deel. Nijmegen, Utrecht 1925.
Het eerste deel der publicaties van de nijmeegsche neer-
landici bevat een aantal ijverige en nauwgezette onderzoe-
kingen over de nieuwere nederlandsche taal- en verskunst. 
Professor van Ginniken en zijn leerlingen spreken over: het 
rhythme van De vrouw in het woud, de vijfvoetige jambe 
van Kloos' Okeanos, den strophenbouw bij Boutens, de taal-
techniek van Ary Prins en van kwantiteitsverschijnselen na 
'80. De verschijning van then bundel is een heuglijk feit. 
Ten eerste wordt aan nederlandsche universiteiten naar die 
exacte methode nog weinig gewerkt ; ten tweede is het 
taalgebeuren en de nieuwe nederlandsche letterkunde 
geheel afgezien van de artistieke waarde der voortbrengselen, 
en daargelaten of wij die kunst als een voorbeeld van taalbloei 
of van taalontaarding moeten beschouwen in ieder geval 
belangrijk genoeg, om het nauwkeurig gade to slaan.
Indien wij op die onderzoekingen iets hebben of to dingen, 
is het, dat de definities der algemeene grondbegrippen, 
waarvan zij uitgaan, en de formuleering der slotsom, waartoe 
zij komen, vaak aan striktheid to wenschen overlaten. Wij 
kiezen er een paar voorbeelden van verschillenden aard vrij 
willekeurig uit.
I. Het begrip rhythme. Mejuffrouw Van der 
Kallen schrijft over: , Het rhythme van De vrouw in het 
woud." Onder r h y t h m e plegen verschillende schrijvers iets
KUNSTHISTORISCHE METHODEN.
387
zeer verschillends to verstaan. Men kan gerust zeggen, dat 
er in poetiek en stilistiek nauwelijks een term to vinden is, 
waarvan de beteekenis minder vast staat. Wie dit woord 
gebruikt, moet dus beginnen met to verklaren, wat hij er 
mee meent. Mej. v. d. Kallen kwijt zich van die taak in de 
Inlei ding:
„1) Rhythme behoort tot het essentieele van een vers; 
,,waar het rhythme verdwijnt, houdt de poezie op en begint 
,,het proza. 2) Men heeft verzen zonder rijm, soms zelfs 
,,zonder welluidendheid ; poezie zonder rhythme bestaat niet.
„3) Want het is juist die eigenaardige, sterk genuanceerde, 
,,toch regelmatige en beheerschte beweging der kianken, die 
,,het vers werkelijk onderscheidt van het proza; en het. 
,,maakt tot een zooveel schooner en treffender zielsuiting. 
,,4) Het schept voor den dichter een nieuwe uitingsmoge-
,,lijkheid. 5) Zijn stemming, zijne gevoelens, zijn overtuiging 
,,Iegt hij neer in woord en klank niet alleen ; maar hij neemt 
,,die kianken, die ons van zijn ontroering spreken gaan, 
,,en doet ze meetrillen met zijn teerste gevoelens en meegolven 
,,op zijn geestdrift ; dat hun beweging ons als 't ware sug-
,,gereert wat zijn ziel bewoog."
Wij hebben ons veroorloofd hier de zinnen to nommeren, 
ten. einde er een kleinen commentaar op to geven.
1) Rhythme ,behoort" tot het essentieele van een vers. 
Het is dus niet het eenig essentieele. Wij hadden graag ge-
hoord, wat verder nog essentieel in een vers is, en in welke 
verhouding het rhythme tot dit andere staat. In ieder geval 
acht de schrijfster het rhythme zoo essentieel, dat men reeds 
met dit begrip het onderscheid tusschen proza en poezie 
kan bepalen. Ook schijnt z,ij to vooronderstellen, dat het 
rhythme een primaire eigenschap is, immers zij zegt : ,waa.r 
het rhythme verdwij nt, houdt de poezie op enz." en niet 
waar het rhythme verschijnt, houdt het proza op en begint 
de poezie.
2) Het rhythme wordt nu als essentieele eigenschap der 
poezie tegenover accidenteele eigenschappen (rijm en wel-
luidendheid) van sommige verzen gezet. Het schijnt ons niet 
gemakkelijk zich een vers zonder welluidendheid voor to 
stellen.
388	KUNSTHISTORISCHE METHODEN.
Misschien kunnen wij uit de geheele alinea (1/2) afleiden, 
dat de schrijfster alle positieve definities terzijde wil laten 
en voorloopig met rhythme niets anders meent dan : datgene 
wat proza van poezie onderscheidt. Zulke definities zijn ge-
vaarlijk zij loopen allicht op een cirkelredeneering uit 
Wat is rhythme? Dat, wat proza van poezie onderscheidt. 
Wat is proza? Dat, wat geen rhythme heeft. Wat is poezie? 
Dat, wat wel rhythme heeft. Mej. v. d. Kallen heeft iets 
dergelijks gevoeld, zij komt nu in
3) Zonder die eerste bepaling to laten varen er is altijd 
nog sprake van een onderscheid tot positiever kenmerken. 
Zij noemt er vier (eigenaardig, sterk genuanceerd, regelmatig 
en beheerscht) en van die vier zijn er drie slecht gekozen. 
,,Eigenaardig" is een gemeenplaats; dat het essentieele een 
eigen aard moet bezitten, spreekt van zelf. ,Sterk genuan-
ceerd" en „beheerscht" zijn verkeerd -- want het is duidelijk, 
dat „de beweging van klanken" in het proza ook sterk 
genuanceerd en beheerscht kan zijn, en dat men ze dus bij 
de bepaling van het essentieele, dat proza van poezie onder-
scheidt, niet kan gebruiken ; tenzij Mej. v. d. Kallen meent, 
dat het proza geen ,beweging van klanken" bezit. Blijft 
,,regelmatig." Wij missen bier echter een nadere bepaling, 
waarop die regelmatigheid berust en waaraan wij haar kunnen 
herkennen.
Het einde van 3) leidt naar:
4) De schrijfster geeft geen nieuwe kenmerken van het 
rhythme, maar wil zeggen, dat het onderscheid, dat zij 
bedoelt qualitatief is: het rhythme voegt aan een zekere wijze 
zich to uiten een nieuwe toe. (Terloops gezegd, zij komt hier 
in tegenspraak met de vooronderstelling, dat rhythme een 
primaire eigenschap is; wanneer rhythme een „nieuwe uitings-
mogelijkheid schept", moet de andere uitingsmogelijkheid 
-- vermoedelijk toch wel die van het proza -- ,ouder" zijn). 
De uitwerking van het rhythme, dat de uitingsmogelij kheid 
verdubbelt, is dus dat men in de taal iets anders en iets hoogers 
kan geven. Nu moet echter in:
5) de wijze, waarop dit geschiedt, nader bepaald worden. 
Hier schiet de schrijfster volkomen to kort. Gevoelens van 
een dichter worden niet alleen in woord en klank,,neergelegd",
KUNSTHISTORISCHE METHODEN.	389
maar die klanken of zijn het andere klanken? worden 
weer ,genomen", en hij doet ze meetrillen op zijn „teerste 
gevoelens". Resultaat : hun beweging „suggereert ons als 't 
ware", wat zijn ziel bewoog! Wij zouden alweer kunnen vragen 
suggereert de beweging der klanken in het proza ons niet ,als. 
't ware", wat de ziel van den schrijver beweegt? Maar lets 
anders schijnt ons belangrijker. Wanneer het rhythme in een 
vers ontstaat door het samenbrengen (meetrillen, meegolven) 
van een klankbeweging, en lets wat wij maar een gemoeds-
beweging (teerste gevoelens, geestdrift) zullen noemen 
waaraan ontleent dan het rythme zijn kenmerkende eigen-
schap regelmaat? Is die gemoedsbeweging op zich zelf al 
regelmatig en gaat haar regelmaat over op de klankbeweging? 
Of is het de klankbeweging in het vers, die aan de gemoeds-
beweging regelmaat verleent?
Men ziet het: dit is alles vaag en onduidelijk. Wanneer wij 
onvriendelijk wilden zijn, zouden wij kunnen zeggen, dat de 
schrijfster hier haar onvermogen scherp to denken en zich uit 
to drukken onder een slordig pathos verbergt. Maar wij willen 
niet onvriendelijk zijn wij willen aannemen, dat mej. v. d. 
Kallen hier lets bedoelt, en dat, wat zij bedoelt, zelfs zoo 
kwaad niet is. Waar wij op wilden wijzen is dit : de schrijfster 
heeft geleerd naar een stipte methode nauwgezet to onder-
zoeken; wat zij gevonden heeft, is wel degelijk van belang 
voor de phaenomenologie van het vers; het kan er toe bij-
dragen ons zekere eigenschappen van de dichterlijke taal in 
het algemeen en van de taal van een dichter in het bijzonder 
to verkiaren --- het komt er nu op aan, dat zij ook nog leert 
d e grondbegrippen waarvan dat onderzoek uitgaat of de 
resultaten waartoe het leidt, nauwkeurig to bepalen, en voor 
die bepaling de juiste bewoording to vinden.
II. Het begrip arc hais,me. De beer J. Pollmann 
begint een studie over de ,Taaltechniek van Ary Prins" en 
geeft hier het eerste deel: Woordvorming. In zijn Inleiding 
vermeldt hij, dat hij van een psychologisch literatuurhistorisch 
gegeven wenscht uit to gaan, en wel van „de sterk ontwikkelde 
secundaire functie" bij Prins. Daarna komt het eerste hoofd-
stuk: Het archaisme.
Wij zijn eenigszins verbaasd	behoort het verschijnsel
390	KUNSTHISTORISCHE METHODEN.
archaisme inderdaad tot de rubriek woordvorming? Onder 
woordvorming verstaan wij een verhouding van taal als 
potentie tot taal als actualiteit, of indien men wil, de wijze 
waarop uit een wortel woorden voortvloeien. Daarentegen 
verstaan wij onder e e n archaisme een taalvorm van welken 
aard ook uit een vroeger stadium van de taal, die in een later 
stadium niet meer van kracht is, d.w.z. welks beteekenis 
niet meer volkomen of nauwkeurig begrepen wordt. Archaisme 
of h e t archaisme in het algemeen is dus het vasthouden aan, 
of het gebruik maken van zulke taalvormen - en het schijnt 
ons, dat dit eerder in een afdeeling over woordkeuze dan over 
woordvorming thuis behoort.
Maar nu verder. De beer Pollmann deelt ons mee, dat hij 
in den beginne een aantal woorden bij Prins voor germanismen 
of gallicismen had gehouden en dat Herman Robbers hem toen 
gewaarschuwd had: „Prins beweerde altijd al zijn woorden 
uit oude nederlandsche werken to kunnen rechtvaardigen". 
Bij conscientieus onderzoek heeft dan de heer Pollmann ook 
ontdekt, dat een groot aantal van die woorden in het Hand-
woordenboek der middelnederlandsche taal van Prof. Ver-
dam to vinden waren. De beer Pollmann was zeer verheugd 
over die ontdekking: hij heeft ,feitelijk een hekel aan ieder 
uitgesproken -isme". Hij geeft blijk van zijn hekel en zijn. 
vreugde door die woorden van nu of aan onder de rubriek 
,,archaismen" samen to vatten.
Wij kiezen na to hebben vermeld, dat de heer Pollmann 
eerst van oude, maar daarna van vreemde woorden spreekt 
uit het lijstje van 160 woorden waarmee dit hoofdstuk 
gelllustreerd wordt eenige voorbeelden. -Onze taak wordt 
bemoeilijkt, daar de heer Pollmann wel de plaatsen heeft aan-
gegeven, waar die woorden in het middelnederlandsche woor-
dennboek to vinden zijn, maar niet, waar zij bij Prins staan. 
Daar bet op het verband, waarin zij gebruikt worden, aankomt, 
moeten wij dus telkens het geheele oeuvre van Prins door-
bladeren.
A. Ten eerste vinden wij hier woorden als : barbakaan, 
balais, bardeering, bliaut, bombaard, brandereel, britsier, 
capruijn, crapaudiin, galbaen, gantelet, gardebras,. gisarme, 
glavien, hersenier, kemenade, palissen, ribaud, samijt, sardijn
KUNSTHISTORISCHE METHODEN.	391
etc. Die woorden komen inderdaad in een taalstadium uit 
het verleden voor en in het tegenwoordige niet meer. Wij 
moeten er echter bijvoegen, dat het namen van dingen zijn, 
die tegenwoordig ook niet meer bestaan of althans op die 
wijze niet meer in gebruik zijn. Wanneer nu een auteur, die 
een verleden tijd wil beschrijven, bij zijn studie van dien tijd 
uit geschriften, documenten etc. die dingen en hun namen 
heeft leeren kennen, en overtuigd is, dat zij voor de karakte-
riseering van dien tijd noodig zijn dan kan hij bij de 
beschrijving zeif kiezen : hij kan of die dingen in de taal van 
tegenwoordig omschrijven, of hij kan van hun oude namen 
gebruik maken op een manier, dat de lezer met die namen 
opnieuw een begrip verbindt. Prins koos het laatste. Hij zegt 
niet: „en zijn vuist als moker door den m e t ij z e r b e-
s l a g e n h a n d s c h o e n to morzel sloeg.... enz.", maar 
hij zegt: „en zijn vuist als moker door den g a n t e I e t to 
morzel sloeg.... enz." Maar is dit nu werkelijk archaisme? 
Is wat bier gebeurt, niet hetzelfde als wanneer een auteur, 
die een gebeurtenis aan boord van een schip beschrijft zegt 
,,de schipper liet de zeilen scherp aan den wind brassen", 
en niet: ;de schipper liet door beweeglijke touwen aan de 
zeilen een richting geven, waardoor zij den wind het best 
konden vatten" ? In beide gevallen gebruikt de auteur de 
terminologie van een bepaalden kring. Doet hij dit zoo, dat 
de lezers hem niet begrijpen, dan is het een stijlfout doet 
hij het zoo, dat het beeld van dien kring er levendiger door 
wordt, dan is er niets tegen in to brengen. Is het nu, zouden wij 
kunnen vragen, werkelij k van belang, of hetgeen beschreven 
wordt, tijdelijk achter ons ligt, of wel in een sfeer waarin 
wij ons gewoonlij k niet bewegen ?
B. Ten tweede vinden wij in het lijstje woorden als: be-
maald, blenden, knokken, lokker, mangel, milde, moor, 
onbestemd, ongewis, ongestuim, schrei, stikken, verklagen, 
vertwijfelen, vervoeren, ijverzucht etc. Die woorden komen 
in vorm en beteekenis overeen met de hoogduitsche woorden 
bemalt, blenden, knochen, locker, mangel, milde, moor, 
unbestimmt, ungewiss, ungestum, schrei, sticken, verklagen, 
verzweifeln, verfuhren, eifersucht etc. Daarentegen is in 
het tegenwoordig Nederlandsch voor elk van die woorden
392	KUNSTHISTORISCHE METHODEN.
een ander in gebruik en wel in dezelfde volgorde : beschilderd, 
verblinden, botten, los, gebrek, zacht, moeras, onbepaald, 
onzeker, onstuimig, schreeuw, borduren, beschuldigen, wan-
hopen, verleiden, jaloezie etc. Intusschen werden zij 
het zijn alles woorden van germaanschen oorsprong in 
vroegere stadien ook in het Nederlandsch gebezigd. De heer 
Pollmann meent nu, dat Prins instinctief die woorden uit 
de oudere taal, waarin zij verzonken waren, om plaats voor 
andere to maken, weer naar boven haalde dat het dus 
archaismen zijn. Die verkiaring schijnt ons buitengewoon 
gewrongen en onwaarschijnlijk. Prins is een jaar of twintig in 
Duitschland geweest, hoorde duitsch spreken, sprak duitsch en 
kende die woorden nit de dnitsche spreek- en schrijftaal. 
Juist bij iemand met een sterk taalgevoel gaan wijzen van 
uitdrukking uit een vreemde taal betrekkelijk gemakkelijk 
over in het taalbewustzijn en in het denken. In hoeverre zoo 
iemand nit als auteur van die dingen gebruik mag maken, 
is een kwestie van smaak en van artistiek geweten. Prins 
gaf die uitdrukkingen niet uit slordigheid, maar omdat zij 
df beter in zijn taalbeweging pasten, of een ietwat andere 
schakeering gaven dan de gebruikelijke nederlandsche 
woorden; maar hij bezigde blijkens de door Robbers 
aangehaalde bewering zulke woorden slechts dan, wanneer 
hij hun aanwezigheid in een of ander stadium van het neder-
landsch kon bewijzen. Dat hij ze desniettegenstaande uit 
het nieuw hoogduitsch had overgenomen schijnt ons to 
waarschijnlijker, daar hij ook woorden van niet germaanschen 
oorsprong vaak in den duitschen vorm geeft, b.v. leopaard, 
citronen, elpenbeen, pergament enz. Of en in hoeverre dit 
nu germanismen zijn, is een vraag, die wij bier niet behoeven 
to beantwoorden, maar in ieder geval is de term archaisme 
bier nog gevaarlijker dan zoo straks.
Weer andere woorden : discoureeren, idool, precieus, roben, 
velijn, violetten etc. kunnen op zijn minst even goed uit het 
moderne fransch als uit iets ouds zijn overgenomen.
Kaproen, kerselaar, meir e.a. zijn woorden die in het zuid-
nederlandsch nog dagelijks gebruikt worden.
Bij : floers, geel, horde, sponde, toonen e.a. kunnen 
wij met den besten wil niet veel archalstisch ontdekken.
KUNSTHISTORISCHE METHODEN.	393
Maar alweer genoeg. Genoeg om to bewijzen, dat de heer 
Pollmann met een al to onnauwkeurig begrip opereert, en dat 
hij de vraag: wat is, of wat beteekent eigenlijk archaisme? 
niet scherp genoeg heeft gesteld. Had hij dat wel gedaan, 
dan zou hij vermoedelijk tot de volgende redeneering zijn 
gekomen
Wij moeten bij het begrip v e r o u d e r d met twee ver-
schijnselen rekenen
1) Taalvormen van iederen aard verouderen, verliezen ge-
deeltelijk of geheel hun beteekenis, raken in onbruik. Des-
niettegenstaande worden die vormen hetzij gedachteloos, 
hetzij omdat voor eenigen hun beteekenis nog niet geheel is 
uitgedoofd van tijd tot tijd nog gebruikt. Wij noemen, 
zooals wij reeds zeiden, zulke vormen a r c h a i s m e n, hun 
gebruik archaisme.
2) In onbruik geraakte taalvormen, wier beteekenis ver-
zwakt of verloren was, worden opnieuw met beteekenis ver-
vuld (waarbij het gebeuren kan, dat de nieuwe beteekenis 
een andere schakeering dan de vroegere vertoont), en komen 
opnieuw in gebruik. Men kan ook dit verschijnsel archaisme 
noemen, maar wij zouden, om het van het voorafgaande to 
onderscheiden, hier liever van p a 1 i n g e n e s i e spreken.
Aan die twee verschijnselen moeten wij de riibrieken, die 
wij in het lijstje van ,vreemde" woorden konden onder-
scheiden, toetsen.
Ten eerste de rubriek: barbakaan etc. Een auteur, die een 
zekeren kring wil beschrijven, gebruikt voor voorwerpen uit 
lien kring de namen en uitdrukkingen, waaronder zij in 
then kring bekend zijn. Daar die kring tot het verleden 
behoort dus niet meer bestaat zijn die namen en uit-
drukkingen uit de taai verdwenen. Wordt gevraagd : krijgen 
die woorden hier een nieuw leven, d.w.z. op nieuw beteekenis? 
Beantwoordt men die vraag ontkennend, dan hebben wij 
hier inderdaad archaisme voor ons. Beantwoorden wij haar 
bevestigend, dan kunnen wij van palingenesie spreken. Maar 
dan volgt een nieuwe vraag : beperkt zich die palingenesie 
tot een bepaald kunstwerk of bestaat de mogelijkheid, dat 
die woorden van uit het kunstwerk opnieuw in de algemeene 
taal overgaan ?
394	KUNSTHISTORISCHE METHODEN.
Ten tweede de rubriek : blenden etc. Een auteur, die ook 
een andere taal spreekt, neemt uit die taal een aantal uit-
drukkingen over en gebruikt ze, om zekere schakeeringen, 
die hij in de zijne mist, to kunnen geven. Hij kiest echter 
alleen uitdrukkingen, die in zijn eigen taal in een vroeger 
stadium eveneens gebruikelijk waren. Het onderscheid met 
de vorige rubriek ligt daarin, dat die uitdrukkingen hier 
niet gebruikt worden, om een kring uit het verleden to be-
schrijven ; de overeenkomst daarin, dat ook dit uitdrukkingen 
zijn, die men tegenwoordig niet meer bezigt. De vraag of dit 
archaismen zijn, kan gevoeglijk achterwege blijven. Maar wel 
kan men vragen : kan het felt, dat die uitdrukkingen a) zich 
vroeger in de taal bevonden en b) op een anderen weg op-
nieuw in de taal worden terug gebracht, de oorzaak van een 
palingenesie worden?


Gaarne zouden wij met den heer Pollmann ook nog over 
het begrip ,samenkoppeling", met mej. Wils over het begrip 
,,strophe" en met een zoo geducht kampioen als Van Ginniken 
over het begrip ,quantiteit" hebben geredekaveld maar 
het is tijd, dat wij op de goede hoedanigheden van de Pu-
blicaties terug komen.
Al die onderzoekingen gaan van de taal uit.
Dat alle letterkunde van de taal uitgaat, is misschien een 
waarheid als een koe maar desalniettemin doen negentig 
van de honderd litteratuurhistorici die waarh'eid to kort, en 
ook van de overigen vat, par maniere de dire, slechts het aller-
kleinste deel die koe bij de horens.
Een deel van de 18e en de geheele 19e eeuw hebben een 
afgodsbeeld opgericht, dat wij in de wandeling den ,Dichter 
met een groote D" noemen. De ,geniezeit" heeft het geboet-
seerd, dichters en wijsgeeren uit de romantiek hebben het 
uit even hooghartig getourneerde als slecht doordachte 
zinnetjes een kleed geweven. Later gaf men het de bekende 
luidende schel uit den brief van Paulus aan die van Corinthe 
in de hand, en wanneer een van zijn priesters in het voorbijgaan 
aan het touwtje trok, belde dat klinkend metaal, dat hooren 
en zien verging. Letterkunde is wat een dichter dicht
KUNSTHISTORISCHE METHODEN.	395
en wat is een dichter?	the happiest, the best, the wisest 
and the most illustrious of men! Amen.
De bouwkunst heeft het beter. Wij vragen, wanneer wij in 
den grooten tempel to Paestum staan, niet, of de bouwmeester, 
toen hij dit bouwde, kiespijn had, beminde, of slecht bij kas 
was, of zijn vrouw in de kraam lag, zijn dochter haar eind-
examen deed, of zijn zoon frauduleus bankroet gemaakt had, 
wij vragen niet naar diepe roerselen van zijn ziel of avontuur-
lijke gebeurtenissen uit zijn leven. Wij vragen, waarom steen 
op steen en schacht aan schacht hier naar een zekere orde 
gerangschikt zijn, waarom die zuilen hier zonder tusschen-
schuifsel op den bodem rusten, waarom hun koppen glooiend 
in het balkwerk stijgen. Wij vragen en onze bewondering 
wordt er waarachtig niet geringer om naar den zin en de 
beteekenis van vormen. Wij weten, dat misschien de geestes-
toestand van den bouwmeester van invloed op die vormen 
kan geweest zijn maar wij beseffen onmiddellijk, dat in dit 
ontzaglijk heen en weer van mensch en vorm wel ieder deel 
en onderdeel van den vorm voor den mensch zin en beteekenis 
moest hebben, maar dat niet omgekeerd iedere toevallige 
of individueele lotwisseling van een mensch voor dien vorm 
beslissend kon zijn.
Wat wij bewonderen is de autonomie van den vorm.
Maar	roept iemand	litteratuur is geen bouwkunst 
Letterkunde is veel minder gebonden aan den dwang van 
het noodzakelijke, door den wil van een gemeenschap 
daardoor is zij veel onafhankelijker van in den tijd en buiten 
den tijd vaststaande vormsystemen. Letterkunde is juist 
de kunst, waarin zich de mensch als individu uit, de kunst 
van het subjectieve, zij is. . . . het oude liedje.... zij is de 
allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie.
Wij hebben het nooit onder stoelen of banken gestoken, 
dat ons die begripsbepaling niet behaagt, daar zij ons voorkomt 
op losse schroeven to staan. Maar gunnen wij den dichter 
een oogenblik het vermaak, de zaak van dien kant, dat is van 
zijn kant, to bekijken. Hij zal ons dan als belooning voor onze 
vriendelijkheid wel willen toegeven, dat datgene, waarin hij 
die allerindividueelste emotie belieft to exprimeeren, taal is. 
Zelfs wanneer zijn expressie zoo individueel wordt, dat de
396	KUNSTHISTORISCHE METHODEN.
meeste andere individuen haar niet meer verstaan, of ook zoo 
allerindividueelst, dat hij haar zeif den volgenden morgen niet 
meer verstaat, zij is taal en zij blijft taal.
Taal nu is iets wat eigen wettigheid, eigen vorm bezit. 
Wel to verstaan, taal is een kultuurverschijnsel. Wanneer wij 
hier van vorm en wet spreken, is het in anderen zin, dan 
wanneer wij die woorden in verband met de natuur bezigen. 
Wetten en vormen van den geest ontleenen hun bestaan aan 
den mensch, zij zijn onafhankelijk van den mensch niet denk-
baar, zij worden slechts door den mensch telkens en bij voort-
during met wezen vervuld, verwezenlijkt. Maar dit neemt niet 
weg, dat zij toch op zich zeif, op hun wijze autonoom zijn, en 
het schijnt ons onbetwistbaar, dat de wijzigingen die de 
mensch als individu bij ieder afzonderlijk verschijnen van een 
vorm kan tot stand brengen al zijn die wijzigingen van 
ander belang dan het verschil tusschen twee lindebladen in 
de natuur op geen enkele wijze in staat zijn, die autonomie 
aan to tasten. Evenmin als een enkel individu een klank-
verschuiving kan veroorzaken of verhinderen, evenmin kan 
het uit eenigen letterkundigen vorm iets anders maken, dan 
wat die vorm nit zich zeif, krachtens zijn eigen wet en wezen 
geworden is.
Zoo zeer het ons dus voor den dichter spijt zoodra hij 
zijn goddelijken mond open doet, of zijn gouden vulpen op 
het papier zet, ontrollen aan een van die twee- woorden -- die 
woorden worden taal, taalvormen, letterkundige vormen --
die vormen zijn een kultuurverschijnsel dat kultuurver-
schijnsel is als zoodanig autonoom.
Daar dit zoo is, schijnt ons een litteratuurwetenschap, die, 
uitgaande van de autonomie der taalvormen, en der uit hen 
voortvloeiende letterkundige vormen, verband zoekt tusschen 
verschijnselen, die door gelijkheid van beteekenis in een 
algemeenen samenhang moeten worden begrepen (indien men 
wil een litteratuurwetenschap met comparatieve methode) de 
voorkeur to verdienen boven een litteratuurgeschiedenis, die, 
uitgaande van individueele verschillen, een ononderbroken 
samenhang in uiteenloopende en gelsoleerde afzonderlijkheden 
ontleedt en ontbindt en die wij dus disparatief mogen 
noemen.
KUNSTHISTORISCHE METHODEN.	397
Uit de onderzoekingen van de nij meegsche studenten is de 
bietebauw D I C H T E R nog niet geheel verdwenen; hier 
en daar spookt hij nog maar het dunkt ons, dat de methode 
die hier onder kundige leiding gevolgd wordt, de beste is, 
om then kwelgeest op den duur to bannen.
Wij noemden dit een heuglijk feit.

ANDRE JOLLES.
DOSTOJEWSKIJ'S BRIEVEN AAN ZIJN VROUW.1}


Deze zomer (1926) verschenen to Moskou en Petersburg 
de brieven van Dostojewskij aan zijn tweede vrouw, Anna 
Grigorjewna, geboren Snitkin, en, ben ik wel ingelicht, dan 
is binnenkort een Duitse vertaling to verwachten. In de 
Russiese editie vullen de brieven 305 bladzijden groot-octavo 
en dan volgen nog 56 pagina's aantekeningen, waarvan het 
eerste deel, bij de brieven van 1866-1872, van de weduwe 
Dostojewskij zelf afkomstig is. De drie eerste brieven (1866-67) 
zijn in de verlovingstijd geschreven, de overige 159, van de 
jaren 1867-1880, werden voor een groot deel uit verschil-
lende hadplaatsen (Homburg 1867, 1870; Saxon les Bains 
1867/68; Wiesbaden 1871; Ems 1874, '75, '76, '79) verzonden; 
de meeste der in Rusland geschreven brieven dateren van 
perioden, wanneer cen der beide echtgenoten in Staraja 
Roessa (gouv. van Nowgorod) buiten was; een aparte groep 
vormen de 13 brieven uit Moskou, 23/24 Mei 8 Junie 1880, 
waarheen Dostojewskii voor de Poes jkin-feesten gereisd was. 
Van een paar brieven, o.a. van die over Dostojewskij's rede-
voering op 8 Junie 1880, geschreven nog op deze zelfde dag, 
zijn facsimile's bij de uitgave gevoegd.
Achtereenvolgens heeft het lezend publiek kennis kunnen 
nemen van de herinneringen van Dostojewskij's dochter 
Ljoebowj (Aim~e), dat wonderlike boekje, vol diepe eerbied 
voor de mens Dostojewskij, maar tegelijk hem omlaag trek-
kend naar het niveau van een enigszins ordinaire, klein-
burgerlike huisvader, en die van Dostojewskij's vrouw en
i) Brieven van F. M. Dostojewskij aan zijn vrouw. Voorrede en op-
merkingen van N. F. Beljtsjikow, algemeen redakteur: W. F. Perewerzew. 
Moskou-Leningrad, 1926.
DOSTO,JEWSKIJ'S BRIEVEN AAN ZIJN VROUW.	399
de moeder zijner kinderen, waarin eveneens het huiselik 
geluk het hoofdmotief vormt: scenes van waanzinnige jaloezie 
en andere onevenwichtigheid zijn slechts storingen van kort-
stondige aard, die aan het duurzame geluksgevoel niet 
schaden, en voor de echtgenote vloeien liefde voor de goede 
mens Dostojewskij en eerbied voor zijn superieure geest 
samen in een gevoel van diepe pieteit. Deze zelfde Dosto-
jewskij spreekt ook tot ons uit de tans gepubliceerde brieven ; 
dit is dezelfde man, die Anna Grigorjewna in hem zag, maar 
de brieven werken onvergelijkelik suggestiever door de 
direkte, volmaakt eerlike wedergave van 's dichters intiemst 
gevoel.
Er is een groot verschil tussen de schrijver Dostojewskij, 
zoals hij zich uitspreekt in Arme Mensen of De Broeders 
Karamazow, en de mens Dostojewskij in zijn betrekkingen 
tot wie hem op deze aarde het naast stonden, en toch voelt 
men de identiteit der twee personen. Deze meer dan 300 
bladzijden brieven bevatten niets, dat men als een nadere 
toelichting bij de romans of als een uitgangspunt hunner 
stemmingen en motieven beschouwen kan ; wordt over de 
romans gesproken, dan betreffen deze passages gewoonlik 
de honoraria en de verkoop, hoogstens bevatten zij een 
oordeel van kennissen en redacteurs over de literaire be-
tekenis der boeken. Dat is geheel begrijpelik, wanneer wij 
bedenken, hoe Dostojewskij werkte; hij zelf heeft dat meer 
dan eens meegedeeld. Als hij aan een boek bezig was vaak 
dikteerde hij aan zijn vrouw, om beter de draad zijner ge-
dachten to volgen -, werd hij rusteloos voortgejaagd door 
de vizioenen van steeds nieuwe complicaties en ontknopingen, 
die zo snel elkaar opvolgden in zijn geest, dat het verstand, 
en nog minder de pen, ze in hun razende vaart niet kon 
bijhouden. Elk zijner werken getuigt van een bezetenheid 
door een scheppingsdrang, zoals die slechts in de momenten 
van hoge psychiese spanning bij een sterveling kan voor-
komen. Op die momenten projekteerde Dostojewskij de meest 
elementaire tendenties van de menselike geest, de neiging 
tot opstandigheid en hoogmoed en de tegenovergestelde 
neiging tot ootmoed, boete en menseliefde tot in het gebied 
hunner uiterste consequenties en zijn gemoed vond geen rust,
400	DOSTOJEWSKIJ'S BRIEVEN AAN ZIJN VROUW.
zolang hij niet zijn toorn over het duivelse, zijn extase over 
de zege van het goddelike had verwerkt tot een hymne op 
de worstelende mens, die eindigt met de duivelen uit to 
drijven. Deze motieven werden echter naar de achtergrond 
des geestes gedrongen, wanneer Dostojewskij inderdaad of in 
zijn gedachten zich overgaf aan het aards geluk van 't gezins-
leven. Ook hier is hij extaties en wezenlik is het dezelfde 
Dostojewskij der romans. Achter het eenvoudigste briefje 
voelt men de verrukking over Anna Grigorjewna en de 
kinderen, elke gedachte aan hen is enthusiasties, deze stem-
ming ligt in de allergewoonste bezorgdheid over kouvatten, in 
de telkens terugkerende onrust, wanneer een brief wat to 
laat komt, in de soberste beschrijving van een afscheids-
tafereel. Deze eenheid en gaafheid van stemming geven aan 
deze brieven een geheel eigen betekenis. Elk woord is een 
onmiddelbare reaktie op een indruk of een opkomende ge-
dachte of voorstelling. Een kleine ergernis over lastige of 
luidruchtige kamerburen in een hotel, een gesprek met een 
badarts, een beschrijving van kleine, gewone avonturen, een 
plotselinge onrust of alles thuis wel in orde is, dat alles 
kan men in een brief naast elkaar vinden, alles is zo maar 
neergeschreven, driftig, nerveus, ondoordacht, en dat alles 
wordt tot een geheel verbonden door de extatiese achter-
grond van Dostojewskij's geest. Biezonder teder zijn de 
brieven uit Ems van 1876; blijkbaar heeft er kort voor 
Dostojewskij's reis een huiselike twist plaats gehad, die sterk 
op zijn humeur had gewerkt; maar reeds vobr zijn vertrek 
had die geprikkelde stemming plaats gemaakt voor een sterke 
verliefdheid op zijn vrouw, die hem ook in Ems niet verliet. 
Hij schrijft van de vroegere perioden van verliefdheid tijdens 
hun huweliksleven en alle brieven van die tijd zijn in een 
verhoogde stemming geschreven, het meest die van 24 Julie/ 
5 Aug., die mij gewichtig genoeg lijkt om er een bladzijde 
uit to vertalen: ,Anetsjka, mijn onschatbare vrouwtje, voor 
je engelachtige briefje van 18 Julie een warme zuigkus! 
Vreugde van mijf leven, waar heb je 't vandaan, dat jij de 
,,gulden middelweg" bent? Jij bent een zeldzame onder de 
vrouwen, behalve nog dat je beter bent dan allemaal samen. 
Je vermoedt zelf je talenten niet. Jij bestuurt niet alleen ons
DOSTOJ EWSKI J'S BRI EVEN AAN ZI J N VROUW.	401
hele huis, niet alleen mijn zaken, maar ons alien, met onze 
grillen en drukten, van mij zeif of tot Ljosja toe'), trek je 
achter je aan.... Maak jou maar koningin en geef jou een 
heel koninkrijk ik zweer je, je zult het regeren als geen 
ander zoveel geest heb je, zoveel gezond verstand en 
hart en praktiese zin. Je schrijft er nog bij, „hoe ik zo'n 
oude en lelike vrouw als jij kan liefhebben." Nu, maar nou 
lieg je toch helemaal ! Voor mij ben je een bekoorlike vrouw 
en je gelijke bestaat niet. Ja, en iedere mens met hart en met 
smaak moet dat zeggen, ais hij je goed aankijkt, daarom 
ben ik dan ook somtijds jaloers. Zelf weet je niet, hoe ver-
rukkelik je ogen zijn en je glimlach en je bezieling soms in 
een gesprek. 't Komt alleen maar daarvan, dat je weinig 
onder mensen verkeert, anders zou je zelf je verbazen over 
je conquetes; trouwens, voor mij komt dat goed uit, ofschoon, 
Anjka, mijn vorstin en meesteres van mijn ziel, ik alles zou 
willen prijsgeven, zelfs mijn vlagen van jaloezie, als je lust 
kreeg om uit to gaan en verstrooiing to zoeken. Wat zou ik 
gelukkig zijn bij de gedachte, dat jij je vrolik voelt. En als 
ik toch jaloers was, zou ik me op je wreken door mijn liefde. 
Ik zeg je waarachtig, Anjka, ais jij maar een klein beetje 
toilet maakt om uit to gaan en je een tikje beter kleedt, je 
kunt niet geloven, hoe je dan ineens oneindig veel jonger 
en wonderbaarlik mooi er uit ziet ! Vaak staarde ik dat met 
bewondering aan. 't Hele ongeluk zit 'em daarin, dat je 
eeuwig thuis aan 't werk bent en daarom ben je soms ge-
woonweg.. [een woord doorgeschraptj. Neen Anja, ik 
herhaal 't, je moet je deze winter costuums laten maken 
en met mij uitgaan, of zonder mij, dat is 't zelfde. Om mij 
genot to geven moet je plezier hebben. Je moet minder to 
werken hebben en voor het Dagboek2) moeten wij, wat 't 
ook koste, andere maatregelen treffen ; geleidelik zuilen wij 
dat doorvoeren, maar zo snel mogelik. En tenslotte : hoe 
kun je je verwonderen, dat ik je zo liefheb als echtgenoot 
en als man? Maar wie verwent me dan zo als jij, wie is zo 
met mij samengegroeid tot een lichaam en een ziel ? Ja, al
,) Aljosja, d.i. Aleksej, Dostojewskij's jongste zoontje, geb. 1875, t 1878. 
2) Dostojewskij's Dagboek van een Schrijver, voor welks administratie 
en verkoop A. G. zorgde.
402	DOSTOJEWSKIJ'S BRIEVEN AAN ZIJN VROUW.
onze geheimen zijn in dat opzicht gemeenschappelik. En 
moet ik dan niet elk atoom van je aanbidden en je hele 
persoon onverzadigbaar kussen, zoals ik dat ook pleeg to 
doen? Och, je kunt zelf niet begrijpen, wat je in dat opzicht 
voor een engel van een vrouwtje bent! Nu, dat alles zal ik 
je bij mijn terugkeer bewijzen. Ik moge een hartstochtelik 
man zijn, maar dacht je dan heus, dat iemand (zelfs een 
hartstochtelik man) een vrouw zo onverzadigbaar kan be-
minnen als ik jou al duizend keer bewezen hab ? Trouwens, 
al die vroegere bewijzen zijn niemendal, maar nu, als ik 
terugkeer, dan geloof ik, dat ik je opeet. (Deze brief leest 
toch niemand en jij laat hem aan niemand zien.)"
Zulke brieven mogen „de distinctie en het meesterschap" 
missen van Toergenews brieven (Beljtsjikow in zijn voor-
woord), Dostojewskij's ,biecht van een gloeiend hart"1) 
brengt ons nader tot de persoon des schrijvers dan de ge-
acheveerde en stilisties verzorgde correspondentie van een 
Toergenew. En de onbehouwenheid en onrust der afzonderlike 
ontboezemingen verhinderen deze correspondentie niet, als 
geheel beschouwd harmonies to zijn: van begin tot eind 
dezelfde man, dezelfde gevoelens, dezelfde uitingsvorm. Hoe 
onbelangrijk ook veel details voor ons zijn, wij voelen ons 
zonder verflauwing geboeid door de geest, die elk woord 
doordringt, de geest van hartstochtelike, ja maar vooral toch 
tedere, aanbiddende liefde voor wat Dostojewskij op aarde 
het dierbaarst was.
Als onmiddellike reaktie op het telken dage doorleefde zijn 
speciaal die brieven van belang, die in gewichtige levens-
momenten geschreven werden. Bijvoorbeeld in een periode 
van speelwoede. Het is bekend, hoe Dostojewskij herhaaldelik 
voor een arm man zeer grote sommen verspeeld heeft: de 
laatste senten, nodig voor de eerste levensbehoeften van het 
gezin, gingen weg aan de roulette en dan was haastige arbeid 
en vooruitbetaling van honoraria nodig om in 't leven to 
blijven. Een serie van tien brieven werd in Homburg geschre-
ven, 17-26 Mei 1867. Dostojewskij had, zoals zo menige speler, 
een eigen systeem, maar als hij achter het groene laken zat,
') De titel van drie op elkaar volgende hoofdstukken der Broeders 
Karamazow.
DOSTOJEWSKIJ'S BRIEVEN AAN ZIJN VROUW	403
werd hij nerveus en verzuimde het systeem toe to passen. 
Zo ook in Homburg, waar hij alles verspeelde wat hij had. 
Zenuwachtige brieven naar Anna Grigorjewna, die in Dresden 
was, om geld voor de terugreis; zij zal het sturen, schrijft ze 
en Dostojewskij begint zijn brief van 23 Mei : ,Niet ik ben een 
heilige ziel, mijn stralende kleine engel ! maar jij, jij hebt een 
heilige ziel. Wat een verrukkelike brief stuurde je me gisteren 
en hoe heb ik hem gekust! In mijn toestand is zulk een brief 
als hemels manna. Ik weet nu altans, dat er een wezen is, dat 
mij voor mijn hele leven liefheeft! Jij, goede, klare, schone 
ziel ! Mijn hele leven zal ik je grenzeloos liefhebben." En dan 
24 Mei: „Anja, mijn beste, mijn lieveling, mijn vrouw, vergeef 
mij, noem mij geen schurk ! Ik heb een misdaad begaan, alles 
verspeeld wat jij me gestuurd had, alles tot op de laatste 
kreutzer, gisteren ontving ik 't en gisteren heb ik 't verspeeld. 
Anja, hoe zal ik je nu aankijken, wat zul je nu van mij zeggen ! 
Een ding, en slechts een ding maakt mij angstig: wat jij zult 
zeggen, wat jij van me zult denken ? Alleen voor jouw oordeel 
heb ik angst! Kun je, zul je me nu nog hoogachten? En wat is 
liefde zonder hoogachting ! Dan is toch immers ons hele 
huwelik wankel geworden. Och, mijn beste, beschuldig mij 
niet onherroepelik !" En een klein jaar later speelt Dosto-
jewskij weer, ditmaal in Saxon-les-Bains, en weer verliest hij 
al wat hij heeft op 50 centimes na. Maar ditmaal schrijft hij 
een extatiese brief: dit laatste hazardspel was een levensles 
voor altijd, deze dwaze geldverspilling was nodig, om definitief 
tot inkeer to komen : ,ja, mijn beste, ik geloof, dat misschien 
God in zijn eindeloze goedertierenheid dat voor zo'n bandeloos, 
gemeen, prullerig spelertje als ik ben, beschikt heeft, mij tot 
inkeer brengend en mij bevrijdend van het spel en dus ook 
jou en Sonja,') ons allen, voor onze hele toekomst." En dan 
ontwikkelt hij in vijf lange bladzijden zijn plannen : de 
redakteur Katkow zal hem zeker een voorschot sturen, het 
gezin zal verhuizen naar Vevey, een rustig oord met heerlik 
klimaat; dit zal de arbeid nog beter doen vlotten en weldra 
zal de finansiele krisis overwonnen zijn evenzeer als de speel-
hartstocht. Na de ondertekening nog een post-scriptum: ,In 
Vevey zullen wij beslist wonen. Geloof, geloof en hoop!"
1) Dostojewskij's oudste dochtertje Sofja (22 Febr. 12 Mel 1868).
404	DOSTOJEWSKIJ'S BRIEVEN AAN ZIJN VROUW.
Ook het hoogste hoogtepunt van Dostojewskij's leven, de 
Poesjkin-rede van 8 Junie 1880, wordt in een der brieven, nog 
van dezelfde dag, beschreven. Het is bekend, hoe deze rede 
door de indruk, die zij bij de hoorders teweeg bracht, een 
histories evenement van betekenis geworden is, to meer daar 
zij in een tijd van politieke gisting en terreur de leus gaf, 
waaronder al de aanwezigen, van de meest heterogene levens-
opvatting en politieke kleur, op dat moment meenden zich 
to kunnen verenigen. Koni heeft verklaard, nooit meer een 
dergelijke elektriserende kracht van 't menselik woord to 
hebben waargenomen : het hele auditorium ware de redenaar 
gevolgd, waarheen hij hen had willen voeren : op deze wijze 
moet eenmaal Savonarola gesproken hebben. Dostojewskij 
schrijft aan zijn vrouw het volgende: ,Eindelik begon ik to 
spreken : men onderbrak mij beslist op elke bladzij en soms bij 
elke zin met donderend handgeklap. Ik las luid, met vuur. 
Al wat ik over Tatjana had opgeschreven, werd met enthusias-
me ontvangen. (Dat is een grote overwinning van onze ideel) 
na 25 jaar van dwalingen !) En toen ik aan het eind mij de 
heraut maakte van de universele bond aller mensen, was 't of 
de hele zaal het op de zenuwen kreeg, en toen ik geeindigd was
ik zal je niet spreken van dat gebrul en gegil van geestdrift 
onbekende mensen onder het publiek schreiden, snikten, 
omhelsden elkaar en zwoeren elkaar, beter to zullen zijr, 
elkaar in 't vervolg niet to haten, doch lief to hebben. Het 
regelmatig verloop der zitting was verstoord : alien stormden 
naar mij toe op het podium: deftige dames, studenten, 
staatssekretarissen, studenten die allen omheisden en 
kusten mij. Alle leden van ons genootschap, die daar op het 
podium waren, omhelsden en kusten mij ; alien, letterlik 
alien schreiden van geestdrift. Een half uur lang ging men voort 
mij terug to roepen, zij zwaaiden met zakdoeken, en ineens, 
bijvoorbeeld, spreken mij twee onbekende oude heren aan: 
,,Twintig jaar zijn wij elkaars vijanden geweest, hebben wij 
niet met elkaar gepraat, en nu hebben wij elkaar omhelsd en 
ons verzoend. U bent 't, die ons verzoend hebt. U bent onze
1) De resignatie en de demoed van Tatjana beschouwt Dostojewskij 
als het echt-Russiese, „algemeen-menselike" fundament der toekomst-
wereld, in tegenstelling tot Westeuropese materiele kultuur.
DOSTOJEW/SKI j'S BRIEVEN AAN ZI j.' VROUW.	403
heilige, onze profeet !" ,Profeet, profeet !" riep men uit de 
menigte. Toergenew, over wie ik in mijn rede een waarderend 
woord had ingelast, vloog mij met tranen om de hals, en 
Annenkow kwam aansnellen om mijn hand to drukken en 
mij op de schouder to kussen. „U bent een genie, u bent meer 
dan een genie!" zeiden zij beiden tot mij. Aksakow (Iwan) 
snelde het podium op en verkondigde aan het publiek, dat 
mijn rede niet eenvoudig een redevoering was, maar een 
historiese gebeurtenis ! Een onweerswolk had de horizon 
verborgen gehouden, en zie, Dostojewskij's woord heeft, 
gelijk de doorbrekende zon, alles uiteengedreven en alles 
belicht. Van of dit moment begint de tijd der broederschap en 
er zal geen onklaarheid meer bestaan. Ja, ja! riepen alien en 
wederom omhelsden zij elkaar en schreiden. De zitting werd 
gesloten. Ik ging haastig achter de schermen vluchten, maar 
uit de zaal drongen alle mensen daar binnen, vooral vrouwen. 
Zij kusten mij de handen, zij maakten mij doodmoe. Studenten 
kwamen aangesneld. Een van hen, in tranen, kreeg een zenuw-
toeval en viel bewusteloos vbor mij op de grond. De aller-
kompieetste overwinning!"
Hoe sterk verschillen deze brieven van de voor enige jaren 
gepubliceerde brieven van Leo Tolstoj aan zijn vrouw! Bij 
Dostojewskij voortdurende exciamaties, de refiexen van het 
gelijktijdig doorvoelde, -- bij Tolstoj redenering en kritiese 
analyse. Tolstoj, de rationalist, ziet naast elk pro het contra, 
en de onvoorwaardelike aan bidding van vrouw en kinderen 
is hem niet mogelik; hoe langer hij analyseert, des to breder 
wordt de kioof, die de beide echtgenoten scheidt. Voor hun 
onderlinge verhouding zijn de brieven een goede kenbron. 
Dat zijn ook de brieven van Dostojewskij aan Anna Grigo-
rjewna, maar hier is de geschiedenis der huweliksliefde een-
voudiger, hoe gecompliceerd ook overigens de persoon van 
Dostojewskij moge zijn ; zijn aanbidding van vrouw en kinde-
ren is onvoorwaardelik en onveranderlik, al zijn ook de 
componenten van dit gevoel veleriei : nerveus-hysteries en 
kinderlik-vertrouwend en al wat daartussen ligt.
406	DOSTOJEWSKIJ'S BRIEVEN AAN ZI,JN VROUW.
Met Dostojewskij's zenuwachtig-geestdriftige stemming 
hangt nog een eigenaardigheid dezer brieven samen : de voort-
durende ernst. Zijn enige glimlach is die van de tedere vader 
en echtgenoot, niet die van de humoristiese beschouwer zijner 
-omgeving. In Ems ontmoet hij een mallotige landgenote, die 
kosmopolities en atheisties voelt, de tsaar vereert en het 
vaderland veracht; in Parijs heeft ze zich uit een loutere gril 
een gezonde, als een parel zo mooie tand laten trekken, 
waarbij de tandarts haar gechloroformiseerd en haar kaak 
-stukgebroken heeft ; hierbij plaatst D. een uitroepteken. De 
dame moet nu terug naar Parijs om door een andere arts 
behandeld to worden, en waarvoor zij intussen in Ems is, 
weet niemand. Dat rare geval geeft Dostojewskij slechts 
ergernis, hij zegt de dame ernstig, hoewel met lachend gezicht 
-en de wereldse beleefdheidsvormen in acht nemend, dat zij 
,,onuitstaanbaar" is, en "s nachts heeft hij een nachtmerrie; 
maar iets komies ziet hij er blijkbaar niet in. Evenmin in zijn 
eigen verstrooidheid, wanneer hij bij vergissing een hotel 
naast het zijne is binnengegaan, de sleutel genomen heeft, die 
het nummer van zijn kamer draagt, en reeds op de tweede ver-
dieping de kamer, waarop die sleutel past, heeft willen openen ; 
gelukkig kwam juist op dat moment iemand, die blijkbaar zijn 
verstrooidheid kende, hem op de vergissing opmerkzaam 
maken. Wil men geestige, humoristiese brieven lezen, dan 
kieze men niet die van Dostojewskij, maar die van Poesjkin 
-aan zijn ,vrouwtie" ; ook deze aanbad zijn ,madonna", maar 
zijn aanbidding was die van een evenwichtig, wijs man en zijn 
glimlach die van de alles begrijpende en alles vergevende 
humorist.
N. VAN Wi,j K.
BIBLIOGRAPHIE
Agatha Seger: Verzen. (C. A. J. van Dishoeck, Bussum, 1926.)

Gevoelige jonge meisjes, die daarenboven nog geloovig zijn, schijnen 
veelal meer bevrediging to vinden in het schrijven van gedichten, dan in 
het grondig bestudeeren en beoefenen der nederlandsche kookkunst. Wat 
weergaloos to betreuren valt, zoowel voor ons, mannen, als voor de 
nu eenmaal veeleischende Muze der dichtkunst. --
Eenvoudige sentimenten kunnen zonder twijfel, tot een zooal niet 
grootsche dan toch gave poezie aanleiding worden. Waarachtig gevoel 
is echter to zeer onderscheiden van: stemming, aandoening of overkropt 
gemoed, dan dat men het een met het ander ongestraft mag verwarren.
En zoo staan wij hier weer voor een dergelijk delicaat en ietwat pijnlijk 
geval. Agatha Seger, een jong, zachtaardig, gematigd temperament, las 
met haar aangeboren ontvankelijkheid voor bepaalde toonaarden Boutens' 
Vergeten Liedjes en .... vergat er niets van. Maar Boutens' sterke en 
diepe melodie, zijn scherp-formuleerende woordverbindingen, waren de 
worm voor een even klare grondelooze gevoelswereld. Melodische 
strofen treffen wij ook in deze verzen van Agatha Seger aan; op samen-
gestelde woordvondsten worden wij in dezen bundel evenzeer vergast; 
maar hoe maskeert dit alles hier een ondiepe, onoorspronkelijke gevoelig-
heid, een ronduit onbeduidende simpelheid ! --
Boutens' materiaal ligt to zichtbaar tentoongesteld in een gedicht je 
als ,Snik", dat aanvangt:

O als de wind maar weer
hoog door de heem'len waait... .

in ,Geluk" :

Dat in den avond, na den regen,
o onuitjubelbaar geheim --
aan den gebroken hemel rijzen 
de sterren in hun zilvren rijm. .

Zulke dingen moeten, waar zij Been andere eigen waarde bezitten, 
steeds weer om hun schaamteloosheid en gebrek aan zelfkritiek worden 
gesignaleerd.
Cook zegt het niets, dat de meeste dezer gedichtjes ,getoonzet" zijn.
408
BIBLIOGRAPHIE.
Of misschien zegt het alles, als men weet welke teksten zich het harts-
tochtelijkst in de gunst onzer nationale liederencomponisten mogen 
verheugen. Het pleit althans geenszins voor een vers of het zich al dan 
niet laat zingen, want muziek wordt gezongen door de woorden heen.
Deze opmerkingen zijn voor mejuffrouw Seger stellig niet vleiend. 
Maar het gevaar van dit werk dringt zich onafwijsbaar aan ons op, als 
wij zien dat het haar hier-en-daar gelukt is, aan al de onbelangrij ke 
aandoenlijkheden harer ziel een eenvoud to verleenen, die door de onver-
biddelijkheid waarmee zij worden uitgesproken, stijgen tot wezenlijke 
poezie.Deze bij toeval geslaagde verzen,welke hun eigenaardige bezwerende 
macht slechts aan een zekere overtuiging ontleenen, zullen haar misleiden 
in haar roeping, die - dit blijkt uit het totaal van dit werk - elders 
moet liggen dan op het hachelijk terrein der dichtkunst. Al to zeer 
beseft men, dat het versje,,Moeder" het hoogste punt is, dateer zwaktalent 
als Agatha Seger vermag to bereiken. Tot een zelfstandig beeld, een 
poetische vorm, kon zij op deze wijze - langs vele en vage algemeen-
heden en abstracties in een vlot melodisch metrum -- nimmer geraken.

D. A. M. B.
Lode Monteyne, Kritische bijdragen over Tooneel. (Rugouy, 
Antwerpen.)
Lodewijk Monteyne hoeft niet meer in Holland to worden geintrodu-
eeerd. Aan zijn letterkundige carriere, begonnen in 1912, zijn wij gemiddeld 
een bundel per jaar verschuldigd: romans, novellen, biographie, critiek, 
letterkundige geschiedenis. Voor zijn beste werk houd ik nog Dc tweede 
lente van Mijnheer Quistwater, wrang, meedoogenloos boek, dat meer koude 
objectieve bewondering dan meelevende sympathie verdient. Bedeeld 
met taaie werkkracht cumiileert Monteyne sedert eenige jaren de zuivere 
belletrie met het minder benijdenswaardige vak der tooneelcritiek. Als 
hoofdopsteller van Het Tooneel wijdt hij aan het repertorium van den 
Kon. Ned. Schouwb. to Antwerpen zeer degelijke, gewetensvolle artikels, 
opstellen waar men ,wat aan heef t" en die thans in een bundel verzameld 
zijn onder een heel bescheiden titel. Nu lijkt mij tooneelcritiek een moei-
lijke specialiteit. De criticus staat tusschen twee gevaren, om niet eens 
to spreken van de beroeps-deformatie, die bedreigt wie avond aan avond 
naar de comedie moet om er de voorstelling van het leven to zien in de 
meest verscheiden maar altijd kunstmatige vormen; wie daar zijn per-
soonlijkheid niet bij inschieten wil, mag sterk op zijn stuk staan. Gaat 
nu de beroepscriticus het tooneelstuk uitsluitend uit een literairen ge-
zichtshoek zien, dan is er veel kans dat hij het berooft van buiten-literaire 
essentialia zonder dewelke het tooneel nu eenmaal niet denkbaar is. 
Gaat hij mee met de moderne strekking om het tooneel volstrekt autonoom 
to maken, afgescheiden van de letterkunde, dan laat hij zich allicht 
verblinden door de bedrieglijkheden van het metier, door de excentrici-
teiten van decor, insceneering enz., door een menigte modernismen die 
de illusie geven van vernieuwing in de kunst en het juiste oordeel over 
de eindelijke en grondelijke beteekenis van het werk benevelen. Lodewijk 
Monteyne weet tot hiertoe die twee gevaren heel handig to vermijden. 
Daarom is zijn critiek betrouwenswaardig en door zijn onbevooroordeelde
BIBLIOGRAPHIE.	409
studies heeft hij Het Tooneel opgevoerd tot een degelijk vakblad to 
Antwerpen het eenige op dat gebied. Buiten de Vlaamsche tooneel-
schrijvers van de laatste tijden, beschrijft Monteyne ook Hollandsche, 
vreemde en classieke werken. In de laatste rubriek openbaren zich zijn 
beste en meest bezonken kwaliteiten : het is minder gemakkelijk met 
frissche beschouwingen voor den dag to komen over Moliere, en Hooft, 
en Vondel, dan een werk van E. W. Schmidt of een elucubratie van Antoon 
van de Velde to bespreken, of zelfs een studie van veertig pagina's over 
Teirlinck to schrijven; en Monteyne heeft onze verwachtingen niet teleur-
gesteld. Onder het lezen van dit boek, rij k aan gedachten en soms schit-
terend van vorm, krijgt men den indruk dat het tooneel het literair 
gebied is (laat ons het voorloopig nog maar tot de literatuur rekenen) 
waar de drang naar het nieuwe zich het duidelijkst uitspreekt. Wel is 
die vernieuwing niet zoo grondig als zij er den schijn van heeft en zijn de 
modernismen het best bereikbaar in de uiterlijke techniek, maar, zooals 
hierboven gezegd, die is nu eenmaal inherent aan het tooneel, en het 
zou moeilijk zijn in andere kunsten in Vlaanderen een equivalent to 
vinden van de trilogie van Teirlinck. Zijn tooneel staat op het peil van 
sommige schilders. Ik denk hier natuurlijk aan de groep van Laethem. 
Die geven de meest gerijpte expressies van dezen tijd. In de letterkunde 
volgen enkele dichters, Marnix Gysen, Wies Moens; geheel achteraan 
komt de arme roman. Over then stoet der kunsten zou een aardig essay 
to schrijven zij n. Maar om terug to komen tot Monteyne : deze schrijver, 
die nu in de voile rijpheid van zijn talent is, heeft het voorrecht de eerste 
to zijn in onze literatuur die de tooneelcritiek verheft boven reportage. 
Ik kan hem slechts vergelijken met een Querido en Top Naeff, al heeft 
hij niet de onovertroffen pittigheid van deze, noch de lyrische exuberantie 
van genen. Het motto van Edmond Jaloux heeft hij goed gekozen 
„L'essentiel pour un critique, ce West pas de ne jamais se tromper, mais 
c'est d'apporter la meme bonne foi A 1'etude des oeuvres les plus variees." 
Het is geheel toepasselijk op L. Monteyne.

A. CORNETTE
Waarom ik Vlaanderen liefheb, door G. Blachon, uit het Fransch 
vertaald door Stijn Streuvels. (Drukkerij Lannoo, Thielt.)
Het Noorden van Frankrijk is een triestig land dat wij in onze verbeel-
ding altijd gezien hebben in een tragisch licht : voor den oorlog door 
de donkere bladzijden van Germinal, thans als een panorama van stuk-
geschoten steden, labyrinthen van loopgraven en noodwoningen. De 
heer Blachon heeft het land en het yolk van die streek gerehabiliteerd in 
een boek dat rnisschien geen grooten opgang gemaakt heeft in Frankrijk 
maar dat door de vertaling van Stijn Streuvels een bijzonder prestige 
verkregen heeft. De auteur bestudeert er vooral de sociale ellenden die 
voortspruiten uit den centralisatiegeest van Parijs, uit de huidige be-
stuurlijke alleenheerschappij. De verbastering die het sterke yolk van 
die streek voortdurend bedreigt is toe to schrijven aan den wassenden 
invloed der latiniteit. Maar de besmetting is er nog niet in geslaagd den
410	BIBLIOGRAPHIE.
frisschen aard der noorderlingen aan to tasten, en uit menige bladzijde 
van den heer Blachon's boek blijkt dat ,ceux du nord" een krachtig, 
degelijk yolk zijn met veel voortreffelijke deugden. Waar de schrijver 
o.a. spreekt van de arme kinderen uit het land van Rijssel, van hun 
natuurlijke zegepraal over armoede, geestes-verstomping en verbastering, 
daar is hij verreweg op zijn best. Hij herinnert daar in zekere maat aan 
den melodramatischen humanitairen toon van Jack London in People 
o f the Abyss. De schrijver heeft na veel omzwervingen door Frankrijk 
eindelijk het land van belofte ontdekt in de gewesten der steenkoolputten, 
in de eentonige vlakten van Picardie en Artois, waar hij de bloem der 
menschheid ontmoet. Als men hem bezig hoort, dan ziet het er maai 
treurig uit in het overige van la douce France waar een ,kunstmatig 
en ontpluimd menschdom" leeft. De Vlaamsche Eva is voor hem het 
vrouwelijk ideaal. Hij moet er niet van weten van de zuidsche vrouwen-
zielen. De Vlaamsche vrouw wordt vergeleken met de ,baronessen en 
markgravinnen van Gascogne, Bretanje of Auvergne doorspekt met 
wereldsche aanmatiging en adellijke ijdelheid!" Waar haalt de brave 
man het vandaan? Mijn bedoeling is geenszins hem met gemakkelijk 
to lezen excerpten uit zijn eigen werk tegen to spreken. Alleen vind ik 
het jammer dat het boek in den toon van opwinding geschreven is die 
niet past bij de wetenschappelijke stof en dat er soms wat tendentieus 
gestreefd wordt naar een verkeerde voorstelling van het leven in de 
Fransche provincie. Waarom b.v. die eentonig herhaalde vergelijkingen 
van het Noorden met Languedoc, Auvergne en Bretagne? Waarom nooit 
een woord van de lachende Touraine, van de eenzame, melancolieke 
Poitou, van het weelderige Burgondie, van Provence, geurend van mi-
mosa, van de hooglanden van Savoye rijk aan overleveringen? Ik heb 
nooit kunnen bemerken dat er in die streken geen gezellig familieleven 
bestaat, dat er geen lieflijke tradities geeerd worden. En er bestaat in 
Frankrijk buiten Fransch-Vlaanderen een particularisme dat levens-
krachtig is en dat de opslorping van Parijs weerstaat - Barres 
heeft er genoeg voor geieverd toen hij Les Deracines schreef.
De heer Blachon zet met veel vuur uiteen waarom hij Vlaanderen 
liefheeft, en zijn boek is joviaal geinspireerd en bevat mooie bladzijden. 
Maar zijn geslotenheid voor de distinctie van den Franschen geest, die 
hij als ambtenaar mischien niet heeft leeren kennen maar die hij had 
kunnen vermoeden door de Fransche letteren, doet hem de noordelij ke 
deugden overschatten, en dit geeft aan zijn werk een toon van provinciale 
zelfvoldaanheid die kregelig maakt. Het is heusch de tijd niet meer om 
ons to doen gelooven aan de mythe van „'t wufte zuiden."
A. CORNETTE.
REGISTER.
DER IN DEZEN JAARGANG BEHANDELDE WERREN.
Angoulvant (Gabriel), Les Indes Neerlandaises, leur role
dans l'economie internationale 	Dl. III Blz. 292
Baekelmans (Lode), De mannen van Elck wat wils...	„	I	„	426
Blachon (G.), Waarom ik Vlaanderen liefheb, uit het	IV	„	409
Fransch vertaald door Stijn Streuvels 				
Boerma (Dr. N. Westendorp), zie Bussy.		„	306
Brugmans (Dr. I. J.), De arbeidende klasse in Nederland			
in de 19e eeuw (1813-1870) 				
	,,	Ii		
Brunclair (Vicor J.), De dwaze rondschouw 		„ III	„	287
Bussy (I. J. de), Opstellen, ingeleid en bewerkt door	„ IV	,,	151
Dr. N. Westendorp Boerma 				
Bijvanck (A. W.), Les principaux manuscrits a peintures	„ IV	„	265
de la Bibliotheque royale des Pays-Bas et du Musee			
Meermanno-Westreenianum a la Haye 				
Cendrars (Blaise), Moravagine 		„ III	„	142
Chesterton (G. K.), Saint Francois d'Assise, traduit de		„	443
1'anglais par Isabelle Riviere 				
	„	11		
Copello (Mr. N. J. C. M. Kappeyne van de), zie Kappeyne.	„	I		413
Coster (Dirk), Verzameld proza, I 				
Dawson (W. H.), South Africa. People, places and	III	T)	414
problems 				
Delteil (Joseph), Jeanne d'Arc 		III		143
Deyssel (L. van), Een liefde 		I		119.
Donker (Anthonie), Acheron 		7J IV	ii	384
Eeckhout (Joris), Karel van de Woestijne 		,,	II		440
Elro (H. van), Madonna in Tenebris 		11	I		308
Europa Year Book (The), edited by Michael Farbman,	III		294
Ramsay Muir, Hugh F. Spender 				
Genderen Stort (R. van), Kleine Inez 		I		259
Genechten (Mr. R. van), Wat willen de Viamingen? .	III	.I.	265
Genechten (Mr. R. van), De slechte oneindigheid van		„	265
het Vlaamsch Belgicisme 				
	„ III		
412	REGISTER


Ginneken S. J. (Jac. van), Publicaties der of deeling 
Nederlandsch van het Instituut Nieuwe Letteren aan
de Nijmeegsche Universiteit, I 	Dl. IV Blz. 386
Gijsen (Marnix), Het huffs, verzen 	„	I „ 306
Hecke (Firmin van), Gedichten 	II „ 151 
Herwerden (Dr. M. A. van), Erfelijkheid bij den mensch
en eugenetiek	
Hoist-van der Schalk (H. Roland), zie Roland Hoist. 
Jong (A. M. de), Merijntje Gijzen's jeugd. I Het verraad.
II. Flierefluiter's oponthoud 	„ III	„ 444 
Jong (Dr. K. H. E. de), zie Tenhaeff.
Kappeyne van de Copello (Mr. N. J. C. M.), Vertegen-
woordigend stelsel 	
Krause (Dr. G regor), Borneo. Heft I--Ill 	 
Kroller-Muller (Mevr. H.), Beschouwingen over pro-
blemen in de ontwikkeling der moderne kunst 	
Langendonck (Prosper van), Het werk 	 
Lek (Dr. H. A. A. van der), zie Scott.
Looy (Jac. van), Proza-werken 	„ 11 „ 379 
Lotsy (Dr. J. P.), zie Scott.
I V „ 264

276 
136
I
•	137
•	266
Lubbock (Percy), Earlham 	
M. K., De geest in Limburg 	
Maurois (Andre), Ariel ou la vie de Shelley 	
Meyere (Victor de), De roode schavak	
Meyere (Victor de), De Vlaamsche vertelselschat .... 
Monteyne (Lode), Kritische bijdragen over tooneel.... 
Murris (R.), La Hollande et les Hoilandais au XVIIe et
au XVIIIe siecles vus par des Francais 	
Naeff (Top), Voorbijgangers 	
Nerval (Gerard de), El Desdichado 	
Nijlen (Jan van), De lokstem en andere gedichten ..
Oever (Karel van den), De heilige berg, verzen 	
Piilecijn (Dr. F. de), Hugo Verriest 	
Prinsen J. Lz. (Dr. J.), De roman in de 18e eeuw in West-
IV
•	I
III 
IV
III
I 
II
147 
289 
426 
139 
288 
408
•	'II
•	1
•	IV
•	III

•	III
•	III
•	I
290
•	137
•	131
• 309 
148
I V „ 148
Europa 		II	277
Rethmeier (B. H.), Einstein's relativiteitsbeginsel ....	I	303
Riviere (Isabelle), zie Chesterton.	I	305
Roland Hoist-van der Schalk (H.), Communisme en		
moraal 			
Schagen (J. C. van), Narrenwijsheid		IV	153
Schamelhout (Dr. G.), De volkeren van Europa en de	II	309
strijd der nationaliteiten, I 			
Schnitzler (Arthur), Fraulein Else 		II	152
REGISTER
413
Scott (Dr. D. H.), De evolutie der planten. Geautoriseerde 
vertaling naar den 2e druk van Dr. H. A. A. van der
Lek, met voorwoord van Dr. J. P. Lotzy 	DI. IV Biz. 155
Seger (Agatha), Verzen 	„ IV „ 407 
Stort (R. van Genderen), zie Genderen Stort.
Streuvels (Stijn), zie Blachon.
Teirlinck (Herman), De wonderlijke Mei 	425 
Tenhaeff (W. H. C.), Beknopte handleiding der psychical
research. Met een inleiding van Dr. K. H. E. de Jong „ I V „ 156 
Tiersot (Julien), Lettres de musiciens, ecrites en francais,
du XVe au XXe siecle. Premiere serie, de 1480 A 1830 „ III „ 141 
Timmermans (Felix), Naar waar de appelsienen groeien „ II „ 150 
Vermeulen (Frans), Handboek tot de geschiedenis der
Nederlandsche bouwkunst. Afl. 1-3 	„ II „ 307
Verriest (Hugo), Keurbladen	„ IV „ 148
Vriamont (Joris), Sebbedee 	„ II „ 310 
Westendorp Boerma (Dr. N.), zie Bussy.
Woestijne (Karel van de), Het zatte hart 	„ II „ 442 
Zwanenburg (Dr. S.), Inleiding tot de psychologie .... „ II „ 439